Әкімшілік жазалар

1.Тақырып. Мемлекеттік қызмет және мемлекеттік қызметшілер.
1. Мемлекеттік қызметтің түсінігі
2. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесі.
1. Мемлекет қызмет туралы заңдар ҚР Конституциясынан, ҚР <<Мемлекеттік қызмет туралы>> заңынан және республиканың өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. (2-бап). ҚР <<Мемлекеттік қызмет туралы>> заңы 1999 жылдың 23 шілдеде қабылданып,2000жыл 1 қаңтардан бастап күшіне енді; ал 2001 жыл 4 маусымда; 2003 жыл 25 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Мемлекеттік қызмет туралы заң 8-тараудан және 30-баптан тұрады. Пайдалынатын негізгі терминдер: мемлекеттік қызмет, мемлекеттік қызметші, әкімшілік мемлекеттік қызметші, саяси мемлекеттік қызметші, әкімшілік жазалар.6 Мемлекеттік қызмет  -  азаматтардың мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарында конституциялық негізде жүзеге асырылатын және мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызметі. Мемлекеттік қызметтің негізгі белгісі ретінде  -  оның заңға қатаң бағынуы арқылы жүзеге асуын көрсетуге болады. Мемлекеттік қызмет белгілі бір принциптер негізінде құрылады, бұл принциптер заңның 3 бабында көзделгенген және бір-бірімен тығыз байланысты болады. Оларға: - заңдылық принципі, мемлекеттік қызметшілердің ранг, өзге де дәрежесіне қарамастан заң алдындағы теңдігі. Заңнан кішкене болса да алшақтық азаматтың құқықтары мен заңды мүдделеріне, бүкіл қоғам мен мемлекет мүддесіне елеулі залал келтіреді. - қазақстандық патриотизм. - мемлекеттік биліктің 3-ке бөлінуіне қарамастан, мемлекет қызмет жүйесінің біртұтастығы. - азаматтардың құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекеттік мүддесі алдында басымдығы яғни азаматтар мүддесінің мемлекет мүддесінен әрқашан жоғары екендігін айғақтайды. - мемлекет қызметтің жалпыға ашықтығы, қол жетімділігі; өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына сәйкес азаматтардың оған кіруге тең құқылығы. - азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге еріктілігі. - өз өкілеттіктері негізінде жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қабылдайтын шешімнің төменгі мемлекеттік органдар қызметшілерінің орындауы үшін міндеттілігі. - мемлекеттік қызметшінің бақылауда болуы және есеп беріп отыруы. - барлық азаматтар мен лауазымды адамдар үшін мемлекеттік қызметшілердің заңды талаптарын орындаудың міндеттілігі. - мемлекеттік құпия және заңмен қорғалатын өзге де құпия боп табылатын қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру. - мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы. - мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы атқарғаны, ерекше маңызды не күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу; - мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін орындамағаны не тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауапкершілігі. - мемлекеттік қызметшінің кәсіпқойлығы мен жоғары біліктілігі. - мемлекет қызметшілерінің қызмет перспективасы. -мемлекеттің қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу 2. Заңның 1-бабына сәйкес, мемлекеттік қызметші деп - мемлекеттік органда заңдарда белгіленген тәртіппен республикалық не жергілікті бюджеттен не ҚР Ұлттық банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттікті жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматын айтамыз. Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттеріне 9-бапта карастырылган. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтары 8-бапта айтылган. 3. Мемлекеттік қызметке кіру тәртібі заңның 3-тарауында қарастырылған. Жалпы мемлекеттік қызметке кіруге кез-келген республика азаматтарының құқығы бар. Мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады. Ал шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар республика заңдарына және халықаралық шарттарына сәйкес мемлекеттік қызметке қабылданбайды. Мемлекеттік қызметке кіретін адамдар, ең алдымен Қазақстан Республикасының азаматы болуы, жасы 18-ден кем болмауы тиіс. Біліктілік талаптарына сәйкес келетін білімі мен кәсіби даярлығы, жұмыс стажы болуы шарт. Азамат мемлекеттік қызметке кірген кезде салық қызметі органдарына салық салу объектісі боп табылатын өзінің алған табыстары мен өзіне меншік құқымен тиесілі мүлігі туралы мәліметтерді табыс етуге міндетті. Мемлекеттік қызметте болудың шекті жасы 60 жас. Мемлекеттік қызметшілер кемінде 3 жылдан бір аттестациядан өтеді. Егер аттестациялық комиссия мемлекеттік қызметшіні атқаратын қызметіне сай емес деп шешкен болса, ол кәсіптік қайта даярлауға жіберіледі немесе лауазымы төмендетіледі. Жоғары, бірінші және екінші категориядағы мемлекеттік лауазымдағы мемлекеттік қызметшілер аттестациялауға жатпайды. 4. Мемлекеттік қызметшінің өзіне жүктелген міндеттерді атқармағаны, лауазымды өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны, мемлекеттік және еңбек тәртібін бұзғаны, сондай-ақ заңдағы шектеулерді сақтамағаны үшін: 1/ ескерту; 2/ сөгіс. 3/ қатаң сөгіс; 4/ қызметіне сәйкес келмейтіні туралы ескерту; 5/ атқаратын қызметінен босату түрінде тәртіптік жазалар қолданылуы мүмкін. Мемлекеттік қызметшілер қылмыс және өзгедей құқық бұзушылық жасаған жағдайда заңдарда белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша тиісінше қылмыстық, әкімшілік және материалдық жауаптылыққа тартылады.7

2.Тақырып. Басқарудың құқықтық актілері.
1. Басқарудың құқықтық актілерінің түсінігі
2. Түрлері
3. Құқықтық актілерді дайындау, талқылау, ұсыну
 Басқарудың құқықтық актілері  -  атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың белгіленген тәртіппен шығаратын, мемлекеттік биліктік сипаты бар, басқару қатынастарын реттейтін немесе нақты басқару ісін шешетінзаңға тәуелді заңды актісі. Басқарудың құқықтық актілері атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың заңдардың орындалуын қамтамасыз ету қызметімен тығыз байланысты болады, сондықтан да олардың актілері құқықтық сипатта болады. Атқарушы билік органдарының құқықтық апктілерді шығаруы басқару міндеттерін жүзеге асыру қажеттілігінен туындайды. Сонымен, басқарудың құқықтық актілері атқарушы биліктің мақсаттарын жүзеге асырушы маңызды құралы болып есептеледі. Басқарудың құқықтық актілерінің түрлері. Басқарудың құқықтық актілерін әртүрлі негіздер бойынша жіктеуге болады: заңдық қасиеттері бойынша, әрекетр ету мерзімі бойынша, әрекет ететін аумағы бойынша, құзіретінің сипаты бойынша, аттары бойынша, көрініс сипаты бойынша, күрделілік деңгейі бойынша, қабылдау тәртібі бойынша. Басқарудың құқықтық актілерін құзіретінің сипаты бойынша мынадай 3 түрге бөлуге болады: 1) жалпы актілер; 2) салалық актілер; 3) салааралық актілер; Жалпы құқықтық актілер ҚР-ның Конституциясына және басқа да заңдарына сәйкес атқарушы билік органдарының құрылымын, билік субъектілері мен атқарушылардың мінез-құлық ережелерін бекітеді. Жалпы актілердің ішіндегі неғұрлым маңыздысы  -  ҚР Президентінің актілер. ҚР Президентінің актілері негізінде Үкіметтің және атқарушы биліктің өзге де органдарының қызметінің тәртібі және құқықтық негізі құрылады, яғни олар құрылтайшылық сипатта болады. Аттары бойынша бұл актілер: жарлықтар, қаулылар, өкімдер, бұйрықтар, нұсқаулар, нұсқаулықтар, шешімдер, ережелер болып бөлінеді. 1. Құқықтық актілерді дайындау, талқылау және ұсыну тәртібі. Құқықтық актілер 2 жағдайда дайындалып, талқыланып, қабылданады: 1) оның қабылдануы жоғарғы нормативтік құқықтық актіде тікелей көрсетілген жағдайда; 2) мұндай актіні қабылдау қажеттілігі туған жағдайда. Егер жаңа актіні қабылдауға неіз бар болса, онда оның жобасы, нақты орындаушылары, қаржылық- экономикалық негізділігі анықталады. Жаңа актіні бастаушылар мыналар болуы мүмкін: - осындай акт қабылдауға өкілеттігі бар орган; - басқарудың төменгі органы; - басқа да мүдделі субъектілер; Құқықтық актілердің төмендегідей реквизиттері болуы тиіс: - атауы; - реттеу пәнін қысқаша түсіндіретін кіріспе; - қабылданған күні мен орны; - қол қоюға тиісті адамның қолы; - заңды күшіне ену мерзімі, ал қажет жағдайда әрекет ету мерзімі. 2. Құқықтық актілердің күшіне енуі, өзгеруі, күшін жою негіздері. Құқықтық акт ресми түрде жарияланған кезден бастап не актіде тікелей көрсетілген кезден бастап күшіне енеді. Құқықтық актіге өзгертуді оны қабылдаған орган немесе лауазымды тұлға енгізеді. Құқықтық актіні тоқтату: - тұтас не бір бөлігін тоқтату; - ҚР бүкіл аумағында не белгілі бір аймақта; - белгілі бір қызмет түріне байланысты немесе мемлекеттік орган қызметін тұтас тоқтату болуы мүмкін. Құқықтық акт мынадай жағдайда күшін жояды: - оны қабылдаған орган актіні күшін жойды деп тапса не басқа акт қабылдаса; - актіде көрсетілген талап орындалса; - заңды оқиға болса.

3.Тақырып. Әкімшілік құқық бұзушылық және әкімшілік жауаптылық.
1. Әкімшілік құқық бұзушылықтың түсінігі
2. Әкімшілік жауаптылықтың түсінігі және пайда болу негіздері 3. Әкімшілік жазалар
4. Әкімшілік жазаларды тағайындау
Пайдалынатын негізгі терминдер: әкімшілік құқықбұзушылық, әкімшілік жауаптылық, әкімшілік жазалар, әрекет, әрекетсіздік, құқыққа қайшылық 1. Әкімшілік құқық бұзушылық дегеніміз  -  жалпыға міндетті әкімшілік құқықтық нормаларды бұзғандығы үшін әкімшілік жауаптылық пен жазаға тартылатын заңға қайшы, қоғамға қауіпті кінәлі әрекет немесе әрекетсіздік. Әрекет дегеніміз  -  белсенді түрде заң талаптарын, міндеттерін орындамау және тиым салынған әрекеттерді жасау. Әрекетсіздік дегеніміз - өзіне жүктелген міндеттерді орындамау (енжар түрде). Әкімшілік құқық бұзушылық әкімшілік жауаптылықтың фактілік негізі болып есептеледі. Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілері: 1) құқыққа қайшылығы. 2) кінәлілігі. 3) көп тарағандығы. 4) әкімшілік жазаланатындығы. 5) қоғамға қауіптілігі. Құқыққа қайшылығы  -  құқық нормаларын бұзатын әрекетті жасаудан тұрады. Әкімшілік құқық бұзушылық әкімшілік құқықтың ғана емес, басқа да құқық салаларының нормаларын бұзады. Мысалы: еңбектік, азаматтық, қаржылық құқық нормалары. Кез-келген әрекеттің кінәлілігі, оның қасақана немесе абайсызда жасалғандығын білдіреді. Кінәнің болуы - әкімшілік құқық бұзушылықтың міндетті белгісі. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы дегеніміз  -  қоғамға қауіпті әрекеті үшін әкімшілік жауаптылыққа тартуға толық негіз беретін белгілердің жиынтығы. Құқық бұзушылықтың құрамы мына 4 элементтен тұрады: 1) Объект 2) Объективтік жағы. 3) Субъект 4) Субъективтік жағы. Құқық бұзушылық объектісі - әкімшілік жауаптылық шараларымен қорғалатын және басқа да құқық салаларымеен реттелетін қоғамдық қатынастар. Объект  -  топтық, жалпы, тікелей, түрлік болып бөлінеді. Объективтік жағы - әкімшілік құқық бұзушылықтың сыртқы жағын сипаттайды. Субъектісі  -  16-жасқа толған, есі дұрыс, кінәлі адам, арнаулы субъект болуы да мүмкін. Субъективтік жағы  -  қасақана немесе абайсызда болуы мүмкін. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы толық болғанда ғана, оны жасаған адам әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте құқық бұзушылық жасаған адамды әкімшілік жауаптылықтан босату негіздері көрсетілген. Бұл негіздерге  -  құқық бұзушының жеке тұлғасы, құқық бұзушылықтың сипаты мысал болалады. Мұнда жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар, құқық бұзушылық кінәсінің деңгейі, оның мүліктік жағдайы, шын жүректен өкінуі, зиянды зардаптарын жоюы және тағы басқа ескеріледі. 2. Әкімшілік жауаптылық мемлекеттің құқық бұзушылыққа әсері болып табылады. Яғни мемлекет құқық бұзушыға белгілі бір мәжбүрлеу шараларын қолданады. Әкімшілік жауаптылықты Парламент, Президент, Үкімет тағайындауы мүмкін. Сонымен қатар өз аумағы шеңберінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар да әкімшілік жауаптылық тағайындау туралы шешім шығара алады. Қазақстан Республикасының 1993 жылы 10-декабрьдегі <<Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы>> заңына сәйкес маслихат төмендегі мәселелер бойынша әкімшілік жауаптылық тағайындай алады: - жер, су, тоғай, ресурстарын, табиғи құндылықтарды, тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау; қоғамдық орындарда сауда жасау, қоғамдық тәртіп, жол және өрт қауіпсіздігі, судағы қауіпсіздік, қоғамдық транспортты пайдалану тағы басқа. Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты жеңілдететін немесе жоятын актілердің кері күші болады. Ал жауаптылықты ауырлататын немесе тағайындайтын актілердің кері күші болмайды. Әкімшілік жауаптылық дегеніміз  -  уәкілетті органның немесе лауазымды тұлғаның әкімшілік заңға сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жаза қолдануынан көрінетін заңды жауаптылықтың ерекше түрі.

4  -  тақырып. Әкімшілік жазалар.
1. Әкімшілік жазалардың түсінігі, мақсаты, жүйесі.
2. Әкімшілік жазалардың түрлері.
3. Әкімшілік жазаны тағайындау тәртібі, мерзімі.
Пайдалынатын негізгі терминдер: әкімшілік жазалар, әкімшілік құқықбұзушылық, айыппұл, ескерту, 9 сөгіс, мүлкін тәркілеу. 1. Әкімшілік жаза дегеніміз - әкімшілік құқұқ бұзушылық жасаған адамға заңмен белгіленген тәртіппен мемлекеттің уәкілетті органы немесе лауазымды тұлға қолданатын мемлекеттік әсер ету шарасы. Әкімшілік жазалар құқық бұзушыға моральдық не материалдың әсер етуді көздейді. Әкімшілік жазаның мақсаттары төмендегідей: -әкімшілік заң нормасымен қарастырылған әрекеттер үшін тиісті жауаптылық шарасын тағайындау. - әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамды заңды сақтау және құқық тәртібін құрметтеу рухында қайта тәрбиелеу. -әкімшілік құқұқ бұзушылық жасаудан сақтандыру, алдын алу. Мерзімі бойынша әкімшілік жазалар: бір реттік (разовый), бір мерзімдік (единовременный), созылмалы, негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі және қосымша жазалардың тағайындалу тәртібі Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодекстің 46-бабында көрсетілген. Әкімшілік жазалар тағайындау арқылы әкімшілік құқық бұзушылық субъектілерінің белгілі бір құқықтарынан айырады. Ескерту, айыппұл, әкімшілік қамау  -  тек негізгі жаза ретінде қолданылады. Белгілі бір қызмет түріне патент, лицензиядан айыру, арнаулы құқығынан айыру, сондай-ақ шетелдіктерді не азаматтығы жоқ тұлғаларды әкімшілік жолмен кетіру - негізгі және қосымша жаза ретінде тағайындалуы мүмкін. Қағидалар - әкімшілік жазаны тағайындауға негіз болатын негізгі идеялар мен бастамалар. Қағидалар сақталса әкімшілік жазаларды тағайындауда қате, кемшілік жіберуден сақтануға болады. - заңдылық - мақсатқа сәйкестілік - дер кезде болуы, жеделдік - құқық бұзушылықтар жыйынтығы үшін салынатын жазалардың біріктірілуі. Әкімшілік жаза тағайындағанда әкімшілік жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән- жайлар ескеріледі. 2. Әкімшілік жазалардың жекелеген түрлері. а) Ескерту. Ескерту әкімшілік жаза ретінде жазбаша түрде шығарылады және құқық бұзушыны сақтандыру тәсілі болып табылады. Ескерту көпшілік жағдайда моральдық әсер ету шарасы болып табылады және жасалып жатқан құқыққа қайшы іс-әрекетті аяқталмаған сатыда тоқтату әдісі болып табылады. Ескертуді ауызша жасау әкімшілік жаза ретінде есептелмейді. Ескертуді жазбаша түрде жасаудың қажеттілігі, егер адам құқық бұзушылықты қайталап жасаған жағдайда оған неғұрлым қатаң шаралар қолдануға мүмкіндік береді. Ескертудің әрекет ету мерзімі болады, егер адам жазасын өтегеннен кейін 1жыл ішінде жаңа әкімшілік құқық бұзушылық жасамаса, онда ол әкімшілік жауаптылыққа тартылмаған деп есептеледі. Егер тұлға қайтадан құқық бұзушылық жасаса, онда кодекстің 62-бабына сейкес, лауазымды тұлға әкімшілік жаза тағайындаған кезде мұны ауырлататын мән-жай ретінде қарастырады. Ескеруді қолдану әкімшілік күштеу шарасының ең біріншісі және құқық бұзушыға өз іс-әрекетінің объективті түрде бағалауға, өзінің құқыққа қайшы іс-әрекетін тоқтатуға негіз болады. Яғни құқық бұзушыға ескерту жасау лауазымды адамның іс-әрекетінің адамгершілігін көрсетеді. б) Айыппұл. Айыппұл - әкімшілік құқық бұзушылық үшін Кодексте (48-б) көзделген жағдайда және шекте, әкімшілік жаза қолдану кезінде қолданылып жүрген заңдарға сәйкес белгіленетін айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сай келетін дәрежеде салынатын ақшалай жаза. Айыппұл - әкімшілік жазалардың ең көп тараған түрі б/е. Себебі ол құқық бұзушының материалдық мүддесіне әрекет ету тәсілі. Айыппұл мынадай мөлшерде салынады. - жеке адамға  -  айлық есептік көрсеткіштің оннан бір бөлігінен. - лауазымда адамға  -  бес айлық есептік көрсеткіштен. - заңды тұлғаларға  -  жиырма айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы тиіс. Жеке адамға салынатын айыппұл мөлшерін 200 айлық есептік көрсеткіштен, лауазымды адамға 400 айлық есептік көрсеткіштен, заңды тұлғаға 2000 айлық есептік көрсеткіштен асыруға болмайды. Әкімшілік айыппұл міндетті түрде төленуі тиіс, егер құқық бұзушы дер кезінде төлемесе, онда айыппұл оның жалақысынан (стипендия, пенсия т.б) мәжбүри түрде даусыз өндіріп алынады. Егер кінәлі тұлға жұмыс істемесе, не тұрақты жалақысы болмаса онда жаза соттық орындау тәртібімен борышкердің мүлкімен өндіріп алынады. Егер дереу төлеуге мүмкіндігі болмаса, лауазымды тұлға айыппұлдың төленуін 1 айға дейін созуы мүмкін.10 Өзіне әкімшілік тәртіппен айыппұл салынған адам бұл жаза заңсыз деп есептесе, <<Азаматтың өтініштерін қарау тәртібі туралы>> Қазақстан Республикасы 19.07.95 Президентінің заң күші бар жарлығымен сәйкес, бұл шешімге шағымдануға құқылы. Шағым қаулы шығарған лауазымды тұлғаға беріледі, ал соңынан іспен бірге қарауға мүдделі органға не лауазымды адамға беріледі. Шағым 10 күн ішінде қаралуы тиіс. в) Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы не оның тікелей объектісі болған затты өтемін төлеп алып қою.  -  оны мәжбүрлеп алып қоюдан және алынған затты өткізу жөніндегі шығыстарды шегеріп, түскен соманы бұрынғы меншік иесіне бере отырып, ол затты өткізуден тұрады. Өтемін төлеп алып қоюды судья қолданады, түскен сомадан ол затты сақтауға, тасмалдануға, сатуға т.б. кеткен шығындар алып қалынады. Өтелім алып қоюдың тәртібі және алып қоюға жататын заттың тізімі Қазақстан Республикасының тиісті заңнамамен белгіленеді. Аң аулау өмір сүруінің негізгі заңды көзі боп табылатын адамдарға аңшылық қаруды, атыс оқ- дәрілерін және аңшылықтың басқа да қаруларын өтемін төлеп алып қоюды қолдануға болмайды.(КОАП 49- б 2-т) Бұл тек қасақана құқық бұзушылық үшін негізгі де, қосымша жаза ретінде де қолданылуы мүмкін. г) Тәркілеу. Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы не оның тікелей объектісі болған затты тәркілеу, сондайақ әкімшілік құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған кірістерді, ақшаны, бағалы қағаздарды тәркілеу  -  оларды заңдарда белгіленген тәртіппен мемлекет меншігіне мәжбүрлеп тегін аударудан тұрады. Тәртіп бұзушының меншігі болып табылатын зат қала тәркіленуі мүмкін. Аңшы қаруы, оқ дәрісі, егер аңшылық - өмір сүруінің негізгі көзі болып табылады, адамға тәркіленбейді. (негізгі, қосымша жаза ретінде де б/м). Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Қазақстан Республикасы азаматтары заңды жолмен табылған кез-келген мүлікке меншік иесі бола алады. Меншік заңмен қорғалады. Соттың шешімінсіз ешкім де өз мүлкінен айырылмайды. Тәркілеуді судья қолданады, заңның ерекше бөлімінің тиісті бабында әкімшілік жаза ретінде көзделген жағдайларда тағайындалуы мүмкін. д) Арнаулы құқықтан айыру. Нақты адамға берілген арнаулы құқықтан айыру  -  осы құқықты пайдалану тәртібінің өрескел не үнемі бұзылғаны үшін қолданылады. Арнаулы құқықтан айыруды судья қолданады және ол 1 айдан кем болмауы, 2 жылдан аспауы тиіс. (көлік жүргізу құқығы, аң аулау құқығы т.б.). - алкогольдік, токсический, есірткілік масаң күйде болу; - авария жасап жол жүру ережесін өрескел бұзу. - техникалық жарамсыз көлікті айналадағы адамдардың өмірі мен денсаулығына зиян келтіретінін біле отырып пайдалану. - аң аулау ережесін бүзу арқылы адамдардың мүддесіне, табиғатқа қауіп тудырса. Мүгедектігіне байланысты арнаулы құқықты пайдаланатын адамды ол құқықтардан айыруға болмайды. (егер мас күйінде болса ғана қолдануы мүмкін). Ал аң аулау құқығынан айыру  -  ол өмір сүруінің негізгі көзі болып табылатын адамға қолданылмайды. е) Әкімшілік қамау. Ерекше жағдайда ғана жекелеген әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін 15 тәулікке, ал төтенше жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жағдайда 30 тәулікке дейін Қазақстан Республикасы заңына сәйкес аудандық (қалалық) сот тағайындайды. Кәмелетке толмағандар, жүкті әйелдер, 12 жасқа дейінгі баласы бар әйелдер, 1,2 топ мүгедектері әкімшілік қамауға тартылмайды. Әкімшілік қамау туралы қаулыны сот шығарады, және ішкі істер органы дереу орындауы тиіс. Әкімшілік қамау әкімшілік құқық бұзушылық қайталап жасалса және қылмысқа жақын әкімшілік құқықбұзушылық жасалса тағайындалады. ж) Кәсіпкерлік қызметке қадағалау жасау. Қосымша жаза ретінде бір жылға дейінге мерзімге тағайындалады. Азаматтардың, шаруашылық субъектісінің кәсіпкерлік қызметіне қадағалау жасау - өз өкілеттігі шеңберінде мұндай қызметті бақылауды жүзеге асыратын органның арызы бойынша тағайындалады. Мұның мақсаты  -  азаматтарға, шаруашылық субъектісіне әр ай сайын өзінің қаржылық, шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруін қадағалау. Бақылау және қадағалау органдары Қазақстан Республикасы заңдары негізінде өкілеттігі бойынша жұмыс атқарады, олар: мемлекеттік салық, санитарлық, ревизиялық инспекциялар. з) Белгілі бір қызмет түріне лицензиясынан (патент) айыру. Лицензия  -  бұл уәкілетті мемлекеттік орган беретін азамат не заңды тұлғаға белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беретін шешім. Лицензиядан айыру уақытша не тұрақты, қосымша не негізгі жаза болуы мүмкін. <<Лицензиялау туралы>> ҚР Президенті жарлығына сәйкес, жыл сот тәртібімен алынуы мүмкін:11 - егер лицензият лицензияда көрсетілген талаптарды орындамаса немесе сот ондай қызметпен айналысуға тиым салса. 6 айға дейінгі мерзімге лицензия мерзімін тоқтата тұруы мүмкін, себебі көрсетілуі тиіс. Ол кемшіліктер жойылған соң лицензияның күші қайта енеді. 3. Әкімшілік жазаны тағайындау тәртібі Кодексте, нормативтік актілерде көзделген. Әкімшілік жазаны төмендегідей жағдайларда өз өкілеттігі шеңберінде тиісті орган немесе лауазымды тұлға тағайындайды: -егер кінәлінің әрекетінде әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы бар болса. -егер бұл құрам ӘҚБК-ң тиісті нормасымен бекітілген болса. -егер бұл баптың санкциясында жасалған құқық бұзушылық үшін жауаптылық көзделген болса. -жасалған құқық бұзушылықтың сипаты, кінәлінің жеке тұлғасы, кінә деңгейі, мүліктік жағдайы, сонымен қатар жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар ескеріле отырып. ӘҚБК-нің 61-бабына сәйкес, әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты жеңілдететін мән- жайлар: -кінәлінің шын өкінуі. -кінәлінің құқық бұзушылықтың зиянды зардаптарынжоюы, зиянның орнын толтыруы -жан күйзелісі жағдайында жасалуы. -кәмілетке толмаған адамның құқық бұзушылық жасауы. -жүкті әйелдің немесе 3 жасқа дейінгі жас баласы бар әйелдің құқық бұзушылық жасауы. Істі қарайтын орган немесе лауазымды тұлға бұдан басқа да мән-жайларды жеңілдететін мән-жай есебінде қарастыруы мүмкін. Әкімшілік заң кінәлінің бірнеше әкімшілік құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жауаптылық қарастырады, яғни 1 тұлға 2 немесе одан да көп әкімшілік құқық бұзушылықтар жасаса, онда тиісті орган немесе лауазымды тұлға заң негізінде оның әрбір құқық бұзушылығы үшін әкімшілік жаза тағайындайды. Егер адам бірнеше әкімшілік құқық бұзушылықтар жасап, ол істерді бір судья, бір орган (лауазымды адам) қараса, бұл адамға белгілі бір түрдегі жазалар қолданылған жағдайда, жазаның түпкілікті мөлшерін жазаның осы түрі үшін осы Кодексте белгіленген 3 еселенген ең жоғарғы шегінен асыруға болмайды. Әкімшілік қамауға алудың ең ұзақ мерзімі мұндай жағдайда  -  30 тәуліктен, ал төтенше жағдай режимінің талаптарын бұзғаны үшін қолданылатын әкімшілік қамауға алу 45 тәуліктен аспауы тиіс.

5  -  тақырып. Басқарудың құқықтық актілері.
1. Басқарудың құқықтық актілерінің түсінігі және негізгі белгілері.
2. Басқарудың құқықтық актілерінің түрлері.
3. Құқықтық актілерді дайындау, талқылау және ұсыну тәртібі.
4. Құқықтық актілердің күшіне енуі, өзгеруі, күшін жою негіздері.
1. Басқарудың құқықтық актілері  -  атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың белгіленген тәртіппен шығаратын, мемлекеттік биліктік сипаты бар, басқару қатынастарын реттейтін немесе нақты басқару ісін шешетінзаңға тәуелді заңды актісі. Басқарудың құқықтық актілері атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың заңдардың орындалуын қамтамасыз ету қызметімен тығыз байланысты болады, сондықтан да олардың актілері құқықтық сипатта болады. Атқарушы билік органдарының құқықтық апктілерді шығаруы басқару міндеттерін жүзеге асыру қажеттілігінен туындайды. Сонымен, басқарудың құқықтық актілері атқарушы биліктің мақсаттарын жүзеге асырушы маңызды құралы болып есептеледі.
2. Басқарудың құқықтық актілерінің түрлері. Басқарудың құқықтық актілерін әртүрлі негіздер бойынша жіктеуге болады: заңдық қасиеттері бойынша, әрекетр ету мерзімі бойынша, әрекет ететін аумағы бойынша, құзіретінің сипаты бойынша, аттары бойынша, көрініс сипаты бойынша, күрделілік деңгейі бойынша, қабылдау тәртібі бойынша. Басқарудың құқықтық актілерін құзіретінің сипаты бойынша мынадай 3 түрге бөлуге болады: 1) жалпы актілер; 2) салалық актілер; 3) салааралық актілер; Жалпы құқықтық актілер ҚР-ның Конституциясына және басқа да заңдарына сәйкес атқарушы билік органдарының құрылымын, билік субъектілері мен атқарушылардың мінез-құлық ережелерін бекітеді. Жалпы актілердің ішіндегі неғұрлым маңыздысы  -  ҚР Президентінің актілер. ҚР Президентінің актілері негізінде Үкіметтің және атқарушы биліктің өзге де органдарының қызметінің тәртібі және құқықтық негізі құрылады, яғни олар құрылтайшылық сипатта болады. Аттары бойынша бұл актілер: жарлықтар, қаулылар, өкімдер, бұйрықтар, нұсқаулар, нұсқаулықтар, шешімдер, ережелер болып бөлінеді.
3. Құқықтық актілерді дайындау, талқылау және ұсыну тәртібі.12 Құқықтық актілер 2 жағдайда дайындалып, талқыланып, қабылданады: 1) оның қабылдануы жоғарғы нормативтік құқықтық актіде тікелей көрсетілген жағдайда; 2) мұндай актіні қабылдау қажеттілігі туған жағдайда. Егер жаңа актіні қабылдауға неіз бар болса, онда оның жобасы, нақты орындаушылары, қаржылық- экономикалық негізділігі анықталады.
4. Құқықтық актілердің күшіне енуі, өзгеруі, күшін жою негіздері. Құқықтық акт ресми түрде жарияланған кезден бастап не актіде тікелей көрсетілген кезден бастап күшіне енеді. Құқықтық актіге өзгертуді оны қабылдаған орган немесе лауазымды тұлға енгізеді. Құқықтық актіні тоқтату: - тұтас не бір бөлігін тоқтату; - ҚР бүкіл аумағында не белгілі бір аймақта; - белгілі бір қызмет түріне байланысты немесе мемлекеттік орган қызметін тұтас тоқтату болуы мүмкін. Құқықтық акт мынадай жағдайда күшін жояды: - оны қабылдаған орган актіні күшін жойды деп тапса не басқа акт қабылдаса; - актіде көрсетілген талап орындалса; - заңды оқиға болса. 9- тақырып. Әкімшілік жауаптылық ұғымы және маңызы 3.1. Әкімшілік жауаптылықтың ұғымы жіне негізгі ерекшеліктері 3.2. Әкімшілік жауаптылықтан босату. 3.3. Заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығы. Пайдалынатын негізгі терминдер: әкімшілік жауаптылық, әкімшілік жауаптылықтан босату, әкімшілік құқықбұзушылық, әкімшілік жазалар, Әкімшілік жауаптылық қылмыстық, азаматтық және тәртіптік жауаптылықтармен қатар заңдық жауаптылықтардың бір түрі болып табылады. Оны мемлекет жауаптылықтың негіздерін, бұзушыларға қолданылуы мүмкін болатын шараларды, құқық бұзушылық туралы істерді қараудың және осы шаралардың орындалу тәртібін айқындайтын құқықтық нормалар шығару жолымен белгілейді. Заңдық айғақ - әкімшілік құқық бұзушылық болған кезде  -  құқықтық реформа санкциясының механизмі іске қосылады, сөйтіп санкция жазаны қолдануға болатын (потенциалды) мүмкіндігінен шынайы жазаға, яғный әкімшілік жазаға айналады. Әкімшілік құқықта әкімшілік мәжбүрлеудің толып жатқан шараларының ішінен (тексеру, реквизициялау, ұстау, алып қою т.б.) тек әкімшілік жазалар ғана жазалау функциясын атқарады және тек соларды қолдану ғана әкімшілік жауаптылықтың туындауына әкеп соқтырды (ӘҚБтК-тің 283-б.). Сонымен, әкімшілік жауаптылық  -  бұл әкімшілік-құқықтық санкцияларды жүзеге асыру, уәкілетті органның құқық бұзушылық жасаған азаматтар мен заңды тұлғаларға әкімшілік жазалар қолдануы. Әкімшілік жауаптылықты әкімшілік құқық бұзушылық үшін құқықтық жауаптылық ретінде қарауға болады. Бұл орайда мынаны ескеру керек, қол сұғудың объектісі мемлекеттік басқару аясындағы, сондай-ақ кейбір басқа да қатынастар болып табылады. Мәселен, әкімшілік жауаптылық, бір жағынан, кеден, салық қатынастарына, меншіктік сақтауға, азаматтардың құқықтарын, табиғатты, халықтың денсаулығын, сауданы т.б. қорғауға байланысты қатынастарға қол сұққаны үшін белгіленеді. Екінші жағынан, әкімшілік жауаптылық әкімшілік құқықтың әрбір нормасын бұзған үшін емес, олардың ішінде тек әкімшілік жауаптылық көрсетілгендеріне ғана қолданылады. Әкімшілік жауаптылық құқық қорғаудың, бұзушылықтың ерекше түрімен - әкімшілік құқық бұзушылықтармен, олар аса қауіпті болмаса да, бірақ қылмыспен салыстырғанда едәуір жиі кездеседі, күресудің маңызды құралы ретінде пайдаланылады. Олардың қауіптілігі ққыққа қарсы іс-әрекеттің немесе әрекетсіздіктің өздерінің сипатында ғана емес, сонымен бірге едәуір көп таралғандығында, олардың көптеген мыңдаған әкімшілік құқық бұзушылықты қамтитын <<көп түрлілігінде>>. Әкімшілік  -  құқықтық нормаларды бұзу әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдануға әкеп соқтырады, олардың бір түрі әкімшілік жазалар болып табылады. Нақ осы соңғылар, алдын алу, жолын кесу шараларынан және процессуалдық шаралардан айырмашылығы, әкімшілік жауапқа тартылғанның нәтижесінде қолданылады. Әкімшілік жауаптылықты оны белгілеу тәртібі айырады. ӘҚБтК бойынша әкімшілік жауаптылық осы Кодекспен белгіленеді. Әкімшілік жауаптылықты көздейтін өзге заңдар осы Кодекске олар енгізілгеннен кейін ғана қолданылады. Жергілікті аумақтық сипаты бар құқық бұзушылықтар үшін (қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, қалалар мен елді мекендердің аумақтарын көріктендіру т.с.с.) облыстардың, Алматы мен 13 Астананың, қалалар мен аудандардың жергілікті өкілді органдары ӘҚБтК-тің тиісті баптарында әкімшілік жауаптылық көзделетін ережелерді белгілеуге құқылы. Органдар мен лауазымды адамдар әкімшілік жауаптылық шараларын өздеріне қызмет жөнінен бағынышты емес бұзушыларға қолданады. Сонымен бірге олар бір ұжымның қызметкерлері болып табылмайды және қызметтік-еңбек қатынасы жөнінен байланысты болмайды. Бұл жағдай әкімшілік жауаптылықты, әдетте, жоғарғы органның немесе лауазымды адамның бағыныштылық тәртіппен басшыларға, жұмысшылырға, қызметшілерге қолданатын тәртіптік жауаптылыққа айыруға мүмкіндік береді. Әкімшілік жауаптылыққа тарту мен әкімшілік жаза қолдану бұзушыны сотталғанға әкеп соқтырмайды және оны жұмыстан шығаруға негіз болып табылмайды. Әкімшілік жауаптылықты оны іске асырудың ерекше процессуалдық (іс жүргізу) тәртібі сипаттайды. Ол өзінің біршамаоңайлығымен, жеделдігімен және тиімділігімен тиісті қылмыстық және азаматтық істерді қараудың және олар жөнінде қандай да біршешім қабылдаудың тәртібінен өзгешеленеді. Заңдар, демократизм, адамгершілік, мемлекеттік мәжбүрлеу құралдарын үнемдеу және иландыруды дәйекті пайдалану қағидаларын негізге ала отырып, құқық бұзушылық жасаған адамдарды қандайда болмасын бір заңдық жауаптылықтан босатудың мүмкіндігін қарайды. ӘҚБтК әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамдарды, мысалы, теріс қылық онша елеулі болмаған жағдайда, әкімшілік жауаптылықтан босатудың негіздерін, шарттары мен салдарларын белгілейді. Әкімшілік жауаптылықтан босату сондай-ақ қоғамдық ықпал жасау шараларымен немесе жауаптылықтың басқа түрімен (мысалы, тәртіптік) ауыстырудан да иа болмаса жауаптылықтың ұзақ мерзімді шараларын қысқартудан (мысалы, аң аулау құқығын жоюдың) көрініс табуы мүмкін. Шындығында, барлық аталған жағдайларда уәкілетті органдар мен лауазымды адамдар құқықтық нұсқамаларды бұзған адамдарды қандайда болмасын бір түрінде әкімшілік жауаптылықтан босатуды жүзеге асырады. Әкімшілік жаза қолдану құқығы берілген органдар (лауазымды адамдар) жоғарыда аталған адамдарға әкімшілік жаза қолданудың орнына, кінәлі адамдарды тәртіптік жауаптылыққа тарту туралы мәселені шешу үшін тиісті органдарға құқық бұзушылық туралы материалдарды беруі мүмкін. Тәртіп туралы жарғалардың күші қолданылатын темір жол, теңіз, өзен көлігі мен азаматтық авияцияның қызметкерлері қызметтік міндеттерін атқару кезінде ӘҚБтК-тің тиісті баптарында (мысалы, 439-441, 448-450,450-453, 443, 446, 447-баптарында) көзделген құқық бұзушылық жасағаны үшін осы жарғыларға сәйкес тәртіптілік жауаптылықта болады. Әкімшілік жауаптылықтан босату өзінің мазмұны мен заңдық салдары бойынша әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуге болмайтын мән-жайлармен ұқсас, яғный оларды әрекеттің құқыққа қарсылығы мен жауаптылыққа тарту мүмкіндігі біріктіреді, бұл тікелей қажетті қорғануға (ӘҚБтК-тің 38-б.) және аса қажеттілікке (ӘҚБтК-тің 40-б.) жатады. Шынында, бірінші де, екінші де жағдайларда жағдайдың (ситуацияның) мазмұны әкімшілік құқық бұзушылық болып табылады, ал заңдық салдары (нәтижесі) ақыр аяғында тура келеді және юрисдикциялық органның немесе лауазымды адамның қандай да бір азаматты әкімшілік жауаптылыққа тартудан бас тартуға келтіреді. Әкімшілік жауаптылықты шектейтін институт бар. Бұл шектеулер ең алдымен әкімшілік заңдармен қаралған әкімшілік құқық бұзушылық субъектілерінің немесе әкімшілік қарап шешу шеңберінде құқық қолданушылардың ескеретін ерекшеліктерімен байланысты. Атап айтар болсақ, ӘҚБтК әкімшілік құқық бұзушылық субъектісін қандай да болмасын шеліктеріне байланысты кейбір әкімшілік жазаларды қолдану мүмкіндігін болғызбайды. Мәсеен, әкімшілік қамауға алуды жүкті әйелдерге және 14 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге, 18 жасқа толмағандарға, I және II топтағы мүгедектерге, сондай-ақ 58 жастан асқан әйелдер мен 63 жастан асқан еркектерге қолдануға болмайды.Көлік құралын масаң күйде жүргізу, масаң күйді куәландырудан белгіленген тәртіппен өтуден жалтару, сондай-ақ аталған адамдардың белгіленген ережелерді бұза отырып, өздері қатысушысы болған жол-көлік оқиғалары болған жерден кетіп қалу жағдайларын қоспағанда, көлік құралдарын жүргізу құқығынан айыруды, бұл құралдарды мүгедектігіне байланысты пайдаланатын адамдарға қолдануға болмайды. Аң аулау қаруларын және балық аулау құралдарын сақтау мен алып жүру құқығынан айыруды, осы құқықты пайдалану тәртібін үнемі бұзушылықты қоспағанда, аң аулау (балық аулау) өмір сүруінің негізгі заңды көзі болып табылатын адамдарға қолдануға болмайды. Әскери қызметшілерге және соларға теңестірілген адамдарға: судьяларға, прокурорларға, депутаттық тиіспеушілікпен пайдаланатын адамдарға, ҚРсы аумағында әкімшілік юрисдикциядан иммунитеті және қорғанышы бар шетелдіктерге әкімшілік жаза қолдану негіздеріне заң жүзінде шектеу қаралған. Заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығы. Әкімшілік жауаптылық тек жеке адамдарға ғана емес, жаңа ӘҚБтК бойынша заңды тұлғаларға да таратылатын болды. Кодексте заңды тұлғаларға (кәсіпорындарға, ұйымдарға) әкімшілік жазалар қолданудың құқықтық негіздеріне едәуір орын берілген. Әкімшілік жауаптылық субъектілерінің ішінде <<заңды тұлғалар>> деген цивилистік ұғыммен қамтылатын субъектілер пайда болды, оған барлық ұйымдарды, заңды тұлға құқықтары барларды да, жоқтарды да, оның ішінде олардың филиалдары мен өкілдіктерін, сондай-ақ өзге де құрылымдық 14 бөлімшелерін, егер олар әкімшілік заңнамалармен құқық субъектілері болып табылатын болса, жатқызуға болады. Заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығын әкімшілік құқық бұзушылық құрамының дәстүрлі белгілері сипаттайды (объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы). Бірақ та оларды жеке тұлғалар жасаған әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамын сипаттайтын ұқсас белгілерден айыратын олардың елеулі ерекшеліктері бар. Бұл ең алдымен және негізінен кінә ұғымына қатысты. Кінә - кез-келген жауаптылықтың қажетті шарты. Кінә болмаған, яғный құқыққа қарсы іс-әрекет (әрекетсіздік) жасалмаған жағдайда әкімшілік те, тәртіптік те, қылмыстық та жауаптылық болуы мүмкін емес. Объективтік кінә - бұл белгіленген ережелерді бұзатын заңды тұлғаның нақты іс-әрекеттерінің немесе әрекетсіздігінің сипатына байланысты әкімшілік жаза қолданатын мемлекеттік органның көзқарасы тұрғысынан ұйымның кінәсі; субъективтік кінә - ұйымның атынан оның ұжымының, әкімшілігінің, лауазымды адамдарының құқыққа қарсы әрекетке көзқарасы. Заңды тұлғаның әкімшілік жауаптылығын өзінің міндетін кінәлі түрде орындамауының жарамсыз салдары ретінде сипаттай отырып, оны тек құқыққа қарсы әрекет үшін ғана жауаптылық ретінде ұғынумен қанағаттануға болмайды. Заңды тұлғаға әкімшілік жаза қолдану тек кінәсі үшін ғана жазалау үшін емес, сонымен қатар әрі ұйымның өзінің міндеттерін, мемлекеттік органдардың талаптарын орындауды қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылады. Айтылғанды жинақтап қорыта отырып, мынадай анықтама беруге болады: заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығы  -  бұл әлеуметік әділеттілікті қалпына келтіру, құқыққа қарсы қызметті мемлекеттік айыптау, оларға жүктелген міндеттерді орындатуды қамтамасыз ету, құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында әкімшілік құқық субъектілігі бар ұйымдарға мемлекеттің белгіленген ережелерін, нормаларын және стандарттарын орындамағаны немесе дұрыс орындамағаны үшін әкімшілік жазалар қолдану. Барлық осы салалар мен аяларда Заңды тұлғаларға әкімшілік жауаптылықтың шараларын қолдану белгілі бір ерекшеліктермен сипатталады. Жер туралы заңнамаларды бұзған үшін әкімшілік жазалар қолдану. Әкімшілік жазаның шаралары ретінде ӘҚБтК көпшілігінде айыппұлдар қараған, олар жерге меншік құқығын бұзған, жер телімдерін өз бетімен иеленген, ранаулы белгілерді жойған, жерді бүлдірген, өз бетімен құрылыс салған, жерді нысаналы мақсатында пайдаланбаған, жер қойнауын пайдалану жөніндегі ережелерді бұзған үшін салынады. Заңды тұлғалардың кеден ережелерін бұзған үшін әкімшілік жауаптылығы. Заңды тұлғалардың кеден ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылықтары мынадай жазалар қолдану түрінде қаралған: 1) ескерту, 2) айлық есептік көрсеткіштің 1000-ға дейінгі мөлшерде айыппұл салу; 3) кеден ережелерін бұзудың тікелей объектілері болған тауарлар мен көлік құралдарын тәркілеу; 4) лицензияны арнайы рұқсатты немесе біліктілік аттестатын (куәлігін) тоқтата тұру, лицензиядан айыру (лицензиядан айыру ұйымдарға, шаруашылық жүргізуші субъектілерге, кедендік қоймалар, уақытша сақтау қоймалары, бажсыз сауда жасау магазиндер иелеріне, ұйымдарға  -  кедендік делдалдарға, кеден тасымалдаушыларына, бұлар тек қана заңды тұлғалар болуы мүмкін, арналған). Лицензиядан айыру деген, шындығында, осы лицензиямен жұмыс істейтін кәсіпорын қызметінің толығынан тоқтатылуын білдіреді және әкімшілік жаза ретінде қаралады. Заңды тұлғалардың салық заңнамаларын бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылығы. ӘҚБтК-тің 16-тарауының нормаларына сәйкес Салық кодекстің ережелерін бұзған салық төлеушілер заңмен белгіленген жағдайларда мынадай айыппұл түрлерінде әкімшілік жауапты болады: а) салық органында тіркеу есебіне қою туралы өтініш берудің заң актілерінде белгіленген мерзімін бұзу  -  20-дан 50-ге дейінгі, кәсіпкерлік қызметті тіркеудің мерзімін бұзу 100-ден 200-ге дейінгі айлық есептік көрсеткіштің мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады: салық төлеушінің салық есеп  -  қисабын салық органына табыс етпеуі  -  төленуге тиісті, бірақ төленбеген салықтың және басқа да міндетті төлем саласының 10%-дан 50% мөлшеріне дейін айыппұл салуға, ал маниторинг жүргізу үшін қажетті құжаттарды табыс етпеуі  -  айлық есептік көрсеткіштің 200-ден 500-дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады; б) салық төлеушінің салық салу объектілерін жасыруы  -  жасырылған салық салу объектілері құнының 50% мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады; в) кірістерді, шығыстарды және салық салу объектілерін есепке алу ережелерін бұзу  -  есепке алынбаған тауарлар (жұмыстар, көрсетілген қызметтер) құнының 10% мөлшерінде, ал салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасын кемітіп көрсету  -  салықтың және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің төленбегенсомасының 50% мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады. Заңды тұлғалардың заңсыз банк қызметін жүзеге асырғаны үшін әкімшілік жауаптылығы. Банк қызметінің тіркеусіз немесе арнайы рұқсатсыз, лицензиясыз немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, егер бұл әрекетте қылмыстық жаза қолданылатын әрекет белгілері болмаса  -  айлық есептік көрсеткіш 500-ге дейінгі мөлшерде айыппұл салуға әкеп соғады (ӘҚБтК-тің 138-б.). Заңды тұлғалардың, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың монополияға қарсы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылығы <<Бәсекеге және монополистік қызметті шектеу туралы>> 2001ж. 19-15 қаңтардағы заңмен1 белгіленген. Монополияға қарсы органдар, <<Табиғи онополиялар туралы>>2 және <<Жосықсыз бәсеке туралы>>3 заңдарға сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер соттың қарауына жатқызылатын реттерді қоспағанда, ӘҚБтК-тің 147-б.-да көзделген істерді қарайды. Заңды тұлғалардың өрт қауіпсіздігін бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылығы. <<Өрт қауіпсіздігі туралы, 1996ж. 22-қарашадағы заңның 27-б.>>4 өрт қауіпсіздігі туралы заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді бұзғаны үшін жеке және заңды тұлғалардың ҚР-ның заңдарына сәйкес жауап беретіндігін бекіткен. Мемлекеттік өрт сөндіру қызметі органдары ӘҚБтК-тің 312 және 313 баптарында қаралған заңды тұлғалардың құқық бұзушылықтарын қарап, белгіленген мөлшерде оларға айыппұл салуға құқылы. Заңды тұлғалардың санитарлық және табиғат қорғау ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылығы. <<Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы>> 2002ж. 4- желтоқсандағы заңмен5 кейбір санитарлық ережелердің бұзылғандығы үшін әкімшілік жауаптылыққа тартылатындығы көзделген. ӘҚБтК-те қаралған басқа да әлеуметтік және экономикалық салалардағы құқық бұзушылықтардың кейбіреулері үшін заңды тұлғалардың әр түрлі әкімшілік жауаптылықтары белгіленген. Әкімшілік жауапкершілік түсінігі.Әкімшілік жауапкершілік қағидалары.Әкімшілік жауапершіліктен босату жағдайлары Қоғам қашанда белгілі бір тәртіпке, заңдылыққа сүйене отырып өмір сүреді. Ол әрбір азаматтың саналы, жақсы тіршілігі мен жарқын болашағына жол ашады. Ал қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, оңдай қоғамның келешегі болмайды. Сол себепті қоғамды белгілі бір заңдылыққа сүйене отырып,тәртіп орнатудың маңызы зор. Қоғамдағы тәртіп адамдардың мінез-құлқын, іс әрекетін реттейтін қағидалардың әсерімен орнатылады. Барлық қарым-қатынасты құқықтық тұрғыдан реттеу өте күрделі; ол көп салалы және көп жүйелі процесс. Дегенмен, қазіргі уақытта реттелу субъектілері мен объектілеріне байланысты, белгілі жағдай мен аумақ аясында қолданылатын реттеу түрлері мен тәсілдері қалыптасқан. Соның бірі-заңды жауапкершілік. Әкімшілік жауапкершілік қағидалары: а) әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі заңмен, заңға тәуелді актілермен және оның нормаларымен бекітіледі. Демек, әкімшілік жауапкершіліктің жеке нормативтік-құқықтық жүйесі бар. Әкімшілік жауапкершілік нормалары жеке әкімшілік құқық институтын қалыптастырады. Мысалы, қылмыстық жауапкершілік-арнайы заңмен; тәртіптік жауапкершілік  - мемлекеттік қызметшілердің категориялық бөлінісіне сәйкес заңдар мен заңға тәуелді актілермен және Еңбек туралы заңмен материалдық (қаржылық) жауапкершілік Еңбек туралы, Азаматтық жөніндегі заңдармен,кейбір жағдайда әкімшілік құқық нормаларымен бекітіледі немесе жауапкершілікке тартылады.; б) әкімшілік құқық бұзушылық -әкімшілік жауапкершіліктін ұйытқысы болып табылады.Олар қылмыс,тәртіптік іс немесе материалдық залал келтіру немесе азаматтық-құқықтық деликт (құқық бұзушылық) болуы мүмкін. в) әкімшілік құқық бұзушылардың іс-әрекеттеріне негізделген арнайы заңдарға сүйеніп әкімшілік жауаппкершілік түрлі негізде әдістер қолданады. Әрбір жағдай белгілі бір нормаларға бағғытталып,заңды түрде қарастырылуы тиіс. Жасалған құқық бұзушылық немесе теріс қылық үшін әкімшілік жауапкершілікке 16 жастан бастап тартылады; г) қоғамға құқықтық тәртіп орнатудың құралы болып есептеледі; д) құқық бұзушылармен үнемі күрес жүргізеді және іс әрекеттері оларға қарсы бағытталады. Айтылғандарға қоса әкімшілік құқықтың өзіне ғана тән қағидалары арқылы, оның басқа жауапкершіліктерден айрықша ететін ерешеліктері бар; 1. Қылмыстық жауапкершіліктен айырмашылығы -әкімшілік жауапкерілікті сот және басқа да уәкілетті органдарда қадағалай отырып, сонымен қатар олар әкімшілік жауапкершілкке тарта алады. 2. Азаматтық құқықтық жауапкершілікте басты көңілге алынатын материалдық залал-әкімшілік жаууапкерліктің қажетті қағидасы болып саналмайды. 3. тәртіптік жауапкершілікте құқық бұзушылық атқаратын қызметі әсер етеді, ал әкімшілік құқықта ешбір қызмет немесе қызмет бағыныштылығы әсер етпейді. Демек әкімшілік жауапкершілік брлық азаматтарға бірде жүреді және оның алдында барлық азаматтар тең құқылы. Әкімшілік жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар.Қажетті қорғану 1.Қажетті қорғану жағдайында, яғни жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер учаскесін және қорғанушының немесе өзге де адамдардың басқа да құқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне қол сұғушыға зиян келтіру арқылы құқыққа қарсы қол сұғылудан қорғау кезінде егер бұл ретте қажетті қорғану шегінен шығып кетуге жол берілмеген болса, осы Кодексте көзделген әрекетті жасау әкімшілік құқық бұзушылық болып табылмайды. 1 Ег. Қаз., 2001, 27-қаңтар. 2 Парл. Жаршысы, 1998, №16, 214-Қ-қ 3 Парл. Жаршысы, 1998, № 9-10, 84-қ. 4 Парл. Жаршысы, 1996, №18, 368-қ. 5 Парл. Жаршысы, 2002, №21, 176-қ.16 2. Өздерінің кәсіби немесе өзге де арнаулы даярлықтарын және қызмет жағдайына қарамастан, барлық адамдар бірдей дәрежеде қажетті қорғаныс құқығына ие. Құқыққа қарсы қол сұғушылықтан аулақ болу не басқа адамдарға немесе мемлекеттік органдарға көмек сұрап жүгіну мүмкіндігі болғанына қарамастан, бұл құқық адамға тиесілі болады. 3.Қол сұғу сипаты мен дәрежесіне қорғанудың айқын сәйкес келмеуі, осының нәтижесінде қол сұғушыға жағдайдан туындамаған шектен тыс айқын зиян келтіру қажетті қорғану шегінен шығып кету деп танылады. Мұндай шектен шығушылық тек қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана әімшілік жауаптылыққа әкеп соғады. 4. Құқыққа қарсы қол сұғудан туындаған үрейдің қорқудың немесе сасқалақтап қалудың салдарынан қорғаныс шегінен асып кеткен адам әкімшілік жауаптылыққа болуға тиіс емес. Аса қажеттілік. 1. Аса қажеттілік жағдайында, яғни осы адамның немесе өзге де адамдардың өміріне, денсаулығына, құқ
        6.Такырып Қылмыс ұғымы жəне оның белгiлерi
1. Қылмыс ұғымы, түсінігі
2.Қоғамға қауыптылығы


 1.Қылмыс, онымен тығыз байланысты жаза қоғам тарихының барлық дəiрлерiнде өзгермелi сипатта болып келген ұғымдар. Қылмыс  -  бұл адам iс-əрекетiнiң бiр түрi. Осы тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта қылмыс ұғымына екi анықтама беру қалыптасқан. Қылмыстың формальды анықтамасы бойынша, қылмыс дегенiмiз - қылмыстық заң арқылы жазалау қатерiмен тыйым салынған адамның белгiлi бiр əрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық əрекеттiң мəнiн ашпайды, не үшiн заң шығарушы қандай да бiр əрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл əрекеттер қылмыс деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейдi. Сондықтан қылмыстың материалдық анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды. Қылмыстың материалдық анықтамасында қылмыстың негiзгi сапасы  -  оның қоғамға қауiптiлiгiмен анықталады деген тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сəйкес, қылмыс дегенiмiз - адамның қоғамға қауiптi iс-əрекетi болып табылады. Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң бар болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi. Сонымен, формальды жəне материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып қылмыстың ұғымын бередi. ҚР ҚК 9-бабының 1- бөлiгiне сəйкес ″Қылмыстық кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамға қауiптi iс-əрекет (əрекет немесе əрекетсiздiк) қылмыс деп танылады″. Көрсетiлген анықтамадан қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнəлiлiк жəне жазаланушылық. Осы аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-əрекет қылмыс деп танылады. Қылмыстың бiрiншi белгiсi оның қоғамға қауiптiлiгi. 

2.Қоғамға қауiптiлiк қылмыстың негiзгi материалдық белгiсi жəне қандай да бiр əрекеттi қылмыс деп танудың негiзi болып табылады. Əрекеттiң қоғамға қауiптiлiгi ең алдымен заңшығарушының қол сұғылатын негiзгi объектiлердi көрсетуi арқылы анықталады. Алайда, қоғамға қауiптiлiк - өзгермелi категория. Ол бiрнеше жағдайларға: iс-əрекеттiң өзiне (əрекет немесе əрекетсiздiк); қылмыстың жасалу жағдайы, орны, уақыты, тəсiлiне; қылмыскердiң жеке басының ерекшелiктерiне; қылмыстан келген зардаптың мөлшерiне; қылмыстың мақсаты мен мотивiне жəне т.б. жағдайларға байланысты анықталуы мүмкiн. Қоғамға қауiптiлiктiң екi сипаты бар: - сапалық немесе қоғамға қауiптiлiк сипаты, - сандық немесе қоғамға қауiптiлiк дəрежесi. Қоғамға қауiптiлiктiң сипаты қылмыстың қандай қылмыстарға қол сұғатындығымен (адамның өмiрi, меншiгi, денсаулығы, мемлекет қауiпсiздiгi), ал қоғамға қауiптiлiк дəрежесi қол сұғушылықтың ерекшелiгi мен деңгейiне, қылмыстан келген зардаптың ауырлығына байланысты анықталады. Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi қылмыстық заңда көрсетiлген санкция бойынша да анықталады. Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң болмауы оның қылмыстылығы мен жазаланушылығын жояды. Сондықтан, жасалған əрекеттiң белгiлерi формальды болса да бар, бiрақ елеулi маңызы болмағандықтан қоғамға қауiптi емес iс-əрекет қылмыс болып табылмайды (ҚР ҚК 9-бабының 2-бөлiгi). Қылмыстың екiншi белгiсi - қылмыстық құқыққа қайшылық, яғни белгiлi бiр əрекетпен қылмыстық норманы бұзу. Құқыққа қайшылық қылмыстың формальды белгiсi. Қоғамға қауiптi iс-əрекет егер ол қылмыстық заңда тiкелей қарастырылған болса ғана қылмыс болып табылады. Сондықтан əрекеттiң қылмыс немесе қылмыс емес екендiгiн шешу кезiнде заңның аналогиясы қолданылмайды деп көрсетiлген (ҚР ҚК 9- бабы). ҚР ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында жекелеген қылмыс құралдары үшiн жауаптылық қарастырылған. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы iс-əрекет жасауды қылмыстық құқыққа қайшылық деп атайды. Тиiсiнше, адамның қылмыстық заң тыйым салмаған iс-əрекеттердi жасауын қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заңшығарушы ғана белгiлi бiр əрекеттi қылмыс қатарына жатқызуға мүмкiндiк беретiн оның мəндi белгiлерiн анықтайды, сондықтан iс-əрекеттiң қылмыстық құқыққа қайшылығын белгiлеген тиiстi заңның жарияланған уақыттан бастап ондай iс-əрекеттер қылмыс деп танылады. Қылмыстың келесi белгiсi  -  кiнəлiлiк. Адамның өзi жасаған əрекетiне немесе əрекетсiздiгiне қатысты психикалық қатынасы болса, оның əрекетi кiнəлi түрде жасалған деп танылады. Бұл психикалық қатынас қасақаналық немесе абайсыздық түрiнде көрiнiс табады. Яғни, белгiлi бiр əрекеттi қылмыс деп тану үшiн онда кiнə орын алуы қажет. Белгiлi бiр психологиялық негiзден айрылған нақты əрекет немесе əрекетсiздiк қылмыс болып табылмайды (мысалы, рефлекторлық қозғалыс, ессiз жағдайдағы iс қимыл немесе гипноз, ұйқыдағы əрекеттер). Сонымен бiрге, сыртқы формальды белгiлерi қылмысты құрайтын тойтарылмайтын күш нəтижесiнде немесе күштеп мəжбүрлеу кезiнде адамның жасаған əрекетi де қылмыс ретiнде саналмайды. Яғни, кiнəсiз қылмыс та, жаза да жоқ деген сөз. Жазаланушылық - қылмыстың соңғы белгiсiн құрайды, өйткенi қылмыстық заң жазалау қатерiмен қорқытып тиым салған əрекеттi немесе əрекетсiздiктi жасау қылмыс болып саналады. Мұның өзi қылмыс құрамы туралы сипаттама тек қылмыстық заңда ғана көрсетiлгенiн жəне осы iс-əрекет үшiн қылмыстықзаңның санкциясында жазалау қатерi қарастырылатынын бiлдiредi. Мұндағы жазалау қатерiмен тыйым салу қылмыстың жазаланушылық белгiсi болып табылады.  

7. Тақырып Қылмыстардың түрлерi 
1. Қылмыстық құқықта қылмыстарды белгiлi бiр критерийі,тұрлері.
2. Қылмыстың қоғамға қауiптi сипаты мен дəрежесiне қарай оларды  санатқа бөлінұ.
 1.Қылмыстық құқықта қылмыстарды белгiлi бiр критерий лерiне қарай топтарға, түрлерге жəне санаттарға бөлу қарастырылған. Қылмыстарды белгiлi бiр түрлерге бөлудiң негiзiнде əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесi мен сипаты немесе қылмыс құрамының бiр элементi жатуы мүмкiн
Қазақстан қылмыстық заңындағы қылмыстарды шартты түрде мына түрлерге бөлуге болады: 
I. Қол сұғушылықтың топтық объектiсiне қарай қылмыстарды он алты топқа бөледi: 1) Жеке адамға қарсы қылмыстар, 2) Отбасына жəне кəмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар; 3) Адамның жəне азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар; 4) Бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар; 5) Мемлекеттiң конституциялық құрылысына жəне қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар; 6) Меншiкке қарсы қылмыстар; 7) Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар; 8) Коммерциялық жəне өзге ұйымдардағы қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар; 9) Қоғамдық қауiпсiздiкке жəне қоғамдық тəртiпке қарсы қылмыстар; 10) Халықтың денсаулығына жəне адамгершiлiкке қарсы қылмыстар; 11) Экологиялық қылмыстар; 12) Көлiктегi қылмыстар; 13) Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар; 14) Басқару тəртiбiне қарсы қылмыстар; 15) Сот төрелiгiне жəне жазалардың орындалу тəртiбiне қарсы қылмыстар; 16) Əскери қылмыстар. II. Қоғамға қауiптiлiк сипаты бiртектi қылмыстарды қоғамға қауiптiлiк дəрежесiне қарай үш түрге бөледi: 1) Жай қылмыстар ( ҚК 96-бабының 1-бөлiгi), 2) Сараланған немесе ауырлатылған қылмыстар (ҚК 96-бабының 2-бөлiгi); 3) Жеңiлдетiлген қылмыстар (ҚК 97-100- баптары). III. Кiнəнiң нысаны бойынша қылмыстарды екi түрге бөледi: 1) Абайсыз қылмыстар, 2) Қасақана қылмыстар. IV.

2. Қылмыстың қоғамға қауiптi сипаты мен дəрежесiне қарай оларды төрт санатқа бөледi:
 1) Ауырлығы онша емес қылмыстар, 
2) Ауырлығы орташа қылмыстар; 
3) Ауыр қылмыстар; 
4) Аса ауыр қылмыстар. 
Қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi бойынша қылмыстарды мұндай санаттарға бөлу кiнəнiң нысаны мен бас бостандығынан айырудың жоғарғы мерзiмi түрiндегi санкция арқылы нақтыланады. ҚР ҚК 10-бабына сəйкес ауырлығы онша емес қылмыстарға мына қылмыстар жатады: а) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза екi жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған əрекет (мысалы, ҚК 112-бабы ″Қорқыту″ қылмысы); б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған əрекет (ҚК 101-бабы ″Абайсызда адамға қаза келтiру″). Ауырлығы орташа қылмыстарға мына қылмыстар жатады: а) жасалғаны үшiн қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған əрекет (ҚК 126-бабы ″Бас бостандығынан заңсыз айыру″); б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза көзделген абайсызда жасалған əрекет (ҚК 296-бабының 3-бөлiгi ″Көлiк құралдарын жүргiзушi адамдардың жол қозғалысы жəне көлiк құралдарын пайдалану ережелерiн бұзуы″). Ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза қарастырылған қасақана əрекеттер жатады. (ҚК 125- бабы ″Адамды ұрлау″); Аса ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте он екi жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза немесе өлiм жазасы көзделген қасақана əрекеттер жатады (ҚК 161- бабы ″Экоцид″). Қылмыстарды мұндай санаттарға бөлудiң теориялық жəне тəжiрибелiк маңыздылығы жоғары. Өйткенi, олқылмыс жасаған адамның қылмыстық жауаптылығын анықтау, оның қылмысын саралау жəне қылмысы үшiн жаза тағайындау немесе жазадан не жауаптылықтан босату туралы мəселелердi шешудi қамтамасыз етуге көмектеседi. Жалпы қылмыстарды санаттарға бөлудiң қылмыстық-құқықтық маңызын мына жағдайлармен түсiндiруге болады: 1). Қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту кезiнде қылмыс санаты ескерiледi. Мысалы, Қылмыстық заң бойынша ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарға дайындалу үшiн қылмыстық жауаптылық қарастырылмайды. Сонымен бiрге, ауырлығы онша емес қылмысқа оқталу да жауаптылыққа əкеп соқпайды. 2). Қылмыс санаты қылмыскерге жаза тағайындау кезiнде ескерiледi. Мысалы, ҚК 53-бабының 1-бөлiгi ″а″-тармағына сəйкес мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емес қылмыс жасау жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жай ретiнде танылады. ҚК 58-баптың 2-бөлiгiне сəйкес егер қылмыстар жиынтығында ауырлығы онша емес қылмыс қамтылса, онда түпкiлiктi жаза жеңiлiрек жазаны ауырырақ жазаға сiңiру жолымен не жазаларды iшiнара немесе толық қосу жолымен тағайындалады. Бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаны тағайындау да осы қылмыстардың санаттарына негiзделедi (ҚК 48-бабы). 3). Ол қылмыскердi жазадан немесе жауаптылықтан босату кезiнде де ескерiледi. ҚК 65-бабы ″Шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″; 67-бабы ″Жəбiрленушiмен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″; 68- бабы ″Жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″; 69-бабы ″Ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″ немесе ҚК 74- бабы ″Төтенше мəн-жайлардың салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеудi кейiнге қалдыру″ жəне басқа да нормаларды қолдану негiзiне қылмыстардың санаттары енгiзiлген

8.Тақырып Қылмыс құрамы  
1. Қылмыс құрамының түсiнiгi мен оның түрлерi 
2. Қылмыс құрамының элементтері
1.Жалпы қоғамда жасалатын қоғамға қау iп т i əрекеттерд i ң iшi нде белг i л i б i р қылмысты жеке бөл i п қарау ү шi н қылмыстық құқық ғылымында қылмыстың құрамы деген ерекше ұғым пайдаланылады. Қылмыс құрамы ұғымы латынның corpus delict қылмыстық құқықтың ортағасырлық ғылымында пайда болған жəне о л тек процесуалдық мағынада қолданылды. Corpus delict ұғымы қылмыстың i с жүзi нде жасалғандығын куəландыратын обьективт i к белг i лерд i ң жиынтығын қамтыды жəне қылмыстық i с т i қозғаудың жетк i л i к т i нег iзi рет i нде қарастырылды. Қылмыстық құқық тарихына көз салсақ , қылмыс құрамы ұғымы 18- ғасырдың соңы мен 19- ғасырдың басында қылмыстық кодекстерд i ң құрылуымен байланысты материалдық қылмыстық құқыққа өтт i. Қылмыс құрамы жөн i ндег i тиянақты теориялық зерттеулерд i 18-19 ғасырлардағы р еволюцияға дей i н г i орыстың классикалық мектеб i ұсынды, аталған ұғымның орыс жер i н е ену i н е немi с т i ң қылмыстық құқығы елеул i əсер етт i, өйткен i, сол кездег i көптеген орыс ғалымдары немi с университеттер i мен магистратураларында атақты немi с т i ң ғалымдары Белинг жəне Биндингт iң мектептер i нен б i л iм алды. Немi с т i ң нормативист i к Қылмыстық кодекс i қылмыс құрамын " заң құрамы" р е т i нде Қ К Ерекше бөл iмi н i ң диспозициясымен теңдест i р д i. Немi с оқулықтары мен Қ К- к е комментариилер i нде қылмыс құрамы, т и i с i нше Қылмыстық Заң туралы тарауда қарастырылады. Белг i л i Қылмыстық Кодекстерд i ң iшi нде Герман Федеративт i к Республикасының Қылмыстық Кодекс i ғана қылмыс құрамының ұғымы туралы норманы көрсетед i. 1992 жылғы Франция , 1995 жылғы Испания , 1975 жылғы Австрия , 1937 жылғы Швейцария Қылмыстық кодекстер i " қылмыс құрамы " деген терминд i қолданбайды. Бұл англосаксондық қылмыстық құқық жүйес i н е д е тəн емес . Кеңес қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы туралы i л iм А.Н.Трайнинн i ң " Общее учение о составе преступления " атты монографиясында б i ршама тыңғылықты зерттелд i. Қылмыс құрамы жөн i ндег i мəселе күн i бүг i нге дей i н п i крталастық қөзқарастар тудыруда . Ə с i ресе , о л қылмыс құрамының түс i н i г i н е қатысты. Бi р авторлар ( профессор Н.Д.Дурманов ) қылмыс құрамын " заңдық модель " немесе " ғылыми абстракция " рет i нде түс i н д i рсе , а л е к i н шi лер i ( профессор Н.Ф.Кузнецова ) қылмыс құрамын қылмыстың б i р жүйеге келт i р i лген құрылымы е т i п көрсетед i. Игнатов А.И. мен Костарева Т.А. еңбектер i нде д е " Қылмыс құрамы - қылмыстың заңдағы түс i н i г i, яғни əрекетт i қылмыс рет i нде тану ү шiн қажетт i заңдық модель , абстракция " деп көрсеткен . Гонтарь И.Я. ө зi н iң монографиясында осыған ұқсас нормативист i к анықтаманы ұсынады, оның п i к i р i нше : " қылмыс құрамы- қоғамға қау iп т i əрекет белг i лер i н i ң қылмыстық заңда суреттелу i". 
Осы аталған пiк iрлер нег iзiнде қылмыстық құқық оқулықтарында жəне заң əдебиеттер i нде қылмыс құрамына бiрнеше анықтамалар берi лген : 1 . Қылмыс құрамы  -  бұл адам əрекет i нде қылмыстық заңмен көзделген қылмыстың барлық белг i лер i н i ң болуы. 2 . Қылмыс құрамы  -  бұл қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыстың обьективт i к жəне субьективт i к белг i лер i н i ң жиынтығы. 3 . Қылмыс құрамы - қылмыстың заңдық модел i . 4 . Қылмыс құрамы  -  белг i л i б i р қоғамға қау i п т i əрекетт i қылмыс рет i нде сипаттайтын əрекетт i ң обьективт i к жəне субьективт i к белг i лер iн i ң мi ндетт i жиынтығы. Бiз д iңше , осы анықтамалардың соңғысы қылмыс құрамының мазмұны мен мағынасын толықтай қамтитын сек i л д i
2. Қылмыс құрамының ұғымын теорияда қылмыс құрамының элементтерi деп аталатын белг i лерд i ң төрт тобы құрайды.
 Олар : қылмыс құрамының объект i с i, объективт i к жағы, субъект i с i жəне субъективт i к жағы. Қылмыс объект i с i- қылмыстық қол сұғушылық нəтижес i нде қау iп келт i р i лет iн немесе қау i п келт i р i л у i мүмк i н қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар , мүдделер немесе и г i л i ктер . Қылмыстың объективт i к жағы - қылмыс объект i с i н е қау iп төнд i рет i н немесе қау iптөнд i р у i мүмк i н қоғамға қау iп т i i с - əрекет ( əрекет немесе əрекетс iз д i к ) . Қылмыстың субъект i с i болып қылмыс жасаған жəне жасаған қылмысына жауап беруге қаб i летт i жеке тұлға танылады. Субъект i н i ң жауап беру қаб i летт i л i г i оның ақыл - е с i н i ң дұрыстығы мен қылмыстық заңмен белг i ленген қылмыстық жауаптылық жасына толуымен анықталады. Қылмыстың субъективт i к жағы - қылмыс субъект i с i н i ң ө зi н i ң жасаған қылмыстық əрекет i н е психикалық қатынасы. Оған қасақаналық немесе абайсыздық түр i ндег i к iнəс i, сондай - а қ қылмыстың ниет i мен мақсаты жатады. Қылмыс құрамы осы жоғарыда аталған қылмыс құрамы элементтер iн iң мi ндетт i жиынтығы. Себеб i, осы элементтерд i ң кемi нде б i реу i н i ң болмауы қылмыс құрамын құрамайды. Барлық төрт элементтер б i р б i р iмен тығыз байланысты жəне өзара əрекеттес i п жатады. Мысалы, қылмыс объект i с i объективт i к жақпен келт i р i лген зардап арқылы байланысса , а л объективт i к жақ i с қимыл акт i с i рет i нде қылмыс субъект i с iмен əрекеттесед i, себеб i объект i г е келт i р i лет i н зиянды əрекет немесе əрекетс iз д i к т i нақ сол адам жасап отыр . Субъективт i к жақ қылмыстың объективт i к жағымен байланысты, өйткен i нақты əрекетке жəне оның зардабына деген психикалық қатынас алдын ала бағытталған i с қимыл арқылы жүзеге асырылады. Қылмыс құрамының бұл элементтер i е ң алдымен қылмыстық заңда , я ғни Қылмыстық кодекст i ң Ерекше бөл iмi н i ң баптарында көрсет i лед i. Алайда , қылмыс құрамының элементтер i н е с i лтемелер Қылмыстық кодекст i ң Жалпы бөл iмi н iң нормаларында д а кездесед i. Мысалы, Қ Р Қ К- н i ң 2- бабының 1- бөл i г i нде қылмыс обьект i с i н i ң жиынтығы, 14,15,16- баптарда қылмыс субъект i с i н i ң белг i лер i, 19,20,21,22- баптарында субъективт i к жақтың нышан дары көрсет i лген . Қылмыс құрамының элементтер i мiндетт i жəне факультативт i болып е к i г е бөл i нед i. Мi ндетт i элементтерд i ң қатарына қылмыс құрамын бар деп тану ү шiн қажетт i кез келген қылмысқа тəн элементтер жатады. Олар : қылмыс объект i с i нде - қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар ; Объективт i к жақта  -  қоғамға қау iп т i i с - əрекет ( əрекет немесе əрекетс iз д i к ), қылмыс зардабы жəне əрекет пен зардап арасындағы себепт i байланыс материалдық құрамдағы қылмыстар ү шiн мi ндетт i белг i; субъект i д е  -  жауаптылық жасына толған , е с i дұрыс жеке тұлға ; субъективт i к жақта - қасақаналық немесе абайсыздық түр i ндег i к i н ə . Факультативт i белг i лер деп б i р құрамдар ү шi н мi ндетт i, а л кейб i р құрамдар ү шiн мi ндетт i емес болып табылатын белг i лерд i айтамыз. Олар : қылмыс объект i с iнде - қылмыстың заты, жəб i рленушi; қылмыстың обьективт i к жағында - қылмыс зардабы, əрекет пен қылмыс зардабы арасындағы себепт i байланыс формальды жəне келте құрамдағы қылмыстар ү шi н мi ндетт i емес , сонымен б i рге қылмыстың жасалу уақыты, орны, жағдайы, тəс i л i, құралы жəне т . б . жағдайлар ; субъект i д е - арнаулы субьект i н i ң белг i лер i; субъективт i к жақта - қылмыстың ниет i, мақсаты жəне эмоционалдық жағдайлар ( аффект ). Жоғарыда аталған факультативт i белг i лер кейде қылмыстық - құқықтық норманың диспозициясында көрсет i л у i мүмк i н . Мұндай жағдайларда олар қылмыс құрамының мi ндетт i белг i лер i н е айналады. Мысалы, Қ Р Қ К- н i ң 288- бабында << Заңсыз аңшылықң құрамы қарастырылған : заңсыз аңшылық қылмыстық жауаптылыққа əкеп соқтырады, егер о л əрекет : 1). I р i зиян келт i рсе ; 2). Механикалық көл i к құралын немесе əуе көл i г i н , жарылғыш заттарды, газдарды қолданып жəне құстар мен аңдарды жаппай қырып -жоюдың өзге ə д i стер i н қолданып ; 3). аулауға толық тиым салынған құстар мен аңдарға қатысты; 4). Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен төтенше экологиялық ахуал аймақтарында жасалса . Бұл қылмыста қылмыс тəс i л i, қылмыстың заты, қылмыстың жасалу орны мi ндетт i белг i рет i нде көрсет i л i п отыр . Қылмыс құрамының мi ндетт i элементтер i н i ң қызмет i, б i р i н шi ден , олардың қажетт i жиынтығы белг i л i б i р əрекетте қылмыс құрамының бар екенд i г iн дəлелдейд i. Е к iн шi ден , олар қылмысты саралау кезi нде қатысады. А л факультативт i белг i лер к i нəл i г е жаза тағайындау ү шi н жазаны жеке даралау кезi нде ескер i лед i. Мысалы, Қ Р Қ К- н i ң 53,54- баптарында жауаптылық пен жазаны жең i лдетет i н жəне ауырлататын жағдайлардың көпшi л i г i объективт i к жақтың белг i лер iмен байланысты құрылған . Қылмыс құрамының элементтері  Элементтерд i ң мi ндетт i белг i лер i Элементтерд i ң факультативт i белг i лер i Қылмыстың объект i с i қылмыстық заңмен қосымша объект i н i Сонымен , қылмыс құрамы дегенiмi з - жасалған белг iлi б iр қоғамға қау iп т i i с - əрекетт i нақты қылмыс рет iнде сипаттайтын қылмыстық заңмен бекi т iлген қылмыстың объективт iк жəне субъективт iк белг iлер iнiң мiндетт i жиынтығы.

9.Тақырып  Қылмысты саралау 
1. Қылмысты саралау түсінігі
2. Қылмысты саралау негізгі  сатылары
1.Қылмыс құрамының қылмысты саралаудағы қызмет i ерекше , өйткен i кез келген қылмысты саралау осы қылмыс құрамының элементтер i н жасалған қылмыстың белг i лер iмен сəйкестенд i р у арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстарды саралау əрдайым нақты жағдайларға қылмыстық - құқықтық тұрғыдан баға беру дегенд i б i л д i ред i. Жалпы қылмыстық құқықтың жүзеге асырылуы ү ш нег iз г i түс i н i кпен сипатталады: 1). қылмыстық заңды қолдану , 2). қылмыстық - құқықтық норманы талқылау ; 3). қылмыстарды саралау . Заң əдебиеттер iнде қылмысты саралауға б i рнеше анықтамалар бер i лген . Сол анықтамалардың iшi нде , е ң нақтыланған анықтама рет i нде құқықтық i л iмдерд iң энциклопедиялық сөзд i г i нде бер i лген анықтамаға тоқталайық . Онда : << қылмысты саралау ( квалификация )  -  жасалған қоғамға қау i п т i əрекетт i ң белг i лер iнқылмыстық заңда қарастырылған қылмыс құрамының белг i лер i н е нақты сəйкестенд i руд i бек i туң - дел i нген . <<Квалификацияң сөзi (gualis) латын т i л iнен аударғанда  -  сапа , яғни б i р нəрсен iң қасиет i н анықтау , оның құнын , дəрежес i н анықтау деген мағынаны б i л д i ред i . Қылмысты саралау қылмыстық құқық ғылымының институты рет iнде е ң алғаш рет профессор В.Н.Кудрявцевт i ң докторлық диссертациясында ұсынылды. Оның п i к i р i нше , қылмысты саралау деген қылмысқа заңдық баға беру , аталған қылмыстық əрекетт i ң белг i лер i н қамтитын Қ К- т i ң Ерекше бөл iмi н i ң бабын көрсету . 
2.Жалпы кез келген қылмысты саралау процес i ө зi н i ң мазмұны бойынша мынадай 3 сатыдан тұрады: 
1 . жасалған əрекетт i ң жəне оның белг i лер i н i ң жағдайларын анықтау жəне табу ;
 2 . Қылмыстық кодекст iң Ерекше бөл iмi н i ң т и i с т i қылмыстық құқықтық нормасын , яғни бабын таңдау ; 
3 . жасалған əрекетт i ң немесе болған оқиғаның құрамын заң нормасында баяндалған қылмыс құрамымен салыстыру . 
Жоғарыда аталған сатылардан көр i п отырғанымыздай , қылмысты саралау практика жүзi нде қылмыстық i с т i қозғау сəт i нен басталып соттың ү к iм д i шығаруымен аяқталады. Бұл процесс қылмыстық i с т i алдын ала тергеу жəне сот талқылауы кезi нде д е үзд i к с iз жүр i п жатады деген сөз. Қылмысты саралау кезi нде қылмыстық құқықтың арнайы принциптер i н i ң б i р i  -  жеке жауаптылық принцип i көр i н i с табады. Себеб i, Қ Р Қ К 3- бабына сəйкес қылмыстық жауаптылықтың нег iзi р е т i нде жасалған əрекетте қылмыс құрамының барлық белг i лер i н i ң болуы табылады. Адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту ү шi н жəне оған жаза шарасын қолдану ү шi н қандай заңның бұзылғанын жəне қандай қылмыс жасалғанын нақты көрсету қажет . Бұл мi ндет т е қылмысты саралау арқылы орындалады. Қылмысты саралау оның нəтижес i н е байланысты: 1). Қылмыс жасаған адамды айыпкер рет i нде жауапқа тарту туралы қаулыда ; 2). Ақтау немесе айыптау ү к iмi нде ; 3). қылмыстық i с т i тоқтату туралы қаулыда бек i т i л у i мүмк i н . Қылмыстық əрекетт i дұрыс саралау қылмыстық құқықтың принциптер i н жəне заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етед i. Қандай д а б i р əрекетт i дұрыс саралау ү шi н , е ң алдымен , к iнəл i н i ң əрекет iмен толық жəне жан -жақты танысуға мүмк i н д i к берет i н i с т i ң барлық жағдайларын , к i нəл iн i ң жеке тұлғасын , қылмыс жасалған уақыттағы нақты мəн -жайлармен толықтай танысу қажет , өйткен i қылмысты саралаудың ө зi к i нəл i н i ң жасаған қоғамға қау i п т i əрекет i н iң сипатына т i келей байланысты. А л қылмысты дұрыс сараламау соңында заңға нег iзделмеген жаза тағайындауға немесе жауаптылық пен жазадан босатуға нег iз жоқ жағдайларда жазадан немесе жауаптылықтан босату сияқты қоғамның , мемлекетт iң жəне жеке азаматтардың заңды мүдделер i н бұзуға əкеп соғады. Қылмысты саралау кезi нде практикада б i рнеше қиындықтар кездесед i. Бұл қиындықтар ə с i ресе , адамның жасаған əрекет i Қылмыстық кодекст i ң б i рнеше баптарына сəйкес кел i п жатса немесе адамның əрекет i нде б i рнеше қылмыстардың құрамы кездес i п жатса туындауы мүмк i н . Тəжi рибе көрсет i п отырғандай , көб iнесе бланкетт i дизпозициялы нормаларды саралау кезiнде д е көптеген қател i ктер жi бер i лед i. Қылмыстарды саралау жөн i ндег i арнайы мəселелер қылмыстық құқықтың Ерекше бөл iмi нде терең i рек қарастырылады.
 Сонымен , қылмыс құрамының қылмыстық құқықтық маңызын былай көрсетуге болады: 1). қылмыс құрамы қылмыстық жауаптылық тың б i рден б i р нег iзi болып табылады, 2). қылмысты саралауда басты қызмет атқарады; 3). қылмыстық құқықтық нормалардың санкция ларын құруға ықпал етед i ; 4). қылмыстық əрекетт i қылмыс емес əрекеттерден бөліп  алу ү шi н д е қажет болып табылады. 
Əдебиеттер: Алауханов Е.О., Үмбеталиев С., Рахметов С.М. Қылмыс құрамы. Алматы, 2000 Гонтарь И.Я. Преступление и состав преступления как явления и понятия в уголовном праве. Владивосток, 1997 Игнатов А.Н., Костарева Т.А. Уголовная ответственность и состав преступления. Лекция. М., 1996 Карпушин М.П., Курляндский В.И. Уголовная ответственность и состав преступления. М., 1974 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступления. М., 1972, 2000


10.Тақырып. Эколологиялық қылмыстар 
1. Шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзу (277-б.).
 2. Атмосфераны ластау (282-б.). Теңіз аясын ластау (283-б.). 
3. Қазақстан Республикасының құрылықтық шельфі туралы және Қазақстан Республикасының айрықша экономикалық аймағы туралы заңдарды бұзу (284-б.).
 4. Су жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз алу (287-б.).
 5. Заңсыз аңшылық (288-б.). Шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзу. Қылмыстың объектісі  -  шаруашылық немесе басқа да қызметтердегі әрекеттерді жүзеге асырудағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін қарым-қатынастары. Қылмыс аяқталған болып, ҚК 277-бабы диспозициясындағы зиянды зардаптардың түсуі кезеңінен саналады. Шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптардың бұзылуы, сәйкес ережелерді адамның орындамауы немесе сол ережелерге тиіссіз қарауымен сипатталынады. Қылмыстың субъективтік жағы  -  зиянды зардаптардың түсуіне байланысты қасақана немесе абайсыздықта болуы мүмкін (олардың анықтамасы ҚК 20 және 21-бабында сипатталған). Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған есі дұрыс адам танылады. Атмосфераны ластау. Теңіз аясын ластау. Аталған қылмыстың объектісі  -  болып адам өміріне қажетті табиғи ортаның ластануынан сақтаудағы аса маңызды болып табылатын атмосфералық ауаның қауіпсіздігін сақтаудағы қоғамдық қатынастары табылады. Қылмыстың заты болып  -  тек атмосфералық ауа танылады. Өндіріс орындарындағы ауаның ластануы, қылмыстың белгілері болуына қарай ҚР ҚК 152-бабы ("Еңбекті қорғау ережелерін бұзу") бойынша дәрежеленуі мүмкін.27 Қылмыстың объективтік жағы, атмосфераға ластайтын заттар шығару ережелерін немесе қондырғыларды, құрылыстарды және өзге де объектілерді пайдалану ережелерін бұзу, егер бұл әрекеттер ауаның табиғи қасиеттерінің ластануына немесе өзге де өзгеруіне әкеп соқтыруынан көрінеді. Қылмыс аяқталған болып, ауаның ластануы немесе оның табиғи қасиеттерінің өзгеруі сәтінен саналады. Қылмыстың субъективтік жағы (ҚК 282-бабы 1 және 2 бөлігі), жанама қасақаналық нысанмен сипатталады, абайсызда кісі өліміне әкеп соққан әрекеттер, абайсыздықта болып саналады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған есі дұрыс қандай да болмасын (лауазымды адам болуы да мүмкін) адам. ҚК 282-бабы 2-бөлігі, адамның денсаулығына зиян келтіруге әкеп соққан нақ сол әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық көздеген. Теңіз аясын ластау. Қылмыстың объектісі  -  теңіз аясының ластануын сақтаудағы немесе қорғаудағы экологиялық қауіпсіздік. Қылмыстың заты  -  ішкі теңіз ортасы, ашық теңіз, теңіздің тірі ресурстары немесе теңіз аясы. Қылмыстың объективтік жағы  -  құрғақтағы көздерден не көлік құралдарынан немесе теңізде тұрғы- зылған жасанды құрылыстардан адамның денсаулығы мен теңіздің жанды ресурстары үшін зиянды не теңіз аясын заңды пайдалануға кедергі келтіретін заттар мен материалдарды көму немесе тастау ережелерін бұзу салдарынан теңіз аясын ластау. Қылмыс аяқталған болып, теңіз аясын ластауы сәтінен басталады. Қылмыстың субъективтік жағы бойынша жанама қасақаналық, ал адамның өліміне әкеп соққан әрекеттер (ҚК 283-бабы 3-бөлігі) абайсыздық түрінде жасалынады. Қылмыстың субъектісі  -  теңіз аясын заңды пайдалануға кедергі келтірілген, заттар мен материалдарды көму немесе тастау ережелерін бұзған, ақыл есі дұрыс 16-жасқа толған адамдар. Үшінші сұрақты талқылау: Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфі туралы және Қазақстан Республикасының айрықша экономикалық аймағы туралы заңдардың бұзылуы. Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфі болып  -  жер қойнауы және теңіз түбінің, яғни 200 метр тереңдіктегі немесе одан жоғары қабаты танылады. "Құрлықтық шельф" термині сонымен қатар теңіздің жағалаумен ұштасқан аумақтарындағы жер қойнауына да қатысты қолданылады. Қылмыстың объектісі болып  -  ҚР-ның құрлықтың шельфі және айрықша экономикалық аймақтар туралы заңдарды қорғаудағы туындайтын қоғамдық қатынастары табылады. Қосымша объектісі болып  -  теңіздегі кеме жүрісінің қауіпсіздігі танылады. Қылмыстың объективтік жағын: Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфінде заңсыз құрылыстар тұрғызу; олардың айналасына немесе Қазақстан Республикасының айрықша экономикалық аймағында қауіпсіздік аймақтарын заңсыз құру; салынған құрылыстардың және теңіздегі кеме жүрісінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету құралдарын салу, пайдалану, күзету мен жою ережелерін бұзуы құрайды. Су жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз алу. Қылмыстың объектісі болып, Қазақстан Республикасы суларында табылатын, су жануарлары мен өсімдіктерінің қалыпты экологиялық ортада өмір сүруін қамтамасыз етудегі қоғамдық қатынастары табылады. Қылмыстың субъективтік жағы  -  қасақаналық болып танылады, яғни кінәлі адам су жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз алудың қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның зардаптарының болуын тілейді және оның болуына саналы түрде жол береді. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған есі дұрыс кез келген адам. Заңсыз аңшылық. Заңсыз аңшылыққа, мемлекетіміз қылмыстық жауаптылықты белгілей отырып, жануарлар әлемін әр түрлі қол сұғынушылықтан қылмыстық-құқықтық шаралармен қорғауды өз алдына мақсат етіп қойған. Қылмыстың объектісі болып  -  жануарлар әлемін қорғау мен оларды тиімді пайдаланудағы қоғамдық қатынастары танылады. Қылмыстың текті объектісі  -  әрбір азаматтың қоршаған ортаға қатысты қалыпты тұрғыдағы құқықтық көзқарасы. Заңсыз аңшылықтың қылмыс заты болып  -  жабайы аңдар, құстар, яғни адам еңбегінің қатысуынсыз, еркіндікте өмір сүретін барлық жануарлары табылады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс кез келген адам. 278-бап. Ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды өндірумен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы Қылмыстың объектісі болып экологиялық қауіпсіздіктің қарым-қатынасы табылады. Қылмыстың заты болып, химиялық, радиоактивті және биологиялық қауіпті заттары табылады. Қылмыстың субъективтік жағы  -  ҚК 278-бабы 1-бөлігі бойынша көбінесе тікелей қасақаналықпен жасалынады, кейбір жағдайларда абайсыздықтың, немқұрайдылығымен жүзеге асырылуы да жоққа шығарылмайды. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам. ҚК 278-бабы 2-бөлігі бойынша, қоршаған ортаның ластануына, улануына немесе зақымдануына, адамның денсаулығына зиян келтіруге, не жануарлар немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне 28 әкеп соққан, сол сияқты төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған нақ сол әрекет үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. 281-бап. Суларды ластау, бітеу және сарқу Қылмыстың объектісі  -  жануарлар немесе өсімдіктер дүниесіне, балық қорына немесе ауылшаруашылығына қажетті су ресурстарының қауіпсіздігін сақтаудағы қоғамдық қатынастары танылады. ҚР 31 наурыз 1993 жылғы "Су кодексі" негіздеріне сәйкес, арнайы анықтаушы термин ретінде " Сулар" болып, яғни мемлекеттік-құқықтық реттелуге жататын, су қоймаларының жиынтығын құрайтын заң тұрғысында белгіленген түсінік болып танылады. Аталған қылмыс құрамының объективтік жағының міндеттік белгісі болып, судың ластануы мен түскен зиянның арасындағы себептік байланысы аталады. Қылмыс құрамы материалды болып танылады. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәліктің 2-нысанымен сипатталады. Қылмыстың зардабына қатысты кінә тек  -  абайсыздық. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған есі дұрыс, қандай да болмасын адам. ҚР ҚК 281-бабы 2-бөлігінде, адамның денсаулығына зиян келтіруге немесе жануарлар немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне, сол сияқты ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда не төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған нақ сол әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық көзделген. 285-бап. Жерді бүлдіру Қылмыстың объектісі болып, жерді улау, ластау немесе бүлдіруден сақтаудағы қоғамдық қатынастары табылады. Қылмыстың заты болып жердің қандай да болмасын қасиеттері танылады. Аталған қылмыс құрамы құрылысына қарай  -  материалды қылмыс және оның аяқталуы болып, адамның денсаулығына немесе қоршаған ортаға зиян келтіруге, жердің табиғи қасиеттерінің нашарлауына әкеп соқтыруынан бастап танылады. Қоғамға қауіпті әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыс анықталуы қажет. Қылмыстың субъективтік жағы, кінәнің жанама қасақаналық нысанымен сипатталады. Қылмыстың субъектісі болып  -  16 жасқа толған есі дұрыс, қандай да болмасын адам танылады, сонымен қатар жерді пайдалануда оның қауіпсіздігін сақтаудағы жауапты болып танылатын және де оның бүлінуінен т.б. жағдайларды тікелей қадағалауды жүзеге асырушы арнайы субъект болуы мүмкін. ҚК 285-бабы 2-бөлігі бойынша қылмыс құрамының дәрежеленген, яғни төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған нақ сол әрекеттер үшін жауаптылық көзделген. 293-бап. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимінің бұзылуы Қылмыстың объектісі болып  -  ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимін сақтаудағы қоғамдық қатынастары танылады.Қылмыстың заты болып  -  ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы режиммен реттелетін, жер, су, орман және жер қойнауы учаскелері табылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың режимінің бұзылып, елеулі зиян келтірілуі. Аталған қылмыс құрамының ҚК 293-бабы 1-бөлігінің міндетті белгісі болып табиғи аумақтар режимінің бұзылып, елеулі зиян келтіруі табылады. Қылмыстың субъективтік жағы кінәліктің нысаны, қа- сақаналықпен сипатталады. Қылмыстың дәрежеленуі үшін себеп пен мақсат ескерілмейді, бірақ жаза тағайындауда сотпен ескерілуі мүмкін. Қылмыстың субъектісі  -  есі дұрыс 16 жасқа толған кез келген адам танылады. Қазақстан Республикасы ҚК 293-бабы 2-бөлігі, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы мемлекеттік табиғи-қорық қорының объектілерін қасақана зақымдау немесе жою елеулі зиян келтіруге әкеп соқтырғаны үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейді. 294-бап. Экологиялық ластау зардаптарын жою жөнінде шара қолданбау Қылмыстың объектісі болып  -  қоршаған табиғи орта табылады. Қылмыстың объективтік жағы болып  -  мыналар танылады: а) экологиялық ластануға ұшыраған жерлерде залалсыздандыру немесе өзге де қалпына келтіру шара- ларын жүргізу міндеті жүктелген адамдардың осындай шараларды жүргізуден жалтаруы; б) экологиялық ластануға ұшыраған жерлерде залалсыздандыру немесе өзге де қалпына келтіру шара- ларын жүргізу міндеті жүктелген адамдардың осындай шараларды тиісінше жүргізбеуі; в) адам өліміне, не адамдардың жаппай ауыруына, не қоршаған орта үшін өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқтыруы; г) әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыстың болуы. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәліктің нысаны бойынша қасақаналық болып табылады, яғни кінәнің екі нысанымен жасалады. Қылмыстың субъектісі  -  арнайы, яғни экологиялық ластау зардаптарын жою жөнінде шара қолдануға міндетті болып танылатын адам. 280-бап. Ветеринарлық ережелердің және өсімдіктердің аурулары мен зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелердің бұзылуы29 Қылмыстың объектісі  -  жануарлар мен аңдарды қорғаудағы ветеринарлық ережелердің және өсімдіктердің аурулары мен зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелерді сақтаудағы қоғамдық қатынастар. Қылмыстың заты  -  жабайы немесе үй жануарлары, құстар, балықтар т.б. Қылмыстың объективтік жағы  -  ветеринарлық ережелерді бұзу індеттерге немесе өзге де зардаптарға әкеп соқтыруы. Қылмыс аяқталған болып, ҚК 280-бабы 1-бөлігі диспозициясында белгіленген зардаптың кез келгенінің түсуінен бастап ескеріледі. Қылмыс құрамы  - материалды. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәліктің абайсыздықтағы нысанымен сипатталады. Зардаптың түсуіне байланысты тек қана абайсыздықтағы кінә. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, жеке немесе ветеринарлық ережелердің бұзылуына тікелей міндетті болып танылатын оларды қадағалауды жүзеге асырушы арнайы адам. ҚК 280-бабы 2-бөлігі, өсімдіктердің аурулары мен зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелерді бұзу, ауыр зардаптарға әкеп соқтырғаны үшін қылмыс-тық жауаптылықты белгілейді. 289-бап. Жануарлар дүниесін қорғау ережелерін бұзу Қылмыстың объектісі болып  -  жануарлар дүниесінің қауіпсіздігін қорғаудағы экологиялық қарым- қатынастардың қалыпты қызмет атқаруы танылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  өндірістік процестерді қорғау құралдарын, минералдық тыңайтқыштар мен басқа да препараттарды қолдану кезінде, сондай-ақ аңшылық алаптары мен балық шаруашылығы тоғандарын пайдалану мен қорғау барысында жануарлар дүниесін қорғау ережелерінің бұзылуы салдарынан жануарлар дүниесінің жаппай жойылуы немесе қырылуының ірі шығынға соқтыруы. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәнің екі нысанымен жасалынады. Қылмыстың субъектісі болып  -  16 жасқа толған ақыл есі дұрыс кез келген адам танылады, сонымен қатар арнайы субъект болуы да мүмкін, яғни жануарлар дүниесін қорғау ережелерінің бұзылмауын қадағалауға міндетті болып танылатын адамдар. 290-бап. Жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерімен заңсыз іс-әрекеттер Қылмыстың объектісі  -  сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен өсімдіктерді қорғаудағы қоғамдық қатынастары табылады. Қылмыстың объективтік жағы болып  -  ҚР Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерін немесе олар мекендейтін жерлерді заңсыз алу, сатып алу, сату, сол сияқты жоюы табылады. Қылмыс құрамы  -  материалды болып саналады. Жасалған қылмыстық әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыс анықталуы қажет. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәнің қасақаналықтағы нысанымен сипатталады. Демек, кінәлі адам аталған әрекеттердің қоғамға қауіпті екендігін ұғынып оның жасалуына тілейді және оған саналы түрде жол береді. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам болуы мүмкін. 291-бап. Ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу Қылмыстың объектісі болып  -  орманды тиімді пайдаланудағы немесе сол сияқты қоршаған ортаның кейбір жеке бөлігін аялаудағы қоғамдық қарым-қатынастары танылады. Қылмыстың заты болып  -  ағаштар немесе бұталары, ағашқа тән өсімдіктері табылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  барлық топтағы ормандарды ағаштар мен бұталарды, сондай-ақ орман қорына кірмейтін немесе кесуге тыйым салынған ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу, сол сияқты өсуін тоқтату дәрежесіне дейін зақымдау, егер бұл әрекеттер елеулі зиян келтірсе деп анықталады. Қылмыс құрамы  -  материалды болып табылады. Баптың диспозициясы бланкетті және оны қолдануымыз үшін басқа да нормативті актілерге сүйенуіміз қажет (мысалы, 23 қаңтар 1993 жылғы ҚР Орман кодексі және т.б.). Қылмыстың субъективтік жағы  -  тікелей қасақаналық болып табылады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам. ҚК 291-бабы 2-бөлігі, қылмыстың жауаптылықтың дәрежеленген құрамы ретінде мынадай белгілерді құрайды: а) әлденеше рет; б) адам өзінің қызмет бабын пайдаланып; в) ірі көлемде жасалса. 292-бап. Ормандарды жою немесе зақымдау Қылмыстың объектісі болып  -  ормандардың жойылуы немесе зақымдануын қорғаудағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі қарым-қатынастары табылады. Қылмыстың заты болып  -  ормандар және орман қорына кірмейтін екпе ағаштар, бұталар танылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  ҚК 292-бабы 1-бөлігінде көрсеткендей, отты ұқыпсыз қолдану салдарынан ормандарды, сол сияқты орман қорына кірмейтін екпе ағаштарды жою немесе зақымдауы болып анықталады. Қылмыс аяқталған болып, ормандарды жою немесе зақымдануы сәтінен ескерілінеді. Қылмыс құрамы  -  материалды. Қоғамға қауіпті әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыс анықталуы қажет.30 Қылмыстың субъективтік жағы  -  абайсыздық нысанымен сипатталады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам. ҚК 292-бабы 2-бөлігі, ормандарды сол сияқты орман қорына кірмейтін екпе ағаштарды өрттеу, өзге де жалпы қауіпті әдіспен не зиянды заттармен, қалдықтармен, тастандылармен немесе қоқыстармен ластау салдарынан қасақана жою немесе зақымдауы үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейді. Аталған бөліктің субъективтік жағы кінәліктің қасақаналық нысанымен сипатталады. Қылмыстың жасалу себептері мен мақсаты қылмысты дәрежелеуде ескерілмейді, бірақ сотпен жаза тағайындауда есепке алынады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам. 286-бап. Жер қойнауын қорғау және пайдалану ережелерін бұзу Қылмыстың объектісі болып  -  адамның жер қойнауын қорғау және пайдалану немесе тиімді атқаруындағы пайда болатын қоғамдық қарым-қатынастары танылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  кен өндіру кәсіпорындарын немесе пайдалы қазбаларды өндіруге байланысты емес жер асты құрылыстарын жобалау, орналастыру, салу, пайдалануға беру және пайдалану ережелерін бұзу сол сияқты пайдалы қазбалар жатқан алаңдарда өз бетінше құрылыс салу, едәуір зиян келтіруімен ұштасуы белгілермен айқындалады. Аталған әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыс анықталуы қажет. Қылмыс аяқталған болып, зардаптың түсуі кезеңінен бастап ескерілінеді. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәнің екі нысанымен немесе абайсыздықта жасалуымен сипатталады. Қылмыстың субъектісі болып  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам танылады. ҚК 286-бабы 2-бөлігінде, дәрежеленген қылмыс құрамы ретінде жер қойнауын пайдаланудың барлық сатыларында жалпы экономикалық талаптарды бұзу, егер бұл әрекеттер жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне, мемлекетке ірі көлемде нұқсан, халықтың денсаулығына зиян келтіруі үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. 

Лекция № 11
Тақырып:Табиғатты пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің құқықтық негіздері.Жоспар:1. Табиғатты пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің түсінігі мен құрамдас элементтері. Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері.2. Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру.3. Экологиялық төлемдер мен алымдарды алу және есептесу тәртібі.Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі.1. Стамқұлұлы.Ә "ҚР Экология құқығы" Алматы Жеті жарғы 1995ж. 2. ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.3. Чусев Р.К - "Экологические право" Москва. 2000ж.4. ҚР мемлекетімен құқығының негіздері. Баянов.Е Алматы 2003ж.5. <<Международные эколого-правовое сотрудничество>> Алматы. Дәнекер 2001ж.6. Сапарғалиев.Ғ. "Мемлекет және құқық негіздері" Алматы 2000ж.7. ҚР Заңы. "Қоршаған ортаны қорғау" Алматы. 1998ж.
Лекцияның мәтіні:1.Қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды экономикалық реттеу тетiктерiнiң түрлерi.Мыналар:1) қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау мен қаржыландыру;2) қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн ақы төлеу; 3) табиғи ресурстардың жекелеген түрлерiн пайдаланғаны үшiн ақы төлеу;4) қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру;5) нарықтық тетiктер және қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн квоталарды сату;6) экологиялық сақтандыру;7) қоршаған ортаға келтiрiлген залалды экономикалық бағалау қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды экономикалық реттеу тетiктерiнiң түрлерi болып табылады.Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар.1. Қоршаған ортаны қорғауға және оның сапасын жақсартуға бағытталған технологиялық, техникалық, ұйымдық, әлеуметтiк және экономикалық шаралар кешенi қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар болып табылады.2. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларға:1) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге бағытталған; 2) қоршаған ортаның сапалық сипаттамаларын арттыру арқылы қоршаған орта құрауыштарының жай-күйiн жақсартатын; 3) экологиялық жүйелердiң жай-күйiн тұрақтандыру мен жақсартуға, биологиялық әртүрлiлiктi сақтауға, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен молықтыруға ықпал ететiн;4) қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына залал келтiрудiң алдын алатын және оларды болғызбайтын;5) қоршаған ортаны қорғауға, табиғатты ұтымды пайдалануға және қоршаған ортаны басқарудың халықаралық стандарттарын енгiзуге бағытталған әдiстер мен технологияларды жетiлдiретiн; 6) өндiрiстiк экологиялық бақылауды дамытатын; 7) қоршаған ортаны қорғау саласындағы ақпараттық жүйелердi қалыптастыратын және экологиялық ақпарат беруге ықпал ететiн; 8) экологиялық бiлiмдi насихаттауға, тұрақты даму үшiн экологиялық бiлiм мен ағарту iсiне ықпал ететiн iс-шаралар жатқызылады. 3. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларға осы баптың 2-тармағында көзделген инвестициялық экологиялық жобалар жатқызылуы мүмкiн. 4. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралардың үлгiлiк тiзбесiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган бекiтедi.2. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды қаржыландыру.Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды қаржыландыру:1) бюджет қаражаты;2) табиғат пайдаланушылардың өз қаражаттары;3) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де көздер есебiнен жүзеге асырылады.Бюджет қаражаты есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау.1. Әртүрлi деңгейдегi бюджеттерден қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар мемлекеттiк, салалық (секторлық) және өңiрлiк бағдарламаларда белгiленетiн бағыттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi өкiлдi органдардың шешiмдерiне сәйкес айқындалады.2. Бюджет қаражаты есебiнен қаржыландырылатын экологиялық бағдарламаларды, жоспарларды әзiрлеу тәртiбi Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасымен белгiленедi.3. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар Қазақстан Республикасының, әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң әлеуметтiк-экономикалық даму бағдарламаларына, жоспарларына, белгiлi бiр аумақтың экологиялық бағдарламаларына, жоспарларына енгiзiледi.4. Өңiрлiк экологиялық бағдарламалар, жоспарлар және тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық даму бағдарламалары, жоспарлары олар бекiтiлгенге дейiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органмен келiсiлуге жатады.5. Облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi атқарушы органдары инвестициялық экологиялық жобаларды (бағдарламаларды) Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес әзiрлеп, қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органға табыс етедi. 6. Экологиялық бағдарламаларды әзiрлеу үшiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы жобалардың ашық конкурстары жүргiзiлуi мүмкiн, оларды өткiзу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.
Табиғат пайдаланушылардың өз қаражаттары есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау.1. Табиғат пайдаланушының өз қаражаты есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды табиғат пайдаланушы дербес жоспарлайды. 2. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар табиғат пайдаланушы экологиялық рұқсаттар алу үшiн әзiрлейтiн қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар жоспарына енгiзiледi.Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де көздер есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау.Өзге де көздер есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен жүзеге асырылады.3. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы.1. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгiленедi.2. Табиғат пайдаланушылар экологиялық рұқсатта айқындалған нормативтер шегiнде жүзеге асыратын қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiтетiн ластаушы заттардың және қалдықтар түрлерiнiң тiзбесiне сәйкес алынады. 3. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақыны есептеу әдiстемесiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган бекiтедi.4. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы ставкаларын облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi өкiлдi органдары Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiткен базалық ставкалардан төмен болмайтындай және шектi ставкалардан жоғары болмайтындай етiп белгiлейдi. 5. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы бойынша салықтық мiндеттемелердi атқару табиғат пайдаланушыны қоршаған ортаға келтiрген залалды өтеуден босатпайды.Табиғи ресурстардың жекелеген түрлерiн пайдаланғаны үшiн бюджетке төленетiн мiндеттi төлемдер.Табиғи ресурстардың жекелеген түрлерiн пайдаланғаны

Лекция № 12
Тақырып: Табиғатты пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің құқықтық негіздері.Жоспар:1. Қоршаған ортаны қорғауды экономикалық жағынан ынталантыру.2. Экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеу.3. Экологиялық аудиттің құқықтық жағдайы.Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі.1. Стамқұлұлы.Ә "ҚР Экология құқығы" Алматы Жеті жарғы 1995ж. 2. ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.3. Чусев Р.К - "Экологические право" Москва. 2000ж.4. ҚР мемлекетімен құқығының негіздері. Баянов.Е Алматы 2003ж.5. <<Международные эколого-правовое сотрудничество>> Алматы. Дәнекер 2001ж.6. Сапарғалиев.Ғ. "Мемлекет және құқық негіздері" Алматы 2000ж.7. ҚР Заңы. "Қоршаған ортаны қорғау" Алматы. 1998ж.Лекцияның мәтіні:1. Қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру.Табиғат пайдаланушылардың қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды тиiмдi жүзеге асыруын экономикалық ынталандыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақының шектi ставкаларын бекiтуi мүмкiн.Мемлекеттiк емес қарыздар бойынша мемлекеттiк кепiлдiктер беру.Қазақстан Республикасының Үкiметi Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде белгiленген тәртiппен қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды iске асыруға мемлекеттiк емес қарыздар бойынша мемлекеттiк кепiлдiктер бере алады.Қоршаған ортаға эмиссияларды басқарудың нарықтық тетiктерi.1. Қоршаған ортаға эмиссияларды қысқарту мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi қоршаған ортаға эмиссияларға лимиттер мен квоталар белгiлеу және қоршаған ортаға эмиссияларды қысқартуға арналған квоталар мен мiндеттемелер саудасының тәртiбiн бекiту жолымен нарықтық тетiктер енгiзiлуi мүмкiн.2. Табиғат пайдаланушы қоршаған ортаға эмиссиялардың жылдық квоталары белгiленген жағдайда осындай квотаға құқық алады.Халықаралық деңгейде квоталар саудасы.1. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда Қазақстанның қоршаған ортаға эмиссияларды қысқарту жөнiндегi квоталар саудасына қатысу мүмкiндiгi көзделген жағдайда, табиғат пайдаланушылар Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген тәртiппен шетелдiк жеке және заңды тұлғалармен тиiстi шарттық қатынастарға түсе алады.Қазақстан Республикасы резидентiнiң шетелдiк жеке және заңды тұлғалармен жасасқан квоталар саудасы туралы шарты Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын уәкiлеттi органда тiркелуге тиiс.2. Экологиялық сақтандыру.1. Үшiншi тұлғалардың өмiрiне, денсаулығына, мүлкiне және (немесе) авариялық ластануы нәтижесiнде қоршаған ортаға келтiрiлген зиянды өтеу экологиялық сақтандырудың мақсаты болып табылады.2. Мiндеттi экологиялық сақтандыру Қазақстан Республикасының мiндеттi экологиялық сақтандыру туралы заңына сәйкес жүзеге асырылады. Шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық жағының қауiптi түрлерiн осы Кодекс және Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды. 3. Ерiктi экологиялық сақтандыруды жеке және заңды тұлғалар өздерiнiң еркiн бiлдiруiне қарай жүзеге асырады. Ерiктi экологиялық сақтандырудың түрлерi, талаптары және тәртiбi сақтандырушылар мен сақтанушылар арасындағы шарттарда айқындалады.3. Экологиялық аудиттің құқықтық жағдайы.1. Экологиялық аудитормен немесе экологиялық аудиторлық ұйыммен экологиялық аудит жүргiзуге шарт жасасқан жеке немесе заңды тұлға аудиттелетiн субъект болып табылады.2. Экологиялық аудит аудиттелетiн субъектiлердiң қоршаған ортаға әсер ету туралы есептiлiгiне талдау жасау жолымен жүргiзiледi. 3. Экологиялық аудиттi жүргiзу кезiнде: 1) қоршаған ортаға әсер туралы ұсынылған есептiлiктiң дұрыстығын тексеру;2) өндiрiстiк-технологиялық процестiң экологиялық талаптарға сәйкес келуiн бағалау;3) өндiрiстiк мониторинг пен бақылау жүйесiнiң экологиялық талаптарға сәйкес келуiн бағалау; 4) қызметкерлердiң бiлiктiлiк деңгейiн бағалау мақсатында арнайы зерттеулер мен өлшемдер жасалуы мүмкiн.4. Экологиялық аудиторлар, экологиялық аудиторлық ұйымдар және аудиттелетiн субъектiлер арасындағы қарым-қатынастар Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес экологиялық аудит жүргізуге арналған шарттың негiзiнде туындайды.Экологиялық аудит түрлерi және оны жүргiзу үшiн негiздер.1. Мiндеттi аудит және бастамашылық аудит экологиялық аудиттiң түрлерi болып табылады.2. Жеке және заңды тұлғаларға қатысты мiндеттi экологиялық аудит жүргiзуге:1) жеке және заңды тұлғалардың шаруашылық және өзге де қызметiнен қоршаған ортаға келтiрiлген, құжат бойынша расталған елеулi залал;2) шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық қауiптi түрлерiн жүзеге асыратын табиғат пайдаланушыны заңды тұлғаны қосу, бөлу және бөлiп шығару түрiнде қайта ұйымдастыру;3) шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық қауiптi түрлерiн жүзеге асыратын табиғат пайдаланушы - заңды тұлғалардың банкроттыққа ұшырауы негiз болып табылады.3. Бастамашылық экологиялық аудит бастамашының және экологиялық аудитордың немесе экологиялық аудиторлық ұйымның арасындағы экологиялық аудиттi жүргiзуге арналған шартта көзделген экологиялық аудиттiң нақты мiндеттерi, мерзiмдерi мен көлемi ескерiле отырып, аудиттелетiн субъектiнiң не оған қатысушының бастамасы бойынша жүргiзiледi. 4. Мүдделi жеке және (немесе) заңды тұлғалар, сақтандыру ұйымдары, инвесторлар, қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган және өзге де мемлекеттiк органдар экологиялық аудитке тапсырыс берушiлер болуы мүмкiн.Экологиялық аудиттi жүргiзу.1. Экологиялық аудит экологиялық аудиттi жүргiзу жоспарына сәйкес жүргiзiледi, оны экологиялық аудитор осы баптың 2-тармағының талаптарын ескере отырып жасайды және ол тапсырыс берушiмен және аудиттелетiн субъектiмен келiсiледi. Экологиялық аудит жүргiзудi жоспарлау кезiнде тараптар экологиялық аудиторлар палатасы бекiткен, ұсынымдық сипатта болатын экологиялық аудиттi жүргiзу жоспарының үлгiлiк нысанын басшылыққа алады.2. Экологиялық аудиттi жүргiзудiң сатылары мыналар:1) аудиттелетiн субъектiмен алдын ала танысу;2) аудит жүргiзу жоспарын әзiрлеу;3) қажеттi ақпаратты жинау және жүйелеу;4) аудиттелетiн субъектiнi қарап тексеру және оның қызметкерлерiне сауал жүргiзу;5) арнайы зерттеулер көлемiн айқындау;6) арнайы зерттеулер жүргiзу;7) экологиялық тәуекелдердi айқындау;8) экологиялық қауiпсiздiк деңгейiн арттыру жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу; 9) экологиялық аудиторлық есеп жасау болып табылады. 3. Экологиялық аудит жүргiзудiң жоспарын әзiрлеу үшiн экологиялық аудитор аудиттелетiн субъектiнiң ерекшелiктерiмен алдын ала танысады.4. Қажеттi ақпаратты жинау мен жүйелеу аудиттелетiн субъектiде және өзге де ұйымдарда жүргiзiледi. Ақпарат құрамына:1) қоршаған ортаны қорғау мәселелерi жөнiндегi нормативтiк құқықтық актiлердiң аудиттелетiн субъектiнiң қызметiне қатысты талаптары; 2) аудиттелетiн субъект орналасқан ауданның картасы және карта-схемасы;3) егер бар болса, аэрофотосуреттердiң нәтижелерi;4) аудиттелетiн субъектiнi басқарудың әкiмшiлiк құрылымы;5) егер бар болса, аудиттелетiн субъектiдегi қоршаған ортаны қорғау қызметi туралы ереже;6) экологиялық рұқсат;7) аудиттелетiн субъектiнiң қоршаған ортаны қорғау бойынша соңғы бес жылдағы есебi;8) өндiрiстiк экологиялық бақылауды жүргiзу жөнiндегi есептiлiк; 9) қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органның соңғы үш жылда тексерулер жүргiзуi туралы хаттамалардың көшiрмелерi; 10) егер бар болса, аудиттелетiн субъектiнiң қоршаған ортаны қорғау саласындағы бағдарламасы; 11) апатты жағдайлардың алдын алу және олардың зардаптарын жою жөнiндегi iс-шаралар жоспары; 12) қабылданған толықтырулармен қоса, аудиттелетiн субъектiнiң қоршаған ортаға әсер етуiн бағалау; 13) шығарындыларды, төгiндiлердi түгендеу жөнiндегi ағымдағы кезеңдегi есеп; 14) жол берiлетiн шектi шығарындылар мен төгiндiлердiң, қалдықтарды орналастырудың ағымдағы кезеңде қолданыста болатын нормативтерiнiң жобалары; 15) субъект қызметiнiң экологиялық-экономикалық аспектiлерi туралы деректер; 16) бұған дейiнгi экологиялық аудиторлық есептердiң көшiрмелерi; 17) аудиттелетiн субъектiнiң әсерi болатын аудандағы мемлекеттiк экологиялық мониторингтiң деректерi; 18) аудиттелетiн субъектiнiң қызметiне байланысты азаматтардың және қоғамдық бiрлестiктердiң өтiнiштерi туралы мәлiметтер кiредi.5. Аудиттелетiн субъектiнi қарап тексеру және оның қызметкерлерiне сауал жүргiзу құжаттаманың аудиттелетiн субъектiнiң нақты жай-күйiне сәйкес келуiн бағалау, аудиттелетiн субъект мамандарының бiлiктiлiгiн айқындау, аудиттелетiн субъект қызметiнiң тиiмдiлiгiн жақсарту үшiн ұсыныстар әзiрлеу мақсатында жүргiзiледi.6. Қарап тексеру барысында:1) аудиттелетiн субъектiнiң жоспар-схемаға және жалпы технологиялық сипаттамаға сәйкес келуi; 2) аудиттелетiн субъектiнiң құжаттамасында қоршаған ортаға әсер ету көздерi көрсетiлуiнiң толымдылығы; 3) аудиттелетiн субъектiнiң ықтимал әсер ету аумағының жай-күйi; 4) қоршаған ортаға ықтимал әсер ету туралы құжаттамаға енгiзiлмеген мән-жайлардың болуы;5) өндiрiстiк объектiлерде есепке алу және өзге де қажеттi құжаттаманың болуы мен толымдылығы; 6) объектiнi пайдалану процесiнде қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi техникалық талаптардың сақталуы; 7) өндiрiстiк экологиялық бақылауды жүргiзуге қойылатын талаптардың сақталуы анықталуға тиiс. 7. Аудиттелетiн субъектiнiң қызметкерлерiнe сауал қою барысында: 1) қоршаған ортаны қорғау үшiн мәнi бар мәселелер бойынша қызметкерлердiң бiлiктiлiк деңгейi; 2) есептiлiк құжаттаманы жүргiзудiң объективтi болуын растау үшiн қажеттi ақпарат; 3) қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi нормативтiк құқықтық актiлер талаптарының бұзылу жағдайлары және оларды болдырмау жөнiндегi шаралар туралы мәлiметтер;4) аудиттелетiн субъектiнiң болашақта шаруашылық және өзге де қызметтi одан әрi жүзеге асыруы кезiнде экологиялық талаптардың бұзылу ықтималдығы;5) қоршаған ортаны қорғауды жетiлдiру жөнiндегi инженерлiк бастамалардың болуы анықталуға тиiс. 8. Арнайы зерттеулердi экологиялық аудиторлар мен экологиялық аудиторлық ұйымдар мынадай жағдайда: 1) өндiрiстiк экологиялық бақылауды жүргiзу жөнiндегi есептiлiктi растау қажет болғанда;2) қоршаған ортаға әсердiң құжаттамаға енгiзiлмеген көздерi анықталғанда; 3) аудиттелетiн субъектi қызметiнiң қоршаған ортаға және халықтың денсаулық жағдайына терiс әсер ету салдарлары туралы мән-жайлар болғанда жүргiзедi.9. Қажет болғанда, зерттеулер: 1) шығарындылар (төгiндiлер) көздерiнде жүргiзiлетiн өлшеулердi, қалдықтар үлгiлерiн зерттеудi; 2) аудиттелетiн субъектiнiң ықпалды әсер ету аймағында қоршаған ортаның ластануын өлшеулердi; 3) аудиттелетiн субъектiнiң ықпалды әсер ету аймағында өсiмдiктердiң, жануарлар дүниесiнiң, экожүйелердiң және халық денсаулығының жай-күйiн зерделеудi қамтиды. 10. Арнайы зерттеулердi жүргiзу үшiн қоршаған ортаның жай-күйiн айқындайтын аккредиттелген зертханалар тартылуға тиiс. 11. Аудиттелетiн субъектiнiң экологиялық тәуекелдерiн айқындау: 1) құжаттама мен есептердiң байқалатын ағымдағы жай-күйге сәйкестiгiн талдау; 2) аудиттелетiн субъект қызметiнiң өсiмдiктерге, жануарлар дүниесiне, экожүйелерге және халық денсаулығының жай-күйiне ықтимал салдарларын бағалау, соның iшiнде қоршаған орта сапасының бұзылуынан туындаған аурулар мен өлiм-жiтiм жағдайларын талдау; 3) қоршаған орта үшiн терiс салдарларға әкеп соғуы мүмкiн аудиттелетiн субъектiдегi авариялық жағдайлардың ықтималдылығын немесе технологиялық регламенттен өзге де ауытқуларды айқындау жолымен жүргiзiледi. 12. Аудиттелетiн субъектiнiң экологиялық қауiпсiздiгi деңгейiн арттыру жөнiндегi ұсыныстарды әзiрлеу:1) осы сияқты объектiлер үшiн пайдаланылатын ең үздiк қолжетiмдi технологияларды; 2) қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесiн жақсарту жөнiндегi ықтимал шараларды; 3) өндiрiстiк экологиялық бақылауды жетiлдiру тәсiлдерiн; 4) экологиялық нормативтер мен талаптарды өзгерту жөнiндегi ұсыныстарды зерделеу негiзiнде жүргiзiледi.Мiндеттi экологиялық аудиттi жүргiзу туралы шешiм.1. Мiндеттi экологиялық аудиттi жүргiзу туралы шешiмдi қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган Жер туралы кодекстің81-бабының 2-тармағында көзделген мән-жайлар белгiленген кезден бастап бiр ай мерзiм iшiнде қабылдайды.2. Мiндеттi аудит жүргiзу туралы шешiм мiндеттi экологиялық аудит туралы қорытынды түрiнде ресiмделедi.3. Мiндеттi экологиялық аудит туралы қорытындының нысанын қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган бекiтедi. 4. Қорытындыда: 1) аудиттелетiн субъектiнiң тегi, аты, әкесiнiң аты немесе толық атауы;2) аудиттелетiн субъектiнiң орналасқан жерi;3) аудиттелетiн субъектiнiң шаруашылық және өзге де қызметiмен байланысты қоршаған орта үшiн ықтимал тәуекелдердiң сипаты;4) мiндеттi экологиялық аудиттi жүргiзуге негiз;5) мiндеттi экологиялық аудиттiң қорытындысын қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органға табыс ету мерзiмi көрсетiлуге тиiс.5. Мiндеттi экологиялық аудит туралы қорытынды аудиттелетiн субъектiнiң басшысына жолданады.Мiндеттi экологиялық аудиттi жүргiзудiң ерекшелiктерi.1. Мiндеттi экологиялық аудит аудиттелетiн субъект мiндеттi экологиялық аудит туралы қорытындыны алған кезден бастап алты айдан аспайтын мерзiмде жүргiзiледi.2. Экологиялық аудитор немесе экологиялық аудиторлық ұйым аудит жүргiзудiң жоспарын әзiрлеу үшiн мiндеттi экологиялық аудит туралы қорытындымен, аудиттi жүргiзу негiздемесiмен, аудиттелетiн субъектiге тән экологиялық проблемалармен және өзге де аспектiлермен танысады.Экологиялық аудиторлық есептерге қойылатын талаптар.1. Экологиялық аудиторлық есеп мiндеттi экологиялық аудиттiң нәтижелерi бойынша: 1) экологиялық аудитордың және экологиялық аудиторлық ұйымның құқықтылығын растайтын мәлiметтердi; 2) аудиттелетiн субъект туралы жалпы ақпаратты;3) экологиялық аудиттi жүргiзу негiздемесiн;4) экологиялық аудиттi жүргiзудiң жоспарын;5) жинақталған ақпарат тiзбесiн және оған шолуды;6) аудиттелетiн субъектiнi қарап тексеру және оның қызметкерлерiне сауал қою нәтижелерiн;7) арнайы зерттеулердiң нәтижелерiн;8) экологиялық тәуекелдердi бағалауды (сандық және сапалық тұрғыдан);9) экологиялық қауiпсiздiктi арттыру жөнiндегi ұсынымдар тiзбесiн;10) аудиттелетiн субъектiнiң қоршаған орта үшiн қауiпсiздiк дәрежесi, анықталған жолсыздықтар, қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi құжаттама мен есептілікті жүргiзудiң дұрыстығы туралы тұжырымдарды қамтуға тиіс.2. Бастамашылық экологиялық аудит есебiнiң нысаны экологиялық аудиттi жүргiзуге арналған шартта белгiленедi. 3. Бастамашылық экологиялық аудиттiң есебi құпия болып табылады. Бастамашыл экологиялық аудиттiң есебiндегi мәлiметтердi жария ету құқығына аудиттелетiн субъeкт ғана ие болады.Мiндеттi экологиялық аудит есебiн қарау тәртiбi.1. Мiндеттi экологиялық аудиттiң нәтижелерi бойынша экологиялық аудиторлық есептi экологиялық аудитор немесе экологиялық аудиторлық ұйым бiр мезгiлде қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органға және аудиттелетiн субъектiнiң басшысына жiбередi.2. Мiндеттi экологиялық аудиттiң нәтижелерiн аудиттелетiн субъект Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының талаптарын сақтау, қоршаған ортаға қызметтiң терiс салдарларын азайту және қоршаған ортаға залал келтiрудiң алдын алу, экологиялық есептiлiктiң дұрыстығын қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды қабылдау үшiн пайдаланады.3. Мiндеттi экологиялық аудит барысында аудиттелетiн субъектiлердiң экологиялық есептiлiгiнде дұрыс емес фактiлер анықталған жағдайда, аудиттелетiн субъект экологиялық аудиторлық есептi алған күннен бастап бiр айдан кешiктiрмей өзiнiң есептiлiгiн экологиялық аудит ұсынымдарына сәйкес келтiруге, Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын сақтау жөнiндегi өзге де шараларды қолдануға және бұл туралы қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органды хабардар етуге тиiс.4. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган мiндеттi экологиялық аудиттiң нәтижелерi бойынша экологиялық аудиторлық есептi алған күннен бастап бiр ай мерзiмде оны қарауға мiндеттi. 5. Мiндеттi экологиялық аудиттiң нәтижелерiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган аудиттелетiн субъектiнiң экологиялық талаптарды және қоршаған орта сапасының нормативтерiн сақтауы туралы дұрыс ақпарат алу үшiн пайдаланады. 6. Мiндеттi экологиялық аудиттiң экологиялық аудиторлық есебiн қараудың нәтижелерi бойынша қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган: 1) аудиттелетiн субъектiнiң қызметiн тоқтата тұру туралы талап қою арқылы сотқа жүгiнуге; 2) экологиялық рұқсат талаптарына өзгерiстер енгiзуге немесе табиғи ресурстарды пайдалану және алып қою шарттарының (келiсiмшарттардың) және табиғат пайдалануға өзге де рұқсаттардың талаптарын өзгерту туралы ұсыныспен арнайы уәкiлеттi мемлекеттiк органдарға жүгiнуге; 3) өндiрiстiк экологиялық бақылау бағдарламасына өзгерiстер енгiзу ұсынымдарын беруге құқылы. 7. Мiндеттi экологиялық аудиттiң экологиялық аудиторлық есебi бойынша туындайтын даулар Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен шешiледi.Экологиялық аудитор.1. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы жұмыстарды орындауға және қызметтер көрсетуге лицензия алған жеке тұлға экологиялық аудитор болып табылады.2. Экологиялық аудитор экологиялық аудиторлық қызметтi дара кәсiпкер немесе экологиялық аудиторлық ұйымның қызметкерi ретiнде жүзеге асыруға құқылы.Экологиялық аудиторлық ұйым.1. Экологиялық аудиторлық ұйым - жауапкершiлiгi шектеулi серіктестіктің ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған және қоршаған ортаны қорғау саласындағы жұмыстарды орындауға және қызметтер көрсетуге лицензия алған коммерциялық ұйым. 2. Шетелдiк экологиялық аудиторлық ұйымдар Қазақстан Республикасында экологиялық аудиторлық қызметтi тиiстi экологиялық аудиторлық ұйымдарды - Қазақстан Республикасының резиденттерiн құрған кезде ғана жүзеге асыра алады.3. Экологиялық аудиторлық ұйымның құрамындағы экологиялық аудиторлардың саны үш адамнан кем болмауға тиiс.Экологиялық аудиторлар палатасы.1. Экологиялық аудиторлар палатасы экологиялық аудиторлар мен экологиялық аудиторлық ұйымдардың құқықтарын қорғау және мемлекеттiк органдарда олардың заңды мүдделерiн бiлдiру үшiн құрылады. Экологиялық аудиторлар палатасы өз мүшелерiнiң жалпы жиналысында бекiтiлген жарғының негiзiнде жұмыс iстейтiн және мүшелiк жарналар мен Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де көздер есебiнен қаржыландырылатын коммерциялық емес, тәуелсiз, кәсiби және өзiн-өзi басқаратын ұйым болып табылады. 2. Экологиялық аудиторлар палатасы экологиялық аудиторлар мен экологиялық аудиторлық ұйымдардың қызметiн реттейдi, халықаралық тәжiрибе негiзiнде Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес экологиялық аудит стандарттарын әзiрлейдi.Экологиялық аудиторлардың және экологиялық аудиторлық ұйымдардың құқықтары.Экологиялық аудиторлар мен экологиялық аудиторлық ұйымдар:1) экологиялық аудиттi жүргiзудiң әдiстерiн дербес айқындауға; 2) экологиялық аудиттi жүргiзуге арналған шарттың талаптарын орындау үшiн қажеттi құжаттаманы алуға және тексеруге;3) экологиялық аудиттi жүргiзуге қатысуға Жер туралы кодекстің92-бабында көрсетiлген адамдардан басқа әртүрлi кәсiп мамандарын шарттық негiзде тартуға;4) аудиттелетiн субъект экологиялық аудиттi жүргiзуге арналған шарттың талаптарын бұзған жағдайда, экологиялық аудиттi жүргiзуден не экологиялық аудиторлық есептi беруден бас тартуға құқылы.Экологиялық аудиторлардың және экологиялық аудиторлық ұйымдардың мiндеттерi.Экологиялық аудиторлар мен экологиялық аудиторлық ұйымдар:1) Жер туралы кодекстің92-бабында көрсетiлген мән-жайлардың салдарынан экологиялық аудиттi жүргiзудiң мүмкiн еместiгi жөнiнде хабарлауға;2) аудиттелетiн субъектiден алынған, сондай-ақ экологиялық аудиттi жүргiзу процесiнде жасалған құжаттардың сақталуын қамтамасыз етуге;3) аудиттелетiн субъектiге экологиялық аудит нәтижесiнде құжаттардың Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген талаптарға сай келмеуiнiң анықталғаны туралы хабарлауға; 4) экологиялық аудиторлық есептердiң, сондай-ақ экологиялық аудиттi жүргiзу кезiнде алынған және коммерциялық немесе заңмен қорғалатын өзге де құпия болып табылатын мәлiметтердiң құпиялылығын сақтауға;5) қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органға мiндеттi экологиялық аудит нәтижесiнде анықталған Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының бұзылуы жөнiнде хабарлауға;6) экологиялық аудиттi жүргiзуге арналған шарт бойынша мiндеттемелерден туындайтын өзге де талаптарды орындауға мiндеттi.Экологиялық аудиттi жүргiзу құқығын шектеу.Экологиялық аудиторлық ұйымның немесе экологиялық аудитордың: 1) осы экологиялық аудиторлық ұйым немесе экологиялық аудитор өзiнiң қатысушысы, кредиторы болып табылатын тапсырыс берушiлерге;2) орындаушылары аудиттелетiн субъектiмен еңбек қатынастарында тұратын немесе оның лауазымды адамдарының, сондай-ақ аудиттелетiн субъектi акцияларының он және одан да көп процентiн (немесе жарғылық капиталға қатысу үлесiн) иеленген акционердiң (қатысушының) жақын туыстары немесе жекжаттары болып табылатын жағдайда; 3) орындаушыларының аудиттелетiн субъектiде жеке мүлiктiк мүдделерi бар болса; 4) егер, экологиялық аудит жүргiзу жөнiндегi мiндеттемелердi қоспағанда, экологиялық аудиторлық ұйымның немесе экологиялық аудитордың аудиттелетiн субъектi алдында немесе аудиттелетiн субъектiнiң олардың алдында ақшалай мiндеттемелерi болса, экологиялық аудит жүргiзуiне тыйым салынады.Аудиттелетiн субъектiнiң құқықтары мен мiндеттерi.1. Аудиттелетiн субъект:1) экологиялық аудиторды немесе экологиялық аудиторлық ұйымды таңдау туралы шешiмдi дербес қабылдауға; 2) экологиялық аудитордан немесе экологиялық аудиторлық ұйымнан экологиялық аудиттi жүргiзуге қатысты Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптары туралы егжей-тегжейлi ақпарат алуға;3) экологиялық аудитордың немесе экологиялық аудиторлық ұйымның ескертпелерi мен қорытындыларына негiз болған нормативтiк құқықтық актiлермен танысуға;4) экологиялық аудитордан немесе экологиялық аудиторлық ұйымнан экологиялық есептiлiктiң және өзге де құжаттардың Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкессiздiгi анықталған жайлар туралы ұсыныстар, ақпарат алуға; 5) экологиялық аудитор немесе экологиялық аудиторлық ұйым экологиялық аудиттi жүргiзу шартының талаптарын бұзған жағдайда олардың қызмет көрсетуiнен бас тартуға құқылы. 2. Аудиттелетiн субъект: 1) мiндеттi экологиялық аудиттiң жүргiзiлуiн ұйымдастыруға; 2) экологиялық аудиттi уақтылы әрi сапалы жүргiзу үшiн экологиялық аудиторға немесе экологиялық аудиторлық ұйымға жағдай жасауға; 3) экологиялық аудиттi жүргiзу үшiн экологиялық аудиторға немесе экологиялық аудиторлық ұйымға қажеттi толық әрi дұрыс құжаттаманы және өзге де ақпаратты ұсынуға, ауызша немесе жазбаша түрде түсiнiктемелер беруге;4) қоршаған ортаға әсер ету туралы дұрыс есептiлiктi және экологиялық аудиттi жүргiзуге қажеттi өзге де құжаттарды табыс етуге; 5) егер экологиялық аудиттi жүргiзу шартында өзгеше көзделмесе, экологиялық аудитордың немесе экологиялық аудиторлық ұйымның қызметiн шектемеуге;6) экологиялық аудитордың немесе экологиялық аудиторлық ұйымның талабы бойынша қажеттi ақпарат алу үшiн өз атынан үшiншi тұлғаларға жазбаша сауал жiберуге; 7) экологиялық аудиторлардың немесе экологиялық аудиторлық ұйымның қызметтер көрсетуiне ақы төленуiн қамтамасыз етуге; 8) экологиялық аудиттi жүргiзу шарты бойынша мiндеттемелерден туындайтын өзге де талаптарды орындауға мiндеттi.Экологиялық менеджмент жүйелерiнiң аудитi.1. Экологиялық менеджмент жүйелерiнiң аудитi бастамашылық аудит болып табылады.2. Экологиялық менеджмент жүйелерi аудитiнiң нәтижелерi бойынша жеке және заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасына сәйкес қоршаған ортаны қорғауды басқарудың енгiзiлген жүйесiнiң халықаралық стандарттарға сәйкестiгiн растайтын құжатты ала алады.

Лекция № 13
Тақырып: Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершілік.Жоспар:1. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің жалпы сипаттамасы.2. Экологиялық құқық бұзушылықтың түсінігі мен құрылымы.
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі.1. Стамқұлұлы.Ә "ҚР Экология құқығы" Алматы Жеті жарғы 1995ж. 2. ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.3. Чусев Р.К - "Экологические право" Москва. 2000ж.4. ҚР мемлекетімен құқығының негіздері. Баянов.Е Алматы 2003ж.5. <<Международные эколого-правовое сотрудничество>> Алматы. Дәнекер 2001ж.6. Сапарғалиев.Ғ. "Мемлекет және құқық негіздері" Алматы 2000ж.7. ҚР Заңы. "Қоршаған ортаны қорғау" Алматы. 1998ж.
Лекцияның мәтіні:1. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін Қазақстан Респубоикасында түрлі жауаптылық қолданылатыны жайлы білу және оның ауырлығына қарай бөлінетіні ескерілуі қажет. Жауаптылық  -  жүріп-тұру нормаларын орындау міндеттілігі сияқты оларды бұзғаны үшін қолайсыз салдарды алып жүру міндеттілігінен көрініс табады. Жауаптылық институты  -  біздің қоғамдық өміріміздің барлық аясынан өтеді. Экология мәселесі бойынша бұл  -  мемлекеттің, адамның, қоғамның болашақ ұрпақ және табиғи пайдаланушы алдындағы жауапкершілігі.Экологиялық жауаптылық  -  бұл кешенді әлеуметтік-экономикалық және құқықтық инститіт. Экономикалық жауаптылықтың жалпы түсінігінен басқа, алдағы уақытта, экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершіліктіңерекшеліктерін, экологиялық құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауптылықтың ерекшеліктерін алып көрсетеміз.Экологиялық жауаптылықтың екі түрлі нысаны бар  -  экономикалық және заңды. Мұндай нысанға бөлу, оның қатынасының сипатымен реттеу әдістеріне байланысты. Экономикалық немесе эколого- экономикалық жауаптылық ластанушының материалдық мүддесінің құқықтық қызметіне негізделеді және экономикалық әдістермен реттелінеді. Ол қоғам мен табиғат арсындағы қарым-қатынастың <<ластаушы-өтейді>> деген қағидасынан шығады. Заңды жауапкершілік құқыққа қайшы әрекеттерден туындайды және әкімшіліқ құқықтық әдістермен реттеледі. Бұл нысанлар қолсылып, жалпы экологиялық жауапкершілік институтын құрайды. Заңдылық жауапкершілік табиғатты құқықтық қорғаудағы маңызды құралы болып табылады, оның тағайындалуы табиғатты қорғауға байланысты заңдарды дұрыс орындауы қамтамасыз етуден тұрады. Құқықтық тәртіпті сақтаумен қатар заңды жауаптылық адамдарды табиғат ресустарына, жерді, суды, жер қойнауын, орманды, өсімдіктер әлемін, жануарлар дүниесін, ауаны қорғауға байланысты шаруашылық қатынасқа тәрбиелеуді мақсат тұтады. Заңдылық жауапкершілікті-құқықтық нормада көрсетілген негіздері бұзғанда пайда болатын қолайсыз салдар деп анықтауға болады. Табиғатты қорғауға байланысты заңдарды бұзғаны үшін жауаптылық заңды жауапкершіліктің жалпы қағидаларына сүйенеді. Бұндай қағидаларға, құқыққа қайшы әрекет немесе әрекетсіздік үшін жауаптылық, кінәсі үшін жауаптылық, заңдылық, жауаптылықтан бас тарту тарту принципі жатады.2. Қазіргі кездегі құқықтық тұжырымдамалық негізінді табиғатты қорғау мемлекеттің арнайы функциясы болып табылады. Экологиялық  -  экономикалық жауапкершіліктің құқықтық жауапкершіліктің басты айыпмашылығы, біріншіден, келтірілген зиянның құқықтық шарасы арқылы құрылады, екіншіден, құқық бұзушылық айғактар болып табылады. Ең алдымен экологиялық құқықтық жауапкершілік  -  едәуір, ауқымды шартты түрі. Ол қоршаған ортаны қорғауға байланысты кең кешенді, заңды жауапкершіліктің түр болатын - әкімшілік, қылмыстық, азаматтық  -  құқықтық, материалдық және тәртіптік. Келтірген зиян туралы факті анықталса, онда экологиялық жауаптылықтың туындауының жалпылама негізі болып табылады. Оның қоғамға қауіптілігінің ауырлығына байланысты қылмыстық және әкімшілік жаза шараларын айырып көрсетуге болады. Сөйтіп, оның нормативті дәрежесі келтірілген зиянға байланысты құқықтық және құқықтық емесе экономикалық жауаптылықтың арасындағы шектеуліктерді анықтаушы құрал ретінде қолданылады. Келтірілген жағдайлар бұл экологиялық  -  экономикалық құбылысты құқықтық реттеу арқылы арнайы қарау қажеттілігін туғызады. Зиян  -  арнайы ұғым. Зиян экономикалық, экологиялық, құлықтық (моралдық), мемлекеттік, мемлекет аралық халықаралық т.б. болады. Бұған қарамастан зиянның жалпы ұғымның негізінде экономикалық факторлар жатады. Осының негізінде зиянның ұғымы экономикалық қатынастарды реттеуші азаматтық заңдармен реттелуі тиіс. Азаматтық заңдар бойынша зиян біртекті ұғым, ал <<залал>> және <<шығын>> оның құрамдас бөліктері болып табылады. <<Қоршаған ортаны қорғау туралы>> заңының 1 бабында <<қоршаған ортаның сапасы - қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттерінің сипаттамасы>> деп көрсетілген.Табиғи қоршаған ортаның сапасына экологиялық жүйенің үнемі және тұрақты, табиғат пен адам арасындағы зат және энергия алмасу процесін қамтамасыз етуді және өмірді қалпына келтіруді жатқызамыз. Табиғат сапасы табиғаттың өзімен өзін реттеу және өзін зиянды заттардан тазарту арқылы қамтамасыз етіледі. Табиғаттың өндірістік циклі ауытқымайтын процесс принципінде құрылады. Ол бойынша соңғы берілген өнім, келсі циклдегі өнімнің шикізаты ретінде қолданылады. Адам өндірісі табиғат өндірісіне қарағанда қалдық технологиясында құрылған. Аздаған процентте өндірілетін соңғы өнім, келесі циклге шығуына қызмет етпей қалдыққа жіберіледі. Табиғи ортаға адамзат өндірісінің әсері, адамның өзі тұратын ортаның сапасын реттеу туралы көптеген сұрақ қойылады. Қоршаған ортаның сапасын нормалау экологиялық қауіпсіздікке және халықтың денсаулығын қорғауға кепілдік беретін, қоршаған ортаның ластануына дол берілмеуін табиғи ресурстардың толықтырылуы мен ұтымды пайдалануын қаитамасыз ететін қоршаған ортаға ықпал етудің ғылыми негізделген шекті жол берілетін нормаларының мақсатын көздейді. Қоршаған табиғи ортаға әсер ету шаралары норма болып табылады. Шекті мөлшердегі норма деп қоршаған табиғи ортаға әсер етудің шекті мөлшердегі нормасын айтамыз.Әсер ету дегеніміз  -  ортаға физикалық, имиялық, биологиялық өзгерістер енгізетен адамның экономикалық, рекрециялық, мәдени мүдделерін жүзеге асырумен байланысты антропогендік қызмет. Табиғи ортаға теріс әсердің ең көп тараған түрі  -  қоршаған табиғи ортаны ластау болып табылады. <<Қоршаған ортаны қорғау туралы>> заңда қоршаған ортнаы нормалаудың негізгі міндеттері көрсетілген, олар: қоршаған орта сапасын өлшемдерін белгілеу және оның адам денсаулығына, табиғи ресурстарды қорғауға, толықтыруға және ұтымды пайдалануға ықпалын анықтау;қоршаған ортаға зиянды әсердің жол берілетін шекті шамалары мен деңгейлерібелгілей кіреді.Қоршаған орта сапасының белгіленген нормативтерін асыра көрсетуге немесе уақытша және төмендетілген номалармен алмастыруға жол берілмейді. 

Лекция № 14
Тақырып: Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершілік.Жоспар:1.Экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік.2.Экологиялық құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілік.3.Экологиялық құқық бұзушылық үшін азаматтық құқықтық жауапкершілік. Экологиялық құқық бұзушылық үшін тәртіптік жауапкершілік
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі.1. Стамқұлұлы.Ә "ҚР Экология құқығы" Алматы Жеті жарғы 1995ж. 2. ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.3. Чусев Р.К - "Экологические право" Москва. 2000ж.4. ҚР мемлекетімен құқығының негіздері. Баянов.Е Алматы 2003ж.5. <<Международные эколого-правовое сотрудничество>> Алматы. Дәнекер 2001ж.6. Сапарғалиев.Ғ. "Мемлекет және құқық негіздері" Алматы 2000ж.7. ҚР Заңы. "Қоршаған ортаны қорғау" Алматы. 1998ж.
Лекцияның мәтіні:1. Ең қатаң түрі қылмыыстық жауапкершілік болып табылады, экологиялық қылмысты жасаған уақыттан басталады, экологиялық құқықтық бұзушылық арасында ең үлкен қоғамға қауіптілігін білдіреді.Экологиялық қылмыс дегеніміз  -  бұл қылмыстық заңда көзделген кінәлі, құқыққа қайшы әрекет (әрекетсіздік немесе әрекеттілік), жеке және заңды тұлғалардың мүдделері мен экономикалық құқыққа қол сұғушылық, мемлекетке және келтірілген немесе қоршаған ортаға нақты қауіп келтірген зиян.Қазіргі кезде экологиялық теріс қылықтар мен экодогиялық қылмысты ажырату оңай, өйткені бұл жаңа қылмыстық кодексте оны қозғаушы күні құқық бұзушылық қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты құқықтық нормалардың диспозициясында көрсетілген.Қылмыстық жауапкершілік  -  экологиялық құқық бұзушылық басталған уақыттан бастап, оның басқа да ажыратып көрсететін белгілері бар: адамның денсаулығына немесе қоршаған ортаға келтірген зиян, жануарлардың немесе өсімдіктердің жоқ болуы, ұйымдасқан топтар, лауазымды тұлғалардың қылмысты жасасуы, өзінің қызметін пайдалану барасында.Қылмыстық кодексте экологиялық қлмыстың 18 құрама бар: 277 бап  -  Экологиялық талаптарды бұзған шаруашылық және өзгеде қызметтер, 278 бап  -  экологиялық талаптарды өндірісте және экологияға қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды пайдалануды бұзу; 279 бап  -  қауіпсіздік ережесін бұзу микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттерімен немесе қатты заттармен айналасы; 280 бап  -  Ветеринарлық ережесі бұзған және аурыларға және зиянды өсімдіктерге қарсы күресу; 281 бап  -  судың ластануы мен тозуы; 282 бап  -  атмосфераны ластау; 283  -  287 баптар және 294 бап.Қылмыстық кодексте экоцитке байланысты жауапкершілік көзделген  -  бұл қылмыс ұлтаралық экологиялық мүдделеріне қол сұғушылық болып табылады.9  -  тарауда  -  қомамға қауіпсіздігімен құқықтық тәртібіне қарсы қылмыс қарастырылған. 244бапта  -  ауіпсіздік ережесін атом энергетика обьектісінде бұзу  -  экологиялық қылмыс болып табылады. Оның құрамында қауіпсіздік ережесін жобалау, құрылыс салуда, жөндеуде бұзулады, егер ол адамның өліміне әкелсе немесе қоршаған ортада реактивті заттардың ластануы. Кейбір жағдайда Экоогиялық деп 2  -  ші бапты айтуға болады; 247, 249 баптар бойынша, иегер оның салдарының бұзулуы адамның өліміне әкеп соқса немесе өзге ауыр зардаптар болса, қоршаған ортадва реактивті заттардың жойылуы. Экологиялық қылмыстарды қарау үшін ішкі істер органдарды кейбір жағдайда ұлттық қауіпсіздік органдары айналысады.161 бап: Экоцит  -  бұл бүкіл әлемдік өсімдіктер немесе жануарлар дүниесін жою, атмосфераны уландыру, жер немесе су ресурстарды, сонымен қатар басқа да әрекеттерді жасау, экологиялық апатқа ұшырату мүмкін.БҰҰ  -  ның 10  -  шы конгрессы бойынша қылмысты ескерту және құқық бұзуылық жасаған адамдарға назар аудару, (Каир, 1995ж) ескеріледі экологиялық сипаты болады, өзінің қаупі бойынша басқа да қылмыстардың арасында бірінші орында тұр, сондықтан да қылмыстық құқықтық халықаралық қауымдастықта маңызды роль өзінің қызметі бойынша қоршаған ортаны қорғауда атқарады. Қоршаған ортада трансұлттық ластануын алдын алк, олар екі жақты шарттарға бағытталған мемлекеттің және көпжақты Конвенцияның арасында бағытталған (мысалы: Конвенция трансшекаралық туралы аралықта ауның ластануы. 1979 ж, азон қабатын қорғау туралы Венадағы Конвенцисы және т.б.). Осы мақсатты экоцидке байланысты қылмыстық кодексте нормалар жауапкершілік туралы көзделген. Ең соңғысы экологиялық қылмысқа байланысты әлемге қарсы және қылмыстар трансұлттық сипаты бар материалдарымен қолданудың ережесін бұзу.2. Кең мағынадағы экологиялық қатынаста бұзушылыққа байланысты әкімшілік жауапкершілікке орын тән. Оның мәнінің қолданылуы өкілетті мемлекеттік органдар арқылы құқық бұзушылыққа әкімшілік мәжбүрлеу шарасын қоршаған ортаны қорғау, экологиялық құқықтарды қорғау және мемлекеттің жеке және заңды тұлғалардың мүддесін қорғау саласында қорғану. Экологиялық құқық бұзушылық дегеніміз  -  кінәлі, құқыққа қарсы әрекет немесе әрекетсіздік, мемлекеттің, жеке және заңды тұлғалардың экологиялық құқықтар мен заңды мүдделеріне және қоршаған ортаға келтірген зиян келтіру немесе осындай зиянның туындауына нақты қауіп төндіру болып табылады:Бұзушылық жасаған адамдардың кінәлі болуы  -  бұл белгісі міңдетті болып табылмайды, кейбір жағдайда болмауы мүмкін, мысалы: егер зиян жоғарғы қауіптілігін қайнар көзі арқылы келтіріледі.(машинаның жолдан өлтіріп өткен сайгакпен соқтығысуы жағдайында).Бұзушылық жасаға тұлғаның құқыққа қайшылық әрекеттер  -  экологиялық талаптар мен нормалардың бұзылуына әкеліп соғады.Қоғамға қауіптілігі  -  бұл зиянның болуы, қоршаған ортаға келтірілген зияны, экологиялық қатынастар мен заңды немесе жеке тұлғалардың мүддесіне, мемлекетте немесенақты келтірілген қауіп құқық бұзушылықтың басқа да бұзушылықтан айыру.- Қоршаған ортаға келтірілген зиян көрініс табады:- Қоршаған ортаны ластағаны үшін;- Қоршаған ортаны бүлдіргені үшін;- Табиғи ресурстарды тоздыру;- Табиғи обьектілерді жою және бүлінуі;Экологиялық байланысты бұзу, табиғи ортада экологиялық тепетеңдіктің бұзылуы.Мемлекетке, жеке және заңды тұлғалардың экологиялық құқықтар мен заңды мүдделерге келтірілген зиянды экономикалық зиян және атропогендік зиян. Экономикалық зиян мүлік құқыққа және табиғатты пайдаланушылар мүдделеріне оның ішінде жеке және заңды тұлғалар, сонымен қатар мемлекетке қол сұқпау. Ол былай аталады:- табиғаттың тауар өнімінің жоғалуы;- мүліктің, бидайдың шаруашылық өнімнің жойылып кетуі;- шығысты пайдаланбау, жіберіп алған пайда;- бұзылған қоршаған ортаның жағдайы бойынша шығыстарды қалпына келтіру;Құқыққа қайшы әрекеттің және басталған зиянның нақты қауіп төнген кездегі себепті байланыстың болуы.Жазалаушылық, яғни бұзған адамға заңды жауапкершілік шарасы қолданылады экономикалық құқық бұзушылық белгілерінқараған кезде, экономикалық құқық бұзушылықтың құрамына ерекше мән беру керек.Экономикалық құқық бұзушылық обьектісі болып  -  қоршаған ортаның жағдайы мен сапасын сақтау және қамтамасыз ету мен байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Тікелей обьектісі болып  -  наты қоғамдық қатынастар табиғатта ресурстардың жеке түрлерін ұтымды пайдалану қоғамда бағытталған М, заңсыз ашылықтың тікелей обьектісі болып жабайы жануарлар мен құстарлы пайдалану және олардың қоғамдық қатынастарды болып табылады.Экономикалық қатынастар болып обьективтік жағы  -  бұл қомамға қауіптілігі, қоғамдық қатынастарға қол сұғушылық, жеке және заңды тұлғалардың экономикалық құқықтар мен мүддесіне қорғауға, қоршаған ортаның табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды қорғау.Субьективтік жақты  -  тұлғаның психологиялық қатынасы қауіпті әрекеттері, сонымен оның зардаптарын сипаттайды. Субьективтік жақтың белгілері: кінә, ниет және мақсат болып табылады. Бұзушылықтың субьектісі ретінде  -  жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Әкімшілік жауапкершіліктің белгілері:әкімшілік жауапкершіліктің негізі болып әкімшілік құқық бұзушылық болы танылады;құқық бұзушылықты жасағандарға әкімшілік өндіруді (санкцияны) қолдану.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық кодекстің (30.01.201ж) 31 бабына сәйкес әкімшілік жауапкершілікке жеке және заңды тұлғалар тартылады. Жеке тұлға есі дұрыс, 16 жасқа толған болуы керек.Экологиялық құқық бұзушылықтың тізімі ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 19  -  тарауында көрсетілген. Олардың бірнеше топтары бар:1. Табиғаттағы ресурстарды тоздыру, ластау(243-б, 250-б, 1-бөлім, 276-б, 2-бөлім,289-б).2. Табиғаттағы ресурстарды жою және зардап келтіру (250-б,1-бөлім, 283-б, 1-бөлім, 287-б, 1-бөлім, 289-б, 298-б, 300-б).3. Экологиялық талаптарды кәсіпорындарды, құрылыстарды және басқа да обьектілерді жоспарлау, орналастыру, құрылыс салу, оларды қайта жаарту, қызметке енгізу және қызметін жасау кезінде бұзылу (240, 245-248, 263-б, 2-бөлім, 276-б, 1-бөлім, 278, 291, 296-б, 2-бөлім, 3-бөлім, 302-б).4. Радиоактивтік, химиялық, басқа да зиянды заттарды және тұрмыстық қалдықтарды сақтау, өндеу, тасымалдау, қолдану, жою мен көму кезінде экологиялық талаптарды орындамау (249, 261, 270, 294, 296, 304-б).5. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды және жануар мен өсімдіктердің өмір сүретін табиғи ортаның ғауымен баланысты тәртіптерді бұзу (295, 297, 299-б).6. Табиғатты пайдаланушының ережелерін бұзу (241, 245, 271, 272-б, 3-бөлім, 276, 286, 288-б).7. Табиғатты қорғауымен байланысты шараларды орындамау (244, 251-253, 255, 259, 264-269,275-б).8. Экологиялық ақпаратты жасыру, бұрмалау (242, 257, 258, 268, 273, 280-б).Құқық бұзушылық жасаған тұлғаларға келесі әкімшілік жазалау шаралары қолданады: ескерту, әкімшілік айыппұл салу, әкімшілік бұзушылық жасаған құралдарын алап қою, бұл құралдарын тәркілеу; арнайы құқықтан айыру, лийензиядан айыру, арнайы рұқсаттан айыру, зардапты қызметке тиым салу немесе оны уақытша тоқтату.3. Азаматтық құқықтық жауапкершілік кінәлі тұлға, оның нақты мүліктік жағынан жағымсыз жақ туғызу жолымен жузеге асырулады. Азаматтық құқық жауапкершілік кінәлі тұлғаны қылмыстық, әкімшілік немесе басқа да жауапкершілікке тартуға қарамастан қолданылады. Азаматтық құқықтық жауапкершілікке тартудың тнегіздері экологиялық заңдарды бұзғаны үшін келтірілген экологиялық зардаптың мән-жайы болып табылады.ҚР "Қоршаған ортаны қорғау туралы" заңның 86-бабының 1-ші тармағына сәйкес, азаматтық құқықтық жаапкершіліке жеке және заңды тұлғалар тартылады, ол қоршаған ортаға, азаматтардың денсаулығына, ұйымдастырудың мүлкіне, мемлекетке экологиялық заңды бқзу арқылы келтірілген жағдайда қолданылады.Экологиялық зардаптың орның толтыру өз еркімен өндіріледі, соттың шешімі бойынша танса және методикамен анықталған зардаптың мөлшерін есептеу, ал егер ол жоқ болса  -  шығыстың айғақтары бойынша қоршаған ортаның жағдайын қайта қалпына келтіру шығындарға байланысты. ҚР Азаматтық кодексінде зардаптың орның толтыруға байланысты екі әдісі көздейді: нақтылай және қаражат түрінде.Экологиялық зардаптардың орның толтыру нақты жағдайда сирек кездеседі (М, орманды қайта қалпына келтір ағашты отырғызу жолымен байланысты).Экологиялық зардаптың орның толтырудың нақты нысанда келесі мәе-жайды көрсетеді:табиғи ресурстарды сапасы мен мөлшері қалпына келтіру;табиғи ресурстарды қайта қалпына келтіру зардапты келтіру жағдайына байланысты.Келтірілген зиянды ақшалай өзіндік ерекшелектері бар.ҚР экологиялық заңдардың нормаларына сүйеніп, тақсаның келесі анықтамасын беруге болады: такса бұл алдын  -  ала белгіленген және есептелген ақшалай түрде анықталған экологиялық зардаптың мөлшері.Таксаның құрылысы екі бөлектен тұрады:Ақша құны шығысты өтеуге байланысты, табиғи ресурстарды қорғауға енгізілген, шығытарды жойылған немесе бүлінген табиғи ресурстарды қайта қалпына келтіру, алынбай қалған кірістерге байланысты.Құны экологиялық зардапты келтіру бұзушылық жасаған адамға жаза қолдану болып табылады.Экологиялық зардаптың орнын толтыруға байланысты экологиялық жауапкершіліктің келесі түрі  -  тәртіптік жауапкершілік болып табылады, ол құқық бұзушылық жасаған тұлғаның міңдеті нақты жағдайдағы, экологиялық теріс қылықтарды жасаған өзінің еңбегіне қызметіне және басқа да әрекеттерді, өзінің жағымсыз салдарды күту, ұйымдастырушылық сипатына байланысты.Тәртіптік жауаптылық негіздері:оның негізі болып тәртіптік теріс қылықтар табылады;теріс қылықтар үшін көзделген арнайы шараларды білдіру құқық бұзушылық жасаған тұлғалардан тәртіптік өндіру;өндіру қолданылады уәкілетті тұлғалар органдарға бағыну тәртіппен. 
Лекция № 15Тақырып: Жердің құқықтық режимі.Жоспар:
1.Жер ресурстарының жалпы сипаттамасы.
2.Қазақстан Республикасының Жер кодексі және жер туралы басқа да заңдылықтар.
3.Жер заңдарының міңдеттері мен қағидалары,
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі.1. Стамқұлұлы.Ә "ҚР Экология құқығы" Алматы Жеті жарғы 1995ж. 2. ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.3. Чусев Р.К - "Экологические право" Москва. 2000ж.4. ҚР мемлекетімен құқығының негіздері. Баянов.Е Алматы 2003ж.5. <<Международные эколого-правовое сотрудничество>> Алматы. Дәнекер 2001ж.6. Сапарғалиев.Ғ. "Мемлекет және құқық негіздері" Алматы 2000ж.7. ҚР Заңы. "Қоршаған ортаны қорғау" Алматы. 1998ж.


Лекцияның мәтіні:1. Жерде туылған адам оның байлықтарын пайдаланбай өмір сүре алмайды. Ол жерден, оның табиғи ресурстарынан өзінің әлеуметтік және эканомикалық қажеттіктерін қанағаттандыруға қажеттінің бәрін алады. Сонымен қатар, жер адам өмірінің орны мен жағдайы болып табылады. Сондықтан да, адамға оның барлық құрамдас бөліктері  -  атмосфералық ауа, өсімдіктер және жануарлар әлемі, су көздері, жер қойнауы, жердің үстіңгі қабаты, ауа кеңістігі қажет. Оған қоса, жер еңбек және өндіріс құралы, сонымен қатар, мемлекет аумағы, оның шектері болып табылады. Бұл қасиеттердің барлығы адамдардың, қоғамның және мемлекеттің арасында туындайтын жер қатынастарының сипатын анықтайды. Бұл қатынастар, өз кезегінде, жердің және оның табиғи ресурстарының жағдайына әсерін тигізеді. Бұл працеске назар аудару жер ресурстарын ұтымды, тиімді және мақсатты пайдалануына және оларды қроғау мақсаттарында жзер қатынастарын құқықтық құралдармен реттеу қажеттігін түсінуге алып келеді. Жер құқығы КСРО-да пайда болды, кейін Қазақстан Республикасының жер құқығы осы құқықтың негізінде пайда болды. Мемлекетіміз тәуелсіздік алған бірінші күннен бастап жарді Қазақстан республикасының меншігі ретінде жариялады, ол халықтың өмірі мен қызметінің негізі ретінде пайдалануға тиіс болды. Жаңа жер кодексі жер заңнамасының және барлық жер қатынастарының негізін анықтайтын жаңа құқықтық акт болып табылды.Жер ауыл және орман шаруашылығында тек жалпы еңбек жағдацы ретінде ғана емес, сонымен қатар, өндірістің басты, енгізгі құралы ретінде де қызмет етеді.Жердің мұндай қызмет етуінің басты шарты болып оның құнарлығы табылады. Әдетте құнарлыққа жердің үстіңгі қабаты - топырақ ие болады, мұнда өсімдіктер үшін қажетті дымқылдық пен қоректі заттар болады, және де олар өсімдіктердің өзіне сіңіру үшін жарамды болуы тиіс. Осылардың барлығы жер қатынастарын құқықтық реттеудің мазмұнына әсер етеді. Ресей әдебиеттеріндегі көзқарасқа сәйкес жер құқығы дегеніміз - бұл кешенді құқық саласы, себебі, жер қатынастары бірнеше құқық салаларының нормаларымен реттеледі, ал "Экологиялық құқық" оқулығында жер құқығы экологиялық қатынастардың саласы деп көрсетілген, бұл көзқарасқа сәйкес экологиялық құқықтың пәні болып шартты түрде үш бөлікке бөлуге болатын қоғамдық қатынастар табылады олар: табиғат қорғаушы құқық, табиғи ресурстық құқық және әкімшілік, азаматтық, қылмыстақ құқықтың нормалары. 2.Қазақстан Республикасындағы жер заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Жер туралы кодекс пен Қазақстан Республикасының осыған сәйкес қабылданатын нормативтiк құқықтық актілерінен тұрады. Жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны, орман-тоғайды және өзге де өсiмдiктердi, жануарлар дүниесiн, экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құндылығы бар қоршаған орта объектiлерiн, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдалану мен қорғау жөнiндегi қатынастар Қазақстан Республикасының арнаулы заңдарымен реттеледi.Жер қатынастары субъектiлерiнiң өздерiне тиесiлi құқықтарды жүзеге асыруы табиғи pecуpc ретiндегi жерге және қоршаған ортаның өзге де объектiлерiне, сондай-ақ басқа тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерiне зиян келтiрмеуге тиiс. Егер Қазақстан Республикасының жер, орман, су заңдарында жер қойнауы, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарында өзгеше көзделмесе, жер учаскелерiн иелену, пайдалану және оларға билiк ету, сондай-ақ олармен мәмiле жасасу бойынша мүлiктiк қатынастар Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарымен реттеледi. Жеке және заңды тұлғалардың заңдарда белгiленген құқықтарын мемлекеттiк органдардың актiлерiмен шектеуге болмайды. Егер Жер туралы кодексте немесе Қазақстан Республикасының басқа да заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, шетелдiктер, азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ шетелдiк заңды тұлғалар жер құқығы қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен және заңды тұлғаларымен тең құқықтарды пайдаланады және сондай мiндеттер атқарады. Басқа мемлекеттердiң Қазақстан Республикасының аумағында жер пайдалану құқығы Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарға сәйкес туындайды.Жер құқығы қайнар көздерінің ерекше сипаты болып оларда субъект пен объект бойынша жекелеген құқықтық реттеумен қатар жүйеленген кешенді және жеке құқықтық нормалар бар. Оларды жер құқығының негізгі және қосымша қайнар көздері деп бөлуге болады. Жер құқығының негізгі қайнар көзіне Жер турал кодекс жатады.ҚР Президентінің 1995 ж. 23 желтоқсандағы "Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы" жарлығы. Бұл жарлықтың нормалары жеке меншік пен жер пайдаланудағы жер учаскесіне қатысты, құқықтың міндеттемелер бойынша және борышқордың банкроттығы бойынша тоқтатылуы туралы нормалармен байланысты.Қазақстан Республикасы 2001 ж. 17 маусымдағы "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" кодексі  -  жер құқығының негізгі қайнар көзі, жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оларды қорғау және аумақты әлеуметтік-мәдени дамыту үшін бюджеттің өзгерістерін қалыптастыру және жерлерді ұтымды пайдалануды экономикалық әдістермен қамтамасыз етуге бағытталған.Жер құқығының қосымша қайнар көздеріне, мысалы, ҚР Президентінің 1995 ж. 26 желтоқсандағы 1730 "Мемлекеттік қызмет" туралы жарлығын атауға болады. Бұл жарлық тұрмыс жағдайын жақсартуды қажет ететін мемлекеттік қызметшілер үшін жеке тұрғын үй құрылысы мақсатында жер учаскесін тегін беруді көздейді. Азаматтық заңнаманың кейбір нормаларын жер туралы заңнаманың нормаларынан ажырату мақсатында қарастрып өткен жөн.Қазақстан Республикасының 1997 ж. 16 сәуірдегі "Тұрғын үй қатынастары туралы" заңы жерге меншік құқығын, жер пайдалану құқығын, мемлекеттік меншік құқығын, жерге меншіктің тұрғын үйді пайдалану және орналастыру объектісі ретіндегі ерекше нысанын (кондоминиум) қарастырады.Қазақстан Республикасының 2003 ж. 8 шілдедегі "Орман кодексі" бойынша барлық ормандар, сонымен қатар, ауыл шаруашылығына берілген ормансыз жерлер де Қазақстан Республикасының орман қорын құрайды. Бұл нормалардың мазмұнынан туындайтын қорытынды, орман пайдалану объектілерінің беру мен оларды пайдалану орман қорының жерін берумен қатар жүзеге асырылады.ҚР Президентінің 1996 ж. 27 қаңтардағы "ҚР жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" жарлығы ғылыми  -  техникалық дамуды ескере отырып жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүзеге асыру үшін жер қойнауын  -  жер қабығының топырақ қабатынан кейін орналасқан бөлігін, ал ол болмаған жағдайда жер қабығынан кейінгі бөлікті пайдалану мен қорғауды көздейді. Жер қойнауын пайдалану үшін шарт жасалады, бұл шартта лицензия бойынша жер қойнауын пайдалануға бөлінген аумақ көзделеді. Сонымен қатар, жер қойнауын пайдаланушыларға жер қойнауы объектісін орналастыру үшін жер учаскелері беріледі.3.Жер заңдарының принциптерi: Қазақстан Республикасының жер заңдары: 1) Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және бөлiнбейтiндiгi; 2) жердi табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмiрi мен қызметiнiң негiзi ретiнде сақтау; 3) жердi қорғау және ұтымды пайдалану; 4) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету; 5) жердi нысаналы пайдалану; 6) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердiң басымдығы; 7) жердiң жай-күйi және оған қолжетiмдiлiк туралы ақпаратпен қамтамасыз ету; 8) жердi пайдалану мен қорғау жөнiндегi iс-шараларды мемлекеттiк қолдау; 9) жерге залал келуiн болдырмау немесе оның зардаптарын жою; 10) жердi ақылы пайдалану принциптерiне негiзделедi. Жер заңдарының мiндеттерi. Қазақстан Республикасы жер заңдарының мiндеттерi: - жер учаскесiне меншiк құқығы мен жер пайдалану құқығы туындауының, өзгертiлуi мен тоқтатылуының негiздерiн, шарттары мен шектерiн; жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен мiндеттерiн жүзеге асыру тәртiбiн белгiлеу; - жердi ұтымды пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына келтiрiп отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер қатынастарын реттеу; - шаруашылық жүргiзудiң барлық нысандарын тең құқықпен дамыту үшiн жағдайлар жасау; - жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттiң жерге құқықтарын қорғау;- жылжымайтын мүлiк рыногын жасау мен дамыту; - жер қатынастары саласында

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс