Файл қосу
Қаналдардың конструкциясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3деңгейлі СМК құжаты
ПОӘК
ОӘКҚ 042-18.21.
/03-2013
ПОӘК
<<Орман шаруашылық мелиорациясы>>.
№1басылым
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В080700 <<Орман шаруашылық ісі>>
мамандығына арналған
<<Орман шаруашылық мелиорациясы>> ПӘНІНЕ АРНАЛҒАНОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
СЕМЕЙ - 2013
МАЗМҰНЫ
* Глоссарий
* Дәрістер
* Тәжірибелік сабақтар
* Ұсынылатын өзіндік сабақтарының тізімі.
1.Глоссарий
Орманшаруашылық мелиорациясында ҚОЛДАНАТЫН НЕГІЗГІ ТЕРМИНДЕР МЕН ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР:
1.1 агроорман-мелиорациялық екпе - ауыл шаруашылығы үшiн қолайсыз табиғи факторлардың әсерiн азайтуға мүмкiндiк беретiн қорғаныштық орман екпесi;
1.2 орманды қайта жаңғырту - сүрекдiңдер арасында, сондай-ақ ағашы кесiлген, өрт шалған және бұрын орман болған басқа да алаңдарда орманның жаңа түптерiнiң пайда болуының табиғи процесi;
1.3 орманды молықтыру - орман ағаштарын отырғызуға немесе орманды күтiп-баптау және оны сауықтыру жөнiндегi шараларды қоса алғанда, бұрынғы орманды алқаптарды табиғи түрде қайта жаңғыртуға ықпал ететiн шаралар жүргiзу;
1.4 орман - ағаш пен бұта өсiмдiктерiнiң және жанды табиғаттың басқа да компоненттерiнiң жиынтығы негiзiнде белгiлi бiр аумақта қалыптасқан, қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық және әлеуметтiк мәнi бар табиғи кешен;
1.5орманды өңiр - қайсыбiр аумақта орман өсуiнiң жердiң жалпы алаңына орман өскен жердiң қатысы арқылы анықталып, процентпен белгiленетiн дәрежесi;
1.6 орманшылық - орман иеленушiнiң өз шекарасында орналасқан, орман шаруашылығы iс-шараларын жоспарлау мен орындауға, орман пайдалану көлемiн есептеуге арналған құрылымдық бөлiмшесi;
1.7орман шаруашылығы - орман қорын күзету мен қорғау, ормандарды молықтыру мен орман өсiру, орман пайдалануды реттеу және оның жүзеге асырылуын бақылау жөнiндегi iс-шараларды қоса, орман қорын зерттеу және оның есебiн жүргiзу жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын экономика саласы;
1.8 орман өсiру - бұрын орман болмаған аумақтарда ағаш екпелерiн қолдан отырғызу және өсiру;
1.9 орман шаруашылығы iс-шаралары - орман орналастыру материалдары негiзiнде жүргiзiлетiн орман қорын күзету, қорғау, ормандарды молықтыру мен орман өсiру, орман пайдалануды реттеу жөнiндегi кешендi ұйымдастырушылық және техникалық iс-шаралар;
1.10 орманның жинақталмаған ағаштары - жасанды жолмен өсiрiлген (себiлген немесе отырғызылған), бiрақ орманды алқаптарға көшiрiлмеген ағаштар;
Дәріс 1 : ОРМАН ДАҚЫЛДАРЫ ДАҚЫЛДАРЫН СУАРУ РЕЖИМІ
1. Топырақтың су режимі және оны реттеу
2 Химиялық байланыстағы ылғал мен бу түбіндегі ылғал және топырақтағы дымқылды есімдіктер пайдалану.
3 Топырақ ылғалдылығы одаін әрі төмендеген саиьш есімдіктер ылғал тапшылығына ушырай бзастайды.
1.1. Топырақтың су режимі және оны реттеу
Ауыл шаруашылығы дақылдарының топырақтың ылғал және ауа режимінде қоятын талаптары. Ауыл шаруашылық дақылда-рының өсіп-өнуі үшін күннің жарығы, жылу, ылғал, ауа және қо ректер бірдей керек. Ылғал, ауажәне минералды заттар күн жа-рығы әрекетімен болатын фотосінтез процестері арқасында орга-никалық заттар жасау үшін негіті материалдар болып саналады.
Өсімдіктер жапырақтарыньщ жас сабақтарының гүлдерінің және дәндерінің қүрамында 80...9) процентке дейін су болып, олар-дың тамырларының жалпы салмағының 70...80 проценті судан түрады. Барлық топырақ дымқыідығының 0,01...0,3 процентін ға-на өсімдіктер пайдаланып, қалғгны өсімдік жапырағы мен топы-рақ бетінен буланып кетеді. Мысілы, жүгерінің әр гектарына 5...6 мың текшеметр су жұмсалады. Топырақтан су өсімдік бойына оныңтамыр жүйесі арқылы келіх, тамырдан оның жапырақтары-на су түрақты келіп түрады. Өсіидіктердің жақсы өсІп-өнуі үшін тамырдан жапырақтарға көтерілегін ылғалдың мөлшері оның жа-пырақ бетіне буланатын мөлшеріке тең болуы керек. Басқа сөзбен айтқанда, топырақта әрдайым ылгалдың қажетті мөлшердегі тиім-Ді қоры болуы керек. Осы жағдай өсімдердің барлық топырақтар-дын, ылғал және ауа режиміне қоятын басты талаптарының бірі больщ саналады. Бүл талапты орындау үшін топырақ ылғалдылы-ғы оның ең кем ылғал сыйымдылығы мөлшері шамасында болуы
:: Сумен бірге топырақта өсімдікгер тамырларымен аэробты бак-териялардың тыныс алуы ушін оттегі де болуы керек. Оттегі сон-дай-ақ топырақта тотығу процестершің болуына да қажет бола-ды. Көп мөлшерде кездесетін аэробты бактериялар топырақтағы органикалық заттарды өсімдіктердің қоректенуіне қажет минерал-ды қоспаларға айналдырып шірітеді.
Сонымен, әсімдіктердің топырақтың ылғал және ауа режиміне қоятын екінші талабы болып -- топыраққа ауаның түрақты кіруі болып саналады.
Топырақтың су, ауа және қорек режимдері бір-бірімен байла-нысты және есімдіктерге олар топырақтың капилляр түтіктерінің барлығы ылғалмен толтырылып, ал: капиллярсыз түтіктерді ауаүец толтырылған жағдайда ғана пайдаілы әрекетін тигізеді. Ал табиғи жағдайда бүндай тұрақтылық кездеспейді. Ылғалдың топырақ және өсімдіктер жапырақтарыньщ бетінен түрақты буланып тұ-руыньвд салдарынан оның бойындағы ылғал мен ауаның қатына-сы өзгеріп кетеді. Сондықтан суарімалы жер топырағының ылғал-дылығы оның мүмкін болған кем имөлшерінен (топырақ ылғалды-ғы оныд капилярының үзілу шамасіына сәйкес) төмендемеуі қажет, өйткені ылғал бұл мелшерден төмендеп кеткен жағдайда өсімдік-тер массасының жиналуы бәсеңдегп кетеді. Топырақтың дымқыл-дығының осы мүмкін болған кем мшлшері оның солу коэффициен-тінен біраз жоғарырақ болуы керек;. Ескерту: Жеңіл топырақтарға құмдық, жеңіл саздақ және бірен-саран орташа ічі.чдақ, ал ауыр топыраққа орташа саздақ, ауыр саздак және сазды топырақтар <;ітады.
|р>Калгіы ылғалсыз топырақта ешқандай тіршілік бейнесі болуы іүмкін емес. Әдетте, топырақты қаншама қурғақ дегенмен оның і,ұрамында белгілі бір мвлшерде ылғал болатыны анық. Қөптеген гылыми-зерттеу мекемелерінің қорытындыларына сүйене отырып, гоііырақтағы ылғалды алты түрге бөлуге болады:
* Химиялық байланысты ылғал;
* Топырақтағы дымқыл;
* Жұка қабықшаланған ылғал;
* Қыл түтіктердегі (каіпиллярлардағы) ылғал;
* Қыйыршықталған ылғал;
* Бу түріндегі ылғал.
1.2. Химиялық байланыстағы ылғал мен бу түбіндегі ылғал және топырақтағы дымқылды есімдіктер пайдалана алмайды. Сөйтіп дақылдар үшін пайдалануға жарайтын қолайлы ылғал топырақ-тың қыл түтігіндегі ылғал болып саналады. Табиғи жағдайда то иырақ ылғалы жауын-шашын әсерінен пайда болады. Жүргізілген аерттеулер нәтижесі топырақ ылғалы қыл түтіктер арқылы 5 метрге, кейде одан да биіктікке көтерілетінін анықтап отыр.
Ылғалды пайдалану топырақтың физикалық және сулық қа-жеттеріне байланысты болады. Топырақтың негізгі физикалық қа-сиеттеріне оның тығыздығы, көлем массасы, борпылдақтығы және механикалық құрамы жатады. Ал сулық қасиеттеріне ылғал сыйымдылығы, дымқылдығы, су өткізгіштігі жатады.
Жалпы топырақтың сулық-физикалық қасиеттерінің ондағы қорек қорымен пайдаланылатын тыңайтқыштардың тиімділігіне осерін тигізуі оның механикалық қүрамына байланысты болады. Мысалы, топырақтың келем массасыньщ мөлшері арқылы жеке-леп алған бір көлемдегі, не болмаса, қабаттағы ылғалдың қорынанықтауға болады. Сондай-аі топырақ өте тығыз болғанда оның құрамындағы ылғал мен қсректі заттарды шалғын шөптердің пайдалануы қиын болады. Қелсінше, тогіырақтың тым борпылдақ болуы шымның тапталып қал)ына жол береді.
Шаруашылық жағдайындг топырақтың тығыздығы мен көлем массасын білу арқылы оның белгілі көлеміндегі уақ тесіктердің жалпы көлемін, яғни оның бсрпылдағын анықтауға болады.
Ал енді топырақтың борпіілдақтылығы оның ылғал ұстағыш қабілетіне және ылғалдың тшырақ бойында жылжуына байла-нысты болады. Топырақтың борпылдақтық көрсеткіші оңың ме-ханккалық құрамының ерекшеліктеріне және оны баптаудың әдіс-теріне байланысты. Мысалы, сазды топырақтың борпылдақтылы-ғы құмды топырақпен салыеіырғанда жоғары болып, шымтезек топырағынан аз болады. Егер топырақтың жалпы борпылдақты-лығы және оның ылғалдылығы белгілі болса, оның ауа өткізу дә-режесін, яғни қажетті ауаның көрсеткішін анықтауға болады.
ІЖалпы өсімдіктердің жақсы есіп-өнуі үшін топырақ ылғалды-лығының көрсеткіші жоғары болуымен бірге ондағы уақ тесіктер-дің жалпы көлемінің 20...25 процентінде ауа болуы керек.
Сонымен ауыл шаруашылық дақылдары үшін ең пайдалы то-пырақтың қыл түтіктеріндегі ылғал болып саналады. Олар топы-рақтардағы уақ тесіктерді толтырып, солар арқылы оның жоғар-ғы бетіне көтеріледі. Айта кететін бір жағдай, қыл түтіктер ар-қылы ылғалдың жоғары көтерілуі уақ тесіктердің мелшеріне бай-ланысты болады. Мысалы, олар кішірейген сайьш ылғалдың жо-ғары көтерілуі үлғая түседі. Жалпы құмды топырақтарда ылғал 50...70 см, ал саз балшықты топырақтар арқылы 3 метр және одан да жоғары көтерілетінін ғылыми-зерттеу мекемелерінің тәжірибе-сі дәлелдеп отыр. Топырақтың температурасы жоғарылаған сайын қыл түтіктердегі ылғал жоғары көтеріліп, ал оған керісінше топы-рақтың температурасы төмендеген сайын, оның қүрғақтығына қарамастан, қыл тутіктердегі ылғалдың жоғары кетерілуі азаяды. Жер асты суының деңгейі жер бетіне жакын болғанда, қыл түтік-тердегі ылғал жоғары көтеріліп, топырақтың өсімдіктердің тамы-ры орналасқан жоғарғы қабатының ылғалдылығы мөлшерден тыс кебейіп, оның сазданып кету қаупі туады.
Қыл түтіктердің бір-бірімен байланысы және олар арқылы ылғалдың жоғары көтерілуі топырақ дымқылдығының оның су сыйымдылығының 60% шамас:ьшан темендегенде тоқталып қала-ды. Бүндай жағдай топырақтыщ қыл түтіктері үзілгендегі дымқыл, немесе есіп-өнуді тежеу ылғалдылығы деп аталады.Ч
1.3. Топырақ ылғалдылығы одаін әрі төмендеген саиьш есімдіктер ылғал тапшылығына ушырай бзастайды. Өсімдіктердің топырақта-ғы қажет ылғал қорын суару .арқылы жасағанның өзінде де кет-пейтін солу шағын тұрақты со>>лу дымқылдығы, не болмаса солу коэффициенті деп аталады. То>пырақ ылғалдылығы осы шамаға /і\п ксиде ондағы ылғалды әсімдіктер пайдалана алмайды. Әрине, НІмдіктер найдалана алмайтын ылғалдың мөлшері топырақтың құрамыиа байланысты. Топырақтың механикалық қүрамы неғүр-.щ.ім ауыр және онда қарашірік көп болса, оның дымқыл тартқы-ШТЫҒЫ жоғары болып, құрғақ топырақтың массасының 2...8 про-центіпе дейін жетеді.
Жалпы топырақтың тұрақты солу дымқылдығы оның дымқыл |ірткыштығының бір жарым -- екі өсе мөлшеріңе сәйкес болады. Лл топырақтың солу дымқылдығынан жоғары жатқан ылғалды қшіайлы не болмаса өнімді ылғал деп атайды. Дегенмен, топырақ-ті.іц әсімдіктерге тиімді ылғалы болып, оның төменгі ылғал сый-ымдылығы мен қыл түтіктері үзілгендегі дымқыл арасындағы ыл-глл саналады.
Орине, топырақтың су өткізгіштік қасиеті оның механикалық кұрамы мен борпылдақтылығына байланысты болады. Мысалы, тоиырақ неғұрлым борпылдақ болса, ол соғүрлым су өткізгіш бо-ллды. Механикалык, қүрамы жеңіл топырақтардың су әткізгіштік ■ касиеттері жоғары болады, ал құрамы ауыр топырақтардың су <<ткізгіштік қасиеті төмен болады. Суармалы аудандарда өсімдікті суару тәртібін анықтағанда, әсіресе суаруды жаңбырлатып суару үиіін жаңбырлатқыш машиналарды дұрыс таңдап алу үшін топы-рақтың су өткізгіштік керсеткішін білу керек. Бүл көрсеткішті дұ-рыстап анықтау суды тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызады.
Топырақтың су сіңіру жылдамдьіғы оның механикалық және химиялық құрамына, борпылдақтылығына -және басқа да қасиет-теріне байланысты. Мысалы, сортаң топырақтар суды ете нашар сіңіреді. Сондай-ақ сіңіру жылдамдылығына топырақтың ылғал-дылығы да әсер етеді, өйткені қүрғақ топырақ суды, дымқылды топырақ пен салыстырғанда, ете тез сіңіреді.
Суармалы жерлердің топырағы суды сіңіру мөлшеріне қарай үш түрге бөлінеді (Астапов, 1958 ж.): 1) Алғашқы бірінші сағат ішінде суды 0,15 метрден асқан жылдамдықпен өте жылдам сіңі-ретін топырақтар; 2) Су сіңіруінің жылдамдығы 0,15 метрден кем; бірақ 0,05 метрден кеп жылдамдықпен сіңіретін, су сіңіру жыл-дамдығы орташа топырақтар; 3) Алғашқы бір сағат ішінде су сі-ціру жылдамдығы 0,05 метрден кем болатын, суды нашар сіңіре-тін топырақтар.
2-суретте топырақтағы қатты фаза мен ауа және ылғалдың қа-рым-қатынасы көрсетілген. Неғүрлым топырақ ауыр болса, со-ғүрлым онда өсімдік пайдалана алмайтын судың проценті көбейіп, суарғаннан кейін онда ауа азайып кетеді.
Қүмды^ құмдақ және саздақ топырақтардың ылғалының ең жоғарғы шегі болып оның ең кем ылғал сыйымдылық мөлшері жатады. Топырақтағы ылғал мөлшері осы шамада болған жағ-дайда оидағы ауаның аумағы барлық өсімдіктердің есіп-өнуіне жеткілікті болады.
Дәріс 2. Суару каналдарының конструкциясы және оларды есептеу
1. Суару каналдарының конструкциясы және оларды есептеу
2. Каналдар баурайлары қатынасы
3. Шұқырда жасалатын каналда
1. Суару каналдарының конструкциясы және оларды есептеу
Каналдарға қойылатын талаптар: каналдардың көлденең қи-масымен баурай көрінісі танаптарға жобадағы суды үздіксіз жі-беріп тұруды қамтамасыз етумен бірге арнаның сумен шайыльга кетпеуін және тосаптанбауын, фильтрация шығынының аз болуын, канал қүрылысына машиналар мен жабдықтарды толығынан қол-дануды қамтамасыз етуі керек. Үлкен каналдағы судың деңгейі кіші каналдағы судың деңгейінен жоғарырақ, ал жерді беткейлеп суарғанда уақытша тілінетін қүлақ арықтардағы судың деңгейі суарылатЫн танаптың бетінен жоғары болуы керек.
Каналдарды гидравликалық есептеу. Бас каналдар және та-ратқыштарды бұдырмақтылық козффициенттерінің біркелкі ша-мада болғанында мынадай мөлшердегі суды өткізу үшін есептей-ДІ:
қалыпты -- әдеттегі жағдайда жұмыс істейтін каналдардың гидравликалық элементтерін анықтау үшін;
тездетілген -- бөгеттер мен бермалдардың каналдағы су дең-гейінен қанша жоғары болатынын анықтау және каналдың сумен шайылмайтындығын тексеру үшін жүргізіледі;
минимальды -- канал тармақтарына судың өздігімен ағып ке-туін тексеру; тірек құрылыстарьш салатын орынды белгілеу және каналдардың тосаптанбауын тексеру үшін жүргізіледі.
Оқтын-оқтын жүмыс істейтін шаруашылық ішіндегі тарат-қыштар және учаскелік таратқыштар оған жіберілетін. судың қа-лыпты және минимальды мөлшеріне есептеледі.
Суару каналдарын жобалағанда төмендегі мәселелерді шешу керек:
-- каналдың ёңісі (і) белгілі болғанда есептелген қалыпты су мөлшерін (<2нр) жіберуді қамтамасыз ететін оның трапеция қимасының елшемдерін анықтайды. (түбінің ені в; судың тереңді-гі һ, баурай қатынасы <р);
каналдың ені (в) және баурай қатынасы судың қалыпты
: мелшерін еткізуге есептелген болса, онда ен. көп (С^так ) және ең кем су мөлшерін өткізу үшін (С^Ғп ) каналдағы судың тереңдігі қанша болу керек екендігін анықтайды;
сумен шаймайтын мүмкін болған жылдамдық (Удоп ) бел-
гілі болғанда судың есептелген максималды брутто мөлшерін жі-беру үшін керек болатын каналдың мүмкін болған еңісін анық-тайды (ідог1); . .
* еңісі (і) және келденең қимасы белплі каналдар арқылыжіберілетін судың мөлшерін анықтайды;
* қимасы трапецияға үқсас каналдарды есептегенде қимасы-ньщ біркелкі болғандағы формулалары қолданылады;
* қимасы призмаға ұқсас каналдарда су қимылы біркелкіболмаған жағдайда және деңгейінің әр түрлі тіректер қойылуыарқасында көтерілетін және төмендейтін жерлері үшін каналдыгидравликалық есептеу су қимылының біркелкі болмағандығыформулалары арқылы жіберіледі.
Арнаны шайып кетпейтін су жылдамдығыньщ есептелген мөл-шері оның анықтамалардан алынатын шаймайтын жылдамдық-тың ең көп мөлшерінен артық болмауы керек.
Қаналдың гидравликалық элементтері туралы анықтамалар болмаған жағдайда судың арнаны шаймайтын жылдамдығын ша-мамен С. А. Гиршканың формуласы аркылы анықтауға болады:
бүнда: К -- 28 таблица арқылы алынатын коэффициент;
каналмен ағатын судын. жылдамдығы тосаптарды түндырмай, Іумен бірге танаптарға жеткізе алатындай болуы керек, оның жылдамдығы каналдың тосаптану жылдамдығынан көбірек болуы керек.
Тосаптанбау жылдамдығының шамасы С. X. Абольянцтің фор-муласы арқылы есептеледі:
немесе С. А. Гиршканың формуласын қолданады:
тГ- А
бұнда: К -- гидравликалық радиус, м;
(3 -- каналға жіберілетін судын, брутто мөлшері, м[3]/с;
А -- коэффициент, аққан су кұрамындағы тосаптардың барлық фракцияларының гидравликалық ірілігінің орташа (ш) шамасына байланысты (\^<1,5 мм/с болғанда, А = 0,33, ал 1,5...3,5 мм/с бол-ғанда А = 0,44 және чу>3,5 мм/с болғанда А = 0,55 болады).
Суару кездерінде тосаптар ете көп болғанда канал түбіндегі іріленғен фракцияларын суару жүйесіне жібермеу үшін әр түрлі шаралар қолданылады. Солардың ішінде көп тарағандарының бі-рі -- гидравликалық шайылатын, немесе механикалық әдіспен та-зартылатын түндырғыштар жасау болып саналады.
Суаруға суды су қоймаларынан алғанда, немесе тазартылғап сумен суарғанда су жылдамдығын 0,2 м/с-ке дейін кемітуге бола-ды.
Қаналдардың көлденең қимасы -- арнасы табиғи топырактар-да өтетін суару каналдарының көлденең қимасы трапеция тәрізді, тік бүрышты, парабола және қүрастырылған түрде болады. Де-генмен, шаруашылық жағдайларында келденең кимасы трапеция тәрізді каналдар көбірек жасалады, ал тік бұрыштылар, -- тек тас-ты жерлерде қолданылады (28-таблица).
28. <<К>> шамасы
Біріктірілмеген топырақ
. к
Біріктірілген топы-рақ
к
Құм
ұсақ орташа ірі
0,45 -- 0,5 0,5 -- 0,6 0,6 -- 0,75
құмдақ
жеңіл саздақ орташа саздак
0,53 0,57 0,62
қиыршық тас
орташа ірі
0,75 -- 0,9 0,9 -- 1,0
ауыр саздақ балшық
0,68 .0,75
Жұмыр тас
орташа
ұсақ ірі
1.0 -- 1,3 1,3 -- 1,45 1,45 -- 1,6
ауыр балшык
0,85
Қанал арқылы жіберілетін судың мелшері 10 м[3]/с-ке дейін болған жағдайда көлденең қималардың үйлестірілген стандартты үлгілері қолданылып, ал судың мөлшері 10 м[3]/с-тен көп болғанда каналдың қимасының элементтері есептеулер арқылы анықтала-ды.
Топырағы отырып қалатын жерлерде каналдар көбінесе шү-қырларда жасалады.
186
Қимасы трапеция тәрізді каналдардан фильтрацияға су шы-ғыны олардың түбінің енінің (в), су тереңдігінің (һ) және баурай қатьшасы коэффициентінің (ср) ара-қатынастарының қолайлы бол-ған жағдайында өте аз болады және ол төмендегі формула арқы-лы анықталады:
бұнда: К -- каналдың бүйіріне капилляр арқылы сіңетін судың мөл-шерін ескеретін, 1,1... 1,4-ке тең коэффициент.
Қималары гидравликалық ете қолайлы каналдар арқмлы су-дың өте көп мөлшерін жіберу мүмкіншілігі туады, немесе
Каналдар өлшемдерін шамалап белгілеу үшін мына байланыс-тылықтар керек болады: каналдағы су тереңдігі Һ^Аі/^СЗ; бұнда: А = 0,7 -- 1,0-ге тен, коэффициент, орта есеппен А=0,85;
каналдың түбінің енімен және ондағы су тереңдігінің қатынасы
бүнда: ф -- баурай коэффициенті;
Әдетте <3<1 м[3]/с болғанда Ь=(1 -- 2) һ-қа тең болып, ал (3 = = 1 -- 3 м[3]/с болғанда Ь=(1 -- 3) һ-ке тең деп алынып және (^) = 3 -- 5 м[3]/с болғанда Ь= (2 -- 6} һ тең деп алынады.
Ал енді (3>1 м[3]/с болғанда канал түбінің ені стандартталады және төмендегі шараларда қабылданады: 1,0; 1,2; 1,5; 1,8; 2,0; 2,5; 3,0; 3,5; 4,0; 4,5; 5,0; 6,0 метр және т. б.
Ені кец тайыз каналдар сумен шайылып кетпей, оны жасау және пайдалану жағынан терең және ені тар каналдарға қараған-да жақсы болады. Дегенмен, ені кең каналдардың мынадай кем-шіліктері болады: олардағы құрылыстардын, өлшемдері жоғары болып, су ағу жылдамдығы кемиді, оларға арамшөптер тез жайы-лып, фильтрацияға қарсы жасалатын төсемелердің қүны, ені тар және терең каналдармен салыстырғанда көбірек болады.
Қанал баурайы мөлшері топырақтың табиғи баурай бұрышы мөлшерінен кемірек болғаны жөн. Баурай коэффициентінің ең кем
2. Каналдар баурайлары қатынасы
Суару каналдарындағы
судьщ
тереңдіп,
Су жина-
гыш нанал
1-ге дейін
1 -- 2
2 -- 3
Шамалы ңементтелген қабыршақ
тасты
1,0
1,5
1,0
1,0
Қабыршақ тасты және құм аралас-
қан қыйыршық тасты
1,5
1,0
1,5
--
Балшық, ауыр және орташа г.аздақ
1,0
1,0
1,5
1,0
Жеңіл саздақ
1,5
1,5
2,5
1,5
Құмды
1,5
1.5
2,0
1,5
Құмдақ
2,0
2,0
2.5
2,0
Қашылардың сыртқы баурайлары
қатынасы
Жер
Баурай қаты-насы
Балшық, ауыр және орташа саздак Жеңіл саздақ Құмдақ Құмды
1,0 1.-1,5
1...1.5 1.5...2,0
Еске-ртуле-р: 1) Бірінші шамалар 0,5 м[3]/с мөлшерінде су өткізетін каналдар үшін, ал екінші -- 10 ,м/[3]с жөне одан да көп су мөлшерін өткізетін каналдар үшін; 2) каналдардың ішкі және сыртқы баурайларьшың ңатынастарьт таблицада көр.сетіл-ген мөлшерден тек құрылыс нкұмыстарының прогрестік әдістерін ңолдану үшін қажет болған шағдайда ғана квбейтуге болады.
Каналдардағы судың деңгейлерін үйлестіру жэне бойлау көрі-ністерін жобалау. Үлкен каналдардағы судың деңгейінің кіші ка-налдағы су деңгейінен биігірек болуы, немесе құлақ арықтағы су-дың деңгейінің жер бетінен биігірек болуы <<командование>> деп атайды. Каналдарда судың өздігінен ағуы үлкен каналдың кіші каналға командалық жағдайда болғанында ғана қамтгмасыз еті-леді.
Қаналдардағы судың деңгейі біртіндеп кіші каналдан үлкен каналға қарай үйлестіріледі. Алдымен уақытша тілінетін құлақ арықтардың басындағы судың белгісі анықталып, олар қүлақ арықтың басындағы жердіц белгісіне 5... 15 см қосқанға тең бола-ды (суару тақтасы мен бороздаларына командалық жағдайда бо-лу үшін). Содан кейін учаскелік таратқыштың бойымен жер беті-нің бойлау көрінісін сызып, онда осы учаскелік таратқыштан су алатын барлық құлақ арықтарға су жіберетін қүлақтар шартты белгілермен көрсетіледі. Әрбір қүлақ-арықтағы судың деңгейі бой-лау көрінісінде нүктелер арқылы белгіленеді және графикалық әдіспен командалық жағынан ен жоғарғы (мәжбүрлейтін) құлақ-арықтарды анықтайды.
Мәжбүрлейтін құлақ-арықтардағы су деңгейінің белгісіне 5...Ш см қосу арқылы учаскелік таратқышты мәжбүрлейтін каналдар-дағы су деңгейлерінің белгілерін анықтайды. Осыдан кейін бар-лық құлақ-арыктарға командалық жағдайды және жер қазу жұ-мыстары көлемінің ең кем мөлшерін қамтамасыз ететіндей болып судың еңістелген деңгейі сызылады.
Шаруашылық таратқыштардағы судың деңгейлері_ учаскелік таратқыштарға судың деңгейлерімен жоғарыда көрсетілген_ жүйе-лікпен үйлестіріледі, яғни үлкен канал бойымен жер бетінін. бой-лау көрінісі сызылып, онда учаскелік таратқышқа су бөлгіш са-ғалар белгіленеді, содан кейін үлкен каналдағы судың қалыпты деңгейі кіші каналдардағы судың қалыптьг деңгейіне басқару жағдайда болатындай бойлау көрінісіне түсіріледі. Су денгейле-рінің айырмашылығы өте кеп болған жағдайда командалық жағ-дайды үлкен каналдарда тіректер қою арқылы камтамасыз етеді. Барлық белгілер аралық өлшемдері және ен.іс мөлшерлері бойлау керінісінің астындағы тиісті графаларға жазылады. Үлкен тарат-қыштардағы су деңгейлері де осы сияқты үйлестіріледі.
Үлкен каналдың түбімен оның бүйір жағына орналасатын ка-налдардың түбі бір болуы керек, немесе ол азырақ төмендеу болу керек, өйткені осылай болған жағдайда тосаптар үлкен каналда [1] тоқтап қалмай, сумен бірге танаптарға^жіберіледі.
Қаналдардың айналушылық радиусының ең кем мөлшері фор-мула арқылы анықталады, бірақ ол каналдағы су енінің бес есе шамасынан кем болмауы керек:
м
2.
бұнда: со -- каналдың нақтылы көлденең қимасының көлемі,
V -- каналдағы судың ағу жылдамдығы, м/с;
Үлкен су жинағыш-ақаба каналдағы судың деңгейі кіші су жиңағыш-ақаба- каналдағы судың деңгейінен кем дегенде 0,05 м төменірек болуы керек.
Қаналдардың конструкциясы. Жоғарыда көрсетілгендей канал-дардың қырын көрінісі трапеция тәрізді болып келеді және бас сағадан танаптарға қарай алыстаған сайын олардың өлшемдері кеми береді. Тік баурайларда трассалатын бас каналдардың бос-қа жүмыс істейтін бөлігімен таратқыштар және ақаба каналдар әдетте шұқырларда жасалады. Қөпшілік таратқыш және уақыт-ша тілінетін қүлақ арықтар жартылай шұқыр-жартылай уйінді топырақтарда жасалады. Каналдар сай-салалармен және еңісі өте аз учаскелермен қилысатын жерлерде үйінді топырақта жасалады.
3. Шұқырда жасалатын каналда
Каналдар жалпы шүқырда жасалғанда жер қазу жұмыстарыньщ көлемін кеміту үшін олар-дың қималарының гидравликалық қолайлыларын жасау керек. Канал баурайының бермадан жоғарғы жағы мүмкіндігінше тігірек жасалып, ал кавельерлердің баурайы жинақтау болады.
Берманың ені й -- -- ^ -- -ге тең деп алынады,
бүнда: (1 -- Н) -- бермадан жоғары шүқырдық тереңдігі, бірақ ол 1 метрден кем болмауы керек.
Су шығынының көп болмауын қамтамасыз ету үшін шүқырда жасалатьщ каналдың түбін су сіңіретін жыныстарға жеткізбеу ке-рек.
Жартылай шұқыр-жартылай үйінді топырақтарда жасалатын каналдардың көлденен, қималарының қолайлысы болып жер қазу жұмыстарын жүргізгенде шұқыр көлемі үйілетін екі қашының көлеміне және оған топырақтың отырып қалуына есептелетін 20...30% мөлшерін қосқандағы шамасы саналады. Топырақтың отырып қалу мөлшері 20% шамасында болғанда үлкен каналдар-дың шүқырыньщ тереқдігін (х) мына теңдеу арқылы анықтайды:
Қашының жоғарғы енінің мөлшерін 27 таблицаға сәйкес қа-былдап, ал оның төменгі ені топырақтық су сіңіру мөлшеріне қа-рай 5Н-тан 10Н дейін болады.
Үйілген топырақта жасалатын каналдар шұқырда жасалатын .каналдардан қымбат болады. Бұндай каналдарда үйілген топы-рақты сумен шайып кету жағдайлары кездеседі және оларды жа-сағанда резервтер пайда болудың салдарынан суарылатын жер-дің көлемі азаяды және арамшөптер мен зиянкестердің және ауыл шаруашылық дақылдарынын, аурулары кебеюіне мүмкіндік туа-ды.
Үйілген топырақта ететін каиалдардың ішкі, әсіресе сыртқы баурайы шұқырда жасалатын каналдарға қарағанда, жайпақтау болуы керек. Қашының канал түбінің деңгейіндегі ені балшықты топырақтар үшін -- 5Һ, ал қүмдақ топырақтар үшін -- Юһ болады, бұнда һ -- каналдағы судың тереңдігі.
Беткейдегі каналдар -- канал тікелеиген беткейлерден өтетін болған және толығынаи шүқырда жасалуға мүмкін болмаған жағ-дайда оның төменгі жағына қашы үйіледі. Бүндай жағдайда ка-налдың нақтылы қимасы шұқырда орналасқаны жөн. Қашынын баурайлары 1,5...2,0-ге тең деп алынады. Еңісі 0,1-ден үлкен бет кейлерде қашылардың табаны кертпештеніп жасалады. Каналдын. тау жағынан ені 2...3 мертлік бермалар мен канавалар жасалады.
Топырақтың шөгіп қалуы. Сары топырақтардың бойына су сіңгеннен кейін шегіп қалуына байланысты каналдардың дефор-мацияға үшырауы мүмкін.
Топырақтың шөгу шамасы 2 м. тереңдікке және канал бойы-мен 100 метрге дейін жетіп, кейде көлдер пайда болады. Топырақ-тың кұрылысына қарай оның шегуі оларға су жібергеннен кейін бірнеше күннен, немесе бірнеше жұмадан кейін басталады, және 2...4 жыл ішінде бірте-бірте тоқталады.
Жобалар жасау алдында топырақтың шөгу мүмкіншілігін анықтау керек, ал бұндай мүмкіншілік анықталғаннан кейін оны болдырмайтын шараларды жобалау керек.
Әдетте топырақтың шөгуімен екі әдіспен күреседі: Топырақ бетіне фильтрацияға қарсы төсемелер жасау арқылы алдын ала ескеру, немесе жабық суару жүйесін жасау арқылы ескеру. Сон-дай-ақ топырақтың шегуін қүрылыстарға зиянды аз келтіретін-дей етіп тездетуге болады, ол үшін топырақты алдын-ала дымқыл-дандырады; каналдардың түбін шөккеннен кейін жобадағы мел-шерге келетіндей қылып әдейі жобадағы шөгу мөлшеріне жоғары жасайды; қүры/шстардың іргетастары шөкпейтін топыраққа тіре-леді; құрылыс жүмыстары жүргізілу кезінде топырақ үқыптылық-пен дымқылданады..жә>>е<цығыздадады.
Дәріс 3. Жаңбырлатып суару үшін тасу жүйесін орналастырудың ерекшеліктері
1. Жаңбырлатып суару үшін тасу жүйесін орналастырудың ерекшеліктері
2. Қолданылу жағдайлары
3. Та|тпа-каналдардың конструкциясы.
1. Жаңбырлатып суару үшін тасу жүйесін орналастырудың ерекшеліктері
Егістіктерді жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жабық түрде жасалатын жүйенің жұмысы жацбырлатқыш машиналардың жүмысымен үйлестірілуі керек.
Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жаңбырлатқыштар ұй-ымдастырушылық, техникалық және т. б. жағдайларға байланыс-ты жұмыс күнінің 20% мөлшерінде жұмыссыз түрып калады.
Каналдардан суды ағызып жіберуді кеміту үшін, жанбырлат-қыш машиналарды сумен үздіксіз және қалыпты қамтамасыз ету үшін, ал кейбір жағдайларда насос станцияларының қуатын және каналдардың қима өлшемдерін кеміту үшін су жинайтын бассейн-дер салынады.
Әдетте бассейндер жер бетінің бедеріне, геологиялық, канал-дарға су тарату және техника-экономикалық жағдайлары колай-лы жерлерде жасалады.
Бассейндерге насостар арқылы жіберілетін түнгі су жиналып, күндіз оны каналдар арқылы жаңбырлатып суару үшін пайдала-нады. Бұндай жағдайда насос станциясы арқылы жіберілетін су-дың мөлшері бас канал арқылы жіберілетін судын. мөлшерінен ^н.с ім.к есе кем болады. Сондықтан қысым трубопроводтарының диаметрімен насос станцияларының қуаты да бассейндер болма-ғандағыдан сонша есе кем болады.
Бүл жағдайда басты бассейннің аумағы мына формула арқы-лы анықталады:
бұнда: (\ -- насос станциясы арқылы жіберілетін судың мөлшёрі, л/с;\
іс.о -- бассейннен суды суару каналдарына жіберу мерзімі, сағ.; ^н.с -- насос станциясының жұмые істеу мерзімі, сағ.;
(Ін.сМо.с)
Ал қалған бассейндердің аумағын жаңбырлатқыш машиналар жүмыс істемеген кездегі оған ағатын судың' аумағына тең деп белгілейді.
Су жинайтын бассейндердің конструкциясы. Бассейндер филь-трацияға қарсы төсемелері бар жартылай шүқыр-жартылай үйіл-ме топырақты жерлерде жасалады. Кртлован қазғандағы топырақ шұқырды айнала жасалатын палдарға үйіледі. Мүмкін болған жағдайларда табиғи түрде төмендеген жерлерді (сай-салалар) пло-тиналар құрылыстарын салу арқылы пайдалану қолайлы болады.
Бассейндерге су жіберу үіпін су әкелетін каналдың аяғына жә-не одан суды ағызып жіберетін каналдың бас жағынан қақпақ-тары бар үлгілі құлақтар орналастырылады. Бассейннен барлық суды- ағызып жіберу үшін оның түбі су ағызып жіберетін қүлаққа қарай еңістеліп жасалады.
^ Вассейннің биіктік жағдайы. Бассейндегі судың қалыпты дең-гейі су жеткізетін каналдағы судың қалыпты деңгейінен, қабыл-дайтын құлақтағы су қысымының кему шамасына төмен болып және суды ағызыгі жіберетін каналдағы судың деңгейінен жоғары-рақ болуы керек.
2. Қолданылу жағдайлары. Тартпа-каналдар әдетте төмендеген жёрлерден суды өткізу үшін, сондай-ақ жартасты, суды өте күшті фильтрациялайтың және шөңгіш топырақты жерлерде, гидрогео-логиялық жағдайлары қолайсыз және мүжіліп құлау қаупі бар жерлерде, фильтрацияға қарсы қолданылатын төсемелерді жасау қымбатка түсетін жағдайларда қолданылады.
Тартпа-каналдарды еңісі 0,002...0,0005 жердегі учаскелерде қол-дануға болады, ал еңіс мелшері 0,003-ден көп болғанда, оларды тек техникалық-экономикалық дәлелдеулер жүргізу негізінде ғана
пайдаланады.
Жіберілетін судын, мөлшеріне қарай тартпа-каналдарды тұ-рақты суару жүйесін жасау үшін қолдануға болады. Тартпа-ка-налдардын. жерге орналасуы суармалы жерлерді ұйымдастыруға еәйкес болуы керек. Өте ұзын тартпа-каналдардың көлденең қи-масын кеміту үшін және екі жағына да командалық қалде болуы үшін оларды еңісі ең үлкен жерлерге орналастыру керек.
Жүйені жерге орналастыру схемасын суару және коллектор-лы -- дренаждық жүйе қүрылыстарын салу үшін жүмсалатын қаржыға, жер бетін тегістеу жұмыстарын жүргізу, суару техника-сын еатып алу үшін жұмсалатын қаржыға, жүйені пайдалану жә-не суару жұмыстарын жүргізудің жағдайына қарай бірнеше ва-рианттың ішінен таңдап алады.
Учаскелік тартпа-каналдар аралығы жергілікті жағдайда жә-не белгіленген суару техникасына қарай мүмкіншілігінше көбірек
болғаны жен.
Шеткі ақабалар учаскелік тартпа-каналдардан баска барлық тартпа-каналдарда ал жаңбырлатқыш машиналар қолданғанда барлық учаскелік тартпа-каналдарда жасалады.
Жоспарда тартпа-каналдардың бұрылыстары әдетте тік бұ-рышты болып жасалады, бұндағы үйлестірушілік 5°-тан көп бол-мауы керек, ал оларды кездестіру құдықтар аркылы жасайды. Шаруашылық аралық және шаруашылық тартпа-каналдарды қи-сық сызық бойымен де бүрып әкетуге болады.
Далалық және пайдалану жолдары тартпа-каналдардын, бойы-на жасалып, екі лоток қатар жасалғанда жолдар олардың аралы-ғында жүргізіледі.
Тартпа-каналдар еткелдерді пайдалану, далалық, шаруашы-лық ішіндегі және басқа да жолдардың қиысқан жерлерінде жа-салып, ал учаскелік таратқыштарда әрбір 1 -- 1,5 км жиі болмауы
керек.
Егерде тартпа-каналдың түбі жер бетінен 1,5 метрдей жоғары болғанда, аралығы 400 -- 500 метрлік жаяу өткелдер жасалады.
Тартпа-каналдарға бөлініп берілетін жердің ені үлгілі схема-ларға сәйкес белгіленеді. Қар басып қалуы мүмкін болған аудан-дарда тартпа-каналдарды орман алқаптарына жақын орналасты-руға болмайды. Бұндай аудандарда олардың аралығына жолдар салады.
Тартпа-каналдар арқылы жіберілетін судың есептелген мөлше-рін максималды гидромодуль арқылы анықтайды. Тартпа-канал-дарды пайдалану коэффициентін 0,97-ге тең деп белгілейді.
3.Татпа-каналдардың конструкциясы. Ирригациялық құрылыс тәжірібесінде темір-бетонды қимасы парабола, эллипс және жар-тылай циркуль тәрізді тартпа-каналда көбінен тараған, ал тікбұ-рышти және трапеция тәрізді тартпа-каналдар аз қолданылады. Бұндай тартпа-каналдардың қалыңдығы 5 -- 8 см., блоктарының үзындығы 2 -- 3 метрден 6 -- 9 метрге дейін болып, оларды жасау үшін қуатталған және қуатталмаған арматура пайдаланылады. Тартпа-каналдардың тереңдігі 30, 40, 60, 70, 80, 90, 100, 120, 140, 160, 180 см болады. Тартпа-каналдар және оларды тірегіштердің конструкциясы үлгі жобаларға сәйкес болады. Олардың блоктары өздерінің ұштарымен бағаналы, немесе рамалы тіректерге бекі-тілген ерлерге сүйеніледі. Әдетте бағаналы тіректерді топырағы оларды жерге қағуға мүмкін болатын жерлерде қолданады. Рама-лы тіректердің табанының тереңдігі топырақтың қатып қалатын тереңдігінен кем болмауы керек.
Тартпа-каналдардың су өткізбеушілігі және қанша қызмет ете-тіні негізінен су өткізбейтін жіктің беріктігіне байланысты бола-ды.
31. Парабола тәрізді тартпа-каналдар арқылы жіберілетін судық мөлшері
Тартпа-каналдың ңұрылыс-тық ге-реңдігі, см
Тартпа-каналдағы судың те-реңдігі, см
Тартпа-каналдың түбінің еңісі
Ол аркылы жіберіле-тін судың мөлшері, м[э]/с
■'тіп
тик
'крит
МИКІ ^крит
60 70 80 90 ЮО 120
50 60 /0 80 90 105
0,00065 0,00075 0,00075 0,0008 0,0008 0,0008
0,003 0,003 0,003 0,003 0,003 0,003
0,0045 0,0049 0,005 0,004 0,0041 0,0042
0,3 0,3 0,4 0,8
1,55 2,0 2,65
0,52 0,76 1,04 1,80 2,28 3,05
Тартпа-каналдардың жіктерінің саңылаусыздығын мына шара-лар қамтамасыз етеді:
* бұрышты, тік бұрышты және дөңгелек қималы порозолданжасалған аралықтар төсеу;
* полимерлермен модификацияланған битумды мастикалар::және СМ-0,5 түрлі тиаколды мастикалар жасау;
* Х-Р-2 түрлі жапсырылатын изолды мастикалар жасау;
* МСВС -- 167 = 61-суық асфальтті мастика жасау;
-- № 88Н желімі, немесе К.Н-2 мастикасын жасау.Тартпа-каналдарда суды жоғарғы бьеф жағынан реттеуді ав-
томагтандырудың барлық мүмкіншілігін ескеру керек және ол ■үшін гидравликалық автоматтандыруды пайдаланған жөн.
Дәріс №4
Тақырыбы: ЖЕРДІ СУАРУ ЖӘНЕ СУАРУ ЖҮЙЕЛЕРІ ТУРАЛЫ ТҮСІНІКТЕМЕЛЕР
1. Жерді суару және суландыру
2. Суарудың микроклиматқа және өсімдіктерге тигізетін ықпалы
3. Суарудың экономикалық тшімділігі.
1. Жерді суару және суландыру
Ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты енім алу үшін егіс белгілі тәртіпте қолдан сұрыпталып, топырақ ылғалды-лығы қажетті мөлшерге дейін жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс ал-қабына жіберу үшін арнаулы суару жүйелері жасаладьц/
Техникалық және дәнді дақылдарды, мал азықтық шөптерді, көкөністі және басқаларын суарудың шаруашылықтық маңызы бар_ ь
Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суармалы егістер ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда жер суару жүмысын тиімді пайдалаиудың арқасында оларды гүлденген аймаққа айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуға мүмкіншілік туады.
Ал енді далаңқы аудандарда жауын-шашынның жеткіліксіз және жыл ббйы өте құбылмалы болуының салдарынан ауыл ша-руашылық дақылдарының өнімі тұрақсыз болады. Сондықтан, бұл аймақтарда жыл сайын дәнді, техникалық және мал азығы дақыл-дары мен кекөністің мол өнімін тек суару жұмыстарын дүрыс ұй-ымдастыру негізінде алуға болады.
Егісті суару еліміздің тек оңтүстік топырақ дымқылдығы құбылмалы аудандарында ғана тиімді болып қоймай, сондай-ақ дымқылдығы артық аймақтарда да ете тиімді.
ГСуарылған егістердің өнімділігі, суарылмаған жермен салыс-тырғанда, 3...5 есе, кейде одан да жоғары болады. Қазіргі уақыт-та бүкіл дүние жүзінде 265 млн гектар жер суарылып, оның ені-мімен барлық жер шарының жартысынан .артық халқы қамтама-сыз етіледцГ
I Суарудың түрлері. Жер суару топырақты дымқылдандыру, тыңайту және арнаулы суару болып үш түрге белінеді:
Топырақта қажетті су және ауа режимін жасау үшін суарудьщ дымқылдандыру түрі пайдаланылады. Суарудың бұл түрі дүние жүзінде де өте кеп тараған негізгі түрі болып саналады және өсім-діктердің өсіп-ену дәуірімен оның кейбір кезеңдерінде судың ке-ректі мелшерімен қамтамасыз етілмеген шақтарында жүргізіледі.
Суарудың бұл турі өзінше іүйелі (тұрақты) және бір дүркін ға-на суару болып екіге бөлінед.
Шаруашылық жағдайыща суарудың жүйелі түрін пайдалан-ғанда топырақ қажетті мөлііерде және керекті мезгілде дымқыл-данады.
Су кездерінен су суару лүйелеріне өздігінен ағатын болғанда өздігінен ағызып суару, оға* керісінше, механикалық әдіспен жі-берілсе, онда механикалық с>ару деп аталадьгі
'^Жоғарыда көрсетілгендей,біздің елімізде судың өздігінен ағуы-на негізделген жүйелі суару "үрі көп тараған және оның ең негіз-гі түрі болып саналадьу
ГАл енді жерді бір Дүркін іана суару үшін су алаңға бір-ақ рет жайылады. Алаңға жазғытурым пайда болатын қар суы жабыл-ған жағдайда ол көлтабанды суарма деп аталады. Ал енді алаңға каналдар арқылы көктемгі тасқын сулары жайылса оны тасқын сумен суару деп атайды. Келтабанды суарма әсіресе Қазақстанда, Ресей және Укріаинада қеңінен тараған^/
Суарудың топырақты тыңаіту үшін қолданылатьш түрін үйым-дастырғанда тыңайтқыштар сумен бірге топыраққа ерітілген күй-інде таратылып, оның дымқылдану кабатына сіңеді. Суарудың бұл түріне қалалар мен өнеркәсіп орындарының сарқынды суларын және қурамында асылған топырағы мол тасқын суларын пайда-лздц^^катады.
лАрнаулы суарудың түріне топырақты тазарту, жылыту және т. б. мақсаттармен жургізілетін суару жұмыстары жатады. Суа-рудың топырақты тазарту үшің қолданылатын түрі оның құра-мындағы артық тұздарды шаю және өсімдіктерге зиянкес жән-діктерді құрту үшін ұйымдастырылады. Мысалы, тышқандарды, май қоңызының личинкаларьвд, филлоксерлерді (өсімдік биті) жою үшін алқап бетіне су жайыладшк
Топырақты жылыту үшін суарғанда, оны өзінен жылырақ сумен суарып жылытудың арқасында өсімдіктердің өсіп-ену дәуі-рі ұзартылады. Суарудың бүл гурі шаруашылык, жағдайында қа-зіргі уақытта аса көп тарамаған>>
/ьуарудың тәсілдері. Суды топыраққа енгізу тәсіліне карай жер суару үш түрге бөлінеді:
* Беткейлеп, немесе беткі жағынан суару тәсілі. Бүл әдістіқолданғанда су топырақ бетіне суару бороздалары, алқаптарыжәне атыздары арқылы таратыліады. Бұл әдіс біздің елімізде ке-ңінен тараған.
* Жаңбырлатып суару тәсілі.. Бүл әдісті колданғанда жаң-бырлатқыш аппараттар арқылы су жоғары шашыратылып, ондатамшыларға белініп жер бетіне ттабиғи жауын тәрізді жауып, ау-аның жер бетіне жақьш қабатыш, өсімдіктерді және топырақтыылғалдандырады. Қазіргі уақытта суарудың бұл әдісі шаруашы-лықтарда өте көп тараған.
Сонымен қатар суаруға гайдаланылатын су топырак бойында кездесетін химиялық қоспалірды жақсы еріткіш болып саналады. Сондықтан жеңіл еритін ка.ий, азот және басқа тұздар сумен бірге топырақтың жоғарғы габатынан төменгі қабатына ауысады. Ал суару нормасының мөлшері ете жоғары болған және топырақ-ты шайып суарғанда олар Т)пырактың өсімдіктердің тамыры ор-наласқан негізгі қабаттарынэн темен етіп кетіп, топырақтың са-пасы төмендейді.- Дегенмен, іайдалы тұздармен бірге зиянды тұз-дары да шайылып кетіп, тоіырақтың сапасы жақсарады. Кезек-ті суару аралығында су өзінің құрамындағы ерітінді тұздармен бірге топырақтың қыл тутікіері арқылы жоғары кетеріліп була-нады да, ол тұздар топырақтіщ жоғарғы қабатында қалып қояды. ^Сөйтіп, өсімдіктердің өсу дәпрі кезінде жүргізілетін суару жұ-мыстары су мен минералды тұздардың үнемі қозғалыета болуына себебін тигізеді. Осының салдарынан уақ топырақпен түздар тө-менгі қабатқа түсуімен бірге ерітінділерден ажырап, су мен ауа-ны ете аз өткізетін қатты кабат жасайды. Осындай нығыздалғаң лайлы қабат суарылатын жең:л топырақтардьщ 120...300 см терең-дігінде, ал ауыр топырақтардың 45... 120 см тереңдігінде кездеседі. Осы қабаттан өсімдік тамырлары төмен өте алмайды және суар-ған кезде топырақтың одан төмен жатқан қабатын дымқылданды-ру қиындап, жоғары жатқан қабатының дымқылдығы мелшердеп артып кетеді.
Топырақтың төменгі қабатынан судың қайтуы қамтамасыз етілмеген жағдайда жерді мол суарғанда ыза судың деңгейі көте-ріліп, суармалы жердің батпақтанып кету қаупі туады. Сондай-ақ ыза судыц қүрамындағы түздар зиянды болған жағдайда судын жер бетінен кеп мөлшерде булануыньщ салдарынан оның жоғар-ғы қабатында тұздар шегіліп, топырақ қайтадан сорланып, ауыл / шаруашылық дақылдарын есіруге жарамсыз болып қалуы мүмкін./
Жер суару топырақтағы микробиологиялық процестерге паида^ лы ықпалын тигізеді. Ол анаэробтық микробтардың әрекетін жыл--дамдатып, есімдік калдықтаріьшың минералдануын бәсеңдетеді және қарашіріктердің жиналуьша ықпалын тигізіп, нитрификация-лық процестерді күшейтеді. Деігенмен, дымқылдылығының белгілі мелшерден артып кетуі оның жоғарғы қабаттарында нитраттарды азайтады. Жер суару жауьш құрттарының өсіп-өнуіне қолайлы ықпалын тигізіп, топырақ күрыліысын жақсартады.
-
2. Суарудың микроклиматқа және өсімдіктерге тигізетін ықпалы
Жер суару ауаның жер бетівде жақын жатқан қабатының мик-роклиматына қолайлы ықпалын "гигізеді.
Күндіз ол ауаның максималды температурасын кемітіп (0,5 м биіктікте айырмашылығы 6°С жсетеді), ал түнде минималды температураны жоғарылатады (айырмашылығы 3°С). Суық күндері Жер суарғанда топырақ пен ауа жылынып, суаруды алдын-ала жүр-ГІзгенде 3,5°С дейінгі суық өсімдіктерге зиян келтіре алмайды.
Жер суарғанда ауаның салыстырмалы ылғалдығы жоғарылап (айырмасы 20...50% дейін), топырақ бетінің максималды темпера-Турасы кемиді (айырмасы 25%) және оның суарылмаған жермен счлыстырғанда кұбылу амплитудасын 1О...15-ке кемітеді.
^Т?сіресе, микроклиматқа жаңбырлатып суарудың тигізетін ық-Палы өте кеп. 7...10 тәулік ішінде ауа мен топырақтың температу-расының айырмашылығы және ауаның салыстырмалы ылғалдьь лығы біркелкі болады. Егін қорғау алқабы болған жағдайда жер сугфУДЫҢ микроклиматқа тигізетін ықпалы күшейе түседі.
Кезінде суару арқылы топырақ пен ауаның құрғақтығы ке-мітіліп, топырақтың қүнарлығы жоғарылайды. Осының арқасында мсімдіктер жақсы өсіп-еніп, мол өнім береді/
ПЪпырақтың дымқылдығы кебейген са"иьш өсімдіктер тамыры-ның сору күші кеміп, тканьдарының сериімділігі жоғарылацдЩ (!ондай-ақ жапырақ бетінід көлемі молайып, оның саңлаулары кобірек, жиі және ұзақ мерзімге ашылуының арқасында асси-миляция суарылмаған өсімдіктерге қарағанда мардымды болады. Өсімдіктердің. тамыр жүйесі дымқыл топырақта тез өсіп, оның барлық мүшелерін ылғал және қорекпен қажетті мөлшерде үз-діксіз қамтамасыз етіп тұрады.
Сөйтіп, егісті суару өсімдіктердің қоректену жағдайын жақ-сартумен бірге олардың ішкі биологиялық процестері мен есіп-өнуін жақсартады. Неғұрлым куаңшылық дәрежесі жоғары болса, соғұрлым суарудың өнімге тигізетін ықпалы көбірек болады. Су-армалы егістердің өнімділігі суарылмайтын қуаьжы аймақтармен салыстырғанда 2...3 есе, ал ете қуаңқы аудандардың өнімінен 3...6 сседап болады.
Жерді суландыру. Жерді суландыру деп сусыз және суы өте аз аудандарда көлемі ете аз учаскелерді суару және сумен жаб-дықтау үшін колданылатын гидротехникалық құрылыстар мен шаралардың жинағын айтады. Жер суландыру қүдықтар, бө-геулер, каналдар, бас саға құрылыстары және су жеткізгіштер жасау арқылы, көбінесе суарумен бірге жүргізіледі. Әдетте бүл құрылыстар табиғи суағар жүйесіне қосымша жасалып, көпшілік жағдайда жер суару үшін де пайдаланылады^
Елімізде суландыру жүмыстары тың және тыңайған жерлерді игеру және сусыз және суы тапшы аудандарда мал шаруашылы-гының негізін жасау мәселелеріне сәйкес кеңінен жүргізілді. Ал Қазақстан бойынша бүгінгі күні 140 0 млн га жайылым сулан-дырылған. Келешекте шөл, шөлейт және таулы аудандарда 26...28 млн гектар жайылым суландыру жоспарланып отыр суды қабылдап, алкаптардан ағызып жіберуінің арқасында оның деңгейі төмендейді. Ал коллесгорлар суды құрғату арықтарынан қабылдап, су қабылдағыштаріа жібереді.
* Гидротехникалық құрьиыстар жүйе арқылы өтетін судыреттеу, оньщ мелшері мен жіілдамдылығын және каналдағы судеңгейін анықтау үшін жас;лады. Сондай-ақ олар арқылы сужолдармен сай-салалардан өтшіледі.
* Жолдар, телефон және электр жүйелері мен басқару-өнді-рістік құрылыстар суару жүйгсін пайдалану үшін жасаладьь\
Қейбір жағдайларда суару жүйесі ешқандай элементтерсіз де ұйымдастырыла береді.
Арық-атыз жүйесі өзінің юнструкциясына сәйкес негізгі үш түрге белінеді: ашық арық-агыз жүйесі, олар табиғи жерлерде жасалатын бёті төсемелермен жабылған, не болмаса жабылмаған каналдардан, немесе лотоктардан тұрады; жабық жүйелер, олар әдетте жер астына орналасткрылған қысымды және қысымсыз жүмыс істейтін су қүбырларынан түрады; аралас жүйе онда ша-руашылық аралық арық-атыз жүйесі ашық болады да, ал шаруа-шылық ішіндегі жүйе жабық болады. Сондай-ақ, ашық және жа-бық ж,үйенің баска да үйлестірілген түрлері болады.
Щренаждың екі түрі болады, біріншісі -- жерге көлденең орна-ластырылатын (ашық каналдар, жабық кәріз түтіктері), екінші-сі -- бүрғыланған скважиналар және аралас дренаж (көлденең және тік дренаждардың үйлестірілуі).
Жүйелі пайдаланылатын суару жүйесі төмендегі талаптарға жауап беруі керек:
суармалы жерге суды кезінде және керек болған мелшерде жеткізу;
ауңл шаруашылық дақылдарын суарудың оапасын қамтамасыз
ету;
судың сүзілу, булану және қашырту шығындарының аз бо-луын;
суару жүйесінің элементтеріінің астында қалатын жер көлемі-ңің азырақ болуын;
ауыл шаруашылық дақылда.рын өсіруді механикаландыруға ке-дергі келтірмеу;
суды толық және үнемді пайдалану;
жер асты суының көхерілме;уін және топырақтың сорланбауын қамтамасыз ету.
Осы талаптарды орындаған жағдайда суару жуйесін салу жә-не оны пайдалану арзанға түседі.
3. Суарудың экономикалық тшімділігі. Барлық аймақтарды су-армалы егіс алдына қоятын талаптардың ең бастысы -- олар то-иырақтың құнарлылығын арттырып, өсімдіктердің есіп-өнуіне қо-ЙЙЙлы жағдай туғызудың арқасында ауыл шаруашылығының аса Гіагалы дақылдарынан мол, сапалы және арзанға түсетін өнім алу Гю.лып саналады.
Халық шаруашылығынын, талаптарына сай жылылықпен күн-ніц жарығына бай Орта Азия және Кавказдың ар жағындағы рес-публикаларда жер суарудың ең басты міндеті болып аса бағалы тсхникалық және дәнді дақылдардан мол өнім алу болып санала-ды: мақта, жүгері, кенеп, темекі, жеміс. Ал Қазақстан, Қырым, Солтүстік Кавказ, Оңтүстік Украина және Сібір мен Поволжье даланды аудандарында суармалы жерлерде суаруды өте қажет ететін дақылдар өсіріледі: күріш, бидай, жүгері, қант қызылшасы, кек өніс, картоп, жүзім және т. б. Орталық қара топырақты ал-Капта негізінен суару жұмыстары көк еніс, жүгері, қант қызылша-сы және мал азығы дақылдарьш суару үшін жүргізілелі^
Егісті суарудың өте тиімділігі туралы көптеген деректер бүл жүмыстардың өте пайдалы екендігін толығынан дәлелдеді. Мақ-таны, кенепті, төмекіні, күрішті, жүгеріні, бедені, қант қызылша-сын суаруды ұйымдастыруға жүмсалған күрделі қаржының орны 3...5 жыл ішінде қайтарылады.
Мысалы, 1960 жылы Мырзащөлде жаңадан № 6 совхозы кұры-
лып, оны үйымдастыру үшін үш жылда мемлекет тарапынан 16,2
■ млн сом қаржы жұмсалған болатын. Осы мерзім ішінде совхозда
есірілген мақтамен одан өндірілген басқа да материалдарды ақ-
шаға айналдырудың арқасында 46 млн сом табыс түскен.
Қазіргі уақытта суармалы жайылымдарды ұйымдастырудың өте тиімді екеғідігін Литва және Украина республикаларымен Қа-зақстанның және Ресейдің көптеген шаруашылықтарының кер-сеткіштері толығынан дәлелдеп отыр.
Еліміздің далалық, шел және шөлейт. аудандарында суару жүйесі құрылыстарын жасау техникалық, дәнді, мал азығы және басқа да дақылдардың енімін одан әрі арттыруға мүмкіншілік туғызады.
Дәріс № 5
Тақырыбы: Жер суару және суландыру ушін пайдаданылатын су көздерінің түрлері.
* Су көздерінің алдына қойылатын талаптар.
* Су режимін реттеу.
* Су қоймасының аумағы.
Жер суару және суландыру үшін өзінің табиғи жағдайындағыжәне реттелген өзендер пайдаланылады; Вдтабандар және суқоймаларына жергілікті жер бетінен ағып келетін су; шахталы құ-дықтардан, скважиналардан көтерілетін жәке каптаждық қүры-лыстарға жиналатын сулар пайдаланылады. '
Сондай-ақ суару үшін тұрмыстық, өндірістік және олардың араласқан сарқынды суларын, суару жүйесіцен ағып кететін су-ларды пайдалануға болады.
1.Су көздерінің алдына қойылатын талаптар: олардың суы ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға жарайтындай болып, ал сулан-дырғанда -- тұрмыстық және шаруашылық кажеттерді қамтама-сыз етуі керек; су көздеріндегі судың қоры барлық мезгілде және толығынан су қажеттігін қамтамасыз етуі керек; су кездері суа-рылатын жерлерге жақынырақ және судың өздігінен ағуын қам-тамасыз ету ушін суарылатын жерден жоғарырақ орналасуы ке-
Суару және суландыру жүйелерін жобалағанда есептелетін деңгейшщ, одан жұмсалатын судың мөлшерінің, ылайлығыныц ерекше жыл үшін су жинағыш келемін және су кездеріндегі су және минералдану сипаттамаларын, арнаның беріктігін сондай-ақ оның гидрогеологиясын және топографиясын білу керек Осы сипаттамаларды біле отырып мына керсеткіштерді анықтау-ға болады: су көзшен суаруға болатын жердің көлемін су көзі-шң режимш реттеудщ керектігін, су тазарту қажеттігін, бас саға және суарылатын жерлерге суды жіберу схемаліарын.
Су көздері суарылатын жерлерді барлық адаусымда сумен то-лығынан қамтамасыз етуі керек. Егерде кейбірі кездерде су көзде-ршен жіберілетін судың мөлшері суаруға қажетг судың мөлшерінен аз болса, онда су көздерінің режимі суару релкимдерімен келісті-ріледі. Ол мынадай жолдармен жасалады:
1) су көздерін реттеу арқылы; 2) ауыл шаіруашылық дақыл-дарын суару режимін су көздері режиміне бейіімдеу; бұндай жағ-дайда каналдардағы су шығынын кемітіп, жаліпы суаруға жұмса-латын судың мөлшерін кемітеді, аз нормаларміен суару және қа-шыртқы суды болдырмау, жабық жүйені және > суарудың жаңбыр-
лату еіісін қолдану, су пайдалану жоспарын орындау, суды көп жұмсаітын дақылдардың келемін азайту; 3) суару көздері режи-мін жае.суару жүйесі жұмысының режимін бір мезгілде өзгерту.
2. Су режимін реттеу. Су қоймалары, немесе резервуарлар арқыл,і су көздерінен жұмсалатын судың мәлшерін уақыт ішінде қолдағ өзгертуді су көзінің режимін реттеу деп атайды. Су кой-маларіша, резервуарларға судын, жиналу ұзақтығына және олар-ды гшдалану жағдайына қарай су көздерін реттеудің тәуліктік, аптальқ, маусымдық (немесе жылдық), көпжылдық және аралас
түрлері болады.
Тәуліктік реттеу. Бұл әдіс жер асты суларын пайдаланғанда түнгі уақыттарда суды резервуарларға жіберіп, ал күндіз суару, немесе сумен жабдықтау үшін пайдаланады. Бұнда пайда-ланылітын сумөлшері (цр) резервуарға қүйылатын судың мөлше-рінен цн ) көп болады.
Маусымдық жэне жылдық реттеу ағып келетін суды жыл бойы қайта бөлу негізінде жасалады. Ол үшін өзен арнасында, немесе сайларда плотина құрылысы салынады және жасалған реттегіш су қоймасына ағып келетів су толығынан, немесе тасқын суының бірсыпыра белігі тоқтатылып, кейіннен ол суару ушін пайдаланы-
лады.
Ағатын суды маусымдық реттеу оның жыл бойы пайдаланыла-тын мөлшерінің жыл бойы жыйналатын судың есепті қамтамасыз етілген мөлшерінен аз болғанда қолданады.
Ал енді нақтылы пайдаланылатын судың мөлшері жыл бойы жиналатын судың, мөлшерінен көп болғанда көпжылдық реттеу ұйымдастырылыц, оны суы көп жылдары су қоймаларына жинап, суы аз жылдары суару және суландыру үшін пайдаланады.
3.Су қоймасының аумағы. Ағатын суды маусымдық реттегенде су қоймасының аумағы ағатын судың көпжылдық орта мөлшерінің 20 -- 70 процентіне, ал көпжылдық реттеулерде -- 120 -- 170 процентіне тен, болады. Жал-,, пы ағатын суды суару және суландыру үшін реттеуді электр энер-гиясың алу үшін жүргізілетін реттеулермен бірге жасаған өте ти-імді болады.
Су көзінің режимін реттеу толық, немесе орташа болады. То-лық ріеттегенде барлық суды су қоймасына жинап, одан судың ешқандай мөлшері ағызылмайды. Ал орташа реттегенде судың біраз (белігі су қоймасынан ағызылып жіберіледі.
Реттегіш су қоймасын өзен арнасына және өзен суы канал ар-қылы жеткізілетін жағдайда одан сырттау жерде салады. Су суару каналына су қоймасынан, немесе өзен мен су қоймасынан бір мезгілде жіберіледі, немесе суы су коймаларынан жеткізгіш канал/дар арқылы көбейтілетін өзендерден жіберіледі. Өзен арна-сына оэрналасқан су қоймаларына барлық өзен тосаптары қүйы-лады; ал өзеннен сырттау жерге орналасқан су қоймаларына су жеткіззетін каналдар арқылы өзен тосаптарының аздаған бөлігіғана құйылатындығынан олар кемірек тослітанады. Реттеу су қоймаларын жазғытұрым ағатын сулармен >әне жанасып жатқан су жинағыштардың суымен де, жеткізгіш іаналдар арқылы да толтыруға болады.
Дәріс № 6
Тақырыбы:
Жабық және құрастырылған суару жүйесі
* Суды трубопроводка жіберу.
* Жабық жүйенің жақсы жақтары мен кемшіліктері.
* Трубопроводтарды трассалаудың негіздері.
Жабық суару жүйесінде су кысымды түрде, трубопроводтар арқылы тасылады. Суды трубопроводтарға жіберу әдісіне қарай, олар екі үлгіге бөлінеді. 1) Жабық жүйеге суды механизмдер ар-қылы жіберу: 2) Өздігінен-қысыммен ағатын толығынан жабық, немесе қүрастырылған жүйе аркылы.
Жабық суару жүйесі судын. қысымына қарай жеткіліксіз қы-сымды (суды жақынға шашырататын машиналар үшін) және қы-сымы өте жоғарылар (суды алысқа шашырату) болады.
Суды механизмдер арқылы жіберетін жабық жүйе элементте-рінің құрамына мыналар жатады:
* суару көздері;
* насос станциясы;
* суды суару көздерінен таратқыш трубопроводтарға дейінтасыйтын бас трубопроводтар, немесе шаруашылық (ХТ) трубо-проводтар, суды учаскелік трубопроводтарға (УТ) жіберетін әрдәрежедегі таратқыш трубопроводтар (РТ), суды жаңбырлатқышжәне суарғыш машиналарға жіберетін учаскелік трубопроводтаржабық жүйесі;
* жаңбырлатқыш және суарғыш машиналар, жылжымалы су-арғыштар;
* реттеуші су өлшегіш және тиек арматура.сы;
* трубопроводтарды каналдардан, жолдардйн, сай-салалар-дан еткізетін құрылыстар;
* су қашыртатын жабдықтар және суды сыртқа ағызып жі-беретін каналдар.
Насос станциялары арқылы су көздерінен су жер астындағы қысым трубопроводтарына жіберіліп, олардан гидранттар арқылы жер бетіне көтеріледі және <<Фрегат>>, <<Волжанка>> және басқа да жаңбырлатқыш машиналарға жіберіледі, немесе суару трубопро-водтары арқылы танапқа таратылады.
Жабық жүйелер судың фильтрациялық шығынын болдырмау үшін, суару жүйесінің К.П.Д.-сін жоғарлату және суару жұмыс-тарымдағы еңбек өнімін арттыру үшін, сондай-ақ оларды авто-маттандыру және теледидар аркылы басқару үшін қолданылады.
Жабық жүйеге суды механизмдер аркылы жіберу су көздерін-дегі су'деңгейінің суарылатын жерден төмен болған жағдайда, не-месе суарылатын танаптың еңісі оларды судын, өздігімен ағызып суарғанда 0,002 -- 0,003-тен кем болғанда және қысымы жеткілік-сіз жүйеден жаңбырлатып суарғанда еңістін, шамасынын. 0,010 -- 0,015-ке тең болған жағдайында колданылады. Басқа жағдайлар-да судың трубаларға өздігінен ағып, және одан әрі табиғи кысым арқылы өздігінен ағатын жабық жүйесін қолдану керек. Жабык жүйелерді 1 га жерде жасау үшін өте көп труба керек болады, оны кеміту үшін қысым трубопроводтар мен ашық каналдардан, неме-се лотоктардан қүралған қүрастырылған жүйені қолданады.
Жабық трубопроводтар мен ашық каналдарды үйлестіру жер-гілікті жер жағдайына және техника-экономикалық көрсеткіштер-ге байланысты болады. Тәжірибеде су бас сағадан шаруашылык-қа дейін трубалар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішінде ашык жүйе каналдары және трубопроводтар түрінде жасалатын жүйе-лер көбірек қолданылады. Немесе, бас сағадан су шаруашылық-Ка дейін ашық каналдар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішін-дегі жүйе жабық болады.
Суарудың жабык, жүйесі тұракты және жылжымалы болады, мысалы жаңбырлатып суару үшін қолданылатын жылжымалы суару жинақтары.
* Жабық жүйенің жақсы жақтары мен кемшіліктері.
Жабық жүйенің жақсы жақтарына мыналар жатады: фильтрацияға және буланатын су щығынының болмағандығынан К.П.Д-ні 0,98 -- 0,99 дейін жоғарылату; суды тиімді пайдалану; барлық жерді ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру үшін пайдалану; топырақ өңдей-тін машиналар мен жабдықтарды пайдалану жағдайының жақса-рылуы; жер бедерінің күрделі болған жағдайларында танаптарға су таратудың жеңілдеуі, сушылардың еңбек енімінің артуы; 1 га жердегі арық-атыз жүйесінің үзындығының кемуі және т. б. Оньщ үстіне табиғи қысымды жүйеде судың өздігінен ағуына, электр куатын алуға және суару техникасын автоматтандыруға болады. Жабық жүйелер суармалы жерлерде ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау жұмыстарын рационалдауға мүмкіндік жасайды.
Жабық жүйенің елеулі кемшіліктеріне оларды салу үшін қү-рылыс материалдарының өте көп мөлшерде жұмсалынуы, әсіресе асбестцементті, темір-бетонды және болаттан жасалатын трубалар
(геУгар жерге 80 -- 85 м).
3.Трубопроводтарды трассалаудың негіздері. Трубопроводтардың жерге орналасуын мына талаптарды еске ала отырып жобалайды:
-- \ оларды салу және трубопроводтарды және трасса бойында-ғы қүрылыстарды пайдалану үшін жыл бойы жүмсалатын қаржы өте аз болуы керек;
* трубопроводтардың темір және тас жолдармен, сай-салалар-мен және басқа да кедергілермен қыйылысуы мүмкіндігінше азболуы керек;
* трасса бойында топырағы шөгетін және трубопроводтардыңеңіссіз орналастырылған жерлері болмауы керек;
* төмендеген жерлерден судың ағып кетуін, ал жоғарылағанжерлерден ауаның шығуын қамтамасыз ету керек.
* қырын көрінісі бойынша үлкен өзгерістер жасалмауы ке-рек, өйткені бұндай жағдайларда олардың табандарында жәнетрубопроводтарда қысым көбейіп, оларды қабылдау үшін арнау-лы тірек жасау керек болады.
Қырын көрінісінде үлкен өзгерістер болған жағдайда, сол ез-геріс жерлерінде пар және ауа көбірек жиналудың салдарынан трубопроводтардын, су өткізу мүмкіншілігі азаяды және трубопро-водтардың жіктерімен олардың өздерінде бұзып кететін гидравли-калық соққылар пайда болады.
Жабық суару жүйесі елді сумен жабдықтау үшін қолданыла-тын болса, онда олар санитарлық нормаларға да сәйкес болуы ке-рек.
Трубопроводтардың жерге орналастырылуы белгіленген суару техникасының талаптарына сәйкес болуы керек. Жер бетінін, бе-деріне қарай трубопроводтарды жерге орналастырудың екі схема-сы бар:
Бірінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал го-ризонталдарға сүйір бұрыштанып трассаланады. Бірінші Дәреже-дегі тараткыштар оған еңістің ең үлкен мелшерімен орналасты-рылып, негізінде горизонтальдарға перпендикуляр, ал екінщі дә-режедегі таратқыш -- трубопроводтар горизонтальдардың бойымен орналастырылады.
Екінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал ен. үлкен еңістікпен трассаланады. Бірінші кезектегі таратқыш -- трубопроводтар олардан горизонтальдар бойымен бүрылып, ал екінші кезектегі таратқыштар немесе учаскелік таратқыштар -- ең үлкен еңіспен трассаланады.
Ең үлкен еңістікпен жүргізілетін және жіберілетін суының мөлшері ете мол каналдар мен трубопроводтарда кіші ГЭС құры-лыстарын салуға болады. Учаскелік трубопроводтар тігінен бір-бі-ріне параллельді болып және таратқыш трубопроводтан тік бү-рышпен, немесе 90° жуық бүрышпен бүрылатын болып жобаланады. Екі учаскелік трубопроводтардэің қатар аралығы 1 км-ден кем болмайды, тек жер бетінің бедері өте күрделі болғанда 0,5 км шамасында болады. Гидранттардан суды жаңбырлатқыш маіхгина-ларға жіберу үшін қосымша жылжымалы трубопроводтар, н0месе арнаулы қосқыш жабдықтары қолданылады.
Учаскелік трубопроводтардың ұзындығы мен диаметрін олар-дың ұзақ уақыт бойы жұмыс істейііндей етіп белгілейді. Учаске-лік таратқыштардағы гидранттардық қатар аралықтарын жанбыр-латқьіш машиналардың сипаттамасына және суару технологиясы-на сәйкес белгілейді.
ЖҚбық суару жүйесі, негізінен тұйық және кейбір төтенше жағ-дайларда-айналмалы болады: жүйенің үлгісін таңдап алуды тех-ника-экономикалық есептермен дәлелдейді.
Суды жер бетіне шығару үшін трубопроводтарда гидранттар орналастырылады. Егістікті бороздалап суарғанда гидранттағы су қысымы 0,5 -- 1,0 м шамасында болып, ал жаңбырлатып суар-ғанда жаңбырлатқыш машиналар саптамасында керекті қысымды қамтамасыз етуі керек.
Қысқа сақтар алдында трубалардан суды ағызып жіберу үшіи, жөндеу жүмыстарын және трубадағы тосаптарды шаю үшін тру-бопроводтың төмендеген жерлеріне құлақтар қойыЛады, және со-лар арқылы су қашыртқы каналдарға ағызылып жіберіледі.
Судың қысымымен жұмыс істейтін жабық жүйелерде, табиғи еңіс судың ағуын және оның керекті қысыммен жер бетіне көте-рілуін қамтамасыз етуі керек.
Трубопроводтар арқылы жіберілетін судың есепті мөлшері су-арылатын жердін. нақты (сонт ) көлеміне және гидромодуль графи-гінің ең көп ординатына (ц) сәйкес анықталады: р = ц-а)1іт. Судың бүл мөлшері трубопроводта бір мезгілде жұмыс жасайтын жаң-бырлатқыш машиналардың шашырататын суының мелшерімен үй-лестіріледі.
Учаскелік трубопровод арқылы жіберілетін судың мөлшері он-дағы бір мезгілде жүмыс істейтін гидранттардың, немесе жаңбыр-латқыштардың шашырататын суларының қосындысына тең бола-ды. Үлкен кезектегі трубопроводтар аркылы жіберілетін судың мөлшері кіші кезектегі трубопроводтардың жіберетін суларының мелшерінің қосындысына тең.
Дәріс № 7
Тақырыбы: Суды тарату мен есепке алуды автоматтандыру және телемеханикаландыру.
* Автоматика мен телемеханика қолдану алғышарттары.
* Автоматты су ретушілер.
* Құрастырылған схема бойынша реттеу.
* Автоматика мен телемеханика қолдану алғышарттары.
Автоматика мен телемеханика арқылы диспетчерлік пункттен бас сағамен суару жүйесіндегі барлық су белгіштерді басқаруға, қашырылатын судың мөлшерін кемітіп, жүйенің техникалық дең-гейін жоғаірылатуға және пайдалану қызметіндегі жұмыстардың еңбек өнімін арттыруға болады. Гидротехникалық құрылыстар су-ды есепке алатын, жіберілетін судың мөлшерін және деңгейін рет-тейтін автсоматтармен, орталықтан бақылайтын және басқаратын күрамдарміен жабдықталумен бірге, су бөлу жүмыстарын диспет-черлік әдіспен басқару үшін есеп" машиналарын пайдаланады. Су жібергіш ксұлақтар автоматты қақпақтар мен қалқандар, электрлі көтергіште)рмен жабдықталады, бьефтерде су деңгейін тұрақтан-дыратын іқұралдар орналастырылып, каналда қосымша тірек құ-рылыстарьи жасалып, хабарласу және телебасқару сызықтары са-лынады, т. б.
Пайдалану қызметтері басқару жүйесінің автоматика және те-лемеханика күралдары жөнге келтіріліп, барлык, су бөлгіштерге су бөлудің программасын тапсырады және жүйені жұмыс істе> қалпында сақтайды, ал каналдағы автоматтандырылған тірек кұ-рылыстары және реттегііхьқұлақтар судың белгіленген мөлшерін өткізеді, бас саға судың керек болғаи мөлшерін адамды қатыс-тырмай-ақ жіберіп тұра алады.
* Автоматты су ретушілер.
Су: бөлуді автоматты реттеуді үш схема бойынша жүргізеді: жоғары бьефпен, төменгі бьефпен және құрастырылған схема бой-ьшша.
Жоғары бетпен реттеу. Бұнда су көздерінен су алуды авто-маттандьірған реттегіш арқылы диспетчер реттейді. Үлкен дәре-жедегі каналдарда жасалған автоматтандырылған қалқандар ар-қылы жоғарғы бьефтегі су деңгейінің тұрақты мөлшерін ұстап тұрады және автоматтандырылған, немесе орташа автоматтанды-рылған құлақтар жасалады.
Қалқан құрылыстары каналды екі бьефке бөледі. Бьефтегі су деңгейінің өзгерісі белгілі шамада автоматтандырылған қалқан-дар арқылы сақталады.
Жоғарғы бьефпен реттеу әдісі -- ең қарапайым, пайдалы, дәл, сенімді және оперативті.
Төменгі бетпен реттеу. Бұнда канал басындағы құрылысқа әрбір су бөлгіштен жіберілетін су мөлшері туралы мәліметтер жүйелі түрде келіп тұрады. Осы су мелшерлерін қосу арқылы егіс-тікке жіберілетін судың нақтылы мелшері және оның қандай мөл-шерде каналда фильтрацияға шығын болатыны анықталады.
Су пайдалану үлкен дәрежедегі каналдың бойында қалқан қү-рылыстарын жасау арқылы автоматтандырылады. Бұндай қалқан кұрылыстар төменгі бьефтегі су деңгейінін, тұрақты шамасын ав-томаттандырылған жағдайда үстап тұрады. Бьефтер аралығында тура және кері гидравликалық қатынас болады.
Кейбір шаруашылықтарда су пайдалану мөлшері көбейген жағдайда жоғары орналасқан қалқандар автоматты түрде біртін-деп ашылады және олардың әрқайсысының төменгі бьефінде су деңгейінің белгіленген шамасы ұсталып түрады. Осы процесс бас саға торабына дейін таратылады және суару жүйесіне қосымша керекті су жіберіледі.
Пайдаланылатын судың мелшері кеміген жағдайда автомат-тандырылған қалқандар біртіндеп жабылып, суару жүйесіне жі-берілетін судың мөлшері азаяды.
* Құрастырылған схема бойынша реттеу.
Қурастырылған схема бойынша реттеу -- бұл бір жүйеде жо-ғарғы және төменгі бьефтерде реттеулердің әр түрлі құрастыры-луы.
Жоғарғы бьефте қалқан құрылыстары арқылы реттеу канал-дағы су деңгейін бір қалыпты <<БАКУ-1>> деп аталатын қүрал ар-қылы бір шамада үстап тұрады.
Каналдағы су деңгейі белгіленген мөлшерде болғанда, немесе келіспеушілік болмағанда, келіспеушілік блогі арқылы жүйеге :игналдар берілмейді. Ал су деңгейі төмендесе, немесе белгілі ша-мадан артық жоғарыласа, онда реттеу жабдығына сигналдар бе-)іліп, реверсивті электродвигательдің магниттік жүргізу жабдығы <үмыска қосылып, қалқан төменге немесе жоғарыға келіспеуші-лік блогі сигнал беруді тоқтатқанша көтеріледі (түсіріледі).
Бүйірдегі су ағызғыш қүлақтар. Қасына су өлшегіштер қойыл-ған қүлақтардан ағатын судың мелшерін автоматтық түрде када-ғалау және реттеу үшін <<Ташкент>> деп аталатын жүйені қолдана-ды. Бұл жүйе мына қүралдардан: су мөлшерін анықтайтын дат-чиктерден, бүрылу бүрышының релесінен, реттегіш жабдықтан, жіберілетін су мөлшерін кадағалау үшін реттегішті қондыруды телеқайта жасаушыдан тұрады.
Реверсивтік электродвигатель сигнал бойынша калпақты су өлшегіш қасына қойылған ДРС-66 құралы арқылы қажетті су мөлшерін жіберу үшін төмен түсіреді, немесе жоғары көтереді.
Дәріс № 8
Тақырыбы: Топырақта суды пайдаланудың тәсілдері.
1. Топырақтағы су жүйесі.
2. Судың пайдалану мөлшері.
3. Су механизмі әдісі.
1. . Топырақтағы су жүйесі Су пайдалану үлкен дәрежедегі каналдың бойында қалқан қү-рылыстарын жасау арқылы автоматтандырылады. Бұндай қалқан кұрылыстар төменгі бьефтегі су деңгейінін, тұрақты шамасын ав-томаттандырылған жағдайда үстап тұрады. Бьефтер аралығында тура және кері гидравликалық қатынас болады.
Пайдалану қызметтері басқару жүйесінің автоматика және телемеханика күралдары жөнге келтіріліп, барлык, су бөлгіштерге су бөлудің программасын тапсырады және жүйені жұмыс істе> қалпында сақтайды, ал каналдағы автоматтандырылған тірек кұ-рылыстары және реттегііхьқұлақтар судың белгіленген мөлшерін өткізеді, бас саға судың керек болғаи мөлшерін адамды қатыс-тырмай-ақ жіберіп тұра алады.
Су:бөлуді автоматты реттеуді үш схема бойынша жүргізеді: жоғары бьефпен, төменгі бьефпен және құрастырылған схема бой-ьшша.
Жоғары бефпен реттеу. Бұнда су көздерінен су алуды авто-маттандьірған реттегіш арқылы диспетчер реттейді. Үлкен дәре-жедегі каналдарда жасалған автоматтандырылған қалқандар ар-қылы жоғарғы бьефтегі су деңгейінің тұрақты мөлшерін ұстап тұрады және автоматтандырылған, немесе орташа автоматтанды-рылған құлақтар жасалады.
Қалқан құрылыстары каналды екі бьефке бөледі. Бьефтегі су деңгейінің өзгерісі белгілі шамада автоматтандырылған қалқан-дар арқылы сақталады.
Жоғарғы бьефпен реттеу әдісі -- ең қарапайым, пайдалы, дәл, сенімді және оперативті.
Төменгі бьефпен реттеу. Бұнда канал басындағы құрылысқа әрбір су бөлгіштен жіберілетін су мөлшері туралы мәліметтер жүйелі түрде келіп тұрады. Осы су мелшерлерін қосу арқылы егіс-тікке жіберілетін судың нақтылы мелшері және оның қандай мөл-шерде каналда фильтрацияға шығын болатыны анықталады.
2. Судың пайдалану мөлшері.
Кейбір шаруашылықтарда су пайдалану мөлшері көбейген жағдайда жоғары орналасқан қалқандар автоматты түрде біртін-деп ашылады және олардың әрқайсысының төменгі бьефінде су деңгейінің белгіленген шамасы ұсталып түрады. Осы процесс бас саға торабына дейін таратылады және суару жүйесіне қосымша керекті су жіберіледі.
Пайдаланылатын судың мелшері кеміген жағдайда автомат-тандырылған қалқандар біртіндеп жабылып, суару жүйесіне жі-берілетін судың мөлшері азаяды.
Қурастырылған схема бойынша реттеу -- бұл бір жүйеде жо-ғарғы және төменгі бьефтерде реттеулердің әр түрлі құрастыры-луы.
Жоғарғы бьефте қалқан құрылыстары арқылы реттеу канал-дағы су деңгейін бір қалыпты <<БАКУ-1>> деп аталатын қүрал ар-қылы бір шамада үстап тұрады.
Каналдағы су деңгейі белгіленген мөлшерде болғанда, немесе келіспеушілік болмағанда, келіспеушілік блогі арқылы жүйеге :игналдар берілмейді. Ал су деңгейі төмендесе, немесе белгілі ша-мадан артық жоғарыласа, онда реттеу жабдығына сигналдар бе-)іліп, реверсивті электродвигательдің магниттік жүргізу жабдығы <үмыска қосылып, қалқан төменге немесе жоғарыға келіспеуші-лік блогі сигнал беруді тоқтатқанша көтеріледі (түсіріледі).
Бүйірдегі су ағызғыш қүлақтар. Қасына су өлшегіштер қойыл-ған қүлақтардан ағатын судың мелшерін автоматтық түрде када-ғалау және реттеу үшін <<Ташкент>> деп аталатын жүйені қолдана-ды. Бұл жүйе мына қүралдардан: су мөлшерін анықтайтын дат-чиктерден, бүрылу бүрышының релесінен, реттегіш жабдықтан, жіберілетін су мөлшерін кадағалау үшін реттегішті қондыруды телеқайта жасаушыдан тұрады.
Реверсивтік электродвигатель сигнал бойынша калпақты су өлшегіш қасына қойылған ДРС-66 құралы арқылы қажетті су мөлшерін жіберу үшін төмен түсіреді, немесе жоғары көтереді.
6.10. Жабық және құрастырылған суару жүйесі
Жабық суару жүйесінде су кысымды түрде, трубопроводтар арқылы тасылады. Суды трубопроводтарға жіберу әдісіне қарай, олар екі үлгіге бөлінеді. 1) Жабық жүйеге суды механизмдер ар-қылы жіберу: 2) Өздігінен-қысыммен ағатын толығынан жабық, немесе қүрастырылған жүйе аркылы.
Жабық суару жүйесі судын. қысымына қарай жеткіліксіз қы-сымды (суды жақынға шашырататын машиналар үшін) және қы-сымы өте жоғарылар (суды алысқа шашырату) болады.
Суды механизмдер арқылы жіберетін жабық жүйе элементте-рінің құрамына мыналар жатады:
-- суару көздері;
-- насос станциясы;
-- суды суару көздерінен таратқыш трубопроводтарға дейін
тасыйтын бас трубопроводтар, немесе шаруашылық (ХТ) трубо-
проводтар, суды учаскелік трубопроводтарға (УТ) жіберетін әр
дәрежедегі таратқыш трубопроводтар (РТ), суды жаңбырлатқыш
және суарғыш машиналарға жіберетін учаскелік трубопроводтар
жабық жүйесі;
-- жаңбырлатқыш және суарғыш машиналар, жылжымалы су-
арғыштар;
-- реттеуші су өлшегіш және тиек арматура.сы;
-- трубопроводтарды каналдардан, жолдардйн, сай-салалар-
дан еткізетін құрылыстар;
-- су қашыртатын жабдықтар және суды сыртқа ағызып жі-
беретін каналдар.
Өсімдіктерді қолайлы суарғандағі егіс даласынан буланудың жалпы мөлшеріне енгізілетін түзету коэффициентіщ орташа шамасы (В. П. Останчуктің мәліметтері)
Судың деңгейі, метр есебімен
Жеңіл Орташа Ауыр
1,0 0,96 0,90 0,84 0,77 66 0,62 0,60
Басқа жағдайлардың біркело болғанында сор тартқан ыза су топырақтан, тұщы сумен салысгырғанда, аз буланады және өсім-діктермен 2,5 есе кем пайдаланшіады.
Сорланған топырақтың су щйдалану мөлшеріне тигізетін әсері 10-таблицада көрсетілген түзету коэффициенттері арқылы есепке алынады.
Әртүрлі сорланған топырақтың жалпы булану мөлшеріне тигізетін әсерін ссепке алатын коэффициенттің орташа шамасы
Шайғанға дейінгі топыраңтың сорлану көроеткіші Ңою за.т, топыраңтың еалмағынан % есе-бімен Тузеткіш коэффициент
Нашар сорланған Орташа сорланған Қүшті сорланған сор 0,3 -- 0,6 0,6 -- 1,2 1,2 -- 2,4 2:,4-тен көп 1,10 1,20 1,25 1,35
коэффициенттерінің мөлшер аймақтар үшін анықталған сайыв олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері Л. Н. Крстяковтың формуласы арқылы анықталады:
бұнда: Е ■ -- жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м3/га)
^ -- жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
р -- есімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есе-бімен;
Шо және Шк -- топырақіың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м3/га).
<\ -- дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектары-на текшеметр есебімен.
<<Средазгипроводхлопок>> жобалау йнституты* Өзбекстан, Түрк-менстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территориялары-ның гидромодульдық аудандастыру жүмыстарын жүргізіп, арнау-лы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір гидромодульдың аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық үлестері берілген. Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-физикалық қасиеттері мен тұз ре-жиміне және қолданылатын агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекше-ліктері тәжірибе негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.Суармалау нормасынын, мөлшері <<Средазгидроводхлопок>> ин-ституты формуласы арқылы анықталады: Пайдаланылатын судың жалглы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу техникасы да бірқаітар әсерін тигізеді. Түзеткіш ко-эффициенттердің орташа шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа бороздалармен суарғанда -- 1,1; жіберілетін судщң мелшері түрақты болғанда және үзын бороздалармен суарғанда -- 1,1 -- 1,2; ал ағатын судын мөлшері түрақсыз болғанда -- 1,1;; егістікті тақталап суарғанда -- 1,1 -- 1,25. және жаңбырлатып суаріғанда -- 1,1.
Ауыл шаруашылық дақылда^рының суару режимін жобала-ғанда осы үсьшыстарды қолданупға болады, бірақ жалпы булану 62
Мұнда: егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэф-фициент;
К2 -- гидромодульдық ауданды (гидрогеологиялық және то-пырақтық -- мелиоративтік жағдай, биіктік-белдеулік аймак, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі
<<Средазгипроводхлопок>> Сырідария және Амудария өзендерінің бассейнін-де өсірілетін ауыл шаруашылық да:қылдарының суармалау нормасыньщ есептел-ген шамасы, Ташкент, 1970 ж.
Әр айдың орта декадасына келетін кун сәулесі ұзындығынық графигі (47 -- 56° солтүсгік ендіктерде)
Сағат елшемімен. <<герш тұратын 4-ші Жалпы булану коэффициенгі <<К>> (Укр. НИИГ и М мэліметтері)
Дақылдар көктеуден бастап қант қы-зыпшасы жүгері күздік бидай, жаздық бидай томаттар жазғы-тұрым отырғы-зылған картоп 5 рст орылатын жоңышқа
Ескерту: Коэффициенттердің пкамасы ыза оудың деңгейі терең сәйкес.
ү -- ылғал алмасу коэффициенті.
3. Су механизмі әдісі.Су балансының татшылығын анықтағанда жауын-шашынды тиімді, тиімсіз деп бөлміей барлық жауған жауын-шашынның мел-
Жүгерін ің су балансы ташылығын жауын-шашынмен 95 -ке
оньвд мелшері 600 м3/га түзету коэффициенті 0,8-
Жауын-шашыннын онкүндік мөл шері
Ауа ылғалының тапшылығының тәулік бойынша орташа мөлшері,
мм есебімен 2)
Тәулік бойынша ауаның орташа температурасы, Онкүндік бойынша ауаның тәулік бойындағы орташа температурасының қосындысы Күн сәулесінің ұзындығын түзету көрсеткіші.Онкүндік бойынша ауа температурасының қосындысының тузетілген мөлшері
Даму кезеңі
Ауа температурасының қосын-дысының көктеу кезеңінен бастап түзетілген мөлшері, үдемелі ша-мамен
Биологиялық ирек сызық коэффициенті 4-таблицадан | 0,15
Онкүндік бойынша буланудын жалпы мөлшері, мм есебімен | 4,3
Топырақтың /гөменгі қабаттары-мен су алмасуды ескеретін түзет кіш мөлшері.
Онкүндік ішінде топырақтың 100 см қабатынан жұмсалатын судың мөлшері (су балансынын тапшылығы), мм есебімен.
Су балансы тапшылығының үдемелі мөлшері, мм есебімен Су балансы тапшылығының үдемелі мөлшерінің климаттық түзеткіш (0,85) енгізгеннен кейінгі шамасы.
Ескерту: Себу алдындағы суғару сәуірдің 14 күні жүргізіліп, Ауа температурасының өте жоғары болуына байланысты
Дәріс № 9 Каналдардағы судың деңгейлерін үйлестіру жэне бойлау көрі-ністерін жобалау.
1. Топырақтағы су жүйесі.
2. Судың пайдалану мөлшері.
3. Су механизмі әдісі.
Үлкен каналдардағы судың деңгейінің кіші ка-налдағы су деңгейінен биігірек болуы, немесе құлақ арықтағы су-дың деңгейінің жер бетінен биігірек болуы <<командование>> деп атайды. Каналдарда судың өздігінен ағуы үлкен каналдың кіші каналға командалық жағдайда болғанында ғана қамтгмасыз еті-леді.
Қаналдардағы судың деңгейі біртіндеп кіші каналдан үлкен каналға қарай үйлестіріледі. Алдымен уақытша тілінетін құлақ арықтардың басындағы судың белгісі анықталып, олар қүлақ арықтың басындағы жердіц белгісіне 5... 15 см қосқанға тең бола-ды (суару тақтасы мен бороздаларына командалық жағдайда бо-лу үшін). Содан кейін учаскелік таратқыштың бойымен жер беті-нің бойлау көрінісін сызып, онда осы учаскелік таратқыштан су алатын барлық құлақ арықтарға су жіберетін қүлақтар шартты белгілермен көрсетіледі. Әрбір қүлақ-арықтағы судың деңгейі бой-лау көрінісінде нүктелер арқылы белгіленеді және графикалық әдіспен командалық жағынан ен жоғарғы (мәжбүрлейтін) құлақ-арықтарды анықтайды.
Мәжбүрлейтін құлақ-арықтардағы су деңгейінің белгісіне 5Ш см қосу арқылы учаскелік таратқышты мәжбүрлейтін каналдар-дағы су деңгейлерінің белгілерін анықтайды. Осыдан кейін бар-лық құлақ-арыктарға командалық жағдайды және жер қазу жұ-мыстары көлемінің ең кем мөлшерін қамтамасыз ететіндей болып судың еңістелген деңгейі сызылады.
Шаруашылық таратқыштардағы судың деңгейлері_ учаскелік таратқыштарға судың деңгейлерімен жоғарыда көрсетілген_ жүйе-лікпен үйлестіріледі, яғни үлкен канал бойымен жер бетінін. бой-лау көрінісі сызылып, онда учаскелік таратқышқа су бөлгіш са-ғалар белгіленеді, содан кейін үлкен каналдағы судың қалыпты деңгейі кіші каналдардағы судың қалыптьг деңгейіне басқару жағдайда болатындай бойлау көрінісіне түсіріледі. Су денгейле-рінің айырмашылығы өте кеп болған жағдайда командалық жағ-дайды үлкен каналдарда тіректер қою арқылы камтамасыз етеді. Барлық белгілер аралық өлшемдері және ен.іс мөлшерлері бойлау керінісінің астындағы тиісті графаларға жазылады. Үлкен тарат-қыштардағы су деңгейлері де осы сияқты үйлестіріледі.
Үлкен каналдың түбімен оның бүйір жағына орналасатын ка-налдардың түбі бір болуы керек, немесе ол азырақ төмендеу болу керек, өйткені осылай болған жағдайда тосаптар үлкен каналда 1 тоқтап қалмай, сумен бірге танаптарға^жіберіледі.
Қаналдардың айналушылық радиусының ең кем мөлшері фор-мула арқылы анықталады, бірақ ол каналдағы су енінің бес есе шамасынан кем болмауы керек: бұнда: со -- каналдың нақтылы көлденең қимасының көлемі,
V -- каналдағы судың ағу жылдамдығы, м/с;
Үлкен су жинағыш-ақаба каналдағы судың деңгейі кіші су жиңағыш-ақаба- каналдағы судың деңгейінен кем дегенде 0,05 м төменірек болуы керек.
Қаналдардың конструкциясы. Жоғарыда көрсетілгендей канал-дардың қырын көрінісі трапеция тәрізді болып келеді және бас сағадан танаптарға қарай алыстаған сайын олардың өлшемдері кеми береді. Тік баурайларда трассалатын бас каналдардың бос-қа жүмыс істейтін бөлігімен таратқыштар және ақаба каналдар әдетте шұқырларда жасалады. Қөпшілік таратқыш және уақыт-ша тілінетін қүлақ арықтар жартылай шұқыр-жартылай уйінді топырақтарда жасалады. Каналдар сай-салалармен және еңісі өте аз учаскелермен қилысатын жерлерде үйінді топырақта жасалады.
Шұқырда жасалатын каналда. Каналдар жалпы шүқырда жасалғанда жер қазу жұмыстарыньщ көлемін кеміту үшін олар-дың қималарының гидравликалық қолайлыларын жасау керек. Канал баурайының бермадан жоғарғы жағы мүмкіндігінше тігірек жасалып, ал кавельерлердің баурайы жинақтау болады.
Берманың ені тең деп алынады,
бүнда: (1 -- Н) -- бермадан жоғары шүқырдық тереңдігі, бірақ ол 1 метрден кем болмауы керек.
Су шығынының көп болмауын қамтамасыз ету үшін шүқырда жасалатьщ каналдың түбін су сіңіретін жыныстарға жеткізбеу ке-рек.
Жартылай шұқыр-жартылай үйінді топырақтарда жасалатын каналдардың көлденен, қималарының қолайлысы болып жер қазу жұмыстарын жүргізгенде шұқыр көлемі үйілетін екі қашының көлеміне және оған топырақтың отырып қалуына есептелетін 20...30% мөлшерін қосқандағы шамасы саналады. Топырақтың отырып қалу мөлшері 20% шамасында болғанда үлкен каналдар-дың шүқырыньщ тереқдігін (х) мына теңдеу арқылы анықтайды:
Қашының жоғарғы енінің мөлшерін 27 таблицаға сәйкес қа-былдап, ал оның төменгі ені топырақтық су сіңіру мөлшеріне қа-рай 5Н-тан 10Н дейін болады.
Үйілген топырақта жасалатын каналдар шұқырда жасалатын .каналдардан қымбат болады. Бұндай каналдарда үйілген топы-рақты сумен шайып кету жағдайлары кездеседі және оларды жа-сағанда резервтер пайда болудың салдарынан суарылатын жер-дің көлемі азаяды және арамшөптер мен зиянкестердің және ауыл шаруашылық дақылдарынын, аурулары кебеюіне мүмкіндік туа-ды.
Үйілген топырақта ететін каиалдардың ішкі, әсіресе сыртқы баурайы шұқырда жасалатын каналдарға қарағанда, жайпақтау болуы керек. Қашының канал түбінің деңгейіндегі ені балшықты топырақтар үшін -- 5Һ, ал қүмдақ топырақтар үшін -- Юһ болады, бұнда һ -- каналдағы судың тереңдігі.
Беткейдегі каналдар -- канал тікелеиген беткейлерден өтетін болған және толығынаи шүқырда жасалуға мүмкін болмаған жағ-дайда оның төменгі жағына қашы үйіледі. Бүндай жағдайда ка-налдың нақтылы қимасы шұқырда орналасқаны жөн. Қашынын баурайлары 1,5...2,0-ге тең деп алынады. Еңісі 0,1-ден үлкен бет-
кейлерде қашылардың табаны кертпештеніп жасалады. Каналдын. тау жағынан ені 2...3 мертлік бермалар мен канавалар жасалады.
Топырақтың шөгіп қалуы. Сары топырақтардың бойына су сіңгеннен кейін шегіп қалуына байланысты каналдардың дефор-мацияға үшырауы мүмкін.
Топырақтың шөгу шамасы 2 м. тереңдікке және канал бойы-мен 100 метрге дейін жетіп, кейде көлдер пайда болады. Топырақ-тың кұрылысына қарай оның шегуі оларға су жібергеннен кейін бірнеше күннен, немесе бірнеше жұмадан кейін басталады, және 2...4 жыл ішінде бірте-бірте тоқталады.
Жобалар жасау алдында топырақтың шөгу мүмкіншілігін анықтау керек, ал бұндай мүмкіншілік анықталғаннан кейін оны болдырмайтын шараларды жобалау керек.
Әдетте топырақтың шөгуімен екі әдіспен күреседі: Топырақ бетіне фильтрацияға қарсы төсемелер жасау арқылы алдын ала ескеру, немесе жабық суару жүйесін жасау арқылы ескеру. Сон-дай-ақ топырақтың шегуін қүрылыстарға зиянды аз келтіретін-дей етіп тездетуге болады, ол үшін топырақты алдын-ала дымқыл-дандырады; каналдардың түбін шөккеннен кейін жобадағы мел-шерге келетіндей қылып әдейі жобадағы шөгу мөлшеріне жоғары жасайды; қүры/шстардың іргетастары шөкпейтін топыраққа тіре-леді; құрылыс жүмыстары жүргізілу кезінде топырақ үқыптылық-пен дымқылданады..жә>>е<цығыздадады.
Жаңбырлатып суару үшін тасу жүйесін орналастырудың ерекшеліктері.
Егістіктерді жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жабық түрде жасалатын жүйенің жұмысы жацбырлатқыш машиналардың жүмысымен үйлестірілуі керек.
Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жаңбырлатқыштар ұй-ымдастырушылық, техникалық және т. б. жағдайларға байланыс-ты жұмыс күнінің 20% мөлшерінде жұмыссыз түрып калады.
Каналдардан суды ағызып жіберуді кеміту үшін, жанбырлат-қыш машиналарды сумен үздіксіз және қалыпты қамтамасыз ету үшін, ал кейбір жағдайларда насос станцияларының қуатын және каналдардың қима өлшемдерін кеміту үшін су жинайтын бассейн-дер салынады.
Әдетте бассейндер жер бетінің бедеріне, геологиялық, канал-дарға су тарату және техника-экономикалық жағдайлары колай-лы жерлерде жасалады.
Бассейндерге насостар арқылы жіберілетін түнгі су жиналып, күндіз оны каналдар арқылы жаңбырлатып суару үшін пайдала-нады. Бұндай жағдайда насос станциясы арқылы жіберілетін су-дың мөлшері бас канал арқылы жіберілетін судын. мөлшерінен ^н.с ім.к есе кем болады. Сондықтан қысым трубопроводтарының
диаметрімен насос станцияларының қуаты да бассейндер болма-ғандағыдан сонша есе кем болады.
Бүл жағдайда басты бассейннің аумағы мына формула арқы-лы анықталады:
бұнда: (\ -- насос станциясы арқылы жіберілетін судың мөлшёрі, л/с;\
іс.о -- бассейннен суды суару каналдарына жіберу мерзімі, сағ.; ^н.с -- насос станциясының жұмые істеу мерзімі, сағ.
Ал қалған бассейндердің аумағын жаңбырлатқыш машиналар жүмыс істемеген кездегі оған ағатын судың' аумағына тең деп белгілейді.
Су жинайтын бассейндердің конструкциясы. Бассейндер филь-трацияға қарсы төсемелері бар жартылай шүқыр-жартылай үйіл-ме топырақты жерлерде жасалады. Кртлован қазғандағы топырақ шұқырды айнала жасалатын палдарға үйіледі. Мүмкін болған жағдайларда табиғи түрде төмендеген жерлерді (сай-салалар) пло-тиналар құрылыстарын салу арқылы пайдалану қолайлы болады.
Бассейндерге су жіберу үіпін су әкелетін каналдың аяғына жә-не одан суды ағызып жіберетін каналдың бас жағынан қақпақ-тары бар үлгілі құлақтар орналастырылады. Бассейннен барлық суды- ағызып жіберу үшін оның түбі су ағызып жіберетін қүлаққа қарай еңістеліп жасалады.
^ Вассейннің биіктік жағдайы. Бассейндегі судың қалыпты дең-гейі су жеткізетін каналдағы судың қалыпты деңгейінен, қабыл-дайтын құлақтағы су қысымының кему шамасына төмен болып және суды ағызыгі жіберетін каналдағы судың деңгейінен жоғары-рақ болуы керек.
Қолданылу жағдайлары. Тартпа-каналдар әдетте төмендеген жёрлерден суды өткізу үшін, сондай-ақ жартасты, суды өте күшті фильтрациялайтың және шөңгіш топырақты жерлерде, гидрогео-логиялық жағдайлары қолайсыз және мүжіліп құлау қаупі бар жерлерде, фильтрацияға қарсы қолданылатын төсемелерді жасау қымбатка түсетін жағдайларда қолданылады.
Тартпа-каналдарды еңісі 0,002...0,0005 жердегі учаскелерде қол-дануға болады, ал еңіс мелшері 0,003-ден көп болғанда, оларды
тек техникалық-экономикалық дәлелдеулер жүргізу негізінде ғана
пайдаланады.
Жіберілетін судын, мөлшеріне қарай тартпа-каналдарды тұ-рақты суару жүйесін жасау үшін қолдануға болады. Тартпа-ка-налдардын. жерге орналасуы суармалы жерлерді ұйымдастыруға еәйкес болуы керек. Өте ұзын тартпа-каналдардың көлденең қи-масын кеміту үшін және екі жағына да командалық қалде болуы үшін оларды еңісі ең үлкен жерлерге орналастыру керек.
Жүйені жерге орналастыру схемасын суару және коллектор-лы -- дренаждық жүйе қүрылыстарын салу үшін жүмсалатын қаржыға, жер бетін тегістеу жұмыстарын жүргізу, суару техника-сын еатып алу үшін жұмсалатын қаржыға, жүйені пайдалану жә-не суару жұмыстарын жүргізудің жағдайына қарай бірнеше ва-рианттың ішінен таңдап алады.
Учаскелік тартпа-каналдар аралығы жергілікті жағдайда жә-не белгіленген суару техникасына қарай мүмкіншілігінше көбірек
болғаны жен.
Шеткі ақабалар учаскелік тартпа-каналдардан баска барлық тартпа-каналдарда ал жаңбырлатқыш машиналар қолданғанда барлық учаскелік тартпа-каналдарда жасалады.
Жоспарда тартпа-каналдардың бұрылыстары әдетте тік бұ-рышты болып жасалады, бұндағы үйлестірушілік 5°-тан көп бол-мауы керек, ал оларды кездестіру құдықтар аркылы жасайды. Шаруашылық аралық және шаруашылық тартпа-каналдарды қи-сық сызық бойымен де бүрып әкетуге болады.
Далалық және пайдалану жолдары тартпа-каналдардын, бойы-на жасалып, екі лоток қатар жасалғанда жолдар олардың аралы-ғында жүргізіледі.
Тартпа-каналдар еткелдерді пайдалану, далалық, шаруашы-лық ішіндегі және басқа да жолдардың қиысқан жерлерінде жа-салып, ал учаскелік таратқыштарда әрбір 1 -- 1,5 км жиі болмауы
керек.
Егерде тартпа-каналдың түбі жер бетінен 1,5 метрдей жоғары болғанда, аралығы 400 -- 500 метрлік жаяу өткелдер жасалады.
Тартпа-каналдарға бөлініп берілетін жердің ені үлгілі схема-ларға сәйкес белгіленеді. Қар басып қалуы мүмкін болған аудан-дарда тартпа-каналдарды орман алқаптарына жақын орналасты-руға болмайды. Бұндай аудандарда олардың аралығына жолдар салады.
Тартпа-каналдар арқылы жіберілетін судың есептелген мөлше-рін максималды гидромодуль арқылы анықтайды. Тартпа-канал-дарды пайдалану коэффициентін 0,97-ге тең деп белгілейді.
Беткейлеп суару әдісін жобалағанда, суарудың жаңбырлату.
* әр суарғышта тек бір ғана жаңбырлатқыш машина жұмысістейді;
* бір алқапта бір мезгілде машиналардың тек есептелген са-ны және оларды ауыстырушы машиналар топтанып жұмыс істей^ді;
* топтағы машиналардың минималды саны топырақтың суар-ғаннан кейін бапталатын көлемін бір тәулік ішінде суаруды қам-тамасыз ететіндей болып тағайындалады.
Үздіксіз су жіберіліп тұратын ауыспалы егіс учаскесін суару үшін қажет болатын судың мөлшері мына формула арқылы анық-талады
Дәріс №10 Бас саға қүрылыстары
* Бас саға құрылыстарының міндеттері жәіе оларға қойылатын талаптар.
* Бас саға құрыльғстарының турі.
* Плсгиналы бас сағаны
* Шлюзденбеген плотинасыз бас саға
* Плштиналы бас сағалар.
Бас саға құрылыстарының міндеттері жәіе оларға қойылатын талаптар. Бас саға құрылыстары өзендерден (немесе су қоймала-рынан) бас каналдарға суды жіберу үшін салынады. Әдетте бас саға құрылыстары көбінесе плотиналармеі, тұндырғыштармен, өзен реттеу құрылыстарымен, ГЭС және т. б. бірге салынады. Осы құрылыстардың комплексін бас саға құрьшістарының гидротех-никалық торапты, немесе бас гидроторапты деп атайды.
Суару жүйесінің бас саға құрылыстары геменгі талаптарды орындаулары керек:
* су көздеріндегі су деңгейінің өзгерулеріне қарамастан басканалға су пайдаланудың графигіне сәйкес және қажет болғанмөлшерде жіберіп тұру;
* каналдарға езен суымен бірге құмдақ және қиыршық тас-ты тосаптарды, қалқып жүрген заттарды, мұзды жібермеу жәнеканалға суда жүзген заттардың өтуін кеміту;
* тасқын және несер суларын кедергісіз өткізу;
* керек болған жағдайда кеме жүргізу, балық аулау, энер-гетика, сал ағызу талаптарын орындау, құрылыс арқылы жібері-летін судың мәлшерін өлшеу;
* каналға су жіберуді тоқтатпай-ақ жөндеу жүмыстарын жүр-гізуді қамтамасыз ету;
* олар берік, көп жыл бойы қызмет атқаратындай, арзан,пайдалануға сенімді және конструкциялары қарапайым болуЬікерек.
Бас саға құрыльғстарының турі. Бас каналдарға өзендерден судың ездігінен қүйылғанында бас саға құрыліыстарынын, екі түрі болады: плотинасыз және плотиналы.
Плотинасыз бас сағаны өзендегі судың дещгейі бос канал ар-қылы тездетілген су мөлшерін жібергендегі дещгейінен 10 -- 12 сан-тиметрге артығырақ болып, бас саға коэффициентінің мелшері 0,2 ден көп болмағанда (каналға жіберілетін 'судың өзеннен аға-тын судың мелшеріне қатынасы) және канал (салу үшін қолайлы жағдайлар болғанда қолданады. Сондай-ақ плютинасыз бас саға-лар езендегі су деңгейінің каналдағы су деңгейіінен бірсыпыра ке-мірек болғанында да қолданылады. Бүл жағдаійлар таудағы және тау бөктеріндегі өзендерде плотина құрылысыні салмай-ақ су дең-гейін қашылар және шпоралар арқылы реттеугге болатын жерлер-де қолданылады.
Плсгиналы бас сағаны қолданғанда өзен арнасы плотинамен калқа;анып, ондағы су деңгейі көтеріледі және бас каналға су реттегіц арқылы өздігімен ағады. Плотиналы бас сағалар алатын судын, <<өлшері 20% болғанда және су деңгейін көтеру керек бол-ғанда, ағатын суды реттеуге, суды өзеннің екі жағасынан алу ке-рек боіғанда, кеме жүргізу және электр қуатын алу керек болған жағдаіларда колданылады.
Плотинасыз бас сағалар тұндырғыштары бар және оларсыз
боладь.
Тұндырғышы жок плотинасыз бас сағаларға мыналар жатады: шлюздглмеген бас саға -- бас жағында ешқандай құрылыстары жоқ, аэнасы топырақта өтетін ашық канал;
-- илюзделген бас саға -- басында шлюз-реттегіші бар ашық
Канал;
-- лпорлы, бас жағында шлюз-реттегіші бар бас саға.Тұңдырғышы бар плотинасыз бас сағаларға мыналар жатады:
* аяқ жағында шлюз-реттегіші және ұзындығы 2 -- 5 км тұн-дырғьшы бар бас саға;
* 5ас жағында шлюзі және ұзындығы 5 км тұндырғышы барбас саға. Бұл түндырғыштың сонында шайатын тесіктері баршлюз-реттегіш салынады;
* ұзындығы 2,0 -- 2,5 км және 3 -- 4 тұндырғыштары бар көпбасты бас сағалар. Бұл тұндырғыштардық соңында шайатын те-сіктері бар шлюз-реттегіш салынады.
Шлюзденбеген плотинасыз бас саға өзінің құрылысы жағынан карапайым болғанымен, оның мынадай кемшіліктері бар: канал-ға жіберілетін судын. және тосаптардың мөлшері реттелмейді жә-не олар толығынан өзен режиміне байланысты болады; канал ар-қылы жіберілетін судың мөлшері, өзенмен салыстырғанда аз болғандықтан оның бас жағы тезірек тосаптанып, олар арқылы жіберілетін судың мөлшері 50 -- 70% кемиді; арнасы берік емес өзенде:рден тура тартылған каналдардын, бағыты өзгереді және олардьщ бас жағы бір маусым ішінде 100 м, кейде одан да көп шамаға төмен түсіп кетеді; бас сағаның коэффициентінің аз болуы (0,10 -- 0,15-тен де кем); қазіргі уақытта плотинасыз бас сағаларды жобал.ағанда шлюз-реттегіштер жасауды ескереді.
Шліюзденген бас саға су көздерінен суды бас каналдарға жібе-руді ріеттейді. Шлюз-реттегіштердің босағасы өзендегі судың дең-гейініщ ең кем болған шамасында болған жағдайдың өзінде де каналғға су өздігінен ағатындай болып жасалады. Бас саға коэф-фициеінті 0,10 -- 0,25-ке тең болады. Каналға сумен бірге ағып ке-тетін чтосаптарды кеміту үшін оған жіберілетін суды қалқаннын астынган алмай, шандорлар арқылы жібереді.
Плштиналы бас сағалар. Суару үшін қолданылатын төмен қы-сымдьи плотиналы бас сағалар тораптары өздерінің формаларьша, түрлі болады. Өзен учаскелерінде эрналасатын жеріне қарай олар таудағы, тау бөктеріндегі және жазықтықтағыларға бөлінеді.
Таудағы бас сағалар еңісі өте үлкен, тосаптары мен асылған заттары өте көп өзендерде жасалгды. Өзен арнасы су қабылдай-тын жантайған темір торлы галереясы бар, аса биік емес, үстінен су ағызылатын плотина арқылы жабылады. Ірі тосаптар темір торлардың устімен төменгі бьефке домалап, ал ұсақ тосаптар сумен бірге тордан төмен құлап, су қабылдайтын галереяға түсіп, одан әрі қарай шайылу тесіктері арқылы төменгі бьефке жібері-леді. Сөйтіп, алдын ала тосаптардан тазартылған су тұндырғыш-тарға түседі. Бұнда су ілінген тосаптардан тазартылып, одан әрі каналға ағызылады. Түндырғыштардан тосаптар қашыртқылары арқылы шайылып кетеді.
Тау беткейлеріндегі және жазықтық жерлердегі бас саға то-раптары төмендегідей болады: шайылатын калтасыз, шайылатын қалта-тұндырғышты, қалталардан суды қабаттап жіберетін тұн-дырғышты және төменгі шайғыштары бар бас сағалар. Плотина-лы бас сағалар олардың плотинасыз түріне қарағанда өте жақсы, өйткені бас каналға жіберілетін судың мөлшерін су пайдаланудын. графигіне сәйкес реттейді, каналдарға тосаптарды жібермейді су-ару және суландыру жұмыстарын ұйымдастыруға толығынан мүм-кіншілік туғызады. Плотиналы бас сағаны өзеннің түбі мен жаға-лары аз шайылатын және оның арнасы берік учаскелерінде жа-саған жөн.
Дәріс №11 Жер асты суларымен суару
* Жер асты суларьшың классификациясы.
* Жер асты суларының сапасы.
* Жер асты суларын суару үшін пайдалану.
Жер асты суларьшың классификациясы. А. М. Овчинниковтын классификациясьша сәйкес жер асты суларына топырақтын суды уақытша ұстайтын қабатындағы сулар (верховодко), ыза сула.р және артезиан сулары жатады.
Топьірактың суды уақытша ұстайтын қабатындағы сулар лин-залармен суды аз сіңіретін жыныстардың қатпарларына жауын, жер беті және суару суларынын, сарқылуынан пайда болады.
Ыза сулар жер бетінен кейінгі су өткізбейтін немесе оны нашар өткізетін қабатқа орналасады. Бұл қабаттың жоғарғы беті бос бо-лады, яғғш оның бетінін. қысымы атмосфера қысымына тең бола-
ды.
Артезиан сулары топырақтың екі су өткізбейтін қабатынын. арасындағы су өткізгіш қабатқа орналасып, ондағы барлық бос орындарды толтырады және қысым жағдайында болады. Сондық-тан артезиан скважиналарындағы судың деңгейі оны -ашкан бел-гіден жоғары кетеріледі және олар көбінесе жер бетінен де жоға-ры көтеріледі. Соңғы жағдайда скважиналардан су фонтандап шашыратылады. Әдетте, егістіктерді суару үшін ыза сулар мен артезиан сулары пайдаланылады.
Жер асты суларының сапасы. Олардың физикалық қасиеттері-мен (температурасы, түрі, мөлдірлігі, дәмі, иісі, электр өткізгіш-тігі жә-не радиоактивтілігі) химиялық қүрамымен (жалпы мине-ралдан, Са, М§, Ыа, СІ, ЗО4, НСО3 иондарының мөлшёрі, судың рН реакциясы, түздың көп болуы, агрессиялығы, оларда темірдің, коллоидтардың, газдардың, микрокомпоненттердің болуы), орга-никалық заттардың мелшері және бактериологиялық құрамымен
сипатталады.Дақылдарды суару үшін судың температурасы 14 -- 17°С дан
кем болмауы кегек.Минералдануының жалпы мелшеріне қарай жер асты сула-рын тұщы (1 г/л дейін), минералдануы төмендеу (1 -- 3 г/л); ащылау (3 -- Ю г/л), ащы (10 -- 25 г/л), ете ащы (25 -- 50 г/л) және түзды (50 г/л дан кебірек) суларға бөледі.
Химиялық таза су бейтарап болады, оған рН-7-ге тең болғаны сәйкес. Егер рН<7 болса су қышқыл, ал рН>7 болса су сілтілі, ал рН>9 болғанда жоғары сілтілі болады.
Суаруға пайдаланылатын су өзінің химиялық құрамыңа қарай өсімдіктер үшін физиологиялық . жағынан қолайлы болуы керек және топырақты сорландырмайтындай, сортаңдандырмайтындай болуы керек. Судың химияльқ қүрамын анализдер жүргізу арқы-лы анықтайды. Судың суаруа жарайтындығын қүрғақ қалдық-тың мөлшеріне, натрийдің мэлшеріне және оның кальций және мапшймен байланысы және сһтілігіне карай анықтайды. А. Н. Кос-тяков бойынша суару үшін қфғақ қалдығы 1 -- 1,5 г/л ге тең сулар жарамды болып саналады.
қаупы эквивалентпк. иаг.„иныс (^а- -г^[1]й /м болғанда туады. Бүнда С -- судың қүрғақ қалдығы, г/л есебімеи (И. Н. Антипов -- Қаратаев арқылы). Су қүрамында сода болған жағдайда, оның жартысына куығы бірінші жылдары суарған мер-зімнің өзінде топырақка сіқіп кетеді. Сондықтан күрамында сода бар суларды жақсарту үшін оған гипс қосады.
Құрамындағы натрий қауіпсіз мөлшерде болғанда минерализа-циясы төмендеу (1 -- 3 г/л) суларды шайып суару режимін қолдан-ғанда және дренаждардың чардымды болған жағдайында пайда-
лануға болады.
Түщы су жеткіліксіз бслғанда, ащы суды түщыландырады.
Оның мынадай әдістері бар:
* термикалық және ме>.аникалық әдістермен тазарту;
* күннің кезі арқылы тазарту; мембрандық процестер; мүзда-
ту; иондық алмасу және т. б.
Жер асты суларын суару үшін пайдалану. Қазіргі уақытта жер асты суларын суару үшін пайдалану кеңінен тараған. Әсіресе бүл жұмыстар Қырымда, Оңтүстік Украинада, Молдовода, Әзірбай-жанда, Арменияда және Түрікменияда жақсы үйымдастырылған. Соңғы жылдары жер асты суларын пайдалану Өзбекстан мен К,а-зақстанда да дұрыс л^олға қойылуда. Мысалы, 11-шы бесжылдық-тын, басына жер асты суларымен суарылатын жердің көлемі рес-публикамызда 50 мың га шамасында болды.
Жер асты суларын пайдаланудын, мацызын еске ала отырып Қазакстан Орталық партия Қомитеті және Қазак ССР Министр-лер Кенесі 1980 жылы арнаулы қаулы қабылдап, Қазақ ССР Ме-лиорация және су шаруащылығы министрлігінің қүрамында жер асты суларын пайдалану негізінде суару жүйелері құрылыстарын салу және оларды пайдалаңу Бас басқармасын құрды.
Бекітілген жоспарларға сәйкес тек жалғыз Қазақстан бой-ынша 11-шы бесжылдықтыщ аяғына жер асты суларымен суары-латын егістіктін. көлемі 132 мың гектар болды. Ал 1990 жылдың соңына республикада жер асты суларымен суарылатын егістіктіц көлемі 175 -- 200 мың гекта]рға жетті.
Жер асты суларын трубіалы және шақтылы қүдықтар, көлденен. су жинағыштар және көлденен, скважиналар арқылы, сондай-ак, бүлақтар суын жинап алу ;арқылы пайдалануға болады.
Дәріс №12 Топырақ суару әдіс-тәсілдері.
1. Топырақтың құрамы
2. Суарудың әдістері
3. Суару нормасы
4. Топырақты шайып суару әдісі
Өсімдіктерді қолайлы суарғандағі егіс даласынан буланудың жалпы мөлше-ріне енгізілетін түзету коэффициентіщ орташа шамасы (В. П. Останчуктің мә-ліметтері)
Топырақтың механикалық құрамы. Судың деңгейі, метр есебімен
3 -- і 2 -- 3 1 -- 2 1,0
Жеңіл Орташа Ауыр
1,0 0,96 0,9 0,86 0,84 0,77 0,66 0,62 0,60 0,41
Басқа жағдайлардың біркело болғанында сор тартқан ыза су топырақтан, тұщы сумен салысгырғанда, аз буланады және өсім-діктермен 2,5 есе кем пайдаланшіады.
Сорланған топырақтың су щйдалану мөлшеріне тигізетін әсері 10-таблицада көрсетілген түзету коэффициенттері арқылы есепке алынады.
Әртүрлі сорланған топырақтың жалпы булану мөлшеріне тигізетін әсерін ссепке алатын коэффициенттің орташа шамасы
Шайғанға дейінгі топыраңтың сорлану көроеткіші Ңою за.т, топыраңтың еалмағынан % есе-бімен Тузеткіш коэффициент
Нашар сорланған Орташа сорланған Қүшті сорланған сор 0,3 -- 0,6 0,6 -- 1,2 1,2 -- 2,4 2:,4-тен көп 1,10 1,20 1,25 1,35
Осы коэффициенттерінің мөлшер аймақтар үшін анықталған сайыв олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері Л. Н. Крстяковтың формуласы арқылы анықталады:
бұнда: Е ■ -- жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м3/га)
^ -- жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
р -- есімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есе-бімен;
Шо және Шк -- топырақіың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м3/га).
<\ -- дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектары-на текшеметр есебімен.
<<Средазгипроводхлопок>> жобалау йнституты* Өзбекстан, Түрк-менстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территориялары-ның гидромодульдық аудандастыру жүмыстарын жүргізіп, арнау-лы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір гидромодульдың аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық үлестері берілген. Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-физикалық қасиеттері мен тұз ре-жиміне және қолданылатын агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.
Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекше-ліктері тәжірибе негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.
Суармалау нормасынын, мөлшері <<Средазгидроводхлопок>> ин-ституты формуласы арқылы анықталады:
Пайдаланылатын судың жалглы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу техникасы да бірқаітар әсерін тигізеді. Түзеткіш ко-эффициенттердің орташа шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа бороздалармен суарғанда -- 1,1; жіберілетін судщң мелшері түрақты болғанда және үзын бороздалармен суарғанда -- 1,1 -- 1,2; ал ағатын судын мөлшері түрақсыз болғанда -- 1,1;; егістікті тақталап суарғанда -- 1,1 -- 1,25. және жаңбырлатып суаріғанда -- 1,1.
Ауыл шаруашылық дақылда^рының суару режимін жобала-ғанда осы үсьшыстарды қолданупға болады, бірақ жалпы булану 62 бүнда: Кі -- егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэф-фициент;
К2 -- гидромодульдық ауданды (гидрогеологиялық және то-пырақтық -- мелиоративтік жағдай, биіктік-белдеулік аймак, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі.
<<Средазгипроводхлопок>> Сырідария және Амудария өзендерінің бассейнін-де өсірілетін ауыл шаруашылық да:қылдарының суармалау нормасыньщ есептел-ген шамасы, Ташкент, 1970 ж.
Бұл үлкен болған жағдайда олардаі суды ағызып жіберу жағдайы) еске алатын коэффициент;
Е -- сәуір-қыркүйек айларыңағы булану мөлшері, мм есебі-мен;
Р -- өсу мерзіміндегі жауынщашын мөлшері, мм есебімен. Буланудың мөлшері Н. Н. Рвановтың формуласына (Молча-новтың) коэффициентін енгізу аіқылы анықталады:
Е = 0,0018-0,8(Й+і)2. (100 -- а)
бұнда: і және а -- ауаның орта гемпературасы және онын салыс-тырмалы дымқылдығы, % есебімен.
Суармалау нормасының мөлцерін анықтау үшііг басқада бір-қатар формулалар бар, бірақ олар жобалау жұмыстарында кеп қолда.нбай келеді.
"Суармалау нормасының қамтамасыздығы. Қазіргі уақытта ауыл шаруашылық дақылдарын суару режимі әр дақылдың су балансы тапшылығын 95%-ке қамтамасыз ететін жылға жобалана-ды. Ол үшін көп жылдар бойы (25 және одан да кем) жауын-шашын мен ауа ылғалдылығының тапшылығы жөнінде көрсеткіштер керек болады. Бүл көрсеткщтер жақын жерге орналасқан метеорологиялық станциялардан алынады.
Су балансы ташщылығы қамтамасызды-ғының қисыяқ сызығы.
Ауыспалы егістіктегі әрбір дақыл үшің осы керсеткіштер ар-қылы су балансының тапшылығы, суару мерзімі мен оның мөлше-рі жаңағы көп жылдардың әр жылы үшін анықталады. Есептеу жүмыстары ЭВМ машиналары арқылы жүргізіледі. Содан кейін арнаулы график сызып (6-сурет), оның ординат білігінің бойына
Ол су балансының тапшылығының жалпы мөлшері үдемелі түрде ор-паластырылып, ал абсцисс білгінің бойына жылдар мен қамта-масыздық мөлшері орналастырылады. Алынған нүктелер өзара бірқалыпты ирек сызық арқылы қосылады. Содан кейін абсцисс білігінің бойындағы қамтамасыздықтың 95% сәйкес нүктеден (есепті жол) ирек сызықпен кездескенге дейін қарсы сызық сызы-лып, ординат білігінің бойынан су балансы тапшылығынын, есепті мөлшері алынады.
Суаруды жіктеу. Суару мерзіміне байланысты барлық суару жүмыстары екі түрге өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару және бұл дәуірден тыс мезгілде суару болып бөлінеді.
Өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде жүргізілетін суаруды өсу дәу-ірінде суару деп атайды.
Ауыл шаруаиіылык, дақылдарынан бос алқаптарды суаруды өсу дәуірінен тыс мезгілде суару деп атайды.
Өсу дәуірі кезінде суару тобына көшет тігу кезінде, оны тік-кеннен кейін және өсімдіктерді еккенен кейін суару жатады.
Көшетті тігу кезінде суару арқылы олардын, көнігіп өсуі қамтамасыз етіледі.
Көшеттерді тіккеннен кейін суару арқылы бұрын отырғызыл-ған көшеттердің тамырлануы және жаңадан отырғызылған көшет-тердің көнігіп өсуі қамтамасыз етіледі.
Өсімдіктерді сепкеннен кейін суару арқылы ауыл шаруашылық дақылдарының мерзімінде және жүмыла көктеуі қамтамасыз етіледі.
Ал енді ауаның өте құрғақ және ыстық кезінде оның темпера-турасын төмендету және салыстырмалы ылғалдылығын жоғарла-ту үшін 50 -- 100 м3/га мөлшеріндегі нормамен суаруды сергітетін суару деп атайды. Сергіту үшін жүргізілетін суарудьщ әсерінен есімдіктер ауа құрғақшылығына жақсы шыдап, олардын, енімі жоғарылайды. Сергітетін суаруды әсіресе қант қызылшасы мен кекөністер үшін жиі қолданады.
Ал өсу дәуірінен тыс мезгілде суару өзінің мақсатына байла-нысты топырақты шаю үшін суару, арамшептерді өршіту үшін суару, себу алдындағы суару, сіңіре суару, егістікті жыртар ал-дындағы суару, т. б. болып бірнеше түрге бөлінеді.
Топырақты шайып суару арқылы ондағы өсімдіктерге зиянды тұздарды төменгі қабаттарына шайып жібереді. Әдетте бүл әдіс сорланған топырақты шаю үшін қолданылады.
Арам шөптердің көктенуін қамтамасыз ету үшін топырақтың жоғарғы қабатын дымқылдандыру әдісін (арандату) провокация-лық суару деп атайды. Осылай суару әсерінен көгеретін арам шөп-тер тырмалау, культиваторлау және улы химикаттар арқылы жой-ылады. Әдетте провокациялық суару жүмыстары сорланған жер-лерде тарыны, жүгеріні жазғы күні егер алдында, картопты жазғы.
Дәріс №13 Топырақта суды пайдаланудың тәсілдері.
1. Топырақтағы су жүйесі.
2. Судың пайдалану мөлшері.
3. Су механизмі иәдісі.
4.Жауын шашын мөлшері.
Су пайдалану үлкен дәрежедегі каналдың бойында қалқан қү-рылыстарын жасау арқылы автоматтандырылады. Бұндай қалқан кұрылыстар төменгі бьефтегі су деңгейінін, тұрақты шамасын ав-томаттандырылған жағдайда үстап тұрады. Бьефтер аралығында тура және кері гидравликалық қатынас болады.
Пайдалану қызметтері басқару жүйесінің автоматика және телемеханика күралдары жөнге келтіріліп, барлык, су бөлгіштерге су бөлудің программасын тапсырады және жүйені жұмыс істе> қалпында сақтайды, ал каналдағы автоматтандырылған тірек кұ-рылыстары және реттегііхьқұлақтар судың белгіленген мөлшерін өткізеді, бас саға судың керек болғаи мөлшерін адамды қатыс-тырмай-ақ жіберіп тұра алады.
Су:бөлуді автоматты реттеуді үш схема бойынша жүргізеді: жоғары бьефпен, төменгі бьефпен және құрастырылған схема бой-ьшша.
Жоғары бефпен реттеу. Бұнда су көздерінен су алуды авто-маттандьірған реттегіш арқылы диспетчер реттейді. Үлкен дәре-жедегі каналдарда жасалған автоматтандырылған қалқандар ар-қылы жоғарғы бьефтегі су деңгейінің тұрақты мөлшерін ұстап тұрады және автоматтандырылған, немесе орташа автоматтанды-рылған құлақтар жасалады.
Қалқан құрылыстары каналды екі бьефке бөледі. Бьефтегі су деңгейінің өзгерісі белгілі шамада автоматтандырылған қалқан-дар арқылы сақталады.
Жоғарғы бьефпен реттеу әдісі -- ең қарапайым, пайдалы, дәл, сенімді және оперативті.
Төменгі бьефпен реттеу. Бұнда канал басындағы құрылысқа әрбір су бөлгіштен жіберілетін су мөлшері туралы мәліметтер жүйелі түрде келіп тұрады. Осы су мелшерлерін қосу арқылы егіс-тікке жіберілетін судың нақтылы мелшері және оның қандай мөл-шерде каналда фильтрацияға шығын болатыны анықталады.
Кейбір шаруашылықтарда су пайдалану мөлшері көбейген жағдайда жоғары орналасқан қалқандар автоматты түрде біртін-деп ашылады және олардың әрқайсысының төменгі бьефінде су деңгейінің белгіленген шамасы ұсталып түрады. Осы процесс бас саға торабына дейін таратылады және суару жүйесіне қосымша керекті су жіберіледі.
Пайдаланылатын судың мелшері кеміген жағдайда автомат-тандырылған қалқандар біртіндеп жабылып, суару жүйесіне жі-берілетін судың мөлшері азаяды.
Қурастырылған схема бойынша реттеу -- бұл бір жүйеде жо-ғарғы және төменгі бьефтерде реттеулердің әр түрлі құрастыры-луы.
Жоғарғы бьефте қалқан құрылыстары арқылы реттеу канал-дағы су деңгейін бір қалыпты <<БАКУ-1>> деп аталатын қүрал ар-қылы бір шамада үстап тұрады.
Каналдағы су деңгейі белгіленген мөлшерде болғанда, немесе келіспеушілік болмағанда, келіспеушілік блогі арқылы жүйеге :игналдар берілмейді. Ал су деңгейі төмендесе, немесе белгілі ша-мадан артық жоғарыласа, онда реттеу жабдығына сигналдар бе-)іліп, реверсивті электродвигательдің магниттік жүргізу жабдығы <үмыска қосылып, қалқан төменге немесе жоғарыға келіспеуші-лік блогі сигнал беруді тоқтатқанша көтеріледі (түсіріледі).
Бүйірдегі су ағызғыш қүлақтар. Қасына су өлшегіштер қойыл-ған қүлақтардан ағатын судың мелшерін автоматтық түрде када-ғалау және реттеу үшін <<Ташкент>> деп аталатын жүйені қолдана-ды. Бұл жүйе мына қүралдардан: су мөлшерін анықтайтын дат-чиктерден, бүрылу бүрышының релесінен, реттегіш жабдықтан, жіберілетін су мөлшерін кадағалау үшін реттегішті қондыруды телеқайта жасаушыдан тұрады.
Реверсивтік электродвигатель сигнал бойынша калпақты су өлшегіш қасына қойылған ДРС-66 құралы арқылы қажетті су мөлшерін жіберу үшін төмен түсіреді, немесе жоғары көтереді.
6.10. Жабық және құрастырылған суару жүйесі
Жабық суару жүйесінде су кысымды түрде, трубопроводтар арқылы тасылады. Суды трубопроводтарға жіберу әдісіне қарай, олар екі үлгіге бөлінеді. 1) Жабық жүйеге суды механизмдер ар-қылы жіберу: 2) Өздігінен-қысыммен ағатын толығынан жабық, немесе қүрастырылған жүйе аркылы.
Жабық суару жүйесі судын. қысымына қарай жеткіліксіз қы-сымды (суды жақынға шашырататын машиналар үшін) және қы-сымы өте жоғарылар (суды алысқа шашырату) болады.
Суды механизмдер арқылы жіберетін жабық жүйе элементте-рінің құрамына мыналар жатады:
-- суару көздері;
-- насос станциясы;
-- суды суару көздерінен таратқыш трубопроводтарға дейін
тасыйтын бас трубопроводтар, немесе шаруашылық (ХТ) трубо-
проводтар, суды учаскелік трубопроводтарға (УТ) жіберетін әр
дәрежедегі таратқыш трубопроводтар (РТ), суды жаңбырлатқыш
және суарғыш машиналарға жіберетін учаскелік трубопроводтар
жабық жүйесі;
-- жаңбырлатқыш және суарғыш машиналар, жылжымалы су-
арғыштар;
-- реттеуші су өлшегіш және тиек арматура.сы;
-- трубопроводтарды каналдардан, жолдардйн, сай-салалар-
дан еткізетін құрылыстар;
-- су қашыртатын жабдықтар және суды сыртқа ағызып жі-
беретін каналдар.
Өсімдіктерді қолайлы суарғандағі егіс даласынан буланудың жалпы мөлшеріне енгізілетін түзету коэффициентіщ орташа шамасы (В. П. Останчуктің мәліметтері)
Судың деңгейі, метр есебімен
Жеңіл Орташа Ауыр
1,0 0,96 0,90 0,84 0,77 66 0,62 0,60
Басқа жағдайлардың біркело болғанында сор тартқан ыза су топырақтан, тұщы сумен салысгырғанда, аз буланады және өсім-діктермен 2,5 есе кем пайдаланшіады.
Сорланған топырақтың су щйдалану мөлшеріне тигізетін әсері 10-таблицада көрсетілген түзету коэффициенттері арқылы есепке алынады.
Әртүрлі сорланған топырақтың жалпы булану мөлшеріне тигізетін әсерін ссепке алатын коэффициенттің орташа шамасы
Шайғанға дейінгі топыраңтың сорлану көроеткіші Ңою за.т, топыраңтың еалмағынан % есе-бімен Тузеткіш коэффициент
Нашар сорланған Орташа сорланған Қүшті сорланған сор 0,3 -- 0,6 0,6 -- 1,2 1,2 -- 2,4 2:,4-тен көп 1,10 1,20 1,25 1,35
коэффициенттерінің мөлшер аймақтар үшін анықталған сайыв олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері Л. Н. Крстяковтың формуласы арқылы анықталады:
бұнда: Е ■ -- жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м3/га)
^ -- жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
р -- есімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есе-бімен;
Шо және Шк -- топырақіың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м3/га).
<\ -- дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектары-на текшеметр есебімен.
<<Средазгипроводхлопок>> жобалау йнституты* Өзбекстан, Түрк-менстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территориялары-ның гидромодульдық аудандастыру жүмыстарын жүргізіп, арнау-лы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір гидромодульдың аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық үлестері берілген. Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-физикалық қасиеттері мен тұз ре-жиміне және қолданылатын агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекше-ліктері тәжірибе негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.Суармалау нормасынын, мөлшері <<Средазгидроводхлопок>> ин-ституты формуласы арқылы анықталады: Пайдаланылатын судың жалглы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу техникасы да бірқаітар әсерін тигізеді. Түзеткіш ко-эффициенттердің орташа шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа бороздалармен суарғанда -- 1,1; жіберілетін судщң мелшері түрақты болғанда және үзын бороздалармен суарғанда -- 1,1 -- 1,2; ал ағатын судын мөлшері түрақсыз болғанда -- 1,1;; егістікті тақталап суарғанда -- 1,1 -- 1,25. және жаңбырлатып суаріғанда -- 1,1.
Ауыл шаруашылық дақылда^рының суару режимін жобала-ғанда осы үсьшыстарды қолданупға болады, бірақ жалпы булану 62
Мұнда: егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэф-фициент;
К2 -- гидромодульдық ауданды (гидрогеологиялық және то-пырақтық -- мелиоративтік жағдай, биіктік-белдеулік аймак, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі
<<Средазгипроводхлопок>> Сырідария және Амудария өзендерінің бассейнін-де өсірілетін ауыл шаруашылық да:қылдарының суармалау нормасыньщ есептел-ген шамасы, Ташкент, 1970 ж.
Әр айдың орта декадасына келетін кун сәулесі ұзындығынық графигі (47 -- 56° солтүсгік ендіктерде)
Сағат елшемімен. <<герш тұратын 4-ші Жалпы булану коэффициенгі <<К>> (Укр. НИИГ и М мэліметтері)
Дақылдар көктеуден бастап қант қы-зыпшасы жүгері күздік бидай, жаздық бидай томаттар жазғы-тұрым отырғы-зылған картоп 5 рст орылатын жоңышқа
Ескерту: Коэффициенттердің пкамасы ыза оудың деңгейі терең сәйкес.
ү -- ылғал алмасу коэффициенті.
Су балансының татшылығын анықтағанда жауын-шашынды тиімді, тиімсіз деп бөлміей барлық жауған жауын-шашынның мел-
Жүгерін ің су балансы ташылығын жауын-шашынмен 95 -ке
оньвд мелшері 600 м3/га түзету коэффициенті 0,8-
Жауын-шашыннын онкүндік мөл шері
Ауа ылғалының тапшылығының тәулік бойынша орташа мөлшері,
мм есебімен 2)
Тәулік бойынша ауаның орташа температурасы, Онкүндік бойынша ауаның тәулік бойындағы орташа температурасының қосындысы Күн сәулесінің ұзындығын түзету көрсеткіші.Онкүндік бойынша ауа температурасының қосындысының тузетілген мөлшері
Даму кезеңі
Ауа температурасының қосын-дысының көктеу кезеңінен бастап түзетілген мөлшері, үдемелі ша-мамен
Биологиялық ирек сызық коэффициенті 4-таблицадан | 0,15
Онкүндік бойынша буланудын жалпы мөлшері, мм есебімен | 4,3
Топырақтың /гөменгі қабаттары-мен су алмасуды ескеретін түзет кіш мөлшері.
Онкүндік ішінде топырақтың 100 см қабатынан жұмсалатын судың мөлшері (су балансынын тапшылығы), мм есебімен.
Су балансы тапшылығының үдемелі мөлшері, мм есебімен Су балансы тапшылығының үдемелі мөлшерінің климаттық түзеткіш (0,85) енгізгеннен кейінгі шамасы.
Ескерту: Себу алдындағы суғару сәуірдің 14 күні жүргізіліп, Ауа температурасының өте жоғары болуына байланысты
Дәріс №14 Топырақтың су балансының тапшылығы немесе суармалау.
1. Топырақтағы су құрамы.
2. Жаңбырлатқыш шлейф.
3. Жартылай эмперизм әдісі.
4. Соңғы жылдары конструкциясы.
5. Жалпы булану.
Топырақтың су балансының тапшылығы немесе суармалау. Жобадағы енімді ендіру үшін әр гектар егістікке жіберілетін барлық судың мелшерін суармалау нормасы (м3/га немесе топы-рақтың су балансының тапшы.лығы деп атайды)
Суармалау нормасының мөлшері ауа райының, топырақтың және жердщ мелиоративтік жағдайы мен дақылдардың биология лық ерекшеліктеріне, сондай-аіқ дақылдардың өсіп-ену узақтығына және оларды баптаудың агротехникалық әдістеріне байланысты болады.
Топырақтың 1,0 метрге тең қабатының су балансының тапшы-лығы ыза судың деңгеиі терең болғанда С. М. Алпатьевтың мына формуласы арқылы анықталадыл:
Жалпы булану коэффициеиі <<К>> (Укр. НИИГ и М мэліметтері)
Ескету. КоэффициенттердіҢ ішамасы сәйкес.
бұнда: Е = КЕсі -- есептелген жіылдағы буланудың жалпы мөлше-рі, мм есебімен;
V -- ылғал алмасу ксоэффициенті.
Су балансының анықтағанда жауын-шашьшды тиіаді,
Өздігінен жүретін көптіректі трубопровод <<Волжанка>> машинасынық жабық жүйеден жұмыс істеу схемасы:
1 -- таратңыш; 2 -- насос станциясы; 3 -- гидранттар; 4 -- қысым трубоироводы; 5 -- бірінші қанат; 6 -- екінші қанат (метр есебімен)
бық суару жүйесінің гидранттарынан алып, егісті позицияда тұрып суарады. Жалпы бұл машина алюминийден жасалып, тірек арба-ларына бекітілетін су жіберетін трубопроводтардан құралады. Трубопроводтың екі жағынан суару жүйесінің гидранттарына жал-ғастыра қою мүмкіншілігін жасау үшін арнаулы жабдыктар қи-ыстырған. Әрбір тірек арбасына және тру.бопроводқа ашқылық-фермалары бекітіліп, олардың шетіне <<Роса-3>> деп аталатын жаң-бырлатқыш аппараттар орналастырылады.
Бұл машиналармен егістікті төменде көрсетілген технология-лық схемамен суарады. Бір позицияда егістікті суарыл болғаннап кейін оператор гидрантты жауып оған су жіберуді тоқтатады. Трубопровод ішінде қалып қойған су ағып болғаннан кейін, маши-на гидранттан ағытылып келесі позицияға көшіріледі. Осы опера-цияны жасау үшін небәры 0,43 сағат уақыт қана кетеді.
Жалпы, белгілі бір учаскені суарып болғаннан кейін жаңбыр-латқыш транспорт жағдайға келтіріледі,, ол үшін оның тірек ар-арбаларының дөңгелектері 90°-қа бүрылып, м-ашина жетекке альі-нып жаңа жерге көшіріледі. Машинаны жаңа жерге көшіруге да-йындау үшін 3 жұмысшы 2 сағат мелшерінде жұмыс істеу керек.
ДШ-25/300 жаңбырлатқыш шлейфі. Бұл жаңбырлатқыш қанат егісті позицияларда тұрып суарады және бір позициядан екінші позицияға трактормен сүйретіліп апарылады.
Жаңбырлатқыш шлейф ұзындығы 150 м және кесіндісі 102x2 қүрыш трубопроводтаи, <<Темерьзов>> деп аталатын аралығы 50 метрден орналастырылатын үш әткеншекті (карусель) жаңбыр-латқыштан құралады. Трубопроводтың әр ұшыңда түтікті топса тұмсық бар. Осы тутікті топса арқылы оның бір ұшы гидрантқа жалғанып, ал екінші жағы жабылып қойылады. Жаңбырлатқыш-тың тірек бөлігі екі шаңғы тәрізді жасалған. Суды жаңбырлатқыш-қа жібергенде оның қысымы көбейіп, әткеншекпен, оның корпусы 55 -- 60 мм жоғары көтеріліп, айналып тұрады.
Ал суаруды тоқтатқан кезде су қысымының төмендеуінің сал-дарынан әткеншекпен, оның корпусы өз ауырлығымен төмен тү-сіп, трубопровод білігін бойлап орналасады.
Әдетте бұл жаңбырлатқышпен егісті суару оның бір шетінен басталып, екінші шетімен бітеді.
Суды алысқа шашырататын жаңбырлатқыш машиналар. Жан-бырлатқыштардың басқа конструкцияларына қарағанда суды алысқа шашырататын жаңбырлатқыш машиналар өте тұтас, үлкен маневрлі және өте өткіш болады. Бұндай машиналардың жаңбыр-лату қарқыны суды орташа шашырататын жаңбырлатқыштарға^ қарағанда 2-ден 3 есеге дейін көп болғандықтан оларды топыра-ғы ауыр, бедерлі жерлерді бетін шалшықтамай суару үшін қолда-нылады.
Сонымен бірге бұл машиналарды қолданғанда сабағы өте би-ік, бір және көп жылдық дақылдардың дамуының барлық кезең-дерінде суаруға болады. Мұндай жағдайларда ол дақылдарға еш-қандай механикалық зақым келтірмейді.
Трактормен агрегаттау негізінде суды алысқа шашырататын жаңбырлатқыш машиналар тіркелетін (ДДП-ЗОС, ДДА-45) және аспалы (ДДН-70, ДДН-100, ДДН-150) түрлеріне бөлінеді. Осы машиналардын, барлығы да позиция жағдайында жұмыс істейді. Жалпы егісті суару үшін суды алысқа ататын ДДН-70 және ДДН-100 жаңбырлатқыш машиналары кеңінен тараған.
ДДН-70 жаңбырлатқышы. Бұл жаңбырлатқыш ДТ-75 тракто-рьшың гидросистемасына асылып қойылады. Машинаның негізгі түйіндеріне: айналма механизммен жабдықталған суды алысқа шашырататын аппарат, редукторлы сыртқа тепкіш насос, сорғыш, тыңайтқыштық бак, вакуумдық жүйе, тірек рамасы, кардан білігі, жүк түсіретін шынжыр және су өлшегіщ жабдықтар жатады.
Суды алысқа шашырататын аппараттар насостың қысым па-трубкасына жалғанады. Аппараттың екі қақпағы болады: диамет-рі 55 мм үлкен және диаметрі 16 мм кішірек қақпақ. Қіші қақпақ су шашыратқыш қалақшамен жабдықталған. Осы калақшанын. орнын өзгерту арқылы жаңбырлатқыштың маңайын біркелкі суа-руға болады. Аппарат трактордың қуаттылығын сұрыптау білігі арқылы айналдырылады.
ДДН-70 жаңбырлатқышы арқылы егістіктер төмендегі тәртіп-пен суарылады. Машина алдын ала қүлақ арықта жасалып қой-ған бөгеудің қасына әкелінеді. Содан кейім оның сорғыш шланга-сы құлақ-арыққа түсіріліп, осы жағдайда оның қабылдау сетка-сының қақпағы толығынан суға батырылады.
Суды алысқа шашырататын ДДН-70 жақбырлатқыш машинасы
жұмыс үстінде.ДДН-70 жаңбырлатқышымен суару схемасы: а -- айналып; б -- секторлап; 1 -- уақытша тілінетін құлақ арық; 2 -- құлақ-арьщ бойындағы жол (метр есебімен).
Екі құлақ-арықтың арасы 100 м, ал жаңбырлатқыштардын, по-зиция аралықтары -- 100 м болады.
ДДН-70 жаңбырлатқышы қысым трубопроводтарынан да жұ-мыс істей алады. 29 және 30 суреттерде ДДН-70 машинасыньщ жұмыс кезеңі және онымен суару схемасы бейнеленген.
Жазғы суару кезеңі біткеннен кейін жаңбырлатқыш машина қысқы сақталуға дайындалады.
ДДН-100 жаңбырлатқыш. Өзінің конструкциясына қарай ол жоғарыда көрсетілген ДДН-70 жаңбырлатқышы сияқты және Т-140К, Т-74 және ДТ-75М тракторларымен агрегатталады.
Машина суды ашық және жабық жүйесінен алып ауыл ша-руашылық дақылдарын позицияда тұрып суарады. Суару сектор-лы, немесе шеңберлі әдістерімен жүргізіледі. Бұл жацбырлат-қышты желдің жылдамдығы шамалы болатын (2...3 м/с) және то-пырақтық-климаттық жағдайларына қарай ауыл шаруашылык да-қылдарыи мардымды жаңбырлатып суаруға болатын барлюқ су-армалы аймақтарда қолдануға болады.
ДДН-100 жаңбырлатқышының бір позицияда тұрып жаңбыр-лату ұзақтығы (мин есебімен) оның шашырата алатын суы мен суару нормасының мөлшеріне және жаңбырлату кезінде судың булануға шығындалу шамасына байланысты болады. Бұл шама-ның нақтылы көрсеткіштері 22 таблицада берілген.
Сору жабдығының жұмыс істеуіне қажет болатын каналдағы судың тереңдігін жасау үшін каналдағы су ауыстырылып отыры-латын екі бегетпен бегеледі. Оның біріншісі алғашқы суару по-зициясында, ал екіншісі ■ -- келесі суару позициясына орналасты-рылады.
Жаңбырлатқышты жұмысқа қосу үшін трактор алғашқы по-зицияға орналастырылып сору трубопроводы каналға лебедка, немесе гидросистема арқылы су қабылдағыш торы су астында то-лығынан қалатындай болып түсіріледі. Содан кейін вакуум-аппа-рат трубопроводының вентилін ашады және жаңбырлатқыштың стволының негізгі және кіші каналдарының сақпандары (хлопуш-ки) жабылып, вакуум-аппарат тарту күші арқылы жұмысқа қо-сңлады және оның каналдарында су тозаңдары пайда болғанша ауа сорылады. Содан кейін бұл аппарат өшіріліп, қозғалтқыш кі-ші айналысқа ауыстырылып, негізгі тіркестіру муфтасын өшіре-ді. Содан кейін қуатты сораптау білігі және тіркестіру муфтасын жұмысқа қосу арқылы жаңбырлатқыштың су насосын жүргізеді. Оның дұрыс жұмыс істеп тұрғанына көз жеткеннен кейін қозғалт-қышқа жанар май жіберуді молайтады.
Соңғы жылдары конструкциясы ДДН-70 және ДДН-100 жаң-бырлатқыштарына өте үқсас ДДН-150 жаңбырлатқышы кенінен қолданылып жүр. ДДН-100 жаңбырлатқышымен бірінші пози-циядан суарып болғаннан кейін каналға қойылған бөгетті алып, оны үшінші позицияға көшіреді. Содан кейін каналдың келесі бө-
Ауыл шаруашылық дакылдарынц өніміне байланысты су пайдалану коэф-фициентінің мөлшері, центнеріне текіеметр есебімен (м га) қуаң аймақтар (А) және ылғалы жеткіліксіз аймақтар (Б) үшін мынандай болады (Гипроводхоз мәліметтері)ұсыныстарда пайдаланатын судың жалпы мөлшері, суару норма-сының ең тиімді мөлшері, суару мерзімі және әр мелиоративтік аймақ үшін барлық ауыл шаруашіылық дақылдарын неше рет суару керек екендігі көрсетіледі. Әд^етте суару жүйелерін жобалау жүмыстары осы керсеткіштер негісзінде жүргізіледі.
Жартылай эмперизм әдісі. Суа]ру жүйесін бүрын суару жүмыс-тары жүргізілмеген жерлер үшін . жобалағанда буланудың жалпы мөлшерін (пайдаланатын судың) . биоклиматтық әдІспен анықтай-ды, ол үшін мына формула қолдашылады бүнда: -- есептелгш жыл үшін ауа ылғалдылығының тап-шылығынлң қосындысы, Мб есебімен (жақын жер-де орналгсқан метеостанциядан алынады); К -- жалпы булану коэффициенті (биологиялық ирек сызық коэффициенті), тәжірибе станцияларында жобаланған суару жүйесі жағдайына сәйкес жағ-дайда арнаулы тәжірибелер жүргізу арқылы анық-талады.
Пайдаланылатын судың жалпы мөлшері Е -- мәдени өсімдік-тердің егістік жерден пгйдаланылатын суыньщ жалпы мөлшері, ,ол өсімдіктер және топырақ бетінен буланатын сумен бірге жаң-бырдан кейін өсімдіктер бетінен буланатын судың қосындысына тең болады. Бұл мөлшерге өсімдіктердін, тамыр жүйесі орналас-қан топырақтын, 1,0 метрлік қабатынан жұмсалатын судың мел-шерімен бірге одан төмен қабаттан да жұмсалатын суда кіреді.
<<К>> мөлшері әрбір есімдіктердің ерекшеліктеріне сәйкес био-.'Логиялық ирек сызық түрінде езгереді және әр онкүндік үшін ар-наулы тәжірибелердің нәтижесі негізінде анықталады. Ол үшін төмендегі формуланы қолданады:
бүнда: 2д -- онкүндік бойынша тәжірибе арқылы анықталған судың нақтылы булану мөлшерінің қосындысы, мм есебімен; Ол А^/"+ 2т +р.р + Р-ге тең болады.
бүнда: (А\У -- ■ топырақтың 1,0 мерлік қабатындағы су қорыньщ көбеюі);
т -- суару нормаларыньщ қосындысы;
р,р - -- пайдаланылатын жауын-шашын мөлшері;
Р -- :: топырақтың 1,0 мерлік қабатынан төменгі қабаттан көте-рілетін, не болмаса одан төмен ағып көтетін судың мелшері;
Өсімдіктің өсу дәуірінде буланатын судың жалпы мелшері әр-бір онкүндікте буланатын судың қосындысына тең болады. (5-таблица).
Жалпы булану коэффициентінің аймақтық көрсеткіштері бол-маған жағдайда (биологиялық ирек сызық коэффициенті) Укр НИИГ и М-де Украина республикасы үшін (7 табл.) ауа темпера-турасының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысы ар-қылы анықталған коэффициенттерді күн сәулесінің ұзындығына түзету енгізу арқылы пайдалануға болады деңгейі терең жатңан жағдайына
Әр айдың орта декадасына келетін кун сәулесі ұзындығының графигі (47-56° солтүсгік ендіктерде) бұнда: 1- күн сәулесі ұзындиғы 12 сағаттық ұзындыққа келтіре-
Ь - күн сәулесінің астронсМИялық ұзындығы, сағат өлшемімен
Бұл көрсеткіштің ендш градусына қарай өзгеріп туратын 4-ші
суретте көрсетілген таблицада көрсетілген дақылдар үшін жалпы булану коэфициентшщ мөлшерш өсіп-өнуі дәуірінің бас кезімен соңғы мезилдерше_ сәикес, немесе ете үқсас дақылдарға арналған мөлшерлерді паидалануға болады. Мысалы, мал азығы және асхана кызылшасының су режимін қант қызылшасының биологиялық ирек сызығы арқылы есептеуге болады, ал арпа және буршақтың суару режимі жаздық бидай үшін ацықталған биологиялық ирек сызық арқылы есептейді.
Дәріс №15 Тақырыбы:
Жабық және құрастырылған суару жүйесі
* Суды трубопроводка жіберу.
* Жабық жүйенің жақсы жақтары мен кемшіліктері.
* Трубопроводтарды трассалаудың негіздері.
Жабық суару жүйесінде су кысымды түрде, трубопроводтар арқылы тасылады. Суды трубопроводтарға жіберу әдісіне қарай, олар екі үлгіге бөлінеді. 1) Жабық жүйеге суды механизмдер ар-қылы жіберу: 2) Өздігінен-қысыммен ағатын толығынан жабық, немесе қүрастырылған жүйе аркылы.
Жабық суару жүйесі судын. қысымына қарай жеткіліксіз қы-сымды (суды жақынға шашырататын машиналар үшін) және қы-сымы өте жоғарылар (суды алысқа шашырату) болады.
Суды механизмдер арқылы жіберетін жабық жүйе элементте-рінің құрамына мыналар жатады:
* суару көздері;
* насос станциясы;
* суды суару көздерінен таратқыш трубопроводтарға дейінтасыйтын бас трубопроводтар, немесе шаруашылық (ХТ) трубо-проводтар, суды учаскелік трубопроводтарға (УТ) жіберетін әрдәрежедегі таратқыш трубопроводтар (РТ), суды жаңбырлатқышжәне суарғыш машиналарға жіберетін учаскелік трубопроводтаржабық жүйесі;
* жаңбырлатқыш және суарғыш машиналар, жылжымалы су-арғыштар;
* реттеуші су өлшегіш және тиек арматура.сы;
* трубопроводтарды каналдардан, жолдардйн, сай-салалар-дан еткізетін құрылыстар;
* су қашыртатын жабдықтар және суды сыртқа ағызып жі-беретін каналдар.
Насос станциялары арқылы су көздерінен су жер астындағы қысым трубопроводтарына жіберіліп, олардан гидранттар арқылы жер бетіне көтеріледі және <<Фрегат>>, <<Волжанка>> және басқа да жаңбырлатқыш машиналарға жіберіледі, немесе суару трубопро-водтары арқылы танапқа таратылады.
Жабық жүйелер судың фильтрациялық шығынын болдырмау үшін, суару жүйесінің К.П.Д.-сін жоғарлату және суару жұмыс-тарымдағы еңбек өнімін арттыру үшін, сондай-ақ оларды авто-маттандыру және теледидар аркылы басқару үшін қолданылады.
Жабық жүйеге суды механизмдер аркылы жіберу су көздерін-дегі су'деңгейінің суарылатын жерден төмен болған жағдайда, не-месе суарылатын танаптың еңісі оларды судын, өздігімен ағызып суарғанда 0,002 -- 0,003-тен кем болғанда және қысымы жеткілік-сіз жүйеден жаңбырлатып суарғанда еңістін, шамасынын. 0,010 -- 0,015-ке тең болған жағдайында колданылады. Басқа жағдайлар-да судың трубаларға өздігінен ағып, және одан әрі табиғи кысым арқылы өздігінен ағатын жабық жүйесін қолдану керек. Жабык жүйелерді 1 га жерде жасау үшін өте көп труба керек болады, оны кеміту үшін қысым трубопроводтар мен ашық каналдардан, неме-се лотоктардан қүралған қүрастырылған жүйені қолданады.
Жабық трубопроводтар мен ашық каналдарды үйлестіру жер-гілікті жер жағдайына және техника-экономикалық көрсеткіштер-ге байланысты болады. Тәжірибеде су бас сағадан шаруашылык-қа дейін трубалар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішінде ашык жүйе каналдары және трубопроводтар түрінде жасалатын жүйе-лер көбірек қолданылады. Немесе, бас сағадан су шаруашылық-Ка дейін ашық каналдар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішін-дегі жүйе жабық болады.
Суарудың жабык, жүйесі тұракты және жылжымалы болады, мысалы жаңбырлатып суару үшін қолданылатын жылжымалы суару жинақтары.
* Жабық жүйенің жақсы жақтары мен кемшіліктері.
Жабық жүйенің жақсы жақтарына мыналар жатады: фильтрацияға және буланатын су щығынының болмағандығынан К.П.Д-ні 0,98 -- 0,99 дейін жоғарылату; суды тиімді пайдалану; барлық жерді ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру үшін пайдалану; топырақ өңдей-тін машиналар мен жабдықтарды пайдалану жағдайының жақса-рылуы; жер бедерінің күрделі болған жағдайларында танаптарға су таратудың жеңілдеуі, сушылардың еңбек енімінің артуы; 1 га жердегі арық-атыз жүйесінің үзындығының кемуі және т. б. Оньщ үстіне табиғи қысымды жүйеде судың өздігінен ағуына, электр куатын алуға және суару техникасын автоматтандыруға болады. Жабық жүйелер суармалы жерлерде ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау жұмыстарын рационалдауға мүмкіндік жасайды.
Жабық жүйенің елеулі кемшіліктеріне оларды салу үшін қү-рылыс материалдарының өте көп мөлшерде жұмсалынуы, әсіресе асбестцементті, темір-бетонды және болаттан жасалатын трубалар
(геУгар жерге 80 -- 85 м).
3.Трубопроводтарды трассалаудың негіздері. Трубопроводтардың жерге орналасуын мына талаптарды еске ала отырып жобалайды:
-- \ оларды салу және трубопроводтарды және трасса бойында-ғы қүрылыстарды пайдалану үшін жыл бойы жүмсалатын қаржы өте аз болуы керек;
* трубопроводтардың темір және тас жолдармен, сай-салалар-мен және басқа да кедергілермен қыйылысуы мүмкіндігінше азболуы керек;
* трасса бойында топырағы шөгетін және трубопроводтардыңеңіссіз орналастырылған жерлері болмауы керек;
* төмендеген жерлерден судың ағып кетуін, ал жоғарылағанжерлерден ауаның шығуын қамтамасыз ету керек.
* қырын көрінісі бойынша үлкен өзгерістер жасалмауы ке-рек, өйткені бұндай жағдайларда олардың табандарында жәнетрубопроводтарда қысым көбейіп, оларды қабылдау үшін арнау-лы тірек жасау керек болады.
Қырын көрінісінде үлкен өзгерістер болған жағдайда, сол ез-геріс жерлерінде пар және ауа көбірек жиналудың салдарынан трубопроводтардын, су өткізу мүмкіншілігі азаяды және трубопро-водтардың жіктерімен олардың өздерінде бұзып кететін гидравли-калық соққылар пайда болады.
Жабық суару жүйесі елді сумен жабдықтау үшін қолданыла-тын болса, онда олар санитарлық нормаларға да сәйкес болуы ке-рек.
Трубопроводтардың жерге орналастырылуы белгіленген суару техникасының талаптарына сәйкес болуы керек. Жер бетінін, бе-деріне қарай трубопроводтарды жерге орналастырудың екі схема-сы бар:
Бірінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал го-ризонталдарға сүйір бұрыштанып трассаланады. Бірінші Дәреже-дегі тараткыштар оған еңістің ең үлкен мелшерімен орналасты-рылып, негізінде горизонтальдарға перпендикуляр, ал екінщі дә-режедегі таратқыш -- трубопроводтар горизонтальдардың бойымен орналастырылады.
Екінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал ен. үлкен еңістікпен трассаланады. Бірінші кезектегі таратқыш -- трубопроводтар олардан горизонтальдар бойымен бүрылып, ал екінші кезектегі таратқыштар немесе учаскелік таратқыштар -- ең үлкен еңіспен трассаланады.
Ең үлкен еңістікпен жүргізілетін және жіберілетін суының мөлшері ете мол каналдар мен трубопроводтарда кіші ГЭС құры-лыстарын салуға болады. Учаскелік трубопроводтар тігінен бір-бі-ріне параллельді болып және таратқыш трубопроводтан тік бү-рышпен, немесе 90° жуық бүрышпен бүрылатын болып жобаланады. Екі учаскелік трубопроводтардэің қатар аралығы 1 км-ден кем болмайды, тек жер бетінің бедері өте күрделі болғанда 0,5 км шамасында болады. Гидранттардан суды жаңбырлатқыш маіхгина-ларға жіберу үшін қосымша жылжымалы трубопроводтар, н0месе арнаулы қосқыш жабдықтары қолданылады.
Учаскелік трубопроводтардың ұзындығы мен диаметрін олар-дың ұзақ уақыт бойы жұмыс істейііндей етіп белгілейді. Учаске-лік таратқыштардағы гидранттардық қатар аралықтарын жанбыр-латқьіш машиналардың сипаттамасына және суару технологиясы-на сәйкес белгілейді.
ЖҚбық суару жүйесі, негізінен тұйық және кейбір төтенше жағ-дайларда-айналмалы болады: жүйенің үлгісін таңдап алуды тех-ника-экономикалық есептермен дәлелдейді.
Суды жер бетіне шығару үшін трубопроводтарда гидранттар орналастырылады. Егістікті бороздалап суарғанда гидранттағы су қысымы 0,5 -- 1,0 м шамасында болып, ал жаңбырлатып суар-ғанда жаңбырлатқыш машиналар саптамасында керекті қысымды қамтамасыз етуі керек.
Қысқа сақтар алдында трубалардан суды ағызып жіберу үшіи, жөндеу жүмыстарын және трубадағы тосаптарды шаю үшін тру-бопроводтың төмендеген жерлеріне құлақтар қойыЛады, және со-лар арқылы су қашыртқы каналдарға ағызылып жіберіледі.
Судың қысымымен жұмыс істейтін жабық жүйелерде, табиғи еңіс судың ағуын және оның керекті қысыммен жер бетіне көте-рілуін қамтамасыз етуі керек.
Трубопроводтар арқылы жіберілетін судың есепті мөлшері су-арылатын жердін. нақты (сонт ) көлеміне және гидромодуль графи-гінің ең көп ординатына (ц) сәйкес анықталады: р = ц-а)1іт. Судың бүл мөлшері трубопроводта бір мезгілде жұмыс жасайтын жаң-бырлатқыш машиналардың шашырататын суының мелшерімен үй-лестіріледі.
Учаскелік трубопровод арқылы жіберілетін судың мөлшері он-дағы бір мезгілде жүмыс істейтін гидранттардың, немесе жаңбыр-латқыштардың шашырататын суларының қосындысына тең бола-ды. Үлкен кезектегі трубопроводтар аркылы жіберілетін судың мөлшері кіші кезектегі трубопроводтардың жіберетін суларының мелшерінің қосындысына тең.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz