Файл қосу
Топ мүшелерінің тұрақтылығы принципі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18.1.18.19-2013
<<Тренингтік жұмыс технологиялары>> пәні бойынша
оқытушыға арналған пәннің жұмыс оқу бағдарламасы
05.09.13. жылғы № 1 басылым
ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
<<Тренингтік жұмыс технологиялары>>
5В010300-<<Педагогика және психология>>
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей - 2013ж.
Мазмұны:
* Глоссарий
* Дәрістер
* Практикалық және лабораториялық сабақтар
* Студенттің өздік жұмысы
1. ГЛОССАРИЙ
Ақыл-ой және өзіндік сфераны үндестіру принципі. Тренинг үшін бір жағынан үлкен эмоционалды күш сипат, топта өтіп жатқан жағдай қатынасушыларда шын қобалжуларын тудырады. Бұл оларды ашықтыққа итермелейді. Серігіне сенуге, бір-біріне деген қарым-қатынастарының адамгершілікті болуын тренинг, ақыл-ойды белсендендіреді - жағдайды талдау.
Аутогендік вербальдану. Мидың дұрыс жұмыс істеуіне кедергі келтіретін <<материал>> өзі шығады. Көзін жұмып, пациент өзін қиналдырған мәселе туралы айтады.
Аутогендік жаттығу (грекшеден аударғанда autos - өзім, genos- шығу) мағынаны білдіреді. Әдістеменің негізгі элементтері бұлшық ет релаксациялары, өзін сендіру, өзін тәрбиелеу (аутодидактика).Аутогендік жаттығуды емдеу әдісі ретінде неыроздарды емдеу үшін Шульц 1932 жылы ұсынды.
Аутогендік тазару. Психикалық жарақат себебі болып табылатын жағдайды <<қайталау>> тәсілі.
Әдіс - көздеген мақсатқа жетудің бірыңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет жүйесі. Ғылыми негізделген әдістерді саналы түрде қолдану - жаңа мағлұматтар алудың аса маңызды шарты.
Әдіснама - 1)ғылыми таным әдісі; 2) ғылымда қолданылатын негізгі принциптер. Педагогика теориясына лайықты танымның ұстанымы, әдісі, нысаны мен таным амалдары арқылы педагогикалық болмысты өзгеріске түсіру.
Әдістемелік тренинг - келісім процесі тренингі, басқару персоналдар үшін тренинг.
Әлеуметтік психологиялық тренинг- топтық жұмыстық белсенді әдістеріне негізделе отырып психологиялық әсер ету.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг - практикалық психологияның белсенді әдістері.
Әңгіме - 1)ақыл белсенділігін арттыруға бағытталған оқыту, тәрбие әдістерінің бірі. Оқушы әңгімелесу барысында мұғалім мен жолдастарының қойған сұрақтарына жауап бере отырып, өтілген материалды қайталап, бекітеді және білімін толықтырады; 2) вербальдық (сөйлеу) қарым - қатынас негізінде ақпарат алу әдісі.
Бақылау - белгілі бір педагогикалық құбылыстардың өту ерекшеліктерін, оларда тұлғаның, ұжымның, адамдар топтарының көрінуінің, алынатын нәтижелердің тән сипаттарын жүйелі түрде мақсаткерлікпен тіркеп отыру. Б.ә.тұтас және іріктеме, қосылымды және жай, бақыланатын және бақылауға келмейтін, далалық және лабораториялық және т.б. түрлерге бөлінеді.
Батыру принципі. Сабақтың өткізілетін уақыты жұмыс бастамас бұрын анықталып алынуы керек. Әлеуметтік-психологиялық тренинг өткізудегі тәжірибе мынандай қорытынды жасауға негіз береді: көп уақытты талап ететін жұмыс көп нәтиже береді - батыру - 3-4 сағат, бір сабаққа. Аптасына сабақты бір рет өткізу керек.
Биологиялық кері байланыс. Бұл әдістің негізіне сыртқы кері байланыс жүйесін пайдаланумен ырықсыз қызметтерін өзіндік басқарудың принципі жатады. Биологиялық кері байланыс әдісі индивидтің физиологиялық күй туралы мәлімет алу сол үшін негізгі көз болып табылғанда пайдаланылады;
Мінез-құлық тренингі. Мінез-құлықтық психотерапия идеяларына негізделеді, оның мақсаты күрделі өмір жағдайларында керекті, бейімделу іскерліктеріне оқыту болып табылады.
Бос кеңістік принципі. Сабақ өтетін бөлмеде кең қозғалуға дөңгеленіп отырғанға, 3-5 адамнан микротоп құрғанға, жекеленуге жағдай жасалуы керек.
Білім берудегі мониторингі - білім беруде үнемі белгілі бір процесті оның қалаған нәтижесімен немесе бірінші болжамымен сәйкес келуінің айқындалуы мақсатпен бақылау;
Гештальт терапия - американ психологы, психотерапевт Перлс жасаған. Адам өзімен және қоршаған дүниемен тепе-теңдікте. Оны гармонияны сақтау үшін организм қажеттіліктеріне назар аудару керек, олардың жүзеге асуымен кедергі жасамау керек. Өз өзіңмен болу, өз <<Менін>> іске асыру, өз қажеттіліктерін, бейімділік, қабілеттерін жүзеге асыру.
Гештальт-топтары. Олар психоталдау, экзистенционалдық философия, гештальт-психология және В.Райхтың теориясы негізінде әзірленді.
Дамудың оптимистік принципі - жүргізуші диагностика және белгілі бір психикалық күйді түзету жолдарын көрсетіп қана қоймайды, ол тренингке белсенді түрде қатынасады, жағдайды өзгерту үшін түрлі жаттығулар қолданылады.
Жеке адамның дамуын ынталандыратын тренингтер - әр түрлі теориялық негіздері бар және жеке адамның жеке бір қасиетін дамытуға бағытталған тренингтік сабақтар жатады (өзін-өзі түсіну, әлеуметтік перцепция дағдылары, мағынаны түйсіну т.б.).
Жеке тұлға - индивидті әлеуметтік қатынастарға араласуының әр қырынан сипаттайтын әлеуметтік маңызды бітістердің тұрақты жүйесі.
Зерттеулік (шығармашылық) ұстанымы - Бұл ұстанымның маңыздылығы тренинг барысында топ мүшелері психологияда белгілі ойлар мен заңдылықтарды сезініп, анықтап, ашумен қатар, өзінің бойындағы жеке мүмкіншіліктері мен ерекшеліктерін де сезіне түсетіндігінде болмақ.
Инновациялық процесс - жаңа технологияларды, жаңалықтарды енгізуге бағытталған шаралар комплексі;
Интеграция - жеке дифференцияланған бөліктердің байланысқан қалпы және жүйенің тұтастық қызметі;
Кәсіптік бағдарлану- әрбір тұлғаның индивидумдық мүдделері мен еңбек рыногының қажетсінуін есепке ала отырып халыққа кәсіп таңдауда, іріктеуде не кәсіп ауыстыруда көмектесуді қамтамасыз ететін отбасының, оқу орындарының, мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың ақпараттық және ұйымдастырушылық-практикалық іс-әрекеті.
Қарым-қатынас - жалпы материалды және рухани нәтижеге жету және қатынас орнату мақсатында олардың күштерін біріктіру және келісімге бағытталған адамдардың өзара әрекеттесуі;
Қарым-қатынасты диалогтау принципі. Топ сабақтарында бір-бірімен қарым-қатынастарында теңдік, қатынасушылардың бір-бірін сыйлауы, құрметтеуі, бір-біріне толық сенімділіктері.
Қалыптасу - адам тұлғасының дамуында немесе оның жеке қасиеттеріндегі белгілі бір фактордың әсер етуінен болатын өзгерістер.
Қалыптастыру - яғни, адамның өмір сүру әрекетін ұйымдастыру, тәрбие мен білім беруді жүзеге асыру, тұлғаның бойында белгілі бір қасиетті дамтуға ықпал ету.
Мақсат - күткен нәтиженің түсінілген бейнесі, оған жетуге адамның әрекеті бағытталған;
Медитативтті техникалар.Медитацияның бастапқы түсінігі - бұл өзіндік Меннің орталығына жақындауға мүмкіндік беретін және осыған орай өзойларының мазмұнына жауапкершілік алуға мүмкіндік беретін рухани тәжірибелер жүйесі.
Мониторинг - тексеру, бақылау, қадағалау;
Негізгі компетентілік - жеке тәжірибеге кіретін білім, іскерлік, дағды, қабілеттердің амбебап жүйесі немесе жиыны, ол қандай да бір өмірлік мәселелер немесе жағдайларда шешуде іс-әрекет жемістігі немесе сапасын қамтамасыз етуі;
Оқыту - оқушыға нақты білім, дағды және іскерлікті үйрету мақсатындағы мақсатты бағытталған және жүйелі өзара әрекет;
Оқыту тренингтері - мамандыққа керек дағдыларды жетілдіруге бағытталған, онда шешуші фактор - қарым-қатынастық тиімділігі. Мұндай тренинг нақты топтың ұсынысымен қалыптасады. Мысалы: лабораториялық тренинг - психотерапевтер үшін, пациенттермен жұмыс дағдысын жасауға бағытталған.
Оқытудың жекеленуі - баланың жекелей ерекшелігін ескере отырып, оқыту процесін ұйымдастыру. Оқытудың жалпы мазмұны мен міндеттері аумағында ұжымдық оқыту жұмысы жағдайында жүзеге асырылады. Әрбір баланың потенциалды мүмкіндіктерді жүзеге асыруға жағымды шарттарды құруды мүмкіндік береді;
Оңашаланғандық принципі. Қатынасушылардың оларды ешкім тыңдап тұрмағанына толық сенімділігі - сөзсіз талап болып табылады. Егер жүргізушіге сабақты аудио немесе видео жазу жүргізу қажет болса, ол топтың барлық мүшелерінің келісімін алуы керек.
Өз еркімен қатысу принципі. Бұл барлық тренингте, жекелеген сабақтарда, жаттығуларда ескеріледі. Топ жұмысының барысында өз жеке басында болатын өзгерістерге қатынасушының шынайы ішкі қызығушылығы болуы қажет.
Өзіндік баға - адамның өзін-өзі, өзінің кемшіліктерімен және жетістіктерімен, мүмкіндіктерін, қасиеттерін, басқа адамдар арасындағы өзінің орнын бағалау;
Өзіндік диагностика принципі -қатысушылардың өзін ашуы, өзінің жекелей маңызды мәселелерін осылар арқылы түсіну және қорытындылау.
Педагог компетенттілігі - маманның өзінің педагогикалық және тұлғалық потенциалын жүзеге асыру дәрежесі, оның іс-әрекетінің талдауы және бағасы критериі ретінде;
Педагогикалық процесс - өсіп келе жатқан ұрпақты білімді, мәдениетті, жан-жақты дамыған адамдар қылып даярлау мақсатындағы тәрбиелеу мен оқыту процесі;
Педагогикалық тренинг - оқыту сапасын арттыруда студенттің білік пен дағдысын қалыптастыру мен жетілдіруді көздейтін жоспарлы бағдарламамен жүргізілетін әр түрлі жаттығулар жүйесі.
Психодрама - Морено жасаған. Топтық психотерапия әдісі - рөлдік ойын сияқты, ойын барысында пациент үшін маңызды мәселемен байланысты эмоция, сезімдер аяқ астынан көрінетіндей жағдай жасау арқылы өтеді.
Психологиялық тренинг дегеніміз - топтық жұмыстың белсенді әдісіне негізделе отырып, психологиялық әсер ету.
Психожаттығу. Сөздің көмегінсіз қарым-қатынас жасап, топтың мүшелері өздерін көрсететін қосымша әдісті білдіреді.
Рефлексия - адамның өзін-өзі, ішкі психикалыө актісін, жағдайы мен ерекшелігін, өзінің ішкі әлемін тану процесі, өзі қалай басқаға қабылдануын түсіну және өзінің мінез-құлқын басқалардың мүмкін реакцияларынмен құру;
Тәрбие - тұлғаның дамуына әсер ететін арнайы ұйымдастырылған және басқарылатын процесс;
Тәрбие және оқыту әдістерін жасап, топтастыру тәлім - тәрбиедегі негізгі міндеттердің бірі . Тәлімдік әдістерге байқау және қателік; жобалау әдісі,рейтинг әдісі,басқару әдісі және т.б. жатады.
Технология (педагогикалық) - 1) педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асыру формасы, педагогикалық шараларды жүзеге асырудың құралдары мен тәсілдерінің жиынтығы; 2) алдын ала жобаланған оқу-тәрбиелеу процесін практикаға жүйелі және бірізді енгізу;
3) практикада жүзеге асатын белгілі бір педагогикалық жүйе жобасы;
Топ мүшелерінің тұрақтылығы принципі. Топ мүшелерінің құрамы тұрақты болуы керек. Әрбір сабақ сайын жеке адамдардың келуі нәтижені өзгертеді.
Топтық динамика түсінігіне негізгі бес элемент кіреді: Топтың мақсаты.Топтың нормасы.Топтың құрылымы және лидер мәселесі.Топтың бірлігі.Топтың даму фазалары.
Топтың негізгі гуманистік идеясы - адамды қыстамау, зорлық-зомбылық көрсетпеу, оған өзімен-өзі болуына, өзін тауып және жақсы көру, қуанышты өмір сүруге кедергі жасайтын стереотиптерді жеңуге көмектесу.
Т-топтар (тренинг-топтар) - адамгершілік қарым-қатынастардың тренингі топтары, алғашқылары 1946 жылы ұйымдасқан болатын.
Трансакт анализ - негізін салушы американ психиатры Берн. Оның концепциясы бойынша адам <<алдын ала шешімдермен>> бағдарламаланған. Ол өз өмірін <<сценарий>> бойынша сүреді, оның жақындары, ата-аналарымен жазылған. Негізгі мақсат - өмірлік позицияларын қайта қарау.
Тренинг - арнайы ұйымдастырылған қарым-қатынас формасы, онда психологиялық көмек және қолдау, араласушылық дағдыларының қалыптасуы, жеке тұлғаның дамуының ерекшеліктері жайлы сұрақтар шешіледі.
Тренинг - жаттықтыру, жаттығу/ ағылшын сөзі.Тренингтер - өзін-өзі басқару дағдыларын дамытуға бағытталған, араласушылық тренингтер, жеке адам дамуын ынталандыратын тренингтер, оқыту тренингі.
Тренинг - қалыптасқан стереотиптерді және жекелей мәселелерді шешеді.
Тренингтің мақсаты - жеке тұлғаны анықтау.
Тренингтің негізгі гуманистік идеясы - адамды қыстамау, зорлық-зомбылық көрсетпеу, оған өзімен-өзі болуына, өзін тауып және жақсы көру, қуанышты өмір сүруге кедергі жасайтын стереотиптерді жеңуге көмектесу.
Тұлғалық -бағдарланған білім беру процесі - әрбір адамның жекелігін, өзіндік бағасын, өзіндік тұрмысын қабылдау негізіне жататын оқыту;
Үнемі <<кері байланыс>> принципі. Тренинг барысында қатысушының өз әрекеті нәтижесі туралы топтың басқа мүшелерінен хабарды үздіксіз алып отырды. <<Кері байланыстың>> арқасында адам өзінің мінез-құлқын түзете алады, нәтижесіз қарым-қатынас тәсілдерін жаңа мен алмастырады, оны қоршағандарға әсер ету арқылы тексеру.
Эксперт - ақпарат, кеңес береді; теория мен техниканы жақсы біледі.
2.<< Тренингтік жұмыс технологиялары>> пәнінің дәрістік материалдары.
* Тақырып: Тренинг негізіне кіріспе.Тренинг түсінігі.
Мақсаты: Тренинг туралы жалпы түсінік қалыптастыру. Тренингтің жалпы құрылымын қарастыру. Студенттерде тренинг жайлы білімді бекіту.
Жоспар:
1.Психологиялық тренинг туралы жалпы түсінік.
2.Тренингтің ерекшелігі және негізгі түсініктері.
Тренинг - жаттықтыру, жаттығу/ ағылшын сөзі. Тренингтің жүйелі бір классификациясы берілмеген. Тренингтер - өзін-өзі басқару дағдыларын дамытуға бағытталған, араласушылық тренингтер, жеке адам дамуын ынталандыратын тренингтер, оқыту тренингі.
ХХ ғасырдың екінші жарытсынан бастап психологияның қолданбалы және тәжірибелік салаларында <<тренинг>> түсінігі пайда болды және кеңінен қолданыла бастады. Қазіргі таңда <<тренинг>> түсінігінің нақты бір анықтамасы болмағанмен, бұл әр түрлі іс-әрекеттердің, әдіс-тәсілдер мен құралдардың ортақ термині ретінде кеңінен пайдаланылуда.
Ресейлік психолог Л.А. Петровская әлеуметтік-психологиялық тренингті <<өзара қатынастағы білімді, әлеуметтік белгілеулерді, қабілеттілік пен тәжірибені дамытуға бағытталған әсер ету құралы>>, ретінде қарастырады.
Осы пікірлер негізінде тренингті <<психологиялық әсер ету>> деп негіздеуге болатындығы айтылып жүр. Сондықтан да тренингті студенттің кәсіби үйлесімділігін және ұжымның психологиялық феноменін мақсатты түрде өзгертуде, білім беруде, тәрбиелеуде, жаттықтыруда көпқырлы әдіс ретінде қолдануға болады .
Білім беруде тренингті қолдану арқылы алға қойған мәселелерді шешу, қарым-қатынас, жігерлік, өз-өзіне сенімділік, ойлаудың сыншылдығы, өзін-өзі басқару қабілеттілігі және өзіндік <<менін>> - дамытуға жағдай жасалады.
Сонымен қатар эмоциялық тұрғыдан жеке бастың өзін-өзі бақылауы, адам аралық қатынасы, өзін-өзі тануы және тәжірибені тұжырымдап іс жүзінде қолдануы жүзеге асады.
Педагогикалық тренинг жұмысының нәтижелі болуы оқыту барысында шешімін табуға тиіс міндеттерге жүргізушінің ықпал ете алуына байланысты. Нәтижесінде, алға қойылған мақсаттармен бірге, топтың әрбір мүшесі кері байланыс көмегімен өз-өзін жаңа қырынан ашу және өз-өзін түсіну тәжірибесін игереді. Тренинг барысында топ мүшелері өзара үйрену процесіне тартылады, сондықтанда олар әдетте жетекшіге емес бір біріне сенім артады.
Ресей ғалымы Л. А. Петровская тренингті білімге және жеке қабілеттерге үйретудің өзіндік түрі және оларды түзетудің сәйкес формасы ретінде қарастырды. Бұл формалардың алуан түрі үлкен екі класқа бөлінеді:
а) арнайы қабілеттерді дамытуға бағытталған;
б) қатынас жағдайында талдау тәжірибесін тереңдетуге мақсатталған.
Болашақ маманды жеке тұлға деп қарастырсақ, ол С.И.Ожегов сөздігінде: <<жеке тұлға - адам қандай да бір қасиет, қабілетті тасушы>> ретінде көрсетіледі. Жеке тұлға онда екі мағынада қарастырылады: кез келген саналы адам; өзінің психикалық үрдісін, мінез-құлық, жүріс-тұрысын басқара алатын қабілетті адам. Ал, белгілі психолог Қ.Жарықбаектың пікірінше тұлға - өзіне де айналасындағыларға да өзгеріс жасай алатын адам. Олай болса, болашақ педагог маман маңайына, өзі білім беретін жеткіншектерге дамытушылық тұрғыдан әсер ететін, оның өміріне өзгеріс ендіретін адам ретінде дайын болуға тиісті. Педагог маманды қалыптастырып өзінің болашақ ісіне дайындау оңай мәселе емес екені белгілі. Қалыптасу - адам тұлғасының дамуында немесе оның жеке қасиеттеріндегі белгілі бір фактордың әсер етуінен болатын өзгерістер. Қалыптастыру - яғни, адамның өмір сүру әрекетін ұйымдастыру, тәрбие мен білім беруді жүзеге асыру, тұлғаның бойында белгілі бір қасиетті дамытуға ықпал ету.Осы ықпал етудің көптеген әдістері мен формалары бола тұра соның ішінде тренингтің мүмкіндігінің молдығын атап өтуге болады.
Ғылыми еңбектерде <<Тренинг - жеке тұлғаның дамуына және өзара әрекеттестік, өзара қатынас жаттығулар жүйесі>> деген анықтама беріледі.
<<Тренинг>> сөзі біздің педагогика ғылымына өткен ғасырдың екінші жартысында ғана ене бастады. Бұған дейін осы сөзге мағыналас <<жаттығу>> сөзі кеңінен қолданылып келді. Қазір осы екі термин де педагогика саласында кеңінен қолданылып келеді. Жай жаттығудан тренингтің айырмашылығы онған біліктілігі жоғары маман басшылық етуге тиісті.
Біз өз тәжірибемізде маманға теориялық білім берумен қатар оларды бастауыш сыныптарға сабақ берудің әдіс тәсілдерімен, білім беруді ұйымдастыру формаларымен таныстырып, оларды сол істі шебер орындаудың жолдарына төселтіп, жаттықтыруға тиіспіз. Бұл көптеген жаттығулардың, қайталанатын іс-әрекеттердің нәтижесінде жүзеге аспақ. Осы жағдайда қолданылатын тренингтердің түрлері көп. Солардың ішінде оқытудың белсенді әдістерін жүйелеуге қарай: оқытуды ұйымдастыруға қолданылатын әдістер мен формалардың тиімділігін анықтауға; нақты міндеттерді шешуге бағытталған. Ол үшін тренингтің мына түрлерін қолдануға тырыстық:
* Оқу-жаттығу тренингі;
* Белсенді оқыту;
* Тренинг-семинар ;
* Кәсіби-педагогикалық тренингі.
Педагогикалық тренинг - оқыту сапасын арттыруда студенттің білік пен дағдысын қалыпсатыру мен жетілдіруді көздейтін жоспарлы бағдарламамен жүргізілетін әр түрлі жаттығулар жүйесі.
Педагогикалық тренингті көбіне студенттің мамандық сапасын, жеке қасиеттерін, өзін-өзі тануын, өзін-өзі жетілдіруін, өзін-өзі белсендіруін білуге, өзін ұжымда, көпшілік ортасында ұстауға, әріптесін тыңдауға, көпшілік алдында шығып сөйлеуге, өз ойын дәлдеп айтуға, басқалардың ойларымен санасуға үйретеді. Сонымен қатар, ұжыммен жұмыс істеуді, ұжымның жетістіктерін бағалауды, кемшіліктерін болдырмауды үйрене отырып, өз білімін жетілдіруге, өз бетінше ізденуге, шығармашылыққа жол ашады. Бұл әсіресе қазіргі кредиттік жүйемен білім беру барысында өте тиімділік көрсетеді.
Өзін-өзі басқаруға дағдылар тренингіне
* әр түрлі варианттардағы аутогендік жаттығулар,
* биологиялық кері байланыс тренингі жатады.
Бұл әдістер физиологиялық қызметтерді басқару және бақылау қабілеттерін дамытуға бағытталған, эмоциялық күйін қалыпқа келтіру және психологиялық күштенуді төмендетуге бағытталаған.
Араласушылық тренингіне мінез-құлықтық және әлеуметтік-психологиялық тренингтерінің топтық варианттары жатады. Олар жеке адамның жалпы араласушылық даярлығын жетілдіру және қалыптастыруға бағытталған. Мінез-құлықтық және әлеуметтік-психологиялық тренинг айырмашылықтары шартты. Айырмашылықтың мақсаттарының әр түрлілігі. Мысалы: нерв жүйесі ауыратындар клиникасында <<мінез-құлықтық тренинг>> жүргізіледі. <<Әлеуметтік-психологиялық тренинг>> дені сау адамдармен жұмыста жүргізіледі. Әдістердің өткізілуі әр түрлі болса да, бірақ олар міндетті екі компоненттен тұрады:
* рольдік ойын.
* топтық пікірталас.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг әр түрлі араласушылық іскерліктерінен құралады, қарым-қатынас басында керекті іскерлік (қатынасқа түсу үшін керек), қатынасты үзуге керек, психологиялық дәлелдеу іскерліктері мен дағдылары, белсенді тыңдау, қарым-қатынастағы серігінің жасырын ойын анықтау және т.б.
Жеке адамның дамуын ынталандыратын тренингтер - әр түрлі теориялық негіздері бар және жеке адамның жеке бір қасиетін дамытуға бағытталған тренингтік сабақтар жатады (өзін-өі түсіну, әлеуметтік перцепция дағдылары, мағынаны түйсіну т.б.).
Жеке адам дамуын ынталандыру тренингі
* динамикалық - психодрамалық топтар.
* гуманистік - Роджерс кездесу топтары, гештальт бағдарлану, әлеуметтік-психологиялық тренинг
* когнитивті - өзін-өзі тану, мінез-құлықтық бейімделу стереотиптерін сезіну.
Жеке адам дамуын іске асыратын бағыттардың бірі тақырыптық тренинг, яғни топтың зейінін қандай да бір тақырыпқа шоғырландыру, тақырыптық пікірталас (өмір мәні, кәсіби қызығушылар).
Оқыту тренингтері - мамандыққа керек дағдыларды жетілдіруге бағытталған, онда шешуші фактор - қарым-қатынастық тиімділігі. Мұндай тренинг нақты топтың ұсынысымен қалыптасады. Мысалы: лабораториялық тренинг - психотерапевтер үшін, пациенттермен жұмыс дағдысын жасауға бағытталған. Әдістемелік тренинг - топтармен жұмыс істейтін тренинг - келісім процесі тренингі, басқару персоналдар үшін тренинг.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг - практикалық психологияның белсенді әдістері.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг әр түрлі әдістемелік формалардан тұрады: видеотренинг, рөлдік оқытулар, баға және өзіндік бағаға топтық талдау, вербальды емес <<әдістемелер>>.
Өзін тексеру сұрақтары: тренинг және оның маңызды компоненттеріне сипаттама. Тренинг элементтері және олардың орындалу кезектігі. Тренингтің негізгі ұғымдары: тренинг, аутогендік жаттығу, тұлға аралық қабылдау, интроспекция, перцепция, психодрама, тренингтік топ.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Праг
а:1981.
* Тақырып: Психологиялық тренинг-оқытудың арнайы ұйымдастырылған формасы.
Мақсаты: Тренинг- оқытудың арнайы ұйымдастырылған формасы екендігі жайлы түсінік беру.
Жоспар:
1.Тренинг- оқытудың арнайы ұйымдастырылған формасы.
2.Тренингтің қазіргі уақытта қолданылуы.
3.Психологиялық тренингтің міндеті мен мақсаты.
4.Тренинг әдіс-тәсілдері.
Әлеуметтік психологиялық тренинг дегеніміз не?
Бұл психологиялық әсер ету, топтық жұмыстық белсенді әдістеріне негізделе отырып.
Тренинг - арнайы ұйымдастырылған қарым-қатынас формасын, онда психологиялық көмек және қолдау, араласушылық дағдыларының қалыптасуы, жеке тұлғаның дамуының ерекшеліктері жайлы сұрақтар шешіледі. Тренинг - қалыптасқан стереотиптерді және жекелей мәселелерді шешеді.
ӘПТ - адамдық потенциалды ашады және ары қарай дамытады, өзінің эмоциялық және сезімдік қалпын вербальдық және вербальдық емес білдіру. Бұнда <<тренинг>> термині Ю.Н. Емельянованың ойынша, оқытудың әдістерін белгілеу үшін қолданылмауы керек, ал оқыту мен қабілеттіліктің даму әдістерін белгілейді немесе күрделі іс-әрекет түрін игеру, мысалы, оқыту.
ӘПТ тобының міндеті қатынасушылардың өзін-өзінің жекелей амалы арқылы көрсетуіне көмектесу, бұл үшін бірінші кезекте өзін-өзі түсіну және өзін-өзі қабылдауын үйренуі қажет.
Жеке адамның өзін-өзі тәрбиелеуі 5 - негізгі бағытта жүзеге асады.
* Өзін-өзі қабылдауы арқылы өзін басқалармен салыстыру. Басқа адамды бақылау мен талдауға ыңғайлы қылып қарастырады адам. Біз өзімізге сырт жағымсыздан қараймыз, топтың басқа мүшелерімен қатар қоя отырып.
* Өзін-өзі қабылдауды басқаның оны қабылдауы арқылы адам өзі жайлы қоршағандардың хабарын пайдаланады. <<Кері байланыс>> ӘПТ - топтарында <<кері байланыс>> механизмі үнемі іске асады, ол қоршағандардың оның мінез-құлқы туралы пікірлерін білуге жағдай жасайды.
* Өз іс-әрекетінің нәтижесі арқылы өзін қабылдау, адам өзінің не істегенін бағалайды, өзіндік баға.
* Өзінің ішкі күйін бақылау арқылы өзін-өзі қабылдау, адам ойланады, өзімен сөйлеседі, қоршағандармен өзінің эмоциясын, түйсінулерін, ойларын, уайымдарын талқылайды. Осындай принципті айырмашылығы, Тренинг - өзіндік <<Меніне>> кіру.
* Өзінің сыртқы бейнесі арқылы өзін-өзі қабылдау, адам өз денесін, өзінің <<Менін>> қабылдайды.
Т-нің негізгі гуманистік идеясы - адамды қыстамау, зорлық-зомбылық көрсетпеу, оған өзімен-өзі болуына, өзін тауып және жақсы көру, қуанышты өмір сүруге кедергі жасайтын стереотиптерді жеңуге көмектесу.
Т-тің мақсаты - жеке тұлғаны анықтау, жалғастырушы мақсаттары:
1. Қатысушылардың әлеуметтік-психологиялық компенттігін көтеру және қоршағандармен қарым-қатынасын дамытуға жағдай жасау.
2. Қатынасушылардың белсенді әлеуметтік бағытын қалыптастыру және өмірін өзгерту қабілетін дамыту (өзінің және қоршағандардың).
3. Психологиялық мәдениетінің дәрежесін көтеру.
Міндеттер (Жеке міндеттер)
* Белгілі бір әлеуметтік-психологиялық білімдерді меңгеру.
* Өзін және басқа адамдарды толық тану қабілетін дамыту.
* Жекелей ерекшеліктер мен іскерліктердің диагностикасы, түзету жолдары, кедергі келтіретін жағдайларды жою.
* Адамдар арасындағы қарым-қатынастың жекеленген әдістерін оқу және меңгеру.
Өзін тексеру сұрақтары:Тренинг- оқытудың арнайы ұйымдастырылған формасы. Тренингтің қазіргі уақытта қолданылуы. Психологиялық тренингтің міндеті мен мақсаттары және тренинг әдіс-тәсілдері.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: тренинг, аутогендік жаттығу, тұлға аралық қабылдау, интроспекция, перцепция, психодрама, тренингтік топ.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
3.Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
4.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
5.Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
* Тақырып: Тренингті ұйымдастыру принциптері.
Мақсаты: Тренингті ұйымдастыру принциптерімен студенттерді таныстыру.
Жоспар:
* 1. Тренингті ұйымдастыру принциптері:
*мақсаттылық принципі;
*белсенділік принципі;
*диалог принципі;
*мәселелік принципі;
*топтық және жекелей жұмыстарды байланыстыру принципі;
*зерттеу принципі.
Тренингтік топтың жұмысы өзіне тән бірқатар принциптермен ерекшеленеді:
1. Белсенділік ұстанымы
Тренинг топ мүшелерінің белсенділігі ерекше мәнге ие, оны кітап оқушы немесе лекция тыңдаушы адамның белсенділігімен салыстыруға болмайды. Тренинг барысында адамдар арнайы талқыланған іс- әрекеттерге араласады. Ол қандайда бір іс- әрекетке араласу, жаттығуларды орындау, арнайы схема бойынша басқалардың мінез-құлқын бақылау болуы мүмкін. Сондықтанда іс-әрекетке кез-келген уақытта араласуға болатындығын түсіндірген жағдайда, оған қатысушылардың белсенділігі арта түседі.
Әсіресе жаттықтырушы ұсынған ойды, мінез- құлық амалдарын сезіну және жаттығу тәсілдерін меңгеру арқылы Тренингің мақсатына жетуде топтың барлық мүшелерін белсенді түрде бірдей араласуына мүмкіндік беретін жағдайлар мен жаттығуларды қолдану тиімді болмақ.
Белсенділік ұстанымы, негізінен эксперименталды психология саласындағы белгілі адам естігенінің он пайызын, көргенінің елу пайызын, айтқанының жетпіс пайызын және өзі істегенінің тоқсан пайызын игереді деген идеяға сүйенеді.
2. Зерттеулік (шығармашылық) ұстанымы
Бұл ұстанымның маңыздылығы тренинг барысында топ мүшелері психологияда белгілі ойлар мен заңдылықтарды сезініп, анықтап, ашумен қатар, өзінің бойындағы жеке мүмкіншіліктері мен ерекшеліктерін де сезіне түсетіндігінде болмақ.
Осы ұстанымға сүйене отырып жаттықтырушы топ мүшелерінің өз бойларындағы жаңа мінез-құлықтарды сезініп, қалыптастыра түсуге, тәжірибе жасауына мүмкіндік беретін жағдайлар ойлап табады, құрастырады және ұйымдастырады.
Тренингтік топта негізінен бейтараптылық жай орнаған, қандайда бір мәселе орын алған креативті орта қалыптасады.
Бұл ұстанымды жүзеге асыру әдетте қатысушылар тарапынан қарсылық тудырады. Тренингтік топқа келетін адамдар бойында мектепте, институтта алған білім арқылы берілген арнайы өмірлік ережелер мен алдағы уақыта ұстануы тиіс құндылықтардан тәжірибе жинақтаған жандар. Сондықтанда үйреншікті емес оқыту тәсілдерімен бетпе-бет келген сәтте, адамдар наразылық білдіреді, кейде тіпті наразылығы агрессивті формада болады. Мұндай қақтығысты шешуге тренинг мүшелеріне дайындықта болуын қалыптастырудың маңыздылығы мен қажеттілігін түсіндіретін және тренинг аяқталғаннан кейін өзінің мінез-құлқына, өмірге, өз-өзіне шығармашылық тұрғыда қарауға, тәжірибе жасауына мүмкіндік беретін жағдайлар септігін тигізеді.
* Мінез-құлықты нысаналау (түсіну) ұстанымы
Оқыту процесі барысында қатысушылардың мінез-құлқы импульсивтіліктен біртіндеп нысаналық деңгейге ауысады, бұл тренингті өзгеріске ұшыратады. Осы сәтте екі жақты байланыс мінез- құлықты нысаналаудың әмбебап құралы болмақ. Топта екі жақты байланыс орнатуға тиімді жағдай тудыру - жаттықтырушы жұмысының басты міндеті.
Қатысушылар бойында қабілеттілік пен дағдыларды қалыптастыруға бағытталған тренинг түрлерінде мінез-құлықты нысананалаудың қосымша құралдары пайдаланылады. Солардың бірі топ мүшелерінің қандай да бір жағдайда іс-әрекеттері, мінез - құлықтарының көрініс табуы бейнеленген бейнежазба болмақ, оны кейін топ мүшелері қарап шығып, талқыға салады. Бұл жерде бейне жазба негативті әсер тудыруы мүмкін күшті құрал екенін ескеру қажет, сондықтанда оны пайдаланарда өте мұқият болу керек, және кәсіби деңгейде пайдалана білу өте маңызды.
4. Әріптестік қатынас ұстанымы (субъект- субекті)
Әріптестік немесе субъект-субъекті қатынасында ең бастысы топ мүшелерінің арасындағы өзара әрекетке деген қызығушылығы, сондай-ақ олардың сезімі, көңіл- күйі, мазасыздануы ескеріледі, басқа адамның жеке құндылықтары құпталынады.
Бұл ұстанымды жүзеге асыру топ мүшелерінің арасында өз қателіктерін жасырмай, мінез-құлқын аша түсу үшін түрлі тәжірибелер жасауына мүмкіндік беретін сенімділік, ашықтық, қауіпсіздік жағдайын қалыптастырады. Бұл ұстаным топ мүшелерінің өз-өзіне толық зерттеу жүргізе алатындығына орай, шығармашылық ұстанымымен тығыз байланысты.
Біз тоқталып өткен ұстанымдардың жүйелі түрде жүзеге асуы - әлеуметтік-психологиялық тренинг тобы жұмысының тиімді болуының басты талаптарының бірі. Ол бұл жұмысты психологиялық әсер етудің және оқытудың басқа әдістерінен ерекшелендіреді. Сондай-ақ, тренингтік топтардың жұмысының өзіндік ұстанымдарымен қатар, топта орын алып отырған жағдайды тұрақты түрде үйлестіріп отыратын жаттықтырушы жұмысының өзіндік ұстанымдарын да атап кеткен жөн. Жаттықтырушы бір күндік жұмысын жоспарлау барысында, тренингті өткізуге кірісер алдында және жұмыс барысында:
* Мен қандай мақсатқа жеткім келеді?
* Неге мен ол мақсатқа жеткім келеді?
* Ол мақсатқа мен қандай жолмен жеткім келеді? - деген сұрақтар қоюы
тиіс. Жаттықтырушы топпен жұмыс істеу барысында зерттеу жүргізу арқылы бұл сұрақтардың жауабын таба алады. Зерттеу нысанына төмендегілер жатады:
* Жұмыстың мазмұнды жоспары;
* Топтағы ұйымшылдық пен даму деңгейі, топ мүшелерінің арасында қалыптасқан түрлі мінездердің қарым-қатынасы;
* Топтың әр мүшесінің жағдайы, оның тренингке, басқаларға және өзіне деген ойы;
* Жаттықтырушының жағдайы.
Тренингтің тиімділігі жаттықтырушы жүргізген зерттеудің барабарлығына ғана емес, сонымен қатар, алдына қойған қандай да бір мақсатқа жету үшін қаншалықты құрал-жабдықтармен жабдықталғанына да байланысты.
Тренингтің негізгі қағидалары. Тренингтің оқыту дәстүрлердің түрлерінен негізгі ерекшелігі - психолог маңызы зор қағидаларды қолдану керек. Әдебиеттерді оқу, лекция, семинар, сияқты оқытудың дәстүрлі әдістерінен мұндай сабақтардың сапалық ерекшелігі тренингті өткізу кезінде олардың бірте-бірте жүзеге асырылуына мүмкіндік береді.
Көптеген авторлар тренинг топ пен тұлғаға деген психологиялық ықпалдың жалғыз бағыты емес деп ойлайды. Сонымен қатар, Л.С. Выготскийдің жалпы психологиялық теориясының базасы негізінде, А.Р.Лурия, Н.Н.Леонтьев және олардың ізбасарлары психологиялық білім берудің базалық детерминанты ретінде топтың дамуына бұрын да болған дәстүрлі психологиялық тәсілдердің негізінде әлеуметтік маңызды пәндік қызмет пайда болады. Топтың дамуына қолданылатын бұл қағидаларды өзінің топтық белсенділіктің стартометриялық тұжырымдамасында А.В.Петорвский ұсынған болатын. Өзара әлеуметтік маңызды пәндік қызметтің басты мақсаты әлеуметтік-психологиялық қайта құрумен жүзеге асырылады, ал топтық дамуға ықпал сыртқы тәжірибелік іс-әрекеттің өзгеруінің арқасында іске асады.
Топтың дамуына психологтиялық ықпалдың түрі ретінде тренингтің ерекшелігі - топтағы қарым-қатынас үрдісінің сапалық өзгеруі, топтық қалыптасу нәтижесі болатын механизм алғы шарттардың бірі болып табылады. А.И.Донцовтың пікірі бойынша, топтың дамуындағы болатын қарым-қатынастың мұндай түйінді маңызды болуы екі себептің арқасында, олар: қарым-қатынас өзара бірлескен пәндік қызметтің дамуы және жүзеге асырудың ішкі қажетті шарты арқасында дамыған топтар пайда болады, ал қарым-қатынас үрдісі маңызды алғы шарттардың бірі, сонымен қатар, тұтастай психологиялық білім беру ретінде топтың өмір сүруі мен да-
муы түрлерінің тәсілдері болып табылады .
Л.А.Петровская психологиялық білім беруді <<...туынды және қосымша қасиеттердің пайда болуы, нәтижесінде өздеріне деген қосымша деңгейдің өтпелі көпсатылы күрделі жүйесі арқылы олардың іс-әрекеттерін белсендіру саласына және өз жеке бастарына ықпал етеді>> деп түсіндіреді. Оның пікірі бойынша, мұндай психологиялық ықпалды олар көрсетілген нақты тәжірибеде қарқынды таратылуы қызметтік іс-әрекеттің қосымша деңгейіне сәйкес әдістер пәндік қызметтің жүзеге асу жолына қарағанда, әлдеқайда маңызды бақыланады. Соңғы жағдайда психологиялық өзгарістер өз табиғатына сай психологиялық емес факторлардың нәтижесі ретінде пайда болады. Оның көз-қарасы бойынша, базасы субъективті қағидалар болатын терең өнімді қарым-қатынас тренингттің жұмысы өтетін негізгі ортаны құрайды, сонымен қатар, бұл топтың өз қатысушыларына деген ықпалдың негізгі тәсілі және лайықты жаңа білімдер, іскерлік пен көрсетілген қарым-қатынас түрінің саласында тәжірибе түрінде мұндай ықпалдың негізгі нәтижесі болып табылады. Басқа да өте маңызды жағдай, бұл тренинг қатысушысының белсенді ұстанымы - қарым-қатынастың көрсетілген сипатынан туындайды. Бұл тұлғаның түрлі өзіндік өзгеруі, оның дамуы тек өзара қызметтің арқасында болуы мүмкін - <<...мұндай іс-әрекет, адам сырттан айтылған міндет пен қызметті енжар орындаушысы емес, керісінше, белсенді субъектісі болады>> (Н.М.Коряк, В.И.Шаляпин). Бұл қағиданы пайдалану тренингте топтың қатысушыларына психологтың тікелей ықпалы арқылы емес, қарым-қатынастағы құзыреттің дамуын іске асыруға мүмкіндік береді, сонымен қатар, өзара коммуникативті іс-әрекетті ұйымдастыруда өзін-өзі қалыптастыру тәсілдері үшін жағдай жасаумен байланысты . Осыған орай, тікелей қатысушының белсенді жұмысы нәтижесі ретінде тиімді треннигке сәйкес болатын түрлі жаңалықтар, сонымен қатар, түзету - өзара түзетуге, диагностика - өзара диагностикаға айналады. Тренингтің негізгі ойы, <<...топты ерекше көлемді айнаға немесе, дәлірек айтқанда, осы топтың өміріндегі өзіндік белгілі бір жағдайлар үрдісінде әрбір қатысушы өзін көре алатын айналар жүйесіне айналдыру>>. Сондықтан, айтылған сөздерді персонификациялау және тек тренинг шеңберінде ғана (<<енді және осында>>) оқиғаларды талқылауға шек қоятын маңызды ережелер болады. Соңғы ерекшеліктің мәні тұлға аралық сөздік түрлерден (<<Әр адам...>> немесе <<Барлық адамдардың пікірі бойынша, ...>> сияқты) және дербестікке <<Менің ойымша>>, <<Мен ойлаймын>> сияқты қарым-қатынастан бас тарту.
Келесі маңызды жағдайлардың бірі тұлға аралық кері байланыс. Л.А.Петровскаяның көптеген еңбектерінде жан-жақты қарастырылады, ол кері байланысты интевсивтендірудің тәсілдерін көрсетіп, оның ақпараттылығы мен тепе-теңдігінің артуын түсіндіреді. Сындарлы кері байланыстың шарты ретінде оның бейнелеуіш сипаты, ерекшелігі, қажеттілігі, алынатын және берілетін қажеттіліктерге релеванттілік, топтың щеңберінде оны жүзеге асыру, нақты өзгеріске ұшырайтын қасиеттерді қолдану сияқты іс-әрекеттер ұсынылады. Сонымен қатар, кері байланыс қажетті атмосфераны құру үшін қосымша тәсілдерді қолдану болып табылады. Осыдан басқа, кері байланыста <<видеотренинг>> деп аталатын әдістер бар.
Тренингте топтың <<эмоционалды мүмкіндіктерге>> айналдыру, оған қатысушылардың эмоционалды саласы жоғарғы деңгейде қызмет етуі: <<Топпен жұмыс жасау кезінде қатты қиналу, оның әсерлі көптеген эмоционалды құрауыш бөліктері
* Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: Тренингті ұйымдастыру принциптері: мақсаттылық принципі; белсенділік принципі; диалог принципі; мәселелік принципі; топтық және жекелей жұмыстарды байланыстыру принципі; зерттеу принциптерін студенттерге түсіндіру.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: тренинг, тұлға аралық қабылдау, интроспекция, перцепция, тренингтік топ.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2.Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
3.Козлов Н.И. Лучшие психологические игры и упражнения М:1997.
4.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
*
* Тақырып: Тренингтегі тренер рөлі./ 1 сағат
* Мақсаты: Тренингтегі тренер рөлі туралы түсінік беру және тренердің қызметімен таныстыру.
Жоспар:
1.Тренер - белсенді басшы.
2. Тренер - кеңесші.
Психологиялық тренингті өткізудегі маңызды рольді тренердің тәртібі атқарады, яғни ол оның теоретикалық бағдарының маңызды деңгейімен анықталады. Тренингтің жетістігін тренердің тұлғасы анықтайды.
Тренер:
* топ қатысушыларына өз іс-әрекеттерінде қандай ережеге негізделетінін, арқа сүйейтінін ақпараттау;
* жұмыстың басында топтың зейіні неге концентрацияланатынын түсіндіруге;
* топқа қандай материал беруді, іс-әрекеттің қандай түрлерінде ойнауды шешуге;
* топтағы қатысушыға қатысты тұлғалық материал қатынасында конфиденциялдық принципінің маңыздылығын анықтауға;
* қатысушылардың өз проблемасы мен атмосферадағы эмоцияларын ашық ұстауға жағдай жасауға ;
* қатысушылар өз жетістіктерін талқылап, тренер болса топтың эффективтілігін бағалауы үшін қосымша кездесулерді жоспарлауға міндетті:
Тренинг кезінде мынадай қиын ситуациялар туындауы мүмкін:
1. Қатысушы өзін агрессивті көрсетеді. Бұл қатысушыны шеңберден тыс артына қаратып отырғызу тиімді. Тренер бұл ситуацияны этикалық және психологиялық міндет ретінде талқылайды.
2. Пассивті қатысушалрдың болуы. Бұл жағдайда әдетте ұзақ үнсіздік болады. Бұл үнсіздік қысымның төмендеуіне әкеліп соғады.
3. Қатысушылардың өздері жайында айтқысы келмеді. Бұл жағдайда тренер топтағы мақсаттар мен міндеттерді талқылауды стимулдау қажет.
4. Жеке жеткіншектердің топшаларға бірігуі - топтық жұмыстан бас тарту формасы. Тренер әр қатысушыны эмоционалды қабылдайды, топқа нақты талап қояды. Мұнан топтағы өзара қатынастың қысымы мен нығыздығын үнемі бағалау қажеттігі көрінеді. <<Лидерс А.Г. психологический тренинг с подростками>>.
Тренердің немесе басқарушанаң негізгі қызметтері:
-тренинг тақырыбын таңдау
- бағдарламасын құру;
- қатысушылар тобын анықтау және құру;
- топтағы тәртіп нормаларын анықтау;
- топта сенімділік, белсенділік атмосферасын құру;
Тренер рөлдерін классификациялау:
Белсенді лидер, басшы- адамдардың белсенділігін анықтайды, олардың әрекеттерін бағыттайды, түсіндіреді, басқарады, талдайды.
Аналитик - қолданылған әдістерге, топтағы адамдардың іс - әрекетіне талдау жасайды.
Делдал немесе эксперт - топта болып жатқандарға толық жауап бермейді, көбінесе қажет кезде ғана көмекке келеді.
Кислинг-зонтаг бойынша тренерлік рөлдер классикасы
Мұғалім- құжаттармен жұмыс жасауда және әдістерді таңдауда профессионал, білімдерін тиімді қолдана алады.
Эксперт - ақпарат, кеңес береді; теория мен техниканы жақсы біледі.
Оқу бойынша серіктес - сұрақтар мен жауаптарға және ортақ оқуға қызығады, қатысушыға бейімделуге тырысады, топтағы қатынас динамикасына сезімталдықпен жауап қайтарады.
Спарринг - серіктес - қатал шынайылықпен таныс, қатысушыға рөлдік ойында серіктес бола отырып, тәжірибеге дайындалуға көмектеседі.
Модератор - топтағы процестерде әдістемелік көмекші, жұмысты құрастырушы; нейтральды бола отырып, топта позитивті қатынас орнатуға көмектеседі.
Коуч - процестер мен қарым қатынасты басқару сферасында шебер, жеке қатысушылардың дамуына сәйкес келеді.
Бірге жүруші - қиын жағдайларда табылып, болып жатқандарға құлақ асады, қызығушылығы ортақ адамдарға сфера құра алады.
Жүргізушінің жұмыс істеу стилі топты басқаруда еркін және директивті
(бағлдарлы) болады. Еркін басқару формасы пасивті түрде көрінуі мүмкін.
<<Сыртқы пасивтіліктің>> болуы қатысушыларда сенімділіктің болмауында
туады, өйткені тренер қатысушыларға мақсатты, жетістікке жету құралдарын
айтпайды. Тренердің сыртқы <<пасивтілігі>> ашық көрінгендіктен кей кездері
қытысушыларға ызаландыруды тудыру мүмкін. Жүргізуші ешқандай әрекет
етпей <<тек қана тындайды>>. Топта ұзақ уақыт пауза болуы мүмкін. Жүргізуші
бірақ ешкімді сендірмей және ештене түсіндірмеу мүмкін. Ол қатысушылардың
сұрақтарынан, талаптарынан қашқақтауы мүмкін. Топта қысымдылық пен
белгісіздік пайда болады. Бұл топты басқарудың ең қиын формасы. Мұнда
жүргізушіден жоғары кәсібилікті, эмпатикалық тындаудың жеткілікті
техникасын меңгеруді, әр қатысушыдан шыққан вербалсыз ақпаратты көру
қабілетін, топты қабылдау мен <<сезіну>> қабілетін білу және топты жалпы
басқара алуы керек. Әйтпесе қатысушылар тарқап, не үшін келгендігін,
жиналғандарын білмеулері мүмкін. Бірақ берілген форма (техника ретінде)
жақсы нәтижеге жеткізуі де мүмкін. Егер, бұл форма техника түрінде
қолданылатын болса, онда басында мәселе анықталып алынуы тиіс. Бұндай
форманы сонымен қатар кейбір тақырыптық немесе кәсіби топтарға қолдануға
болады, бұл жерде жүргізуші өзіне басынан бастап кеңесші рөлін алады да оған
тек қажетті болған кезде ғана назар аударады. Бұл жағдайда топқа еркіндік
беріліп, олар проблема мен оның шешу жолдарын таңдайды. Басқарудың басқа
ақырғы формасы- бұл бағдарламалар, онда топты басқаруды қатаң түрде
директивті стиль қолданылады. Бастаушы тренерге шынайы топтық жұмысты
жүргізуі үшін компромисстік форманы қолданған пайдалы. Сабақтын жоспары
мен тренингтің құрылымын ұстану және әр уақытта топтың барысын,
қатысушылардың көңіл-күйін қарау, қажет болса жұмыстың жоспарланған
мазмұнынан ауытқуға, бірақ бастапқы мақсатты ұстану дайын болуы қажет.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек:Тренингтегі тренердің рөліне тоқталу. Тренер рөлдерін жіктеу. Рөлдер ішінде тиімдісін таңдау.
Тақырыптың негізгі ұғымдары:тренинг, тренер, басшы, кеңесші, делдал, талдаушы, коментатор, топ мүшесі.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
3. Петрусинский В.В. Игры обучение, тренинг, досуг. М:1994.
4.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
* Тақырып: Тренерге әдістемелік нұсқаулар./ 1 сағат
Мақсаты: Тренерге берілетін әдістемелік нұсқаулармен таныстыру.
Жоспар:
1.Дәріс даярлау.
2.Жекелей және шағын топтардағы жұмысты ұйымдастыру.
3.Тренинг мақсаттарын қою.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: Тренерге берілетін әдістемелік нұсқаулармен таныстыру жүреді. Жекелей және шағын топтардағы жұмысты ұйымдастыру ерекшеліктерімен таныстырылады.Тренинг мақсаттарын қоюды үйренеді.
Тақырыптың негізгі ұғымдары:тренинг, тренер, мақсат, пікірталас, дәріс, қызығушылық.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
3. Петрусинский В.В. Игры обучение, тренинг, досуг. М:1994.
4. Самаукина А.С. Практический психолог в школе. М:1997.
5.Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
*
* Тақырып: Тренингте топтардың қалыптасуы./ 1 сағат
* Мақсаты: Тренингте топтардың қалыптасуымен таныстыру және тренинг топ туралы түсінік беру.
Жоспар:
1.Тренинг топтыњ маќсаттары.
2.Топтыќ нормалар.Ролдік позициялар.
3.Топтыњ бірлігі туралы түсінік. Топтаѓы лидер.
4.Тренинг топтарындаѓы гомогендік жєне гетерогендік.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: Тренинг топтыњ маќсаттары. Топтыќ нормалар.Ролдік позициялар.Топтыњ бірлігі туралы т%.сінік. Топтаѓы лидер.Тренинг топтарындаѓы гомогендік жєне гетерогендік сұрақтарын жан-жақты ашып көрсету.
Тақырыптың негізгі ұғымдары:топтыќ динамика,топтыќ динамика т%.сінігініњ негізгі бес элементі.
Тренинг топтың қалыптасу тарихы
Т - топтың тууы белгілі әлеуметтік психолог Курт Левиннің есімімен байланысты. Ол 1933 жылы Германиядан Америкаға қоныс аударылып, топтық динамика және әлеуметтік әрекет мәселесінен шұғылданды. Осы кезеңде әлеуметтік психологтар алдында көптеген сұрақтар туды. Топтық әдістерімен басқару медицина, педагогикада кеңінен таралды. Топтық қарым-қатынас феномені - ғылыми түсініктемесіз болады. Осыны түсіндіру үшін Левин өмірлік кеңістік- полясы теориясын жасады. Ол мынаны түсіндірді <<тіршілік етуші және бірлескен факторлардың жиынтығы - берілген уақыттағы индивидтің мінез-құлқын көрсетеді>>. Бұл факторлардың жиынтығы жеке адамды, оның психологиялық қоршауын қамтиды, бір тұтас психологиялық поля жасай отырып. 1939 жылы <<Әлеуметтік кеңістікте эксперименттер>> деген мақаласында Левин бірінші рет <<топтық динамика>> терминін қолданады, кейінен ол жалпы қолданылатын терминге айналды. Шынын айтқанда Т - топ өз бастауын Левин басшылық жасаған оның әріптестерінің лабароториялық тренинг сабақтарынан алады. Т- топтың пайда болған дәл анық айтуға болады. 1945 жылы АҚШ-та топтық динамиканы оқу орталығы ашылады, онда қоғамдық ғылымдар мамандары, Левин - топтық динамика тренинг жасаушы - қызмет етті.
1946 жылы топаралық қатынас шеберханасының жұмысын ұйымдастырушылар оқыту және бір мезгілде топтың динамиканы зерттеу үшін жаңа әдісті ойластырады. 1947 жылы АҚШ-та Тренингтің ұлттық лабароториясы жасалады, ол қазірде қызмет етуде. Топпен психологиялық жұмыстың көптеген түрлері Т-топтарымен бірге іске асады. Оларды әлеуметтік-психологиялық тренинг түсінігіне біріктіреді.
<<Т- топ>> термині шет елде қазіргі уақытта кең спектірлі топтарға жатады, олардың мақсаттары әр түрлі. Оларға басқарушылар тренингін, бірлескен мінез-құлыққа қатынасушыларды тәрбиелеу және топта бірлескен қатынасты қалыптастыру, синзетивті топтар жекелей даму және т.б. кіреді.
Шейн мен Бейнес (1965) лабароториялық тренингтің мақсаттары мына аспектілерден тұрады деп, көрсетеді:
* Психологиялық қорғану барьерлерін төмендету және жекелей дәрежеде сенімсіздікті жою есебінен өзін-өзі тануын дамыту.
* Топтық қызмет жасауына кедергі келтіретін немесе жеңілдететін шарттарды түсіну.
* Басқалармен нәтижелі бірлескен әрекет жасау үшін топта бірлескен қатынастың дәрежесіне жету.
* Ұйымдастырылған топтың, жекелей мәселелерді диагностикалау іскерлігін игеру. Мысалы, топтағы тартысты жағдайды шешуі немесе топтың бірігуін нығайту.
Т- топтың әр түрлі бағыттарын олардың жалпы принциптері мен топтық динамиканың элементтері байланыстырады.
Топтық динамика түсінігіне негізгі бес элемент кіреді:
* Топтың мақсаты.
* Топтың нормасы.
* Топтың құрылымы және лидер мәселесі.
* Топтың бірлігі.
* Топтың даму фазалары.
Г.С.Абрамова өзінің еңбегінде мынадай тұлғалық қасиеттердің даму әдістерін көрсетеді:
Т-топтар (тренинг-топтар) - адамгершілік қарым-қатынастардың тренингі топтары, алғашқылары 1946 жылы ұйымдасқан болатын. Мұндай топтар <<енді және осында>> қағидасын ұстанып, лабораторияның ерекше оқытылатындары сияқты назарларын қауіпсіз жерде іс-әрекеттің жаңа түрлерін сынаумен бекітті. Оқытылатын цикл келесі кезеңдерден құрылады: өзін-өзі таныстыру - кері байланыс - тәжірибе өткізу. Ашықтық - мұндай топтағы іс-әрекеттің негізгі аспектісі болып табылады. Т-топтағы адамдар вербалды және вербалсыз түрде басқа адамдарға өз сезімдерін білдіруге тырысып, оқып үйренеді. Қатысушылардың өзара қарым-қатынастарын зерттеу бойынша өзара жұмыс жасауға кіргізу үшін жетекшінің маңызы өте зор, содан кейін жетекшіліктен бас тарту қажет. Кездесу топтары. Т-топтардан айырмашылығы бұл топтарда топтың динамикасын оқып үйренуге қарғанда, бөлек тұлғаның әлдеқайда тез дамуына бағытталған. Соынмен қатар, олар тұтас сезімге немесе белгілі бір міндетке бағытталған топтарға бөлінеді. Кезедесу топтың басты бағыты қарқынды қарым-қатынасты қалыптастыру, әдетте, нақты тақырыптар пікір-сайыс үшін арнайы жоспарланбайды, топтағы қатысушылар тудырған өзара түрлі қарым-қатынастар талқыланады. Жоспарланған жаттығулар мен тәсілдерді жетекші қолданбайды. Ол тұлғада біртіндеп еркіндік пайда болып, қорғаныш кішірейген кезде, психологиялық қауіпсіздік климатын туғызу үшін жауап береді.
Гештальт-топтары. Олар психоталдау, экзистенционалдық философия, гештальт-психология және В.Райхтың теориясы негізінде әзірленді. Кездесу топтары мен Т-топтарынан айырмашылығы - жетекшінің зор белсенділігінде. Ол топтық жаттығулардан бастап, ерікті қатысушыға <<жағымды орынды>> иеленуді ұсынады. Ерікті қатысушы <<енді және осында>> қағидасын ұстанып және өз санасының мазмұнына жауап беру қажет.
Жетекші ерікті қатысушының іс-әрекеттерін түсіндірмейді, керісінше, оның әңгімесіне еріп, өзіндік сезімдерін түсіну талаптарына көмек көрсетіп жәрдемдеседі. Бұл арқылы жетекші мен ерікті қатысушы <<қазіргіні>> сезінуге жағдай туғызады. Табысқа жету үшін топтың жетекшісі топ мүшелерінің қажеттіліктеріне сай қазіргі сәттегі гештальт тәжірибелерді шығармашылық түрде таңдайды. <<Қазіргіні>> сезіну ерікті қатысушының не жасап жатқанын, сонымен қатар осы сәтте нені сезініп жатқанына бағытталған зейіні арқылы жүзеге асады. Бұл ым-ишара, жүріс-тұрыс, өз дауысының дыбысы, қолданылатын сөздер, ішкі дененің сезімдері, демалу, ой, қиял және көптеген тағы басқа іс-әрекеттер болу мүмкін. Ең алдымен қарым-қатынастың түрлі вербалсыз элементтеріне көңіл аударылады.
Психодрама. Бұл топтық үрдісте адамның ішкі әлемін зерттеуде драмалық импровизация құралдары қолданылады. Психодрамада ең бастысы - өз қалауы бойынша рольдық ойындар ойнау. Психодрамада көптеген қолданылатын терминдер театрмен байланысты болса да, рольдық ойындарға арнайы дайындалу жаттығулары қолданылмайды, актерлік тек кедергі болады. Нақты психодрамалық іс-әрекеттердің субъектісі болатын топтың мүшесі өз өмірінен оқиғаларды бейнелейді (<<протагонист>>). Онымен жұмыс жасағанда, <<протагонисттің>> өмірінен басқа да маңызды адамдарды бейнелеу үшін, басқа қатысушылар да қосылады. Кейбір топтарда мұндай <<көмектесетін "Мен">> маңызы, рольге тез ену үшін арнайы дайындалған маман-актерлер орындайды. Топтың басқа да мүшелері сабақтың қорытынды сәтінде болып жатқан жағдайға өз қатынастырн көрсетеді.
Кездесу топтары мен Т-топтарының психодрама мен гештальт-терапияның айырмашылығы - ең алдымен қатысушылар болып жатқан жағдайға жауапкершілікпен кірісіп, белсенділік танытады, ал топ жетекшісінің белсенділігі маңызды рөл атқармайды. Яғни, топтағы тренинг және топтық тренинг жайлы сөз қозғауға болады.
Осыдан басқа <<лайфспринг>> сияқты топтық жұмыс жасаудың түрін айтуға болады, оның мақсаты түрлі тапсырмалардың көмегімен жеткілікті сандық топтағы дербес тиімділікті арттыру, сонымен қатар, В.Эрхардтың ЭСТ-терапиясы. Ол топтың маңыздылығына ерекше көңіл бөлінетін, әрбір қатысушыда бұрын қолданылмаған немесе жай бейтаныс ресурстарды ашуға көмектесетін семинар түрінде өткізіледі.
Ресейдегі әлеуметтік психологияның құзіретін дамуына бағытталған психологияның тәжірибелік топтық саласы <<әлеуметтік-психологиялық тренинг>> (ӘПТ) атаққа ие болды. Терминнің авторы - М.Форверг. Мұндай төтенше кең ұғыммен түрлі әдіс-тәсілдердің сандық мөлшерін бейнелейді. Отандық психологияда бұл, Г.А.Андрееваның, Н.Н.Богомолованың, А.А.Бодалевтың, Ю.Н.Емельяновтың, А.С.Золотнякованың, Г.А.Ковалевтың, Л.А.Петровскаяның, Т.С.Яценконың және т.б. еңбектерінде нақтылай қарастырылған. Әлеуметтік психологияның топтық психотерапия (Г.Л.Исурина, Б.Д.Карвасарский) және шетел тілін қарқынды оқыту (Г.Л.Китайгородская) сияқты салаларымен байланысты психологиялық ықпалдың мұндай түрлері белсенді түрде әзірленуде. Сонымен қатар, мұндай әдіс жанұялық қатынастарды түзету және жасөспірімдердің бейімделуі тәжірибесінде табысты орынды иеленді. Лабораториялық тәжірибеде және нақты элементтерді өзінде біріктірумен қатар, тұлғалық қасиеттердің даму саласында міндеттердің кең шеңберін шешуге мүмкіндік беретін әлеуметтік-психологиялық тренинг психологиялық ықпалдың тиімді тәсілі болып табылады.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2.Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
3.Кьел Рудестам. Групповая психотерапия.
* Тақырып: Тренинг топтың жұмыс істеу принциптері./ 1 сағат
Мақсаты: Тренинг топтыњ жұмыс істеу принциптерімен таныстыру.
Жоспар:
1.Тренинг топтыњ жұмыс істеу принциптері.
а/Ќарым-ќатынасты диалогтеу принципі;
ә/үнемі <<кері байланыс>> принципі;
б/өзіндік диагностика принципі;
в/Дамудың оптимистік принципі;
г/Аќыл-ой және сезімдік сфераны үндестіру принципі;
д/өз еркімен ќатысу принципі;
е/Топ мүшелерінің тұраќтылыѓы принципі;
з/Батыру принципі;
ж/Оңашаланѓандық принципі;
и/Бос кеңістік принципі.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: Тренинг топтың жұмыс істеу принциптері.Ќарым-ќатынасты диалогтеу принципі; үнемі <<кері байланыс>> принципі; өзіндік диагностика принципі; Дамудыњ оптимистік принципі; Аќыл-ой және сезімдік сфераны үндестіру принципі; және т.б. принциптермен толығырақ таныстыру жүреді.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: кері байланыс, диагностика, диалог, топтық жұмыс, <<осында және қазір>>.
Тренинг топтың жұмыс істеу принциптері.
* Қарым-қатынасты диалогтау принципі. Топ сабақтарында бір-бірімен қарым-қатынастарында теңдік, қатынасушылардың бір-бірін сыйлауы, құрметтеуі, бір-біріне толық сенімділіктері. Топ мүшелерінің біреуінің немесе бірнешеуінің басыңқы болуынан қарым-қатынастың сипаты диалогтан монологқа өтеді деөзінің негізгі сипатын жоғалтады және бұл тренинг табиғатына керісінше болады.
* Үнемі <<кері байланыс>> принципі. Тренинг барысында қатысушының өз әрекеті нәтижесі туралы топтың басқа мүшелерінен хабарды үздіксіз алып отырды. <<Кері байланыстың>> арқасында адам өзінің мінез-құлқын түзете алады, нәтижесіз қарым-қатынас тәсілдерін жаңа мен алмастырады, оны қоршағандарға әсер ету арқылы тексеру. Топта қатынасушылардың кері байланыс жасауына жағдай жасалуы керек (басқаға оның өзі туралы айту) және кері байланысты алуға да жағдай жасалуы керек (басқалардың өзі туралы айтқаннын тыңдау).Осындай кері байланыс дамуды көрсетеді.
* Өзіндік диагностика принципі қатысушылардың өзін ашуы, өзінің жекелей маңызды мәселелерін осылар арқылы түсіну және қортындылау. Сабақ мазмұнында адамның өзін-өзі тануына көмектесетін жаттығулар бар. Топ мүшесінде өзін әр түрлі жағдайда көретіндей мүмкіншілік болуы керек.
* Дамудың оптимистік принципі жүргізуші диагностика және белгілі бір психикалық күйді түзету жолдарын көрсетіп қана қоймайды, ол ол тренингке белсенді түрде қатынасады, жағдайды өзгерту үшін түрлі жаттығулар қолданылады. Жүргізуші қатысушылардың өзіндік дамуын бір белгілі бағытқа бұрып, жол көрсетіп отыруы керек.
* Ақыл-ой және өзіндік сфераны үндестіру принципі. Тренинг үшін бір жағынан үлкен эмоционалды күш сипат, топта өтіп жатқан жағдай қатынасушыларда шын қобалжуларын тудырады. Бұл оларды ашықтыққа итермелейді. Серігіне сенуге, бір-біріне деген қарым-қатынастарының адамгершілікті болуын тренинг, ақыл-ойды белсендендіреді - жағдайды талдау. Бұндай ақыл-ой әрекетінің негізгі формасы - топтың пікірталас (сабақтың барлығында қолданылады).
* Өз еркімен қатысу принципі. Бұл барлық тренингте, жекелеген сабақтарда, жаттығуларда ескеріледі. Топ жұмысының барысында өз жеке басында болатын өзгерістерге қатынасушының шынайы ішкі қызығушылығы болуы қажет. Қатынасушыдан еркінен тыс жағымды мағынада өзгерулерді талап етуге болмайды.
* Топ мүшелерінің тұрақтылығы принципі. Топ мүшелерінің құрамы тұрақты болуы керек. әрбір сабақ сайын жеке адамдардың келуі нәтижені өзгертеді.
Топтың қалыптасу принципі өте негізгі сұрақ болып табылады. Т- топтарындағы жұмысқа қатысушылардың жас шектерінің ең ыңғайлысы 16-дан 40-қа дейінгі жас аралығы. Жеткіншек шақты да қосуға болады әлеуметтік-психологиялық тренинг тобына, егер жүргізушіде олармен үнемі қатынаста болуына мүмкіншілігі болса, өзіндік бірінші тренинг өткізуді шағын топтардан бастаған дұрыс (10-12 адам), белгілі бір тәжірибе жинақтағаннан кейін топ мүшелерінің санын 30-40-қа дейін жеткізуге болады.
* Батыру принципі. Сабақтың өткізілетін уақыты жұмыс бастамас бұрын анықталып алынуы керек. Әлеуметтік-психологиялық тренинг өткізудегі тәжірибе мынандай қорытынды жасауға негіз береді: көп уақытты талап ететін жұмыс көп нәтиже береді - батыру - 3-4 сағат, бір сабаққа. Аптасына сабақты бір рет өткізу керек. Егер мүмкіншілік болса, мақсатты <<қысылған>> сабақтарды 2-3 күнде, интенсивті тренингті күніне 6-7 сағатта өткізуге болады. 24 сағатқа созылатын тренинг- морафондар, оны алдын ала дайындалған қатынасушылармен өткізуге ғана болады.
* Оңашаланғандық принципі. Қатынасушылардың оларды ешкім тыңдап тұрмағанына толық сенімділігі - сөзсіз талап болып табылады. Егер жүргізушіге сабақты аудио немесе видео жазу жүргізу қажет болса, ол топтың барлық мүшелерінің келісімін алуы керек. Тренинг жаттығуларының көп бөлігі әдейі аудио немесе видео жазылып алуы керек болуы мүмкін, ол келесі сабақтарда қатынасушылардың өздері үшін қажет материал болады. Қандай жағдайда болмасын таспаға жазу топ мүшелерінің келісімі арқылы жүреді.
* Бос кеңістік принципі. Сабақ өтетін бөлмеде кең қозғалуға дөңгеленіп отырғанға, 3-5 адамнан микротоп құрғанға, жекеленуге жағдай жасалуы керек.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
3.Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
* Тақырып: Мектептегі педагогикалық тренинг./ 2 сағат
* Мақсаты: Мектептегі педагогикалық тренинг туралы түсінік беру.
Жоспар:
1.Мектептегі педагогикалық тренингтің принциптері мен мақсаттары.
2.Мұғалімдерге психологиялық көмек ұйымдастырудың кезеңдері.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: Мектептегі педагогикалық тренингтің принциптері мен мақсаттары түсіндіру. Мұғалімдерге психологиялық көмек ұйымдастырудың кезеңдерімен таныстыру.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: психолог-мұғалім, педагогикалық рефлексия, ішкі позиция.
Әдебиеттер:
1.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
2. Петрусинский В.В. Игры обучение, тренинг, досуг. М:1994.
3. Самаукина А.С. Практический психолог в школе. М:1997.
4. Козлов Н.И. Лучшие психологические игры и упражнения М:1997.
* Тақырып: Педагогикалық тренинг бойынша сабақ құрылымы. / 1 сағат
Мақсаты: Педагогикалық тренинг бойынша сабақ құрылымымен таныстыру.
Жоспар:
1.Алғашқы кезең-разминка.
2.Сабақтың негізгі кезеңі.
3.Қорытынды кезең.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: Педагогикалық тренинг бойынша сабақ құрылымындағы кезеңдермен таныстырып, әр кезеңнің ерекшеліктеріне тоқталу.
Тақырыптың негізгі ұғымдары:презентация, рефлексия, кәсіби жағдайлар.
Әдебиеттер:
1.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
2. Самаукина Н.В. Игры которые играют. Дубна 1996.
3. Козлов Н.И. Лучшие психологические игры и упражнения М:1997.
3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
4.Кан-Калик В.А. Тренинг профиссионально-педагогического общения. М:1990.
* Тақырып: Топты жүргізу психотехникасы./ 1 сағат
* Мақсаты: Топты жүргізу психотехникасы туралы түсінік қалыптастыру.
Жоспар:
1.Топты басқару.
2.Топтық сабақ мазмұнын құру.
3.Топты психологиялық белсендендіру.
Ең басты назар аудару керек нарсе - ол тренинг топтың құрылуына. Бұл топтық құрылудың екі түрі бар : <<құрама>> топтық ұйым, яғни мұнда қатысушы мамандар әртүрлі мекеме, ұйымдардан келгендер немесе бір ұжымдағы адамдар қатысады, мысалы бір мектепте жұмыс істейтейтіндер. Екі түрлі топпен де жүргізілген жұмыс тәжірибесі бойынша, екінші топ тренингтің нәтижесінің тұрақтылығы, келесі бірлескен жұмыстың тиімділігін көтеру, инновациялық технологияларды енгізу жоспары бойынша тиімді болып келеді. Егер тренингке бір мекемеден бір адам қатысатын болса, өз потенциалын ғана жүзеге асыруға тырысады да, онда пайда болған өзгерістер өз мекемесінде қалыптасқан нормалармен және құндылықтармен сәйкес келмелей, кәсіби өзін-өзі дамытуы қиынға соғады.
Керісінше, психологиялық тренингке бір мекеменің қызметкерлерінен құрылған топ қатысса, ол өз ұжымында жаналық енгізудің инициаторы және мекемеде өзгерістер енгізуге қабілетті қызметкер бола алады. Сондықтан, қалыптасып қойған кәсіби ұжыммен тренинг жүргізген тиімді. Тренингтік жұмысты ұйымның әкімшілік қызметкерлерінен, басшылармен, директорлармен бастаған жөн. Бұл жұмыстың мақсаты басшылардың қызметкерлерімен психологиялық жұмыстың жаңа формасын қабылдауына мотивациялар тудыру.
Сабақ өткізілетін орын дыбысты сыртқа шығармайтын және бөтен адам жұмысқа кездейсоқ кедергі келтірмейтін жерде орналасуы керек. Сабақ 10-12 сағатқа созылуы мүмкін болғандықтан, кабинетте кең, ыңғайлы болуы керек және желдетіліп отыруы қажет. Қатысушыларға ыңғайлы және жеңіл орындықтармен қатар, кабинетте үлкен парақтарынмен планшет (жүргізуші оған фломастермен бірдеңе жазуы немесе сурет салуы мүмкін), видеомагнитофон мен теледидар болуы керек. Кабинеттегі кеңістік кең болып, қатысушылардың шеңбері кабинеттің жартысын алып, ал қалған жартысында маттар мен кілем жайылып жатса ыңғайлы болады (медитация немесе денелік терапия жаттығуларын жасағанда ыңғайлы).
Жұмыс барысында бір жарым сағат сайын 10 минут үзіліс жасалады. Екі сағаттық түскі асқа үзіліс болуы да мүмкін.
Тренинг жұмыстарын, топтағы қатысып отырған адамдарың жұмыс орындарында емес, арнайы даярланған мекемеде өткізгені дұрыс. Тренингті қала сыртындағы санаторияда, пансионаттарда өткізуге болады. Егер де тренинг 5-6 күнге созылса қатысушылар онда тек қана өмір сүріп, тамақтанып қана қоймайды, сонымен қатар дем алып, спортпен айналысады. Марафондық-тренинг уақытында үйге түнеуге бармаған жөн. Үйге кету - теренингтағы атмосферадан және контекстан <<құлау>> болып табылады. Соның әсерінен топтағы динамика тежелуі мүмкін. Егер қатысушы құпиялық принципті сақтамай топтпғы болып жатған нәрселерді үйдегілеріне айтса, топқа зиянын келтіру мүмкін. Тренинг өткізу барсында <<сыртқы өмірімен>> қарым-қатынасын азайтқан жөн ( жұмысына, үй ішіне қоңырау салудан алшақ болған абзал).
Жұмыс өткізілетін мекеме, ешкім кедергі болмайтын орында орналасуы керек. Сабақ 10-12 сағатқа созылуы мүмкін, сол себептен жұмыс жүргізілетін орын кең, ынғайлы, желдетіп тұрулы керек. Қатысушыларға арналған ыңғайлы креслолар, шеңберде тұрған адамдарға арналған планшеттер, жүргізушінің айтқан сөздерін жазып алу үшін ақ қағазадр, фломастерлер видеомагнитофондар қажет. Жұмыс жүргізілетін орын кең болып, бір жағынды қатысушылар жұмыс жасаса, ал екінші жағында кілем жайылып жатқаны жақсы (ол медитация, денеге бағытталған терапия жаттығуларын жүргізу үшін өте ыңғайлы).
Тренингтік бағдарламаның мазмұндық аспектілері.
Әр топ үшін мазмұнды және фромальды өздерінің бағдарламалары құрылады. Ол бағдарлама мыналарға байланысты : елде болып жатқан жағдайлар, соңғы кезед болған нақты бір оқиғалар, өмірлік проблеманын мәлімделуі, ортақ психологиялық мәдениеттің деңгейі т.б. Сонымен қатар тренингтің тұрақты өзінің құрлымы бар. Тренингтің бағдарламасы өз ара байланысатын үш тематикалық блогтан тұрады.
Бірінші блок қатысушының өзінің жеке ерекшеліетерін және оптимизациялық өзіне деген көңіл бөлінуін сезінуіне бағытталған. Ол тренингке қатысушылардың өзінің ерекшеліктеріне, аландаушылықтарына, ойларына, өзінің үйреншікті қабілеттеріне, өзі туралы пікіріне зейін қойюға бағытталған жаттығулардан тұрады.
Осы этапта жүргізуші алдына мынандай мақсат қояды: тренинг кезінде қатысушылар өздерін айқын айнадан көріп, өз-өздерін бағалап, өз-өздеріне есеп бере алатындай, сонымен қатар айнадан топтағы қатысушылардың пікірін, өздерінің жеке қасиеттерін бағалайтындай жағдай туғызу керек. Мында өзінің ойлауы мен қайғыруының күнделікті рефлекстік вербализациясы мүмкіндік туғызады. Осы кезеңде неадекватты өзін қабылдаудағы, әдеттегі стереотипі бұзыла бастайды, бағалау және өзін бағалаудың нығайтылған жүйесі күман туғызады да, аяқ астынан адамның мені ашылады.
Екінші блок қатысушылармен бірге кәсіби жүйедегі әріптестерімен , әкімшілікпен, жанұя мүшелерімен тұлға аралық қатынасқа түсінуде өзін ұғынуға бағытталған. Тұлғаның психологияллық ерешеліктерінің дамуына, әлеуметтік және коммуникативттік ерекшеліктеріне, әдеттегі қарым-қатынас тәсілн түсінуіге, тұлғааралық әрекеттесудегі қателеріне талдау жасауға басты назар аударады. Топтағы қатысушылар іскер әріптестерімен жұмыста істейтін ұжым мен, әкімшілікпен іскерлік әрекеттесу және қарым - қатынасқа түсудегі ережелермен танысады. Бұл мақсатта вербальді емес техникалар, рөлдік ойнадар қызмет атқарады.
Үшінші блок қатысушылар өздерін кәсіби жүйедегі іс - әрекетін, осы жүйеге деген оптимимизайиялық көңіл бөлуін қабылдауға бағытталған. Тренинке қатысушыларға мынандай тапсырмалар беріледі: кино <<түсіру>>немесе <<мылқау>> спектакль қою, роман жазу. Мұндай тапсырмаларды орындау - топты ұйымшылдандыру тәсілі және әрбір адамның шығармашылық қабілетін жүзеге асыру ғана емес, сонымен қатар қатысушылардың мінез-құлқындағы өзгерістерді талдауға, олардың маскасын шешіп, өзінің шығармашылық Менін ашуға мүмкіндік беретін диагностикалық тәсіл.
Тренинг кезіндегі ойын процедуралары.
Мамандар ересек адамдармен де іскерлік және рөлдік ойындарда ойнайды.
Іскерлік ойындар көп жағдайда ұйымдар мен мекемелерде ұйымдастырушылық міндеттерді шешуде, сондай-ақ, инженер кадрларды және басқарушы қызметкерлерді дайындауда қолданылады. Іскерлік ойындар өндірістік, ұйымдастырушылық-әрекеттік, мәселелік, оқулық және кешендік болып бөлінеді. Психологиялық тренингтерде іскерлік ойындар <<қысқартылған>> түрде қолданылады. Себебі, жүргізуші көбіне <<терапевтік>> процедураларға көңіл аударады.
Рөлдік ойындар Дж. Мид, Дж. Морено және Р. Линтонның ашқан рөлдік теорияларына орай базаланған. Қазір олар психотерапияның көптеген бағыттарында қолданылады.
Ойындар тренингте психокоррекциялық мақсаттарда қолданылады. Ескерте кетсек, <<психологиялық дамуды коррекциялау>> терминінің өзі психотерапевтік іс-әрекеттің негізгі формасы ретінде ең алғаш дефектологияда ауытқулы даму нұсқаларында қолданылған. Ол бала дамуындағы ауытқулар мен жетіспеушіліктерді түзету дегенді білдірді. Кейіннен <<коррекция>> түсінігін қалыпты психикалық даму аймағында да кеңінен қолданыла бастады. Психокоррекция деп диагностика шегінен шыққан психологтың кез келген практикалық белсенділігін атайтын болды.
Психологиялық ойындардың мақсаты адамға өзіндік <<Менін>>, өзіндік құндылық сезімін нақтыландыруға, өзімен жұмыс жүргізуге сынақ уақытын ұсыну. Тренинг жүргізушісі тренингтегі кез келген қатысушының бірегей, өзінше құнды, өзіндік дамудың ішкі көздеріне ие деген жорамалда болуы керек. Тренингтік жұмыс шешуге болатын, спецификалық мәселелер аймағын анықтайды. Оларға мыналар жатады:
- Адекватты өзіндік бағалау, мен-образының жалпылығының бұзылуы;
- Өзіне жағымсыз қатынас және соған орай мазасыздық;
- Өзіндік реттеудің төмен деңгейі, өзіне қанағаттанбау, өз күшіне сенімсіздік;
Тренингтегі психологиялық ойындар қатысушы топтарға басқа жағдайларда қолы жетпейтін мүмкіндіктерді ашады: ол интеллектуалдық ресурстарын, танымдық шектерін кеңейтіп, өз күшіне деген сенімін нығайтады, шығармашылық қабілеттерін дамытады, қарым-қатынасқа талантын ашады, тәжірибелік мінез-құлықтың этикалық және адамгершілік негіздерін қалайды. Тренингте маңызды рөлді қатысушыларға көптеген жағымды эмоциялар мен шығармашылық бастауларын ашатын ойын процесі алады.
Салттар және психиканың санадан тыс механизмі.
Салт - бұл өз кезегінде бір заттар немесе әрекеттер екіншісін алмастырады, яғни басқаларының мағынасына түсетін мінез-құлықтық метафора.
Белгі - басқа зат, оқиға, іс-әрекеттің өкілі ретінде сезіммен қабылданатын зат, оқиға немесе іс-әрекет.
Архетип ( Юнг бойынша) - ежелден пайда болған және адамдарда санасыздық ортасында болатын қарапайым, фундаментальдық образ.
Ұзақ уақыт жұмыс істейтін топтарда салт қарапайым түрде пайда болады және топтық үрдістің ажырамас бөлігі ретінде қалыптасады.
Сәлемдесу. Егер бұл салтты топ өзі қалыптастырса тиімді болады. Оның нұсқалары әр түрлі. Мысалы, қатысушылар сабақтың алғашқы минутында серіктестерімен кезекпен қарсы келетін бағытта бөлмені аралап жүреді, кезекпен тырнақтарымен, тізелерін тигізіп және бір біріне үнсіз күлімсірейді. Вербальды емес сәлемдесудің нұсқалары - иықтарымен, тізелерін бір бірлеріне тигізу <<әрбірі - әрбірімен>> принципі бойынша жүреді. Вербальды құралдарды да қолдану туралы келісуге болады. Мысалы, қатысушылар бір бірлеріне міндетті түрде бірнеше жылы сөздер айтулары керек және ол сөздер әрбір кездескен сайын қайталанбауы керек. Бірінші күні - сыртқы келбеттеріне мадақтау айту, екінші күні - ең басты жетістігін айту, үшінші күні - сабақ барысындағы қандай да бір нақты әрекетіне мақтау айту, соңғы күні - <<мен сенен не үйрендім?>> деген сұраққа жауап айту. Жалпы сәлемдесу әдістері де қолданады: шеңбер бойында тұрып, қатысушылар жалғанып тұрған қолдарын жоғары қарай көтереді.
Қоштасу. Топтық жұмыстың аяқталу салтын ғана емес, сонымен қоса әрбір сабақтың біткендігін білдіреді. Қатысушылар шеңбер бойында қолдарын серіктестерінің иығына қойып, бір минуттай көздерін жұмып тұрады. Осы уақытта ол өзінің позитивті эмоциялары мен жағымды тілектерін іштей айтып тұрады. Көбіне бұл процедура жеңілдік сезімін тудырады.
Сабақтың дәстүрлі сызбасы. Ол да қатысушыларға өзінің қайталанушылық күшіне ықпал ететін салтқа жатады. Сызба әр түрлі бола береді. Мысалы, мынадай сызбаға сүйенуге болады.
1. Сәлемдесу.
2. Өзін қалай сезінетіндігі туралы сауалнама (қатысушылар лезде <<осында және қазір>> атмосферасына еніп, өзінің эмоционалдық және физикалық жағдайын, өзінің ойлары мен күтулерін айтып, кейде көрген түстері туралы айтады).
3. Сабақтың жүргізушісіне тақырып ұсыну (кейде ол өткен қадамдар уақытындағы қатысушылар айтқан сұраулардың нәтижесінде туындауы мүмкін).
4. Жүргізушінің астарлы әңгімесі.
5. Разминкалық жаттығулар.
6. Негізгі бөлім ( пассивті сипаттағы жаттығулар қозғалмалы ойындармен жалғасады және көп жағдайда рефлексия мен талдаулармен аяқталады).
7. Сабақты қорытындылау ( қатысушылардың өздерінің актуальды жағдайлары туралы, жасалған жұмыстар туралы ойларын және жүргізушіге ұсыныстарын айтады).
8. Жүргізушіге түйіндеме ойту (қажеттілігі бойынша).
9. Қоштасу.
Қол шапалақтау. Егер топта қандай да бір нәтижелі орындалған жаттығудан кейін, өз ойын ашық, толық, нәтижелі айтқан адамнана кейін қол соғу жалғасатын болса, онда оны да салттар қатарына жатқызуға болады.
Медитативтті техникалар. Тренинг топтарындағы әртүрлі бағыттағы қолданылатын <<медитативті>> техниканың бәрі медитация болып табылмайды. Медитацияның бастапқы түсінігі - бұл өзіндік Меннің орталығына жақындауға мүмкіндік беретін және осыған орай өз ойларының мазмұнына жауапкершілік алуға мүмкіндік беретін рухани тәжірибелер жүйесі. Шри Бхагаван Раджнеш өзінің <<Оранжевая книга>> атты кітабында былай деп жазады: <<Медитация - бұл іс-ірекет емес, бұл еркінен тыс жағдай. Бұл босаңсу... Медитацияда ешқандай логикалық операциялар мен қорытындылар талап етілмейді, сіз ерекше ештеңе де істемейсіз - сіз тек қана барсыз... Шөпті жерден тартқылап қажеті жоқ - көктем келген соң, шөп өзі-ақ өсіп шығады. Медитация - бұл өмірді бақыламай, өз тәртіптеріңізді орнатпай, өмірдің өз қарапайым жолымен жүруіне мүмкіндік беруіңіз. Игерусіз қарапайым жағдай дегеніміз, осы медитация.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: Топты басқару.Топтық сабақ мазмұнын құру.Топты психологиялық белсендендіру.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: топ басқарушысы, топтық жұмыс, психологиялық белсенділік, үзіліс.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2.Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
3.Кьел Рудестам. Групповая психотерапия.
* Тақырып: Тренингіндегі пікірталас./ 2 сағат
Мақсаты: Топтыќ пікірталас түсінік беру және пікірталас түрлерімен таныстыру.
Жоспар:
1.Топтыќ пікірталас түсінігі және классификациясы.
2.Пікірталас түрлеріне мінездеме.
3.К.Роджерстіњ кездесу топтары.
Топтық пікірталас бағытының негізгі үш типін бөліп
көрсетуге болады:
1. Кәсіби - тұлғалық бағыт. Бұл пікір-талас типінде топ тұлғаның
қиындықтары жөнінде немесе бір қатысушының кәсіби өмірін талдайды. Топ
мүшелері берілген проблемаға өз ойларын білдіріп, өз сезімдерін білдіреді де
кері байланыс ұсынылады.
2. Тақырыптық бағыт. Талқылау сұрақтармен проблемаларға арналады,
оның шешімі барлық топқа қатысты болады. Тақырып жұмыс процесі
барысында белсендірілуі немесе алдынала жоспарланып дайындалуы мүмкін.
Кейбір жағдайларда тақырыптық пікірталас алдынала анықталынып алынады.
Бұл жағдайда қатысушыларға берілген тақырып бойынша дайындалуларына
мүмкіндік беріледі.
3. Өзара әрекет етуге бағыттылық. Бұл пікірталас типі топтық динамикаға
бағытталған, яғни топ мүшелерінің қарым-қатынасы, қатысушылардың өзара
реакциялары. Бұл пікірталаста <<қазір және осында>> принципін ұстанған дұрыс.
Пікірталастың жоғарылығы топтың бірігу деңгейін көтереді, бірақ ол
тақырыпты таңдау мен сұрақтың дұрыс қойылуына тікелей байланысты
екендігін естен шығармау қажет. Сондықтан да сұрақты дұрыс қою және оны
дұрыс жеткізу өте жоғары талапты қажет етеді. Сонымен қатар кейбір
жағдайларда қатысушыларды белсендіру үшін шеңбер бойынша барлық топ
мүшелерін өз ойларын айтуларын өтінуге болады, бұл барлық топ мүшелерін
белсендендіру мүмкіндігін артырады.
Топтық жұмыс өткізудің бір нұсқасы келесідей (топ ішінде барлығы танысқаннан кейін).
Әр топ мүшесіне топ үшін өзекті тақырыпта қысқаша мәліметтермен сөйлеу ұсынылады. Қалған мүшелері тыңдаушы рөлін атқарады, олар мәліметтерді сенімділігіне және қызықтылығына қарай бағалайды. Студент - психологтарға тапсырма ретінде, олар психологияны не үшін оқиды және қандай мақсатпен институтқа түсетіндіктерін әңгімелеу ұсынылады. Сөйлеу уақыты шектеулі, қысқа. Мысалы, бір минут. Көпшілік жағдайларда жаттығу басталмас бұрын барлық топ мүшелері айтатын еш нәрсе жоқ және барлығы бір - бірінің пікірін қайталайтындығына сенімді болады. Бірақ, бұл пікір әдетте теріске шығады. Сонымен қатар, тағы бір мәселе барлық қатысушылар дерлік бір минуттан артық уақыт сөйлейді, ал серіктестері уақыт жайлы айтқанда (жүргізуші әдетте қатысушыларды бөлмейді, ол қатысушылардың белсенділігін, қызығушылығын жоғалтпауға тырысады), олар тағы біраз уақыт сұрап, өзінің топ үшін маңызды ақпараттар сөйлеуші адамның өзі үшін ғана маңызды болып табылады.
Үшінші жағдай, қатысушылар көбінесе бір-бірінің сөзін қайталамайды, ол қайталаған жағдайда түзетулер мен қосымша толықтырып ақпарат береді. Бірақ, бірінші сөйлеген адам оның мәліметтерін қате санап, дауласуы мүмкін.
Осы үш жағдайды топ мүшелеріне айту, ескерту ары қарайғы коммуникативті тренингтің жүруіне септігін тигізеді. Топ мүшелері осы ережелерді ескере отырып, бірін-бірі тыңдауға, өз пікірін нақты жеткізе білуге, сендіруге қызықтыруға тырысады.
Мұндай жаттығудың нәтижесінде: қатысушылар әр адамның ерекшеліктерін және қайталанбайтындығын түсінеді, әр адам өз пікірін қорытындылауға, нақтылауға үйренеді, себебі сөйлер алдында өз ішінен анализ жасап отырады; сөйлеп болған соң өзі босаңсу жағдайында болады; өзінің сенімді пікірінің, баасқаның ойынша қате болу мүмкіндігін сезінеді.
Пікірталастың басқаша түрі, топ ішінде проблемалық мәселе туғызу, проблемалық жағдай жасау. Психолог топ мүшелерін сөйлетуге, олардың белсенділігін оятуға тырысады. Бірақ, пікірталастың жарты сағаттан аспауына тырысу керек. Өзі сөйлей отырып, жүргізуші белсенділік эстафетасын, сөзді басқаға беруге дайын болуы керек. Қатысушылардың ойы басқаға кетсе де, ойын бөлу орынсыз. Мақсат басқада. Мұндай практикалық сабақта пікірталас тақырыбы, мазмұны, әрине мәні бар, бірақ, топ үшін ең маңыздысы пікірталас фактісі.
Сабақ соңындағы нәтиже жүргізушінің пікірталасты ұйымдастыруына тікелей байланысты. Жүргізуші топты ортақ шешімге келу ары қарай жұмыс жүргізуге қажет екендігін ескертеді. Сабақта видеотехниканы қолданған пайдалы. Видеотехниканы қолдану арқылы қызықты әрі тиімді талдау жүргізуге болады.
Пікірталас материалына және оның мүшелерінің сүйене отырып, келесідей фазаларды бөліп көрсетуге болады: бағдарлау, бағалау және қорытынды фаза. Оларға келесі этаптар сай келеді:
* Пікірталас тақырыбы мен мақсатын анықтау (бағдарлау);
* Ақпарат жинау (пікірталастың барлық мүшелерінің пікірі, білімі, талдаулары, жаңа идея, ұсыныстары), яғн талқыланып отырған проблема бойынша ақпарат жинау, оны шешу жолдарын іздестіру;
* Ақпартты талқылау барысындағы, шешім қабылдау кезіндегі бірлескен баға;
* Пікрталасты қорытындылау: алынған қорытынды бойынша мақсатқа жету (проблеманы шешу кезеңі).
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: Пікірталас дегеніміз не? Тренингті ќалай бастау керек.Пікірталасты ќалай өткізуге болады. Пікірталасты ќалай пайдалануѓа болады.Пікірталастың түрлері жєне оларды пайдалану жолдары көрсету.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: пікірталас, тренинг, топ, көзқарас.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2. Петрусинский В.В. Игры обучение, тренинг, досуг. М:1994.
3. Козлов Н.И. Лучшие психологические игры и упражнения М:1997.
* Тақырып: Өзара қабылдау және түсіну тренингі. / 1 сағат
Мақсаты: Өзара ќабылдау және түсіну тренингі туралы түсінік қалыптастыру.
Жоспар:
1. Өзара ќабылдау және түсіну тренингі.
2.Өзара түсіністікке жаттығулар.
3.Бір-бірі туралы пікір ќалыптастыруѓа негізделген жаттығулар.
4.Қалжың-жаттыѓулар.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: Топпен жаттыѓу орындауда жүргізушінің мінез-құлығы. Егер топ жаттыѓу орындаудан бас тартса. Баќылау жєне зейінмен байланысты жаттыѓулар. Зейінін тұраќтандырумен байланысты жаттыѓуларға назар аудару.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: өзара қабылдау, өзара түсіністік, қалжың-жаттығулар.
Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2. Самаукина Н.В. Игры которые играют. Дубна 1996.
3. Петрусинский В.В. Игры обучение, тренинг, досуг. М:1994.
4. Самаукина А.С. Практический психолог в школе. М:1997.
5. Козлов Н.И. Лучшие психологические игры и упражнения М:1997.
Тақырып: Тренингтің даму тарихы.
Мақсаты: Тренингтің пайда болуымен таныстыру. Даму тарихын меңгерту. Тренингтің даму кезеңдерін қарастыру.
Жоспар:
* Тренинг түсінігінің пайда болуы.
* Тренингтің дамып, қалыптасу кезеңдері.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек:
Бұл дәрісте тренинг терминінің анықтамасына және тарихына сипаттама беріледі. Студенттер тренингтің даму тарихын меңгереді.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: тренинг термині, психология, адам, мінез - құлық, әдіс, топ, қарым - қатынас.
Бүгінгі күнде <<тренинг>> түсінігінің нақты бір анықтамасы жоқ, сондықтан бұл термин психологиялық практикада әр түрлі іс-әрекеттердің, әдіс-тәсілдер мен құралдардың ортақ термині ретінде кеңінен пайдаланылады.
<<Тренинг>> термині (ағылшынның train, training сөздерінен) оқыту, тәрбиелеу, жаттықтыру, үйрету сияқты бірқатар мағынаға ие. Мұндай көпмағыналық тренингтің ғылыми анықтамасына да тән. Ю.Н. Емельянов (1) тренингке іс-әрекеттің кез-келген қиын түрін игеру мен оқыту қабілеттілігін дамыту әдістерінің топтамасы деген анықтама береді.
Тренинг адам бойында қалыптасқан мінез-құлық пен іс-әрекеттерді басқару модельдерін қайтадан қалыптастыру тәсілі ретінде қолданылады және тренингке ұйымның жоспарлы белсенділігін арттыра түсу үшін оның мүшелерінің кәсіби білімі мен қабілеттілігін көтеруге бағытталған, сондай-ақ тренингті жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын ұйымның мақсаты мен іс-әрекеттерінің талаптарымен сәйкес тәсілдерге сай өзгертудің бір бөлшегі деп қарастыруға болады.
Ресейлік психологияда тренингті оқытудың немесе әлеуметтік - психологиялық тренингтің белсенді тәсілдерінің бірі деген ұғым кең таралған. Л.А. Петровская әлеуметтік-психологиялық тренингті <<өзара қатынастағы білімді, әлеуметтік белгілеулерді, қабілеттілік пен тәжірибені дамытуға бағытталған әсер ету құралы>>, <<қарым-қатынаста жетіктілікті дамыту құралы>>, <<психологиялық әсер ету құралы>> ретінде қарастырады .
Г.А. Ковалев әлеуметтік-психологиялық тренингті белсенді түрде әлеуметтік-психологиялық білім беру әдістемесінің кешенді әулеметтік-дидактикалық бағыты ретінде қарастырады.
Б.Д. Парыгин топтық кеңес беру тәсілі жөнінде, оларды өмірде және жалпы қоғамдағы қатынас дағдыларына белсенді түрде топтық оқыту ретінде яғни, кәсіби пайдалы дағдылардан Мен - тұжырымдамасы мен өзін-өзі бағалауға сәйкес жаңа әлеуметтік рөлге бейімделуге дейін оқыту деп бейнелей айтады .
Бүгінгі күнде тренингті анықтау үшін көп жағдайда <<психологиялық әсер ету>> термині қолданылады. Ал, С.И. Макшанованың жұмыстарынан бұл терминнің тренингті әдіс ретінде дәл толықтай бейнелемейтінін байқауға болады, яғни бұл термин тек бір адамнан екінші адамға әсер ететін ақпараттардың алмасу процесін бейнелейтін түсінік ретінде ғана бола алады. Процессуалдық мінездемеге ие <<әсер ету>> түсінігі өзгеріс категориясының көмегімен анықталатын оның мақсаты мен нәтижесін толықтай ашпайды. Негізінен әсер етудің нәтижесін күтетін тренингтің және оны қолданушылардың негізгі мақсаты тек ғана әсер ету бола алмайды.
С.И.Макшанов ұсынып отырған <<мақсатты түрде өзгерту>> термині адам мен топ феноменінің психологиялық динамикасына жататын көптеген құбылыстарды бейнелеуге мүмкіндік береді. Тренингтің процессуалдық және өнімдік мінездемесін ашып, тренингтің <<субъект- субъекті>> мінездемесін айқындайды, оның тиімділігі тренингке сұраныс берушілер мен оған қатысушылардың және оны ұйымдастырушы мамандардың жауаптылығын сезінуімен байланысты.
Осыған байланысты тренингті адамның жеке тұрмысы мен кәсіби үйлесімділігінің мақсаты болып табылатын жеке адамның, топтың және ұйымның психологиялық феноменін мақсатты түрде өзгертудің көпқырлы әдісі деп анықтауға болады.
Қатынастың тиімділігін арттыруды көздеген тренинг оқытулар алғашқы рет Бетеледе (АҚШ) К. Левиннің оқушыларының ұйымдастыруымен өткен және олар Т-топ деген атқа ие болған. Оның негізінде адамдардың көпшілігі топтасып өмір сүреді және жұмыс атқарады, алайда олар көп жағдайда осы топтың жұмысына өзінің қандай деңгейде ықпал жасайтындығына, басқа адамдар оған қалай қарайтындығына, айналасындағылардың бойында оның мінез-құлқының қандай әсер тудыратындығына есеп бермейді деген ой жатты. К.Левин адамдардың мінез-құлқымен бойындағы бейімділіктердегі тиімді өзгерістер негізінде жеке контексте емес, жалпы топта бой алады, сондықтан да өзінің бейімділіктерін байқап, өзгерту үшін, мінез-құлқында жаңа формаларды қалыптастыру үшін адам өзінің жекешеленуін жеңіп, өзіне басқалардың көзқарасымен қарауға үйренуі тиіс деген ұстанымда болған.
Т - топ өзара қарым-қатынас әсерінен бой алдырған қатынас пен топтық динамиканы зерттеуді мақсат ету үшін жиналған геторогендік индивидтердің жиыны ретінде болды.
К.Левинің оқушыларының топаралық қатынас шеберханасындағы нәтижелі еңбектері АҚШ-дағы Ұлттық тренинг зертхананың негізін қалады.
Бұл зертханада тренингтік топтарының негізі қаланды. Нәтижесінде, оның жұмысының қорытындысы Т-топтың тәжірибесінде қолданылды.
Т-топтарында басқарушы қызметкерлерді, менеджерлер мен саяси көшбасшыларды өзара тиімді қарым-қатынасқа, ұйымдардағы қақтығыстарды шешуге, басқару шеберлігіне, топтық бірлестікті нығайтуға оқытты. Кейбір Т-топтарындағы оқытулар адам өмірінің құндылықтарын анықтауға, өзінің жеке жетілу сезімін күшейтуге бағытталған еді. Мұндай топтар 1954 жылы құрыла бастады және сенситивті топ деп аталған еді.
60 жылдардың аяғы мен 70 - жылдардың басында Т - топтары мен сенситивті топтар көптеп бой алды. Олардың негізгі мақсаты жұмысшы топтарындағы қақтығыстарды шешу және жұмысшы мен қызметкерлер арасындағы кәсіптік қарым- қатынасты нығайта түсу болды. 1964 жылы Т- тобының дамуындағы 17 жылдық тәжірибенің нәтижесі көрініс тапқан жинақ жарық көрді. Онда негізінен төрт мәселе: жаттықтырушылардың кәсіби деңгейі, Т-тобының әдістемесін жаңарту, зертханалық емес жағдайларда зертханалық әдістерді қолдану және теориялық зерттеу мен дамудың шыңдалуы жан-жақты қарастырылды.
60 - жылдары менеджерлердің кәсіби дайындығын арттыру үшін психологиялық қолдау көрсету мақсатында гуманистік психология дәстүріне сүйенген << К. Роджерстің >> әлеуметтік және өмірлік қабілеттіліктердің (social/life skills training) тренингі қозғалысы пайда болды.
Өмірлік қабілеттіліктер тренингінде негізінен тренингке қатысушыларға өзіндік жол таба білуді айқындайтын үш модель пайдаланылды.
Бірінші модель өмірлік қабілеттіліктің жеті категориясына яғни: мәселелерді шешу, қарым-қатынас, жігерлік, өз-өзіне сенімділік, ойлаудың сыншылдығы, өзін-өзі басқару қабілеттілігі және Мен - тұжырымдамасын дамытуға сүйенді.
Екінші модель тренингтің мақсаты болып табылатын өмірлік қабілеттіліктің төрт категориясын, яғни: жеке тұлғалар арасындағы қатынас, денсаулықты қолдау, жеке ерекшелікті дамыту, шешім қабылдау мен мәселелерді шешу айқындалды.
Үшінші моделге эмоцоналдық өзін-өзі бақылау, жеке тұлға аралық қатынас, өзін-өзі тану, қаржылық өзін-өзі қаржылай қамсыздандыру, өзін-өзіне қолдау көрсету және тәжірибені тұжырымдамалау жатады.
70-жылдары Лейпциг және Йенск университеттерінде М.Форвергтің басқаруымен әлеуметтік-психологиялық тренинг атты әдіс жетілдірілді. Тренингтің құралы ретінде тиімді қатынастық дағдыларды қалыптастыруға жағдай тудыратын драматизация элементтері бар рөлдік ойындар қолданылды. М.Форверг ұсынған әдістердің практикалық қосымшасы ретінде өндірістік кәсіпорындардың жетекшілерін әлеуметтік-психологиялық дайындау болды.
Әлеуметтік-психологиялық тренинг Ресейлік психология практикасында да кеңінен таралды. Әлеуметтік-психологиялық тренинг теориялық және әдістемелік аспектілеріне арналған алғашқы монографиялық еңбек 1982 жылы жарық көрген Л.А. Петровскаяның монографиясы болды.
Бұл әдіс балалармен, ата-аналармен, әлеуметтік топтардың кәсіби мамандарымен, кәсіпорындар мен ұйымдардың жетекшілерімен жұмыс істеуде белсенді түрде қолданылып келеді. Әдісті пайдалану тәжірибесі Ю.Н. Емельянованың, В.П. Захарованың, Г.А. Ковалеваның, Х. Миккинаның, Л.А. Петровскаяның, Т.С. Яценконың және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Әлеуметтік-психологиялық тренингтің жалпы мақсаты - қатынастағы тиімділікті арттыру- міндетті түрде қатынастағы мінез-құлықты, адамның перцептивті қабілеттілігін, жеке тұлғаның қатынас жүйесін шындай түсу және дамытумен анықталатын білімді меңгерумен, қабілеттілігі мен дағдыларын қалыптастырумен байланысты түрлі кескіндегі бірқатар міндеттермен нақтылана түседі, өйткені жеке тұлғалық өзгешелік адамның іс-әрекетін және оның вербальды және вербальды емес әрекеттерін әртүрлі түспен әрлендіретін фон болып келеді.
Тренинг топ жұмысының нәтижелі болуының бір талабы оқыту барысында шешімін табуы тиіс міндеттерге жүргізушінің ықпал ете алуы болмақ. Ықпал ету белгілеулер деңгейінде немесе қабілеттер мен дағдылар, немесе перцептивті қабілеттер және т.б. деңгейлер негізінде жүзеге асады. Бір тренингтік топтың жұмысы барысында әртүрлі міндеттерді пайдалану дұрыс емес, өйткені мұндай әрекет бір жағынан әсер етудің тиімділігін төмендетуі мүмкін, ал екінші жағынан этикалық мәселелердің орын алуын тудырады, сондықтан да тренинг барысында міндеттерді тек топтың келісімен ғана өзгертуге болады.
Әдебиеттер:
1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика -- М., 2005.
Тақырып: Психологиялық тренингтің мақсаты.
Мақсаты: Психологиялық тренингтің негізгі мақсаттарымен таныстыру. Студенттерде тренинг мақсаттары жөнінде білімдерін қалыптастыру.
Жоспар:
* Психологиялық тренинг.
* Тренингтің мақсаттары.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек:
Бұл дәрісте психологиялық тренинг түсінігіне анықтама беріледі. Тренинг мақсаттары және оны қалай анықтау жөніндегі білімдерді студенттерге меңгерту.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: психологиялық тренинг, мақсат, адам, қарым қатынас, тұлға, қатысушылар.
Психологиялық тренинг дегеніміз - топтық жұмыстың белсенді әдісіне негізделе отырып, психологиялық әсер ету. Тренинг - арнайы ұйымдастырылған қарым-қатынас формасы. Онда психологиялық көмек және қолдау, араласушылық дағдылардың қалыптасуы, жеке тұлғаның дамуының ерекшеліктері туралы сұрақтар шешіледі. Тренинг - қалыптасқан стереотип және жекелей мәселелерді шешеді. Тренинг адамның потенциалын ашады және ары қарай дамытады. <<Тренинг>> терминін Эмильянованың ойынша оқытудың әдістерін белгілеу үшін қолданбау керек, ол оқыту мен қабілеттіліктердің даму әдістерін белгілейді немесе күрделі іс-әрекет түрін игереді. Тренингте әрбір қатысушылардың міндеті- өз-өзінің жекелей амалы арқылы көрсетуге көмектесу, яғни өзін-өзі түсіну, қабылдауға үйрену.
Адамның өзін-өзі тәрбиелеуі 5 бағытта жүреді:
* Өзін-өзі қабылдау арқылы өзін басқалармен салыстыру.
* Өзін - өзі қабылдаудың басқаның оны қабылдауы арқылы жүруі (кері байланыс механизімінің үнемі іске асуы).
* Өз іс-әрекетінің нәтижесі арқылы өзін қабылдау. Адам өзінің не істегенін бағалайды, өзіндік баға.
* Өзінің ішкі күйін бақылау арқылы өзін-өзі қабылдау.
* Өзінің сыртқы бейнесі арқылы өзін қабылдау.
Тренингтің негізгі идеясы адамдарды қыстамау, зорлық көрсетпеу, оған өз-өзімен болуына , өзін-өзі тауып, жақсы көруіне, қуанышты болып жүруіне кедергі жасау стереотипін жоюға көмектеседі.
Тренингтің негізгі мақсаты- жеке тұлғаны анықтау. Жалғастырушы мақсаттар:
* Қатысушылардың әлеуметтік - психологиялық компетенттілігін көтеру және қоршағандармен қарым- қатынас дамытуға жағдай жасау.
* Қатысушылардың белсенді әлеуметтік бағытын қалыптастыру және өмірін өзгертуге қабілетін дамыту.
* Психологиялық мәдениеттің дәрежесін көтеру.
Тренингтің міндеттері:
* Белгілі бір әлеуметтік - психологялық білімдерді меңгеру.
* Өзін және басқа адамдарды толық тану қабілетін дамыту.
* Жекелей ерекшеліктер мен іскерліктердің диагностикасы.
* Адамдар арасындағы қарым-қатынастың жекеленген әдістерін оқу жжәне меңгеру.
Тренингке даярлықтың негізгі элементі- болашақ қатысушылармен алғашқы кездесу. Ол екі бөлімнен тұрады:
* Топтық әңгімелесу өткізіледі, онда кездесудің мақсаты, уақыты, мерзімі туралы айтылады.
* Сабаққа қатысуға ұйғарған адамдармен жекелеген әңгіме жүргізіледі.
Әңгімелесу кезінде қатысушылардың себебі анықталады.
Әдетте тренинг топтар белгілі бір мәселемен іріктеліп жиналады. Тренингке қатысушы адамдардың кез-клгенінің талабы: <<Басқа адамдармен қарым-қатынас әдістерін , құпиялары мен дағдыларына үйрену>>. Осы мәселелер бойынша Дейл Карнегидің кітаптарында жақсы жазылған.
Анатолий Добрович әлеуметтік-психологиялық тренингте былай деген: <<Адамдарға қарым-қатынасқа түсіп үйрену үшін... қарым-қатынасқа түсу керек>> -кез келген тренингтің басты идеяларының бірін ол осылай тұжырымдаған.
Кез келген тренинг ережелер мен топтың өзара танысуынан басталады. Ережелер әртүрлі болып қалыптасуы мүмкін. Ережелерді топ мүшелерінің өздеріне жазғызуға да болады. Бәрі топ мүшелерінің өз еркінде немесе жүргізуші бірнеше ережелер түрін ұсынуына болады, ал топ мүшелері таңдау жасайды. Ереже бір көрнекі жерге ілінеді.
Танысу. Танысу тренингтің маңызды бөлігі. Кез келген тренинг жұмысы танысудан басталады. Топ бұрын жұмыс істеп, бір- бірін танитын адамдардан жиналған болса да, бірінші сабақ танысуға арналады. Танысу процедурасының көптеген түрлері бар. Әр топ мүшесіне таңдау бойынша кезекпен топқа ақпарат беру ұсынылады:
* аты немесе осы жерде аталғысы келетін есімі немесе бала кезіндегі еркелететін есімі немесе өзіне ұнайтын есімі;
* бәрі шеңбер бойынша өз есімдерін айтады. Әр адам өз атын атамас бұрын айтылған есімдерді қайталайды;
* әр топ мүшесі өз атын атайды, өзінің бір жақсы, бір жаман қасиетін айтады, өзі жайлы айтады.
Жүргізуші топ мүшелерінің жаттығу туралы пікірлерін сұрайды. әркәм өзінің эмоциясын, ішкі сезімін айтады. Пікір айту ерікті түрде беріледі. Жүргізуші ешкімнің сөзін, ойын бөлмеуге тырысады.
Есімінен басқа әр қатысушыға келесі мәліметтерді айтуды ұсынуға болады:
* тренингке қатысты өзінің ойлары мен күтімдері;
* жаттығулармен байланысты өзінің үрей, қорқыныштары;
* қандай да бір өзінің жекелей мінез бітістері;
* қандай да бір жеке құндылықтары;
* хобби.
Кей кезде әр қатысушының сөзінен соң топ оған бірнеше сұрақтар қояды. Ол сұрақтар тақырып бойынша, сұрақ саны бойынша немесе уақыт бойынша шектеледі. Міндетті түрде әркімнің жауап беру және жауап бермеу құқығы жайлы ескерту керек.
Әдебиеттер:
1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика -- М., 2005.
Тақырып: Тренингтік сабақтарды тиімді ұйымдастыру әдістері.
Мақсаты: Тренингтік сабақтарды ұйымдастырудың әдістерімен таныстыру.
Жоспар:
* Тренинг сабақтарды өткізу және ұйымдастыру.
* Тренингте қолданылатын негізгі әдіс- тәсілдер.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: тренинг сабақты өткізудің тиімді жолдарына тоқталу. Тренинг барысында қолданылатын әдістерді студенттерге жеткізу.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: тренинг, сабақ, әдіс, қарым-қатынас, рөлдік ойындар.
Тренинг - бұл өзін-өзі қалыптастыру мүмкіндіктері және қоғам өміріне енуге қатысты ақпарат ақпаратты беру және алуда жасалатын топтық әдеттегіден тыс әрекет. Адам бойындағы мінез құлықтың айтарлықтай өзгеріске ұшырауы көп жағыдайда жеке түрде емес топтық әрекеттерде айқын көрінеді, сондықтан да мінез құлықта болып жатқан өзгерістерді уақытында анықтап, өзгерту үшін, жаңа мінез қалыптастыру үшін, адам өзін басқалар сыртынан қалай көретіндігін көре алатын болуы керек.
Тренинг сабақтарды жалпы топтағы балалардың психологиялық ерекшеліктерін және олардың арасындағы жиі кездесетін қақтығысуларды зерттеп болғаннан кейін жалпы жұмыс жоспарын құруға болады. Жұмыс жоспарын кезеңдерге бөліп қарастырған ыңғайлы.
1. Диагностикалық - түзету кезеңі.
2. Диагностикалық-аналитикалық кезеңі.
Бұл әдістеменің негізінде тренингтік сабақтарды өткізу жолдары мен мазмұнына даралау, саралау элементтерін енгізуге және сабақтардың тиімділігін білуге мүмкіндік туады.
Тренингтік сабақтардың мазмұндық аспектісін қарастыралық.Бұл тренинг бағдарламасын анықтау болып табылады.Біз ұйымдастырған тренингтік сабақтар 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас дағдылары мен біліктерін жетілдіруге арналған дағдылар тренингі болып табылады.Бұл психотерапия да, сензитивті тренинг те емес құрылымдық бағдарлама болды. Тренингтік бағдарлама өзара байланысты екі тақырыптық блоктардан құралған.
Балалардың коммуникативтілік дағдылары мен біліктерін дамытуға,өзара әрекеттесу мен қатынасудағы жіберілетін қателіктерді талдауға негізделген. Бұл блок бойынша балалардың вербалды және вербалды емес коммуникациясы қарастырылады. Блок бойынша қойылған мақсатқа жету үшін балалармен сергіту, рөлдік ойындар қолданылады.Ойындар вербалды және вербалды емес құралдарды белсендендіруге бағытталған.
Сергіту ойындарын басқаша қыздыру жаттығулары деп те атайды. Бұл ойындар балаларды топтық іс-әрекетке эмоционалды түрде келтіретін, баптайтын мақсатқа бағытталды.Сергіту ойындары әр сабақтың алдында және соңында 13-15 минуттан өткізіледі.балалардың ойынын ғана қыздырып қоймай вербалды белсенділіктерін арттыруға мүмкіндік беретін жаттығу түрлері- жаңылтпаштар. Сонымен қатар, сергіту эффектісі үшін қазақтыың ұлттық ойындары: <<Тауқырайдан>>, <<Бұғнай>>, <<сыйқырлы таяқ>>, <<Жаңылма>>, <<Тақыл-тұқыл>>, <<Мысық пен тышқан >>, <<Қас-қағым>>, <<Сұрақ- жауаптар>>, <<Қостаймын, қарсымын, толықтырамын>> қолданылады.
Сюжеттік ойын тренинг мақсатының негізінде алдын-ала ойластырылып, бүкіл сабақтың жоспарын құруда ескерілді. Сюжеттік ойын типтік коммуникативтіситуацияларды яғни балалардың баршасына дерлік тән жағдайлары талдауға бағытталды. Мұндай ойындарда күрделі коммуникативті ситуациялар моделденді. Әдетте имровизациялық ойынға қарағанда сюжеттік ойынға уақыт көп кетеді. Рөлдік-сюжеттік ойын барысында тренинг жүргізушінің көп кірісе бермеуі тиімді; ойын өздігінен ұйымдасатын болуы керек. Рөлдік ойындар тренингтік жұмыстың сөңғы кездесулерінде ойналады. Себебі балалардың топ ішіндегі қарым-қатынасы интенсивті болып, өздері қарым-қатынас кезінде әр түрлі позициялар, стратегиялар, инициатива коммуникация ережелерін біліп, ситуацияларға талдау жасай алатын кезде ғана ойын тиімді болды. 5-6 жастағы балалардың тренингтік тобында ойналатын сюжеттік ойынға 1-1,5 сағат уақыт керек.
Мүмкіндік болса сюжеттік ойынды тұтастай бейнетаспаға түсірген жөн. Мұндай таспалар талдау жасағанда кейбір ойын сәттеріне қатысты туындайтын даулы жағдайларды қарастыруда аса қолайлы.
Рөлдік-сюжеттік ойындарды сипаттағанда импровизация элементтерінің болмай қалуы мүмкін емес.
Сюжеттік-рөлдік ойындар өзара байланысты позициялардың негізінде жинақталды.
Балалардың қарым - қатынасын жетілдіруге арналған тренингтік сабақтардың базалық әдісі - ойын пікірталас болды. Оның негізінде тренинг жүргізушінің балаларымен, балалардың өзара қарым - қатынасы жатады.
Сондықтан пікірталас контекстінен тісқары қарым - қатынасқа дағдылану мүмкін емес. Балалардың жа ерекшелігі ескеріліп пікірталас ойын формасында өтеді. Басқаша айтқанда пікіталас барысы қарым - қатынасқа ойын арқылы оқытумен сипатталады. Ойын пікірталасының құндылығы оның әрбір баланың өзін өзі көрсетуін талап ете отырып, бір - бірін, ересектерді тыңдауға, әңгіме мазмұнына назар аудару біліктерін дамытып, әңгімені толықтыруға, пікір айтуға, сұрақ қоюға, суырып салушылыққа дағдылануға мүмкіндік беретіндігінде.
Ойын - пікірталасты ұйымдастырудың қажетті шарты - топтың жұмысына психологиялық, эмоциялық қолайлы жағдай жасау. Ойын - пікірталас кезінде балалардың дөңгелене отыруы тиімді әсер береді. Ұялу қасиеттері бар балалардың да топтық пікірталасқа қатынасуы үшін сөз кезекпен дөңгелек бойынша беріледі. Жасқаншақ балалрды да ойын пікірталасқа тарту үшін, асықтырмай, ойлануға уақыт бөлінеді.
Ойын - пікірталасты ұйымдастырып, жүргізу алгоритмі төмендегідей болады:
1. Пікірталас тақырыбы мен мақсатын тұжырымдау.
2. Тақырып бойынша мәлімет жинау: балалрға сұрақтар беріп, пікірін тыңдау барлық балалардың пікірін білу және қысқаша қорытынды жасау.
3. Алынған мәліметтердің ішінен ең мәндісін бөліп көрсету.
4. Жалпы қорытынды жасап, әрбір баланың мақсатқа сәйкес пікірталас жасауда қосқан үлесінің аталып өтілуі.
Ойын - пікірталасқа 30 минут уақыт беріледі. Тренингтік сабақтың мақсатына орай, ойын пікірталас тақырыптары іріктелді.
Әдебиеттер:
1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика -- М., 2005.
Тақырып: Тренингтің негізгі әдіс -- тәсілдері.
Мақсаты: тренингте қолданылатын негізгі әдіс -- тәсілдермен таныстыру.
Жоспар:
* Тренингтің негізгі әдістері.
* Ойын, пікір -- сайыс әдістері.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: тренингтің негізгі әдістеріне тоқталу. Топтық пікір -- сайыс, ойын, психожаттығу әдістерін студенттерге түсіндіру.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: тренинг, ойын ,психожаттығу, пікір -- сайыс, топ, проективті сурет.
Тренингтің негізгі әдіс-тәсілдері үш үлкен салаға бөлінеді - топтық пікір-сайыс және ойындар. Бейнені жобалау және психожаттығу қосалқылар болап табылады.
Топтық пікір-сайыс тренинг әдістерінің негізгісі болып табылады. Талқыланатын пікір-сайыстың мәні негізгі үш мақсат арқылы жүзеге асады, олар: топтық процестерде кенттен пайда болатын жағдайлар топтық ойындарды өткізу нәтижесі ретінде және топтың шеңберде әлеуметтік-психологиялық зерттеулерді жүргізудің нәтижелері ретінде. Сонымен қатар, <<...топтың әр қатысушысына топтық үрдістер мен осы топтағы адамдардың оған деген көз-қарасы және топта болған уақыт аралығында өзінде болған белгілі бір нақты психологиялық жағдайды жан-жақты, әрі терең зерттеуге мүмкіндік беріледі>> .
В.П.Захаров пен Н.Ю.Хрящева топтағы пікір-сайысты сындарлы және бейсындарлы деп екіге бөледі. Сындарлы пікір-сайыстың іс-әрекеттік нәтижесі келесі қорытындылар арқылы жүзеге асады: өз ой-пікірін айту жағынан қатысушылар тең құқылы; әрқайсысы демографиялық атмосфераны сезінеді; әрбір қатысушы белсенділік көрсетеді; қатысушылар альтруистік және аффилиативті реакциялары басымды болады; бірлесе жұмыс жасау мен өзара қарым-қатынасқа қанағаттану. Топта орындалатын міндеттер әлеуметтік және тұлға аралық мәселелер; тұлғалық мәселелер; ақыл-ой міндеттер мен ұйымдастырушылық-басқарушылық мәселелер пікір-сайыстың пәні болып табылады. Сонымен қатар, кәсіби жағдайда болатын жағдайлар <<баллинттік топтар>> пікір-сайыстың пәні болуы мүмкін - құлықтық тәрбиенің дамуын диагностикалау үшін қағиданы таңдау жағдайларын талдау. Топтық пікір-сайысты тиімді, әрі табысты өткізу үшін <<қарым-қатынас ережелері>> сияқты арнайы қағидаларды енгізу қажет. Пікір-сайыс жетекшісінің міндеті бұл қағидараларды түсіндіру мен бұлжытпай жүзеге асыру.
Ойын әдістері. Әлеуметтік-психологиялық дайындық тәжірибесінде ойын әдістері операциондық және рольдік деп екіге бөлінеді. Операциондық ойындар (басқарушылық, іскерлі) өмірдегі тұлғалық аспектілерге қарағанда, құралды оқыту аспектісі әлдеқайда басымырақ, формальды және минималды. Мұндай ойындар экономикалық, ұйымдастырушылық және басқа да кәсіби мәселелерді шешу іскерлігін қолдануға бағытталған.
Рольдік ойындар өз қалауына қарай белгілі бір рольді орындауға арналған. К.С.Станиславскийдің актерлік тренинг жүйесінде рольдік ойындарды өткізу тәжрибесі жайлы көптеген пайдалы мағлұмат алуға болады. Бұл текке емес, себебі <<...театр рольдік ойындардың бастамасы, символикалық ықпалдың тұжырымдамасы, адам тұлғасының үлгісі және өзін-өзі тануда қолданатын тәсілдер, сонымен қатар, психотерапевтік драматизация және инсценизация, имагопсихотерапия және топтық белсенді әдістердің рольдік варианттары сияқты психологиялық әлеуметтік- тәжірибелік лабораторияның алғашқысы деп есептеуге болады>>. Психология мен театрдың байланысы Я.Мореноның <<психо-драма>> әдісінде көрсетілген.
Психодрамада қолданатын рольдік ойындар базалық және жағдайлық деп бөлінеді. Базалық рольдық ойындардың әмбебап психологиялық маңызы бар және олардың мазмұнына қарамастан түрлі психологиялық мәселелерде қолдануға болады.
Бұл <<өзін-өзі таныстыру>>, <<диалог>>, <<монолог>>, <<дубляж>>, <<рольмен алмасу>>, <<репликалар айту>>, <<рольдерді орындау>>, <<бос зал>>, <<айна>> сияқты техникалар. Жағдайлық-рольдік ойында шектеулі негіз бар, олар қарастырылатын мәселелердің ерекше мазмұнымен бір-бірімен тығыз байланысты. Оның мақсаты - сабақ барысында пайда болатын терапевтикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру. Н.Н.Богомолованың пікірінше, жағдайлық-рольдік ойындардың мәні қатысушыларға берілген проблемалық жағдайды импровизаялап ойнау болып табылады.
Д.Книппер рольдік ойындарға сәйкес оларды өткізуде мынадай қағидаларды ұсынды: - рольдік ойындар, нақты бейнелеу мен қоршаған ортаның жансыз жақтарына негізделу қажет;
- көрселетін іс-әрекет аутентивті, яғни дұрыс және дәлме-дәл болу керек. Өзінің іс-әрекеттерін еркін көрсетіп, ойынға толығымен қатысып, қатысушы өзінің қиыншылықтарын қазіргі жағдайда болатындай етіп көрсету қажет;
- рольдік ойындарды ойнаған кезде, ішкі үрдістерді драмалық түрде <<іштен шығару>> және уақытша сипаттардың өзгеруі арқылы ойындағы белгілі бөлімдердің шамасының артуы сияқты таңдаулы фокусировка болу қажет;
- рольдік ойындарда көрсетілетін эпизадтардың өзара байланысы дәйектелінеді. Мұндай қағиданың алғы шарттары ретінде, рольдік ойындар бір эпизодтан басқа эпизодтарға дәйекті көшу арқылы максималды терапевтикалық тиімділік артады және кейбір эпизодтардың өзара байланыстан құралуы болып табылады.
Я.Морено рольдік ойындарды келесідей түрлерге бөледі: импровизациялық ойын - топтағы қатысушылардың қалауы бойынша жүргізіледі және ойынға қатысушылардың қияли мен шынайы ұсыныстарына сәйкес өз бетімен өрбиді; рольдік ойындар әлеуметтік-педагогикалық қызметті орындау ретінде - бірдей рольдік тәртіпке оқыту, рольдерді интеграциялау және рольдік ебедейсіздікті алдын алу (адамның өміріне жаңа рольді енгізу); жағдайлық ойын - қиынға түскен әлеуметтік жағдайларды алдын алу іскерлігін иелену.
Психожаттығу. Сөздің көмегінсіз қарым-қатынас жасап, топтың мүшелері өздерін көрсететін қосымша әдісті білдіреді.
Жаттығулар дайындық, пантомимикалық және қорытынды бөлім деп үшке бөлінеді. Дайындық және қорытынды бөлімдер дерективті сипатта болады, ал пантомимикалық бөлімде қатысушылардың қиялы мен өз эмоцияларын көрсетуге еркіндік беріледі.
Дайындық бөлімде үш қызмет көрсетілген: жаттығулық (дененің барлық мүшесімен жаттығу жасау), релаксациялық (психологиялық дистанцияның және қорқыныштың төмендеуі), байланыс (байланыстық элементтерге дайындық, мысалы, сөзсіз сезімдерді түсіну). Бұл бөлімде қарым-қатыс, іс-әрекет және қиял өзара біріктіріледі. Мысалы, әріптесіңнің іс-әрекеттерін айнадай қайталау, мотивациялық секіру мен іс-әрекеттер (мысал ретінде, шұңқырды аттап секіру, көпшілікке жүгіру, қозғалу) жабық көзбен жүру сияқты дайындық жаттығулар болады.
Пантомимикалық бөлім ең негізгі болыпт табылады. Қатысушылар мұнда жетекші ұсынған тақырыпты өз іс-әрекетімен көрсету керек. Тақырып бір адамға, екі адамға, топтағы бірнеше адамдарға және топқа бірдей ұсынуы мүмкін. Юнова тақырыптарды төрт салаға бөлуді ұсынады, олар: дағдыланған өмірлік жағдайлар; ішкі, сыртқы және жалпы адамдық кикілжіңдер; ерекше мәселелер; топтағы интерперсоналдық өзара қарым-қатынастар.
Қорытынды бөлім белсенділік пен сергектік сезімін тудыру керек және басқа да топтың қатысушыларымен етенесіп, өзіндік күшті сезіну.
<<Психожаттығу>> сөздерінің астарында көптеген жаттығуларды қолдану деп толығымен айтуға болады. Б.Д.Карвасарский психожаттығудың басты ерекшелігі оның негізгі байланыс қарым-қатынастары - қозғағыштық экспрессия арқылы эмоцияларды мимика мен пантомимиканың көмегімен көрсету, сонымен қатар, тапсырылған белгілі-бір тақырып бойынша жағдайларды манипуляциялау деп ойлайды.
Кейде психожаттығудың астарында топтағы әрбір бөлек немесе тұтастай қатысушылардың жағдайын өзгертуге бағытталған жаттығулар жатыр.
Психологиялық жаттығуларды өткізген кезде мынадай жағдайларды ескеру қажет:
- топтағы әрбір қатысушы қалаған жағдайдың өзгеруін ескеріп, жаттығуларды дұрыс таңдау;
- жаттығуды дәлме-дәл және дұрыс орындау алдында жүргізуші мысал ретінде жаттығулардың қалай орындалуын мүмкіндік болғанша көрсетіп, топпен инструктаж жүргізу;
- қатысушылар жаттығулардан әсер алып, максималды қанағаттанған сезімге жеткен кезде жаттығуларды тоқтату қажет;
- орындалған психологиялық жаттығуларды талқылау.
Проективті сурет. Проективті бейненің әдістері қиын вербалды проблемаларды түсіну және шығаруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ суреттелген бейнелердің, түстердің және сызықтардың байланысы жалпы топтық қарым-қатынастың негізгі тәсілдері болып табылады. Т.С.Яценконың пікірі бойынша, проективті сурет <<...мазмұнның жағдайын түсінуге мүмкіндік беретін қарым-қатынастарды, себептерді, сезімдерді тудыруға және олардың динамикасы мен бағытын ынталандырады. Бейнелеу процестің өзі тұлғалық түстер, ішкі әлемді, кикілжіңдерді, проблемаларды және олардағы маңызды жағдайды көрсету мен тудыру сияқты маңызды материалдар жағымды болуы мүмкін>>.
С.Кратохвил проективті сурет сеансын екі бөлімге бөледі: сурет салу (15-30 мин.) мен пікір-сайыс. Автордың ойынша, әлдеқайда <<дұрыс>> интерпритацияны іздеуге бейімделу пайдасыз болып келеді. Талқылау болса, қатысушыларға көмек көрсеткен кезде және қатысушылардың жағдайының қалауы бойынша қажетті өзгеруіне алғы шарттарды тудыру кезі топ үшін өте маңызды. Дегенмен, суреттерді талдау үшін кейбір критерийлер әзерленген проективті суреттік тесттердің қажетті саны бар деп айтып кету жөн.
Әдебиеттер:
1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика -- М., 2005.
Тақырып: Тренингті қолданудың тиімділігі.
Мақсаты: тренингті қолданудың мәнін ашып, студенттерге түсіндіру.
Жоспар:
* Тренингтің артықшылықтары.
* Тренердің топқа психологиялық әсер етуі.
Тақырыпты оқу барысында негізгі сәттерді бөліп көрсету керек: тренингті қолданудың тиімділігін жеткізу. Тренердің топта атмосфера құрушы, жағдай туғызушы ретіндегі міндеттеріне тоқталу.
Тақырыптың негізгі ұғымдары: тренинг, топ, атмосфера, тренер, қатысушы, атмосфера.
Тренинг - бұл ең алдымен арнайы атмосфера болып табылады. Әсерлі, тиімді бапкер тренинг барысында қандай жағдайлардың болатынын және оларды қалай ұйымдастыратынын алдын ала болжамайды. Ол тренинг барысында ғана топтағы атмосфераны сезеді және көреді, оған сәйкес жұмыс жасайды. Мұндай топтағы атмосфераны тудыру іскерлігіне үйрету аса қиын жұмыс. Әдетте, оны суреттеген кезде, <<ауыр>>, <<тығыз>>, <<қиын>> және тағы сол сияқты метафоралар қолданылады. Атмосфера ұғымына психоэнерге-тикалық көз-қарасы әлдеқайда жақын болып келеді. Сабақ барысында пайда болған арнайы энергетикалық кеңістікті қастерлеу қажет. Сондықтан тренингтер бөлек бөлмеде өткізіледі, ал кешіккендер немесе немқұрайды
қарайтын қатысушылар энергетиканың күшін жояды.
Тренингтің басында бапкер және қатысушылар өзара қатынасқа арналған жағымды атмосфераны <<тудырады>>, содан соң ол қатысушылардың өздеріне көмектеседі. Тренинг біткен соң, қатысушылар қайтадан сол сабақ өткен бөлмеге барғылары келеді деген көз-қарас қалыптасқан. Мүмкін, алған әсерлері бірнеше уақытқа созылады. Қалай болса да, бапкер психотехникалық жаттығуларды таңдауда <<атмосфера>> деген ұғымы маңызды орын атқарады. Қиналу арқылы түсіну сияқты ой қалыптасқан. Тренингте атмосфераның маңызды да, айырықша ерекшеліктерінің бірі оның эмоционалдық қанықтылығы болып табылады. Бұл әсерлі тиімділік жасау емес, керісінше, арнайы әдістемелік қағида болып табылады. Ау бастан бері тренинг білімдерді сөз арқылы емес, іс-әрекет арқылы беру үшін арналған деген пікір қалыптасқан. Мысалы, адамға велосипедті тебуді лекция арқылы үйрету мүмкін бе? Ең алдымен адам бұл велосипедке отырып, тебу тәуекелін бастан кешіреді. Бұл арқылы, онда осындай тебу кезінде қиналу сезімін басынан кешіргеннен кейін, білімдер мен іскерлік пайда болады. Ал қиын қарым-қатынас іскерлігі жайлы не айтуға болады? Тренинг - бұл қиналу арқылы түсіну мүмкіндігі деген пікір қалыптасқан.
Егер де бапкер қажетті қиналуды ұйымдастыра алмаса, онда оның сабағына қатысушылар <<Дұрыс қарым-қатынас жасау>> тақырыбына тек қана ақпарат алады. Болашақта, олар сыртқы ортаға бұл жайды тек сөзбен ғана айтады, ал олармен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайды. Қарым-қатынастың тиімсіз тәсілдерінің өзгерістерінде дербес <<түзетілген>> білімдердің эмоционалды тәжірибесі адамға көмек көрсетуі мүмкін. Бұдан шығатын қорытынды, тренингтің беймәлім нәтижелері, себебі, қатысушыларда қиналу сезімі қашан болатыны белгісіз.
<<Екіжоспарлылық>>. Тренингке сырттай қарасақ, онда сырттан бақылайтындар онда ешқандай ерекшелікті көрмейді. Бірге отырған адамдар сөйлеседі, ойнайды, содан кейін қайтадан сөйлейді, сосын үндемейді, және т.с.с. Бұл бірнеше күнге созылады. Ал содан кейін ең соңында өздерінің уайым-қайғылары мен психологиялық жаңалықтары туралы айтады! Мүмкін, олар бәрін ойдан шығарды немесе олар алданды?
Мүлдем жоқ, олай емес. Тренингті <<сыртынан>> тану мүмкін емес, оны бақылайтынға орын жоқ. Осыдан тренингке деген көз-қарас әртүрлі болады, кейбіреулері тренингке қатысты, ал басқалары осы тренингке қатыс-қандардан алған әсерлерін сұрайды. Кейбіреулердің психотренингке көңілдері толмайды, кейде жағымсыз, сын көзбен қарайды. Бір жағынан оларды түсінуге болады! Егер де тренингке қатысушылар өз ойларымен бөліскен кезде, алған әсерлерін тындасаң төбе шашың тік тұрады. Мысалы - <<Алдымен біз шеңберге тұрып, шегіртке жайлы өлең айттық, содан кейін, бір-біріміздің қолымыздан ұстап, би биледік, содан "жылғалар" деп аталатын ойын ойнадық. Осыдан кейін, біреу шеңбердің ортасына тұрды, ал қалғандарымыз оны қолдарымызбен ұстап жоғарыға көтердік>>. Бұл - шындық, дегенмен, бұл - шындыққа ұқсамайды. Тренингте болған жағдайлар тек психикалық түрде шындықпен жүзеге асады .
Тренинг - бұл топтық пікір-сайыс емес, психожаттығулар мен рольдік ойын да емес. Мұның бәрі қосалқы және де жұмыс метафоралар-үлгілер болып табылады, олардың көмегімен адамның ішкі жандүниесіне ықпал тигізуге болады. Екі тас салушы жайлы тәмсіл сияқты көрінеді. Біреусі кірпіш саламын деді, екіншісі зәулім үй саламын деп жауап берді .
Бапкердің жұмысы ең аз дегені екіжоспарлы болу керек. Бір жағынан қатысушылардың бір-бірімен жаттығулар мен тәсілдер түрінде (<<кірпіш>>)
өзара іс-әрекеттерін тікелей ұйымдастыру болып табылады. Сонымен қатар, бапкер бір уақытта қадағалап және психологиялық деңгейде пайда болатын жағдайларға <<ауыстыру>> қажет (<<зәулім үй>>). Күрес жарысында сияқты, бұл жаттығулардың екінші жоспарын <<ішкі стиль>> деп атауға болады.
Тренинг - бұл ғылым және қатысушылардың субъективті шын болатын жағдайында топта белгілі бір оқиғаларды туғызу шеберлігі .
Жоғары деңгейлі белгісіздік. Тренингті тұтастай түрінде кейбір адамдарда белгілі бір өзгерістер болатын жағдаят деп айтуға болады.
Тренингте белгілі бір қатаң жоспар жоқ, оның жүру барысын алдын ала жоспарлау мүмкін емес, ал қатысушылардың алатын әсерлерін жағымды, не жағымсыз болатынын айту қиын. Яғни, тренигтің басқа да ерекшелігі - белгісіздіктің жоғары деңгейі болып табылады (бапкердің мамандығы мұндай жағдайда үлкен шығармашыл деңгейде). Шын мәнісінде, бапкер қатысушылардың санын, олардың жас ерекшеліктерін, білімдері мен жыныстық жағынан қатынасы, олардың алдыңғы өмірлік тәжірибесі, олардың көкейтесті жағдайы, декларацияланған және жабық ішкі мақсаттар, бөлменің жағдайы, қатысушылардың орналасуы, өзінің дербес көңіл-күйі, және тағы да басқа жағдайларды ескеру қажет. Әрине, белгісіздіктің деңгейін тренингтің міндеттеріне сай жүру барысын өзгертуге болады. Егер де сіз адамдарды жай және стандартты дағдыларға үйреткіңіз келсе, онда сіздің сабағыңызда мұндай белгісіз өзгертулер қажет емес. Бірақ та қатысушылармен терең қатынасқа жүгінсеңіз, онда бұл белгісіздіктің сізге деген көмегі артады. Бапкер өз жоспарын тым міндеттесе, онда қатысушылар оның жоспары дұрыс жүзеге асуда деп оған деген сенімдері арта түседі деген парадокс бар.
<<Жасандылық>>. Сонымен, тренингтегі қарым-қатынас біздің күн сай-ынғы қарым-қатынасымыздан қалай ерекшеленеді? Интенсивтілік, эмоцио-налдық немесе сенімділік те арқылы емес. Тренинг - бұл айрықша ережелер арқылы қарым-қатынас жасау болып табылады. Тек мұндай ережелердің кө-
мегімен топта интенсивті байланыс пайда болады. Әдетте, бапкер сабақ ал-дында қатысушыларға тренинг - бұл қарым-қатынастың ережелеріндегі кейбір шектеулері бар жағдайлар деген ақпарат береді. Бірақ, қатысушылар олардың қажеттігін түсіну үшін көптеген уақыт өту қажет. Алғашқы уақытта қатысушылар үнемі сабақтарда мұндай ережелерді бұзады .
Бапкердің міндеті - келісім бойынша қойылған шектеулерді орындай-тындарын қадағалау және оларды бақылау болып табылады. Тренингке қойылған міндеттер қатысушыларды психологиялық қауіпсіздікпен қамта-масыз ету үшін арналған. Мынадай шектеулер ең негізгілер болып табылады: тренинг барысында пайда болған жағдайларды ғана талқылауға болады (<<қа-зіргі уақыт>> жайлы); сөйлеген кезде <<Біз>>, не <<әр адам>> дегеннің орнына тек <<Мен>> деген есімдікті қолдану (өзінің сөйлеген сөздері мен іс-әрекеттеріне жауап беру жайлы); такттілі іс-әрекет көрсетудің орнына адалдық көрсету (<<немқұрайды>> қарамау, керісінше, зерттеушілік тудыру жайлы). Арнайы ат-мосфера. Себебі тренингке өте тығыз уақыт берілген, негізінде тренинг ша-мамен бір аптаға созылады, бапкерге қатысушылар топта белсенді жұмыс жа-сау үшін өте шапшаң түрде мүмкіндік туғызу керек. Біздің көз-қарасымыз бойынша, тренингте шешуші фактор, бұл қатысушылар өзара ашық қарым-қатынас жасау үшін, ерекше психологиялық климат пайда болу қажет.
<<Қатысушылардың қарама-қарсы белсенділігі>>. Тренингті өткізуде қатысушылардың қалауы және олардың белсенділігі қажетті шарттардың бірі
болып табылады. Кейде: <<Сіз өткізетін тренингтің мақсаты қандай?>> деп сұ-
райды. Тренингте мақсат жоқ, ол тек қатысушылардың әрқайсысында өзіндік дербес мақсаты бар. Клиенттің енжарлылығы тек хирургта болған кезде жағымды. Тренингтің тиімділігі - бапкер жаттығулардың қандай түрлерін ұсынғанға тәуелді емес, керісінше, ең алдымен қатысушылар осындай жаттығуларды қандай көңіл-күймен жасағанға тәуелді. Мұғалімсіз оқушылар болмайды (себебі, ол олардан үйренбейді, керісінше, олар одан үйренеді), сол сияқты қатысушысыз бапкер де болмайды. Егер де қатысушылар шынымен де белсенділік көрсет се, онда жай бір жағдайдан көптеген <<психологиялық жаңалықтар>> алу мүмкін. Ал егер де алмаса, онда ең дұрыс деген іс-әрекеттер тиімсіз болады .
Мұнда ең маңыздысы, тренингке келгендер әлі де болса, қатысушы бола алмайды. Тренингтің алғашқы сатысында тиімсіз, нәтижесіз нұсқауларды байқауға болады. Бақылаушының <<Мен тек бақылап қараймын>>, пайдаланушы - <<Мен бұл жерге тек өзім үшін ғана келдім>>, ашу-ызадан жеңілдену - <<Уақытты жағымды өткізіп, демалғым келеді>> сияқты сылбырлы көз-қарасты бір <<Маған көмектесіңізші!>> деген жағымды сөзге біріктіруге болады.
Бапкер тренинг жағдайында мұндай нұсқаулар қажетсіз болатынын түсіндіру өте маңызды. Олар белсенділік көрсетпесе, өзінде қажетті мақсаттарды байқамаса қатысушы бола алмайды және ешбір нәтижеге жетпейді. Үйрену үшін, ең алдымен үйренуді білу қажет! Тренинг - бұл қатысушылардың іс-әрекеттері. Тренингке деген тағы да бір көз-қарас.
Тренингтің <<дөңгелегі>>. Тренинг, басқа да адамдардың арасында өзара қарым-қатынасы сияқты үш элементтен құралады, олар: бапкер, қатысу-шылар және бағдарлама. Әрбір жағдайда бапкердің ынтасы, қатысушылар-дың іс-әрекеттері және тренингтің бағдарламасы бар. Бағдарлама бапкердің өзіне, қатысушылардың тәртіптеріне оның іс-әрекеттеріне байланысты, соны-мен қатар, белгілі бір нақты топқа сәйкес бағдарлама өте икемді болу керек. Мұндай тәсіл арқылы тренингте психологиялық жұмысқа қажетті қуат пайда болады. Егер тренингті дөңгелек ретінде елестетсек, онда оның үш сектор дұрыс бір бағытта айналу қажет. Осыған қоса, біршама мәселелер пайда болуы мүмкін.
Әдебиеттер:
1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика -- М., 2005.
3 Практикалық және семинар сабағының сұрақтары.
Тақырып 1: Тренинг -- оқыту процесі ретінде.
Мақсаты: Тренинг түсінігі туралы білімдерін бағалау.
Жоспар:
Тренинг деген не?
Тренинг этаптары.
Топтық динамика
Тренингтің жүру барысында кездесетін негізгіқиындық тар, және оларды жеңу жолдары.
Тренердің құралдары.
Әдебиеттер:
И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика -- М., 2005.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 2: Тренингке дайындалу.
Мақсаты: Тренингке дайындалу туралы білімдерін бағалау.
Жоспар:
Тренерді дайындау.
Топтың сипаттамасы.
Топ қатысушыларының статусындағы айырмашылық.
Топ қатысушыларының саны.
Өткізу орнын дайындау.
Таратылатын материалдар.
Әдебиеттер:
Пузиков В.Г. Технология ведения тренинга. СПб: Издательство <<Речь>>, 2007.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 3: Тренингтегі жалпы процедуралар.
Мақсаты: Жалпы процедуралар туралы білімдерін бағалау.
Жоспар:
Топтық жұмыстың ережелері.
Танысу. Тереңдетілген танысулар.
Күннің аяқталуы.
Әдебиеттер:
Пузиков В.Г. Технология ведения тренинга. СПб: Издательство <<Речь>>, 2007.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 4: Топтың жетекшісінің тұлғасы.
Мақсаты: Психологиялық топты басқарушының тұлғасы туралы білімдерін тексеру.
Жоспар:
Топты басқарудың төрт өлшемді функциональды үлгісі.
Әсерлі жетекші (білімі, құрылымдары, өнері және техникасы).
Әдебиеттер:
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 5: Жетекші нені істей алу керек?
Мақсаты: Топ жетекшісінің іс - әрекеті туралы білімдерін бағалау.
Жоспар:
Жұмысқа дайындалу.
Жетекшінің бүкіл топқа бағытталған іс - әрекеті.
Жетекшінің топтың жеке мүшесіне бағытталған іс - әрекеті.
Әдебиеттер:
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 6: Тренерге арналған пайдалы материалдар.
Мақсаты: Тренерге арналған пайдалы материалдар туралы білімдерін тексеру.
Жоспар:
Сергіту жаттығулары немесе психогимнастикалар.
Тренингте сергіту жаттығулары не үшін қажет?
Үрейлер.
Әдебиеттер:
Пузиков В.Г. Технология ведения тренинга. СПб: Издательство <<Речь>>, 2007.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 7: Интерактивті ойындар топтық психологиялық жұмыстың құралы ретінде.
Мақсаты: Интерактивті ойындар туралы түсініктерін тексеру, топтық психологиялық жұмыстардың құралы ретіндегі білімдерін анықтау.
Жоспар:
Интерактивті ойын анықтамасы.
Интерактивті ойындардың шығу тегі (ойын-сауық, әскери, экономикалық, психотерапевтік ойындар).
Инетрактивті ойындар классификациясы.
Мақсаттары. Ойынға қатысушылар саны.
Ұзақтығы. Ойынды өткізу уақыты.
Әдебиеттер:
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 8: Рөлдік ойындардың оқыту мен тренингтегі орны.
Мақсаты: Рөлдік ойындардың оқыту мен тренингтегі орны туралы білімдерін тексеру.
Жоспар:
Рөлдік ойын не үшін қажет?
Рөлдік ойындардың артықшылықтары.
Кемшіліктері.
Қолдану сфералары.
Әдебиеттер:
Менте М. ван. Эффективное использование ролевых игр в тренинге. -- СПб: Питер, 2001.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 9. Тренингті ұйымдастыру және қамтамасыз ету.
Мақсаты: Тренингті ұйымдастыру бойынша білімдерін тексеру.
Жоспар:
Тренинг тақырыбын анықтау.
Қатысушылар санын және құрамын анықтау, топтың құрылуы.
Әдебиеттер:
И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика -- М., 2005.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 10. Тренинг заңдары.
Мақсаты: Тренингтегі заңдар туралы білімдерін тексеру.
Жоспар:
Тренинг заңдары не үшін қажет?
Тренинг заңдарының мақсаттары мен міндеттері.
Тренингтің негізгі заңдары.
Топ жұмысын тренинг заңдары бойынша белсендіру тәсілдері.
Әдебиеттер:
Горбушина О.П. Психологический тренинг. Секреты проведения. -- СПб.: Питер,2008.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 11. Тренинг кезіндегі жүргізушінің киім үлгісі мен дене қалпы.
Мақсаты: тренинг жүргізу барысындағы жүргізушінің киім үлгісі мен дене қалпы туралы білімдерін анықтау.
Жоспар:
Имидж.
Жүргізушіге киім үлгісін таңдау бойынша практикалық ұсыныстар.
Әдебиеттер:
Горбушина О.П. Психологический тренинг. Секреты проведения. -- СПб.: Питер,2008.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 12. Тренингтің бірінші бөлімі.
Мақсаты: тренингтің бірінші бөліміндегі жұмыстар бойынша білімдерін тексеру.
Жоспар:
<<Қыздыру жаттығулары>>.
Қатысушылардың өздерін таныстыруы.
Топтың бірлігі мен эмоциональдылығын түзету жаттығулары.
Әдебиеттер:
Горбушина О.П. Психологический тренинг. Секреты проведения. -- СПб.: Питер,2008.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 13. Сауатты мақсатты бағытталу -- сәтті тренингтік бағдарламаның негізі.
Мақсаты: тренинг бағдарламасын құру жөніндегі білімдерін тексеру.
Жоспар:
Мақсаттың сәтті жүзеге асуының негізі.
Жақсы құрылған мақсаттардың ингредиенттері.
Әдебиеттер:
Горбушина О.П. Психологический тренинг. Секреты проведения. -- СПб.: Питер,2008.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 14. Тренинг жұмысының бағдарламасын құру ерекшеліктері.
Мақсаты: тренинг бағдарламасын құру ерекшеліктері туралы білімдерін тексеру.
Жоспар:
Мотивтік -- жарнамалық бағдарламалардың ішкі бағдарламалардан айырмашылығы.
Топтық динамика ережелері бойынша құрылған әртүрлі жас топтарына арналған тренингтік бағдарламалар.
Әдебиеттер:
Горбушина О.П. Психологический тренинг. Секреты проведения. -- СПб.: Питер,2008.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
Тақырып 15. Тренер тұлғасы және жұмыс нәтижесі.
Мақсаты: тренер тұлғасы, жұмысының нәтижесі туралы білімдерін тексеру.
Жоспар:
Әсер етуге жауапкершілік.
Бағалау, қате
<<Жетекші>> түсінігінің терең мәні.
Тренингтің <<алтын ережелері>>.
Әдебиеттер:
Горбушина О.П. Психологический тренинг. Секреты проведения. -- СПб.: Питер,2008.
Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. - М.: Генезис, 2005.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений.М.,1983.
Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Прутченков А.С. Социально-психологический тренинг межличностного общения. М:1991.
4. Студенттердің өздік жұмысы.
4.1. СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау.
Студенттердің өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер (нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын, тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл аудару;
Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс ұштастыра білу;
Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін жүйелі түрде дамыту;
Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды, хабарларды енгізу;
Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету;
Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру;
Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын қалыптастыру.
СӨЖ тақырыптарының тізімі
№
Жұмыс тақырыбы
Мақсаты және мазмұны
Әдебиеттер
Бақылау формасы
Орындау мерзімі
1.
Тренинг негізіне кіріспе.
Тренинг түсінігі.
Тренинг ұғымына берілген анықтама
лармен танысу
Психологиялық тренинг бойынша оқулықтар мен оқу құралдары
Конспект
1-2 апта
2.
Психологиялық тренинг-оқытудың арнайы ұйымдастырылған формасы.
Тренингті қалай бастау керек сұрағына жауап алу
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.11 бет.
Конспект
3-4 апта
3.
Тренингтегі тренер рөлі.
Топпен жаттығу орындаудағы жетекшінің әрекеті
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
62 бет.
Слайд
5 апта
4.
Тренерге әдістемелік нұсқаулар.
Егер топ жаттығуды орындаудан бас тартса не істеу керек
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
64 бет.
Конспект
6 апта
5.
Тренингте топтардың қалыптасуы.
Т-топтың қалыптасуына әсер еткен жағдайларды талдау
Кьел Рудестам. Групповая психотера
пия.
Реферат
7 апта
6.
Психотерапиялық топтар.
Топтасу жүйесін түсіну, топтасу мақсаттарын анықтау.
Т.Г.Григорьева,
Л.В.Линская Т.П.Усольцева.
Основы конструктивного общения.М., 1997. 66 бет.
Сызба түрінде
8 апта
7.
Транзактілік талдау, Мақсаттары және түрлері
Тұлға аралық өзара әрекеттесуді дамыту
Негізгі және қосымша әдебиеттер
Сабақ конс пектісі
9 апта
8.
Педагогика
лық тренинг бойынша сабақ құрылымы.
Пелагогика
лық тренингтің сабақ үлгісінің сызбасын сызуға дағдылану
Самаукина Н.В. Игры которые играют. Дубна 1996.
Слайд жасау
10-11
Апта
9.
Психодрамма.
Психодрам
маның факторларына талдау жасау.
Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
Конспект
12-13 апта
10
Терапиялар түрлері және жүйеленуі
Терапиялардың әсері
Негізгі және қосымша әдебиеттер
Реферат
14-15 апта
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz