УМКД

Ежелгі Ассирия мемлекеті

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАРИХ КАФЕДРАСЫ

<<Ежелгі дүние тарихы>> пәні бойынша

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

050114 тарих мамандығына арналған

Семей, 2013
Құрастырушы: Тарих магистрі, Керейбаева А.С.

Кафедра отырысында бекітілді.
<<_____>> ______________ 2013 ж. Хаттама № _____

Кафедра меңгерушісі: т.ғ.к._________________ Мұхамеджанова Н.А.

Гуманитарлық-заң факультетінің оқу-әдістемелік кеңес отырысында талқыланды.

<<_____>> ______________ 2013 ж. Хаттама № _________

Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы, п.ғ.к. _________ Тохметова Г.М.

Гуманитарлық-заң факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді.

<<_____>> ______________ 2013 ж. Хаттама № _________

Гуманитарлық-заң факультетінің деканы т.ғ.к., _________ Мамырбеков А.М.

Мазмұны

* Пән бойынша глоссарий ...................................................... 4-6

* Пән бойынша жұмыс бағдарламасы......................................... 6-8

* Дәріс сабақтарының тезистері ................................................8-58

* Семинар сабақтарына әдістемелік нұсқау..................................... 58-67

* ОСӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау..........................................67-71

* СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау........................................... 71-75

* Бақылау тапсырмалары ................................................................75-87

* ГЛОССАРИЙ

АГРЕССИЯ - Басқанын жерiне әскер күшiмен шабуыл жасау, басып алу
АДМИНИСТРАЦИЯ - мемлекеттiк басқарудың реттеушi атқарушы органы
АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ - Қоғамдағы экономикалық рухани адамгершiлiк дiни, ұлттық қатынастардың жиынтығы
АЙ- уақыт есебінің бірлігі, айдың жерді айналу периодына тең
АЛФАВИТ- қандай да бір тілдің жазбаша түрде қабылданған әріптердің жиынтығы Белгілі бір тәртіп бойынша орналасқан әліпби
АРХЕОГРАФИЯ- қолданбалы тарихи пән. Тарихи деректерждің басылымдарының ережесі мен әріптерін қарастырады
БУЫНДЫҚ ЖАЗУ- б.з.д 10-11 ғ кезінде турікшілерде буындық жазу қолданды.
ВЯЗЬ- декаративтік жазу
ГЕНЕОЛОГИЯ - ру, шығу тегін зерттейтін ғылым
ГЕРАЛЬДИКА - елтаңбаларды зерттейтін ғылым
ГРИГОРИАН КАЛЕНДАРЫ-осы күнгі халықтардың көпшілігінде қолданылатын санау жуйесі
ГРИГОРИАН КҮНТІЗБЕСІ - 1582 ж Рим папасы Григорий 13 бастамасымен реформаланған күнтізбе. Оның уақыты 365 тәулік 5 сағат 49 минут 12 секунд
ДӘУІР - уақыт өлшемі, кезең, Дәуір кезеңдері: политикалық, діни, фиктивтік, және нақты
ДИКТАТУРА - антогенистiк топтар бар, қоғамдағы, бiр топтың саяси билiк жүргiзу жүйесi
ДИПЛОМАТИКА - актілерді зерттейді
ДИПЛОМАТИЯ- екі ел арасындағы қарым-қатынас
ЕРЕТИК - Рим коталик шiркеуiнiң докладтарын жоққа шығырушы және мойындамайтын адамдар осылай аталған.
ЖАЗ - Көне Русьтегі мезгіл ауысымының толық айналымы
ЖАРТЫЛАЙ УСТАВ- 14 ғ бастап 15 ғ дейін тұрақтаған Кирилл алфавитінің бір түрі
ЖЕДЕЛ ЖАЗУ-15 ғ пайда болған жазу түрі
ЖЫЛ-уақыт бірлігі, жердің кунді айлану периодына тең
КАЛЕНДАРЬ- әр айдың біріншісі куні деген сөзден шыққан , бірақ таб-ң кезеңінде құб-ң негізінен уақыт санау жүйесінің өзі ертеде шыққан
КАЛЛИГРАФАЛОГИЯ- Кытайлық жазу үлгісіне тән. Бейнеленіп жазылған жазудың ерекше зерттелуі
КИНОВАРЬ - көне жазбашылар қолданған сарғылт түсті краска
КИРИЛЛ МЕН МЕФОДИЙ - еж славяндардың жазу өнерінің дамуына улес қосқан ғалымдар
КИРИЛЛИЦА- славян жазу графикасы
КОНСТИТУЦИЯ - қоғамдық және мемлекеттiк құрылыстың негiзiн мемлекеттiк органдар жүйесiн олардың құрылуы және қызметiн азаматтардың құқықтары мен мiндеттерiн анықтап беретiн мемлекеттiң негiзгi заңы
КОНЦОВКА - тараудың немесе беттің соңындағы текст астындағы сурет
КРИПТОГРАММА - ерекше маңыздығы бар адамдарға ғана түсінікті жазба таңбалары
КРИПТОГРАФИЯ- құпия жазу
ҚАҒАЗ - өсімдік талшықтарын белгілі бір тәсілмен өңдеу және бір-бірімен матастыра байланысу арқылы жұқа парақ түрінде жасалған материал
ҚОЛЖАЗБА - 1 қолмен жазылған немесе жазу машинасымен басылған жазба шығарма 2 баспаға ұсынылған немесе терімге жіберілген материалдың түп нұсқасы
ЛИТРОЛОГИЯ - өлшемдер және ақша системасын зерттейді
МАГИСТР - ежелгi Римде кейбiр қызмет адамдардың лауазымы, шенi
МЕЗГІЛ - жыл уақыты
МЕТОН ЦИКЛІ - уақыт кезеңі, 19 жылға немесе 6940 тәулікке тең Мұны көне грек астрономы және математигі метон орнатқан оның йиклі көнерек күнтізбесінің негізі болды.
МИНИЯТЮРА- көне қолжазбалар мен кітаптардағы сырмен жазылған кішігірім сурет
НЕРГРАФИКА- қазіргі кездегі жаңа заманның қолжазбасының сыртқы жақтарын зерттейді
НУМИЗМАТИКА - мәнеттерді зерттейтін ғылым
ОНОМАСТИКА - жеке атауларды оқытатын ғылым саласы
ОХРА - сары түсті краска
ОЮ - геометриялық, өсімдік пен жануарлар элементтерінің үйлестірілген графикалық өрнек
ПАЕРОК - сөз болетін белгі. Жарғылық жазбаларда қолданылған <<ерь>> белгілерінің орнын айырбастаған
ПАНТЮЗО - қағазға сым терімен вертикальді линиямен қалдырылған су белгісі
ПЕРГАМЕНТ- төл терісінен өңделіп жасалған кітаптың бір түрі
ПОЛИМПИСТЕР - пергаменттің қымбаттылығынан бір кезе жазылған тексті қырып тастап орнына жаңа текст жазу
ПОПИРАЛОГИЯ - папирустағы жазу-сызуды оқытатын ғылым
ПУНИКАЛЫҚ ЖАЗУ - Орзон-Енисей , Талас өзені бойынан табылған байырғы түркі жазуы
РЕГЕСТ- құжатты оның тілі мен құрылымын сақтай отырып баяндаудың ерекше белгісі
РЕДУКЦИЯ-жцыл санаудың бір жуйесін басқа бір жүйесіне аударылған датасы.
СОБОР - 1/ ел басқаратын қызмет иелерiнiң немесе халық өкiлдерiнiң жиналысы.2/ СОБОР- қалалық үлкен шiркеу
СОСЛОВИЯ - мемлекетiндегi заң жүзiнде жағдайы бiрдей адамдарды бiрiктiретiн қоғамдық топ сословия бөлiну қоғамның таптық жiктелуi негiзiнде туды, әр бiр сословияның заңда баянды етiлген белгiлi правалары мен мiндеттерi болады
СТЕНОГРАФИЯ- текті бейнелеудің жаңа тәсілі
СТИГМА - ертедегi Грецияда құлдардың қылмыстылырдың денесiне салынатын таңба, 2/дененiң әр түрлi бұзылулардың жалпы аты.
СФИНКС - ежелгi Египеттегi басшы адам денесi арыстан бейнесiндегi алыптас мүсiн 2/ фараон күшiнiң символы,3/ түсiнiксiз жұмбақ жан иесi, құпия адам
СФРАГИСТИКА - мөрлерді зерттейтін ғылым
СФРАГИТИКА- мөрлерді оқытатын ғылым
ТЕРОТОЛОГИЯЛЫҚ ОЮ-фантастикалық түрде бейнеленген қорқынышты аңдық өрнектер
ТИРАНИЯ - Ежелгi Греция Римде және орта ғасырлардағы мемлекеттерде өкiметтi күштеп басып алушы, және билеушi адам 2/ басқаруды зорлық-зомбылық арқылы жүргiзушi
ТИТУЛ - лауазым феодалдың және буржуазиялық қоғамдарда адамдарға берiлетiн құрметтi атақ Мысалы граф, барон
УАҚЫТ ЕСЕБІНІҢ ЖҮЙЕСІ- календарь
УСТАВ- 14 ғ дейін ү стемдік еткен Кириллл жазуының түрі
ШТЕМПЕЛЬ-қағазды тауарлық маркілеу, қағазға фабрикалық белгі соғу
ЭПИГРАФИЯ- тас плиталардың , суйектің металдың , саз балшықтың бетіндегі жазуларды зерттейді
ЮЛИАН КУНТІЗБЕСІ- бэд 46 ж Ю. Цезарьдың реформасфның нәтижесінде құрылғанкүнтізбе

* ПӘН БОЙЫНША ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Курстың қысқаша сипаттамасы

Ежелгі дүние тарихы курсы екі бөлімнен тұрады: Ежелгі Шығыс және Ежелгі Греция мен Рим тарихынан. Бұл курс университеттің гуманитарлық факультеті <<тарих>> мамандығы студенттеріне екінші семестрде оқытылады. Ежелгі дүние тарихы курсы арнасында Ежелгі Шығыс және Ежелгі Греция мен Римнің ортақ белгілері, әлеуметтік-экономикалық құрылысындағы, саяси институттарындағы, діни-мәдени өрістеріндегі жалпы негіздері және әрқайсысының өзіне ғана тән қоғамдық-саяси әлеуметтік-экономикалық және мәдени салаларындағы ерекшеліктері де қарастырылады.

Пәннің мақсаты: Ежелгі дүние тарихы курсының басты мақсаты: тарихшы студенттерге Ежелгі Шығыс, Греция және Рим қоғамының алғашқы қарапайым қауымдық қоғамнан алғашқы мемлекеттік қоғамға өту тарихының басты белгілерін және мемлекеттік институттарының пайда болу тарихын, адамзат дамуындағы жаңа қоғам- өркениеттік қоғамның даму тарихын жан-жақты талдап оқыту, үйрету және игерту болып табылады. Сонымен қатар, Ежелгі дәуір өркениеттерінің адамзат қоғамының дамуының барлық өрістеріне, яғни қоғамдық- саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өрістерінің өркениеттердің бастауына, қалыптасуына және дамуына қосқан үлесі мен орасан зор ықпалын студенттерге жете түсіндіру болып табылады.

Пәннің міндеттері:
* Пән мазмұнын студенттерге жан-жақты таныстыра отыра, тереңдете оқыту.
* Студенттердің тарихи деректермен, құжаттармен жұмыстар жасауына басшылық беру, ұйымдастыру, қадағалау.
* Монографиялық еңбектерге, әрбір жеке тарихи оқиғаларға пікірлер беруге, баяндамалар, рефераттар әзірлеуге үйрету, баулу т.б.
* Студенттердің аталынған пәннен алған білімдерін болашақта ұстаздық қызметтері барысында дүниежүзілік тарихты оқу кездерінде дұрыс пайдалана білуге бағыттар беру, жұмыстары барысында қолдануға үйрету.

Курстың тақырыптық жоспары:
№
Тақырып аты
Барлық сабақ

Дәріс
Семинар
СОӨЖ
СӨЖ
1.
Ежелгі Шығыс өркениеті
2
1
2
5
2
Ежелгі Египет тарихы
2
1
2
5
3
Ежелгі Месопотамия елдері
2
1
2
5
4
Ертедегі Кіші Азия мен Закавказье
2
1
2
5
5
Ассирия державасы
2
1
2
5
6
Ежелгі Иран. Ахеменидтер тұсындағы парсы державасы.
2
1
2
5
7
Ежелгі Қытай өркениеті.
1
1
2
5
8
Ежелгі Үнді өркениеті
1
1
2
5
9
Ежелгі Грекия тарихы
1
1
1
4
10
Ежелгі Крит және Ахейлік Греция
2
1
1
4
11
Б.з.д. ҮІІІ-ҮІ ғғ. Архаикалық Греция
2
1
1
4
12
Классикалық дәуірдегі Греция. Б.з.д. Ү-ІҮ ғғ.
2
1
1
4
13
Македонияның көтерілуі және Грецияда македониялық үстемдіктің орнауы.
2
1
1
4
14
Ежелгі Рим тарихы.
1
1
1
4
15.
Б.з.д. ҮІІІ-ІІІ ғғ. Рим тарихы. Италияның ерте құлиеленушілік қоғамы мен мемлекеттілігі.
2
1
1,5
4,5
16.
Ертеректегі Рим республикасы. (Б.з.д. ҮІ ғ. ІІ- жартысы. Б.з.д. ІІІ ғ. ІІ-жартысы ).
1
1
1,5
4,5
17.
Кейініректегі Рим республикасы. (Б.з.д. ІІІ-І ғғ).
1
1
1,5
4,5
18.
Ертеректегі Рим империясы.
1
1
1,5
4,5
19.
Кейініректегі Рим империясы.
1
1
1,5
4,5

* Дәріс сабақтарының тезистері.
Қысқаша дәрістер жинағы.

№1 тақырып. Ежелгі Шығыс өркениеті. 2 сағат
Мақсаты: Ежелгі Шығыс тарихы елдерінің тарихы - алғашқы құл иеленушілік қоғамдар мен мемлекеттер тарихы. "Ежелгі Шығыс тарихы" ұғымы, оның географиялық және хронологиялық шеңбері. "Классикалық Шығыс" термині ұғымдарын жете меңгеру.
1. Ежелгі Шығыс тарихының жалпы тарих курсында алатын орны.
2. Географиялық шолу және курстың хронологиялық шеңбері.
3. Ежелгі Шығыс елдерінің дамуындағы табиғи жағдайдың маңызы.
4. Ежелгі Шығыс тарихы бойынша деректер және олардың түрлері.
5. Ежелгі Шығыс тарихының тарихнамасы.
Ежелгі Шығыс тарихы елдерінің тарихы- бұл алғашқы таптық қоғам мен мемлекеттер тарихы. Ежелгі Шығыс тарихы Ежелгі дүние тарихы курсының құрамдас бөлігі болып табылады. Ежелгі Шығыс тарихы адамзат қоғамы тудырған алғашқы өркениеттік ошақтар тарихы. Ежелгі Шығыс тарихы Ежелгі Греция және Рим тарихымен бірге адамзат қоғамының дамуындағы жаңа тарихи дәуірді-Ежелгі дүние тарихының негізін береді. Және сол дәуір бірнеше басты деп саналатын өркениеттік белгілерді береді:
* Өндіруші шаруашылықтың шығуы, қоғамдық бақылауға түсетін қосымша өнімді әкелетін оңтайлы ұйымдастырылған экономика;
* Жеке меншіктің шығуы және мүліктік иелікке ие болу, соның ішінде жерді иелену мүмкіншілігі, яғни байлықтың бір қолда шоғырлануы және одан басқа біреулердің айырылып қалуы. Бұл, өз кезегінде әлеуметтік жіктелеуге және бай мен кедейлер тобының пайда болуына әкеліп соқты.
* Әлеуметтік қатынастар мен қақтығыстарды реттейтін ерекше ұйымдардың пайда болды, нақтылап айтсақ құқықтық және мемлекеттік институттардың шығуы.
* Аймақтық немесе облыстық шаруашылық, әкімшілік, әскери және мәдени-діни орталығы ретінде қаланың пайда болуы қала аймақтағы материалдық игіліктердің және интеллектуальдық ресустардың шоғырланған орталығына айналуы қала біртіндеп қоғамдық қарқынының ұйымдастырушысы болып қалыптаса бастады;
* Енді туындай бастаған өркениеттердің орасан мүмкіндіктерін көрсететін алып және кешенді құрылыстардығ жүзеге асырылуы. Бұл өркениеттердің мүмкіндіктерінің қорын және еңбек ресурстарын көрсетеді;
* Жазудың шығуы. Оның даму сатылары. Жазудың шығуы- бұл өркениеттің интеллектуальдық және материалдық облыстарында зор секіріс пен жаңа менталитеттің туғанын көрсетеді.
Қорытындылап айтар болсақ, Ежелгі Шығыс елдерінде бастау алған даму жолдарының астарында, оның қаншалықты қиыншылықты жолдардан өткенін және бүгінгі адамзат қоғамына негіз болуында.
ІІ. Ежелгі Шығыс тарихы курсының басты мақсаты: студенттерге ежелгі шығыстық елдер тарихын, яғни алғашқы таптық қоғамдар мен мемлекеттер тарихының адамзат қоғамының даму тарихындағы өркениеттік бастауына негіз болған тарихи жолын оқытып-үйрету және таныстыру болыптабылады. Сонымен қатар, Ежелгі Шығыс өркениетінің даму ерекшеліктерін ашып көрсету және оның дүниежүзілік мәдениеттің дамуына қосқан үлесін ашып көрсету болып табылады. <<Ежелгі Шығыс тарихы>> ұғымы арнасында географиялық кең кеңістікті қамтитын елдер мен халықтардың алғашқы өркениетті дамуды қалыптастыру жолындағы тарихын қарастырамыз және оның бүкіләлемдік өркениеттік процестердің ең маңызды да негізгі бастамасы ретінде Ежелгі Шығыс тарихы курсын студенттерге оқытып-үйретудегі басты міндеттер:
* Ежелгі Шығыс тарихы елдерінің өркениеттік дамуындағы табиғи жағдайдың әсері, яғни үш түрлі табиғи жер ерекшеліктері: а) ірі өзендердің бойындағы мемлекеттер, б) теңіз жағалауындағы мемлекеттер, в) жазық жерлерде орналасқан мемлекеттер туралы түсінікті қалыптастыру;
* Ежелгі Шығыс мемлекеттерінің дамуындағы қоғамдық бірлестіктердің орны туралы түсінікті қалыптастыру;
* Ежелгі Шығыс мемлекеттердің экономикасындағы су жүйелерінің алатн маыңыздылығын түсіндіру;
* Ежелгі Шығыс елдеріндегі саяси инстиуттардың пайда болуы, дамуы және қалыптасуын тарихи заңдылықтар тұрғысында түсіндіру;
* Ежелгі Шығыс елдеріндегі құли иеленушіліктің антикалық құл иеленушіліктің ерекшелігін жете түсіндіру;
* Ежелгі Шығыс халықтары және тіл топтары туралы тарихи мағлұмат беру;
* Ежелгі шығыстық қауымдар жүйесі, олардың эволюция және ежелгі шығыс қоғамының әлеуметтік-экономикалық құрылымындағы оның ролі туралы түсінікті қалыптастыру;
* Ежелгі Шығыс халықтарының дамуындағы жалпылық және өркениелікті түсіндіру;
* Ежелгі Шығыс мәдениетінің жасалуы және оның дүниежүзілік мәдениет тарихындағы маңызын нақтылы талдаулар арқылы түсіндіру;
* ХІХ ғасырдың басынан бергі Ежелгі шығыс тарихын зерттеудің жалпы очеркі. Ежелгі шығыс тарихының тарихнамалық зерттелуін игеруге үйрету;
* Ежелгі Шығыс тарихын оқытуда студенттердің оқу қабілеттерін қалыптастыру, атап айтсақ:
* Тарихи білімді жазба деректердің негізінде толықтыру қабілетін қалыптастыру;
* Оқулықтағы материалдарды тарихи деректермен салыстыруды және талдау жасауды үйрету;
* Қосымша әдебиеттер мен тарихи карталарды пайдалану білуді үйретту;
* Лекциялық конспектілер мен семинарлық жауаптар жазуды қалыптастыру;
* Басқа студенттердің жауаптарын тыңдай білуді, тиісті толықтырулар жасауды және өзіндік ғылыми жауаптар беруді меңгерту;
* Ежелгі Щығыс тарихы курсының оқу бағдарламасы курстық жалпы мәселелері және ежелгі шығыстық ерекшелігі мәселелері де жеткілікті қамтылды. Жұмыс бағдарламасы студенттерге аталған курстық кезеңнің тарихын ғылыми тұрғыда егжейлі-тегжейлі игеруге бағытталған.

Әдебиеттер:
* История Древнего Востока.(Под. ред.В.И. Кузищина ) М. 2001.
* История Древнего Востока: Материалы по историографии.(Под. ред. В.И. Кузищина) М.1991
* История Древнего Востока. Т.1: Ранняя древность Т.2:Расцвет древних обществ.Т.3: Упадок древних обществ.(Под. редакцией И.М.Дьяконова , В.Д. Нероновой ) М.1989.
* Источниковедение историиДревнего Востока. (Под.ред.В.И. Кузищина )
М. 1984.
* Хрестоматия по истории Древнего Востока (Под. ред. М.А.Коростовцева, И.С.Кацнельсона, В.И. Кузищина) Т. 1,2 М.1980
* Мифы народов мира: Энциклопедия (Под. ред. С.А. Токарева) М.1991
* Матье М.Э., В.К. Афанасьева, И.М. Дьяконов, В.Г. Луконин. Искусство Древнего Востока. М.1980.

№2 тақырып. Ежелгі Египет тарихы. 2 сағат
Мақсаты: Ежелгі Египеттің табиғаты және халқы, деректері мен тарихнамасы бойынша жан-жақты түсінік алу.
* Табиғи жағдайы және халқы.
* Ежелгі Египет тарихын кезеңдерге бөлу мәселесі.
* Ертедегі және ежелгі Египет патшалығы.
* Орта патшалық кезеңіндегі Египет.
* Жаңа Египет патшалығы.
* Кейінгі Египет патшалығы.
Египеттің табиғи және географиялық жағдайы Нил өзені, оның су режиміне және қолдан жасалған суару жүйелеріне сипаттама. Нил аңғарының Климаты, табиғи байлығы, өсімдік және жануарлар дүниесі. Нил аңғары - ежелгі егіншілік ошақтарының бірі.
Нил аңғарының қоныстану процесі. Египет халқының қалыптасу мәселесі. Ежелгі Египет тарихының дәуірленуі.
Ежелгі Египет тарихы бойынша деректердің негізгі түрлері: заттай ескерткіштер, ежелгі египет жазуының документтері египеттіктердің халықтық ауыз әдебиетінің шығармалары, Ежелгі Шығыстың басқа елдерінің Египет тарихы бойынша жазба деректері, антикалық авторлардың шығармалары. Ежелгі египет ескерткіштерін іздестіру мен зерттеудегі жаңалықтар.
ХУШ г. соңы - XIX ғ. басында Египет тарихын зерттеудің басталуы. Ежелгі египет иероглификасының оқылуы. XIX-XX ғг. шет елдік египтологиядағы, басты жетістіктер. Египтологияның орыс мектебінің құрылуы. КСРО-дағы египтологияның дамуы.
Египет цивилизациясының көнелігі, Нил аңғарындағы палеолит, мезолит, неолит ескерткіштері. Тарихи дамудың ежелгі уақыттан бастап египет тарихы басталғанға дейіңгі аралығындағы үзіліссіздігі. Египет дамуының б.э.д. Ү-ІҮ мың жылдықтардағы экономикалық, әлеуметтік, саяси дамуының ерекше белгісі. Рулық құрылыстың ыдырау процесі және таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуы. Нил аңғарындағы біріккен египет мемлекетінің құрылуы.
Ерте патшалық: кезеңінің сипаттық белгісі, Ежелгі патшалық дәуірі. Б.э.д, ІІІ мың жылдықта орталықтанган египет мемлекетінің құрылуы. ІІІ-ІУ династиялардың билігі Ұлы пирамидалардың салынуы. Ежелгі патшалық кезеңіндегі Египеттің экономикалық өрлеуі. Ежелгі египет егіншілік және қолдан суару жүйесінің қалыптасуы. Қолөнер және сауда байланысы.
Египеттің әлеуметтік дамуы. Мүліктік теңсіздіктің өсуі.
Қүл иеленушілік қатынастардың дамуы. Үстем тап және оның қоғамдағы жағдайы. Әлеуметтік қарама-қайшылықтар.
Фараон және оның деспоттық билігі. Мемлекеттік аппараттың құрылуы, оның негізгі мекемелері. Діни идеологияның патшаны және патша билігін күдайға теңеуі. Египеттегі абыздар ролі.
Ежелгі патшалық кезеңіндегі Египеттің әскери саясаты, Себептері, бағыттары және египеттіктердің әскери жорықтарының мақсаты. Саяси бытыраңқылықтың күшеюі, Ежелгі патшалықтың соңында Египеттің номдарға бөлінуі.
Бірінші өтпелі кезең. Гераклеопольдің Фивымен күресі. Фивының жеңісі және елдің бірігуі.
Орта патшалық тұсында Египеттің экономикасы мен қуатының өсуі. XI-ХП династиялар билігі. Жаулап алынған елдерді қанау және соғыс саясаты. Таптық және әлеуметтік құрылымның күрделенуі. Құлдықтың дамуы. Әлеуметтік қайшылықтың күреске ұласуы. Кедейлер мен құлдардың
халық көтерілістері. Египет гиксостар билігінде.
Египеттіктердің гиксостармен күресі және оларды ел территориясынан қуу. ХУШ династия фараондарының жаулап алулары және қуатты египет империясының құрылуы. Жаулап алынған территориялардың интенсивті түрде қаналуы. Ежелгі египет экономикасының гүлденуі. Таптық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер. Мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру. Армия және әскери іс.
Египет абыздары және Аменхотеп ІУ /Эхнатон/ діни-саяси реформалары. Реформаның жойылуы және XIX династия билігіне көшу. Жаулап алушылық саясаттың жаңадан өрлеуі. Рамсес ІІ.
Хетт -египет соғыстары. Египет XX династия тұсында. Шет елдіктердің шабуылы. Елдегі әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі. Абыздардың күшеюі және Фивы теократиясының билігі. Египеттің Жаңа патшалықтың соңындагы құлдырауы және әлсіреуі.
Египетті ливиялықтардың жаулап алуы. Эфиоптар мен ассириялықтар Египеттегі өкімет басында. Елдегі саяси орталықтардың көптігі және оның бытыраңқылығы. Египеттің халықаралық беделінің төмендеуі.
Саистың өрлеуі және елдің ХХУІ Саис династиясы билігінде жаңадан бірігуі. Оның сыртқы және ішкі саясаты. Египеттің гректермен байланысы.
Б.э.д. УП-УІ ғ.ғ. Египеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси жэне мәдени дамуының негізгі процестері.
Египет діні және оның өмірінің әр түрлі жақтары мен мәдениетке тигізген әсері. Мифология. Басты табынатын қүдайлар. Эхнатонның бір құдайға табынушылықты еңгізуге тырысуы.Табынуды ұйымдастыру. Храмдар және абыздар.
Ежелгі египеттіктердің жазуы және оның сипаттық ерекшелігі. Ежелгі египет әдебиеті: оның жанрлары және оның көрнекті шығармалары. Египет бейнелеу және сәулет өнерінің жетістіктері, оның ерекшелік белгілері. Египет канондары және жаңашылдығы. Амарна өнері және оның маңызы.
Египеттіктерде ғылыми-тәжірибелік білімнің пайда болуы. Білім беру жүйесі. Математика, астраномия, медицина саласындағы египеттіктердің жетістігі. Ежелгі Египет мәдениетінің әлемдік мәдениеттің дамуындағы орны және маңызы.
Египеттің табиғи және географиялық жағдайы Нил өзені, оның су режиміне және қолдан жасалған суару жүйелеріне сипаттама Нил аңғарының Климаты, табиғи байлығы, өсімдік және жануарлар дүниесі. Нил аңғары - ежелгі егіншілік ошақтарының бірі.
Нил аңғарының қоныстану процесі. Египет халқының қалыптасу мәселесі. Ежелгі Египет тарихының дәуірленуі.
Ежелгі Египет тарихы бойынша деректердің негізгі түрлері: заттай ескерткіштер, ежелгі египет жазуының документтері египеттіктердің халықтық ауыз әдебиетінің шығармалары, Ежелгі Шығыстың басқа елдерінің Египет тарихы бойынша жазба деректері, антикалық авторлардың шығармалары. Ежелгі египет ескерткіштерін іздестіру мен зерттеудегі жаңалықтар.
ХУШ г. соңы - XIX ғ. басында Египет тарихын зерттеудің басталуы. Ежелгі египет иероглификасының оқылуы. XIX-XX ғг. шет елдік египтологиядағы, басты жетістіктер. Египтологияның орыс мектебінің құрылуы. КСРО-дағы египтологияның дамуы.
Египет цивилизациясының көнелігі, Нил аңғарындағы палеолит, мезолит, неолит ескерткіштері. Тарихи дамудың ежелгі уақыттан бастап египет тарихы басталғанға дейіңгі аралығындағы үзіліссіздігі. Египет дамуының б.э.д. Ү-ІҮ мың жылдықтардағы экономикалық, әлеуметтік, саяси дамуының ерекше белгісі. Рулық құрылыстың ыдырау процесі және таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуы. Нил аңғарындағы біріккен египет мемлекетінің құрылуы.
Ерте патшалық: кезеңінің сипаттық белгісі, Ежелгі патшалық дәуірі. Б.э.д, ІІІ мың жылдықта орталықтанган египет мемлекетінің құрылуы. ІІІ-ІУ династиялардың билігі Ұлы пирамидалардың салынуы. Ежелгі патшалық кезеңіндегі Египеттің экономикалық өрлеуі. Ежелгі египет егіншілік және қолдан суару жүйесінің қалыптасуы. Қолөнер және сауда байланысы.
Египеттің әлеуметтік дамуы. Мүліктік теңсіздіктің өсуі.
Қүл иеленушілік қатынастардың дамуы. Үстем тап және оның қоғамдағы жағдайы. Әлеуметтік қарама-қайшылықтар.
Фараон және оның деспоттық билігі. Мемлекеттік аппараттың құрылуы, оның негізгі мекемелері. Діни идеологияның патшаны және патша билігін күдайға теңеуі. Египеттегі абыздар ролі.
Ежелгі патшалық кезеңіндегі Египеттің әскери саясаты, Себептері, бағыттары және египеттіктердің әскери жорықтарының мақсаты. Саяси бытыраңқылықтың күшеюі, Ежелгі патшалықтың соңында Египеттің номдарға бөлінуі.
Бірінші өтпелі кезең. Гераклеопольдің Фивымен күресі. Фивының жеңісі және елдің бірігуі.
Орта патшалық тұсында Египеттің экономикасы мен қуатының өсуі. XI-ХП династиялар билігі. Жаулап алынған елдерді қанау және соғыс саясаты. Таптық және әлеуметтік құрылымның күрделенуі. Құлдықтың дамуы. Әлеуметтік қайшылықтың күреске ұласуы. Кедейлер мен құлдардың
халық көтерілістері. Египет гиксостар билігінде.
Египеттіктердің гиксостармен күресі және оларды ел территориясынан қуу. ХУШ династия фараондарының жаулап алулары және қуатты египет империясының құрылуы. Жаулап алынған территориялардың интенсивті түрде қаналуы. Ежелгі египет экономикасының гүлденуі. Таптық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер. Мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру. Армия және әскери іс.
Египет абыздары және Аменхотеп ІУ /Эхнатон/ діни-саяси реформалары. Реформаның жойылуы және XIX династия билігіне көшу. Жаулап алушылық саясаттың жаңадан өрлеуі. Рамсес ІІ.
Хетт -египет соғыстары. Египет XX династия тұсында. Шет елдіктердің шабуылы. Елдегі әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі. Абыздардың күшеюі және Фивы теократиясының билігі. Египеттің Жаңа патшалықтың соңындагы құлдырауы және әлсіреуі.
Египетті ливиялықтардың жаулап алуы. Эфиоптар мен ассириялықтар Египеттегі өкімет басында. Елдегі саяси орталықтардың көптігі және оның бытыраңқылығы. Египеттің халықаралық беделінің төмендеуі.
Саистың өрлеуі және елдің ХХУІ Саис династиясы билігінде жаңадан бірігуі. Оның сыртқы және ішкі саясаты. Египеттің гректермен байланысы.
Б.э.д. УП-УІ ғ.ғ. Египеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси жэне мәдени дамуының негізгі процестері.
Египет діні және оның өмірінің әр түрлі жақтары мен мәдениетке тигізген әсері. Мифология. Басты табынатын қүдайлар. Эхнатонның бір құдайға табынушылықты еңгізуге тырысуы.Табынуды ұйымдастыру. Храмдар және абыздар.
Ежелгі египеттіктердің жазуы және оның сипаттық ерекшелігі. Ежелгі египет әдебиеті: оның жанрлары және оның көрнекті шығармалары. Египет бейнелеу және сәулет өнерінің жетістіктері, оның ерекшелік белгілері. Египет канондары және жаңашылдығы. Амарна өнері және оның маңызы.
Египеттіктерде ғылыми-тәжірибелік білімнің пайда болуы. Білім беру жүйесі. Математика, астраномия, медицина саласындағы египеттіктердің жетістігі. Ежелгі Египет мәдениетінің әлемдік мәдениеттің дамуындағы орны және маңызы.
Әдебиеттер:
* История Древнего Востока.(Под. ред.В.И. Кузищина ) М. 2001.
* История Древнего Востока: Материалы по историографии.(Под. ред. В.И. Кузищина) М.1991
* История Древнего Востока. Т.1: Ранняя древность Т.2:Расцвет древних обществ.Т.3: Упадок древних обществ.(Под. редакцией И.М.Дьяконова , В.Д. Нероновой ) М.1989.
* Источниковедение историиДревнего Востока. (Под.ред.В.И. Кузищина )
* М. 1984.
* Хрестоматия по истории Древнего Востока (Под. ред. М.А.Коростовцева, И.С.Кацнельсона, В.И. Кузищина) Т. 1,2 М.1980
* Мифы народов мира: Энциклопедия (Под. ред. С.А. Токарева) М.1991
* Матье М.Э., В.К. Афанасьева, И.М. Дьяконов, В.Г. Луконин. Искусство Древнего Востока. М.1980.

№3 тақырып. Ежелгі Месопотамия елдері. 2 сағат
Мақсаты: Ежелгі Месопотомияның географиялық ортасы, халқы, деректері және тарихнамасын қарастыру.
+ Географиялық ортасы. Ертедегі тайпалар.
+ Тарихи деректер мен тарихнамасы.
+ Ежелгі Шумернлік қала мемлекеттер.
+ Аккад державасы және
+ Ежелгі Вавилонның өрлеуі. (б.з.б. ІІ мыңжылдық)
+ Миттани мемлекеті.
+ Ежелгі Ассирия мемлекеті. (б.з.д. ІІ мыңж.)
* Жаңававилондық патшалық.
Б.э.д. I мыңыншы жылдықта Таяу Шығыстағы халықаралық жағдай және ежелгі дүниенің ірі әскери - құл иеленушілік державалардың пайда болуының жағдайы. Ассирияның Жаңа Ассириялық кезеңдегі экономикалық және әскери-саяси өрлеуі, оның жаулап алу саясаты.белсенділігінің себептері. Б.э.д. ІХг. Ассирияның жаулап алулары. Б.э.д. УІІІг. бірінші жартысындағы Ассирия мемлекетінің уақытша құлдырауы.
Тиглатпаласар ІІІ реформалары және Ассирияның жаңадан өрлеуі. Ассирия армиясы және әскери істің ұйымдастырылуы. Саргонидтер династиясы патшаларының әскери жорықтары. Ассирия әскери державасының гүлденуі. Ашшурбанапал билігі және ассирия тарихының соңы.
Б.э.д. I мыңыншы жылдықта ассирия әскери державасының әлеуметтік-экономикалық құрылысы және саяси ұйымдасуы. Ассирия күйреуінің себептері.
Б.э.д. ІІ мыңыншы жылдық соңындағы - I мыңыншы жылдың басындағы касситтерден кейіңгі Вавилонның этникалық және саяси дамуының негізгі процесстері. Ассирияның Вавилонға үстемдігінің орнығуы. Набопаласар бастаған вавилондықтардың ассириялықтарға қарсы көтерілісінің жеңісі. Вавилон - Мидия коалициясы және оның Ассирияны жеңуі. Жаңа Вавилон державасының құрылуы. Навухдоносор ІІ тұсындағы оның гүлденуі. Набонид жане парсылардың елді жаулап алуы. Парсы саяси жүйесінің шеңберіндегі Вавилония.
Б.э.д. УІІ-ІУ ғ.г. Вавилонның экономикасы және қоғамы.
Ауыл шаруашылығы және аграрлық қатынастар. Храм шаруашылығы. Қол өнер және сауда. Өсімқорлық. Кейіңгі Вавилонның таптық және әлеуметтік құрылымы.
Ежелгі Месопотамия мәдениетінің даму жағдайы. Месопотамияның әр түрлі халықтарының оны жасаудағы ролі.
Діни нанымдары және негізгі сыйынатындары. Месопотамия халықтарының мифологиясы және мифтердің басты циклдары: дүниенің және адамның жаралуы, топан су, өліп-тірілуші қүдайлар туралы. Храмдар мен абыздар.
Месопотамиядағы жазудың пайда болуы. Сына жазу және оның Алдыңгы Азиядағы халықтардың жазуының қалыптасуына әсері. Месопотамия әдебиетінің даму этаптары. Оның жанрлары. Гильгамеш туралы жыр. Білім алу системасы. Мектептер, архивтер және кітапханалар. Ғылыми-практикалық білімнің пайда болуы. Астрономия, математика, медицина, табиғаттану, право, әскери техника, тарихи және филологиялық таным.
Месопотамия архитектурасының жетістіктері Месопотамиядағы сарайлар, храмдар, қамалдық және ирригациялық құрылыстар, тұрғын үй құрылысы. Мүсін өнерінің ерекшеліктері. Рельеф өнері.

Әдебиеттер:
* История Древнего Востока.(Под. ред.В.И. Кузищина ) М. 2001.
* История Древнего Востока: Материалы по историографии.(Под. ред. В.И. Кузищина) М.1991
* История Древнего Востока. Т.1: Ранняя древность Т.2:Расцвет древних обществ.Т.3: Упадок древних обществ.(Под. редакцией И.М.Дьяконова , В.Д. Нероновой ) М.1989.
* Источниковедение историиДревнего Востока. (Под.ред.В.И. Кузищина )
* М. 1984.
* Хрестоматия по истории Древнего Востока (Под. ред. М.А.Коростовцева, И.С.Кацнельсона, В.И. Кузищина) Т. 1,2 М.1980
* Мифы народов мира: Энциклопедия (Под. ред. С.А. Токарева) М.1991
* Матье М.Э., В.К. Афанасьева, И.М. Дьяконов, В.Г. Луконин. Искусство Древнего Востока. М.1980.

№4 тақырып. Ертедегі Кіші Азия мен Закавказье. 2 сағат
Мақсаты: Кіші Азия: елі және халқы, деректері мен тарихнамасы. Оның тарихының ежелгі кезеңі жайлы мағлұмат алу.
* Кіші Азияның табиғаты және халықтары.
* Деректері және тарихнамалары.
* Хетт патшалығы.
* Батыс Азия мемлекеттері: Троя, Фригия және Лидия.
* Ван (Урарту) патшалығы.
Кіші Азия жарты аралының географиялық жағдайы және табиғи байлықтары. Кіші Азия халықтары және тілдері. Кіші Азияның ежелгі тарихының деректері. Мезолит және неолит ескерткіштері. Хеттер астанасы Хаттусадағы батыс кішіазиялық орталықтар - Троя, Гордион, Сардыдағы қазба жұмыстары. Сына жазумен жазылған документтер, иероглифтік текстер, фригиялық және лидиялық жазбалар. Кіші Азия халықтарының және оның көршілерінің мифтері мен аңыздары. Інжілдің және антикалық авторлардың хабарлары.
Кіші Азияның ежелгі тарихының зерттелуі. Хетт сына жазуының және иероглифтік жазудың оқылуы. Шет ел және совет тарихнамасындағы Кіші Азия тарихының проблемалары.
Кіші Азияның ежелгі егіншілік қоныстары. Шатал-Күйік. Металлургиялық өндірістің пайда болуы. Б.э.д. ІІІ мың жылдықта Кіші Азиядагы негізгі экономикалық процестер. Бекіністі орталықтардың өсуі. Қолөнер өндірісінің және сыртқы сауда байланыстарының өсуі. Мүліктік теңсіздік және әлеуметтік жіктеліс Рулық құрылыстың ыдырауы.
2. Хетт патшалығы
Б.э.д. ІІ мың жылдықта Кіші Азия территориясындағы таптық қоғамның қалыптасуы. Қала мемлекеттер: Куссар, Хаттуса - және т.б. Ассирия-аморей колониялары және олардың Кіші Азия тайпаларындағы таптық қатынастарды дамытудағы ролі.
Хетт тарихының дәуірленуі. Б.э.д. ІІ мың жылдықта басындағы тайпалық орталықтардың елді саяси біріктіру үшін күресі. Ежелгі Хетт патшалығының құрылуы. Оның билеушілерінің сыртқы және ішкі саясаты, династиялық күрес және Телепиннің мұрагерлік туралы жарлығы. Хетт мемлекетінің саяси ұйымдасуының сипаттық белгілері. Ежелгі Хетт патшалығының дағдарысы.
Жаңа Хетт дәуіріндегі Хетт патшалығының қайта өрлеуі. Шығыс - жерорта теңіз жағалауын иемдену үшін және Алдыңғы Азиядағы үстемдік үшін күрес. Хеттардың Кіші Азияның батысына ілгерілеуі. Суппилулиум жетістіктері. Хетт - египет қарама-қарсылығы. Кадеш түбіндегі шайқас және египеттіктердің хеттармен келісімі. Теңіз халықтарының шабуылы және Хетт державасының күйреуі.
Хеттар экономикасы. Аграрлық қатынастар. Патша және храм шаруашылығы. Хетт қоғамының әлеуметтік кұрылымының ерекшеліктері. Саяси құрылысының эволюциясы. Хетт зандар жинағы және оның хеттардың әлеуметтік экономикалық құрылысын зерттеудегі маңызы.
Хетт мәдениеті және оған көрші халықтардың мәдени әсері. Діни көзқарастары және құдайлары. Хетт мифологиясы және әдебиеті. Ғылыми-тәжірибелік білім. Хетт сәулет, мүсін, рельеф өнерінің монументалды сипаты.
3. Кіші Азияның батысындағы мемлекеттер б.э.д. ІI мың жылдықта
Троя - Кіші Азияның батысындағы б.э.д. ІІ мыңыншы жылдықта саяси және экономикалық орталық. Трояның Эгей дүниесімен байланысы. Троя патшалығы және оның гүлденуі.
Б.э.д. ХІІІ ғ. ахейліктердің Троя соғысы. Трояның күйреуі және Троя патшалығын бөлісу.
Фригия тайпаларының қоныс аударуы. Фригия патшалығының құрылуы және оның Кіші Азияның батыс бөлігіндегі билігі.
Б.э.д. Х-УІІІ ғ.ғ. Фригия патшалығы. Киммерийліктер шабуылы. Ассириямен күрес. Б.э.д. УІІІ-УІІ ғасырлар аралығында Фригия мемлекетінің құлауы. Фригия мәдениетінің маңызды жетістіктері.
Лидия патшалығының құрылуы. Лидия экономикасының жетістіктері. Грек және шығыс дүниесімен сауданың және сауда қатынастарының дамуы. Қоғамдық құрылысының сипаты. Саяси құрылымы. Рулық дәстүрдің ролі. Мермнадтар династиясы тұсындағы Лидия патшалығының гүлденуі. Лидия державасының қалыптасуы. Оның Шығыспен /Ассирия, Мидия, Персия/ және Батыспен /Иония, аралдық және материктік Греция/ байланысы. Лидия-парсы соғысы және Лидияның парсыларға бағынуы. Лидиялықтардың мәдени жетістіктері. Лидия мәдениетінің Таяу Шығыс халықтарының және грек дүниесі мәдениетімен өзара байланысы.
4. Ван патшалығы /Урарту/ және Закавказье мемлекеттері
Закавказьенің табиғат жагдайы және географиялық ортасы. Закавказье халықтарының тарихы жөніндегі негізгі деректер. Совет ғылымының закавказьенің ежелгі тарихын зерттеудегі табыстары. Б.э.д. У-ІІІ мың жылдықта Закавказьенің ежелгі егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысушы тайпалары. Ауыл шаруашылығы және қолөнердің дамуы. Металлургия өндірісі.
Мүліктік жіктеліс. Тайпа көсемдерінің молалары. Бекіністердің салынуы және қару-жарақ жасаудың дамуы. Тайпааралық соғыстар. Закавказье тайпаларында таптық қоғамның және мемлекеттің пайда болу процесі.
Урарту-Ван патшалығының құрылуы Урарту мемлекетінің күшеюі және Сардури I және Ишпуини тұсында оның орталықтануы.
Б.э.д. УІІІ ғ. І-ші жартысыңдағы Ван патшалығы. Урартудың Сардури I және Руса I тұсында Ассириямен күресі. Саргон ІІ жорығы. Урарту, мемлекетінің дағдарысы және күйреуі.
Урарту экономикасы. Патша шаруашылықтарының ролі. Урарту қогамының әлеуметтік құрылымы. Саяси құрылысы, әкімшілік және әскери жүйесі. Урарту мәдениетінің жетістіктері. Урарту сына жазу. Қалалық және бекіністік сәулет өнері. Мүсін өнері, бедерлеу және бОяу өнері. Металлпластика өнері. Урарту пантеоны. Урартулықтардың хетт жане хуррит мәдени мұрасын пайдалануы. Закавказье, Иран, скиф халықтарының мәдениетіндегі Урарту мәдени дәстүрлерінің көрінісі.
Закавказьедегі Урартудан кейінгі кезең Ежелгі Армян патшалығының құрылуы. Ервандидтер әулетінің билеуі және олардың Персиямен қарым-қатынасы. Кавказдың Қара теңіз жағалауындағы грек колониялары. Колхидадағы мемлекет. Иберида /Шығыс Грузия/ және Албаниядагы /Азербайжан/ алғашқы мемлекеттік құрылым. Олардағы құл иеленушілік қатынастардың қалыптасуы.

Әдебиеттер:
* Поэзия и проза Древнего Востока. М.1973
* <<История Древнего Востока. Зарождение древних классовых обществ>> первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч.1. Месопотамия. М. 1983. Ч.2. Передняя Азия.Египет. М.,1988.
* История Востока.(Восток в древности) Т.1. М. 1997. (Под. ред. Р.Б.Рыбанова, И.М. Смилянской и др.
* История Древней Греции. (Под. ред. В.И.Кузищина) М.2001.
* История Древнего Рима. . (Под. ред. В.И.Кузищина) М.2001.
* Античная Греция. Проблемы развитие полиса.Т.1-2. М.1983
* Историография античной истории . (Под. ред. В.И.Кузищина) М.1980.
* История Древней Греции.(Под. ред. В.И. Авдуева, А.Г. Бокшанина, Н.Н. Пнауса) М. 1972.

№5 тақырып. Ассирия державасы. 2 сағат
Мақсаты: Ежелгі Ассирия тарихының кезеңдері, Ассирия мәдениеті жайында толық мағлұмат алу
1. Тарихи деректері.
2. Ежелгі Ассирия тарихының кезеңдері.
3. Ортаассириялық кезеңдегі Ассирия державасы.
4. Б.з.д. Х-ІХ ғғ. Ассирия.
5. Ассирияның қайта өрлеуі. (б.з.д. ҮІІІ ғ. ІІ - жартысы - б.з.д. ҮІІ ғ. І - жартысы).
6. Ассирия мәдениеті.
Б. э. Дейінгі ІІ мың жылдықтың бас кезінде Таяу Шығыста алдыңғы Азияның және Солтүстік-Шығыс Африканың бірқатар елдеріне ықпал жасап тұрған жаңа держава Ассирияның ролі мейлінше артады. Ассирияның өрлеуіне одан да ертеректегі ежелгі мемлекеттер: Шумердің, Аккадтың, Вавилонияның, Египеттің және Хетт патшалықтарының бір-бірімен бітіп болмайтын соғыстар жүргізуі және бұл мемлекеттерде мүлік теңсіздігі күшейіп, негізгі тұрған халықтың жоқшылыққа ұшырауы себепті ішкі бүліншіліктердің көбеюі салдарынан әлсіреулері мен құлдыраулары мүмкіндік берді. Кейінірек алға кеткен, неғұрлым жас әрі мықты құл иеленуші мемлекет- Ассирия қолайлы жағдайды пайдаланып Таяу Шығыс әлемінің елеулі бөлігін, аз уақытқа болса да, біріктіре алды.
1.Табиғи жағдайлары. Ассирия державасының ұйтқысы - Тигрдің орта ағысы мен оның салалары. Үлкен және Кіші Забтың бойындағы шағын территория болды (осы заманғы Ирактың солтүстік шығыс бөлігі). Солтүстігінде ол Армян қыратына дейін жетіп, шығысы мен солтүстік шығысында Загрос жотасына тірелді, оңтүстігінде Вавилониямен шектесті, ал батысында далалар мен шөл далалар басталатын, оларды басып оңтүстікке қарай меридиан сызығы бағытымен Тартардың тұзды ағысы өтетін де, ол Евфратқа жетпей, батпаққа сіңіп жоғалып кететін.
Ассирияның шаруашылығы дамуы үшін оның тасқа, кенге және ағашқа бай таулы аймақтармен шектесіп жатуының және Иран мен Қосөзеннен Арменияға, Кіші Азияға және Жерорта теңізі елдеріне апаратын төте жолдың үстінде жатып, географиялық орнының қолайлы болуының маңызы зор болды.
Б.э.дейінгі ІІІ мың жылдықта жағдай қатты өзгерді, бұл кезде Месопотамияның оңтүстігінде аса ірі суландыру жүйелері салынып, көптеген батпақтар құрғатылып, мұның өзі егіншілік үшін құнарлы жерлерді пайдалануға мүмкіндік берді. Жері онша құнарлы емес әрі құрғақшылықпен зардап шегіп келген солтүстік аймақтар бірте-бірте оңтүстік аймақтардан кейін қала бастады. Бұл Шумер мен Аккадтың, ал кейінірек Вавилонияның да саяси жағынан басым болуына алып келді.
2. Халқы. Солтүстік Месопотамияның ежелгі негізгі халқы, барлық мәліметтерге қарағанда, хуриттар болған. Бұлар сондай-ақ Армян таулы өлкесінде, Закавказьеде және Кіші Азия мен Сирияның кей жерлерінде өмір сүрген.
3. Ең ежелгі Ассирия. Б. э. Дейінгі ІІІ мың жылдықтың ақыры мен ІІ мың жылдықтың бас кезінде Ашшур қала-мемлекетінің өзіндік саяси ұйымы болды. Мұрагерлікпен басқарушы ишшакумдардың (бұлар шумерлердің патесилеріне ұқсас еді) билігі мейлінше аз болды. Олар жалаң дерлік дін істері мен соларға байланысты жүзеге асырылатын құрылыстарға ғана басшылық жасады.
Бұл шағын, көбінесе саудамен айналысқан мемлекет көп қарсылықсыз-ақ оңтүстік Месопотамияның ірі орталықтарына бағынып отырған. Б. э. Дейінгі ІІІ мың жылдықта біресе аккад патшалықтарының, біресе шумердің ІІІ Ура династиясының әміршілерінің қол астында болып келген Ашшурға өз қамқоршыларының елеулі ықпалы болды. Аса маңызды сауда жолдарына жаөын жатқандығын пайдаланған Ашшурдың көпестері мен өсімқорлары (Шуммер мен Аккадтың тамқарлары сияқты мемлекеттік аппаратпен байланысты болды) Кіші Азияға өтіп, осында өздерінің сауда колонияларының негізін салды. Қосөзен қолөнер бұйымдары (әсіресе жүн маталары) Күміс тауларының (Тавраның) шикізаттарына, әсіресе металдарына (күміс, мыс, қорғасынға) тиімділікпен айырбасталатын. Осы кезеңнің өзінде-ақ Ассирия қоғамында мүлік теңсіздігі мен борышкерлік құлдық күшейді, алғашқы уақытта тек шет жерліктер ғана құлға айналдырылды.
Неғұрлым берік әскери ұйым құруға және жаулап алушылық саясат жүргізуге б.э.дейінгі XX-XVIII ғасырларда алғашқы талпыныстар жасалады. Бұл кездерде Қосөзеннің бірнеше мемлекеттерге бөлшектенуі Ашшурдың және ассириялық әскерлердің Тигрдың бойымен төмен түсіп, Парсы шығанағына және тіпті батыстағы Жерорта теңізіне қарай да өздерінің тұңғыш жорықтарын жасауға белгілі дәрежеде мүмкіндік берді. Алайда бұл әскери табыстар уақытша әрі кездейсоқ сипатта болды. Алайда Хаммурапи тұсындағы Вавилонияның өрлеуі оларда біржола тоқтатты да, Ашшур және онымен байланыста болған көршілес орталық, кейінірек Ассирияның астанасына айналған Ниневия, б.э.дейінгі XVIII ғасырдың орта шенінде Вавилон патшасының қоластына қарайды. Алайда көп кешікпей Вавилония да құлдырап кетеді де, Ассирия саяси жаңа бірлестік - Митаннидің қол астына өтеді.
Митания б.э.дейінгі XVIғасырдың аяғында өзінің дәуірлеу шегіне жетті. Шаушшатар патша шығысындағы Кіші Забтан бастап батысындағы Оронтқа дейінгі территорияны өз қол астына біріктірді. Ол Ашшурды талқандап, одан олжа ретінде алтын мен күмістен жасалған сарай есігін алып кетті (бірақ жүз жылдан кейін ол есік кері қайтарылыпты). Ашшурға Митанни әміршілері тағайындалды. Осындай жағдайларда сауда-саттық жөнінде Ашшурдың алдыңғы Азиядағы жетекшілік ролі аз уақытта-ақ жойыла бастады. Ассирияның сауда колониялары (мысалы, Кіші Азиядағы Канес сияқты) із-түзсіз жоғалып кетті. Б.э.дейінгі ІІ мың жылдықтың алғашқы жартысында пайда болған ірі-ірі Хетт және Митанни державалары шеңберінде ассирия көпестері үшін, бұрынңы бытыраңқы және әрдайым бір-бірімен қырқысып жататын тайпалар кезіндегідей, кеңшілік пен еркіндік жоқ еді. Оның үстіне халықаралық саудаға эгей әлемі мен Египеттің тартылуы сауда жолдарының батыс пен оітүстік-батысқа қарай ойыса түсуіне алып келді.
4. Орта ассириялық кезең. Осы айтылғандарға байланысты орта ассириялық кезеңде (б.э.дейінгі XV-XI ғасырлар) қоғам мен оның құрылымында елеулі іргелілеу болады. Терең экономикалық және саяси құлдырау кезеңінен кейін, дәл осы уақытта, бірінші орында көпестер емес, әскери шонжарлар тұрған Ассирия державасы қалыптасады және бұрынғы ақсақалдар кеңесіне тәуелді болған әлсіз басқарушылар (ишшакумдар) енді әскерлердің басында тұрған, әскери экспедицияларды басқаратын, ал мемлекеттің өз ішінде селолық қауымдарды бақылап отыратын, бар билікті өз қолдарына ұстаған деспоттарға айналды. Әрине бұл өту бірден болған жоқ. Ашшурубалит (реформашы фараон Эхнатон мен хеттардың жаулаущы патшасы Суппилилиумның замандасы) басқарған кезең ұлы бетбұрыс кезеңі болды. Митаннидің ІІІ Тутмостың соққылары (б.э.дейінгі XVғасырдың басы) мен хеттардың шабуылдарынан (б.э.дейінгі XV ғасырдың аяңы) әлсірегенімен пайдаланып, Ашшурубалит б.э.дейінгі 1400 жылдың шамасында тәуелсіз сыртқы саясат жүргізе бастайды және инициативаны өз қолына алады. Оның табысқа жетуіне Митаннидің өз ішінде ассириялықтарды іш тартатын топтардың хеттарды жақтайтын топтармен күрес жүргізіп өз ара қырқысып жатуы да көмегін тигізеді.
Ашшурубалиттің мұрагерлері патша титулын қабылдап алады (бұған оның өзінің батылы бармаған еді) және мұнысымен өздерінің Митанни мен Вавилонның толық тәуелсіз екенін көрсетті. Олар Египет пен Хетт патшалықтары арасындағы ұзақ және табан тірескен күресті барынша пайдаланады, ал ол күрес б.э.дейінгі XIV ғасырдың басынан аяғына дейін (рас кейбір үзілістермен) созылып келді және екі жақты бірдей әлсіретті.
Ассирия патшасы І Салманасар (б.э.дейінгі XIII ғасырдың басы) Евфраттағы ірі қара Кархемишаға (хеттардың мықты қамалдарының бірі) дейін жетті, митанни әскерлері мен оларға көмекке келген хеттарды талқандап жеңді. Митанни бұл жеңілістен қайтып ес жинай алмайды да, Ассирияның ықпалындағы бірнеше ұсақ мемлекеттерге бөлшектеніп кетеді.
Ассириялықтардың тірек пункттері жауынгер көшпелілердің қоршауында қалады және кейбіреулері олардың қолдарына да түседі. Арамейлер бірте-бірте отырықшылыққа көшеді және өз мемлекеттерін құрады. Бұлардың ішінен әсіресе б.э.дейінгі X ғаысрдың екінші жартысында пайда болған Дамаск патшалығын ерекше атап өтуге болады. Оның астанасы - Дамаск Месопотамиядан Египетке және Аравия далалл\арынан Жерорта теңізіне өтетін керуен жолдарының үстінде жатқан аса маңызды орталыққа айналады. Дамаск Финикияның сауда қалаларын айналадағы жүзімдіктерден алынған шарап пен және <<аппақ қардай жүнмен>> жабдықтап тұрады. Мұнда, сондай-ақ металдарды өңдеу де барынша жетіледі (кейінірек тамаша дамаск қылыштары айрықша даңққа бөленеді).
Арамейлердің аса үлкен қоныс аударуларынан кейін Ассирия екі ғасырға жуық уақытта (б.э.дейінгі X ғасырдың аяғына дейін) созылған қатты құлдырау кезеңін бастап кешеді. Кейінгі кезеңдердің жылнамашылары көптеген ассириялық қалалар мен селениелердің қағырап қалғаны және олардың тұрғындары сенімді баспана іздеп тауға кеткендері жайла аз да болса естеліктер қалдырған. Орта ассирия кезеңіндегі Ассирияның ішкі қатынастары жайында біз әлдеқайда кейінірек кезге жататын және басы мен аяғы жоқ үзінділер түрінде сақталған ассириялық заңдар жинағының көшірмесінен білеміз. Оның түп нұсқасы, тілі мен стиліне қарағанда, б.э.дейінгі ІІ мың жылдықтың орта шенінде жазылған сияқты.
5. Жаңа ассириялық кезең (б.э.дейінгі X-VII ғасырлар). Б.э.дейінгі Х ғасырдың аяғында Ассирияның қайта күшеюі басталады. Бұған оның бұл кезде күшті бақталастары болмауы да елеулі мөлшерде қолайлы жағдай туғызды. Ассирияның басты жауы - жауынгер арамей тайпалары болса, олар әлі біртұтас держава құруға дәрменсіз боп шықты. Арамейлердің негізгі орналасқан территориясы - Сирия жергілікті географиялықтар жағдайлардың әсерімен бытыраңұы күйінде қала берді. Бұл жерде бір-бірімен бірде жауласып, бірде уақытша берік емес одақтарға бірігіп тұрған ұсақ мемлекеттер болды. Екінші жағы-нан Ассирияның өмір сүруіне қауәп төндірген арамейлердің басып кіру мүмкіндігі бұл елдің басқарушы құл иеленуші шонжарларына армияны ұйымдастыру мен техникалық жағынан жабдықтау ісіне бірқатар жетілдірулер енгізуге және оның санын қатты көбейтуге мәжбүр еткен. Егер Ассирияның мұндағы әскер саны 120000 адамға жетеді.
Б.э.дейінгі ІХ ғасыр ішінде Ассирияның, соның алдыңғы ғасырларда айырылып қалған жерлерін өзіне қайтарып қана қойған жоқ, сонымен бірге өзге жерлерді де қосып ала бастады. Солтүстік Месопотамия тұтасымен Ассирия державасының құрамына кірді.
Шыңыс Жерорта теңізіне қарай қозғалған жолында ассириялық әскерлер арамей мемлекеттерінің ішіндегі ең күштісі - Дамаск патшалығынан ең үлкен қарсылық көрді. Бұл шайқас Ассирияның патшасы ІІІ Салманасар тұсында (б.э.дейінгі 859-824 жылдар) болды.
Оңтүстікте, Вавилонияда ІІІ Салманасардың өзі және мұрагерлері (соның ішінде оның немересінің жас кезінде елді басқарған атақты Семирамида да бар) Ассирия тобын қолдайтындарға арқа сүйей отырып, дипломатиялық жолмен өз ықпалын арттыра түсуге тырысты.
Шығыста Ассирия б.э.дейінгі ІХ ғаыср бойында Загрос тау жоталарының етегі мен Ассирияға асыл тұқымды жылқылар әкелініп тұрған Мидияға апаратын жол үшін табан тірескен соғыстар жүргізді. Алайда Ассирия әсіресе, солтүстік шекарасында үлкен қиындықтарға кез болды. Бұл жерде б.э.дейінгі ІХ ғаысрдың аяғында Ассириямен көпке дейін тайталасуға жетерліктей күш-қуаты болған жаңа держава өсіп шығады.
6. Б.э.дейінгі VIII-VII ғасырлардағы Ассирия. Династиялардың ауысуы - Ассирия тағдырындағы бетбұрыс кезең болды. Мемлекеттік төңкеріс жасау арқылы үкімет басына патшалардың ішкі және әулетінің негізін салған ІІІ Тиглатпаласар келді.
Тиглатпаласар (б.э.дейінгі 745-727 жылдар) армияны негізінен қайта құрып, мемлекеттің қамқорлығына болатын, соғыс олардың күн көріс көзіне айналған жауынгерлерден <<патша полкін>> жасақтайды. Жоқшылыққа ұшыраған көп адамдар жеңіл қарумен жарақтанған жаяу әскерлер қатарына тартылды да, бұлар сан жғынан ауыр қарумен жарақтанған жаяу әскерлерден (металл асуыт киініп, қолдарына үлкен қаоқан ұстаған найзагерлерден) екі есе асып түсті.
V Салманасар тұсында (б.э.дейінгі 727-722 жылдар) ежелгі астана Ашшурдың әдеттегі салықтар мен міндеткерліктен босатылып келген артықшылықтарын жоюға да әрекет жасалды. Алайда бұл шараны жүзеге асырудың сәті түспеді. V Салманасар бекзадалардың заговоры нәтижесінде тақтан түсірілді де, оның орнына туысы (деректердің бірінде - өгей інісі) ІІ Саргон отырғызылады, ол шонжарларға жеңілдіктер береді және тек ассириялықтардың ғана емес, Вавилондықтардың да храмы бар қалаларына жеңілдік жасайтын арнаулы грамоталар сыйлады.
ІІІ Тиглатпаласар мен оның мұрагерлерінің сыртқы саясаты өте жігерлі және белсенді болады. Олар алдыңғы кезеінен өздеріне мұра болып қалған қиындықтарды жеңе білді. Басты қауіп солтүстік жақтан төнулі еді, сондықтан ІІІ Тиглатпаласар таққа отыра салысымен-ақ негізгі соғыс күштерін Урартуға қарсы қойды. Урарт патшасы ІІ Сардури Арпад түбінде қиратылды да, Сириядан ығысиырылып шығарылды. Ассирияның Жерорта теңізімен байланысы қайтадан қалпына келтірілді. ІІІ Тиглатпаласар дұшпанының астанасы Тушпаға соққы беруге де тырысып көрді, бірақ бұл аса қуатты қамалды алуға шамасы жетпеді.
Оңтүстікте Тиглатпаласар Вавилонияны өзіне қаратуға тырысты. Тікелей шабуыл жасап басып алуға тәуекел ете алмаған ол өзән бөтен атпен (Пулу) Вавилон патшасымен деп жариялады да, бұл елдің билігіне де қолы жетті.
ІІ Саргон жаулап алу саясатын онан әрі жалғастырды. Өз патшалық дәуірінің ең алғашқы кезеңінде (б.э.дейінгі 722 ж.) ол Израиль патшалығының астанасы Самарияны басып алды және ойрандады. Сирия мен Палестинаның үлкен бөлігі бөлшектеліп, ассирияның шағын провинцияларына айналдырылды.
Б.э.дейінгі 714 жылы ІІ Саргон Урмия көлін айналып өтіп, Урарту жеріне шыңысынан келіп кіріп, бейқам отырған дұшпанына күтпеген жерден соққы берді. Урарттықтардың астанасы Тушпаға ІІ Саргон тиген жоқ, бірақ урарттықтардың қасиетті қаласы саналған Мусасир қаласын басып алып талан-таражға салды. Осындағы Халди құдайдың храмында патшалар қазынасы ғасырлар бойына жинақталып келген еді. Жеңіліп қалған Урарт патшасы І Руса өзін өзі өлтірді, ал оның мұрагерлері тәуелсіздіктерін сақтап қалса да, Ассириямен бейбітшілікке өмір сүруге тырысты. Егер шекарадағы жылдам реттеліп отырған ұсақ қақтығыстарды есепке алмасақ, екі держава арасындағы табан тіресіп келген күрес бұдан былайғы жерде тоқталады. Екі жақтың да күштерін басқа бағытта шоғырлауларына мәжбүр еткен қауіптірек жаулары да бар еді.
Б.э.дейінгі 605 жылы Вавилон патшасы Набупаласардың баласы Навуходоносор (болашақ атақты патша) Кархемиш түбінде мидиялықтардың көмегімен біріккен египет-ассирия әскерлерін талқандап жеңді. Бұл соөөыдан кейін ассириялықтардың қарсылықтары тоқталды. Өздерінің саяси және мәдени орталықтарынан айрылған олар енді қайтып өз дербестіктерін қайтара алмады және өзге тайпалармен, әсіресе арамейлермен қосылып кетті де, солардың тілінде (ассир-вавилон тіліне жақын) көшті.
7. Ассирияның мәдениеті. Ассирияның мәдениеті жайлы азырақ тоқталып өтуге болады. Ол негізінен Вавилон дәстүрлері үлгісінде дамыды. Вавилон және одан да ертеректегі шумер әдебиетінің шығармалары көшіріліп алынып, Ассирияның сарайлары мен храмдарындағы кітапханалар мен мектептерде оқытылды. Әрине, ассирия жылнамасы ерекше. Олардың кейбіреулері тарихи романдарды еске түсіреді. Оларда әдеби пейзаж және әдеби портрет сияқты әдістер кең қолданылады. Қанжарлардың өткір ұштарындай аспан күмбезін тесіп өтіп тұрған тау жаққа көтеріп өткенше патшаның өзіне де секіріп өтуге тура келетін тау сулары жәнет.б. кәдімгідей көркемдікпен суреттеледі. Дұшпанның айлакерлігі, қорқақтығы, жеңілген жаудың зәре-құты қалмауы, қоршауға түскендердің қорқынышты хал-күйі т.б. гиперболалық әсірелеу түрінде беріледі. Осыған ұқсас сюжеттер Ассирия суретшілерінің шығармаларына да арқау болған. Олар өз кейіпкерлерін алапат күш иелері ретінде натуралистікпен көрсетіп, олардың бұлшық еттерін, сабырлы жүздерін, саспайтын қалыптарын жаулардың зәре-құты қашып ұйлыққан топтарының арасынан контрасты түрде көзге түсетіндей етіп бейнелеп отырған.
Ассирия вавилондық діни ұғымсдар мен догматтарды қайталады. Тек қана пантеонның басына жергілікті құдай Ашшур қойылды.
Ассирияның өмір сүрген соңғы ғасырларында арамейлердің ықпалы күшейді. Асархаддон патшаның сенімді серігі дан Ахикар жайындағы хикаялардың шығуы осы кезге жатады. Осы хикаяға кіргізілген халық мақалдарының жиынтығын дана Ахикар шығарды-мыс делінеді. Ассирия мемлекеті құлағаннан кейін арамей тілі мен мәдениеті Алдыңғы Азияға кеңінен тарайды және олардың белгілі дәрежедегі ықпалы Орта Азия мен Үндістаннан да байқалады.

№6 тақырып. Ежелгі Иран. Ахеменидтер тұсындағы парсы державасы. 2 сағат
Мақсаты: Ежелгі Иран халқы, табиғи жағдайы, ежелгі Элма мемлекеті, деректері және тарихнамасының даму тарихын игеру
1. Географиялық ортасы және халқы.
2. Деректер және тарихнамасы.
3. Ежелгі Элам мемлекеті.
4. Б.з.д. ҮІІІ-ҮІ ғғ. Мидия патшалығы.
5. Б.з.д. ҮІ-ІҮ ғғ. Парсы державасы.
6. Грек-парсы қатынастары.
7. Б.з.д. ІІІ-І мыңж. Орталық Азия.
8. Кушан державасы мен Парфия патшалығы.
Иран мен Орта Азияның географиялық және табиғи жағдайы. Халқы мен тілдері. Иран тілдес халықтардың басымдылығы.
Иранның ежелгі тарихының деректері. Қасиетті кітаптар жинағы "Авеста".
Иран мемлекеттерінің тарихы совет және шет елдік ғалымдар еңбектерінде.
Орта Азия тарихы бойынша археологиялық материалдар. Шаруашылық және сарай архивтері. Кушан жазбалары. Мифтер және эпикалық аңыздар. "Авеста" Орта Азияның иран тілдес халықтарының тарихы жөніндегі дерек ретінде. Антикалық авторлардың мәліметтері.
Орта Азия тарихы отандық зерттеушілерідің еңбектерінде.
2. Элам және Мидия - Иран территориясындағы ежелгі мемлекеттер
Элам территориясындағы неолиттік және энеолиттік қоныстар. Отырықшы егіншіліктің, малшылықтың, қолөнердің дамуы. Металлургияның пайда болуы. Мүліктік және әлеуметтік жіктеліс. Б.э.д. ІІІ мыңыншы жылдықтың І-ші жартысында Эламда алғашқы мемлекеттік қүрылымдардың құрылуы. Элам б.э.д. ІІІ мыңыншы жылдықтың 2-ші жартысында және ІІ мыңыншы жылдықтың 1-ші жартысында. Оның Месопотамия мемлекеттерімен қатынасы. Елді біріктіру үшін күрес. Мемлекеттік үйымдасудың ерекшеліктері.
Элам б.э.д. ІІ мыңыншы жылдықтың 2-ші жартысында және I мыңыншы жылдықтың І-ші жартысында. Вавилонмен күрес және Элам қуатының артуы. Элам Ассирия, Жаңа Вавилон, Мидия және Парсы державасы билігі астында .
Элам қоғамы. Жер иелену формалары. Селолық және үй қауымдары. Элам қоғамының таптық және әлеуметтік қүрылымы. Эламдагы орталықтанған монархияның қалыптасу процесі. Элам мәдениетінің сипаттық белгілері. Б.э.д. ІІІ-І мың жылдықта Мидия территориясындағы ежелгі қоныстар. Халқының этникалық құрамы проблемасы. Шаруашылық формасы. Иран тілдес тайпалардың енуі және таралуы. Олардың ортасындағы мүліктік және әлеуметтік жіктеліс. Мидиялық тайпалар одағы.
Ассирияның Мидияға жорығы. Каштарати /Фраорта/ бастаған көтеріліс және тәуелсіэ Мидия патшалығы. Киммерліктер мен скифтер және олардың Мидиямен қарым-қатынасы. Киаксардың реформасы және Мидия патшалығының орталықтануы. Мидияның Ассириямен күресі және Жаңа Вавилон патшалығымен одағы. Ассирияны талқандау және Мидия державасының гүлденуі Мидияны Персияның бағындыруы және оның Парсы державасы құрамындағы орны.
Мидия қоғамы, мемлекеттік құрылысы және мәдениеті. Мидия мәдениетінің парсы мәдениетіне әсері.
3. "Әлемдік" Парсы державасы б.э.д. УІ-ІУ ғ.ғ.
Б.э.д. I мың жылдық басында Иран территориясындағы парсы тайпалары. Б.,э.д. УІІ ғ. Парсы княздығы. Б.э.д. УІ ғ. ортасында Парсы патшалығының өрлеуі. Кир ІІ және оның жаулап алушылық саясаты. Парсылардың жаңа территорияларды иемденуі. Б.э.д. УІ ғ. соңғы ширегіндегі Парсы державасының жағдайы. "Сиқыршы" Гаумата көтерілісі. Персия бағындырған елдердегі халық қозғалысы. Саяси дағдарыс. Дарий I патша тағын күшпен алуы және Парсы державасының билігін қалпына келтіруі. Дарий I әкімшілік-финанс реформалары. Армияны қайта ұйымдастыру және парсы әскери қуатын күшейту. Жаңа жорықтар және Парсы державасын иеліктерінің онан әрі ұлғаюы.
Б.э.д. У-ІУг. Парсы державасы. Грек-парсы соғыстары. Грек-парсы соғыстарында парсылардың жеңілу себебі. Пелопонесс соғысы кезіндегі Персияның грек қала-мемлекеттерімен қатынасы. Персия дипломатиясы және грек қала-мемлекеттері б.э.д. ІУ ғасырда. Грек-македондықтардың Шығысқа жорығы. Парсы державасын талқандау.
Б.э.д. УІ-ІУ ғ.ғ. Парсы державасындағы экономиканың, әлеуметтік қатынастардың және басқару жүйесінің сипаттық белгілері. Осы "әлемдік" державаның берік болмау себептері. Дін мен мәдениет. Ежелгі Иран қүдайлары. Зороастризмнің пайда болуы, негізгі идеялары және зороастризм дінінің қалыптасуы. "Авеста" қасиетті кітабы. Парсы державасындағы діни синкретиэм.
Парсы державасындагы жазулар жүйесі. Сәулет өнері және оның маңызды ескерткіштері. Мүсін, релъеф, бейнелеу өнерлері. Алдыңгы Азия мәдениетінің Парсы мәдениетінің қалыптасуына әсері. Парсы державасында мәдениеттер синкретизациясы процесі. Орта Азия мен Иран мәдениетінің қарым-қатынасы.
4. Орта Азия б.э.д. ІІІ-І мың жылдықта

Орта Аэия территориясындағы б.э.д. Ү-ІІІ мың жылдықтағы егіншілер және малшылар тайпалары. Олардың экономикалық және мәдени жетістіктері. Алғашқы қалалық орталықтар: Алтын>> тепе және Намазга тепе. Алтын тепенің ерте таптық қоғамы және оның сипаты.
Орта Азия б.э.д. ІІ-І мың жылдық аралығында. Оның территориясына үнді-иран тайпаларының таралу проблемасы, Көшпелі және отырықшы тайпалардың қарым-қатынасы. Таптық қоғамның және мемлекеттің даму процесі. Әр түрлі облыстардың саяси бірігу тенденциясы. Ерте Бактрия мемлекеті. Көшпелі сақтардың тайпалық одағы. Зороастризм дінінің пайда болу жағдайы. Орта Азия тайпаларының парсы әскери экспансиясына қарсы күресі. Оның Ахеменидтер державасы құрамына қосылуы. Орта Азиялық сатрапияның жағдайы. Орта Азиядағы Парсы үстемдігіне қарсы көтеріліс. Орта Азияда таптық қоғамның қалыптасу процесінің аяқталуы. Ахеменидтер жаулап алуының тарихи салдары.
5. Парфия және Кушан державасы
Орта Азия халықтарының грек-македон жаулап алушыларына қарсы күресі. Грек-македон қамалдар жүйесі. Александрдың "әлемдік" державасының күйреуі және Орта Азияның Селевкидтер мемлекеті құрамына кіруі. Бактрияның Селевкидтерден бөлінуі және Грек-Бактрия патшалығын құруы. Династиялық күрес. Грек Бактрия билеушілерінің әскери жорықтары. Греко-Бактрияда эллиндік мәдениеттің қалыптасуы. Грек-Бактрия патшалығының күйреуі.
Кушан державасының қалыптасуы және оның аумағы. Кадфиз I және оның саясаты. Оның мұрагерлерінің жаңа территорияларды иемденуі. Кушандардың Индия, Парфия, Кытаймен қарым-қатынасы. Кушан империясының экономикасы, қоғамы және мемлекеттік басқаруы. Кушан мәдениеті. Буддизмнің таралуы. Оның жергілікті діндермен және зороастризммен қатар өмір сүруі. Қушан өнернің синкретизмі. Сасанидтердің шабуылы нәтижесінде Кушан державасының күйреуі, Парфия патшалығының пайда болуы. Парфиядагы әлеуметтік-экономикалық қатынастар және саяси құрылысы, Парфияның сыртқы экспансиясының белсенділігі және оның батысқа жылжуы. Парфияның Риммен соғысы. Парфияның әлсіреуі. Оны Сасанидтердің бағыңдыруы. Парфия мемлекеті мен мәдениетінің тарихи маңызы.

№7 тақырып. Ежелгі Қытай өркениеті. 1 сағат
Мақсаты: Ежелгі Қытай өркениетінің діни-рухани тұрғыдағы өрлеу негіздерін игеру
* Ежелгі Қытай тарихын кезеңдерге бөлу мәселесі.
* Қытай жерлерінің Цинь әулетінің қол астына жинақталуы.
* Ұлы Хань әулеті кезіндегі Қытай.
* Кіші Хань әулеті кезіндегі Қытай.
Біз қытай жазуының иероглифтік жүйесі б.э.дейінгі ІІ мың жылдықта қалыптасқанын бұрынырақта айтып өттік, содан бергі уақытта мұндағы жазу дәстүрінде ежелгі шығыстың көптеген өзге елдеріндегі сияқты үзіліс болған жоқ: Ғасырлар өткен сайын бұл жүйе барған сайын күрделене берді. Алдыңғы Азия мен Египеттегі сияқты алфавит шығаруға мұнда ешқандай талпыныс болмады, керісінше, иероглифтер саны барған сайын өсе түсті. Егер олардың саны Шан (Инь) кезеңінде 2000-нан аспаған болса, Хань династиясы кезінде 18000-ға дейін жетті. Осы аса көп иероглифтер ішінен қажетті белгілерді іздеп табуға жол көрсететін арнаулы анықтама кітаптарын құрастыру қажет болды.
Жазу ұшін негізгі материал ретінде ағаш тақтайшалар, кейінірек жібек маталар пайдаланылды, ал б.э. І ғасырында қағаз ойлап табылды, ол ағаштан және ескі торлардан жасалды. Текстер тік бағаналар түрінде және солдан оңға қарай жазылды. Көшірмешілер бояуға (кейінірек тушьқа) матырылған ұшы ұшталған таяқшалармен (кейінірек қыл қаламдармен) жазды.
Қытай әдебиетінде діни дәстүрлер өте күшті сезіледі. Әсіресе бабалар рухына сыйынуға үлкен мән берілді. Табиғат құбылыстары мен әр түрлі өнертапқыштардың өз құдайлары бар деп саналды. Матриархат сатысында барлық тіршілік иесінің жарылқаушысы Нюйва деп танылды, әлем мен адамдарды жаратқан, аспанның жыртық-тесігін таспен бітеп бекіткен - сол деп есептелді. Кейінірек табиғаттың және бабалар рухының пантеоны жасалады, оның басшысы аспанды бейнелейтін Шан Ди болып танылды.Керемет ғажайып күшке ие батырлар жайлы көптеген аңыздар туды. Бұл аңыздар эпикалық циклдерге біріктіріледі. Әсіпресе аламдарды отты табуға үйреткен Суй Жен (ол грек алыбы Прометей сияқты) жайлы аңызды ерекше айтуға болады.
Б.э.дейінгі І мың жылдықтың орта шенінде Қытайда әр түрлі философиялық мектептер пайда болады. Олардың ішіндегі ең ықпалдысы, уақытша жеңіліске ұшырағанына қарамастан жаңа эраға дейін өз позицияларын сақтап қалғаны конфуцийшілер мектебі болды. Оның негізін салған философ Кун-цзы (Коефуций) еді, ол б.э.дейінгі 551-479 жылдары өмір сүрді. Оның ілімі патриархалдық дәстүрлерді қолдады және әлеуметтік негіздер мызғымайды деген көзқарасқа сүйенді. Ол қожайын қожайын болып, оның қол астындағылар сол қол астындағы күйінде, әке әке болып, бала бала болып қалуға тиіс деп санады. Жасы кішілердің үлкендерге, халықтың әміршілерге, бағынуы мәңгілікке мызғымайтын заң деп түсін-дірді. Тәрбиелеу жүйесі діни принциптермен (ата-бабаларды құрметтеумен) тығыз байланысты болған табиғи праволарды оқытып үйретуге негізделді. Қандай да болмасын түбірлі өзгерістер - зиянды деп саналды.
Конфуциялық ілім әсіресе шонжарлар арасында кең тарады, өйткені ол қарадан шыққанына қарамастан байлық пен билікке қол соғушы жаңа адамдардың алға шығуына жаулықпен қарады.
Конфуциялық іліммен екінші философиялық ағым даосизм тайталасып отыр-ды, оның ең көрнекті өкілі Конфуцийдің жасы үлкен замандасы Лао-цзы еді. Оның ілімінен аңғал-материалистік бағытты және тіпті диалектиканың бастамасын бай-қауға болады.
Даосистердің пікірінше: әлемдегі барлық заттар материалдық бөлшектерден пайда болған және ешкімнің де саналы әрекетіне тәуелді болмай, өзінің қатаң заңдылықтары (<<дао>> -- жол деген сөз) бойынша дамиды. Әлемдегі өзгерістердің бәрі заттар мен тіршілік иелерінің белгілі қасиеттеріне және мәңгіден келе жатқан әр нәрсенің өзінің қарама-қарсы сыйпатына ауысатыны жөніндегі заңдылыққа байланысты болып отырады деп түсіндірілді. Бір нәрсені қыссаң, ол қайта кеңиді; бір нәрсені босатсаң, ол қайта бекиді.
Лао-цзыды жақтаушыдардың таптардың үйлесім табуын насихаттаған конфуцийшілерден айырмасы сол, дәулеттілер өкіметінің зорлық-зомбылығын қатты сынап отырды. Алайда бұлар күреске шақырмады, қайта жауыздыққа қарсы тұрмауға және әрекетсіздікке үндеді, бұл -- оларға тән детерменизм ілімінен алдын ала белгіленіп қойылған даму жолына сенушілікпен байланысты еді. Кейінірек даосизм қатты өзгеріске ұшырады және мистикалық түрге енді, оның материалдық негізі барынша көлегейленіп, бүркеліп отырды. Б.э. I ғасырында Қытайда этикасының бірқатар көзқарастары даосизммен үйлесіп келетін (мәселен, ешқандай әрекет жасамай, әр нәрсенің артын бағуға шақырды) буддизм тарай бастады, ол мұнда Үндістаннан келді.
Жүйелі материалистік бағыт ұстаған -- Ян Чжоу (б.э.дейінгі V - IV ғасырлар) ілімі болды. Ежелгі қытай материалистерінің көзқарастары <<Сын тұрғысынан пайымдау>> атты трактатта толық көрініс тапты, оны құрастырған -- аса көрнекті ойшыл Ван Чун (б.э. 27 -- 97 жылдары) еді, Бұл трактатта аспанды тірі және саналы тіршілік иесі, адамдардың арғы ата-анасы санаған конфуциялық ілімге қатты соққы беріледі. Ван Чун аспанды материалды зат және оның ақылы мен еркі жоқ деп санайды. Білуге деген қабілет адамга ғана тән. Адам іштен туғанда ешнәрсені де біліп, түсініп тумайды. Көзбен көрген, құлақпен естіген және өзге де сезім органдарымен қабылдағанды ғана танып білуге болады. Табиғаттың творчестволық қызметі саналы емес және ол материяның механикалық жолмен қоюлануының және сұйылуының жемісі болып табылады. Саналы әрекет -- адамға ғана тән.
Ван Чун адамның жаны өлмейді деген түсінікті батыл түрде жоққа шығарды. Жанды организммен ажырамас бірлікте болады және адам өлген соң тәннің қызметі тоқталуымен бірге ол да жойылады деп санады. Қытайда дәл ғылымдар мен жаратылыс тану ғылымдары жоғары дәрежеге жет-ті. Суарылмалы егіншілік және құрылыстар салу ісі дәл есептей білуді қажет етті. Математикалық ақыл-ойдың жеткен жетістіктерін б.э. I ғасырында пайда болған трактаттан байқаймыз, одан біз теріс сандар операциясы жүзеге асырылғанын көре аламыз.
Шан (Инь) кезінің өзінде-ақ жұлдызды аспанға бақылаулар жасалып, календарь ретке келтірілген еді. Чжань Го кезеңінде (б. э. дейінгі IV -- III ғасырлар) календарь жүйесі дәл анықтала және жетілдіріле түсті. Жылдың ұзақтығы ежелгі кездер үшін ең мүмкін болған дәлдікпен есептеп шығарылды (жылда 365, 25 тәулік бар деп табылды) және календарлық жылды астрономиялық жылмен теңестіру үшін 19 жылдан тұратын цикл ішінде жеті високос жыл (қосымша айларымен) болады деп белгіленді.
Ежелгі Қытайдың ғылыми творчествосы Хань кездерінде ең гүлденген шегіне жетті. Жұлдызды аспанның картасы жасалды (Темірқазық жұлдызының айналасына топтасқан 28 шоқ жұлдыздар көрсетілді), күн дақтары зерттелді т. б. Бұл дәуірдің аса ірі ғалымы Чжан Хэн (б.э. 78 -- 139 жылдар) ең ежелгі сейсмографты жасап шығарды. Формакология, агрономия жөніндегі т.б. трактаттар да осы Хань дәуіріне жатады. Ежелгі Қытайдың бейнелеу өнерінен бірқатар ерекше сипаттарды байқауға болады. Қытай архитекторлары көп ярусты үйлердің ерекше түрлерін жасады.
Неғұрлым ерте дәуірдің мүсіндері мен живописінен күшті шарттылық байқалады. Хань кезеңінде елеулі түрде алға басу болды. Әсіресе зираттардағы тас плиталарға салынған бедерлі суреттер тамаша, бұларда өндіріс тақырыбы көбірек орын алған (егін ору, аңға шығу т. б.). Мола қабырғаларын әшекейлеген фрескаларда тұрмыс көріністері (мысалы, қос дөңгелекті арбаның жолға шығуы) үлкен реализммен бейнеленеді. Әр түрлі дәуірлердегі қытайдың көркем өнер бұйымдары (металдан, күйдірген балшықтан жасалған т.б.) көп сақталған.
Сөз соңында ежелгі кытай мәдениетінің қол жеткен табыстарының батыс әлеміне ықпалы өте аз болғанын айтқанымыз жөн. Қытай жібегі мен қытай кағазы Европа мен Батыс Азияға (көп кешігіп) жетті. Қытай қағазын орта ғасырдың алғашқы кезінде-ақ Египет папирусы ығыстырып шығарды. Өзге ойлап табылған заттар (компас, мылтық дәрісі, сейсмограф) Шығыс Азия көлемінен тыс жерлерге таралған жоқ. Батыста бұл жаңалықтар кейін қайта ашылды.

№8 тақырып. Ежелгі Үнді өркениеті. 1 сағат
Мақсаты: Ежелгі Үнді өркениетінің діни-рухани тұрғыдағы өрлеу негіздерін игеру
* Жазба деректері.
* Шу өркениеті
* Б.з.д. І мыңж. Үнді өркениеті. Варналық-касталық жүйе. Маурья державасы
* Кушан кезіндегі Үнді
* Гупталар империясының құрылуы
Біз жаңа эраның бас кезінде әуелде бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауызша жетіп келген тамаша шығармалар ежелгі үнді лирикасы (Вадалар) мен эпосы (Ма-хабхарата мен Рамаяна) біржолата қалыптасқандығын және жазылып алынғанын осыдан бұрын қарастырған едік. Халық мысалдарьның жинақтары да пайда болады (Панчатантра, немесе Бес кітап).
Б.э. V ғасырында ежелгі Үндістанның аса ұлы драматургы Калидаса көзге түсті. Оның драмаларының ішінен әсіресе бас кейіпкері -- патшаның ғашығы, асқан сұлу сопы қыздың есімімен аталған <<Шакунтала>> шығармасы ерекше әйгілі болды.
Ежелгі Үндістанда әр түрлі философиялық мектептер, соның ішінде материалистік мектеп те қалыптасты. Мысалы чарвак ілімнің үйретуі бойынша танып білудің бірден-бір жолы тәжірибе болып есептеледі. Үндістанда аса кең тараған жанның ұшып-қонып жүретіні туралы ұғым жоққа шығарылды, жанды тәннен айырып алуға болмайды деді. Суармалы егіншілік дамыған өзге де елдердегі сияқты Үндістанда да астрономия мен математика үлкен табысқа жетті. Бұл жерде ерекше күн календары жасалды. Жыл 360 күннеи тұрады деп саналды, сонымен бірге оны астрономиялық жолмен теңестіру үшін әр бес жылда високос ай қосылып отырды.
Б.э. V VI ғасырларында үнді оқымыстыларына жердің шар тәрізді домалақ екені де, жердің тартылыс заңы да, сондай-ақ жердің өз осінен айналатыны да жақсы мәлім болды. Орта ғасырларда бұл ғылыми жаңалықтарды үнділерден арабтар қабылдады.
Тым ертедегі үнді кезеңінің өзінде-ақ (б.э. дейінгі ІІІ-ІІ мың жылдықтар) Үнді аңғарында санаудың ондық жүйесі пайда болған еді. Одан кейінгі кездерде математика кейбір жағдайда ежелгі өзге халықтардың бәрінен озық деңгейге жетті. Мәселен, ноль белгісі тек Үндістанда ғана қолданылды. Біздер арабтікі деп атап, римдікіне қарсы койып жүрген цифрларымызды шын мәнінде ежелгі үнділер ойлап тауып, солардан арабтарға көшкен еді. Сондай-ақ араб алгебрасына да үнді алгебрасының ықпалы тиді.
Ежелгі үнді химиктері күкірт, тұз және азот қышқылдарын ала білген. Дәрігер-лер ауруларды белгілі жүйеге келтіруге тырысты және дененің негізгі сөлдері тура-лы теорияны шығарды. Үндістанда көптеген тілдер мен диалектілердің болуы фило-логиялық зерттеулер жүргізуді қажет етті. Оқымысты брахман Панини (б.э. дейінгі V -- IV ғасырларда өмір сүрген) <<тазаланған>>, басқаша айтқанда әдеби тілдің (сан-скриттің) грамматикасын жасады. Күмбезді (келі тәрізді) үйлер мен ерекше үңгір храмдары - ежелгі үнді архитек-турасының тамаша ескерткіштері болып табылады. Аджанта үңгіріндегі храмдарда тамаша реалистікпен салынған түрлі-түсті бояулы фрескалар (б.э. I -- III ғасырлары) сақталған. Үнді мәдениеті Орталық және Шығыс Азия елдеріне (негізінен буддизмнің тарауымен байланысты) елеулі ықпал етті. Батыс әлеміне Үндістан арабтар арқылы әсер етіп отырды.

№9 тақырып Ежелгі Греция тарихы. 1 сағат
Мақсаты: Студенттерге Греция тарихының мақсаты мен міндеттерін оқып үйрету.
1. Ежелгі Греция тарихының пәні: мақсаты мен міндеттері.
2. Ежелгі Греция тарихының кезеңдері.
3. Ежелгі Греция тарихының кезеңдері және олардың сипаттамасы.
4. Ежелгі Греция тарихының деректері мен тарихнамасы.
5. Ежелгі Грецияның табиғаты мен халқы.
Мұнда студенттерге Греция тарихының мақсаты мен міндеттері, мұны оқып үйренудегі кейбір мәселелерге тоқталумен бұл тарихтың кезеңдерін санап өтіп, оларға қысқаша шолулар жасап, Греция тарихының деректері мен тарихнамаларына шолу жасалады. Грецияның табиғаты мен халқы. Мұнда студенттерге Грецияның табиғаты, басқа елдермен салыстырмалы түрде өтіліп, оның ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Грецияның халқы туралы деректерге көңіл бөлініп, сол негізде түсіндіріледі.
Ежелгі Греция тарихы ежелгі Шығыс елдері тарихымен бір уақытта және өзара қатынаста дамыды.
Балқан түбегінің оңтүстігінде және соған жақын орналасқан аралдарда б.э.д. ІІІ м.ж. алғашқы қауымдық қатынастар ыдырап, оның орнына ерте таптық қоғам пайда бола бастады. Алғашқы қоғамдық ұйымдасу Крит, Лемнос аралдарында ертерек басталды. Бұл процестер тайпалардың көші-қонымен ұштасып отырды. Ежелгі грек мифтерінде бұл мәселе көрсетілген. Ежелгі Грек дүниесінде жеке меншіктік нысанның өрістеуі соғұрлым күшті жүрді. Нәтижесінде жеке меншік келеді, қоғамдық топтасуға ойысты. Осындай бірлесу қала-мемлекеттер (полистер) пайда болуына әкелді.Грек қоғамы полистіктер құлдық көзін тапты-соғым, құлмен сауда жасау ісі болды.Антикалық құлдық қоғам өрістеуі осылай басталды.
Ежелгі гректер ІІ м.ж. тарихында тиімді эканомикалық жүйені қалыптастырды, ол негізінен табиғи және еңбек ресурстарын, азаматтық қоғамдық құрылымдарды, республиканың құрылым ойпатындағы полистік ұйымдастықтың, жоғарғы мәдениетті, яғни ежелгі рим мен әлемдік мәдениетке ерекше ықпал еткен төл мәдениетін кеңінен қолданылу арқылы жүзеге асырылды.
Ежелгі грек қоғамының географиялық кеңістігі тарихи даму барысында үнемі өзгеріске ұшырап отырды. Соған қарамастан ертегрек өркениеті Эгей теңізі аймағы, яғни балқан, кіші азия, Фракиялық жағалаулары және Эгей теңізінің көптеген адамдарын қамтыды.
Б.э.д. VIII-VІ ғ.ғ-б.э.д. аралықта Эгейден бастау алған Ұлы грек жаулап алушылығы Сицилияны және Оңтүстік Италияны, сондай-ақ Қара теңіз жағалауларын қамтыды. Ал Македонскийдің жорықтарынан кейін б.э.д. ІV ғасырын және парсы державасы мен үнді жеріне дейінгі жаулап алушылықтардан соң Эллиндік мемлекет құрылды. Бұл жаңа қосылған жерлерді ертеден әлеміне тиесілі болды. Соған қарамастан негізгі орталық аймақ болып Эгей аймағы қала берді.
Ежелгі Грек өркениетінің этникалық біртектілікті сипатта болуы, оның ерекшелігі Эгей бассейіні мен Балқан түбегі оңтүстік бөлігін гректік халықтар мекендеді. Негізгі төрт тайпаны атаймыз: ахейлер, дорийліктер, ионшіліктер және эолшіліктер. Әрқайсысы өз диалектикасында сөйледі және өзіндік менталитетін сақтап отырды. Ең көне тайпа ретінде ахейліктер саналды. Б.э.д ІІІ мың жылдықтың. соңынан бастап Балқандық грек жерін мекендеп отырған ахейліктер б.з.д. ІІІ мыңжылдықта дорийлік тайпалардың тегеурінінен Македония мен Эллидадан келген. Ахейліктер ассимилиациялығы ұшырады және таулы аймақтарға ығысты. Олар кіші азияның обылыстарында өмір сүрді.
Дорийліктер Пеллопонессияның негізгі бөлігіне (Лаконияға, Миссиния, Аргалида, Эллидаға), Эгей теңізінің оңтүстік аудандарына, Крит пен Розос аралдарына, Кіші Азия түбегіне орналасты.
6.2. Элиаданың негізіндегі материк (Ахейлік) Грецияның хронологиясы.
1) Ерте элладалық кезең (ХХХ - б.з.д. ХХІ ғ.ғ.) - алғашқы қауымның қоғамның үстемдік гректерге дейінгі жұртшылық.
2) Ортаэлиадалық кезең (б.з.д. ХХ - ХVII ғ.ғ.) - Балқандық грецияда грек ахейлердің қоныстануы рулық қатынастардың
3) Кейінгі элладалық немесе микеналық кезең (б.з.д. ХVI-XII ғ.ғ.) - ертетаптық қоғамның пайда болуы және мемлекеттің шығуы, жазудың пайда болуы да, микеналық өркениеттің гүлденуі мен құлдырауы.
Б.з.д. ІІ-І м.ж тоғысында Балқандық Грецияда күрделі әлеуметтік - экономикалық, саяси және этникалық өзгерістер басталды. Солтүстіктен гректің дорийлер баса көктеп кірді Ахейлік мемлекет құлады, жазу ұмытылды , әлуметтік топ тым қарапайымданып кетті. Грек территориясында (Критті қоса) алғашқы қауымдық рулық қатыныстар қайта орнауы, жалпы даму тежелді. Ертеден тарихының жаңа дәуірі - полистің тарихы ескі қатынастардың қайта ыдырауынан басталды .
Ежелгі Грецияның полистік тарихы да үш (3) кезеңге бөлінеді.
1) Гомерлік кезең немесе қаратүнек ғасырлар немесе бастапқы полистік кезең (б.з.б. ХІ - ІХ ғ.ғ.) - рулық қатынастар.
2) Архаикалық кезең (б.з.д. VII-VI ғ.ғ) - полистік қоғам мен мемлекеттің қалыптасқан уақыты. Гректердің Жерорта теңізі мен Қара теңіз жағалауларына қоныстануы. (Ұлы Гректік колонизациялық кезең.)
3) Грек тарихының классикалық кезеңі (б.з.д. V - IV ғ.ғ) - ертегрек өркениетінің гүлденген кезі.
Эллиндік дәуір 3 кезеңге бөлінді:
1) Александр Македонскийдің Шығысқа жорығы және эллиндік мемлекеттер жүйесінің пайда болуы (б.з.д. IV ғ.30 жылдары - б.з.д. ІІІ ғ 80 жылдар)
2) Эллиндік қоғам мен мемлекеттердің жүйелі қызмет атқаруы (б.з.д. ІІІ ғ 80 жылдры - б.з.б. ІІ ғ ортасы).
3) Эллиндік жүйедегі дағдарыс және оның батысында рим тарапынан, ал шығысында Парфия тарапынан жаулап алынуы (б.з.д. ІІ ғ ортасы - б.з.д. І ғ) .б.з.д. 30 жылы.Греция тарихы аяақталады. Грецияның орнына рим тарихы басталады. Б.з.д. 30-шы жылы римнің эллиндік мемлекет Египеттегі Птоломей династиясы басқарған патшалық жаулап алды.
Үшінші тайпалық топ, аттика-ионилық диалекте сөйлейтіндер Аттиканың, Эгей теңізінің орталық аралдарын Самос, Хиос, Леммос аты және Кіші Азияның жағалауындағы Ионилық облыстарды мекендеді.
Эолиялықтар Беотияда, Фессалияда және Эолида облыстарында өмір сүрді. Сонымен қатар Эгей тіңізі аймақтарында Грецияның этногенезінің түзілуіне қатысқан млеги, пеласги, карийлер ұсақ тайпалар өмір сүрді.
Сондай-ақ таулы ел Франйия - фракийлектер ежелгі грек тарихында өмір сүрді.
Балқандық Греция жерінің басым бөлігі таулы болып келеді, тек 20 %-ті жазықтық сипатта.
Ежелгі грек жері табиғи ресурстарға бай болды: мәрмәр, темір рудасы, мыс, күміс, т.б. Жерінің тастылығына қарамастан мұнда егіншілік пен бау-бақшалық жақсы жолға қойылды.
Ежелгі грек тарихын 3 ірі кезеңге бөлуге болады:
* Ертетаптық қоғам және алғашқы мемлекеттік құрылымдар, б.з.д. 2 мыңжылдық (Крит пен ахейлік грек тарихы).
* Тәуелсіз қала-мемлекеттер - полистердің қалыптасуы мен гүлденуі, жоғарғы мәдениеттің пайда болуы (б.з.б. ХІ-Ivғғ.).
* Гректердің парсы державасын жаулап алуы, Эллиндік қоғам мен мемлекеттің қалыптасуы.
Бірінші кезеңге тән белгілер:
* Ерте мемлекеттік құрылымдар (рулық тайпалық құрылыс белгілері сақталған).
* Ерте Шығыс мемлекеттерімен байланыс.
* Греция территориясында гректерге дейінгі автохтонды халықтардың маңызды роль атқаруы.
* Крит мемлекетінің негізгі халқы - криттіктер.
* Ахей-гректер балқандық грек жерінде үстемдікке ие болуы.
* Крит пен материкті Греция тарихының әрқайсысын 3 кезеңге бөлуге болады. Олар: Микена, Крит тарихы үшін - Минойлық (Литос), ал материкті Греция үшін - Элладалық.
1. Минойлық кезеңнің хронологиясы:
* Ерте Минойлық (б.з.б. ХХХ - ХХІІ ғғ.) - таптық қоғамға дейінгі рулық қатынастар үстемдігі.
* Орта Минойлық кезең немесе көне сарайлық кезең (б.з.б. ХХІІ - ХVIII ғғ.) - мемлекеттік құрылымның пайда болуы, түрлі әлеуметтік топтардың қалыптасуы, жазудың шығуы.
* Соңғы немесе кейінгі Миноилық кезең немесе жаңа сарайлық кезеі (б.з.б. XVII - XII ғғ.) - Криттің бірігуі, Криттік теңіз державасының пайда болуы, Криттік гүлдену, Криттің ахэйліктерге бағындырылуы және Критттің құлдырауы.
Ежелгі Греция тарихи деректері.
1) Жазбаша деректері: тарихи шығармалар, көркем әдебиет, ғылыми еңбек, юристициялық құжаттар, хаттар, іскерлік құхаттар, шешендер сөзі, жазылғандар т.т.
2) Материалдық деректер археологиялық, салогиялық ескерткіштер.
3) Этнографиялық материалдар: көне салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, рәсімдерді орындады, түрлі жазбалар, нумизматика.

№10 тақырып. Ежелгі Крит және Ахейлік Греция. (б.з.д. ІІ мыңжылдық). 2 сағат
Мақсаты: Крит өркениетнің пайда болуы, Ахейлік Греция тақырыптарын жан-жақты игеру
* Крит өркениетінің пайда болуы (б.з.д. ІІІ м\ж).
* Крит өркениетінің гүлденуі- Крит-Микена жазулары.
* Ахейлік Греция. Ертемемлекеттік қалалар.
* Ерте Грек жазуының пайда болуы.
Ертеректегі Эгей өркениеті. Бұл лекцияда Ертедегі Эгей өркениетінің маңызы мен мәнін ашып көрсетумен мәдениетті ашудағы археология т.б. салалардағы ғылымдардың жетістіктерін көрсете отырып, Ертеректегі Эгей өркениетінің яки Микен қоғамының жойылып кетуін деректер негізінде түсіндіру.
Б.э.д. ХІ-ІХ ғасырлардағы Греция. Бұл тақырыпты өтуде, өткенде бұл кезеңді не үшін Гомер кезеңі деп келгендігін, Гомер мәселесі туралы көзқарастарды талдай келіп, Гомердің дастандары арқылы сол кездегі Греция қоғамының әлеуметтік-экономикалық, мәдени өміріне талдау жасау.
Криттің ежелгі тарихын қалпына келтіруге мүмкіндік берген археологиялық зерттеулерді (ХІХғ. 90 жылдары) Артур Эванс бастады. Ол 1900жылдан бастап ежелгі Крит әміршісі Миностың грек мифтерінде мадақталған астанасы - ежелгі Кноста тиянақты қазба жұмыстарын жүргізуге кірісті. А.Эванспен қатар басқа экспедициялар да тұрақты қазба жұмыстарын жүргізді.
Балқан түбегінің оңтүстігінің және Кіші Азияның, Эгей жағалауының ежелгі тарихына археологиялық зерттеулер бұдан көп бұрын Г.Шлиманның бастамасы бойынша жүргізілді. Ол 1870 жылы Кіші Азияның солтүстік-батыс бөлігінде Мүркия территориясында Гиссарлык төбесінде алдын-ала қазба жұмыстарын жүргізе бастаған. "Илиадада" суреттенгендерді басшылыққа ала отырып Г.Шлиман осы төбеде Гомер поэмасында сөз болған Троя қаласының қалдықтары болуы керек деп ойлаған. Гиссарлык төбесіндегі арнаулы қазба жұмыстарынол үзілістермен 1870 жылдан 1890 жылдарға дейін жүргізіп Троя қаласының тұрған жерін ғана емес, сондай-ақ Эгей теңізінің өте маңызды ежелгі мәдениет ошағын ашты. Алайда, Г.Шлиман ежелгі Трояның орнын тапқанымен, қаланың ескі қираған қалдықтары орналасқан археологиялық қабаттарды белгілеуде қателік жіберді. Трояның археологиялық қабатының орны ол жердің екінші қабатынан емес, VII А қабатынан табылды.
Г.Шлиман - Балқан Грекиясындағы мәдениет байлықтарының ежелгі ескерткіштерінде қазба жұмыстарын жүргізудің де бастамашысы. Әр мезгілде (1874-1885ж.ж.) ол Микеныда, Орхоменада және Тиринфте қазба жұмыстарын жүргізді. Сол кезден бастап күні бүгінге дейін осы жерлерде және толып жатқан басқа аудндарда әр түрлі елдер археологтарының күшімен қазба жұмыстары жүргізілуде. Эгей мәдениеті ескерткіштерінің алғашқы археологиялық жаңалықтары Микены мен Критте ашылғандықтан, бұл крит-микены өркениеті деп аталады.
А.Эванс ХХ ғ.-дың басында-ақ Кносста қазба жұмыстары жүргізілген кезде белгісіз жазулары бар балшықтан жасалған кішкене таблицалар табады. Сондай-ақ пиктографиялық және иероглифтік бейнелері бар мөрлер (штамптар) табылған. Табылған заттарға қарағанда, пиктограммалар мен иероглифтер Критте б.з.б.ІІІ-ІІ мың жылдықтар аралығында пайда болған. Б.з.б. шамамен ХVІІ ғ.-да солардың негізінде буынды сызық жазудың жүйесі шығады. Б.з.б. ХV ғ.-дан бастап бұл жазуды бірте-бірте әріп белгілер саны аздау буын жүйелі жаңа жазу ығыстырады. Оларды зерттей бастаған А.Эванс ежелгі Крит жазуын - А сызықты жазу деп, ал одан кейінірек пайда болғанын - Б сызықты жазу деп атаған. Ол ондық сандар жүйесін анықтай алған.
1939 жылы К.Куруниотис пен К.Блеген бастаған грек-американ экспедициясы ежелгі Пилос ауданында - Пелопоннестің батыс жағалауында, Нестордың сарайы деп аталған, крит-микены дәуірінің ғимаратын қазып тапқан. Сол кезде одан б.з.б.ХІІІ-ХІІ ғ.ғ.-ға жататын Б-сызықты жазулары бар 600-ден астам балшықтан жасалған кішкене таблицалар табылған.
Атақты болгар лингвисі В.Георгиев бұл хаттар грек тіліне жақын тілде жазылған деген жорамалға сүйеніп, бұл жазуларды анықтауға әрекет жасады. Бұл жазуды ол өзінше минойлық деп аталды. Оның Б-сызықты жазудың 12 буындық белгілерінің мәнін дұрыс белгілеп, осы белгілермен жазылған бірнеше грек сөздерін оқуға қолы жетті. Ағылшынның жас суретшісі Майкл Вентрис өзінен бұрынғы әріптестерінің еңбектерін зерттеп үйрене отырып, 1952-53 жылдары Б-сызықты жазулардың хаттарын анықтады.
А.Эванс Криттегі жергілікті ерекшеліктердің ішінен жыл даталары көрсетілген египет бұйымдарының , ал оның керісінше, Египетте жергілікті египет бұйымдарының ішінен крит бұйымдары орналасқан жер қабатын анықтады. Осы материалға сүйеніп, А.Эванс (негізінен керамикадағы өзгерістерді есептей отырып) ежелгі Крит тарихын археологиялық кезеңдерге бөлді. Ол мұның негізіне Египет тарихының Ежелгі, Орта және Жаңа патшалық дәуірлеріне бөлінуін пайдаланды. А.Эванс Криттегі осы сияқты үш кезеңді б.з.б. ІІІ-ІІ мың жылдықтағы бүкіл Крит мәдениетін, Криттің мифтік патшасы Миностың атымен, минойлық деп атады: 1) ерте минойлық кезең - б.з.б.2800-2200 жылдар; 2) орта минойлық кезең - б.з.б.2200-1600 жылдар; 3) кейінгі минойлық кезең - б.з.б.1600-1100 жылдар. Сонымен қатар осы кезеңдердің әрқайсысы үш кіші кезеңге тағы бөлінеді.
Крит пен Ахеилік Грецияның тарихи деректері
1) Жазба деректері: 1)Логографтар. Гекатей Милетский (б.з.б. VI ғ. II ж. - V ғ. Басы) жазбалары.
2) б.з.б. V ғ. Геродот (б.з.д. 484 - 425 жж).
Галикарнес қаласы (Ж Азия), Афинада туған. Тоғыз кітаптан тұратын еңбегі жетті.
3) Фукудид (б.з.д. 430-355 жж) Пелопонесс соғысын жазды.
4)Ксенофонт (б.з.д. 430-355 ж.ж) 120-асы тарихи шығармалар жазды. <<Лакедемон политиясы>> -Сказты құрылып мазақтады.
5) Аристотель (б.з.д. 384-322) <<Афина политиясы>> тарихи еңбегі.
6) Эфор (б.з.д. IV ғ. ІІ жартысында өмір сүрген) - жалпы грек тарихын жазды.7) Полибей (б.з.ІІ ғ / б.з.д. 200-120ж.ж) <<Жалпы тарих>> - еңбегі жазылды
8) Диадор (б.з.д. 90-21ж.ж) <<Тарихи кітапхана>> еңбегі.
9) Плутарх (б.з.І ғ - б.з.ІІ ғ (46-126жж) Греция мен Римді салыстыра отырып ғылыми еңбек жазды.
10) Авторы белгісіз <<Псевдо Ксенофонт политиясы>> - еңбегі құлдық қоғамды сынға алған.
11) Гомердің <<Илиадасы>> мен <<Одиссеясы>> өте құнды дерек.
12)Геслоу (б.з.б ХІ ғ. - ІХ ғ.)еңбектері <<Еңбек пен күндер>>, <<Теогания>>.
13) Архиллохтың, Ахиейдің, Сафоттың, Саланның архайзм әдеби еңбектері.
14) Классикалық кезең - Эсхил, Софокл, Евритид шығармалары.
15) Арисбофтың комедиялары (б.з.д.V ғ. аяғы - IV ғ. басы)
16) Шешен сөздері Лисий сөздері (б.з.д. IV ғ. басы)
17) Декосдей (б.з.д 384-322ж.ж) сот мәселесі және саясат туралы сөздері.
18) Страбон-<<География>> (б.з.д. І ж - ІІ ж - б.з. І ғ)
19) Равсаний - <<Эллада аззеттелисі>> б.з.ІІ ғ.
20) Греция б.з.д. VIII ғ. алфавит 24-әріпті.

№11 тақырып. Б.з.д. ҮІІІ-ҮІ ғғ. Архаикалық Греция. 2 сағат
Мақсаты: Полистік құрылыс, оның түрлері және полистік әлеуметтік құрылым жайында мағлұмат алу.
* Ертегректік полис. Оның шығуы және мәні.
* Полистік құрылыс және оның түрлері.
* Полистік әлеуметтік құрылым.
* Ұлы Гректік отарлау саясаты.
Құнарлы аңғарларда тұратын жергілікті халық правосы жоқ илоттарға айналдырылды. Шапқыншылар - дорийліктер - өздерін басты қаласы Спартаның атымен спартандықтармыз деп атаған. Пелопоннестің территориясында таулы жерлерде тұратын тайпалар, сондай-ақ дорийліктерге өз еркімен бағынған ахейліктердің кейбіреулері периэктер (көршілер) деп аталды.
Спарта халқының негізгі топтары - спартандықтар, периэктер мен илоттар.
Спартандықтарға әскери іс қана лайықты деп саналды. Күшті де мықты жауынгерлер тәрбиелеу үшін, Спартада арнаулы тәрбие жүйесі болатын.
Әрбір жаңа туған нәрестені Спартаның жоғарғы мекемесі - герусияға, яғни ақсақалдар кеңесіне апаратын. Мұнда арнаулы комиссия нәрестені өмір сүруге қалдыру керек пе деген мәселені шешетін. Мектепте балалар дене шынықтырумен және әскери іспен шұғылданады. Философиямен және сөзуарлықпен айналысуға рұқсат етілмеді. Грекия елінде, тек Спартада ғана, әйелдерді тәрбиелеуге үлкен назар аударылды.
Спарта мемлекетінің бүкіл қызметі тек илоттарды бағындыруға бағытталды. Спартандық илотты өлтіруге праволы, сәйкесінше илоттардың ешқандай правосы болған жоқ. Жас спарталықтар түнде жиналып, илоттардың селоларына аттанатын. Спартандықтар ең жас және күшті илоттарды өлтіруге тырысатын.
Адамгершілікке сыймайтын мұндай қатынастарға илоттар көтерілістермен жауап беріп отырды. Әсіресе, б.з.б.464-455 ж.ж.-дағы көтеріліс өте ірі болды. Бұл ежелгі Грекиядағы ең қырқысқан таптық күрестің көрінісі еді.
Патшалық Грециядағы таптық қоғамның пайда болуы. Дәрісте ең алдымен бұл туралы деректерге сүйене отырып, Антикалық Грецияда басқа елдерден ерекшелікке ие таптардың құрылуын, халықтың селолық, қалалық демостар деп атауын, олардың ақсүйектермен күресін, тирандықтың пайда болуын, құлдық демократия мен олигархияның пайда болуын және жеке атауларға салыстырмалы түрде анықтама беріледі.
Дәрісте Спарта мемлекетінің пайда болу себептерін, оның құрылысындағы ерекшеліктерін деректер негізінде ашып көрсете отырып, оның ішкі және сыртқы саясатын, таптық құрылысын талдай келіп, бұл мемлекеттің тәрбие мәселелеріне назар аударып, оған студенттердің сын көзбен қарауына назар аударылады.
Дәрісте деректерге сүйене отырып, Афинде ақсүйек полистің құрылу себептерін ашумен Аттикадағы құрылысты Спартамен салыстыра отырып, мұндағы ақсүйектер мен демостар арасындағы күресті <<Килон бүлігінің>>себептерін, Дренонит заңын, Солон реформасын оның алға қойған мақсатын, мәнін, үкіметке келу себептерін, мұнан кейіңгі оның Солон реформасы мен салыстыра отырып студенттердің көңілін екі реформаның қандай айырмашылыққа ие екендігіне назар аударту.
Әдебиеттер:
* История Древнего Востока.(Под. ред.В.И. Кузищина ) М. 2001.
* История Древнего Востока: Материалы по историографии.(Под. ред. В.И. Кузищина) М.1991
* История Древнего Востока. Т.1: Ранняя древность Т.2:Расцвет древних обществ.Т.3: Упадок древних обществ.(Под. редакцией И.М.Дьяконова , В.Д. Нероновой ) М.1989.
* Источниковедение историиДревнего Востока. (Под.ред.В.И. Кузищина )
* М. 1984.

№12 тақырып. Классикалық дәуірдегі Греция. Б.з.д. Ү-ІҮ ғғ. 2 сағат
Мақсаты: Дәрісте деректер негізінде студенттерге соғыстың шығу себебін, соғыстың кезеңдерін түсіндірумен қатар, Грецияның әлеуметтік топтарына, әкономикасына талдау жасап түсіндіру.
* Грек-парсы соғыстары.
* Б.з.д. Ү-ІҮ ғғ. Грецияның әлеуметтік-экономикалық дамуы.
* Афина днмократиясы мен спартандық олигархия саяси жүйелер ретінде дамуы. (Б.з.д. Ү ғ.)
* Б.з.д. ІҮ ғ. І-жартысындағы Греция. Полистік жүйенің дағдарысы.
Алма-кезек табыспен соғыса отырып, екі жақ б.з.б.449 жылғы келіссөз кезінде грек жағының өкілі болған Каллиев келісімі деп аталған бейбітшілік шартын жасасты. Ұзақ уақытқа бейбітшілік орнады. Парсылар кіші азиялық грек полистері мен Эгей теңізіндегібарлық аралдардың тәуелсіздігін таныды. Парсы әскери-теңіз флотына Эгей теңізінде жүзуге тыйым салынды, 1-ші Афинылық теңіз одағын пайдалана отырып, Афины грек әлеміндегі ең қуатты мемлекетке айналды.
Грек-парсы соғыстары Парсы деспотиясының басқыншылығынан өз отанының бостандығы мен тәуелсіздігін қорғаған гректердің жеңісімен аяқталды. Ала ауыздыққа қарамай, олар шешуші кезеңдерде басқыншыларға қарсы бірігіп күйрете соққы бере білді. Бірақ гректер де дәуірінің құл иеленушілері еді. Соғыстың екінші кезеңінде, Персияның күші сарқылғанына көзі жеткен соң, грек жауынгерлері өз мүмкіндіктеріне қарай Персия жағалауын талан-таражға салып, тұтқындарды құлдарға айналдырып отырды.
Дәрісте деректер негізінде студенттерге соғыстың шығу себебін, соғыстың кезеңдерін түсіндірумен бұл соғыста грек халқының басы бірігіп, одақ құрып, өз отаны үшін жан қиярлықпен күресіп, өз тәуелсіздігін сақтап қалған ерлік істеріде деректер арқылы сипатталып көрсетіледі. Б.э.д.5-4 ғасырлардағы Грецияның әлеуметтік-экономикалық құрылысы. Бұл тақырыпты студенттерге түсіндіруде деректерден бастап, Аристотельдің т.б. еңбектер негізінде олардың құлдарға берген бағасына сын көзбен қарай отырып, құлдықтың қайнар көзіне классикалық құлдық дегеннің не екеніне анықтама беру мен Грецияның әлеуметтік топтарына, әкономикасына талдау жасап түсіндіру.
Деректер негізінде Афинадағы теңіз одағының нығаю себептері мен ондағы партияларға, оның арасындағы күрестерге эфиальттық реформасына, Перийлдың
жеке басына, оның Афин демократиясының көсемі екендігіне сонымен бірге Афин
демократиясының саяси құрылысына, мәдениетіне жан-жақты талдаулар жасалады. Дәрісте тақырыпқа байланысты деректер негізінде соғыстың негізгі себептер мен сипаттарын анықтай отырып, соғыстың Архидем кезеңіне талдау жасаумен соғыстың осындай ауыр жағдайында Афинның Сицилияға экспедиция жасау себептерін ашу мен соғыстың Денелей немесе аяқталу кезеңіне талдау жасау.Дәріс соңында отыздық Тиран мен Афиныда демократияның қалпына келтіру мәселелерін ашып көрсету мен 27 жылға созылған соғыстың шет елдер үшін салдарын анықтау. Дәрісте студенттерге Грециядағы полистердің дағдарыстарының себептері мен мұндағы әлеуметтік-экономикалық саласындағы өзгерістерді, Спарта мен Тиран арасындағы гегемондық жолындағы күрестерге, Грецияның өте күрделі халықралық жағдайына деректер негізінде талдаулар жасалып түсіндіріледі

№13 тақырып. Македонияның көтерілуі және Грецияда македониялық үстемдіктің орнауы. 2 сағат
Мақсаты: Бұл дәрісте деректерге сүйене отырып Македония тайпасы және оның мемлекетінің құрылуы мен оның ішкі, сыртқы саясатына тоқтала отырып, бұл кездегі Афин мемлекетінің көзқарасына тоқталумен Филипп ІІ Грецияда гегемондығының орнауын, оның себептерін ашып көрсету қажет.
1. Македония б.з.д. Ү-ІҮ ғасырдың І-ші жартысы аралығында: Филдипп ІІ-шінің реформасы.
2. Грецияда Македония үстемдігінің орнауы.
3. Ал. Македонскийдің жаулапалушылық жорықтары.
4. Ал. Македонскийдің жеке тұлғасы мен қайраткерлігі.
5. Эллиндік мемлекеттер жүйесінің құрылуы.
6. Эллиндік дәуірдегі Македония мен Балқандық Греция.
Грек-парсы соғыстары кезінде Македония Персияға бағынуға мәжбүр болды, ал гректер жеңіске жеткеннен кейін 1-ші Афины теңіз одағына мүше болып кірді. Македонияның экономикалық дамуы және саяси күшеюі оны Афины архэсымен және өзге грек мемлекеттерімен, әсіресе Грекияның солтүстік бөлігіндегі мемлекеттермен, қақтығыстырды.
Македонияның бірінші ірі мемлекет қайраткері ІІ Филипп Македонский (б.з.б.359-336ж.ж.) болған еді. Оның жүргізген әкімшілік, әскери және ақша реформалары нәтижесінде Македонияның әскери және экономикалық жағдайы нығайып, орталық билігі күшейді.
А.Македонскийдің жаулап алушылық жорықтары (б.з.б. IVғ.-дың ІІ жартысы). Б.з.б.336 жылдың күзіне белгіленген Персиямен соғыстың басталуы кейінге қалдырылған-ды және сол жылы Македонияның ескі Еги астанасында өз қызының тұрмысқа шығу тойында ІІ Филипп өлтірілді. Ол өлгеннен кейін таққа отыруға дәмеленушілер белгілі болды, әскерлер Александрды қолдады.
Б.з.б.335 жылы ол бөлініп кеткен фракий тайпаларын бағындыру үшін солтүстікке жорық жасауды ұйғарды және бұл жорық сәтті болды, тіпті ІІ Филипптің тұсында Македонияға қарамаған жерлерді де ол басып алды.
Грекияға өз билігін толық қалпына келтіргеннен кейін, Александр парсыларға жорыққа әзірлене бастады. Б.з.б.334 жыл қыс бойы әскерлер жинаумен және оларды оқытумен өтті. Әскер жорыққа б.з.б.334 жылдың көктемінде аттанды. Персия әскерінің алдыңғы қатарлы бөлімдері грек жалдамалыларымен бірлесе отырып, Александр және оның әскерін Граника атты шағын өзен бойында кезіктірді.
Граникадағы жеңістен кейін македондықтар Кіші Азия жағалауының ұзына бойымен оңтүстікке беттеді. Б.з.б.333 жылдың бүкіл қысын Александр сонда өткізді (ауа-райына байланысты). Киликий қақпасынан өте отырып, македон әскері Жерорта теңізі жағасындағы Тарса қаласына келіп шықты. Осы арадан әскерін Сирияға беттеді.
Македон және Персия әскерлері Жерорта теңізінің солтүстік-шығыс жағасындағы Исса деген жерде кездесті.
Иссадағы ұрыстан кейін Александр Сирия мен Финикияға беттеді. Финикия қалаларының ішінен тек Тир қаласы ғана қарсылық көрсетті, оны Александр 7 ай бойы ала алмады. Бірақ Александр кейін шегінбеді. Ақырында, оның зор қиыншылықтан кейін Тирді алуы сәті түсті. Жазалау өте қатал болды: бекініс жермен-жексен етілді, қала тұрғындары - 30 мыңдай адам құлдыққа сатылды.
Александр Финикияда болғанда ІІІ Дарий келісім жасауды ұсынған, бірақ келісім туралы ұсыныс қабылданбады.
Б.з.б.332 жылы Персия державасының құрамына енген Палестинаға ие болу үшін, шығысқа жорық жасаған кезде өзіне тыл болуын қамтамасыз ету үшін Александр әскерімен Египетке беттеді. Осы жылы Жерорта теңіз жағасындағы Ніл атырауындағы қаланы - Александрияны орнатты, бұл қаланың эллиндік дәуірде және одан кейін де үлкен саяси, экономикалық, мәдени рөлі болды.
Б.з.б.331 жылы Александр Египетті тастап шықты да, сол кезде-ақ ІІІ Дарийдің әскерлері шоғырлана бастаған Қосөзенге беттеді. ІІІ Дарийдің әскері Месопотамияға таяп келді де, Ассирияның бұрынғы астанасы - Ниневияға жақын, Гавгамелы деген жерде аялдады. Бұндағы шайқас табан тіресе қан төгілген сұрапыл шайқас болды. ІІІ Дарий, Иссадағы ұрыстан кейінгі сияқты, өз әскерінің қалдығымен тағы да Шығысқа қашты. Бұл Александр үшін бүкіл жорық бойындағы ең ауыр шайқас болды.
Гавгамелыдағы жеңістен кейін Вавилонды, содан соң Сузыны алды. Сузыдан парсылық державаның байырғы бөлігі - Персидаға шықты. Парсы әскерінің қалдықтары жаулап алынған және талқандалған Персияның ежелгі астанасы - Персополь түбіндегі ұрыста құртылды. Жеңісті мерекелеу кезінде грек-парсы соғысы үшін кек алу ретінде Ксеркс салтанатты сарайы өртелді.
Македондықтардың Шығысқа ендігі жорығы соғыс мақсатында жүргізілді. Александрдың әскерлері - Экбатанның шығысына Гиркан (Каспий) теңізінің шығысында орналасқан тау асуынан - Гиркан қақпасынан өтті де, Орта Азияға басып кірді.
Бактрия мен Согдиана бағындырылғаннан кейін, Александр Үндістанға беттеді. Оның әскері әуелі Бесөзенге - Инда аңғарына келіп кірді. Инда аңғарында ол Пор патшалығына қарсы соғыс қимылдарын жүргізді. Гидаспада македон мен үнді әскерлері арасында шайқас болды.
Сөйтіп, бұл мемлекеттер Македонияның бағынышты вассал патшалықтарына айналдырылды. Македондық әскерлер Инданың Гифасис сағасына дейін жетті де, кейін қайтуға тиіс болды.
Сонымен, Александр Македонскийдің жаулап алушылық жорықтары 10 жылға - б.з.б.334 жылдан 324 жылға дейін созылды.

№14 тақырып. Ежелгі Рим тарихы. 1 сағат
Мақсаты: Бұл дәрісте студенттерге Ежелгі Рим тарихын оқып-үйренудің маңызы мен міндеттері, оның кезеңдері, оған сипаттама және деректер мен тарихнамалары туралы түсінік беріледі.
1. Бүкіләлемдік тарихи үрдістегі Рим тарихының маңызы.
2. Курстың географиялық және хронологиялық шеңбері.
3. Көнерим тарихының кезеңдері.
4. Италияның халқы.
5. Ежелгі Рим тарихының деректері мен тарихнамасы.
Рим мемлекеті, гректер Италия деп атаған, Апеннин түбегінде пайда болып нығайды. Түбек Жерорта теңізінің орталық бөлігіне тереңінен ауысқан. Түбек негізін Альпіден солтүстік-батыста тарамдалатын және бүкіл түбек бойына бірнеше тізбек болып созылған Альпі таулары құрайды.
Қысқы, әсіресе көктемгі кезде суы мол, буырқанған Апеннин түбегінің өзендері жылдың жазғы ыстық айларында мүлде дерлік кеуіп, олардың кеме жүрісі үшін жарамдылығын нашарлатады. Кейбір аудандардың жағдайына қарамай климаты алуан түрлі. Солтүстігінде қыста суық жауын, тіпті қар да жауады. Түндері қатқақ болады. Таулы аудандарда да климат жағдайы осындай. Оңтүстік пен батыстың теңіз өңіріндегі аудандарда тіпті қыс кезінде жылы, мол жауын жауғандықтан бай өсімдіктердің өсіп шығуына мүмкіндік туады.
Апеннин түбегінің жер қойнауы пайдалы қазбаларға біршама кедей еді. Альпі тауының тарамынан аздаған алтын мен күміс шығарылды. Орталық Апенниндерден: "травертин" - сұрғылт және "каррарский" - ақ және түсті мәрмәрі ойылып алынады.Ильва аралында темір мен мыс өндіріледі,Апеннин түбегінің басқа аймақтарында металдың елеулі кен орындары болмады.
Ежелгі тайпалар мен халықтардың қоныс аударуларынан кейін Қиыр солтүстік-шығыста иллирия халқына туыстас венеттер тайпасы тұрды. Иллирийліктерге туыстас япига мен мессапа халық топтары Италияның оңтүстік-шығыс шегін алып жатты. Түбектің орталық бөлігін, сондай-ақ Сицилия аралын толып жатқан италия тайпалары мен экономикалық және әлеуметтік жағынан молырақ дамыған сол кездегі халық тобы - этрускілер мекендеді.
Тілі, қоғамдық құрылысы мен мәдениетінде ортақтық көп италия тайпалары екі: умбро-сабелль және латыно-сикуль тобына бөлінді.
Б.з.б.VІІ-V ғ.ғ.-дағы рим қалалық қауымдық халқы аралас еді.
Бастапқы кезде үйлерді күйдірілмеген кірпіштен салып, төбесі сабанмен жабылды. Кейінірек храмдар, қоғамдық үйлер мен бай адамдардың жеке меншік үйлері күйдірілген кірпіштен салына бастады. Б.з.б.ІІІ ғ.-дың ортасында Римде грек үлгісі бойынша бай үйлер салынады, ал б.з.б.ІІ-І ғ.ғ.-да қаланың түрлі бөліктерінде жалға өткізілген көп қабат үйлер пайда болады.
Б.з.б.VІІ-VІ ғ.ғ.-да этрусскі қолөнерщілері римдіктерге металлургия өндірісінің техникасын үйретеді. Б.з.б.І ғ.-ға гректердің мәдени ықпалы Италияда және Римнің өзінде кең тараған болатын.
Жалпы римдік үй ошағының қамқоршысы - Веста тәңіріне табыну Римде ерекше назарға бөленді. Оның храмы Рим форумында тұрды. Римде, ежелгі заманнан бастап, аспан тәңірі құрмет тұтылды. Бұлардың ең маңыздылары: жоғарғы тәңірі Юпитер, тәңіріше Юнона, даналық тәңірі Минерва мен Римнің қамқоршысы саналған соғыс тәңірі Марс болды.
Б.з.б. ІІ ғ.-дан бастап Римде шығыс құдайларына табыну тарала бастайды. Мәселен, Кіші Азияға жасалған жорықтан кейін құдайлардың Ұлы анасы - Кибелаға табыну таралады, б.з.б.ІІ ғ.-дың ортасында Италия мен Римде Озирис пен Изиданы құрметтей бастайды, Дионис (Вакха) құрметіне вакханалия мерекесін жасайды. Б.з.б. І ғ.-да ирандық құдай-Митраны құрметтеу пайда болады.
Б.з.б.І ғ.-да бір қатар тарихшы-публицистер - кіші анналистердің еңбектері, философиялық шығармалар пайда болады.
Б.з.б. ІVғ. ортасына қарай этрускі қалаларының федерациясы құлдырауға келіп, галлдар Падус өзенінің аңғарында орнығып, Апенин түбегінің орталық бөлігі аймағына тонаушылық шабуылдар қолдана бастағанда, италия тайпалары оларға тойтарыс беру үшін жаңа саяси және әскери орталық - Рим қаласының төңірегіне бірігеді. Осы күшті құл иеленуші қауымның басшылары өзінің үстемдігіне көршілес тайпалар мен қала қауымдарын бағындырып алып, галлдардың басып енуін тоқтатты да, шабуыл жасаушыларды солтүстікке серпіп тастады.
Б.з.б. ІІ-І ғасырларда Рим тарихының ежелгі кезеңі туралы аңыздар мен ертегі әңгімелер Рим халқының мәдени жіктерінің арасына кеңінен тарала отырып, рим авторларымен қабылданып, шығармаларының негізіне алынды. Бұларды көрнекті рим тарихшысы Тит Ливий (б.з.б.59-б.з.17ж.ж.) мейлінше толық та, егжей-тегжейлі баяндайды.
Қазіргі кезде Рим тарихының пайда болуы мен ежелгі кезеңі туралы ғылыми ұғым ежелгі аңыздарды аналитикалық зерттеуде ғана емес, сондай-ақ ХІХ-ХХ ғ.ғ.-да Рим қаласының территориясынад жүргізілген археологиялық қазбалар материалы негізінде тұжырымдалады.
Осы заманғы зерттеушілердің пікірі бойынша Римнің ежелгі тарихын Тибр өзенінің сол жақ жағасындағы төбелер үстінде жеке қоныс-жайлардың пайда болуын б.з.б. Х ғ.-ға жатқызуға облады.
Ежелгі Рим тарихы жөніндегі деректер.
Рим тарихының ертеректегі түп деректерінің ерекшеліктері аға анналистер деп аталған б.з.б.ІІІ-ІІ ғ.ғ. тарихшылары шығармаларының сипатында көрінеді. Цицеронның сөзіне қарағанда "олар баяндаудың ерекше сипаты қысқа айту деп санағандықтан" датасын, адамдарын, оқиғаларын және олардың орнын ғана көрсетті.
Аға анналистердің ең әйгілісі Квинт Фабий Пиктор "Анналдар" шығармасын грек тілінде жазды. Мұнда Италияда Энейдің пайда болған кезінен екінші Пуни соғысына дейін Рим тарихы баяндалады.
Латын тіліндегі алғашқы тарихи шығармаларды латын прозасының негізін қалаған Марк Порций Катон (б.з.б.234-149ж.ж.) жазды. Ол көрнекті мемлекет қайраткері (консул және цензор), тарихшы, шешен еді.
Катонның жеті кітаптан тұратын "Начала" деген тарихи еңбегі бізге дейінгі үзінділер күйінде және неғұрлым кейініректегі тарихшылардың баяндауларында келіп жетті. Мұнда Катон түрлі Италия қауымдарының тарихын береді.
Б.з.б.ІІғ.-дың 30-жылдарынан бастап Рим республикасында "жаңа" немесе "кіші" анналистер деп атау қабылданған авторлардың - Луций Целий, Антипатр, Семпроний Азеллион шығармалары пайда болады.
Б.з.б.ІІ ғ.-дың екінші жартысында Полибий "Жалпы тарих" жазды. Мұнда б.з.б.264-146 жылдар оқиғасы баяндалады.
Б.з.б. І ғ. Республиканың құлдырау және империяның пайда болу кезі болды. Мемлекеттік формалардың ауысуы қатты тап күресі жағдайында өтті. Бұл кезең үшін түп деректер негізінен алғанда - Марк Туллий Цицеронның, Гай Юлий Цезарьдың, Гай КриспСаллюстийдің шығармалары болып табылады. Бұларға ортақ нәрсе , олардысаяси өмірдің ортасында болған жне белгілі бір саяси көзқарастарға ие болып отырған, мемлекеттік қайраткерлердің жазғандығы еді. Бұл олардың шығармаларының өте-мөте тенденциялылығына жағдай жасады, мұның өзі б.з.б. І ғ.-дағы саяси топтардың күресін көрсететін еді.
Марк Туллий Цицеронның саяси көзқарастары оның Римнің консервативтік-аристократтық, республикалық топтарына жататындығымен анықталатын. Демократиялық принциптерден өзінің бас тартуын теориялық жағынан ақтауды іздестіруде ол монархияның, олигархияның және демокартияның аралас формаыс туралы тезисін ұсынды. Аристократиялық республиканың басында жалпыға ортақ игілік пен жоғары әділдікті орнатуға ұмтылатын тамаша басқарушы отыруға тиіс болды. Басқарудың осындай аралас формасы Цицеронның пікірінше, мемлекеттің беріктігі мен тұрақтылығын қамтамасыз етуге тиіс еді.
Б.з.б.І ғ.-дың екінші бір тарихшысы - Гай Крисп Саллюстий бізге идеялық жағынан да, сондай-ақ стилі жағынан да мүлде басқаша шығармалар қалдырды. Ол Цезарьды жақтаушы болды, әрі оның консулдығында бірқатар көрнекті магистратураларды атқарады. Цезарь қайтыс болғаннан кейін Саллюстий саяси қызметтен кетті де, өзінің барлық уақытын тарихи еңбектерді шығаруға арнады. Оған: "Цезарьға хаттар", "Катилина заговоры", "Югуртин соғысы" және тек фрагменттері ғана жеткен "Тарих" жатады. Бұл щығармаларында Саллюстий республиканы жақтаушылардың - нобилитет пен плебс арасындағы аралық жағдайды алып отырған орташа ауқатты плебей топтарының идеологы болып көрінеді.
Гай Юлий Цезарьдың (б.з.б.100-44 жылдар) ең маңызды тарихи шығармасы б.з.б. 51 жылы жарияланған "Галл соғысы туралы жазбалар" деген мемуары болып табылады. Цезарьдың келесі бір шығармасы - "Азамат соғысы туралы жазбалар" б.з.б.49-48 жылдар оқиғасын қамтиды.
Б.з.б. І ғ.-да грек жазушылары - Диодор Сицилийский (б.з.б.90-21 ж.ж.) мен Тит Ливийдің замандасы Дионисий Галикарнасскийдің шығармалары да шыға бастады. Автордың екеуі де рим тарихына шлоу беруге тырысады. Диодор Сицилийскийдің "Тарихи кітапханасының 40 кітабынан ХІ-ХХ кітаптары" ғана сақталған,Дионисий Галикарнасскийдің "Рим ескерткіштері" еңбегінің тағдырыда осындай, оның 20 кітабынан бізге алғашқы оны ғана жетіп отыр, қалғандары фрагменттерде ғана сақталған.

№15 тақырып. Б.з.д. ҮІІІ-ІІІ ғғ. Рим тарихы. Италияның ерте құлиеленушілік қоғамы мен мемлекеттілігі. 2 сағат.
Мақсаты: Деректер негізінде Рим қаласының пайда болу тарихы мен оның әлеуметтік құрылысына, Сервий Туллийдің реформасының пайда болуы мен оның мәнін ашып көрсету.
* Б.з.д. ҮІІІ ғ. Жреорта теңізі әлемі. Негізгі орталықтары.
* Б.з.д. ҮІІІ ғ. Этрурия. Этрускі қалалары.
* Оңтүстік Италия мен Сицилиядағы Грек полистері.
* Рим саяси орталық ретінде.
* Ерте Римдік әлеуметтік құрылым.
* Ертеректегі Рим патшалығы. Сервонт Тулий реформасы.
* Рим республикасының құрылуы.
Б.з.б. V-III ғасырларда Рим сенаты Апеннин түбегіне әскери экспанция саясатын жүргізді. Басқа Италия халық топтарының есебінен қауымдық территорияны кеңейту жолындағы Римнің агрессивтік соғыстары екі жүз жылдан астам уақытқа созылды. Бұған бүтіндей алғанда бүкіл Рим қоғамы - патрициат та, ұсақ егіншілер де мүдделі болды.
Б.з.б.Vғ. Рим үшін Тибрдің оң жақ жағалауын жаулап алып, рим қауымының латын қауымдары федерациясына енуімен аяқталады.
Рим территориясының өсуін Батыс және Орта Европа жерінің бір бөлігін мекендеген жауынгер кельт (галл) тайпаларының шапқыншылығы тоқтады.
Б.з.б.390 жылы Этрурияға жасалған бірнеше шапқыншылығынан кейін римдіктер "галлдар" деп атап кеткен, кельттер Римге аттанады. Римге таяу ағып өтетін Аллия өзені түбіндегі кескілескен ұрыста галлдар римдіктердің әскерін талқандайды.
Кейініректе галлдар Римге шабуыл жасаудың сәтсіз әрекетін жасады. Б.з.б. 334 жылы олар римдіктермен бітім шартын жасайды.
Галл шапқыншылығы Римнің Лациядағы ықпалын әлсіретті. Латын одағы мүлде дерлік құлады. Б.з.б.IV ғ.-дың ортасында Лация қаласы Риммен одақтың қатынастарын жаңғыртты. Оңтүстік Этрурия да бағындырылды. Содан кейін орта Италияның бір бөлігін таулы ызғарлы Самниумды мекендеген самнит тайпаларымен ұзақ соғыс басталады. Б.з.б.343-341 ж.ж.-дағы бірінші Самнит соғысының нәтижесінде римдіктер өзіне Кампанияны бағындырды.
Б.з.б. 340-338 ж.ж.-да Рим мен латын одағы арасында латын соғысы болады. Соғыстың себептері - латын қалаларының Рим гегемониясын құлатуға ұмтылуы, оны латын одағының қатардағы мүшесіне айналдыру, сондай-ақ рим плебсін де, латын плебсін де шұрайлы жерлері қызықтырған Кампаниядағы римдіктер мен латындықтардың мүдделер соқтығысы еді.
Соғыстардың қорытындысында б.з.б. IVғ.-дың аяғына қарай По өзенінің аңғарынан Лукания шекарасына дейін бүкіл орта Италия Рим өкімет билігінде болады.
Рим жаулап алушыларының табыстарын анықтаған негізгі себеп Рим әскерінің жоғары жауынгерлік сапалары болды. Римнің негізгі контингенті болған жаға жер учаскесін алуға үміттенген село халқы соғыстың жеңіспен аяқталуына мүдделі болды. Табыстың екінші бір себебі Рим дұшпандарының осалдығы еді. Римге қарсы шыққан тайпалар, халықтар, қалалар экономикалық-әлеуметтік бытыраңқылығымен көзге түсетін.
Рим жаулап алған территорияны басқару жүйесі б.з.б.V-ІІІ ғ.ғ. бойында бірте-бірте қалыптасты. Оның ерекшелігі Рим полисінің артықшылық жағдайы мен әр түрлі праволық статус алған, оған бағынышты Италия тайпаларының, халықтарының, қалаларының әр түрлі тәуелділік дәрежесі болды. Заң жағдайындағы ала-құлалық Италияның жаулап алған халықтары дамуының әр текті экономикалық, әлеуметтік және мәдени дәрежесімен шарттасып келетін еді.
Тит Ливийдің хабарына сәйкес Сервий Туллий плебейлерді халық жиналысына қатыстырған. Сырттай ескі трибаларға бөлуді сақтай отырып, Сервий Туллий трибаларды ежелгі ру одағынан территориялық бөлініске айналдырады. Ол бұрын тек әкімшілік округтары ғана болған төрт территориялық трибалар құрды. Кейін де осындай трибалардың саны бірте-бірте өсе отырып б.з.б.І ғ.-да 35-ке дейін жетеді. Азаматтардың куриялар бойынша ежелгі жиналысымен қатар плебейлерді Рим жасағы қатарына да ресми жіберуге жол берген Сервий Туллий жауынгерлердің жиналысы - "центуриаттық комициялар" құрды. Жауынгерлер мүліктік белгілеріне сәйкес бес тапқа бөлінеді. Бірінші тапқа мүлігі 100 мың жез ассыларға бағаланған неғұрлым ауқатты азаматтар жатқызылды. Олар толық қару-жарақтанған 18 атты және 80 жаяу әскер жүздігін беруге міндетті болды. Екінші тапқа әскерлері жеңілдеу қару-жарақпен шығатын ауқаты аз (75 мың ассы) азаматтар, үшінші, төртінші және бесінші таптарға - бұдан гөрі жұпыны ауқаттары бар (50 мың, 25 мың, 12,5 мың ассылар), әскерде жеңіл қаруланып қызмет ететін азаматтар жатқызылды.
Центуриат комицияларында дауыстар жүздіктер бойынша берілді. Бір жүздік бір дауысқа ие болды. Сұрақ қою бірінші таптың азаматтарынан басталды, мұның 98 даусы, ал қалғандарының 95 даусы ғана болды. Ең кедей азаматтар ақырғы центурияларға біріктірілді. Бұл proles яғни "балаларынан басқа ештеңесі жоқ адамдар"("пролетарийлер") еді. Оларды әскери қызметке жібермеді.

№16 тақырып. Ертеректегі Рим республикасы. (Б.з.д. ҮІ ғ. ІІ- жартысы. Б.з.д. ІІІ ғ. ІІ-жартысы ). 1 сағат
Мақсаты: Бұл тақырыпта республиканың құрылуы, оның өзгерістері, плебейлер мен патрицийлер арасындағы күрес, онда плебейлердің дербес қоғамдық күшке айналғандағы құлдықтың және меншіктің дамуы қарастырылады.
* Экономикасы.
* Плебейлердің патрицилармен күресі.
* Рим құқығы және заңдар.
* Ертеректегі Рим республикасының ішкі саясаты.
* Италия тайпаларының Рим төңірегіне топтасуы.
Б.з.б.V-ІVғ.ғ. бойныда патрицийлік аристократиялық республика конституциясының бірте-бірте қалыптасып, даму процесі жүріп жатты. Тек патрицийлерден ғана сайланған магистраттар сенатқа бағынды. Ақсақалдар кеңесінен сенат бірте-бірте өзінің құрамы жағынан патрицийлік, үнемі жұмыс істейтін мемлекеттік органға айналады.
Сөйтіп, құрылып отырған республикада саяси өкіметтің барлық органдары патрицийлердің қолында болып шығады. Рим плебсі патша кезіндегідей экономикалық және саяси жағынан правосыз болып қала берді. Патрицийлік құл иеленуші республиканың жариялануы қоғамдық құрылысты елеулі өзгерістерге жеткізбеді. Рим ерте республикалық кезеңде полис, яғни еркін құл иеленушілерден тұратын азаматтық қауым болып қалды.
Б.з.б. V-III ғасырларда Рим сенаты Апеннин түбегіне әскери экспанция саясатын жүргізді. Басқа Италия халық топтарының есебінен қауымдық территорияны кеңейту жолындағы Римнің агрессивтік соғыстары екі жүз жылдан астам уақытқа созылды. Бұған бүтіндей алғанда бүкіл Рим қоғамы - патрициат та, ұсақ егіншілер де мүдделі болды.
Б.з.б.Vғ. Рим үшін Тибрдің оң жақ жағалауын жаулап алып, рим қауымының латын қауымдары федерациясына енуімен аяқталады.
Рим территориясының өсуін Батыс және Орта Европа жерінің бір бөлігін мекендеген жауынгер кельт (галл) тайпаларының шапқыншылығы тоқтады.
Б.з.б.390 жылы Этрурияға жасалған бірнеше шапқыншылығынан кейін римдіктер "галлдар" деп атап кеткен, кельттер Римге аттанады. Римге таяу ағып өтетін Аллия өзені түбіндегі кескілескен ұрыста галлдар римдіктердің әскерін талқандайды.
Кейініректе галлдар Римге шабуыл жасаудың сәтсіз әрекетін жасады. Б.з.б. 334 жылы олар римдіктермен бітім шартын жасайды.
Галл шапқыншылығы Римнің Лациядағы ықпалын әлсіретті. Латын одағы мүлде дерлік құлады. Б.з.б.IV ғ.-дың ортасында Лация қаласы Риммен одақтың қатынастарын жаңғыртты. Оңтүстік Этрурия да бағындырылды. Содан кейін орта Италияның бір бөлігін таулы ызғарлы Самниумды мекендеген самнит тайпаларымен ұзақ соғыс басталады. Б.з.б.343-341 ж.ж.-дағы бірінші Самнит соғысының нәтижесінде римдіктер өзіне Кампанияны бағындырды.
Б.з.б. 340-338 ж.ж.-да Рим мен латын одағы арасында латын соғысы болады. Соғыстың себептері - латын қалаларының Рим гегемониясын құлатуға ұмтылуы, оны латын одағының қатардағы мүшесіне айналдыру, сондай-ақ рим плебсін де, латын плебсін де шұрайлы жерлері қызықтырған Кампаниядағы римдіктер мен латындықтардың мүдделер соқтығысы еді.
Соғыстардың қорытындысында б.з.б. IVғ.-дың аяғына қарай По өзенінің аңғарынан Лукания шекарасына дейін бүкіл орта Италия Рим өкімет билігінде болады.
Рим жаулап алушыларының табыстарын анықтаған негізгі себеп Рим әскерінің жоғары жауынгерлік сапалары болды. Римнің негізгі контингенті болған жаға жер учаскесін алуға үміттенген село халқы соғыстың жеңіспен аяқталуына мүдделі болды. Табыстың екінші бір себебі Рим дұшпандарының осалдығы еді. Римге қарсы шыққан тайпалар, халықтар, қалалар экономикалық-әлеуметтік бытыраңқылығымен көзге түсетін.
Рим жаулап алған территорияны басқару жүйесі б.з.б.V-ІІІ ғ.ғ. бойында бірте-бірте қалыптасты. Оның ерекшелігі Рим полисінің артықшылық жағдайы мен әр түрлі праволық статус алған, оған бағынышты Италия тайпаларының, халықтарының, қалаларының әр түрлі тәуелділік дәрежесі болды. Заң жағдайындағы ала-құлалық Италияның жаулап алған халықтары дамуының әр текті экономикалық, әлеуметтік және мәдени дәрежесімен шарттасып келетін еді.

Әдебиеттер:
* История Древнего Рима. . (Под. ред. В.И.Кузищина) М.2001.
* Античная Греция. Проблемы развитие полиса.Т.1-2. М.1983
* Историография античной истории . (Под. ред. В.И.Кузищина) М.1980.
* История Древней Греции.(Под. ред. В.И. Авдуева, А.Г. Бокшанина, Н.Н. Пнауса) М. 1972.
* История Европы. В 8 томах. Том. 1. Древняя Европа. М. 1989.
* Римские древности. ( Под. ред. И.В. Алферовой) Смоленск, 2000.
* Практикум по истории древнего мира. Под. ред. И.В. Свенцицкой. М., 1981.
* Словарь античности. (Составители И.Ирмина, Р. Ионе) М.1989.

№17 тақырып. Кейініректегі Рим республикасы. (Б.з.д. ІІІ-І ғғ). 1 сағат
Мақсаты: Бұл тақырыпта Римнің Карфагенмен күресі, Рим державасының негізінің қалануы қарастырылады.
* Римнің Карфагенмен күресі.
* І-ші және ІІ-ші Пуни соғыстары.
* І-ші Македон соғысы.
* ІІ -ші Македон соғысы.
* Рим және эллиндік әлем.
* ІІІ-ші Пуни соғысы.
* Рим державасының негізінің қалануы.
23 жылдық соғыс - І Пуни соғысы - соғысушы жақтардың күштерін сарықты. Сондықтан да бітім келіссөздерін бастауға Карфаген ұсынысын Рим қабыл алады. Б.з.б.241 жылғы бітім шарты бойынша Карфаген 10 жыл бойына Римге 3200 талант мөлшерінде контрибуция төлеуге, тұтқындар беруге, өзінің әскеріне Апеннин түбегі тайпаларынанжауынгерлер жалдамауға келісіп, Сицилиядағы өз иеліктерін Рим билігіне беруге тиіс болды. ІІ Пуни соғысынан кейін Карфаген Жерорта теңізі дүниесінің өміріндегі қандай да болсын маңызынан түпкілікті айрылды. Рим Жерорта теңізі өңірінде ең күшті құл иеленуші державаға айналды.
.э. дейінгі ІІІ ғасырдың орта шеніне қарай Батыс Жерорта теңізінің ең күшті мемлекеттері баяғыдан осы жерде үстемдік еткен Карфаген державасы мен жаңа ғана құрылған Рим құл иеленуші конфедерациясы боды.
Карфаген де, Рим де құлиеленушілік экономиканың сипатымен шарттасып келетін агрессияшыл сыртқы саясат жүргізді, ол үшін әскери экспансия оның дамуының қажетті шарты болды. Бұлардың әрқайсысы батыс Жерорта теңізі дүниесінің гегемоны болуға тырысты. Б.э. дейінгі ІІІ ғасырдың орта шенінде бұлардың арасындағы қайшылықтар бірінші Пуни соғысының басталуына алып келді. Римдіктер карфагендерді пунийлер деп атады.
1. Карфаген бірінші Пуни соғысының алдында. Карфаген немесе Кар-Хадашт б.э. дейінгі ІХ ғасырдың аяғында пайда болған ірі Финикия қаласы Тирдің отары болды. Б.э. дейінгі V ғасырдың орта шеніне қарай Карфаген өзінің құрамына солтүстік Африка жағалауының бөлігін, Мальта, Сардиния, Корсика, Питиус, Балеар аралдарын енгізген байтақ державаның орталығы болды. Рхеологиялық материал мен графиттер Атлантиканың шығыс жағалауын Карфагеннің отарлауға алынуының дәлелі болып табылады. Кең байтақ, мейлінше ерекше қала Карфаген төтенше тиімді орналасқан еді. Бұл Африка солтстік-батыс жағалауының шағын түбегінде тұрды (осы кездегі Тунистің солтүстік шығысында), бұл Жерорта теңізінің батыс бөлігін шығыс бөлігімен қосатын басты теңіз жолын карфагендердің бақылап отыруына мүмкіндік берді. Қуатты қорғаныс құрылыстарының үш қатары материк жақтан қорғайтын қаланың қамалы, теңізге бойлай сұғынған түбекте тұрды. Оның қабырғаларының сыртында қаланың тұрғын бөлігінің хақы жиі орналасқан кварталдар, рыноктар, дүкендер, өолөнершілер шеберханалары болды. Карфагеннің мақтанышы екі - сыртқы (сауда) және ішкі (әскери) айлақтары бар порт болды.
Карфаген державасында да Рим конференциясының, ерекшеліктері: оның құрамына кіретін қалалардың, аймақтардың, тайпалардың экономикалық және саяси жағдайларының тіртектілігі тән еді. Кейбір қалалар Карфагенмен тең праволы болды, екінші біреулері отар жағдайында тұрды, блар айналадағы жергілікті халықтарға Карфагеннің үкімет билігін орнықтырып, бағынышты халықтардың бірігп бой көрсетуін болдырмауға тиіс еді. Карфагенге ең тиімді сауда жолдарын бекіту үшін отарлар, әдетте стратегиялық және географиялық жағынан алғанда ең маңызды жерлер ірге тепті. Бағынышты территория халқының негізгі көпшілігі Карфагеннің протектораттығында болды. Бұл халық тек Карфагеннің бақылауымен ғана сыртқы сауданы жүргізе алатын еді. Ол сауда баж салығын, жерді пайлаланғаны үшін салық төлеуге, сондай-ақ пуни армиясында қызмет атқаруға міндетті болды.
К. Маркс пен Ф. Энгельс Карфагенді, сондай-ақ Тир мен александрияны дүниежүзілік ежелгі сауда орталықтары ретінде қарастырды. Карфагеннің экономикалық хал-ахуал үшін құл иелерінің құлдармен, товарлармен және шикізатпен делдал саудасының маңызы болды. Арфаген көпестерінің Египетпен, Эгей теңізі бассейнімен, Этруриямен, Испаниямен, Африкамен сауда байланыстары болды. Карфаген теңіз жүзушілері Гибралтар сыртында (Мелькарт бағаналары), Қиырдағы Британия жағаларында болады, ол жақтан қалайы жеткізді.
Карфагеннің өзі де қолөнерінің орталығы болды. Сауданың қауірт гүлденуімен тартылған басқа елдердің қолөнершілері мен саудагерлері қалаға қоныс аударды. Сөйтіп карфагенде этникалық әр текті, әр тілді халық қалыптасты. Толып жатқан шағын шеберханаларда құлдар иесімен бірге еңбек етті.
Карфаген экономикасында ауыл шаруашылығының үлкен маңызы болды. Үнемі қалада тұрған бай карфагендер Баград өзенінің шұрайлы аңғарларында орналасқан имениелердің меншікті иелері болды. Орасан үлкен плантацияларда мыңдаған құлдар жүзім өсірді. Ерікті егіншілер саны онша көп емесе еді.
Құл иеленуші олигархия - ірі құл иеленушілер мен егіншілер, сауда шонжарлары, ірі қолөнер шеберханаларының иелері - мемлекет тағдырын шешіп отырды. Олардың экономикалық және саяси жағынан басым болуы олигархиялық құл иеленушілік республиканы орнатуға әкеп соқты. Мемлекеттің саяси өміріндегі демократиялық тенденциялар халықтың демократиялық бөлігінің осалдығы арқасында зор маңызға ие бола алмайтын еді.
2. Бірінші Пуни соғысы. Бірінші Пуни соғысының себебі Сицилия үшін Рим мен Карфагеннің күресі болды, ал аралдың кіші бөлігіне сиракузы тираны Агафокл ие болды. Тек тар бұғаз арқылы ғана Италиядан бөлінген арал, тарихшы Флордың сөзіне қарағанда римдіктердің көз алдында <<қол астында тұрған, әрі кездейсоқ материктен үзіліп қалған қызығарлық олжа сияқты болып келетін еді.>>
Соғыстың салдары өзін мамертингтер, яғни соғыс құдайы Маркстың ұлдары, деп атаған Кампаниядан шыққан жалдамалылардың Сицилия қаласы Мессананы басып алуы болды. Бұлар жалданған бүлікші Сиракуза Агафокл қайтыс болғаннан кейін мамертингтер Мессаны алады. Мессаны қоршаған Сиракуздың жаңа билеушісі ІІ Гиерон бұларға қарсы төтеп береді. Мамертингтедің бір бөлігі карфагендерден қолдау іздеуді ұйғарды. Екінші бөлігі Рим сенатынан көмек сұрады. Рим сенаты толқуда болды. Ақыры, сыртқы рынокты ұлғайтуға ынталы топтардың қысымымен халық жиналысы мамерингтерге қолдау көрсету туралы, яғни шынына келгенде карфагендермен соғысты бастау туралы шешім қабылдайды.
Бірінші Пуни соғысы басталды, бұл 23 жылға созылды (б.э. дейінгі 264-241 жылдар). Рим әскерлері алғашында үлкен табыстарға жетті. Сицилияға өтіп, олар көп кешікпей Мессананы басып алды, Акраганды алды, содан соң ІІ Гиеронмен одақтасады. Дұшпанды құрлықта жеңгенімен римдіктер теңіз шайқастарында үнемі жеңіліске ұшырап отырды, өйткені олардың флоты жоқ еді. Карфаген кемелері Италия жағаларына шабуыл жасап, Сицилия мен Оңтүстік Италияны оқшаулап тастады. Рим сенаты флот құру ьуралы шешім қабылдады. Римдіктер 100 пентер және 20 үш палубалы корабль жасады, олардың жабдықтарын жетілдіре түсті: кемелердің тұмсығына ұштарын және бүйір қанаттарын ілгектермен жабдықтаған <<абордаждық мінбелер>> орнатты. Рим легионшыларына бұрыннан дағдыға айналған қолма-қол ұрыста мінбелер кемелердің палубасына асырыла салынатын еді.
Римнің мүйіс маңында және Мила қаласының түбіндегі ұрыста консул Гай Дуилий б.э. дейінгі 260 жылы бірінші рет карфаген флотын жеңді. Соның құрметіне кейінірек шайқастың қалай өткендігін баяндайтын үскі жазуы бар ростлаьдік колонна тұрғызылды. Ескерткішті жаулап алған дұшпан корабльдердің мыс тұмсықтары безендірілді. Сенат Дуилийге ерекше құрмет көрсетті. Осы уақыттан бастап оны барлық жерде екі флейтист пен шырақ ұстаушы ертіп жүрді, бұлар жеңушінің келгендігі туралы азаматтарға хабарлап отырды.
Жеңіспен жігеренген римдіктер Карфаген территориясында соғысуға бел байлады. Б.Э. дейінгі 256 жылы екі консул басқарған 330 рим кемелері Африка жағаларына қарай бет алады. Жолда Экном мүйісінің маңында рим флоты карфаген флотымен кездеседі де, оған ауыр зиян шектіреді. Римдіктер Карфагенге таяу жағалауға сәтті түседі де, құрлықта дұшпанға бірқатар соққы берді. Табысқа сенімді болған рим сенаты консулдарының біріне әскери бөліммен және тұтқындармен Римге қайтып оралуға бұйырады. Африкада қалған консул Марк Атилий Регул біраз уақыт жеңіске жете береді. Алайда Рим әскерлері ұзақ ұрыстарға әзірленбеген еді. Б.э. дейінгі 255 жылы Регул әскерін карфагеннің жалдамалы армиясы талқандайды. Консулдың өзі тұтқынға түсіп, сонда өледі. Әскерлердің қалдығымен рим флоты Римге қайта оралған жолда дауыл кезінде түгелдей дерлік апат болуы арқылы Римнің жеңілісі тағы да қиындай түседі.
Осы оқиғалардан кейін соғыс ұзаққа созылды. Соғыс қимылдары тағы да Сицилия территориясына көшеді де, алма кезек табыспен өтеді. Сицилияға Гамилькар Барка - жас талантты қолбасшы келгенде римдіктердің жағдайы жаман еді. Ол Сицилияның солтүстік жағалауының бір бөлігін және оның ішкі аймақтарын ғана алады.
Римдіктерге соғысты ойдағыдай аяқтау мүмкіндігі үшін теңіз флотын тағы да құруға тура келді. Бірақ қазынада түк жоқ болған соң, тек сенат трибут ретінде алған бай азаматтардың қаржысына ғана флот құрылды. Жаңа рим флоты Эгат аралдарының жанында карфаген флотына аса ауыр соққы берді.
Жиырма үш жыл соғыс соғысушы жақтардың күштерін сарықты. Сондықтан да бітім келіссөздерін бастауға Карфаген ұсынысын рим сенаты қабыл алады. Б.э. дейінгі 241 жылғы бітім шарты бойынша Карфаген 10 жыл бойына Римге 3200 талант мөлшерінде контриция төлеуге, тұтқындар беруге, өзінің армиясын Апеннин түбегі тайпаларынан жауынгерлер жалдамауға келісіп Сицилиядағы өз иеліктерін Рим билігіне беруге тиіс болды.
3. Бірінші Пуни соғысы аяқталғаннан кейінгі Карфаген мен Рим. Бірінші Пуни соғысынан кейінгі жылдар Карфаген үшін ерекше ауыр болды. Карфаген қазынасын контрибуциялар, соғыс шығындары сарықты. Кеңес пен магистраттар жалдамалы әскерлермен есеп айырыса алмады. Бұл жалдамалылардың орасан сан зор көтерілісін тудырды, бұған толып жатқан адамдармен азап шеккен Ливияның село халқы мен Карфагеннің көптеген құлдары келіп қосылды. Үш жыдық күрес басталды, мұнда карфагендер, поийбидің сөзіне қарағанда <<көптеген елеулі қауіп-қатерге ұшырады ақырында келіп, өзінің жері үшін ғана емес, сондай-ақ тіпті өз отанының өмір сүруі үшін де щайқасуға мәжбүр болды>>. Жадамалылар карфагендердің ерекше қатерлі дұшпандары болды, өйткені бұлардың елеулі әскери мектебі бар еді.
Карфаген кеңесі көтерілісті басқан армияны басқаруды Гамилькар Баркаға тапсырды. Оның әскерлері көтерілісшілер отрядтарына қарағанда ең жақсы соғыс техникасымен жадықталған еді. Бірқатар шайқастардан кейін Гамилькар көтерілісшілердің күштерін таратып жіберді, олардың бөлімдерінің бірін әскерермен және жауынгер пілдерімен қоршап алып, содан соң көтерілісшілердің әскерлерін құртты.
Полибий <<бізге барлық соғыс тарихында белгілілерден>> ең қаталы және заңсыздықтарға толысы деп санаған жалдамалыларды Карфагенмен соғысы осылай аяқталды.
Римдіктер Карфагеннің осалдығын пайдалана отырып, б.э. дейінгі 238 жылы Сардиния мен Корсиканы басып алды, бұл карфагендердің Римге деген өшпенділігін және олардан кек алуға талабын бұрынғыдан да гөрі күшейте түсті. Сицилия, Сардиния, Карсика провинциялар деп атала бастаған Римнің алғашқы Италиядан тыс иеліктері болды. Жалдамалылардың көтерілісін басқаннан кейін Карфагенде әйгілі қолбасшы болып алған гамилькар Барка Риммен жаңа соғыс ашуға ұмтылған олигархтар топтарын басқарады. Бірақ карфаген территориясы соғыс жүргізу үшін қажетті материалдарды да, адам резервтерін де қамтамасыз ете алмады. Енді Карфагендер Ибериядағы өз иеліктерін ұлғайтып, оны болашақ соғыс плацдармына айналдыруға бел байлады. Оларды бағалы металдарға бай Иберия рудниктері, сондай-ақ әскерлерді иберия тайпаларының жауынгер батырларымен толықтырып отыру мүмкіндігі қызықтырды.
Б.э. дейінгі 237 жылы Гамилькар Барка басшылық еткен Карфаген әскерлері Иберияға беттейді. Мұнда олар үлкен табыстарға жетеді: Андалузияның бірқатар тайпаларын бағындырып, тау рудниктерін басып алады. Алайда б.э дейінгі 229 жылғы иберлермен сәтсіз қақтығыста Гамилькар қаза табады. Оның күйеу баласы Гасдрубал армия командашысы болды. Ол Иберияның оңтүстік-шығыс жағалауында күміс рудниктеріне таяу қала Жаңа Карфагеннің негізін қалайды. Тамаша айлағы бар қаа Ибериядағы Карфагеннің тірегіне айналады. Гасдрубалдың табыстарына тыныщсызданған римдіктер карфагендермен шарт жасасады, бұл шарт бойынша карфагендер Ибер өзенінің солтүстігіндегі территорияны басып алуға правосыз болды. Б.э. дейінгі 221 жылы Гасдрубалды кельтер өлтіреді. Римдіктерді жек көруге тәрбиеленген Гамилькар Барканың ұлы, жиырма бес жастағы Ганниба, бас командашы болып сайналады. Ол өз туыстары - Карфагеннің көрнекті қолбасшылары басшылығымен қатал әскери мектептен өтеді.
Бірінші Пуни соғысы аяқталып, екіншісі басталған кезеңде рим қоғамында үлкен әлеуметтік және саяси өзгерістер болады.
Карфагендерден тартып алынған Сицилия жерлерін иемденген ірі құл иеленушілер, соғыс кезінде байи түскен мердігерлер, саудагерлер мемлекетте ықпалды күшке айналады. Осымен бірге демократиялық тенденциялар күшейеді, өйткені бірінші Пуни соғысынан кейін егіншілер саяси оқиғаларға зор ынта қойып қарайтын болады. Сірә, б.э. дейінгі 241 жылға қарай өзінің мазмұны жағынан демократиялық центуриат комицияларының реформалары өтеді. Халықтың әр тобынан дауыс беруші центурийдің саны теңестірілген. Центурийдің жалпы саны 373 болады. Сөйтіп аз болып қалған бірінші тап Сервий Туллий бекіткен реформа артықшылықтарынан айрылады.
4. Екінші Пуни соғығы. Екінші Пуни соғысы (б.э. дейінгі 218-201 жылдары) өзінің көлемі, пәрмені және тарихи маңызы жағынан ежелгі дүниенің ең ірі соғыстарының бірі болды. Мұның сылтауы Иберияда, Ибер өзенінің ала, теңіз маңына орналасқан Сагунт қаласымен байланысты оқиғалар болды. Сагунт Риммен одақ шарт жасады. Б.э. дейінгі 219 жылы Карфаген Ибериясының жас бас командашысы Ганибал Сагунтты қоршап, басып алады да, тонайды, ал тұрғындарын құлдыққа сатады. Сагунтты талқандау Римге қозғау салу еді. Рим сенаты рим халқының одақтастарына зорлық жасағаны үшін Ганнибалды беруді талап етіп Карфагенге соғыс қаупін төндірмек еді.
Рим сенаты ұзаққа бармайтын соғысқа әзірленеді. Консулдардың бірі Сицилия жағаларынан жүзіп шығып, Африкаға әскер түсіруге тиіс болды. Екінші консул - Публий Корнелий Сципион Ганнибалмен шайқасу үшін Иберияға беттеді. Алайда осы уақытқа дейін әскерлер өте алмайтын бөгет саналып келген Альпі арқылы Солтүстіктен Иберияға басып кіруді дұшпандар үшін күтпеген жерден қолданып, Ганнибал римдіктерді өз жоспарынан бас тартуға көндірді.
Ганнибал б.э. дейінгі 218 жылы ерте көктемде армиямен және көптеген пілдермен Жаңа Карфагеннен шығып Италияға беттейді. Ол Апеннин түбегінде күтпеген жерден карфаген әскерлерінің пайда болуымен Рим конфедерациясын ыдыратуды көздеді. Солтүстік Италияның галлдары оған көмек көрсетуге уәде берді.
Ол үлкен қиыншылықпен кейбір тайпалармен қақтығыса отырып, Пиреней арқылы асып, Галлицияның жерорта теңізі жағасымен алға басты.
Ганнибал Родан өзеніне таяп келгенде римге одақтас Массилияға рим қолбасшысы Сципион келеді. Карфагендер ұрысты жалғастыруға ұйғарды. Олар өзен ағысынан жоғары қарай көтерілді де, өздеріне бөгет жасауға ұмтылған галлдарды талқандап, басты күштерін Роданның сол жақ жағасына өткізіп әкетеді. Рим консулы дұшпанның ізіне түсуден бас тартады. Ол эскадраның бір бөлігін Иберияға жіберді, мұнда жеткілікті көп әскерге Ганнибалдың туысы Гасдрубал басшы етіп, өзі Италияға беттейді.
Ганнибал Родан арқылы кешіп өткен соң шығысқа қарай бұрылып Альпі арқылы өзінің атақты 33 күндік асуын бастайды. Полибий, Карфаген армиясына жаумен де, қолайсыз жер жайларымен де бір мезетте күресуге тура келді, деп жазды. Әскерлер таулықтардың күтпеген жерден щабуыл жасауына ұшырай отырып, тар тік соқпақ жолдармен жүріп отырды. Тауға қар түсті. Мұз басқан жолдардан құзға құлап түсіп, жауынгерлер, аттар мен пілдер апатқа ұшырады. Азап шеккен жауынгерлер Альпіден өтіп, Цизальпі Галлиясы жазығынан түскенде тек 20 мың жаяу әскер, 6 мың атты әскер мен аздаған пілдер қалған еді. Бірақ ганнибалға кельт тайпалары қосылады да, оның армиясының қатарын толықтырады. Италияда алғашқы ұрыстарда карфагендер рим консуладр армияларын жеңіп шығады. Бұлардың ең маңыздылары Солтүстік Италиядағы Требия өзені жанындағы ұрыс болды, мұнда Сципион мен Семпроний жеңіліске ұшырады.

№18 тақырып. Ертеректегі Рим империясы. 1 сағат
Мақсаты: Бұл дәрісте Октавиан Августың ішкі, сыртқы саясаты, Клавдивтер династиясының принциптер жүйесін біріктіру баяндалады.
1. Октавиан Августың билігі - принципат жүйесі.
2. Рим империясы І-ші ғасырда. Юлий- Клавдиялар мен Флавийлер әулеттерінің билігі. Саяси дағдарыс және 68-69 жж. азамат соғысы.
3. Рим империясы ІІ-ші ғасырда. Антониндер билігі. Рим империясының <<Алтын ғасыры>>.
Рим империясы және оның <<Алтын ғасыры>>.
Бұл дәрісте Октавиан Августың ішкі, сыртқы саясаты, Клавдивтер династиясының принциптер жүйесін біріктіру баяндалады. Б.э. 1ғ. Рим империясының <<Алтын ғасыры>> деп атағаны мен оның ешқандай шындыққа жанаспайтындығын студенттерге нақтылы материалдар арқылы дәлелдеп, империяның қорғанысқа өтуіне не себептің болғанын анықтау.

№19 тақырып. Кейініректегі Рим империясы. 1 сағат
Мақсаты: Жерорта теңізіндегі Рим империясының б.э. 3-ші ғасырындағы әлеуметтік - экономикалық және саяси дағдарысы сипатталады.
* Доминат жүйесі. (ІҮ ғ).
* Батыс Рим империясының құлауы.
Рим империясының құлауы. Мұнда Жерорта теңізіндегі Рим империясының б.э. 3-ші ғасырындағы әлеуметтік - экономикалық және саяси дағдарысы сипатталып, оның себептері нақтыланып, соңғы кездердегі Рим империясы-Доминатқа талдау жасалу мен осылардың барлығын қортындылай келіп Рим империясының құлау себептері ашып көрсетіледі.

4. Семинар сабақтарына әдістемелік нұсқау.

№1 тақырып. Ежелгі Египет өркениетінің гүлденуі. 2 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: ХҮІІІ әулет перғауындарының ішкі және сыртқы саясаты, Эхнатон реформасы және Египет қоғамы, ХІХ-ХХ әулеттер тұсындағы Египет және кейінгі кезеңдегі Египет тақырыптарын жан-жақты игеру
Әдістемелік нұсқау:
Египеттіктердің гиксостармен күресі және оларды ел территориясынан қуу. ХУШ династия фараондарының жаулап алулары және қуатты египет империясының құрылуы. Жаулап алынған территориялардың интенсивті түрде қаналуы. Ежелгі египет экономикасының гүлденуі. Таптық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер. Мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру. Армия және әскери іс.
Египет абыздары және Аменхотеп ІУ /Эхнатон/ діни-саяси реформалары. Реформаның жойылуы және XIX династия билігіне көшу. Жаулап алушылық саясаттың жаңадан өрлеуі. Рамсес ІІ. Хетт-египет соғыстары. Египет XX династия тұсында. Шет елдіктердің шабуылы. Елдегі әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі. Абыздардың күшеюі және Фивы теократиясының билігі. Египеттің Жаңа патшалықтың соңындағы құлдырауы және әлсіреуі.
Египетті ливиялықтардың жаулап алуы. Эфиоптар мен ассириялықтар Египеттегі өкімет басында. Елдегі саяси орталықтардың көптігі және оның бытыраңқылығы. Египеттің халықаралық беделінің төмендеуі.
Саистың өрлеуі және елдің ХХУІ Саис династиясы билігінде жаңадан бірігуі. Оның сыртқы және ішкі саясаты. Египеттің гректермен байланысы.
Б.э.д. УП-УІ ғ.ғ. Египеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси жэне мәдени дамуының негізгі процестері.

№2 тақырып. Ертедегі Жерорта теңізінің Шығыс жағалауы мен Аравия. 1сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: Табиғи жағдайы мен халықтары, деректері және тарихнамасы, сонымен қатар Аравия түбегіндегі ертедегі мемлекеттер туралы жан-жақты жауап беру.

Әдістемелік нұсқау:
Шығыс Жерорта теңізі жағалауының географиялық жағдайы. Табиғат жағдайы, климаты, шикізат ресурстары. Жерорта теңізі жағалауының халқы ежелгі уақытта. Шығыс Жерорта теңізі жағалауы халықтарының тарихы жайындағы деректер. Финикия тарихын шет ел және совет тарихнамасында зерттелуі.
Шығыс Жерорта теңізі тарихының ежелгі кезеңі. Б.э.д. УІІІ-ІУ ғ.ғ. егіншілер мен малшылар. Иерихон мәдениеті. Месопотамияның жоғарғы дамыған мәдениетінің Шығыс Жерорта теңізі аудандарына әсері. Б.э.д. ІІІ мың жылдықта қолөнер мен егіншіліктің дамуындағы прогресс. Қалалардың пайда болуы. Сыртқы сауда қатынастарының өсуі. Әлеуметтік жіктеліс және таптардың қалыптасуы. Б.э.д. ІІІ-ІІ мың жылдықта Шығыс Жерорта теңізі жағалауында алғашқы мемлекеттік құрылымдардың пайда болуы: Библ, Алалах, Эбла және т.б.
Ямхад мемлекеті-гиксостардың тайпалық одағы-б.э.д. ІІ мыңыншы жылдықтың І-ші жартысындағы маңызды саяси құрылым. Хетт - египет қарама-қарсылығы және б.э.д. ІІ мыңыншы жылдықтың 2-ші жартысындағы қала мемлекеттер. Угарит. Оның әлеуметтік және саяси құрлысы. <<Теңіз халықтары>> және Шығыс Жерорта теңізі аймағының тарихындағы олардың ролі.
Б.э.д. I мың жылдықта Финикияның гүлденуі. Қолөнер өндірісінің қаулап өсуі. Жерорта теңізі бассейніндегі Финикия саудасы мен колонизациясы Тир мен Сидонның экономикалық және саяси маңызы. Тир - Сидон патшалығының құрылуы. Сириядағы Дамаск патшалығы. Оның көрші мемлекеттермен және Ассириямен күресі.
Палестина территориясына ежелгі еврей тайпалар одағының басып кіруі. Оларда таптық қогамның және мемлекеттің қалыптасуы. Б.э.д. ІІ-І мыңыншы жылдықтар аралығында Израиль-Иудей патшалығының құрылуы. Давид және Соломонның тұсындагы оның сыртқы саясаты. Б.э.д. I мың жылдықта Палестинадагы әлеуметтік-экономикалық қатынастар. Экономиканың өсуі. Жер иелену формалары. Таптар мен әлеуметтік топтар Құлдардың жағдайы. Әлеуметтік қарама-қайшылықтардың шиеленісуі. Пайғамбарлар қозғалысы. Оңтүстік Палестина патшалықтары Аммон, Моав, Эдом. Шығыс Жерорта теңізі аймағы Ассирия, Жаңа Вавилон, Парсы әскери-құл иеленушілік державалар езгісінде.
Шығыс Жерорта теңізі аймағы халықтарының материалдық мәдениетті дамытудағы табыстары. Олардың діні мен мифологиясы. Табиғат күштері мен өнімділікке сиыну. Алғашқы қауымдық нанымдардың сақталуы. Ежелгі еврейлерде монотеизмнің пайда болуы. Финикия теңізшілерінің географиялық ашылулары. Білімнің жинақталуы. Жазудың алфавиттік жүйесі және оның кеңінен таралуы. Сарай және храм құрылыстары, фортификация өнері. Шығыс Жерорта теңізі аймағы халықтарының әдебиеті. Библия /Інжіл/ /Ветхий завет - Ескі өсиет/ ежелгі еврей әдеби-тарихи шығармаларының жинағы. Сирия, Финикия және Палестина халықтары мәдениетінің Жерорта теңізі ауданына таралуы.
Солтүстік Африкада Карфагеннің және басқа да финикия колонияларының құрылуы. Карфагеннің өрлеу себептері және оның Батыс Жерорта теңізі аймағындағы финикия колонияларының орталығына айналуы. Б.э.д. УІІ-У ғ.ғ. Карфаген әскери экспансиясының өсуі. Оның одақтастары. Карфагеннің ең жоғарғы өрлеу кезеңі және б.э.д. У-ІІІ ғ.ғ. Карфаген державасының құрылуы.
Карфагеннің экономикалық гүлденуі. Сауданың сипаты. Қаланың ірі қолөнер орталығы есебінде өсуі. Таптық және әлеуметтік қатынастардың күрделілігі. Құлдықтың антикалық типі элементтерінің қоғамның ежелгі шығыстық құрылымымен бірлігі. Жергілікті халықпен қарым-қатынас. Әлеуметтік қарама-қайшылықтардың шиеленісуі.
Карфагеннің саяси құрылысы. Ірі карфаген олигархиясының басқарудағы басшылық орны және ролі. Өкіметтің басты органдары және олардың функциясы. Карфагеннің жалдамалы әскері және оның саяси ролі.
Карфаген мәдениетінің синкретизмі. Оның метрополия мәдениетіне және грек мәдениеттеріне тәуелділігі. Қолданбалы ғылымның басым дамуы: агрономия, математика, астрономия, география, фортификация. Карфаген теңізде жүзушілерінің саяхаттары және жаңа жерлер ашуы. Карфаген діні және оның финикияның дәстүрлі құдайларымен байланысы. Сиынудың ұйымдастырылуы және храмдар.
Аравия жарты аралының географиялық және табиғи жағдайлары. Маңызды шикізат ресурстары және Аравияның шығыс саудасындағы ролі. Аравия жарты аралының халқы, тілдері және диалектілері. Аравия ежелгі тарихының деректері.
Аравияға саяхат. Алғашқы ғылыми экспедициялар. Эпиграфиялық материалдарды жинау және жариялау. Аравияның ежелгі дүниесін археологиялық зерттеу. Шет елдік және отандық ғылымындағы Аравия тарихы мен мәдениетіне арналған арнаулы еңбектер мен жинақтар.
Солтүстік Аравия тайпалары және алғашқы мемлекеттік құрылымдар. Олардың шаруашылығындағы көшпелі мал шаруашылығының басым ролі және өмір сүру салты. Қоғамдагы рулық қатынастардың сақталуы. Б.э.д. ІХ-УІ г.г. солтүстік Аравия тайпалық одақтары мен князьдықтарының халықаралық жағдайдагы ролі. Египетпен, шығыс жерорта теңізі аймағындагы мемлекеттерімен, Ассириямен, Жаңа Вавилон патшалығымен, Парсы державасымен қарым-қатынасы.
Оңтүстік Аравия мемлекеттері. Олардың саяси тарихы. Ірі халықаралық сауданың ролі. Аравияның оңтүстігінде таптық құл иеленушілік қоғамның қалыптасуы және оның құрылымының ерекшеліктері. Қоғамдық дамудағы рулық-тайпалық укладтың маңызы.
Саяси құрылысы.
Мәдениеттің негізгі жетістіктері. Монументалды сәулет өнері. Мүсін және бейнелеу өнері. Оңтүстік аравиялық алфавиттің шығу проблемасы. Дін және культ. Шығыс Жерорта теңізі аймағының, Египет, Месопотамия, Греция мәдениеттерінің Аравияға мәдени әсерінің ролі.

№3 тақырып. Ежелгі Иран. Ахеменидтер тұсындағы Парсы державасы. 2 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: Ежелгі Иранның географиялық ортасы мен халқы және Кушан державасы мен Парфия патшалығы туралы деректерді игеру
Әдістемелік нұсқау:
Иранның ежелгі тарихының деректері. Қасиетті кітаптар жинағы "Авеста".
Орта Азия тарихы бойынша археологиялық материалдар. Шаруашылық және сарай архивтері. Кушан жазбалары. Мифтер және эпикалық аңыздар. "Авеста" Орта Азияның иран тілдес халықтарының тарихы жөніндегі дерек ретінде. Антикалық авторлардың мәліметтері.
Б.э.д. I мың жылдық басында Иран территориясындағы парсы тайпалары. Б.,э.д. УІІ ғ. Парсы княздығы. Б.э.д. УІ ғ. ортасында Парсы патшалығының өрлеуі. Кир ІІ және оның жаулап алушылық саясаты. Парсылардың жаңа территорияларды иемденуі. Б.э.д. УІ ғ. соңғы ширегіндегі Парсы державасының жағдайы. "Сиқыршы" Гаумата көтерілісі. Персия бағындырған елдердегі халық қозғалысы. Саяси дағдарыс. Дарий I патша тағын күшпен алуы және Парсы державасының билігін қалпына келтіруі. Дарий I әкімшілік-финанс реформалары. Армияны қайта ұйымдастыру және парсы әскери қуатын күшейту. Жаңа жорықтар және Парсы державасын иеліктерінің онан әрі ұлғаюы.
Б.э.д. У-ІУг. Парсы державасы. Грек-парсы соғыстары. Грек-парсы соғыстарында парсылардың жеңілу себебі. Пелопонесс соғысы кезіндегі Персияның грек қала-мемлекеттерімен қатынасы. Персия дипломатиясы және грек қала-мемлекеттері б.э.д. ІУ ғасырда. Грек-македондықтардың Шығысқа жорығы. Парсы державасын талқандау.
Б.э.д. УІ-ІУ ғ.ғ. Парсы державасындағы экономиканың, әлеуметтік қатынастардың және басқару жүйесінің сипаттық белгілері. Осы "әлемдік" державаның берік болмау себептері. Дін мен мәдениет. Ежелгі Иран қүдайлары. Зороастризмнің пайда болуы, негізгі идеялары және зороастризм дінінің қалыптасуы. "Авеста" қасиетті кітабы. Парсы державасындағы діни синкретиэм.
Парсы державасындагы жазулар жүйесі. Сәулет өнері және оның маңызды ескерткіштері. Мүсін, релъеф, бейнелеу өнерлері. Алдыңгы Азия мәдениетінің Парсы мәдениетінің қалыптасуына әсері. Парсы державасында мәдениеттер синкретизациясы процесі. Орта Азия мен Иран мәдениетінің қарым-қатынасы.

№4 тақырып. Ежелгі Қытай мәдениеті. 1 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: Ежелгі Қытай жазуы, әдебиеті және оның түрлері, ғылыми білімнің дамуы, діни-философиялық теориялар, архитектурасы, көркем өнері мен музыкасы жайында толық мағлұмат беру.
Әдістемелік нұсқау:
Ежелгі Қытая хронологиясын құру принциптері. Ежелгі Кытай тарихының дәуірлері. Ежелгі Қытая тарихының деректермен қамтамасыз етілу дәрежесі. Олардың типтері және түрлері. Заттай ескерткіштерді жинақтау. Эпиграфиялық материал. Жылнамалар және тарихи шығармалар. /Сыма Цянь, Бань Гу, Фань Е/. Философиялық трактаттар. Ауыз әдебиеті.
Кытайда елдің ежелгі тарихын зерттеу, Кытай тарихи мектебінің дәстүрлері. Жапон синологиясы. Европа жане американ синологиялық мектептерінің жетістіктері. Совет синологиясының басты этаптары және тарихи эерттеулердің басты бағыттары.
Қытайдагы б.э.д. УІ-ІІІ ғ.ғ. идеологиялық күрес. Философиялық мектептер мен ілімдердің пайда болуы. Конфуций және Моцзы ілімдері. Легизм мен даосизм.
Товар ақша қатынастарының және экономикалық байланыстардың дамуы, ежелгі қытайлардың этникалық топтасу процесі және ежелгі Қытай мемлекеті қалыптасуының басқа да алғы шарттары. Цинь патшалығының көршілерімен күрестегі өрлеуі. Орталықтанған мемлекеттің құрылуы және империяның жариялануы, Цинь Шихуанди және оның әкімшілік - әскери реформасы, Экономикалық және праволық шаралары.
Цинь Шихуандидің сыртқы саясаты. Солтүстіктегі көшпелі сюннулермен күрес. Ұлы қытай қорғанының салынуы. Оңтүстік аудандарға ену.
Әлеуметтік-саяси қарама-қайшылықтардың күшеюі және б.э.д, ІІІ ғ; халық көтерілістері. Көтерілісшілердің астананы алуы және цинь династаясы билігінің құлауы.
Чу патшалығымен күресте саяси бытыраңқылықта жеңу. Лю Банның Хань империясының негізін қалауы.
Хань дәуірінің бірінші кезеңі - Ерте және Аға Хань династияларының билігі кезеңі. Хань императорларының ішкі саясаты. Мемлекетті қалыпқа келтіруге және орталықтандыруға әрекет жасау.
У-ди билігі және оның реформалары. Хань империясының б.э.д. ІІ-І ғ.ғ. сыртқы саясаты және оның территориясының кеңеюі. Хань қоғамының әлеуметтік және таптық құрамы. Кұл иеленушіліктің күшеюі. Еріктілердің мүліксізденуі және кедейленуі. Империяда әлеуметтік-саяси дағдарыстың пісіп жетілуі.
Әлеуметтік қарама-қайшылықтардың шиеленісуі және б.э.д. I ғ. халық көтерілістері. Ван Ман реформалары және "қызыл қастылар" көтерілісі.
Кейінгі, Кіші немесе Шығыс Хань династиясының пайда болуы. Оның ішкі саясаты. Әлеуметтік-экономикалық реформалар және ел жағдайының бір қалыпқа түсуі. Құлдыққа қарсы шаралар.
Б.э. І-ІІІ ғасырларындағы сыртқы саясат. Сюнну, сянби, цян тайпаларымен күрес. Парфиямен қарым-қатынас. Кейінгі Хань империясындағы демографиялық және этникалық процестер және оның елдің саяси өміріне әсері.
Ежелгі Қытайдагы феодалдық қатынастардың даму процесі. Кейіңгі Хань империясындағы саяси және әлеуметтік қозгалыстар. "Сары орамалдылар" көтерілісі. Өзара қырқысу және империя бірлігінің күйреуі. "Үш патшалық" және орта ғасырлық феодализмнің басталуы.
Ежелгі Кытай мәдениетінің қалыптасу процесі. Мифологиясы және діні. Философиялық және діни жүйелері. Буддизмнің Кытайға таралуы. Ежелгі Кытай жазуы және оның эволюциясы. Қағазды ойлап табу. Әдебиет және оның жанрлары. Музыка. Сәулет өнері және оның жетістіктері. Портреттік сурет салу. Ежелгі қытайлықтардың жаратылыстану білімдері.

№5 тақырып. Ежелгі Үнді мәдениеті. 1 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: Ежелгі Үнді тарихындағы діни жүйе, көркем әдебиет және оның жанрлары, саяси трактаттар.Философия. Ғылым. Архитектура. Мүсіндеу өнері. Көркем өнер жайында терең білім алу.
Әдістемелік нұсқау:
Ежелгі Индияның діни жүйелер системасы. Индуизм. Буддизм және оның эволюциясы. Ежелгі Индияның әдебиеті және оның жанрлары. Ежелгі үнді эпосы. "Ведалар". Дидактикалық әдебиет. Саяси трактаттар. Буддизм әдебиеті. Үнді әдебиетінің Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азия мәдениетіне әсері. Үнді драмматургиясы және театры.
Бейнелеу және сәулет өнері. Сарайлар, храмдар, буддизм ескерткіштері. Мүсін, рельеф, бояу өнері.
Жаратылыстану білімдері. Философияның дамуы. Философиялық ілімдер мен жүйелер. Философиялық ой ескерткіштері - Идеалистік және материалистік бағыттар. Үнді философиясының әлемдік мәдениетке қосқан үлесі.
Ежелгі Шри Ланка Цейлонның географиялық және табиғи жағдайы. Цейлон және Индия, Ежелгі Цейлонның халқы және тілі.
Орталығы Анурадхапурдегі мемлекеттің қалыптасуы. Буддизмнің Цейлонға таралуы. Жергілікті мемлекеттер арасындағы күрес. Тамилдердің басып кіруі. Экономиканың сипаттық белгілері. Қауымдар. Варналар, Монастырлардың шаруашылық және идеологиялық ролі. Цейлон мемлекеттерінің саяси құрылысы. Ежелгі Цейлон мәдениетінің ерекшелігі. Оның Индия мәдениетімен өзара байланысы.

№6 тақырып. Б.з.д. ҮІІІ-ҮІ ғғ. Аттика. 1 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: Афина ақсүйектер полисінің құрылуы. Дранонттың заң шығарушылығы және оның жеке меншіктің дамуына ықпалы. <<Килонның бүлігі>>. Солон заңы. Клисфен реформасын қарастыру.
Әдістемелік нұсқау:
Практикалық сабақтың мақсаты құлдық мемлекеттің дамыған формациясының даму процестерін оқып-үйрену. Демократиялық республиканы оқып-үйрену Ф.Энгельстің сөзімен айтқанда мемлекеттің құрылуының ең жоғарғы мысалы. Мұны даярлауда студенттердің ең алдымен ұсынғаноқулықты , әдебиеттерді және Ф.Энегльстің <<Семьяның және жеке меншіктің шығуы >> деген 5 тарауын оқып - үйрену керек. Бұларда Афиндік мемлекеті пайда болуына талдау жасау керек. Мұнан кейін деректермен жұмыс істеуге кірісу керек .Бұл деректерде қарама-қайшылықтың барлығын аңғарған жөн. Мұны дұрыс аңғару үшін ертедегі авторлардың саяси көзқарастарымен танысу керек. (плутарх, Аристотель, Фукидид). Деректер мемлекеттің дамуы мен экономикалық дамудағы халық бұқарасының ролі олардың Аттикадағы ақсүйектерге қарсы күресін ашып көрсетуге көмектеседі. Афин демократиясын орнықтырудағы 3 кезең солон реформасының қай таптың мүддесін қорғайтындығын ашып көрсету, оның мәнін, маңызын игеру керек. Солон реформасындағы қарыздар құлдар туралы заңдарын Шығыс елднрднгі заң актілерімен таныстырған жөн. Ф. Энгельстің жоғарыдағы еңбегін пайдалана отырып оқиғаларға баға беру керек.
Клисфонның реформасына сүйене отырып, Афиннің 6 ғасырдың аяғындағы мемлекеттің сипатын көрсетумен, оның құл иеленушілік демократиясының сипатын ашып көрсету керек . Афин мемлекетінің Спарта мен салыстырып айырмашылығын , ұқсастығын көрсету керек.

№7 тақырып. Афина құл иеленушілік демократиясының гүлденуі. 1 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: Периклдің тұсындағы Афина демократиясының жаңару және мемлекеттік құрылысы. Эфнальт пен Периклдің реформалары. Афины қоғамының мемлекеттік өрлеуі. І-ші Афины теңіз одағы және оның Афины Архесіне айналуы мәселелерін деректік материалдар негізінде қарастыру.
Әдістемелік нұсқау:
Практикалық сабақтың мақсаты құлдық мемлекеттің дамыған формациясының даму процестерін оқып-үйрену. Демократиялық республиканы оқып-үйрену Ф.Энгельстің сөзімен айтқанда мемлекеттің құрылуының ең жоғарғы мысалы. Мұны даярлауда студенттердің ең алдымен ұсынғаноқулықты , әдебиеттерді және Ф.Энегльстің <<Семьяның және жеке меншіктің шығуы >> деген 5 тарауын оқып - үйрену керек. Бұларда Афиндік мемлекеті пайда болуына талдау жасау керек. Мұнан кейін деректермен жұмыс істеуге кірісу керек .Бұл деректерде қарама-қайшылықтың барлығын аңғарған жөн. Мұны дұрыс аңғару үшін ертедегі авторлардың саяси көзқарастарымен танысу керек. (плутарх, Аристотель, Фукидид). Деректер мемлекеттің дамуы мен экономикалық дамудағы халық бұқарасының ролі олардың Аттикадағы ақсүйектерге қарсы күресін ашып көрсетуге көмектеседі. Афин демократиясын орнықтырудағы 3 кезең солон реформасының қай таптың мүддесін қорғайтындығын ашып көрсету, оның мәнін, маңызын игеру керек. Солон реформасындағы қарыздар құлдар туралы заңдарын Шығыс елднрднгі заң актілерімен таныстырған жөн. Ф. Энгельстің жоғарыдағы еңбегін пайдалана отырып оқиғаларға баға беру керек.
Клисфонның реформасына сүйене отырып, Афиннің 6 ғасырдың аяғындағы мемлекеттің сипатын көрсетумен, оның құл иеленушілік демократиясының сипатын ашып көрсету керек . Афин мемлекетінің Спарта мен салыстырып айырмашылығын , ұқсастығын көрсету керек.

№8 тақырып. Б.з.д. 431-404 жж. Пелопоннес соғысы. 1 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: Соғыстың шығу себептері мен сипатын, соғыстың Денелей кезеңін, соғыстың соңғы кезеңін жан-жақты талдау.
Әдістемелік нұсқау:
Осы жоғарыдағы материалдарды оқып-үйрену арқылы полистағы дағдарыстардың себептерін (экономикалық)анықтауға мүмкіндіктер береді. Бұл үшін деректер арқылы 4 ғасырдағы полистардың дағдарысының жайы сипатымен танысу қажет. Осыдан кейін Пелопоннес соғысының Афин мен Спарта үшін салдарынанбастаған жөн. Мұнда мына мәселелерді талдап көрсеткен жөн. Жер иеленушілердің жағдайы, баюдың жолдары, спартандықтардың арасындағы экономикалық теңсіздіктің бұзылу себептері.
Ұсақ және құлиеленушілер өзінің жеке өндірісін ұйымдастыра алмау себептерін ашып көрсету керек. Мұнан кейін өсімқорлық істеріне көңіл бөлген Афиныда қай топтың өкілдері екендігін ашып көрсету керек. Грецияда ақша мен сауда капиталы дамуымен ол не үшін өнеркәсіп капиталына айналмау себептерін ашып көрсету керек. Грециядағы әлеуметтік күрестердің шығу себептерін, ішкі дағдарыстан шығу үшін қолданған шараларды талдау керек.

№9 тақырып. Эллиндік мемлекеттер. 2 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: <<Эллинизм>> ұғымы, оның мінездемесі мен сипаттамасы. Эллиндік мемлекеттер және Рим тақырыптары бойынша жан-жақты мағлұмат беру.
Әдістемелік нұсқау:
Эллиндік мемлекеттер. Ең алдымен студенттерге бұл туралы әдебиеттер мен деректерге қысқаша шолулар жасалып, онан кейін <<Эллинизма>>- деген терминге анықтама берумен эллиндік мемлекеттер аталып, олардың әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларына талдау беріледі. Эллиндік мемлекеттердің мәдениетінен де мәліметтер қаралады.
Македонияның Грецияда гегемондықтың орнауы және А.Македонскийдің державасы. Бұл лекцияда деректерге сүйене отырып Македония тайпасы және оның мемлекетінің құрылуы мен оның ішкі, сыртқы саясатына тоқтала отырып, бұл кездегі Афин мемлекетінің көзқарасына тоқталумен Филипп ІІ Грецияда гегемондығының орнауын, оның себептерін ашып көрсетумен А. Македонскийдің монархиясының орнауын, оның Шығысқа жорықтарын, жүргізген ішкі және сыртқы саясатына талдау бере отырып, оның мәнін маңызын Персия державасы мен салыстырмалы түрде көрсету.

№10 тақырып. Б.з.д. ІІ-І ғғ. Римнің ішкі саясаты. 2 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: Б.з.д. ІІ ғ. орта тұсындағы саяси күрес. Б.з.д. ІІ ғ. екінші жартысындағы әлеуметтік күрестің шиеленісуі. Тиберий Грах және оның жер реформасы. Гай Грахтың реформасы. Югуртин соғысы. Гай Луаридің әскери-саяси реформасы. Сицилиядағы екінші құлдар көтерілісі. Ливий Друздың заң жобасы. Ішкі саяси жағдайдағы дағдарыстар мен өзгерістер сұрақтарын қарастыру.

Әдістемелік нұсқау:
Классикалық құлдықтың экономиканың дамуына әсері. Интенсивті салалардың дамуы: жүзім, зәйтүн өсіру. Егіншіліктің жағдайы және деңгейі. Астық өнімділігі. Товарлы өндірістің дамуы. Құл иеленуші виллалардың таралуы және олардың құрылымы. Құл еңбегін ұйымдастыру. Аграрлық қатынастардың ерекшелігі. Құл иеленушілік виллалардың нығаюы. Шаруа шаруашылықтарының тоқырауы. Жер меншігінің шоғырлану процесі. Латифундиялардың пайда болуы.
Рим республикасының жүргізген сыртқы саясаты.Бұл дәрісте студенттерге деректер негізінде Рим өзінің жерін кеңейту жолындағы соғыстары (5-4 ғғ), Оңтүстік Италияны жаулап алуы, Рим-Италия федерациясының құрылуы, Батыс Жерорта теңізін жаулап алу үшін Карфагендер мен жүргізген ІІІ Пуни соғысы туралы түсініктер беріліп, талдаулар жасалады.
Б. э.д. 2-1 ғғ. Рим республикасындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыстар. Бұл дәріс өте кең көлемдегі оқиғаларды қамтумен республиканың құлауына жеткізген әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларды қамтиды.Дәрісте республикадағы құлдармен ел ішіндегі көтерілісткрді қорытындылай келіп, ендігі жерде азамат соғысының басталуы, Цезарьдың үкіметке келуі, оның ішкі-сыртқы саясатына талдау жасалады.

№11 тақырып. Б.з.д. І-ІІ ғғ. Рим империясындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастар. 1 сағат
Іс-тәжірибе сабағының мақсаты: Рим экономикасының қалыптасуы сұрағына жан-жақты түсінік беру.
Әдістемелік нұсқау:
Ертеректегі Рим тарихының пайда болуы.Деректер негізінде Рим қаласының пайда болу тарихы мен оның әлеуметтік құрылысына, Сервий Туллийдің реформасының пайда болуы мен оның мәнін ашып көрсету.
Ертеректегі Рим республикасы. Бұл тақырыпта республиканың құрылуы, оның өзгерістері, плебейлер мен патрицийлер арасындағы күрес, онда плебейлердің дербес қоғамдық күшке айналғандағы құлдықтың және меншіктің дамуы қарастырылады.
Италияның б.э.д. 2-1 ғасырлардағы экономикалық құрылысы. Дәрісте Катонның <<Жер иеліктер>> т.б. деректер негізінде Италиядағы экономикалық құрылыстарға сипаттама бере отырып, жаулаушылық соғыстарының нәтижесінде Италияның өте ірі елге айналғандығын, құлдықтың түрінің өркендегенін, жердің жеке адамдардың қолына барған сайын топтала түскендігіне талдау жасалады.
Б. э.д. 2-1 ғғ. Рим республикасындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыстар. Бұл дәріс өте кең көлемдегі оқиғаларды қамтумен республиканың құлауына жеткізген әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларды қамтиды.Дәрісте республикадағы құлдармен ел ішіндегі көтерілісткрді қорытындылай келіп, ендігі жерде азамат соғысының басталуы, Цезарьдың үкіметке келуі, оның ішкі-сыртқы саясатына талдау жасалады.

5. ОСӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау.

1-ОСӨЖ тақырыбы: Ежелгі Египет мәдениеті

Мақсаты: Ежелгі Египет жазуы, әдебиеті, аңыздары, бейнелеу өнері мен архитектурасы, діні және ғылымының даму тарихын игеру

Тапсырма: Конспект

Әдістемелік нұсқау: Египеттіктердің гиксостармен күресі және оларды ел территориясынан қуу. ХУШ династия фараондарының жаулап алулары және қуатты египет империясының құрылуы. Жаулап алынған территориялардың интенсивті түрде қаналуы. Ежелгі египет экономикасының гүлденуі. Таптық және әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер. Мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру. Армия және әскери іс.
Египет абыздары және Аменхотеп ІУ /Эхнатон/ діни-саяси реформалары. Реформаның жойылуы және XIX династия билігіне көшу. Жаулап алушылық саясаттың жаңадан өрлеуі. Рамсес ІІ.
Хетт -египет соғыстары. Египет XX династия тұсында. Шет елдіктердің шабуылы. Елдегі әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі. Абыздардың күшеюі және Фивы теократиясының билігі. Египеттің Жаңа патшалықтың соңындағы құлдырауы және әлсіреуі.
Египетті ливиялықтардың жаулап алуы. Эфиоптар мен ассириялықтар Египеттегі өкімет басында. Елдегі саяси орталықтардың көптігі және оның бытыраңқылығы. Египеттің халықаралық беделінің төмендеуі.
Саистың өрлеуі және елдің ХХУІ Саис династиясы билігінде жаңадан бірігуі. Оның сыртқы және ішкі саясаты. Египеттің гректермен байланысы.
Б.э.д. УП-УІ ғ.ғ. Египеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси жэне мәдени дамуының негізгі процестері.

2-ОСӨЖ тақырыбы: Шумер-Вавилон мәдениеті
Мақсаты: Шумерлік қала мемлекеттер мен Аккад державасы тұсындағы Қосөзен мәдениетінің даму тарихын игеру
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау: Елдің географиялық жағдайы. Ұлы өзендер: Тигр және Евфрат. Елдің климаты, өсімдіктер және жануарлар дүниесі, табиғи байлықтары. Месопотамияда ирригациялық егіншіліктің дамуы үшін жағдайдың болуы.
Месопотамияны әр түрлі халықтардың қоныстану процесі. Олардың тілдері. Шумерлердің шығу мәселесі. Этникалық даму қорытындылары.
Ежелгі Месопотамия тарихының дәуірленуі. Оның хронологиясын қалпына келтіру принциптері.
Месопотамия тарихы бойынша маңызды деректер. Олардың типтері және түрлері, кезеңдерге бойынша бөлінуі. Ел тарихының деректермен қамтамасыз етілу дәрежесі.
Ежелгі Месопотамия тарихының тарихнамасы.Сына жазудың оқылуы. Елдің заттай ескерткіштерін археологиялық зерттеу кезеңдері. Шет елдік зерттеушілер еңбектерінде Месопотамия тарихының мәселелері. Орыс тарихнамасының жетістіктері. КСРО-ның және социалистік елдердің ассириологтары мен шумерологтарының зерттеулеріндегі басты бағыттары.
Месопотомияның оңтүстігі /Шумер/ - Б.э.д. Ш мың жылдықтың І-ші жартысындағы экономикалық, саяси және мәдени өмірдің даму орталығы. Шумер тарихының дәуірленуі. Ерте династиялық дәуірдегі Шумер қала-мемлекеттерінің саяси тарихы. Лагаш, оның өрлеу және қүлдырау тарихы. Уруинимгина реформасы. Месопотамия Аккад билігінде. Саргон және оның мұрагерлерінің ішкі және сыртқы саясаты. Кутилер шапқыншылығы және Аккад патшалығының құлдырауы.
Кутилерді талқандау және орталығы Ур қаласы болған Шумер-Аккад патшалығының құрылуы. Алып патша шаруашылықтары жүйесі. Құл иеленушілік қатынастардың дамуы. ІІІ Ур династиясы кезеңіндегі деспотия, бюрократия және армия. Аморейлер мен эламиттер шапқыншылығы және Шумер-Аккад патшалығының күйреуі.
Ежелгі Месопотамия мәдениетінің даму жағдайы. Месопотамияның әр түрлі халықтарының оны жасаудағы ролі.
Діни нанымдары және негізгі сыйынатындары. Месопотамия халықтарының мифологиясы және мифтердің басты циклдары: дүниенің және адамның жаралуы, топан су, өліп-тірілуші қүдайлар туралы. Храмдар мен абыздар.
Месопотамиядағы жазудың пайда болуы. Сына жазу және оның Алдыңгы Азиядағы халықтардың жазуының қалыптасуына әсері. Месопотамия әдебиетінің даму этаптары. Оның жанрлары. Гильгамеш туралы жыр. Білім алу системасы. Мектептер, архивтер және кітапханалар. Ғылыми-практикалық білімнің пайда болуы. Астрономия, математика, медицина, табиғаттану, право, әскери техника, тарихи және филологиялық таным.
Месопотамия архитектурасының жетістіктері Месопотамиядағы сарайлар, храмдар, қамалдық және ирригациялық құрылыстар, тұрғын үй құрылысы. Мүсін өнерінің ерекшеліктері. Рельеф өнері.

3-ОСӨЖ тақырыбы: Жаңа вавилондық патшалық
Мақсаты: Вавилон мемлекетінің қайта өрлеу дәуірі тарихын оқып-білу
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау:
Азия құрылғының Жерорта теңізі және Қара теңізбен жалғасып жатқан батыс жақ бөлігін алдыңғы азия деп атайды. Сол алдыңғы Азияның Тигр және Ефрат өзендерінің аңғарында Вавилон сияқты жаңа, ежелгі классикалық мемлкет пайда болды. Құнарлы да шұрайлы жерлер, сондай-ақ ссудың көптілігі тұрындардың жердің өңдеу кәсібіне өтуіне ықпал етті. Тұрғаныдар мен егіншілікпен, мал шаруашылығымен айналысты.

4-ОСӨЖ тақырыбы: Грециядағы гомерлік кезең
Мақсаты: Греция тарихын Гомердің поэмалары арқылы игеру
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау:
Ежелгі грецияның б.з.д. ХІ-ІХ ғасырдағы тарих кезеңін дәстүр бойынша аты аңызға айналған соқыр ақын Гомедің атымен гомерлік кезең деп аталады. Гомердің өмір сүргенін сүрмегенін нақты білмейміз. Сөйтсе де, Платонның сөзі бойынша, Гомер Грецияның тәрбиешісі болды.
Ежелгі гректер оны <<Илиада>> мен <<Одиссеяның>> авторы деп санаған. Гомердің <<Илиада>> және <<Одиссея>> поэмалары б.э.д. VІ ғасырда ғана, яғни олар шығарылғаннан кейін 300 жылдан соң қағазға түсірілді.
ХІХ ғасырдың аяғында коллективтік эпикалық халық творчествосының бірте-бірте табиға өркендеуінің нәтижесінде <<Илиада>> мен <<Одиссея>> пайда болғандығы жөнінде теория ұсынылды. ХІХ ғасырдың аяғы, ХХ ғасырдың басында <<Илиада>> мен <<Одиссеяның>> халықтық эпос екені рас, кейін келе олардыхалықтан шыққан дана ақындар өңдеген деген синтетикалық теориялар шықты.

5-ОСӨЖ тақырыбы: Геродот және Ежелгі Греция тарихы
Мақсаты: Геродот еңбектері негізінде ежелгі әлем тарихын оқып, игеру
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау:
Б.з.б. VІ ғасырда өмір сүрген "тарихтың атасы" Геродот көп саяхат жасаған: Жерорта теңізінен бастап Элефантиниге дейін бүкіл Египетті аралаған, Эгей теңізінен парсы астанасы Сузыға дейін "патша жолы" деп аталатын жолмен жүріп өткен. Ол сондай-ақ Солтүстік Қара теңіз жағаларының далаларында болып, грек білімділерінің орталығы - Афины қаласында тұрған.
Геродот, негізгі тақырыбы грек-парсы соғыстары болған, тарих жазған. Негізгі тақырыпқа кіріспе ретінде Парсы мемлекетінің құрамына кіретін елдер жөнінде жазған және Грекияның бұдан бұрынғы тарихын қысқаша баяндаған.
Оның заманында болған, Пелопоннес соғысына арналған және антик дүниенің аса ерекше тарихи шығармаларының авторы - Фукидид (б.з.б.460-395 жылдар).

6-ОСӨЖ тақырыбы: Ертегрек мәдениеті б.з.д. ҮІІ-ІҮ ғғ.
Мақсаты: Ертегрек мәдениетінің дамуындағы жалпыламалық және төлтумалық ерекшеліктерін ерекшелеп көрсету
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау:
Ежелгі грек мәдениеті дамуының негізгі шарттары. Грек діні. Олимпиялық құдайлар культы, 2-ші дәрежедегі сену обьектілері және батырлары. Гректердегі құдайды түсіну . Мифология. Табынуды ұйымдастыру. Көрегендер. Діние мейрамдар. Олимпиялық , пифиялық истмий ойындар. Афиныдағы Панафиней және Дионисий мейрамдары. Діни көзқарастардың және культтың архитектура мен мүсін өнері дамуына әсері. Храм архитектурасы. Ордерлік жүйе. Негізгі ордерлер. Адамзаттық архитектураның дамуы. Ірі архитектуралық жетістіктер. Қала салу ісінің жетістіктері. Гипадаманың қала теориясы. Грек мүсінінің өнері, оның мақсаты. Көркем образ туралы ұғым. Негізгі сюжеттер. Ірі грек шеберлері және олардың шығармалары. Грек әдебиеті және театры. Мифология.Ежелгі грек эпосы және оның әдебиеттің дамуына әсері. Жанрлық әртүрлілік. Көркем образдың тереңдігі, мамандандырылған шебер. Иллида және Одиссея - эпикалық поэзияның үлгісі ретінде.
Ғылыми білімдер. Математика. Медицина. Биология. Тарих ғылымы. Геродот. Фукидид. Ксенофонт. Ежелгі грек мәдениетінің дүниежүзілік тарихи маңызы.

7-ОСӨЖ тақырыбы: Б.з.д. ІІ-І ғғ. Римнің экономикалық және әлеуметтік құрылысы
Мақсаты: Ежелгі Рим қоғамы және классикалық құлдық мәселесі және оның әлеуметік-экономикалық сипатын білу
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау:
Италияның б.э.д. 2-1 ғасырлардағы экономикалық құрылысы. Дәрісте Катонның <<Жер иеліктер>> т.б. деректер негізінде Италиядағы экономикалық құрылыстарға сипаттама бере отырып, жаулаушылық соғыстарының нәтижесінде Италияның өте ірі елге айналғандығын, құлдықтың түрінің өркендегенін, жердің жеке адамдардың қолына барған сайын топтала түскендігіне талдау жасалады.
Ертеректегі Рим республикасы. Бұл тақырыпта республиканың құрылуы, оның өзгерістері, плебейлер мен патрицийлер арасындағы күрес, онда плебейлердің дербес қоғамдық күшке айналғандағы құлдықтың және меншіктің дамуы қарастырылады.
Ертеректегі Рим тарихының пайда болуы.Деректер негізінде Рим қаласының пайда болу тарихы мен оның әлеуметтік құрылысына, Сервий Туллийдің реформасының пайда болуы мен оның мәнін ашып көрсету.
Ежелгі Рим тарихына кіріспе. Бұл дәрісте студенттерге Ежелгі Рим тарихын оқып-үйренудің маңызы мен міндеттері, оның кезеңдері, оған сипаттама және деректер мен тарихнамалары туралы түсінік беріледі.
Ежелгі Римнің табиғаты мен халқы. Дәрісте студенттерге деректер негізінде Римнің табиғат жағдайы, Грецияның табиғат жағдайы мен оның халқы, Афин халқы мен салыстырмалы түрде түсіндіріледі. Мұнда Этрус халқының қоғамдық құрылысы мен мәдениетіне едәуір көңіл бөлінген.

8-ОСӨЖ тақырыбы: Рим қозғалысы мен мемлекеттерінің дағдарысы (б.з. ІІ-ІІІ ғғ.)
Мақсаты: Реформалық және реставрациялық үрдістер тарихын игеру
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау:
Классикалық құлдықтың экономиканың дамуына әсері. Интенсивті салалардың дамуы: жүзім, зәйтүн өсіру. Егіншіліктің жағдайы және деңгейі. Астық өнімділігі. Товарлы өндірістің дамуы. Құл иеленуші виллалардың таралуы және олардың құрылымы. Құл еңбегін ұйымдастыру. Аграрлық қатынастардың ерекшелігі. Құл иеленушілік виллалардың нығаюы. Шаруа шаруашылықтарының тоқырауы. Жер меншігінің шоғырлану процесі. Латифундиялардың пайда болуы.
Рим республикасының жүргізген сыртқы саясаты.Бұл дәрісте студенттерге деректер негізінде Рим өзінің жерін кеңейту жолындағы соғыстары (5-4 ғғ), Оңтүстік Италияны жаулап алуы, Рим-Италия федерациясының құрылуы, Батыс Жерорта теңізін жаулап алу үшін Карфагендер мен жүргізген ІІІ Пуни соғысы туралы түсініктер беріліп, талдаулар жасалады.
Б. э.д. 2-1 ғғ. Рим республикасындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыстар. Бұл дәріс өте кең көлемдегі оқиғаларды қамтумен республиканың құлауына жеткізген әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларды қамтиды.Дәрісте республикадағы құлдармен ел ішіндегі көтерілісткрді қорытындылай келіп, ендігі жерде азамат соғысының басталуы, Цезарьдың үкіметке келуі, оның ішкі-сыртқы саясатына талдау жасалады.

6. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау.
1-СӨЖ тақырыбы: Хаммурапи заңдары және Ежелгі Вавилон қоғамы
Мақсаты: Хаммурапи заңдарына негізделген Ежелгі Вавилон мемлекетінің тарихын игеру
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау: Вавилонның экономикасы. Жер иелену және жерді пайдалану. Вавилон қоғамының әлеуметтік жүйесі. Ежелгі Вавилондағы құлдық.

2-СӨЖ тақырыбы: Хетт заңдары
Мақсаты: Ежелгі Хетт заңдарына талдау жасау
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау: Экономикалық жағдайы. Хетт мемлекетінің құрылымы. Хетт заңдарының мәні. Хетт заңдарының ішкі саясаттағы ролі.

3-СӨЖ тақырыбы: Ежелгі Қытай және Үнді діні мен философиясы
Мақсаты: Ежелгі Қытай және Үнді өркениеттерінің діни-рухани тұрғыдағы өрлеу негіздерін игеру
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау: Ежелгі Үнді тарихындағы діни жүйесі. Көркем әдебиет және оның жанрлары. Саяси трактаттар.Философия. Ғылым. Архитектура. Мүсіндеу өнері. Көркем өнер. Жазуы, әдебиеті және оның түрлері. Ғылыми білімнің дамуы. Діни-философиялық теориялар. Архитектурасы, көркем өнері мен музыкасы.

4-СӨЖ тақырыбы: Б.з.д. ҮІІ-ҮІ ғғ. Спарта
Мақсаты: Спарта мемлекетінің тарихи даму ерекшеліктерін оқып, игеру
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау:
Құнарлы аңғарларда тұратын жергілікті халық правосы жоқ илоттарға айналдырылды. Шапқыншылар - дорийліктер - өздерін басты қаласы Спартаның атымен спартандықтармыз деп атаған. Пелопоннестің территориясында таулы жерлерде тұратын тайпалар, сондай-ақ дорийліктерге өз еркімен бағынған ахейліктердің кейбіреулері периэктер (көршілер) деп аталды.
Спарта халқының негізгі топтары - спартандықтар, периэктер мен илоттар.
Спартандықтарға әскери іс қана лайықты деп саналды. Күшті де мықты жауынгерлер тәрбиелеу үшін, Спартада арнаулы тәрбие жүйесі болатын.
Әрбір жаңа туған нәрестені Спартаның жоғарғы мекемесі - герусияға, яғни ақсақалдар кеңесіне апаратын. Мұнда арнаулы комиссия нәрестені өмір сүруге қалдыру керек пе деген мәселені шешетін. Мектепте балалар дене шынықтырумен және әскери іспен шұғылданады. Философиямен және сөзуарлықпен айналысуға рұқсат етілмеді. Грекия елінде, тек Спартада ғана, әйелдерді тәрбиелеуге үлкен назар аударылды.
Спарта мемлекетінің бүкіл қызметі тек илоттарды бағындыруға бағытталды. Спартандық илотты өлтіруге праволы, сәйкесінше илоттардың ешқандай правосы болған жоқ. Жас спарталықтар түнде жиналып, илоттардың селоларына аттанатын. Спартандықтар ең жас және күшті илоттарды өлтіруге тырысатын.
Адамгершілікке сыймайтын мұндай қатынастарға илоттар көтерілістермен жауап беріп отырды. Әсіресе, б.з.б.464-455 ж.ж.-дағы көтеріліс өте ірі болды. Бұл ежелгі Грекиядағы ең қырқысқан таптық күрестің көрінісі еді.

5-СӨЖ тақырыбы: Плутархтың тарихи шығармасы
Мақсаты: Плутархты <<Салыстырмалы өмірбаяндар>> еңбегі негізінде кең тарихын оқып, игеру
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау: Әлем мәдениеті тарихында Плутархтың орны ерекше. Антикалық жазушылар ұмыт болған орта ғасыр дәуірінде ол әйгілі болған, қайта өркендеу және Ағарту дәуірлерінде де ерекше белгілі болып, қазіргі уақытта антика авторлары арасында оның шығармалары ықыласпен оқылады.
Плутарх өмірі туралы бізге жеткен мэлімет көп емес. Ол біздің дәуіріміздің 46 жылы туылып., 120 және 130 жылдар аралығында қайтыс болғаны белгілі. Плутархтың отаны -- көне дәуірде астанасы атақты жетіқақпалы Фива болған Грекияның Беспия облысындағы Херонея қаласы. Плутарх шығармаларынан оның туған қаласының патриоты болғанын байқаймыз. (<<Маған яелетін болсақ, - дейді ол, мысалы, Демос-фен өмірбаянында, -- мен кішірек қалада тұрамын, оны одан да кішірейтпеу үшін, сонда тура бермекпін>>).
Плутархтың барлық басылымдарында, тіпті ең ежелгілерінеи бастап қабылданғандай <<Парасаттылық шығармалары>> деп аталып, мазмұны жағынан әр түрлі заттардың біріктіріліп берілуі өте шартты түрде. <<Жұбайларға өсиет>>, <<Мемлекеттік істер туралы ғибратнама>>, <<Балаларды тәрбиелеу туралы>>, <<Музыка туралы>>, <<Аристофен мен Менандрды салыстыру>>, <<Соқыр сенім туралы>>, <<Қарыздар болмау туралы>>, <<Грилл немесе хайуандардың да саналы екендігі туралы>>, <<Құдай тарапынан жазасының баяулығы туралы>>, <<Әйелдердің ерлік істері туралы>>, <<Қызығушылық жолында>> т.б. кейбір атауларын тізіп шығу бұл шығармалар тақырыптарының әртүрлі екенін көрсетеді. <<Парасаттылық шығармалардың>> сексеннен астамы жетті.

6-СӨЖ тақырыбы: Эллиндік мәдениеті
Мақсаты: Эллиндік мәдениет белгілеріндегі синтездік түзілім мәнісін анықтау
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау: Ежелгі грек мәдениеті дамуының негізгі шарттары. Грек діні. Олимпиялық құдайлар культы, 2-ші дәрежедегі сену обьектілері және батырлары. Гректердегі құдайды түсіну . Мифология. Табынуды ұйымдастыру. Көрегендер. Діние мейрамдар. Олимпиялық , пифиялық истмий ойындар. Афиныдағы Панафиней және Дионисий мейрамдары. Діни көзқарастардың және культтың архитектура мен мүсін өнері дамуына әсері. Храм архитектурасы. Ордерлік жүйе. Негізгі ордерлер. Адамзаттық архитектураның дамуы. Ірі архитектуралық жетістіктер. Қала салу ісінің жетістіктері. Гипадаманың қала теориясы. Грек мүсінінің өнері, оның мақсаты. Көркем образ туралы ұғым. Негізгі сюжеттер. Ірі грек шеберлері және олардың шығармалары. Грек әдебиеті және театры. Мифология.Ежелгі грек эпосы және оның әдебиеттің дамуына әсері. Жанрлық әртүрлілік. Көркем образдың тереңдігі, мамандандырылған шебер. Иллида және Одиссея - эпикалық поэзияның үлгісі ретінде.

7-СӨЖ тақырыбы: Рим республикасының саяси дағдарысы (б.з.д. І ғ.)
Мақсаты: Азамат соғысы, құлдар көтерілісі, диктатура және триумвизат мәнін оқып, игеру
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау: Классикалық құлдықтың экономиканың дамуына әсері. Интенсивті салалардың дамуы: жүзім, зәйтүн өсіру. Егіншіліктің жағдайы және деңгейі. Астық өнімділігі. Товарлы өндірістің дамуы. Құл иеленуші виллалардың таралуы және олардың құрылымы. Құл еңбегін ұйымдастыру. Аграрлық қатынастардың ерекшелігі. Құл иеленушілік виллалардың нығаюы. Шаруа шаруашылықтарының тоқырауы. Жер меншігінің шоғырлану процесі. Латифундиялардың пайда болуы.
Рим республикасының жүргізген сыртқы саясаты.Бұл дәрісте студенттерге деректер негізінде Рим өзінің жерін кеңейту жолындағы соғыстары (5-4 ғғ), Оңтүстік Италияны жаулап алуы, Рим-Италия федерациясының құрылуы, Батыс Жерорта теңізін жаулап алу үшін Карфагендер мен жүргізген ІІІ Пуни соғысы туралы түсініктер беріліп, талдаулар жасалады.
Б. э.д. 2-1 ғғ. Рим республикасындағы әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыстар. Бұл дәріс өте кең көлемдегі оқиғаларды қамтумен республиканың құлауына жеткізген әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларды қамтиды.Дәрісте республикадағы құлдармен ел ішіндегі көтерілісткрді қорытындылай келіп, ендігі жерде азамат соғысының басталуы, Цезарьдың үкіметке келуі, оның ішкі-сыртқы саясатына талдау жасалады

8-СӨЖ тақырыбы: Христианизмнің шығуы және оның ертеректегі тарихы
Мақсаты: Бастапқы христианизмнің пайда болуы және оның Римдегі орнын білу
Тапсырма: Конспект
Әдістемелік нұсқау: Рим империясындағы б.з. 1ғ. діни өмір. Ресми дін және оппозициядағы діни жүйелер. Шығыс діндерінің таралуы. Христиан дінінің пайда болу жағдайы мен алғы шарттары. Христиан ілімінің деректері.
Христиан ілімінің мазмұны. Мың жылдық патшалық туралы ілім, эсхатология және миссианизм. Қазіргі әдебиеттегі Иусус Христостың жеке басы туралы мәселе. Христиндық мәселе.
Табынуды ұйымдастыру. Христиан шіркеуінің дамуы. Қауымдар және эпископат. Христиандықтың рим қоғамына таралуы және христиан қауымдарының әлеуметтік құрамының өзгеруі. Шіркеу ішіндегі күрес. Епископтық биліктің күшеюі. Дінге қарсылар.
Римдік авторлардың христиандармен айтысы. Христиандарды қудалау. Христиан апологеттері. Христиан дінінің эволюциясы және оның императорлық билігінің жақындасуы.
Христиан шіркеуі Рим мемлекетінің тірегі. Христиандық дүние танымның енуі және антикалық мәдениеттің дағдарысы. Кейінгі антикалық және христиандық философия.

7. Бақылау тапсырмалары.
* Ежелгі шығыс елдері тарихының пәні және оны оқып үйренудің маңызы
* Ежелгі Греция және Эллиндік дәуір тарихы бойынша жазба және заттай түп деректері
* Ежелгі Рим тарихының тарихнамасы
4. Ежелгі Шығыс елдері туралы деректер
5.Ежелгі Рим тарих жөніндегі деректер
6.Ежелгі Греция тарихының тарихнамасы
7. Ежелгі патшалық кезіндегі Египет
8. Ежелгі Италияның табиғаты мен халқы
9. Ежелгі Грецияның табиғаты мен халқы
* Хаммурапи заңының мән- мағынасы
* Крит- Микены өркениеті. ( б.з.д. ІІІ- ІІ м/ж)
* Сервий Туллий реформалары және Рим
* Ежелгі Финикия
* Ертегректік полистердің құрылуы ( б.з.д. ҮІІІ- ҮІ ғғ.)
* Ертеректегі Рим республикасы /б.з.д. Ү-ІҮ ғғ
* Жаңа Вавилон патшалығы
* Дарий басқыншылығының салдары Гомер мәселесі / б.з.д. ХІ-ІХ ғғ/
* Б.з.д. Ү-ІІІ ғасырдағы Римнің жаулап алу саясаты Рим - Италия Конфедерациясының құрылуы.
* Ежелгі Үндістан мәдениеті
* Ежелгі Греция тарихының дәуірнмасы
* А.Македонскийдің жаулап алушылық жорықтары /б.з.д. ІҮ ғ. ІІ жартысы/
* Аккад мемлекеті
* Б.з.д. ҮІІ-Ү ғғ. Спарта мемлекеті
* Б.з.д. ҮІІ- І ғғ. Италия- Рим мәдениеті
* Ежелгі Қытай мәдениеті
* Б.з.д. ҮІІ- ҮІ ғғ. Ежелгі Аттика Афина полисі Драконт заңдары, Саллонның реформалары, Писистрат тераниясы және Клисфеннің реформалары
* Грецияда Македония үстемдігінің орнауы. ІІ-ші Филип макендонскийдің реформалары
* Орта патшалық кезіндегі Египет
* Римнің Карфагенмен күресі. І-ші, ІІ-ші Пуни соғыстары
* Эллиндік мәдениет /б.з.д. ІҮ-І ғғ/
* Кіші Хань династиясы
* Римнің эллиндік мемлекеттермен жүргізген жаулап алушылық соғыстары /б.з.д. ІІ ғ. І жартысы/
* Эллинизм туралы ұғым. Эллиндік мемлекеттер жүйесінің қалыптасуы
* Жаңа патшалық тұсындғы Египет
* Тиберий Гракхтың саяси қызметі. Аграрлық реформа төңірегіндегі әлеуметтік күрес
* Б.з.д. ҮІІ- ҮІ ғғ. Грек мәдениеті
* Шумер- Вавилон мәдениеті
* Грек- Парсы соғыстары және оның салдары
* Гай Грахтың саяси қызметі. /б.з.д.120 жылдар/
* Қытайдағы алғашқы Хань династиясы
* Эллинизм дәуірінің тарихнамасы
* Югуртин соғысы және Гай Марийдің әскери реформлары
* Магадханың өрлеуі /Үнді/
* Б.з.д. Ү-ІҮ ғғ. Грецияның әлеуметтік- экономикалық жағдайы.
* Б.з.д. ІІ-І ғғ. Ммжесіндегі Римдегі саяси- әлеуметтік күрсе. Аппулей Сатуриның
Ассирия мен Хет заңдары салысытырп көрсету.
* Афина құл иеленушілік демократияның гүлдену. Периклдің саяси қызметі
* Ежелгі Рим патшалығы /б.з.д. ҮІІІ-ҮІ ғғ
* Хет мемлекеті
* Пелоннес соғысы
* Б.з.д. І ғасырдың 90- жылдардың аяғындағы Римдегі саяси- әлеуметтік күрес. Ливий Друздің саяси қызметі.
51. Урарту патшылығы
52.Б.з.д. І- ғасырдың 80 жылдарындағы Римдегі азамат соғысы.
* Б.з.д. ІҮ ғасырдағы Грецияның әлеуметтік- экономикалық және саяси жағдайы
* Дарий І реформалары
* Пелопонес соғысының Афина мен Спарта полистері үшін салдары.
* Луций Корнелий Сулланың диктатурасы / б.з.д. І ғасырдың 80 жылдарының аяғы/
* Ассирия тарихының кезеңдері және оған тарихи сипаттама.
* Б.з.д. І ғасырдың 70-60 жылдарындағы Римдегі Республикалық қүрылыстың дағдарысы.
* Афина мемлекетіндегі құлдыққа сипаттама
* Қытайдағы Цинь империясы
* Б.з.д. І ғасырдың 50 жылдарындағы І-ші триумвизат /Юлий Цезарь, Красс және Помпей/
* Афинадағы экономикалық жүйе және оның басымдылықтары /б.з.д. ҮІ- ІҮ ғғ./
* Ежелгі Үндістан тарихы туралы деректер
* Октавиан Август принципаты
* Ассирия мәдениеті.
* Ежелгі Иран
* Тиберий, Калигула, Клавдий және Нерон тұстарындағы Рим империясы. /б.з. І ғасыр/
* Хет мәдениеті.
69. Мидия мемлекеті
70.Веспасиан принципаты /б.з. 69-79 жылдары/
71.Урарту мәдениеті
* Ежелгі Қытайдағы Шань- Инь кезеңі
* Император Домициннің билігі/ б.з. 81-96 жж./
* Крит- микены жазулары: А және Б сызықты
* Үндістандағы Касталық жүйе және оның мәні
* Ұлы Грек колонизациясы /б.з.д. ІХ- ҮІІІ ғ./
* Б.з. ІІ ғасырындағы Рим ипериясының * Алтын ғасыр*. Антонин Пий принципаты
* Қытайдағы Чджаньго дәуірі
* Эллинизм дәуірнамасы
* Империялық дәуірдегі Рим мәдениті
* Кушандар кезіңдегі Үндістан
* Ежелгі христиан қауымдары және олардың дамуы/ б.з. ІІ-ІІІ ғғ./
* ІІІ- Тиглатпаласардың реформалары
* Цинь ШинХуанның реформалары
* Орта Ассириялық кезең
* Б.з. ІІІ ғасырындағы Рим ипериясындағы саяси дағдарысы
* Месопатамияның қалалық мемлекеттері
* Кейініректегі Рим империясы. Доминант. Диоклетиан реформалары
* Ежелгі Қытай мәдениеті

<<Ежелгі дүние тарихы>> пәнінен тест сұрақтары

1. Ежелгі Египет тарихы неше кезеңге бөлінеді?
А. 2 кезең В. 3 кезең С. 4 кезең D. 5 кезең Е. 6 кезең
2. Ежелгі Үндістан тарихын зерттеуге мына ғалымдардың қайсысы үлес қосқан?
А. Степудина В. Берлов С. Перепелкин D. Ильин Е.Татищева
3.Ежелгі Қытай тарихын зерттеуге мына ғалымдардың қайсысы үлес қосқан?
А. Берлов В. Данге С.Ченаня D. Симоновская Е. Дьяконов
4. Мына континенттің қайсысында құлдық алғаш пайда болды?
А. Еуропа В. Африка С. Америка D. Азия Е. Австралия
5. Ежелгі Египет тарихында неше династия болған?
А. 40 В. 37 С. 35 D. 30 Е. 29
6. <<Энси>> деген атауға мыналардың қайсысы сай келеді?
А. Көсем В. Дін С. Әскери демократия Д. Билеуші Е. Басқарушы
7. Шумер мен Аккадта мемлекет қай уақытта пайда болды?
А. б.э.д. 6-мың жылдық В. б.э.д. 5-мың жылдық С. Б.э.д. 4-мың жылдық
D. Б.э.д. 3-мың ж бас кезі Е. Б.э.д. 2-мың жылдық
8. Урнаму қай елдің патшасы?
А. Египет В. Шумер С. Аккад D. ІІІ династия Ур Е. Вавилон
9. Мушкенум мыналардың қайсысына жатады?
А. Құл В. Жартылай ерікті адам С. Шумерлік этникалық топ
D. Қауымнан байланысын үзген патша қызметіндегі адамдар Е. Шетелдік
10. Гильгамаш поэмасы қай елдікі?
А. Вавилон В. Шумер-Аккад С. Египет D. Ассирия Е. Аккад
11. Дарий І өзінің қол астындағы бағыныштылардан алатын салық мөлшері күміспен есептегенде қанша болды?
А. 400т В. 250т С. 240т D. 232т Е. 230т
12.Дарий І әкімшілік реформасы бойынша елді қанша сатрапқа бөлді?
А. 40 В. 30 С. 25 D.20 Е.10
13.Цинь империясы қай жылдары өмір сүрген?
А. 230-218 жж В. 221-207 жж С. 212-205 жж D.211-204 жж Е.211-203 жж
14. Ежелгі Егирет патшалығында қанша династия болды?
А. 6-7 В. 7-8 С. 4-3 D.3-6 Е.2-1
15.Эхнаттонның реформасы мыналардың қайсысын қамтиды?
А. Әкімшілік В. Әскери С. Экономикалық D.Дін Е.Сот
16.Орта Ассириялық кезең?
А.15-14 ғғ В. 15-13 ғғ С. 15-13 ғғ D.15-11 ғғ Е.15-9 ғғ
17.Бүкіл Шумер халқының ең жоғарғы құдайы?
А.Энка В. Мардук С. Ану D.Энлиль Е.Ачин
18.Манефон <<Египет тарихы туралы>> деген еңбегінде мыналардың қайсысы туралы жазған?
А. Египеттің жалпы тарихы В. Египеттің шаруашылығы С. Египеттің қолөнері D.Египеттің династиялық фараондары Е.Египеттің мәдениеті
19.Вавилон патшасы Хаммурапи қай жылдары өмір сүрген?
А. 1894-1860 жж В. 1795-1745жж С. 1794-1750жж D.1792-1750жж
Е.1794-1740жж
20.Тир-Карфагеннің негізі қашан салынды?
А. б.э.д 900 ж В. б.э.д. 850 ж С. Б.э.д. 840 ж D.б.э.д. 825 ж Е.б.э.д. 820 ж
21.Дарий І қай жылдары өмір сүрген?
А.б.э.д 550-510жж В. б.э.д. 540-408 жж С. Б.э.д. 522-486 жж
D.б.э.д. 520-484 жж Е.б.э.д. 520-480 жж
22.Хан династиясы кезінде қытай иероглифінің саны қанша болды?
А.40000 В. 35000 С. 18000 D.14000 Е.5000
23.Буддизм қай уақыттан бастап Орталық, Шығыс және Оңтүстік Шығыс Азияға тарай бастады?
А.б.э.д. 4 ғ В. б.э.д. 4 ғ ортасы С. Б.э.д. 4 ғ аяғы D.б.э.д. 3 ғ
Е.б.э.д. 3 ғ І жартысы
24. Ұлы Қытай қорғанын кім салдырған?
А.Шан Ян B. Цинь Шихуанди C. Пин Ван D.Уди E.Чен Ван
25. Маурьи державасы қашан құрылды?
А.б.э.д. 340 ж B. б.э.д. 335 ж C. Б.э.д. 320 ж D.б.э.д. 317 ж E.б.э.д. 316 ж
26. Ежелгі Греция тарихы неше кезеңнен тұрады?
А. 3 B.4 С.5 D.6 Е.7
27. Спарты полисы мыналардың қайсысына жатады?
А)ауылшаруашылық В)қолөнеркәсіп
С)сауда D) сауда- қолөнеркәсіп
Е) ауылшаруашылық- қолөнеркәсіп
28. Страбонның 12 кітаптан тұратын еңбегінің көп бөлігі гректер дүниесі туралы жазылған. Бұл кітап қалай аталады?
А)Эллада туралы жазбалар В)жағрафия
С)тарих D)тарихи кітапхана
Е)еңбек және еңбек күндері
29. Спартада халық жиналысы қалай аталған?
А)ареопаг В)апелла С)буле
D)халық жиналысы Е)герусия
30. Хероне шайқасы. Филипп \\ грек қалаларының бірлескен күштерінің үстінен жеңіске жеткен жылы
А)б.э.д 338ж В)б.э.д 337ж С).э.д 334ж
D)б.э.д 331ж. E) б.э.д.330ж
31. Грециядағы тұңғыш Олимпиада
А) б.э.д778ж В) б.э.д777ж С) б.э.д776ж
D) б.э.д775ж Е) б.э.д 770ж
32. Афиналық акропольдың орталық құрылысы
А) Эрехтейон В)Парфенон С)Дионис
D)Одеон Е)Коллизей
33. Гректердің Жерорта теңізін отарлауы
А) б.э.д 8-7ғ В) б.э.д8-5 ғ С) б.э.д 8-6ғ
D) б.э.д 8-4ғ Е) б.э.д 8-3ғ
34. Пелопоннес одағындағы басшы полис
А) Афина В)Спарта С)Корнегор
D)Аррогида Е)Мегар
35. Дүниежүзілік, гректік архитектураның асыл қазынасы болып табылатын Зевс храмы қайда орналасқан?
А)Афина В)Дельфа С)Спарта
D)Олимпиада Е)Фив
36. Б.э.д 4 ғасырдағы грек қоғамының мемлекеттерінің мәнін ашып көрсеткен <<Саясат>> деп аталатын кітаптың авторы 158 полистың саяси тарихын қорытындылаған
А) Сократ В)Аристотель С)Платон
D)Исократ Е)Липург
37. Афина мына полистардың қайсысына жатады?
А) сауда В)қолөнер-сауда С)қолөнер
D)ауылшаруашылығы Е)малшаруашылығы
38.Луций Корнелий Сулланың диктатурасы
А) б.э.д 91-88ж В) б.э.д 74-71ж С) б.э.д82-79ж
D) б.э.д 60-53ж Е) б.э.д 60-50ж

39.Римдіктерде азаматтық ұжымда сақтайтын соғыс құдайы
А) Сатурн В)Арес С)Марс D)Плутон Е)Минерва
40. <<Рим тарихы>>деп аталатын 24 кітаптан тұратын, оның материалдарында территориялық-этникалық принциптер белгілері бойынша орналасқан (Римдік, Семмиттік, Сицилиялық,Азамат соғысы)- бұларда фактілік материалдар қатал сақталған. Осы кітаптың авторы
А) Линней Флор В)Веллой Патеркул С)Аппиан
D)Саллюстий Крисп Е)Ю. Цезарь
41. Спартак бастаған құлдар көтерілісі
А) б.э.д 91-88ж В) б.э.д 74-71ж С) б.э.д 82-79ж
D) б.э.д 60-53 Е) б.э.д 60-50ж
42. Үкіметті шексіз билікпен өзі басқаратын, сенаттың ұсынысы төтенше жағдайда 6 айға тағайындалатын консул
А) император В)триумфатор С)интеррек
D)диктатор Е)халық трибуны
43. 1-Триумвират
А) б.э.д 82-79ж. В) б.э.д74-71ж. С) б.э.д 60-53ж
D) б.э.д43-36ж Е) б.э.д43-30ж.
44. Римдегі ежелгі халық жиналысының түрлері
А) Конций В)Куриаттық комиций
С)Орталық комиций D)Трибуттық комиций
Е)Халық трибуны
45. Тек қана плебейлер сайлаған Рим магистры вето құқығымен пайдаланушы
А)Преторлар В)Цензорлар С)Халық трибундары
D)Эдилдар E) Консулдар
46. 3-5ғ. Рим тарихы қалай аталады?
А) Ежелгі патшалық В)Ертеректегі Республика
С)Кейінгі Республика D)Ертеректегі империя
E)Соңғы империя
* Рим календарына реформа жасаушы
А)Актавиан Август В)Гай Юлий Цезарь С)Веспасиан
D)Септимый Север E)Гней Помпей
48. Рим империясының ең соңғы рет Батыс және Шығыс болып бөлінуі
А) б.э 325ж В)378ж С)395ж D)476ж E)478ж
49. Ежелгі Римдегі өте ірі монша
А) Пантеон В)Троян С)Терлон Каракаллы D)Троян E)Тери
50.Монографиялық түрдегі <<Катилиннің бүлігі>>, <<Югуртин соғысы>>, <<Тарих>> \б.э.д. 70-60ж. оқиғалар\ ,- деп аталатын кітаптардың авторы, сенаттық олигархияның құрылысы, Цезарьдың жақтасы
А)Д. Сицилийский В)Полибий С)Посейдон
D)Крисп E)Плутарх

ІІ-нұсқа
1. Ежелгі Египет билеушілерін гректер қалай атаған?
А.Патша В. Абыз C.Фараон D.Император E. Король
2. Конфуций қай уақыттарда өмір сүрген?
А) б.э.д 550-478ж В)б.э.д 580 -- 408ж
С)б.э.д 551-479ж. D)б.э.д 560-488ж
E)б.э.д 560-470ж
3. Қытай иероглифы қай жылдарда пайда болып қалыптасты?
А) б.э.д 4 -м.ж. В) б.э.д 2 -м.ж. С) б.э.д 3 -м.ж.
D) б.э.д 1 -м.ж. E) б.э.д 1 -м.ж. 1-жартысы
4. Үндістанда темірден жасалған өндіріс құрал-абдықтарын қай уақытта пайдалана бастады?
А) 5-3 м.ж В)2-1 м.ж С)4-3 м.ж D)1м.ж E)3-2 м.ж.
5. Вайшилер қай кастаға жатады?
А) 1 В)2 С)3 D)4 E)5
6. Қытайды ең соңғы рет бірлестіру мыналардың қайсыларының тұсында болды?
А)Цинь Шихуанди В)Шоу Синь С) Пин Ван
D) Шан Ян E)Чен Ван
7. Үндістанда шаруалар мен қолөнершілер қай кастаға жатады?
А)брахмандар В)кшатрилер С)вайшилер
D)шудралар E)қол тигізуге болмайтындар
8. Үндістанда кшатрилер қай кастаға жатады?
А) 1 В)2 С)3 D)4 E)5
9. << Вавилон тарихы>> деген кітаптың авторы
А)Геродот В)Диодор C)Страбон
D)Берос E)Аристотель
10. Ежелгі Египет тарихы неше кезеңге бөлінеді?
А)2 кезең В)3 кезең С)4 кезең D)5 кезең E)6 кезең
11. Манефон <<Египет тарихы>> деген еңбегін қашан жазған?
А)б.э.д 500ж В)б.э.д 450ж С)б.э.д 400ж
D)б.э.д 300ж E)б.э.д 280ж
12. Патша Ашшурбанибалдың кітапханасын тапқан кім?
А) М.В. Никольский В)Э. Мейер С)М. Вебер
D)Лейярд E)С.П.Крашников
13. <<Энси>> деген атауға мынаның қайсысы сай келеді?
А) көсем В)дін иесі С)әскери демократия
D) билеуші E)император
14. Урнаму қай елдің патшасы?
А)Египет В )Шумер С)Аккад D)3-династия Ур E) Вавилон
15. Мар - авелимге мыналардың қайсысы тура келеді?
А) ақсүйектер В)патша тұқымы С)ру басшылары
D)толық праволы E)фараон
16.Шығыс Жерорта теңізіне мына елдердің қайсысы жатады?
А) Персия В)Египет С)Ассирия D)Финикия E)Вавилон
17. Египетте мыстан еңбек құралдарын қай патшалық кезінде пайдаланған?
А)Ертедегі патшалық В)Орта патшалық С)Ежелгі патшалық
D)Соңғы патшалық E)Жаңа патшалық
18. Қай елде тұрғындар өзінің атын қаланың атымен атаған?
А)Ассирия В)Сирия С)Палестина D)Финикия E)Вавилон
19.Египетте діни наным бойынша мыналардың қайсысы қасиетті деп саналып, егер оны өлтірген адам өлтірілетін болған?
А) өгіз В)крокодил С)қоңыз D)мысық E)жылқы
20. Ежелгі Египет тарихын зерттеуде мына ғалымдардың қайсысы айрықша еңбек сіңірген?
А) Т.С. Степугина В)Л.В. Симоновская С)Ю.В. Юсипов
D)О.Д. Берлов E)Е.А.Чернова
21.Гильгамаш қай династияда тұрған?
А) 7 династия В)6 династия С)5 династия
D) 4 династия E) 8 династия
22. Ертедегі Египеттегі патшалықта қанша династия болған?
А)2 В)4 С)6 D)8 E)10
23. Троя соғысы грек тарихының қай кезеңінде болды?
А) Крит-Микен В)Қараңғы ғасырлар С)Архайлік
D)классикалық E)Эллиндік

24. Афиныдағы Солон реформасы
А)б.э.д 632ж В)621ж С)594ж D)490ж E)460ж
25. Римнің негізі қаланған жыл
А) б.э.д 776 ж В)733ж С)754-753ж D)494ж E)460ж
26. Рим империясының соңғы императоры
А) Август В)Константин С)Феодий D)Георгий E)Аркадий
27. Афинда Писистрат пен оның балаларының тирандығы
А) б.э.д 560-510 ж В)500-449 ж С)478-404ж
D)431-404ж E)431-401 ж
28. Марафон маңайында жеңіске жеткен талантты грек әскери қолбасшы
А)Перикл В)Мильтиад С)Клисфен D)Фемистоил E)Лисий
29. Бірінші Пуни соғысы
А) б.э.д 264-241 ж В)218-201ж С)149-146ж
D)138-132ж E)138-130ж
30. Римдегі сауда және сот істері жүргізілетін қоғамдық құрылыстың түрі
А) амфитеатр В)Термы С)Базилика D)Акведук E) Колизей
31. Ежелгі Греция тарихында А. Македонскийдің жаугершілігі барысында оған қосылған территория қалай аталады
А)Крит-Микен В)қараңғы ғасыр С)архайлік D)классикалық E)эллиндік
32.Плебейлер мен патрицийлардың күресінің нәтижесінде плебейлер жеңіске жетіп диктатор Гортензий плебейлер жиналысының шешімі заңды деп есептелді
А)б.э.д 494ж В)287ж С)216ж D)202ж E)200ж
33. Римнің қай императоры тұсында доминат жүйесі құрыла бастады?
А) Антоний Фабий В)Септимий Север С)Марк Аврелий
D)Диоклетиан E)Константин
34. Греция тарихының кезеңінде грек-персия соғысы қай кезеңді қамтиды?
А)Крит-Микен В)қараңғы ғасыр С)архайлік D)классикалық E)эллиндік
35. Афиныдағы Килон соғысы
А)б.э.д 640ж В)621ж С)594ж D)490ж E)440ж
36. Христиан дінін мемлекеттік дін ретінде қабылдаудан бас тартқан Рим императоры
А)Диоклетиан В)Нерон С)Константин D)Юлиан E)Цезарь
37. <<Декелей>> соғысы
А) б.э.д 431-404ж В)431-421ж С)415-404ж D)416-413ж E)413-404ж
38. Римдіктердің жер астындағы дүние құдайы
А) Аид В)Флора С)Венера D)Веста E)Юнона
39. Пелопоннес соғысындағы оқиғаларды жазған
А) Геродот В)Фукидид С)Ксенофон D)Лиссий E)Диодор Сицилийский
40. Грек-персия соғысының оқиғаларына арналған еңбек
А) Геродот <<Тарих>> В) Фукидид <<Тарих>> С)Ксенофонт <<Грек тарихы>>
D) Ксенофонт <<Киропедия>> E)Страбон <<Жағрапия>>
41. Амфитеатр Колизей кімнің тұсында салынған?
А) Актавиан Август В)Юлий Цезарь С)Гай Юлий Цезарь
D)Тит Флавий E)Септимий Север
42. А. Македонскийдің Шығысқа жорығы, оның дүниежүзілік держава құруы
А)б.э.д 500-449ж В)431-404ж С)415-413ж D)334-325ж E)334-320ж
43. Рим империясының құлауы
А) б.э. 325ж В)378ж С)455ж D)458ж E)476ж
44. Өте ірі мемлекеттік қайраткер және әскери қолбасшы << Гал соғысы туралы>> және <<Азамат соғысы туралы жазбалар>> деген кітаптардың авторы
А) С.Помпей В)М.Цицерон С)Г.Цезарь
D)Г.Марий E)С.Тулий
45. Римдегі 2 таблица заңы қай жылдардағы заңдарды қамтиды?
А) б.э.д 460-457ж В) 456-455ж С)457-456ж
D)455-451ж E)451-450ж
46. Ертедегі Егиеттің астанасы қай қала?
А) Мемфис В)Граклеополь С)Фив D)Абидос E)Угарит
47. Рамзес -2 жаулаушылық жорығын қай жылы бастады?
А) б.э.д 1300 ж В) б.э.д 1296ж С) б.э.д 1298ж
D) б.э.д 1294ж E) б.э.д1297ж
48. Хеопс пирамидасы қай династия кезінде салынған?
А) 7-династия В)6-династия С)5-династия
D)4-династия E)8-династия
49.Өткенде еркін болған, бірақ азаматтық құқыққа ие емес Афин тұрғыны
А) илоттар В)афиндықтар С)периэктер D)спартандықтар
E)метектер
50. Ертедегі Египет патшалығы қай жылдарда өмір сүрген?
А) б.э.д 3900-3800ж В) б.э.д3600-3400ж С) б.э.д3800-3600ж
D) б.э.д3000-2800ж E) б.э.д 3000-2700ж
3-нұсқа
1. Ежелгі Египетте неше династия болған?
А) 40 В)37 С)35 D)30 E)38
2. <<Варна>> атауы қай елдікі?
А) Англия В)Испания С)Португалия D)Германия E)Франция
3. Ертедегі Египет тарихын зерттеуде мына ғалымдардың қайсысы айрықша еңбек сіңірген?
А) Г.В. Степугина В)Л.В. Симоновская С)Ю.В.Юсуфов
D)О.Д.Берлов E)Г.А. Ртищева
4. Ежелгі Үндістан тарихын зерттеуде мына ғалымдардың қайсысы үлес қосқан?
Г.В. Степугина В)О.Д.Берлов E)Ю.Я. Перепелкин
D) Г.Ф. Ильин E) И.С.Свинцицкая
5. Ежелгі Қытай тарихын зерттеуде мына ғалымдардың қайсысы үлес қосқан?
А) О.Д.Берлов В) Л.В. Симоновская С) Г.А. Ртищева
D)Ш.А. Данге E) Д.Р. Чернана
6. Қытайда тұңғыш рет император деген атақ қай жылдары пайда болған?
А)221ж В)230ж С)235ж D)240ж E)250ж
7. Қытайда ең соңғы рет бірлестіру мыналардың қайсыларының тұсында болды?
А) Цинь Шихуанди В)Шоу Синь С)Пин Ван D)Шан Ян E)Уди
8. Тарихтың атасы Геродот мына елдердің қайсысы туралы толық деректер береді?
А) Шумер В)Аккад С)Сирия D)Ассирия E)Вавилон
9. Хан династиясы тұсындағы Қытай иероглифінің саны
А) 40мың В)55 мың С)18 мың D)14 мың E)5 мың
10. Ұлы Қытай қорғанын кім салған?
А) Шан Ян В)Цинь Шихуанди С)Пин Ван D)Уди E)Чан Ван
11. Буддизм қай уақыттан бастап Орталық, Шығыс және Оңтүстік Азияға тарай бастады?
А) б.э.д 340ж В) б.э.д 335ж С) б.э.д 320ж D) б.э.д 317ж E) б.э.д 315ж
12. Дарий -1 әкімшілік реформасы бойынша елді қанша сатрапқа бөледі?
А)40 В)30 С)25 D)20 E)10
13. Ассирияның заңдар жинағы
А) б.э.д 3 м.ж аяғы В) б.э.д 2 м.ж ортасы С) б.э.д 2 м.ж басы
D) б.э.д 2 м.ж аяғы E) б.э.д 2 м.ж 1-ші ширегі
14. Эхнатон реформасы мыналардың қайсын қамтиды?
А) әкімшілік В) дін С)әскери D)экономикалық E)сот
15. Египеттің жаңа патшалығы қай уақытты қамтиды?
A) 1560-1040ж B)1540-998ж C)1520-1080
D)1580-1085 E)1580-1075
16. Хеопс пирамидасы қай династия кезінде салынды?
A) 7-династия B) 6-династия C) 5-династия D) 4-династия E) 3-династия
17. Мушкену мыналардың қайсысына жатады?
A) құл B)жартылай ерікті адам
C)Шумерлік этникалық топ, вавилондықтарға бағынышты
D)қауымнан байланысын үзген патша қызметіндегі адамдар
E)шеттен қоныс аударғандар
18. Гильгамаш поэмасы қай елдікі?
A) Вавилон B)Шумер-Аккад C)Египет D)Ассирия E) Сирия
19. Патша Ашшурбанипалдың кітапханасын тапқан кім?
A) М.В. Никольский B) Э. Мейер C)И.Вебер D)Лейярд E)С.П. Крашников
20. <<Энси>> деген атауға мыналардың қайсысы сай келеді?
А) көсем В)дін иесі С)әскери демократия D) билеуші E)олигархия
21. Египет тарихы неше кезеңге бөлінеді?
А) 2-кезең В)3-кезең С)4-кезең D)5-кезең E)6-кезең
22. Үндістанның <<Шакунтала>> атты шығармасы төмендегілердің қайсысына жатады?
A) дастан B)аңыз C)лирика D)драма E)эпикалық
23. Ежелгі Египет билеушілерін гректер неден атаған?
А) патша B)абыз C)фараон D)ном E) король
24. Урнаму қай елдің патшасы?
A) Египет В)Шумер С) Аккад D)3-династия Ур E)Вавилон
25. Хаммурапи заңы қай елдің мұражайында сақталған?
А) Англия В) Ресей С)Австрия D)Франция E)АҚШ
26. Сицилия аралындағы екінші құлдар көтерілісі?
А)б.э.д 149-146ж В)138-132ж С)104-101ж D)74-71ж E)74-70ж
27. Греция тарихындағы Гомер кезеңі
А) б.э.д. 3-2- м.ж В)11-9ғ. С)8-6ғ. D)5-4ғ. E)4ғ. б.э. 30 жылы
28. Үшінші Пуни соғысы
А) б.э.д 264-241ж В)218-211ж С)149-146ж D)138-132ж E)138-131ж
29. Ертеректегі Рим империясы тұсындағы Римдік тарихшы 14 кітаптан тұратын Флавиевтың басақру кезіндегі оққиғалар мен 16 кітаптан тұратын <<Анналдар>> деп аталатын кіабында Августың қайтыс болуынан Юльев - Клавдиевтердің династиясының соңына дейінгі оқиғаларды жазушының авторы
А)Луций Анней Флор В) Корнеллий Тацит С)Дион Кассий
D)Аммиан Марцеллин Е) Помпей Тронт
30. Греция мен Римнің саяси қайраткерлерінің тарихын жазушы автор
А) Геродот В)Сицилийский С)Фукидид D)Плутарх E) Ксенофонт
31. Римдіктердегі қолөнер мен өнерді қамқорлыққа алушы қайырымдылық құдайы
А) Юнона В)Перара С)Минерва D)Веста E)Юпитер
32. Пелопоннес соғысының екінші кезеңі
А) б.э.д. 431-404ж В)431-421ж С)415-413ж D)413-404ж E)413-403ж
33. Бірінші Триумвират
А) б.э.д 82-79ж В)74-71ж С)60-53ж D)43-36ж E)43-35ж
34. Спарта өзінің әлеуметтік-экономикалық құрылысы жағынан қай полиске жатады?
А) сауда В)қолөнер С)егін шаруашылығы D)мал шаруашылығы
E)сауда-қолөнер
35. Плебейлер арқылы сайланған Рим магистрі және Вето құқығымен пайдаланған?
А) Претор В)Цензарь С) Эдилдер D)Халық трибуны E)консул
36. Коринфтегі жалпы гректік конгресс
А) б.э.д 337ж В)334ж С)333ж D)332ж E)331ж
37. Грецияның натуралдық философиясының өкілі
А) Аристотель В)Платон С)Пифагор D)Протогор E)Демокрит
38. Эпитер храмы қай ғасырда салынған?
А) б.э.д.8 ғ. В) 7ғ. С) 6ғ. D) 5ғ. E) 4ғ.
39. А. Македонскийдің Шығысқа жорығы және оның дүниежүзілік империясының құрылуы
А)б.э.д. 500-449ж. В)431-404ж. С)415-413ж D)334-325ж E)334-323ж
40. Рим тарихының патшалық кезеңі
А) б.э.д 8-6 ғ. В) б.э.д 5-4 ғ. С) б.э.д 2-1 ғ. D) б.э.д 1-2ғ E) б.э.д 1-4ғ.
41. Рим империясының Батыс және Шығыс болып бөлінуі
А) б.э. 325ж В) 370ж. С)378ж D)395ж E)476ж.
42. Гомердің <<Иллиада>> дастаны қай оқиғаға арналған?
А) грек-парсы соғысы В)Афин тарихы С) Троя соғысы
D)Пелопоннес соғысы E)Спарта тарихы
43. Римдегі халық жиналысының ежелгі түрі
А) Конций В)Куриаттық полиций С)Орталық полиций
D)Трибуттық полиций E)Халықтық полиций
44. Спарталық құрылыстың негізін салушы
А) Лисандр В)Ликург С)Плутарх D)Леонид E)Лисий
45.Спартадағы халық жиналысы
А) Буле В) Ареопаг С)Апелла D)Геруссия E)Ақсақалдар кеңесі
46. Солон заңы бойынша еркін азаматтардың ең төменгі тобы
А)Евпатриттер В)Зевгиттер С)аттылар D)Феттер
47. Қай император тұсында Доминат жүйесі қалыптасты?
А)Антоний Пил В)Септимий Север С) Марк Аврелий
D)Диоклетиан E)Константин
48. Гректердің әріптерінің саны
А) 24 В)30 С)35 D)40 E)44
49. Император Константиннің билік жүргізген жылдары
А) 284-305ж В)306-337ж С)361-363ж D)363-379ж E)379-395ж
50. Рим империясының христиан дінін мемлекеттік дін деп арнаулы түрде жариялау
А) 394ж В)395ж С)410ж D)429ж E)455ж.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы