Файл қосу
Дыбысты әдіс
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3-деңгейлі СМЖ
құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18-28.1.23/03-2013
ПОӘК
<<Қазақ тілін оқыту әдістемесі>>
пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар
______2013 жылғы
№ 3 басылым
ПӘННІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Қазақ тілін оқыту әдістемесі
5В011700 - <<Қазақ тілі мен әдебиеті
5В020500 - <<Филология>>
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
СЕМЕЙ
2014
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәріс сабақтарының мазмұны
3 Тәжірибелік сабақтардың мазмұны
4 Білім алушылардың өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
Әдістеме -- педагогика ғылымының жеке пәндерден берілетін білім көлемі мен мазмұнын негіздеп, оны оқытудың тиімді әдістерін зерттейтін бір саласы. Тұтасынан алғандағы жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқыту процесінің заңдылықтарын дидактика зерттейді. Ол заңдылықтардың жеке пәндерді оқытудағы көрінісін және әр пәнді оқытудың өзіне ғана тән заңдылықтарын пәндік дидактика қарастырады. Бұлардың әрқайсысына тән өзіндік ерекшеліктеріне байланысты оқыту Әдістемелері бар.
Білім беру мазмұны - жан-жақты үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыруға бағытталған, педагогикалық адаптацияланған білім, іскерлік, дағдылардың, шығармашылық іс-әрекет тәжірибесі мен эмоционалдық-жігерлік қатынас тәжірибесінің жиынтығы немесе жүйесі.
Мемлекеттік білім беру стандарты - мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі.
Оқу жоспары - оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір оқу жылы /сыныптар/ бойынша оқу тәртібін және ретін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат.
Оқу бағдарламасы - оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат. Оқу бағдарламасы оқу жоспары негізінде жасалады.
Оқулық - оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап.
Дидактика - (<> - оқытушы, <> - оқушы) грек тілінен аударғанда оқыту мен үйрету деген мағынаны білдіреді,білім беру мен оқыту мәселелерін зерттейтін оқыту теориясы, педагогика ғылымның саласы.
Оқыту - оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту мақсатына бағытталған алдын - ала жоспарланған іс - әрекет. Оқыту - қазіргі заман талаптарын ескере отырып, оқушы тұлғасын, білім, іскерлік, дағдыларды меңгерте отырып, мақсатты қалаптастару мен дамыту процесі.
Оқыту процесі - бұл білім беру, тәрбиелеу және дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушыарасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс - әрекет.
Білім -- адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі. Білімді жеке адамның игілігіне айналдыру үшін, оны ойлау операциясы - талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу және жинақтау арқылы терең ұғыну қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады.
Іскерлік - алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекетінің іске асырылуы. Білімсіз қандай болса да іскерлік болуымүмкін емес.
Дағды - бұл қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтандыру.
Заңдылық дегеніміз құбылыстар мен процестер арасындағы объективті, маңызды, қажетті, жалпы, берік, белгілі жағдайда қайталанап отыратын өзара байланыс.
Дидактикалық принциптер - оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі.
Оқытуды ұйымдастыру формасы - оқыту процесінің мақсаттары мен міндеттерін іске асырудағы мұғалім мен оқушылардың іс - әрекетінің сыртқы көрінісі.
Сабақ - мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі.
Сабақ- ол ұжымдық оқыту формасы, оған оқушылардың тұрақты құрамы, шектелген оқу уақыты (45 минут), алдын-ала құрылған сабақ кестесі, оқу жұмысын бір ғана материал төңірегінде ұйымдастыру тән.
Сабақ құрылымы - сабақтың барысында оның құрамдас бөліктерінің, кезеңдерінің бір-бірімен ұштасып, белгілі тәртіппен жүзеге асырылуы.
Оқыту әдістері - оқытудың мақсатты міндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы.
Оқу тәсілдері - оқыту әдісінің құрамды бөлігі немесе бір қыры, яғни жалпы "әдіс" түсінігіне байланысты жалқы ұғым.
Оқу құрал-жабдықтары - бұл білім алу, ептіліктерді қалыптастыру көздері. <<Оқу құрал - жабдықтары>> түсінігі кең және тар мағынада қолданылады. Тар мағынада бұл түсінік оқу және көрнекі құралдары, көрсетпе жабдықтар, техникалық саймандар және т.б. байланысты. Ал кең мағынада оқу құрал-жабдықтары деп білім мақсатын іске асыруға көмекші жағдаяттардың бәрі деп түсінеміз, яғни оқыту әдісі, формасы, мазмұны, сонымен бірге оқудың арнайы бұйымдарының бәрі осы оқу жабдықтарын құрайды.
Бақылау - кең көлемде бір нәрсені тексеру деген мағынаны білдіреді. Бақылау оқыту процесінде оқушылардың оқу әрекетіне басшылық жасау қызметін атқарады, олардың шығармашылық күші мен қабілетінің дамуына ықпал етеді.
Бағалау - оқытудың құрамдас бөлігі және қорытындылау сатысы. Бағалау, бір нәрсенің деңгейін, сапасын, дәрежесін белгілеу. Оны оқушының оқу-таным әрекетінде қарастырсақ оқыту процесінің міндеттерін оқушылардың қандай дәрежеде меңгеруі, дайындық деңгейі мен дамуын, білімдерінің сапасын, білік пен дағды көлемін анықтайтын құрал.
Сынақ - қорытынды бақылаудың айырықша түрі, ол белгілі бір тарау немесе тақырып бойынша атқарылған оқу жұмыстарының бүкіл өн бойында мұғалім қолданған тексерудің барлық түрлерін ескере отыра қойылады.
Емтихан - оқушылардың білімін қорытынды тексерудің және бағалаудың арнаулы формасы.
Педагогикалық технологиялар - теориялық білімдерді тұтас педагогикалық үрдістің қызметін практика жүзінде іске асыруға бағытталған және сол үрдіс нәтижелерін кезеңдер бойынша өлшеп, тұлғаның да, ұжымның да даму динамикасын көруге болатын, педагогтар мен оқушылардың өздерін-өздері дамытуларына мүмкіндік тудыратын жүйелі іс-әрекеттер кешені.
2 Дәріс сабақтарының мазмұны
1 модуль. Қазақ тілін оқыту әдістемесі - жеке ғылым саласы
№1 Дәріс. Қазақ тілін оқыту әдістемесі - жеке ғылым саласы. Пәнінің жалпы мәселелері, мақсаты мен міндеті, зерттелу жайы.
Мақсаты: Қазақ тілінің әдістемесі ғылымының зерттеу нысаны мен пәні, методологиялық - теориялық негіздері туралы мағлұмат беру. Қазақ тілінің оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу, даму жолдары. Әдістемелік мұра және оны талдау әдістері туралы түсінік беру
Жоспар:
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде қалыптасуы және оқыту әдістемесінің негізін салушы ғалымдар
* Қазақ тілін оқыту әдістемесі - ғылым
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мақсаттары мен міндеттері
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мазмұны.
1. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде қалыптасуы және оқыту әдістемесінің негізін салушы ғалымдар
Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар бұған елеулі үлес қосты.
Қазақ тілін оқыту мен оның әдістемесінің қалыптаса бастауына ХХ ғасыр басында шығып тұрған <<Айқап>>, <<Қазақ>>, <<Мұғалім>>, <<Шолпан>>, <<Шора>>, <<Сана>>, <<Жаңа мектеп>> т.б. сияқты басылымдардың қосқан үлесі зор. Бұл басылымдарда жаңадан ашылып жатқан мектептердің әртүрлі мәселелері жүйелі түрде сөз болды. Ана тілін қалай оқыту керек, қазақ тілінің оқу құралын жазу мәселесі, педагогиканың негізгі ұстанымдарын анықтау жайы үнемі күн тәртібінде тұрды. Айталық, Ж.Аймауытовтың <<Ана тілін қалай оқыту керек?>> деген мақаласы <<Жаңа мектеп>> журналының № 2 санында 1919 жылы жарияланды. Мақалада қазақ тілін оқытудың өз кезіндегі өзекті мәселелері көтеріледі. А. Байтұрсынов - қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп күш жұмсады. 1902 жылдан бастап ашылған үш жылдық бастауыш мектептерде шәкірттер сауат алдымен орыс тілінде ашатын. Қазақша оқылатын пәндердің тілі қазақша болғанмен, жазуы, яғни ресми түрде қабылданған графикасы жоқ еді. Сондықтанда әр мұғалім өз ыңғайына қарай не орыс, не араб жазуларын пайдаланатын. А.Байтұрсынов бастаған бір топ қазақ зиялылары 1905 жылы 26 шілдеде Ресей Империялық Министрлер Советінің Председателі петиция жазады. Ондағы қойған талаптардың бастылары: <<қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын болсын. Оқу ана тілінде жүргізілсін>> т. б. Осы талаптарды жүзеге асыру үшін А. Байтұрсынов қазақша оқу құралы (1912) тұңғыш әліппе құралын жазды. А. Байтұрсынов 1926 жылы <<Әліпбидің>> жаңа түрін осы күнгі суреттермен берілген Әліппе кітабын жазды. Ал бұл <<Әліпбидің>> 1928 жылы Қызылордада шыққан 3-басылымы қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткішінде төмендегіше бағаланды: <<Жаңа құрал қазақ тұрмысына үйлесімді суреттері бар. Емлесі жаңа. Қазақстан білім ордасы мектептерде қолдануға ұйғарған... Ахметтің 7 рет басылған бұрынғы <<Әліпбиі>> (<<Оқу құралы>>) қазақ жұртына орасан көп пайда келтірген еді... Бірақ соңғы кездерде жаңа тәртіптер шыға бастағаннан кейін ол <<Әліпби>> әдіс жөнінен де, мазмұн жағынан да ескірген. Мынау жаңа <<Әліпбиі>> бұрынғысынан қай ретте болса да аса артық. Бұл <<Әліпбидің>> мазмұны қазақ жағдайына қарай, мемлекет білім кеңесінің жаңа программасына үйлесімді болып шыққан. Әңгімелері балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық <<Әліпби>> көңілдегідей болып шыққан>>.
1912 жылы мектеп балаларына қазақша сауаттандыратын <<Оқу құралын>> жазғаннан кейін көп ұзамай енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулық жазуға кіріседі. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1-бөлімі <<Тіл құралы>> деген атпен алғаш рет 1915 жылы жарық көрді. Осы кітаптың морфологияға арналған 2-бөлімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналған 3-бөлімі 1916 жылы басылып шығып, 1928 жылға дейін әлденеше рет қайта басылып пайдаланылып келді.
<<Тіл құралы>> - қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс. Оның қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін оқулықтың кіріспесінде автор арнайы атап өтеді. Ол осы оқулықты қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына тұңғыш қазақша терминдерді ұсынады. Күні бүгінге дейін қолданып жүрген <<зат есім, сан есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш>> деген т.б. сан алуан лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А. Байтұрсыновтікі.
Ғалымның тіл үйретудегі сіңірген еңбегі мұнымен шектелмейді. Ол қолданбалы грамматиканы да жазған болатын. Бұл жұмысын <<Тіл жұмсар>> деген атпен екі бөлімді кітап етіп, 1928 жылы Қызылордада шығарған еді.
А. Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістмесінің іргетасын қалаушы. Ол - Қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды. Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы Қазанда <<Баяншы>> деген атпен методикалық кітапша шығарды. Мұнда автор мұғалімдерге <<Әліппені>> пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын көрсетіп берді.
Сөйтіп ғұлама ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып, бұларды біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды көздеп <<Оқу құралды>> жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы <<Тіл құралын>> ұсынды, тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін көздеп <<Тіл жұмсарын>>, төртінші - - сауат аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды алып, <<Баяншыны>> жазды.
2. Қазақ тілін оқыту әдістемесі - ғылым
Қазақ тілін оқыту әдістемесі және оның зерттеу нысаныҚазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психология және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді: 1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?); 2) мазмұны (нені оқыту керек?); 3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?); 4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?); 5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері. Бұл проблемаларды шешу мектепте тәрбие мен білім берудің жалпы мақсаттарын белгілейді. Әдістеменің мынадай міндеттері бар: 1) бастауыш мектеп пен орта мектептегі қазақ тілі пәнінің мақсатын, ерекшелігін, мазмұны мен көлемін, құрылымын, бөліктерінің бір-бірімен ұштасуы мен бірізділігін анықтау, оқу материалын сыныптарға бөлу; 2) оқытудың неғұрлым пайдалы, үнемді және тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқылатын материалдың ерекшеліктері мен оқушылар құрамының психофизиологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі жағдайда қолданылатын әдіс-тәсіл варианттарын) зерттеу және сипаттау; 3) қазақ тілі пәнінен жүйесі нақты белгіленген білім көлемін (ғылым негізін) оқушылардың ойдағыдай игеру шарттары туралы мәселелерді талдап шешу, яғни материалды дәл қабылдаудың, айқын түсінудің, оны практикада қолдана білудің шарттары туралы мәселелерді талдау. Сонымен қазақ тілін оқыту әдістемесі - оның мазмұны мен принциптері, әдістері мен тәсілдері туралы және мектепте қазақ тілінен оқушыларға берілетін білім, дағды, білік мөлшерін белгілеп, оны игерудің жолдары, шарттары туралы ғылым 3 Қазақ тілі әдістемесінің мәселелері. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми-зерттеу әдістері.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізгі мақсаттарының бірі - өзінің зерттейтін обьектісін жан-жақты танып білу, заңдылықтарын айқындау. Демек, ғылыми-зерттеу әдісі дегенісіз белгісізді тану, айқындау.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарының қай түрінде болсын, зерттелетін обьектіні танып білу мынандай үш түрлі әрекет бойынша іске асырылады, бірінші - қажетті материалдар, фактілер жинау, екінші - жинақталған фактілерді салыстыру, талдау, үшінші - сол фактілер негізінде теорниялық тұжырымдар, қорытындылар жасау. Құбылысты, обьектіні ғылыми танып білу процесінде іске асырылатын бұл әрекеттер қазақ тілін оқыту әдістемесінде де негізгі кезеңдер болып тадбылады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде дамуының басты шарты әдістемелік зертеулерді әрі қарай дамыту, жетілдіру, эксперименттік тәжірибелер жасау, мектеп тәжірибесін зерттеу, оған жаңа фактілер қосу, әдістеме ғылымындағы жаңалықтар, жетістіктер, психологиялық әдістерге көңіл бөлу, мектептегі оқыту жүйесінің деңгейін зерттей отырып, бақылау жасаумен бірге, әдістеме ғылымының жаңалықтарын үнемі ескеріп шығармашылықпен сабақ беруіне көмектесу жолдарын қарастыру гнегізгі мәселелердің бірі болып саналады. Зерттеудің теориялық әдістері. Ең алдымен назар зерттелетін құбылыстардың, процестердің заңдылықтарын жинақтауға, анықтауға, қалыптастыруға бағытталады. Соңғы жылдары оқыту әдістемесінде жүйелі құрылымдық әдіс қолдана бастады. Оның мәнісі - зерттеу өзара байланысты элементтерден құрылған біртұтас жүйелерінде қаралады, элементтер арасындағы өзара байланыстылық пен қарым-қатынасқа басты назар аударылады. Осыған сәйкес оқыту әдістемесінде мұғалім мен оқушының арасындағы байланысты анықтау қажеттілігі туады (яғни оқыту мен білім алу), оқытудың мақсаттарымен, мазмұнымен, әдістері, құралдарымен, оқушылардың білімді қабылдауы, дамуы және тәрбиелену арасындағы байланыстарды анықтау қажет болады Оқытудағы жүйелі-құрылымдық әдіс сабақтың мақсатын анықтауды, осы мақсаттарға байланысты оқытудың мазмұнын, әдістері мен құралдарын сұрыптап ала білуді, сабақтың тиімділігін бағалауды көздейді. Жүйелілік әдіс мұғалімнің бағдарлама бойынша бірнеше сабақты жоспарлап, дайындалуына мүмкіндік береді, әр сабақтың өзіндік ерекшеліктері мен мақсаттары, мазмұны, оқыту әдістері жағынан, оқушылардың танымдық әрекетінің сипаты жағынан өзара байланыстылығы сақталады. Әдістемелік зерттеулерде типологиялық әдіс те көрнекті орын алады. Бұл әдіс бойынша зерттелетін объектілер мен құбылыстар топталып, әр топтың негізгі белгілері анықталады. Типологиялық әдіс әдістеме ғылы-мының мәселелерін зерттеуде жиі қолданылады. Мысалы, ана тілінен берілетін білім мазмұнын талдап шешуде оның негізгі құрамдас бөліктерін топтап қарастыру, атап айтқанда, білім беру, іскерлік, көзқарастық идеялар және әрекет тәжірибесін түгел қамту т.т. Оқытудың жолдары мен ұйымдастырудың түрлері жөніндегі мәселелерді зерттеу, тілді оқыту әдістерін жіктеуге, оқушылардың өз бетімен істейтін жұмыс түрлері мен сабақ түрлерін анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеудің теориялық әдістерінің ішінде тарихи әдістің де тиісті орны бар. Бұл әдіс бойынша зерттелетін құбылыстар уақыт жағынан даму, өзгеру тұрғысынан қарастырылады. Тілді оқытудың қазіргі әдістемесінің мәселелерін шешуде бұл әдіс те қолданылып отырады. Зерттеудің эмпирикалық әдістеріне мектеп тәжірибесін зерттеу және эксперимент әдістері жатады. Мұның алғашқысы іс жүзінде қолданылып жүргендерді анықтап, есепке алу мақсатымен жүргізіледі. Бұл мағлұматтарды білу бағдарламалар мен оқулықтарды жетілдіруде, мұғалімге ғылыми әдістемелік жәрдем беруде, озат тәжірибені зерттеп, көпшілікке таратуда зор маңызы бар.
Мектеп тәжірибесін зерттеу әдістерінің мына түрлері белгілі: 1) оқыту процесіне байқау жүргізу; 2) мұғалімдер мен оқушыларға анкета тарату; 3) мектеп құжаттарын зерттеу; 4) әңгімелесу; 5) жазбаша тексеру жұмыстары. Мектеп тәжірибесін зерттегенде, алдымен оның мақсатын дәл айқындап, жоспар жасау керек, тексеру жұмысына мұқият дайындалып, сабақтарға байқау жүргізудің схемаларын жасап, оқушылар мен мұғалімдерге арнап, анкета дайындау қажет. Эксперимент педагогикалық жаңа тәжірибе жасауға бағытталған. Ол тілдің жүйелі курсының мазмұнына зерттеуші қажет деп тапқан оқу материалының оқушыға түсініктілігін, ана тілін оқытуға ұсынылған жаңа әдіс-тәсілдер мен жаңа көрнекіліктердің тиімділігін анықтау үшін пайдаланылады. Эксперимент жүргізудің бірінші шарты - дәлелдеуге және тексеруге қажетті терең ойластырылған гипотеза немесе ғылыми болжам болады. Әдетте гипотеза, біріншіден, зерттеушінің ойынша, оқушылардың қабылдауына лайықты білім мен дағды және іскерлікті анықтау; екіншіден, оқытудың неғұрлым қолайлы әдістері мен кұралдарын іріктеп алу тұрғысынан жасалады. Екінші шарты - гипотезаны іске асыру үшін оқу әдістемелік материалдар (оқушылар үшін оқу мәтіндерін, сұрақтар мен тапсырмаларды, үлестірмелі дидактикалық матери-ал) дайындау, осыдан кейін эксперименттік оқу жүргізілетін болады. Педагогикалық экспериментті ұйымдастырудың көп тараған түрі - эксперименттік және бақылау сыныптарына бөлу. Бұл ретте бір сыныпта (эксперименттік) жаңа оқу материалы немесе жаңаша оқыту әдісі енгізіліп, бас-қа сыныпта (бақылау) оқыту өзгеріссіз жүргізіледі. Екі сыныпта да оқушылардың даярлығы мен үлгерім дәрежесі бірдей болуы қажет. Әдістемелік ғылымның дамуы үшін қазіргі кезде эксперимент кеңінен қолданылып жүр, ол алынған қорытындылар мен ұсыныстардың ғылыми-практикалық маңыздылығының ақиқаттығын дәлелдейді. Әдетте теориялық және эмпирикалық зерттеу әдістері өзара тығыз байланыста қолданылады. Бұл әдістердің барлығы да (мәселен, зерттеу гипотезасын анықтауда, жинақталған педагогикалық фактілерді қорытындылауда т.б.) зерттеудің барлық әдістері - анализ, синтез, ин-дукция, дедукция, абстрактылау, жинақтау, салыстыру сияқты логикалық операциялардың жәрдемімен жүргізіледі. 4. Қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері Қазақ тілі оқыту мақсаттары үш топқа біріктіріледі. 1. Білім беру мақсаттары: оқушыларға ана тілі туралы ғылымның негіздерін беру; тілдің қоғам өміріндегі маңызын аша көрсетіп, оны меңгерудің өндірісте, қоғам өмірінде аса қажетті екендігін түсіндіру; оқушының ана тілінен жақсы білім алуына мүмкіндік туғызу; тілдің қатынас құралы екендігіне көздерін жеткізу; түрлі әдіс-тәсілдер арқылы оқушылар-дың ауызша, жазбаша тілдерін дамытып, онымен қаруландыру; оқушылар-дың тіл мәдениетін қалыптастыру; өздігінен сөйлей, жаза білуге жол ашу. 2. Тәрбиелік мақсаттар: оқушылардың тілдік құбылысқа көзқа-расын қалыптастыру; тілдің адам қоғамымен бірге жасасып, өмір сүретінін, қоғам үшін қажетті қарым-қатынас құралы болатындығын түсіндіру; тілдің жан-жақты дамуына жасалып отырған жағдай қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беру актісімен дәлелденіп, оқушылардың сенімін арттыру, көздерін жеткізу; оқушылардың салт-дәстүр сезімдерін қалыптастыру, қазақ тілі сабақтарында еңбек тәрбиесін уағыздап, еңбек ардагерлері жайындағы мағлұматтар арқылы еңбекке баулу. 3. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту: ана тіліне деген қызығушылықты арттыру; оқушылардың байқағыштық, елес-болжамдық, ес, ойлау, сөйлеу қабілеттерінің дамуына жол ашу; оқушылардың тілдік проблеманы өздері шеше алатындай дәрежеде үйрету; тіл фактілеріне, құбылыстарына жан-жақты, жинақты түрде қарау қабілетін, өз бетімен тіл фактілерін талдау іскерлігін қалыптастыру. Қазақ тілі пәнінің міндеттері: 1) Толық сауатты адамдар даярлау; 2) оқушылардың творчестволық күштерін, танымдық қабілетін, өздігінен жұмыс істеу дағдыларын дамыту.Қандай адамды толық сауатты дейміз? Тілдің өзі мен оның грамматикалық құрылысы туралы білімдердің белгілі бір жиынтығын меңгерген адамды; ана тілінің барлық мүмкіндіктерін пайдалана алатындай болып қаруланған адамды; әдеби тілмен дұрыс сөйлеудің, мәнерлеп оқудың дағдысын игерген, грамматикалық және стилистикалық тұрғыда ауызша, жазбаша тіл ұстартуды жақсы игерген адамды толық сауатты адам деп есептейміз. Қазақ тілін оқыту міндеттерін мектептің ойдағыдай жүзеге асыру жағдайлары, қазақ тілін оқытудың қиын да күрделі міндеттерін шешу мына сияқты шарттарға (мектептің жалпы материалдық базасынан басқа) тікелей байланысты: бір жағынан мұғалімнің теориялық және практикалық даярлығы дәрежесіне, тәжірибесіне, екінші жағынан мұғалімнің қолында қазақ тілін оқытуды жақсы жолға қою үшін қажетті құралдардың болуына байланысты. Мұндай құралдардың қатарына мыналар жатады: а) бағдарламалар (түсінік сөзі бар) - оқылатын материалдың мазмұны мен көлемін анықтайды, материалды сынып-сыныпқа бөлуді реттейді; ә) оқулықтар мен оқу құралдары (көрнекі құралдар) - мұғалімнің жәрдемімен оқушылар сыныпта пайдаланады, өздігінен жұмыс істеу үшін сабақта және үйде пайдаланады; б) ғылыми талданған мектептің, үздік тәжірибесін ескеріп жасалған пәнді оқыту әдістемесі.
5. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мазмұны. Оқушы мектепте тілді оқу нәтижесінде тілдің өзі туралы, оның грамматикалық құрылымы мен сөздік құрамы жөнінде, тілдің дамуы, жетілу заңдары мен тарихы жөнінде мағлұматардың белгілі бір жиынтығын білуге тиіс. Тілдің қоғам өміріндегі, адамның өндірістік ісіндегі рөлінен хабардар болу керек. Әдеби тілдің ауызша және жазбаша түрін әр түрлі жағдайда практика жүзінде пайдалана білуге, оның айтылу, лексикалық жәнеграмматикалық нормаларын игеруге, сауатты жазуға дағдылануға, әсерлі сөйлеуге, мәнерлеп оқуға т.б. тиіс.
Қазақ тілі пәнінің мазмұнына білім, дағды, іскерік енеді. Бұлар оқулық пен бағдарламада айқын көрсетілген.
1.Білім - жалпы алғанда сыртқы дүниенің сәулесі, обьективті шындықтың тілдік формадағы идеялық қайта көрінісі ретінде сипатталады. Білім теориялық және эмприкалық болып екіге бөлінеді. Теориялық білім - заттар мен құбылыстардың мәнін білдіреді, олардың ерекшеліктерін, ішкі байланыстары мен қарым-қатынастарын айқвындайды. Теориялық білім дегеніміз жинақталған ұғым. Ол теориялық заңдар, заңдылықтар, себеп-салдарлық байланыстар, ұғымдар түрінде беріледі. Эмприкалық білім обьектілер мен құбылысиардың сыртқы ерекшеліктерін білдіреді., бұған түсініктер мен фактілер жатады.
Ұғымдар - дүниенің ойлаудағы сәулелену формаларының бірі, ұғымдардың пайда болуы - абстракт ойлаудың нәтижесі. Ұғымның екі түрі болады: жалпы ұғым және жекелік ұғым.
Жалпы ұғым - жекелеген заттар не құбылыстар емес, біртектес заттар мен құбылысчтардың тұтас бірлігі. Олар бір атаумен беріледі. Мысалы. Дыбыс, қосымша т.б.
Жекелік ұғым - нақты тілдік обьектілер жөніндегі ұғымдар болады. Мысалы, дауысты дыбыс, жұрнақ, жалғау т.б.
Себеп-салдарлық байланыстар обьектілердің, құбылыстардың, процестердің арасындағы себептік қатынастарды білдіреді. Бұл байланыстарды тереңірек ашу тілдік құбылыстың ғылыми дәрежесін айқындайды.
Заңдылықтар обьектілердің, құбылыстардың, процестердің арасындағы неғұрлым негізгі, әрқашан қайталанып отыратын, біршама тұрақты байланыстар мен қатынастарды білдіреді.
Түсініктер - тілдік обьектілердің сезім бейнелері. Бұл суретердің жасалуына байланысты түсініктер ес және елес түсініктер болып бөлінеді.
Фактілер тіл пәнінде алуан түрлі: дыбыс, буын, сөз, сөз тіркесі, сөйлем.
2. Дағды әрекеттің автоматты орындалуы болып есептеледі.
3. Іскерлік - әрекет тәсілі болып есептеледі. Ол арқылы оқушы алған біліміне сүйенеді, оны үй тапсырсаларын орындауда қолданады, жаңа білім алады. Іскерлікті пайдалану әр уақыт ойлануды қажет етеді, онда автоматтық болмайды. Іскерлікті пайдалана отырып оқушылар әр түрлі ойлау әрекетін іске асыралды - анализ, синтез, жинақтау, абстрактілеу, салыстыру - бұлардың бәрі оқушылардың ойлауын дамытады. Дәрісті қорытындылау: Қазақ тілінің әдістемесі ғылымының зерттеу нысаны мен пәні, методологиялық - теориялық негіздері туралы мағлұмат. Қазақ тілінің оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу, даму жолдары. Әдістемелік мұра және оны талдау әдістері
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Қазақ тілін оқыту әдістемесі - ғылым. Себебі ....
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттеу обьектісі
3. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми-зерттеу әдістері
4. . Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық әдістері
5. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің эмпирикалық әдістері
6. Қазақ тілін оқыту мақсаттарын атаңыз
7. Қазақ тілі пәнінің міндеті
8. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің міндеті9. Қазақ тілі пәнінің мазмұны
10. Білім нешеге бөлінеді?
11. Дағды дегеніміз не?
12. Іскерлік дегеніміз не?
Әдебиеттер:
1. Қазак тілі окулықтары мен бағдарламалары
2. Салқынбай А., Көккөзова М.Қазақтың тілші-әдіскер тұлғалары. Алматы, 2006
3. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 20054. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
5. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№2Дәріс. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздері. Қазақ тілін оқыту әдістемесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары.
Мақсаты: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздеріне шолу жасау. Қазақ тілін оқыт әдістемесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысын көрсету. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары туралы білім беру
Жоспар:
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің тіл білімімен байланысы
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің психологиямен байланысы
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің педагогикамен байланысы
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары
а) Қазақ тілін оқытудың ғылымилық ұстанымыә) Жүйелілік ұстанымыб) Көрнекілік ұстанымы
в) Саналылық пен белсенділік ұстанымыг) Тероияны практикамен байланыстыру ұстанымығ) Түсінуге жеңіл қолайлылық ұстанымыд) Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру ұстанымы
1. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы Тіл білімімен байланысы. Лингвистика мен әдістеме бір-бірімен тығыз байланыста жүреді. Әдістеме мен лингвистика ғылымдарының байланысы оқу үрдісінің екі жағы - оқыту объектісі мен оқыту тәсілінің тығыз бірлікте жүретіндігі арқылы анықталады. Яғни оның алғашқысы неге үйрету керек деген мәселені анықтаса, екіншісі қалай үйрету керек дегенді шешеді. Көптеген атақты лингвистердің шебер әдіскер болғандықтарының өзі бекерден-бекер емес. Олардың ішінен Л.В.Щерба, О.Есперсен, А.Х.Востоков, Ф.И.Буслаев, А.М.Пешковский сияқты белгілі ғалым-лингвистерді атап өтуге болады. Бұл ғалымдардың барлығы да лингвистика мен әдістеме ғылымының бірлікте жүретінін көрсете отырып, оны ары қарай дамытуға ықпал жасады. "Таким образом, мы приходим к очень важному выводу, а именно, что методика преподавания иностранных языков опирается, в отличие от прочих методик, не только на данные психологий, но и на данные общего или теоретического языкопознания", - деп Л.В.Щерба лингвистика ғылымының әдістеме ғылымында атқаратын рөлі туралы пікір айтады.
Тіл білімінің негізгі заңдылықтарын жетік меңгермей тұрып, тілді дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білуге үйрету мүмкін емес. А.Байтұрсынұлы "Тіл - құрал" еңбегінде: " ... сондықтан сөйлей білу қандай керек болса, жаза білудің керектігі онан да артық. Сөйлеген сөздің жүйесін, қисынын келтіріп, сөйлеу қандай керек болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу сондай керек. Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орында қалай өзгеріп, қалайша біріне-бірі қилысып, жалғасатын дағдысын білу керек",- деп қорытынды жасайды . Бұл жерде ғалым дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білу үшін негізгі тілдік заңдылықтар мен қағидаларды білудің маңыздылығын көрсеткен.
Сондай-ақ, ғалым Ф.Ш.Оразбаева: "Лингвистикалық заңдылықтар мен грамматикалық ережелерді үйренбей тұрып, адам өз ойын дұрыс жеткізе алмайды, сол тілде сөйлей алмайды",- деген тұжырым жасайды.
Яғни, қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтін басты нысаны оқушыларға тілді меңгерту болғандықтан, ол ең алдымен тіл біліміне арқа сүйейді. Өйткені мектепте қазақ тілі пәнінен өтілетін материал тіл білімі ғылымының негізінде белгіленеді. Атап айтқанда, фонетиканы оқыту әдістемесі, лексиканы оқыту әдістемесі т.с.с. аталудың өзі тікелей қазақ тіл білімі салаларының атаулары екені өз-өзінен түсінікті. Сондай-ақ, мысалы, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік талдаулар - әдістемелік тәсілдер, ал бұл атаулардың өздері және мазмұны тіл біліміне тән. Ендеше қазақ тілін оқыту әдістемесі өзінің бұдан былайғы даму барысында тек педагогикалық қана емес, белгілі дәрежеде тіл білімдік ғылым болып та қалыптасуда. Мысалы, тіл білімінен берілетін фонетикалық мағлұматтар дыбыстарды дұрыс айту, жазу, дұрыс сөйлеу, мәнерлеп оқуға, емлеге үйрету сияқты әдістемелік мәселелермен тығыз байланысты іске асырылады.Ендеше әдістемелік негізде мектеп грамматикасы мен ғылыми грамматика бір-бірімен тығыз байланысты, тіпті біртұтас деуге де болады.
2. Психологиямен байланысы. Психология оқушының психологиялық ерекшеліктерін сипаттайды: жоғары жүйке жүйесінің қызметі туралы ілімге сүйене отырып, ол оқытудың әдісі мен тәсілін психологиялық тұрғыда дәлелдеуге көмектеседі. Сөйтіп қазақ тілін оқытуға байланысты әдістемелік мәселелерді дұрыс түсініп, практика жүзінде шешуге мүмкіндік береді.Мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау және есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге жағдай жасайды, оқушыларды жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады Оқушының психологиясын білмей тұрып, қазақ тілі әдістемесі ұсынған әдістер мен тәсілдерді тиімді пайдалану мүмкін емес. Бұл әдістер мен тәсілдер оқушылардың жеке басының ерекшеліктерін, ойлау қабілетінің даму процесін, жалпы жетілуін есепке алмайынша, мақсатқа жете алмайды. 3. Педагогикамен байланысы. Жалпы тұрғыда педагогика жас ұрпақтарға білім, тәрбие берудің мәні, мақсаты, мазмұны, әдістері, құралдары мен ұйымдастыру түрлері туралы ғылым ретінде сипатталады. Дидактика педагогиканың маңызды бір бөлігі - оқытудың жалпы теориясы ретінде қазақ тілі әдістемесінің негізі болып табылады. Әдістеме дидактика ұсынған оқыту принциптеріне, оқыту әдістерінің теориясына сүйенеді. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында ұрпақ тәрбиелеу проблемаларын талдап-шешуге қатысады, қазақ тілі сабақтарында берілетін тәрбиенің жолдарын (бұл тәрбиеге мазмұны сәйкес материалды, мысалдарды сұрыптау, көркем шығарма материалын пайдалану т.б.) тіл құралдары арқылы іске асыруды жан-жақты қарастырады. 4. Қазақ тілін оқытудың ұстанымдары
Қазақ тілі әдістемесі - ана тілін ұғынудың заңдылықтарын, тілдің қыры мен сырын балаға үйретудің жолдары мен құралдарын зерттейтін педагогика ғылымының бір саласы. Педагогика ғылымының дидактика саласы оқыту; ұстанымдарын, оқуды ұйымдастырудың алуан түрлі әдіс-тәсілдерін, білімді игертудің ең тиімді, ұтымды жолдарын, іскерлік пен дағдыны қалыптастырудың амалдарын зерттейді. Сабақ үстінде, тақырыпты меңгерту барысында мұғалім дидактиканың оқыту, білім беру жөніндегі теориялық қағидаларына сүйенеді.
XVIII ғасырда өмір сүрген әйгілі чех педагогі Ян Амос Коменский дидактика саласында еңбек етіп, кейінгі ұрпаққа өшпес із қалдырды. Педагогтің "Ұлы дидактика" еңбегінен кейінгі ұрпаққа өнеге болатындай сөздер орын алды. Кейбір педагогтар баланың сезім қабілетін ескермей, оның ақылын дамытуды ғана көздеген. Оқыту мен тәрбиелеудің бұл тәсіліне Я.А.Коменский қарсы болды. Ол әр түрлі сыртқы әсерлерді адамның қабылдауы сезімнен басталатындығын өз еңбегінде айтқан. Оқу- тәрбие жұмысының негізгі әдісі - баяндау мен сөзге құрылған бақылау емес, дидактика заңдарын терең қолданып, жаттықтыру, яғни білімді іскерлік негізінде меңгеріп, оны дағдыға айналдыру. Осы тұрғыда Я.А.Коменскийдің мектепті жаттығу орнына балауының маңызы зор. Ол: "Білімнің негізі зат пен құбылыстың өз табиғатынан алынсын. Ұстаз аз сөйлеп, шәкірт көп үйренетін болсын. Тәртібі жоқ мектеп сусыз диірменге ұқсайды. Білімнің негізінде әдемі зат, көркем текст содан соң талдау, аяғында қорыту тұрады" - деген дидактикалық қағидалары осы күнге дейін өзінің құнын жойған жоқ.
Я.А.Коменскийдің идеясын одан әрі жалғастырған орыс педагогі К.Д.Ушинский ана тілін мектепте оқылатын пәндердің негізгісіне теңеп: "Ана тілін толық меңгермеген бала тарихты, географияны, жаратылыстану ғылымдарын және математиканы үйренген кезде теореманы немесе математикалық есепті өз сөзімен айтып бере алмайтын күйге ұшырайды. Ана тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне жинастыратын басты, өзекті пән екені енді түсінікті емес пе?"- деген болатын. К.Д.Ушинский оқу материалын меңгеруде әңгіме, салыстыру, пысықтау, бекіту сияқты әдістерді тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді.
Дидактика - педагогика ғылымының білім беру және оны оқыту теориясын қарастыратын саласы. Ол білімнің мазмұнын, ғылыми негізін, оқыту әдістерін зерттейді. Нені оқыту керек, қалай оқыту қажет деген сұрақтарды шешіп отырады. Осы мәселелер женінде өзінің ұстанымдарын белгілейді.
Қазақ тілін оқыту жөніндегі әдіскер-ғалымдардың еңбектерінде дидактикалық ұстанымдардың бірнеше түрлері қамтылған. Б.Құлмағанбетова дидактикалық ұстанымдардын сегіз түрін, атап айтқанда, оқытудың ғылыми ұстанымын, жүйелілік ұстанымын, материалды дұрыс орналастыру ұстанымын, алдын-ала болжау ұстанымын, саналылық ұстанымын, оқытудың берік, тиянақты болу ұстанымын; теория мен практиканы өмірмен байланыстыру ұстанымын, оқытудың көрнекілік ұстанымын ұсынады.
С.Қазыбаев балаларды тәрбиелеу әрі дамыту,оқу материалын саналы меңгерту, ғылыми дұрыс білім беру, білім, білік, дағды беріктігі, түсініктілік, көрнекілік, оқушылардың оқу еңбегінде көрсеткен белсенділігі мен өздік жұмысы, білімнің жүйелілік және бірізділігі, оқытудың сабақтастығы ұстанымдарын -барлығы тоғыз ұстанымның қажеттігін айтады.
Әдіскердің ұсынған сабақтастылық ұстанымы Б.Құлмағанбетова ұсынған алдын-ала болжау ұстанымына ұқсас. Дегенмен, айырмашылығы да бар. Бұл екі ұстаным да алдыңғы сабақта өтілген материалдың толықтырылатынын ескертеді. Бірақ, алдын-ала болжау - алдыңғы сабақта оқытылатын материалды меңгертудің тиімділігін алдын-ала болжап, бастауыш сыныптарда өтілген тақырыптар жоғары сыныптарда толықтырылып өтілетініне сүйенеді. Ал сабақтастық ұстанымында әр күн, әр тақырып, әр бөлім бір-бірімен сатылап байланысады.
Ә.Исабаев ұстанымдарды ғылыми, жүйелі, көрнекілік, саналылық пен белсенділік, теорияны практикамен байланыстыру, түсінуге жеңіл қолайлылық, оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру ұстанымдары деп топтастырады. Әдіскер ұсынған оқушылардың психикалық ерекшелігін ескеру ұстанымы басқа әдіскерлердің еңбектерінде кездеспейді.
А.Әбілқаев оқытудың тоғыз ұстанымын ұсынады. Әдіскер ұсынған жаңа ұстаным - перспективті ұстанымы. Перспективті ұстанымы оқыту тек әрбір сабақтың ғана мақсатын көздемей, сол сабақта не оқытылады, қазіргі оқытылып жатқан материалды оқушылар ұққанда, оның келешекте өтілетін материалды меңгеруге қандай көмегі бар дегенді негізге алады.
Қазақ тілін оқытудың барысында мұғалім оқытудың формалары мазмұнын, міндеттерін шешуде, әдістемені анықтауда дидактикалық принципті басшылыққа алады. Принцип - латын сөзі основа первоначально-руководящая идея... қазақшасы - оқытуда басшылыққа алатын идея, қағида. Қазақ тілін оқытудың барлық сатысында бағыт беретін негізгі жұмыс бағыты осы.Дидактикалық принципті алғашқы зерттегендер: чехтың ұлы педагогі Я.А.Коменскийден басталса, орыстың ұлы педагогі К.Д.Ушинский, қазақ халқында Ы.Алтынсарин құнды пікір айтты. Оқытудың бағытын, принциптерін зерттеуде Одақ /кеңес/ кезінде педагог ғалымдарымыз көп еңбек сіңірді. Мысалы, Н.А.Сарокин оқыту принциптерінің 8 түрін тұжырымдап көрсетсе, М.А.Данилов /"Дидактика средней школы"/ 1975 ж. кітабында дидактикалық принциптің 7 түріне түсінік береді. Т.А.Ильина "Педагогика" кітабында оқытудың 7 түрлі принциптеріне анықтама береді. Ю.К.Бабанский /Педагогика, І977 ж./ оқыту принциптерінің 13 түріне тоқталады. Қазақ балаларын оқытуда Ы.Алтынсарин мұғалімдерге өте жоғары талап қоя білген: <<...әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру, өз оқулығында /"Қырғыз хрестоматиясы"/ тақырыптарға сәйкес суреттеу, сурет арқылы беру сияқты, көркем жазуды, әріптердің формасын дұрыс түсінуге, дағдыландыруды үйрету ...шәкірттердің барлық сезім мүшелерінің - көз, қол, есту қабілетін, тілді, зейінді дағдыландыру, баланың барлық қабілеттерін жаттықтыру арқылы және оған өз бетімен жұмыс істеу керек>>, - дейді. Ы.Алтынсарин оқыту принциптеріне: түсініктілік принципі, көрнекілік принципі, жаттығу принципі, өз бетінше оқыту, саналылық принципін ұсынған. Қазақ тілін оқыту әдістемелерінде оқытудың 4 және 7 түрлеріне талдау жасалынған.Сонымен қазақ тілін оқыту принциптері былайша топтастырылады:
а) Қазақ тілін оқытудың ғылымилық ұстанымыә) Жүйелілік ұстанымыб) Көрнекілік ұстанымы
в) Саналылық пен белсенділік ұстанымы г) Тероияны практикамен байланыстыру ұстанымы ғ) Түсінуге жеңіл қолайлылық ұстанымы д) Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру ұстанымы
Заман талабына сай оқыту принциптері іздеуді, зерттеуді қажет ете береді. Қазақ тілін оқытудың ғылымилық ұстанымы Қазақ тілінің негізгі салаларын оқыту да ғылыми фактілерге, дәлелдеулерге, ұғымдарға, екінші сөзбен айтқанда, ғылыми принципке негізделеді. Профессор Ә.Исабаев: <<Оқушыларға берілетін тілдік мәліметтер төмендегі өлшемге сәйкес болуы қажет: Меңгерілетін объектінің термині анық болуы қажет, мәселен төртінші және бесінші сынып оқушыларына берілетін және онымен таныстырылатын терминнің аясын аса ғылыми дәрежеде кеңейтіп беруге болмайды: айталық дауысты дыбыстарды - вокализм деп, дауыссыз дыбыстарды - консонантизм деп түсіндіруге келмейді. Сондай-ақ қосынды дауыстыларды - дифтонгит деп түсіндіруге болмайды. Сондықтан да қазақ тілінен нақтылы білім беруде, сол сынып деңгейіне ғана сиятын терминдерді ғана пайдалануға болады>>, - дейді.Сонымен қатар меңгерілетін тақырыптарды өзіндік белгілерінің, анықтамалар мен ережелерінің, берілетін практикалық дағдылардың дәл, анық болуы мектеп оқушыларының тілдік материалды жан-жақты түсінуіне септігін тигізеді. Сөйтіп, қазақ тілін оқыту барысында оқытушы берілетін білімнің (тақырыптың) ғылыми жағына, оның зерттелуі, тарихи даму ерекшелігі, ғылыми фактілер, анықтамалар, терминдерді оқушылардың жас ерекшелігіне қарай түсінікті айту арқылы жүргізеді. Жүйелілік ұстанымы
Қазақ тілін оқытуда оқытушының бірінші басшылыққа алатыны - әр сыныптың жас ерекшелігіне байланысты білім көлемінің бір жүйеде берілуі. Бағдарламада берілген материалдың орналасу жүйесі бастауыш сыныпта, орта және жоғарғы сыныпта көрсетілген. Берілген материалдар сабақтаса отырып, толықтырылып, кеңейтіліп, сатыдан сатыға өткен сайын тереңдеп ғылыми жағынан байып отырады. Мысалы: 6-сыныпта <<Зат есім>> тақырыбы бойынша алдымен анықтамасы, сұрақтары, мағыналары, түрлері оқытылса 7-сыныпта <<Зат есімнің түрленуі>> тақырыбымен толықтырылады. Яғни, зат есімнің көптелуі, тәуелденуі, септелуі, жіктелуімен сабақтастырылады. Бағдарламада көрсетілген тәртіптелген өзара байланысты білім жүйесі ғана жас ұрпаққа іс жүзінде пайда келтіріп, әрі қарай білімді терең игеру жүйесіне түседі. К.Д.Ушинский: <<Тек жүйе ғана бізге өзіміздің білімімізді бақылауымызға толық билік береді. Үздік-үздік өзара байланыссыз білімге толы бас, ішінде барлық заттары шашылып жатқан, онан қожасының өзі де ештеңе таба алмайтын қоймаға ұқсайды, ішінде білімсіз жүйесі ғана бар бас, барлық жәшіктеріңде жазуы бар, ал жәшіктері қаңырап бос жатқан дүниеге ұқсас>>. /К.Д.Ушинский: <<О преподавании русского языка. Соч. 5, М.: Изд-во, АПН РСФСР, 1949, ст. 355/. К.Д.Ушинский жүйелілік қана өз білімімізді толық меңгеруімізге мүмкіндік береді деп санаған. Бірімен-бірі байланыспаған әр түрлі мәліметтердің үзінділері түріндегі білімнен адам өзіне керегін тез таба да, пайдалана алмайды деген болатын. Сондықтан оқушыға оқытылуға тиісті тілдік мәліметтер әбден ойластырылған, тілдің табиғатына сай, олардың бір-бірімен байланыстылығының негізінде берілуі керек.Жүйелілік принципі жаңа материалды түсіндіруде, білім мен дағдыларды бекітуде, біріккен сабақ құрылымында, білім мен дағдыларды тексеруде, пысықтау мен қайталауда, үй тапсырмасын беруде және оны тексеріп, еске түсіруде іске асырылады. Көрнекілік ұстанымы
Көрнекілік принципі пәнді оқыту ісінде өте маңызды орын алады, тілді оқытуда ерекше қызмет атқарады.К.Д.Ушинский таныс емес бес сөзді қаншама қайталап қиналатын оқушы сурет арқылы көрсетілген жиырма сөзді лезде үйреніп алады деп бекер айтпаған. Он рет айтқаннан бір рет нақтылы көрсеткеннің пайдалы екеніне ешкім де таласпайды. Сондықтан мұғалім қазақ тілі сабағында көрнекілікті өте ұтымды қолдануы қажет.Көрнекілік принципі оқушылардың қазақ тілінен берілген білімді көрнекілік арқылы оқытуға бағыт береді. Ең алғаш оқытудағы көрнекілік туралы айтып, құнды пікір қалдырған Я.А.Коменский болатын. Оның көрнекілік туралы айтқан "Алтын ережесінде": "...бала сезімі қабылдай алатын нәрселердің барлығын сезім әсерлерін туғыза білдірген жөн: көруге болатынды көзге көрсет, естуге болатын нәрсені құлақ қойып тыңдасын, иісін иіскеп білсін, дәмін татып көрсін, қолына ұстап нәрсенің қатты, жұмсақтығын, т.б. байқасын..." - деген болатын /Я.А.Коменский. "Ұлы дидактика"/. Оқушы казақ тілінен берілген білімді /схема, таблица, плакат, сурет т.б./ көріп қана қоймайды, арнаулы сұрақтарға жауап іздеп, ең маңызды қасиеттерін білуге ұмтылады. Көрнекіліктің түрлері көп. Әр тақырыптың ыңғайына қарай көрнекілікті таңдауға болады. Көрнекіліктің түрлерін педагогиканың дидактика тарауында көрсеткен. Жаратылыс көрнекілігі. кептірілген өсімдіктер, хайуандар мен құстардың тұлыбы, минералдар және т.б. жатады. Оқушыларды табиғатқа экскурсияға апару арқылы шағын әңгіме, мазмұндама, шығарма жаздыру; Заттар және бейнелеу көрнекілігі: муляж, геометриялық фигура, макет, портреттер, архитектура, кескіндеме және мүсін үлгілері, жер бетінің бедері т.б.
Символикалық көрнекілікке карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер жатады. Мысалы кестенің бірнеше түрлері бар. Олар: хронологиялық, синхрондық, тақырыптық, графикалық кестелер.
Экранды - динамикалық көрнекілік шындық дүниені бейнелейді. Олар: диапозитивтер, диафильмдер, эпипроекциялар, оқу киносы, оқу теледидары.
Дыбысты техникалық көрнекілікке грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыштар жатады.
Көрнекі құралдар оқу материалдарын, әсіресе, теориялық ережелерді есте жақсы сақтау және жеңіл түсіну үшін қолданылады. Саналылық пен белсенділік ұстанымы
Мектеп оқушыларына қазақ тілінен білім беру барысында олардың саналы түсіну қабілеті дамытылып отырылады. Тілдік фактілерге байланысты мәліметтерді оқушылар жаттанды түрде емес, саналы түрде меңгеруі керек. Саналы түрде меңгеру үшін мынадай жұмыс түрлері іске асырылады: 1) Тілде берілетін мәліметтерді жеке түсіндіріп, ол мәліметтерді өз түсінігі бойынша айтқызып отыру. Түсіндіру кезінде объектілердің өзіндік белгілері толық қамтылуы қажет; 2) Түрлі жаттығу жұмыстарын жүргізу арқылы оқушылар тапсырманы еркін орындау керек; 3) Күнделікті, тоқсандық және жылдық қайталаулар кезінде өткен материалдарға байланысты сұрақтарға толық жауап болуы тиіс; 4) Орфография мен орфоэпияға байланысты дағдыларды шартына қарай орындай білуі керек; 5) Күнделікті өмір қажетіне қарай практикалық дағдыларды саналы түрде меңгеруі керек. Білімді саналы меңгерту - мұғалімнің білімдарлығы, түсінігінің айқын дәлдігі, жеткілікті түсіндіруінен көрінеді. Білімді саналы меңгерген оқушы өз белсенділігін оқудың бүкіл барысында көрсете алады. Саналы көзқарас білімді саналы меңгерумен бірге, оқушының іскерлік пен дағдыны саналы меңгеруге қалыптастырады. Бұл принцип - қағида, қазақ тілінен беріліп отырған білімді шеберлікпен айқын да, анық түсіндіргенде, таным процесінің аяқталу барысында /жаңа білімді түсіндіргеннен кейін/ белсенділік танытады.Белсенді оқушы алған білімін жаттығу кезінде де көрсете алады. Белсенділіктің көрінбеуі жайында академик Ю.К.Бабанский: "Сабақ үстінде белсенділіктің көрінбеуі - оқытушы білімді саналы игермегенін, <<формализм>> ең алдымен, айқын ситуацияға сәйкес методикалық әдіс-тәсілді таңдай білмеуінен көрінеді", - дей келіп, екіншіден, мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасының нашарлығынан - деп, олардың сабаққа деген ықыласын, ынта-жігерін жоятынын айтады (Ю.К.Бабанскйй. "Оптимизация процесса обучения", Москва, 1977. Принципы обучения, с. 26.). Қазақ тілі сабағында білімнің төмен берілуі, оқушының психологиясымен санаса алмаған, педагогикадан да хабары шамалы, методиканы жете білмеуден болады. Ғалымдардың пікірінде, мұндайды - <<оқытудағы формализм>> дейді. Білімді саналы да, сапалы игерген оқушылар - сабақта үнемі белсенділік көрсетіп отырады. Тероияны практикамен байланыстыру ұстанымы
Мектепте қазақ тілінен алынған теориялық білімді күнделікті өмір қажетіне қолдана білу теорияны практикамен байланыстыру принципі болып табылады. Оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағдылар беріледі. Осы алған білімдерін кеңейте отырып, оны күнделік өмір қажетіне жаратады. Оқушыларға диалогтық сөйлемді меңгертумен бірге монологтық сөйлеу де үйретіледі. Оқушылар ауызша мазмұндаудың бірнеше түрлерін де меңгереді. Сонымен бірге ауызша және жазбаша тілін дамытуға, жылдам әрі саналы мәнерлеп оқуға, әртүрлі баяндамалар жасауға және іс қағаздарының алуан түрлерін жазуға дағдыландырылады. Қазақ тілінен берілетін теориялық білім мына сияқты практикалық мақсаттарды жүзеге асырады: 1) тілден алған теориялық білімін ауызша және жазбаша мақсатта қолдана білу; 2) түрлі талдаулар жасай білу; 3) орфография мен орфоэпиядан алған білімді ауызша және жазбаша түрде сауатты іске асыру. Түсінуге жеңіл қолайлылық ұстанымы
Дидактиканың түсінуге жеңіл қолайлылық принципінің де маңызы зор. Бұл сабақтың алғашқы күнінен бастап үнемі сақталуға тиісті. Мысалы, алғашқы үйретілетін сөзді таңдауда бір буынды сөзді үйрету мен көп буынды сөзді үйретуді салыстырып, оқушы оның қайсысын тез үйренеді деген сұраққа тәжірибелі мұғалімдер бір буынды сөзді оқушы тез үйренеді деп жауап береді. Бұл алғашқы сабақтарда қолданылса, сол қалыпта қалуы мүмкін емес. Себебі барған сайын оны күрделендіру принципін ұстану керек.Бұл - бір сыныптағы әр сабақта, әр сыныпқа көшкен сайын тілдік материалды оқыту процесінде қолданылатын принцип.Бұл принцип оқушылардың жас ерекшеліктерін, білім дәрежесі мен сынып түрлерін ескере отырып, мұғалімнің түсіндіруі, оқулық тілі және оның баяндау желісі сияқты үш түрлі ерекшеліктерді басшылыққа алады. Қазақ тілінен берілетін теориялық білімнің анықтамалары мен ережелері, терминдері мен өзіндік белгілері, жасалу жолдары мектеп оқушыларының қабылдау, ойлау сияқты психикалық қасиеттеріне лайықты түсіндіріледі. Түсінуге жеңіл қолайлылық принципін іске асыруда мұғалім мынадай әдістемелік жүйені пайдаланады: Алдымен қазақ тілінен тақырыптарды дәл таңдап алып, оны жеңіл мысалдармен түсіндіреді; тілдік тақырыптардың өзіндік белгілерін анықтайтын мысалдар көрсетіп, оларды талдайды; тақырыптың өзіндік ерекшеліктерін оқушыларға айтқызып, ауызша мысалдар келтіртеді; бұл мысалдарына талдау жасатады; талдау үстінде тақырыптың өзіндік белгілерін саралап айтқызып, қорытынды пікір шығаруға төселдіреді. Оқытудың психологиялық ерекшелігін ескеру ұстанымы Әр сыныптың өз білім деңгейі болатыны белгілі. Сонымен қатар оқушының өзіндік жас ерекшелігі мен психикалық ерекшелігі бар. Сондықтан да қазақ тілін оқытуда осы ерекшеліктер ескеріліп, тілдік материал соған лайықталып беріледі. Оқушының психикалық ерекшелігі мен білім деңгейінен оның білімді қабылдау мүмкіндігі туады. Ал ол оқу материалының оқушының қабылдау мүмкіндігіне сәйкес болуын талап етеді. Қазақ тілін оқытуда осы принцип сақталса, ол оқушының тақырыпты меңгеруіне қолайлы жағдай болып табылады.Тілді оқытуда бұл қағида сақталмағанда, түрлі қолайсыз жағдайлар болуы мүмкін. Мысалы, оқушының әлі келетін немесе әлі келмейтінін есепке алмай, бірден қиын материалды көп етіп беру арқылы оқушыда тақырыпты меңгеру қолымнан келмейді деген пікір туғызуға да болады. Ол оқыту ісінің нәтижесіздігін туғызады. Сондықтан оқушының психикалық ерекшеліктерімен санасып отыру мұғалімге ерекше міндет жүктейді.Сонымен оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағдылар беруде олардың психикалық қасиеттері, оқуға бейімділігі, икемділігі мен дайындық дәрежесі ескеріледі. Күнделікті сабақ үстінде оқушылардың осындай ерекшеліктеріне орай жұмыс істеу тәртібі белгіленеді. Оқушыларға өткен материал мен жаңа материалдың байланысын таптырып, тақырыптың өзіндік белгілерін қаншалықты меңгергендіктерін мұғалім бақылап отырады. Нашар және орта меңгерген оқушылармен сабақ үстінде түрлі жұмыстар жүргізіледі. Алдымен үйге берілген тапсырмаларды бақылап, тексереді. Содан кейін жаттығудың шартын дұрыс және бұрыс орындағандарына назар аударады. Өткенді еске түсіру мақсатында талдау жұмыстарын жүргізеді. Өтілген тақырып әбден меңгеріліп болған соң, жаңа материал түсіндіру, көрсету арқылы әңгімеленеді. Оқушылардың өздеріне материалдар оқытылады. Бұдан кейін өтіліп отырған материал жеке-жеке сұрақтар бойынша еске түсіріледі. Тақырыпты оқушылардың өздеріне айтқызып, қорытындылайды. Материалға лайықты жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Осы сияқты жұмыстар жүйесі негізінде әрбір оқушының оқуға деген бейімділігі мен икемділігі арта түседі.
Қазақ тілін оқытудың принциптері:
1.Тіл табиғатына зейін қою принципі. Бұл ұстаным бойынша дыбыстау мен сөйлеу дағдысының дұрыс дамуына мейлінше мән беріледі. Қазақ тілін оқытуда тілдің және сөйлеудің заңдылықтарын елемеу практикалық тіл қызметінің меңгеруге елеулі нұсқан келтіреді. Сөйлеу мен фонетикалық бірліктердің мәнін бағаламау орфографиялық сауаттылықты меңгертуде олқылыққа ұшыратады. Осы ұстаным тілді үйрету сабақтарында дәне дыбыстау мүшелерін жаттықтыру кезінде кеңінен қолданылу керек.
2. Тілдің мағынасын түсіну принципі. Тілді барлық жағынан және барша тілдік пәндерді өзара байланысты түрде зерттеу. Мәселен синтакси, морфология т.б. тілдің барлық салалары бібірімен өзара байланысты, сондықтан осы байланыстар оқыту процесінде ескеріліп отырылады.
3. Тілдік сезімге сүйену және оны дамыту ұстанымы (таза сөйлеу),
4. Сөйлеу мәнеріне зейін қою ұстанымы
Дәрісті қорытындылау: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздері. Қазақ тілін оқыт әдістемесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Жүсіпбек Аймауытовтың <<Тәрбиеге жетекші>> еңбегінің 316-320 беттердегі Дидактика ережелеріне салыстыру жүргізу.
* Оразбаева Ф.Ш., Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Оқулығының 47-56 беттерін оқу, дәріс кннспектісін толықтыру.
Әдебиеттер:
1. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 20052. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. -Алматы. 2001.
3. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
2 модуль. Қазақ тілін оқыту әдістерінің жүйесі
№3 Дәріс. Қазақ тілін оқыту әдістерінің жүйесі. Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау
Мақсаты: Қазақ тілін оқыту әдістерінің түрлерін талдап көрсету. Дидактикалық әдістер және олардың топтастырылуы туралы мағлұмат беру
Жоспар:
1. Қазақ тілін оқыту әдістерінің жалпы сипаттамасы 1. Қазақ тілін оқыту әдістерінің түрлері2. Кітаппен жұмыс әдісі3. Көрнекілік әдіс4. Техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі5. Жаттығу әдісі 1. Қазақ тілін оқыту әдістерінің жалпы сипаттамасы
Білім беру әдістеріне педагогика теориясында: <<...Білім беру әдістері оқушылардың білім мен білігін, олардың практикалық дағдысынқалыптастыру жолындағы мұғалімнің жүргізетін жұмыстарының тәсілі және оқушылар жүргізетін жұмыстыңмұғалімнің басшылығымен орындалатын тәсілі>> деген анықтама берілген.
Әдіс - белгіленген оқу мақсатына жету үшін мұғалім мен оқушы іс-әрекетінің үйлесу тәсілі немесе мұғалімнің оқушыларды білім және білікпен қаруландыратын құралдары мен тәсілдерінің жиынтығы, ал тәсіл - әдісті құрайтын әлементтер. Оқыту әдісі - оқытудың мақсатын, міндеттерін, шет тілін оқытудың мазмұнын тудыратын және оларға жетудің оқыту кезеңдері мен шарттарына сәйкес тәсілдерін айқындайтын оқытудың бағыты. Әдіс - ілім, зерттеу жолы, көздеген мақсатқа жетудің бірыңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет жүйесі. Оқыту әдістері білімдік, тәрбиелік, дамытушылық, уәждемелік қызмет атқарады, сондықтан әдістерді сабақтың дидактикалық мақсаттарына сәйкес тиімді қолдана білудің маңызы зор.
"Балалар әдебиетінің атасы" атанған Ыбырай Алтынсарин "Қазақ хрестоматиясы" және "Қазақтарға орыс тілін оқытудың қолданбасы" деген еңбегінде әңгіме әдісін қазақ мектебінде алғаш рет қолданды. Ол тіл игертуді грамматикалық ережеден емес, сөзді үйретуден бастады. Ы.Алтынсарин мектебінің балалары жаттауды ерте бастаған. Ұстаздың "Кел, балалар, оқылық!" деген өлеңін жатқа білмеген бала болмаған. Ондағы сөздердің оралымды, рифмге құрылуы, логикалық байланысының болуынан өлеңнің әрбір жолы тілге өзі оралып жатады. Оның әңгімелерінде тарихи материалдар мен салыстыру әдісі көп. ЫАлтынсарин қоғамды, адам мінезін оқу-білім арқылы ғана түзетуге болады деп сенеді.
А.Байтұрсынов өзінің "Қай әдіс жақсы" мақаласында: "Әдіс - керекшіліктен шығатын нәрсе. Әдістің жақсы-жаман болмағы жұмсалатын орнының керек қылуына қарай. Мәселен, сауаттау әдісін алсақ, бір жұрттың сауаттау ісіне қолайлы болған әдіс екінші жұрттың да сауаттау ісіне қолайлы, оларға тиіс деп айтуға болмайды. Екеуінің тілінің заңы, емлесінің жүйесі бірдей болса, біріне қолайлы болған әдіс екіншісіне де қолайлы болуы мүмкін. Егер де тілінің заңы, емлесінің немесе әрпінің жүйесі басқа болса, онда біріне жақсы болған сауаттау әдісі екіншісіне де жақсы болады деп ешкім айта алмайды"- дей келіп, дыбыс әдісі мен тұтас сөзді әдістің қайсысы қазақ тіліне көбірек керек деген мәселені мысалдар келтіре отырып береді де, осы екеуінің біріншісі (дыбыс әдісі) жақсы деп қорытады. Сонымен бірге ғалым жалқылау және жалпылау әдісі туралы өз ойларын ортаға салады. Жалқылау әдісін (айырыңқы) қай елдер бірінші қолданғаны туралы мағлүмат береді.
"Жалқылаулы-жалпылау әдіс" мақаласында "Бұл әдістің өзі қолдану жүзіндегі баспалдақтарына қарай бірнеше түрге бөлінеді"- дейді де, төмендегідей түрлеріне тоқталады: Шағын сөзді түрі; "Жазу-оқу" деген түрі; Дыбысты әдіс. Дыбысты әдістің өзін өз ішінен бес түрге бөледі: Балалармен әңгімелесу; Оқу үйретуге даярлайтын жұмыс; Сөзден дыбыстарды айырып шығару; Әріптермен таныстыру; Білген әріптерінен сөз құрау, соны оқу. А.Байтұрсынов 1927-1928 жылдары "Жаңа мектеп" журналында "Ана тілінің әдісі", "Зерттеу мен сүгіретшілік әдісі туралы" деген әдістеме мәселелерін сөз ететін бірнеше мақала жариялаған. Ғалым өзінің оқулықтарында "жеңілден ауырға, оңайдан қиынға, жайдан күрделіге" деген ұстанымды ұстана отырып, тұтас-сөз, талдау, жинақтау, сұрақ-жауап ойын әдістерін қолданған.
Бала мінезінің алуан қырлары туралы үлкен еңбек қалдырған - Жүсіпбек Аймауытұлы. Педагог-ғалымның "Тәрбиеге жетекші" (Орынбор, 1924), "Психология (жан-жүйесі) мен өнер таңдау" (Мәскеу, 1926) еңбектері ұлттық тыныс-тірлік, тәрбие жұмысы мен оның шарттары жайында ой қозғайды. Ж.Аймауытұлы педагогика ғылымына қосқан елеулі еңбектерінің бірі - "Тәрбиеге жетекші". Ағартушы-психолог бұл еңбегінде тәрбие, білім жайлы негізгі ойларын ғылыми тұрғыдан тереңдетіп, дамытып, дидактика мәселелеріне ерекше ден қояды. Ағартушы-педагог мектеп ісін, білім беру жүйесін, өмір тәжірибесін өзара бірлікте қарастыра отырып, әңгімелеу, талдау, түсіндіру, салыстыру, көрнекілік әдістерін ұсынды.
Қазақтың халық ағартушы қайраткерлерінің бай әдістемелік мұраларын зерттей отырып, олардың қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалап, әдістер жүйесінің одан әрі дамуына зор үлес қосқанына көз жеткіземіз. Ғалым-әдіскерлердің оқу жүйесінде тұрақталған әдіс-тәсілдері қазіргі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Олар қазіргі кездегі оқытудың жаңа талаптарына сай дамып, жалғасын тауып, жаңа мазмұндағы әдістердің тууына әсер етуде.
Жалпы тiлді оқыту мен үйретуде жалаң бiр ғана әдiсті қолдану мүмкін емес. Бұл жөнінде К.Жақсылықова: <<Қазақ тілін оқыту - көп факторлы және әр жақты құбылыс. Сондықтан тілді оқытудың жалғыз әмбебап бір ғана тірек әдісін қолдану мүмкін емес. Шынтуайтына келгенде жалпы оқытудың ешқандай да бір әмбебап әдісі жоқ және бұл да мүмкін емес екенін тәжірибе дәлелдеп тұр>>, - деп жазды. Соған байланысты қазақ тілін оқыту әдістемесінде ғалымдарымыз әдістердің тұтастығы, бірлігі, жиынтығы мәселесін көтере бастады. Олар тiлді оқытуда бiрнеше амал-тәсiлдердi аралас қолдану оқу үдерісінің нәтижелілігін арттыруға, білім сапасын жоғары деңгейге көтеруге ықпал ететіндігін атап көрсетті.
Ш.Х.Сарыбаев аудару, зерттеу, сан әдістерін, С.Жиенбаев әр мұғалім өз сабағын шығармашылық жолмен, қажет деп санаған әдістерін қолданып жүргізуіне болады деп, оқыту, жазу, дағдыландыру әдістерін ұсынды. И.Маманов көрнекілік, сөйлемді толықтыру, аудару әдістеріне талдау жасай келіп, оқытушы қазақ тілін оқытуда тұтас методты меңгергені жөн деп есептеді. "Оқушыларға қазақ тілінен өткен материалдарын берік меңгертіп, әрбір үйренген сөзін есінде сақтап, оны сөйлемде пайдалана алатын дәрежеге жеткізу үшін ең ұтымдысы - тұтас метод. Тұтас методты қолдану арқылы мұғалім оқушылардың қазақ тілі пәнінен жақсы үлгеруін қамтамасыз ету үшін мынадай мәселелерге ұдайы көңіл аударуы қажет: 1. Оқушылар әр сабақта үйренген жаңа сөзін сөздік дәптерлеріне жазып отырады; 2. Үйренген сөздерін сөйлемде пайдалана алатын болады; 3. Қазақ тіліне тән дыбысы бар сөздерді дұрыс жазып, дұрыс айтуға төселеді; 4. Оқушылардың сөйлем құрамында сөздердің орын тәртібін сақтап, сөйлемді дұрыс құруына жаттықтырады", - деп атап көрсетті.
С.Рахметова қазақ тілін оқыту әдістерін жинақтап, жүйелей келіп, оқу-таным әрекетінің басынан бастап соңғы нәтижесіне жеткенге дейінгі аралықты толық қамтитын негізгі үш топқа бөліп қарастырды:
<<1) Оқу-таным әрекетін ұйымдастыру және оны іске асыру әдістері;
2) Оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету әдістері;
3) Оқу-таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері>>.
Ә.Исабаев: <<Әдіс теориялық білім берудің тәсілдерін, соған байланысты практикалық дағды мен тәлім-тәрбие берудің амалдарын саралайды, соны практика жүзінде іске асырудың тәсілі мен жолдарының дәл жүйесін көрсетеді. ...Қазақ тілінен білім беру әдістері - оқушыларға білім мен білік және дағды беру жолында жүргізілетін тәсілдердің ішкі әрекеті жиынтығы>>, - деп атап көрсетті.
Профессор Ф.Ш.Оразбаева сөйлеу әрекетін дамытудағы ең тиімді әдіс ретінде қатысым әдісін ұсынып, оны оқыту әдістерінің барлық түрлеріне қатысты ерекшеліктерді меңгерген деп атап көрсетті.
Осындай дәстүрлі және жаңашыл әдістердің өзара тұтастығын, байланысын берік сақтай отырып жүргізілген үздіксіз ізденістер арқылы қазақ тілін оқытуда нақты нәтижелерге жету үшін бүгінгі заманға лайық жаңа мазмұндағы әдіс-тәсілдерді айқындап, оқу үдерісіне енгізу өте маңызды.
Оқушыларға теориялық білім мен практикалық дағды беру оқыту әдістерінсіз жүзеге аспайды. Оқушылардың қазақ тілінен алған білімі мен білігін, дағдысын қалыптастыру жолында мұғалімнің жүргізген жұмысы оқыту әдістеріне тікелей байланысты.
Оқыту әдісі дегеніміз не? Педагогика теориясында бұған мынадай анықтама берілген: "...Білім беру әдістері оқушылардың білім мен білігін, олардың практикалық дағдысын қалыптастыру жолындағы мұғалімнің жүргізетін жұмыстарының тәсілі және оқушылар жүргізетін жұмыстың мұғалімнің басшылығымен орындалатын тәсілі".
Қазақ тілін оқушыларға меңгертуде оқыту әдістерін тиімді, жүйелі қолдану өз нәтижесін беретіні сөзсіз. Әдіс (методос деген грек сөзі -- зерттеу немесе таным жолы) -- тәсілдер жиынтығы. Оның бастапқы ұғымы "зерттеу" деген мағынаны берген. Бертін келе алғашқы мағынасы кеңейіп, "белгілі бір пәнді оқытудың әдісі" дегенді білдіреді. Әдіс педагогикалық әдебиеттерде тәсіл деп түсіндіріледі. Педагогакалық энциклопедия "Оқыту әдістері" -- мұғалім мен оқушылар жұмысының тәсілдері, солардың көмегімен білімді, іскерлікті және дағдыны игереді, оқушылардың дүниетанымы қалыптасады, қабілеттер дамиды, -- деп жазылған. Демек, оқыту әдістері -- мұғалім мен оқушылардың оқу-тәрбие жұмысының міндеттерін ойдағыдай шешуге бағытталған өзара байланысты іс-әрекетінің тәсілдері. Оқыту әдісін осылай дидактика тұрғысынан түсіндіру жалпы философиялық анықтамаға сай келеді. Әдіс -- дәл жалпы мағынасында мақсатқа жету іс-әрекетін нақты ретке келтіру тәсілдері.
Сонымен оқу әдістері оқушылардың танымдық қабілеттерінің дамуына мүмкіндік туғызуы тиіс, яғни, оқушылардың ойын дамытады, өз бетінше ізденіп жаңа білімді игеруге ықпал жасайды. Оқыту әдістері ғылыми таным әдістеріне байланысты, өйткені, оқытуда ең бастысы оқушылардың танымдық іс-әрекеті. Ғылыми танымға қатысты бірсыпыра ережелер оқушылардың танымдық іс-әрекетінде қолданылатын оқыту әдістерінің ерекшелігін анықтайды. Бұл ережелср: оқыту әдістері ең анық фактілерді білуді қамтамасыз етеді; оқыту әдістері практика мен теорияны жақындастырады; оқыту әдістері шындықты тануға әрекет жасайды; идея нақты өмір мәліметтерінен қорытылады. Осы ережелердің бәрі оқушылар көзқарасының қалыптасуының, таным қабілеттерінің дамуының негізі болады. Оқыту әдісі мақсатқа жетудің саналы түрде қолданылатын тәсілі, ал мақсатқа жету мұғалімнің шеберлігіне, оның оқыту процесін тиімді ұйымдастыра білуіне, оқушылардың даярлық дәрежесіне, мұғалім мен оқушылардың белсенділік педагогикалық ынтымақтастығына байланысты. "Оқыту әдісі" және "әдістемелік тәсіл" ұғымдары бір-бірімен тікелей байланысты. Әдістемелік тәсіл оқыту әдісінің элементі (компоненті, құрамды бөлімдер). Мысалы, жеке сөздерді түсіндіру, суреттерді демонстрациялау т.б. "Әдіс" пен "тәсілдің" шекарасы өте жылжымалы, құбылмалы, сондықтан олардың шекарасын анықтау өте қиын. Өйткені, әдіс кейде тәсілге, ал әдістемелік тәсіл оқыту әдісіне айналады. Мысалы:
1. Егер мұғалім баяндау процесінде суреттерді демонстрациядан көрсетсе, онда демонстрация әдістемелік тәсілге жатады.
2. Оқушылар зерттеу негізінде суреттермен танысып, тақырып бойынша нақты білім алса, онда суреттерді демонстрациялау әдіске, ал баяндау тәсілге жатады.
3. Лабораториялық сабақтың мәнін және мағынасын анықтайтын әңгіме әдіс ретінде қолданылады.
4. Егер оқушылар лабораториялық тапсырманы өз бетінше орындауға кіріссе, ал мұғалім сол дербес жұмыс процесінде тек әңгіме элементтерін қолданса, әңгіме тәсіл ретінде пайдаланылады.
Әдіс және тәсіл педагогикалық ұғым. Олар жеке пәндерді оқытуда қолданылады. Мысалы, тарих сабақтарында хронологиялық әдіс, арифметикада бүтін (тұтас) сандар әдісі, химияда және физикада лабораториялық, практикалық жұмыстар қолданылады. Оқыту әдістері мен тәсілдері жайындағы зерттеу мәліметтері мұғалімдер арасында әлі де бірыңғай түсініктердің жоқтығын көрсетті. Әдіс және тәсіл туралы сіздің түсінігіңіз қалай деген сұраққа жауап берген мұғалімдердің 40 проценті әдіс, әдістемелік тәсілмен теңдес, бұл екі ұғым бірдей деп түсіндіреді. Бұған қарағанда, әдістер мен тәсілдер туралы кейбір мұғалімдердің педагогикалық ғылымның соңғы жетістіктерімен таныс емес екені байқалады. Сондықтан мұғалімдердің білімін көтеру жүйесінде бұл проблемаларға ерекше көңіл аударылуы қажет.
Қазіргі жағдайда білім беру ісін одан әрі жетілдіру мақсатымен оқыту әдістерін бірыңғай жүйеге келтіру басты меселелердің бірі. Бірақ бұл жөніңде ғалымдар арасында бірыңғай көзқарастардың жоқ екені байқалады. Мұның себебін қалай түсіндіруге болады. Мысалы, кейбіреулер оқыту әдістері жіктеудің негізгі етіп білім көзін, екінші біреулер дидактикалық міндеттерді, ал, қайсы біреулер оқушылардың танымдық іс-әрекетін негізге алады т.б. Екіншіден, оқыту әдістері мен тәсілдерінің шекарасы жылжымалы болады деп жоғарыда айтылған. Сондықтан оқыту процесінде кейде әдіс тәсілге, ал тәсіл әдіске ауысып отырады. Үшіншіден, бір әдіс әр түрлі дидактикалық мақсаттарға қызмет өтеді. Мысалы, әңгіме әдісі жаңа білімді меңгеру, білімді, іскерлікті дағдыны тексеру, дидактикалық міндеттерін шешуде қолданылады.
Дидактика ілімінде оқыту әдістерін топтауда бірізділік жоқ. Ғалымдар оқыту әдістерін әр түрлі топтастырады. Атап айтқанда, И.А.Каиров, Н.К.Гончаров, Б.П.Есипова, Л.В.Занковтың редакциялауымен жарияланған "Педагогика" оқулығында оқыту әдісінің мынадай 9 түрі бары айтылған:
1.Мұғалімнің баяндауы мен лекциясы; 2.Мұғалімнің оқушылармен әңгімесі; 3.Мұғалімнің тәжірибелермен оқытылатын затты көрсетуі; 4. Картиналармен, сызықпен жасалынған көрнекі құралды көрсету; 5.Экскурсия; 6. Оқулықтан және басқа да кітаптардан оқушылардың өздігінен білім алуы; 7.Оқушылардың өздігінен бақылауы, тапсырманы орындауы, лабораторияда істейтін жұмысы; 8.Жаттығулар; 9.Оқушылардың білімін тексеру методы: ауызша, жазбаша және практикада сынау.
Профессор Е.Я.Голант оқыту әдісінің 8 түрін береді:
1.Ауызша мазмұндау; 2.Әңгіме; 3.Кітапты пайдалану; 4.Көрсету; 5. Экскурсия; 6.Лаборатория жұмыстары; 7.Жазу-сызу жұмыстары; 8.Практикалық жұмыс.
П.А.Зайченко он түрін көрсетеді:
1.Педагогикалық баяндау; 2.Түсіндіру; 3.Мектеп лекциясы; 4.Әңгіме; 5.Кітапты пайдалану; 6.Байқау; 7.Көрсету; 8.Лабораторияда сабақ өткізу; 9.Экскурсия;10.Жаттығулар орындату әдісі.
И.Я.Лернер мен М.Н.Скаткин оқыту әдісінің бес түрін көрсетеді:
1. Түсіндіру - сипаттау әдісі, әңгіме, лекция, көрсету, оқулықпен жұмыс істеу, жазба жаттығулар.
2. Қайталау - жаттығу, әңгіме, өз сөзімен қайта айту.
3. Проблемалық баяндау әдісі - оқытушының дәлелді түрде баяндауы, экскурсия.
4. Ізденіс түрлері - эвристикалық әңгіме, байқау, жоспар жасау.
5. Зерттеушілік - тәжірибе, байқау, сыныппен жұмыс. қүжаттармен жұмыс, сурет салу.
Ю.К. Бабанский бірсыпыра Ресей ғалымдарының (Е.Я.Голант, Б.П.Есипов, М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, А.Н.Алексюк, М.И.Махмутов, С.Г.Шаповаленко т.б.) оқыту әдістері жіктеуіне сүйеніп, оларды үш топқа бөлуді ұсынды.
1. Оқу-танымды іс-әрекетін ұйымдастыру және іске асыру әдістері: сөздік әдістері (әңгіме, әңгімелеу, лекция); көрнекілік әдістері (иллюстрация, демонстрация, оқу теледидары); практикалық әдістер (жазба жаттығулар, лабораториялық, практикалық жұмыстар, тәжірибе және бақылау, оқушылардың өндірістік бригадаларында, шеберханаларда, еңбек тапсырмасын орындау, оқыту машиналарымен жұмыс, дыбыс жасап шығарушы аппаратуралар т.б.); индуктивті және дедуктивті әдістер; репродуктивті, проблемалы ішінара іздену әдістері, өз бетінше жұмыс істеу әдістері.
2. Оқу-танымдық іс-әрекетінің ынталандыру әдістері оқушылардың танымдық ықыласын қалыптастыру әдістері; оқудағы жауапкершілікті қалыптастыру әдістері; оқудағы жауапкершілік және міндетті ынталандыру әдістері; оқудың қоғамдық және жеке адамның маңыздылығын түсіндіру, оқыту талаптарын қою, мадақтау, ұялту.
3. Оқу-танымдық іс-әрекетінің тиімділігін бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері: ауызша бақылау әдістері; жазбаша бақылау әдістері; лабораториялық бақылау әдістері; машиналы бақылау әдістері; өзін-өзі бақылау әдістері.
Әңгімелеу әдісі. Мұғалім оқу материалын бірізділікпен баяндайды. Ол үшін материалды айқын, сенімді етіп бейнелейді. Фактыға негізделген мәліметтер әңгімелеу түрінде сөз етіледі. Әңгімелеуде талдау, жинақтау тәсілдері пайдаланылады. Әдетте, әңгімелеу, бастауыш сыныптарда 10-15, ал жоғары сыныптарда 20-25 минутқа созылады. Әңгімелеу әдісі көбінесе тіл, әдебиет, тарих, георафия сабақтарында қолданылады. Сабақтың қалған уақытында оқушылар мұғалімнің басшылығымен әр түрлі жұмыстарды өз бетінше орындайды.
Әңгіме әдісі сабақта сұрақ-жауап формасы түрінде қолданылады. Сондықтан мұғалім алдын-ала жоспар жасап, онда сұрақтардың жүйесін мұқият ойластырады. Бұл оқушылардың білімін тақырып бойынша логикалық бірізділікпен анықтауды қамтамасыз етеді. Әңгімені осылай өткізу оқушылардың ойлау белсенділігін арттырады. Оларды басты және өте маңызды мәселелердің мазмұнын, өзара байланысын анықтауға талаптандырады. Оқушыларды болжауға бағыттайды, өз ойларын дәлелдеуге мәжбүр етеді. Әңгіме әдісінің барлық процесі өтілген оқу материалын жүйеге келтіруге және жинақтап қорытуға мүмкіндік береді.
Түсіндіру әдісі. Мұғалім оқу материалын баяндауда оқушылардың белсенділігіне, ынтасына, білім деңгейіне сүйенеді, материалдың мазмұнын дәлелдейді, кейбір ережелердің, ұғымдардың, заңдардың мәнін ашады. Материалды түсіндіруге түрлі құралдарды, есептер шығаруды, жазып алуды кең түрде қолданады, оқушылар баяндау процесінде мұғалімнің сұрақтарына жауап береді, байымдайды, дәлелдеуге тырысады. Мұғалім түсіндіру әдісі бойынша оқушылардың іс-әрекетін басқарудың барлық мүмкіншіліктерін пайдалана білсе, онда оқушылар жаңа материалды қабылдай отырып, өткен сабақта алған білімін салыстырады, талдайды. Мұғалімнің басты міндеті оқушылардың танымдық, іс-әрекетінің ішкі процесін сезу, күдікті және қиын мәселелерді күні бұрын болжау, оларды болдырмаудың жолдарын іздестіріп, оқушыларға көмектесу.
Түсіндірме-иллюстративті әдісті ақпараттық-рецептивті әдіс деп те атайды, өйткені ол мұғалім мен оқушының іс-әрекетін бейнелейді.
Практикалық әдіс. Бұл әдіс оқушылардың әр түрлі іс-әрекеттерінде қолданылады. Практикалық сабақтар мектеп шеберханаларында, оқу-тәжірибе учаскелерінде, оқушылардың өндірістік бригадаларында, оқу-өндірістік комбинаттарында өткізіледі. Оқушылар практикалық сабақтарда оқыту машиналары ЭВМ, компьютер арқылы түрлі тапсырмаларды орындайды.
Мұғалім ауызекі сөздердің (әңгіме, лекция, түсіндіру), баспа сөзінің (оқулық, қосымша әдебиеттер), көрнекі құралдардың (суреттер, кестелер, кино-диафильмдер, натуралды объектілер), практикалық жұмыстардың (тәжірибе көрсету, станокта жұмыс істеу, есеп шығару, шығарма жазу, аннотация жазу т.б.) көмегімен сабақта балаға білім беруді іске асырады. Сабақ үстінде оқушылар тыңдайды, көреді, оқиды, бақылайды, сабақ үстінде тапсырманы орындайды.
Репродуктивті әдіс -- бұл әдістің негізгі белгісі еске түсіру және мұғалімнің тапсырмасы бойынша іс-әрекетінің тәсілін қайталау болады.
Көрсетілген іс-әрекетінің тәсілдерін және оқушыларға жарияланған білімді бірнеше рет еске түсіру арқылы тапсырмалар жүйесі бойынша мұғалім олардың іс-әрекетін ұйымдастырады. Мұғалім мазмұны әр түрлі тапсырмалар береді, оқушылар оларды орындайды, нұсқау бойынша түрлі тәжірибені орындайды т.б. Нұсқау тәсілдерін жетілдіру мақсатында жазба нұсқаулар, схемалар пайдаланылады, кинофильмдер көрсетіледі, ал еңбек сабақтарында әр түрлі тренажерлер қолданылады. Бұл әдіс тек қана оқушылардың іс-әрекеттерін сипаттайды, ал екінші жағынан мұғалімнің іс-әрекетін ұйымдастырушы, талаптандырушы деп қарастыруға болады. Осы әдісті жүзеге асыруда алгоритмдеу үлкен роль атқарады.
Дедукциялық әдіс дегеніміз - белгілі грамматикалық анықтаманы айтып, соңынан мысал келтіре отырып түсіндіру, яғни жалпыдан жалқыға қарай жүргізіледі.
Индукциялық әдіс бойынша белгілі бір грамматикалық анықтама мысалдарды талдағаннан кейін барып айтылады, яғни жалқыдан жалпыға қарай жүргізіледі.
Қазақ тілін зерттеуші әдіскер-ғалымдар оқыту әдістерін төмендегідей саралайды:
Х.Арғынов синтаксистен оқушыларға білім беруде мынадай оқыту әдістерін пайдалануды тиімді деп санайды: байқау әдісі; түсіндіру әдісі; әңгіме әдісі.
Ал Ә.Исабаев болса, қазақ тілінен білім беру әдістерін былайша топтайды:
- Қазақ тілін практикалық жақтан үйрету әдістері (Қазақ тілін әдебиет материалымен байланыстырып өту әдісі, түсініксіз сөздерді үйрету әдісі, диалогтық және монологтық сөйлеуді үйрету әдісі, ауызша түсіндіру әдісі, ауызша мазмұндау әдісі және мәнерлеп оқу әдісі).
- Қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері (Әңгіме әдісі, хабарлау әдісі, түсіндіру әдісі, тәжірибе әдісі, кітапты пайдалану әдісі).
- Қазақ тілін теориялық және практикалық жақтан үйрету әдістері (дайын материалды талдау әдістері, фонетикалық талдау әдістері, морфологиялық талдау әдісі, синтаксистік талдау әдісі, тілдің материалдың түрін өзгерту әдісі, тілдік тапсырмалары бар мазмұндау әдісі, қазақ тілі бойынша сөйлем құрату әдісі, тілдік тапсырмалары бар шығарма жаздыру әдісі, орфографиялық талдау әдісі, көшіріп жазу әдісі, диктант жазу әдісі).
З.Бейсембаева мына әдістерді көрсетеді: табиғи әдіс, сұрақ-жауап, сурет әдісі, сөйлем мен сөзді толықтыру, мәтінмен жұмыс әдісі.
Профессор Н.Оралбаева, К.Жақсылықова "Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі" оқулығында қазақ тілін оқытумен байланысты мына әдістерді көрсетеді: баяндау, түсіндіру, ойландыру, жалқылау, жалпылау, әңгімелесу, еліктеу, жаттығу, ана тілімен салыстыру, көрнекілік, топ, экскурсия әдісі.
Ж.Сүлейменова әдістерді жалпыдидактикалық және жеке пәндік деп екі топқа бөліп қарастырады.
Жалпыдидактикалық топқа ауызша хабарлау немесе сөз әдісі (баяндау, түсіндіру, әңгімелеу, пікірталас, дәріс); көрнекілік әдісі (иллюстрациялау, демократиялау), бейне әдіс (электронды оқулық), практикалық әдіс (жаттығу, тәжірибе жасау, экскурсия), кітаппен жұмыс жасау әдісін жатқызады.
Жеке пәндік топқа ана тіліне сүйену немесе салыстыру (еліктеу, аударма, грамматикалық талдау, коммуникативті-ситуативтік, драматизациялау); лингвистикалық сөздіктермен жұмыс (сан әдісі); апроксимация, грамматикалық ойын әдісін жатқызған.
Әдіскер-ғалым К.Назарғалиева оқыту процесіндегі негізгі мақсат - таным-білімді меңгеру және меңгерту, оқытушы мен оқушының әрекеттерінен тұрады, сондықтан оқыту әдістерін саралауға өзге емес, осы қағида басшылыққа алынуға тиісті деп, оқыту әдістерін екі топқа бөліп топтастырады.
- Оқыту әдістері: ауызша баяндау, информациялық хабарлау, түсіндіріп оқыту, әңгімелеу, демонстрациялау, экскурсия, тексеру, жүйелеу, бағалау.
- Оқу әдістері: әңгімелесу, оқулықпен, кітаппен, қосымша материалмен жұмыс, жоспарлау, тапсырманы орындау, бақылау, зерттеу, қайталау, графикалық жұмыс, жаттығу, оқыған материалын баяндау.
2. Қазақ тілін оқыту әдістерінің түрлері
Оқыту әдістемесі - педагогиканың күрделі саласының бірі - дидактика тарауында қаралады. Дидактика /оқыту теориясы/ гректің didaktikos - оқытамын деген сөзінен шыққан. Дидактиканың негізгі проблемалары оку процесінің зандылықтарын, принциптерін және оқытудың тиімді әдістемелерін көрсетеді. Нұржанова Ж. өзінің <<Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары>> атты әдістемелік құралында оқыту әдістерін бес түрге жіктейді:1. Түсіндіру әдісі. Бұл әдіске ауызша баяндау - түсіндіру, әңгі-ме, сұрақ-жауап, лекция түрлері жатады.2. Кітаппен жұмыс істеу әдісі: Мұғалімнің түсіндіргенін кітаптан қарау - анықтама, түсініктер, жоспар, конспект, тезис, газет, журнал, сөздікпен, т.б. жұмыстар.3. Көрнекілік әдіс, экскурсия, таблица, сурет, схема, карточка пайдалану т.б.4. Техникалық құралмен жұмыс істеу әдісінің бірі - демонстрациялық әдіс: экран бейнесі арқылы диафильм, кино, фрагмент, т.б, техникалық құралмен жұмыс істеу әдісінің тағы бір түрі: кодоскоп, эпидоскоп, компьютермен жұмыс, т.б.5. Жаттығу әдісі, ауызша, жазбаша және суретпен жұмыс, тақтамен жұмыс, өз бетінше жұмыс, қайталау, пысықтау кезінде ұлттық ойын элеметтерін пайдалану жұмысы.Баяндау әдісі. Қазақ тілінен оқушыларға белгілі тақырып бойынша берілетін білімді мұғалімдердің түсіндірудегі әрекеті - ауызша баяндаудан басталады. Әңгіме әдісі - жаңа материалды түсіндіргенде жүргізілетін әдіс немесе сұрақ-жауап әдісі. Қазақ тілінен жаңа материалды түсіндіру барысында ғылыми фактілерге, анықтамаларға сүйене отырып, сол тақырыптың шығу, не жазған авторлардан бастап әңгімелеу әдісімен түсіндіруге талаптанады. Оқушыларға сол материалды түсінікті, айқын, анық тілмен жеткізе отырып мазмұны баяндалады.
Лекция - жоғарғы сыныптардың оқушыларына қазақ тілінен факультативтік сабақтарда, 9-сыныпта қазақ тілі сабағында жүреді. Бағдарламада берілген тақырыптарды түсіндіруде лекция әдісін пайдаланады. 8-9 сыныпқа 10-15 минут, 10-11 факультатив сабақтарында 15-20 минуттік лекция оқылады.
3. Кітаппен жұмыс әдісіОқушыларға берілетін теориялық білім оқулық пен оқу құралдары бойынша жеткізіледі. Бұлқұралдар әрбір сыныптарға арналған оқу бағдарламаларына негізделіп жасалады. Мұғалім қазақ тіліне арналған материалдардың ерекшеліктерімен бірге оларға байланысты берілетін анықтамалар мен ережелерді оқытып, түрлі жаттығу жұмыстарын оқулық пен көмекші құралдар негізінде іскее асырады. 4. Көрнекілік әдісТілдің грамматикалық құрылысын, оның жекелеген категорияларын оқушыларға жан-жақты түсіндіруде, тақырыптық, талапқа сай жасалған көрнекі құралдарды пайдаланудың үлкен маңызы бар. Қазақ тіліндегі берілген тақырып бойынша жаңа сабақты түсіндіру, өткен материалды қайталау, не бекіту, жаттығу жаздыру кезінде пайдаланылған көрнекілік әрбір сабақтың әсерлігін және мазмұнын арттырып, оқушыға білімді қызықты, жалықтырмай игеруге себебін тигізеді. Көрнекіліктің түрлері көп. Оны сабақтың мазмұнына қарай, мұғалім басшылығымен жүзеге асырылып отырады. Қазақ тілі сабағында көбірек қолданылатын көрнекіліктер: схемалар, кестелер, картина, табиғат суреттері, техникалық құралдар, т.б.Қазақ тіліне арналған кестелер: фонетикалық, орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық кестелер. Кестелер бір тақырыпқа арналған, не жинақтау түрінде болуы мүмкін. 5. Техникалық құралдармен жұмыс істеу әдісі Мектептерде техникалық құралдарды оқу-тәрбие жұмысына енгізу 1960-70 жылдары басталды. Соңғы кезде біздің елімізде сабақта жаңа технологиямен жұмыс істеу - мысалы, компьютермен жұмыс істеу де қолға алынуда.Қазақ тілі сабағы бойынша сабақта техникалық құралдарды пайдалану жолдарын Б.Құлмағамбетова зерттеп, құнды пікір айтты: "...техникалық кұралдарды пайдаланып өткізген сабақта оқушылар жалықпай тыңдаған жаңа оқу материалын қабылдау процесінде олардың әр түрлі сезім мүшелері /көру, есту, т.б,/ қатысатындығын, соның нәтижесінде оқушылардың қызығушылығы артып, түсіндірілген материал-дардың бәрін қабылдауға мүмкіндік туғызады", - деді. /Б.Құлмағамбетова "Қазақ тілі" сабағында техникалық құралдарды пайдалану, 1975/.Қазір мектептерде көбірек қолданылып жүрген техникалық құралдар - эпидоскоп, кодоскоп, магнитофон. Осыларды ана тілі сабағында пайдалана отырып оқыту мұғалімнің уақытын үнемдеп, оқушыларды білім алуға қызықтыра түседі.
Оқу әдістері - тарихи категория. Өндіріс күштерінің деңгейі мен өндірістік қатынастар сипаты педагогикалық процестің мақсаттарына, мазмұнына, құрал жабдықтарына өз ықпалын тигізеді. Олардың ауысуымен оқу әдістері де өзгеріске келеді.
Дәрісті қорытындылау: Қазақ тілін оқыту әдістерінің түрлерін талдап көрсету. Дидактикалық әдістер және олардың топтастырылуы
Негізгі тапсырмалар:
* Оқыту әдісі, тәсілі, құралдары туралы түсінік
* Оқыту әдістерін таңдап алу шарттары
* Оқыту әдістеріне сипаттама
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. оқыту әдістерін жіктеу
2. практикалық әдіс түрлерін атаңыз
Әдебиеттер:
1. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. - Алматы, 2002
2. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы /Қазақстан жоғары мектебі №1, 2004. 5-20-66.
4. З.Бейсембаева. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002
5. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
6. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№4 Дәріс. Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері. Қазақ тілі сабақтары, Сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар, сабақты ұйымдастыру жолдары. Қазақ тілі оқулығы. Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымы
Мақсаты: Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері, қазақ тілі сабақтары сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар,сабақты ұйымдастыру жолдары туралы мәлімет беру. Қазақ тілі оқулықтарына талдау жүргізу. Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымын анықтау .
Жоспар:
* Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері.
* Қазақ тілі сабақтары
* Сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар, сабақты ұйымдастыру жолдары.
* Қазақ тілі оқулығы.
* Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымы
1 Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері
Білім беру мазмұны арнайы түрде, білім беру министрлігінде бекітілген, төмендегідей құжаттарда нақтыланады: Қазақстан Республикасының <<Білім беру туралы>> Заңы 1999 жылы 7 маусымда қабылданған. <<Білім беру туралы>> Қазақстан Республикасының Заңы мемлекеттік білім беру саясатын анықтайды.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы мемлекеттік саясат принциптері:
- үздіксіз білім беру;
- барлық адамдардың білім алуға тең құқықтығы;
- жалпы орта білімнің тегіндігі;
- орта білім нің міндеттілігі.
Standart (ағылшын) - норма, үлгі, мөлшер дегенді білдіреді.
Мемлекеттік білім беру стандарты - мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі.
Оқу жоспары - оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір оқу жылы /сыныптар/ бойынша оқу тәртібін және ретін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат
Типтік оқу жоспары білім және ғылым министрлігінде жасалынып, барлық орта мектептерге ортақ болып бекітіледі. Оқу жоспары мектептердің түрлеріне орай да жасалынады. Шағын комплектілі, сегіз жылдық, ұлттық мектептерде жоспар өзінше құрылады.
Оқу бағдарламасы - оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат. Оқу бағдарламасы оқу жоспары негізінде жасалады.
Оқулық - оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап
Оқулық оқушылар оқу материалын саналы, белсенді түрде, толық меңгеруін қамтамасыз етуі керек.
Оқулыққа қойылатын талаптар күрделі болғандықтан, соңғы кезде әрбір пәннен бірнеше нұсқада оқулықтар, оқу құралдары шығуда. Дәстүрлі кітаптармен қатар аудио-, видеокассеталар және компактдискілерге жазылған, сонымен бірге электрондық оқулықтар пайдаланып ж
Біртұтас педагогикалық процестің құрылымындағы оқыту
Біртұтас педагогикалық процестегі оқыту процесін дидактика бөлімі қарастырады.
Оқытудың педагогикалық, психологиялық ерекшеліктері:
1) оқыту - мақсатты процесс;
2) оқыту - таным процесі;
3) оқыту - даму негізі
4) оқыту - екі жақты процесс;
5) оқыту - жоспарлы процесс;
6) оқыту - бұл күрделі процесс.
Оқыту процесінің өзіне тән функциялары бар. Олар: оқытудың білім беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту функциялары.
Оқытудың білім беру функциясы - бұл адам баласын білім байлығымен қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға іскерлік пен дағдыны игеруге даярлау. Қазіргі кезеңде білімді толық игеру үшін негізгі талаптарды іске асырылады. Олар:
Оқытудың тәрбиелік функциясы - оқыту барысында оқушыларды теориялық білімдер жүйесімен қаруландыра отырып, жеке тұлғалық қасиеттер қалыптастырып, дамыту
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми-теориялар мен ережелердің оқушылардың дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдык нормаларды, мінез-құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу, оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, акыл-ой қабілетін дамытады, адамгершілік қасиетін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесінде тығыз байланыста өткізіледі. Сонымен, оқыту оқушыларды терең біліммен қаруландырады, ғылыми көзқарастарын дамытады және тәрбиелейді.
Оқытудың дамыту функциясы. Оқыту барысында оқушыларға білім беру, оларды тәрбиелеу негізінде тұлғаның ақыл - ойы, сана - сеземі, шығармашылық қабілеті т.б. көптеген тұлғалық қасиеттерінің дамына, іскерліктері шыңдалып, қабілеттерінің дамуына ықпал етеді. Тұлға жан - жақты дамиды. Белгілі психологтар Л.С.Выготский мен С.Л.Рубинштейн ұсынған тұжырымдамасы бойынша жеке адам тәрбие мен оқыту процесінде жетіледі. Тәрбие мен оқыту негізінде даму іске асады.
Оқытудың түрлері
Дидактика тарихында оқытудың үш түрі қалыптасқан: түсіндірмелі-илюстрациялы (дәстүрлі), проблемалы, багдарламалы (компютерлік).
1. Түсіндірмелі - иллюстрациялы оқыту дәстүрлі оқыту деп аталуы тарихта ұзақ уақыт бойы өміршең болғанына байланысты.Дәстүрлі оқыту жаңадан пайда болған түсіндіру жолдары мен көрнекіліктерді өзіне кіріктіріп отырады.
2. Бағдарламалы (компьютерлік) оқытудың негізгі мақсаты - оқыту процесін басқаруды жетілдіру, тексеруден өзін-өзі тексеруге, оқытудан өзін-өзі оқытуға көшу. Бағдарламалы оқытуда жаңа бағдарланған оқулықтар, оқыту құжаттары, үйрету машиналары қолданылады. Оқытудың бұл турі 1960 жылдан бастап Б.Скиннер, Н.Краудер бастамасынан кейін, педагогика, психология және кибернетиканы ұштастырып падаланылады.
3. Проблемалық оқыту. Заманауи білімдендірудің мақсаты мамандарды шығармашылыққа дайындау екені даусыз. Шығармашылық дегеніміз жаңалықты (жаңа нысана, жаңа білім, жаңа проблема, жаңа әдіс) ашу. Осыған орай, проблемалық оқытудың өзі де шығармашыл процесс. Соңғы кезде кең тараған оқу түрінің мәні: мұғалім жаңа білімді дайын түрде баяндамай, оқушылардың алдына проблемалық сұрақтарды қойып, оларды шешудің жолдары мен тәсілдерін іздеуге бейімдейді
2 Қазақ тілі сабақтары
Мектеп оқушыларына білім мен дағды беруде қазақ тілінен өтілетін сабақтардың мәні орасан. Өйткені сабақ оқу ісін ұйымдастырудың негізгі түрі болып табылады. Мұғалімнің жүргізетін жұмыстары сабақ арқылы іске асады. Сабақ беруде мұғалім мынадай мақсат қояды: оқушыларға білім негіздерін түсіндіру, сол білімді бекітіп, талдап есінде қалдыру, алған білімін тексеріп отыру және өздігінен толықтырған білімдерін күнделікті өмір қажетіне пайдалана білу. Мұғалім оқушылардың барлығына қазақ тілі материалдарын толық меңгертуі, қажетті білік, дағдыларды игертуі, сабақтың дамытушы және тәрбиелік қызметін іске асырады. Ол үшін мұғалім материалды баяндау процесінде уақытты үнемді жұмсап, оқушылардың толық түсініп қабылдауына жағдай жасайды. Сонымен бірге мұғалім оқушының білімге деген ықыласы мен қызығушылығын, оқу-танымдық уәждемесін арттырып отыруы тиіс. Оқушылардың белсенділігін арттыруда олардың өз бетінше орындалатын жұмыстарын ұйымдастырып, іздеу, зерттеу іскерлігін дамытып отырған тиімді.
Сабақтың білім мен дағды беру ерекшелігіне қарай, оларды жіктеудің өлшемдеріне мыналарды жатқызуға болады:
а) Сабақта оқушыларға қазақ тілінен теориялық білім негіздері меңгертіледі. Оған өтілетін тақырыптың термині, тілдік материалдың өзіндік белгілері, жасалу жолдары, анықтамалары мен ережелері кіреді. Сөйтіп оқушыларға білім көлемі мен білім жүйесі меңгертіледі.
ә) Оқушыларға қазақ тілінен іс жүзінде дағды қалыптастырылады, берілетін білім көлеміне лайықты дағды түрлері жаттықтырылады.
Әдіс пен тәсілдің ұтымды пайдаланылуы, жүзеге асуы сабақтың типіне де байланысты. Қазіргі сабақ туралы көптеген монографиялық еңбектер, жекелеген ғылыми және практикалық сипаттағы мақалалар жарық көрді. Атап айтқанда, Ю.Б.Зотовтың "Қазіргі сабақты ұйымдастыру" (1984), М.Махмутовтың "Қазіргі сабақ" (1985), И.Д.Зверевтің "Қазіргі сабақ: ізденістер, проблемалар, шешімдер", "Сабақ: ол қандай болуы керек?" деген мақалаларын айтуға болады. Жаңашыл-педагогтар В.Ф.Шаталов, Ш.А.Амонашвили, С.Н.Лысенкова т.б. іс-тәжірибелерінен қазіргі сабақ қандай болуы керек деген сұрақтың жауабын табуға болады.
Сабақ типтері мен түрлерін М.Махмутов ("Современный урок", 1985) төмендегіше берген:
а) Жаңа оқу материалын оқып-үйрену сабағы. Бұл типке лекция, баяндау, әңгіме түрінде өтетін сабақтар, кино, диафильм көрсету, теориялық мәліметтер бойынша оқушылардың ізденісі негізінде өткізілетін сабақ түрлері жатқызылады.
ә) Білім, іскерлік пен дағдыны жетілдіру сабағы. Бұған ауызша, жазбаша жаттығу, оқушылардың өз бетімен жұмыстануы, лабораториялық жұмыс, әкскурсия сабағы жатады.
б) Білімді жүйелеу, жинақтау сабағы. Бұл сабақтар өткен материалды іштей байланыстыру, қайталау, жүйелеу, қорытындылау мақсатымен жүргізілетін әңгіме, семинар сабағы түрінде өткізіледі.
в) Аралас сабақ. Сабақтың бұл түрі жоғарыда аталған сабақтың бар түрімен тығыз байланысты өткізіледі.
г) Білім, іскерлік пен дағдыны бағалау, бақылау сабағы. Бұл сабақтар кебінесе сұрақ-жауап тәсіліне негізделеді. Қойылатын сұрақ бір ғана оқушыға да немесе бүкіл сыныпқа да арналуы мүмкін. Сұрақ түрлері ауызша да жазбаша да болып келеді. Әрбір практикалық жұмыстар бағамен не сынақ түрімен қорытылады.
М.Махмутов сабақтың әдістемелік құрылысы тұрақты емес, сабақта алға қойылатын мақсатқа жету үшін қолданылатын әдіс-тәсілдер әрқашан да ауыспалы сипатта болады деп есептейді де, сабақтың дидактикалық құрылымы оның әр типтері мен түрлеріне үнемі ортақ болады деп көрсетеді.
Ал Б.Т.Панов сабақ типтерін төрт топқа бөледі: Бірінші топқа оқу материалдарын меңгерту барысындағы психологиялық, педагогикалық кезеңдерге сай өткізілетін сабақ түрлерін, жаңа материалды өту сабағын, білім, іскерлік пен дағдыны бекіту сабағын, қайталау, өтілген материалды жүйелеу сабағын, аралас сабақ түрлерін, екінші топқа оқытудың негізгі әдістеріне сай белгіленетін лекция сабақ, семинар сабақ, практикум сабақтарын, үшінші топқа тіл дамыту, мазмұндама мен шығарма жаздыруға үйрету сабақтарын, төртінші топқакөмекшілік сипаттағы сабақтарды яғни, оқушының жазбаша жұмыстарын талдау, бақылау, тексеру сабақтарын жатқызады.
Ә.Исабаев қазақ тілінен өтетін сабақтарды төмендегіше жіктейді:
І. Теориялық білім меңгерту сабақтары: жаңа сабақ, біріккен сабақ және лекция-сабақ түрлері. Осы теориялық білім меңгерту сабақтары оқушыларға теориялық тілдік материалдарды игертуде іске асырылады. Жаңа сабақ жаңа білім беру үшін, біріккен сабақ өткен мен жаңаны ұштастыру мақсатында өткізіледі. Ал лекция сабақ теориялық материалдарды ауызша мазмұндап жеткізу мақсатында іске асырылады.
II. Практикалық дағды қалыптастыру сабақтары: бекіту сабағы, семинар-сабақ, баспасөз конференциясы сабағы, практикум-сабақ, тексеру сабағы, сынақ-сабақ, коллоквиум-сабақ, талдау сабағы және қайталау сабақтары. Практикалық дағды қалыптастыру сабақтары оқушылардың дене және ой дағдыларын ширату үшін, бекіту сабағы оқушылардың қазақ тілінен күнделікті алған білімдерін нығайтып отыру үшін өткізіледі. Семинар-сабақ білім мен білік және дағдыны толықтыра түсу, баспасөз-конференциясы сабағы оқушылардың іскерлігі мен танымдық белсенділігін арттыру, практикум-сабақ тілдік материалдарды жаттықтыра түсу, тексеру сабағы оқушылардың қазақ тілінен алған білімдері қаншалықты меңгерілгендігін байқау, сынақ-сабақ қазақ тілінен алған білім мен дағдысын бір жүйеге түсіру, коллоквиум-сабақ оқушылардың білімін бірізге түсіру, талдау сабағы оқушылардың ауызекі тілдегі және жазба жұмыстарындағы жіберген қателерін арнайы талқылау, қайталау сабағы өткен материалдарды оқушылар ойына толық қалыптастыру мақсатында өткізіледі.
Қазақ тілі сабағының құрылымы
Қазақ тілінен өтілетін сабақтың негізгі топтары - сабақ құрылымдары элементтерінің жиынтығы. Сабақтың бұл құрылымы әр түрлі методикалық жүйе бойынша іске асырылады. Сабақтың құрылымдық элементтері тәлім-тәрбие беру мақсатына, материалдың өтілу тәртібіне, өзіндік белгілерінің санына, оқушының дайындық дәрежесіне қарай ауысып отырады. Мәселен, жаңа өтілетін материалдың өзіндік белгілері көп болған кезде мұғалім материалдың өзіндік белгілерін, олардың айырмашылықтарын, анықтамалары мен ережелерін түсіндіруден бастап тәжірибелік дағдыларды өз бетінше іздендіріп, орындауға жұмылдырады. Сондай-ақ өткенді еске түсіру, үй тапсырмасын беру және оны тексеру, өткенді сұрау және бекіту сияқты сабақ құрылымдары әр сабақта кездесіп отырады.
САБАҚТЫҢ НЕГІЗГІ КЕЗЕҢДЕРІ:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Жаңа сабақты белсенді, саналы қабылдауға дайындау кезеңі
ІІІ. Жаңа сабақты меңгерту кезеңі
ІV. Жаңа материалды түсінулерін тексеру кезеңі
V. Жаңа сабақты бекіту кезеңі
VІ. Қорытындылау
VІІ. Бағалау
VІІІ.Үй тапсырмасы
Демек, қазақ тілі сабағының құрылымдық элементтерін дұрыс танытудың рөлі зор. Олар мыналар: 1) өткенді еске түсіру; 2) тақырыптың көлемі мен жүйесін түсіндіру; 3) бекіту және қайталау мақсатында жаттығу жұмыстарын жүргізу; 4) үй тапсырмасын беру; 5) үй тапсырмасын тексеру, өтілгенді сұрау; 6) оқушылар жұмысына барлау жасау; 7) оқушылар еңбегін бағалау.
Үй тапсырмасын беру қазақ тілін оқыту үдерісіндегі ең басты әрі қажетті сабақтың құрылымдық элементтерінің бірі. Қазақ тілі бойынша оқушылардың теориялық білімді жете меңгермеуі, көбінесе, осы үй еңбегін дұрыс ұйымдастырмаудың нәтижесінде пайда болады. Үй тапсырмасы класс жұмысына байланысты түрде іске асырылады. Үй тапсырмасының көлемі оқушыларға оншалық қиындық тудырмайтындай дәрежеде және өткен тақырыпқа сай болуы қажет. Қазақ тілі бойынша берілетін үй еңбегі белгілі параграфқа, анықтама, ережеге, оқулықтағы теориялық материалдарға сай жүргізіледі.
Қазақ тіліне байланысты жүргізілетін методикалық эксперименттің нәтижелеріне қарағанда, үй тапсырмасын беру әр класта оқушылардың төмендегі уақыт ішінде орындай алу мүмкіндіктерін ескере отырып беруді мақұлдайды: 1-класта 13-15 минут ішінде, 2-3-класта 16-25 минут ішінде, 4-5-кластарда 26-30 минут ішінде, 6-7-кластарда 31-35 минут ішінде, 8-9- кластарда 36-40 минут ішінде, 10-11-кластарда 40-45 минут ішінде орындай алатындай еңбектер тапсырылады. Егер берілген теориялық материал оқушылардың меңгеруі үшін оншалық қиындық келтірмейтін болса, онда оларғабір тақырыпқа байланысты екі жаттығуды беруге де болады.
Мазмұнына қарай үй тапсырмасы фонетикаға, лексикаға, дыбыс жүйесіне, орфографияға, морфологиялық материалдарға, орфоэпияға, синтаксиске және тіл ұстартуға байланысты беріледі. Үй жұмысы бір сабақ материалына немесе бірнеше сабақ материалдарына тиісті жүргізілуі мүмкін. Яғни бұл жаттығу жұмысын бекіту, пысықтау, қайталау және қорытындылау сабақтарына қарай тапсырылады. Белгілі бір тілдік құбылысқа орай берілген үй еңбегін үнемі қадағалап, тиянақты түрде тексеріп отырған жөн. Үй еңбегіне берілетін дағдыландыру жұмыстары, көбінесе, белгілі құбылыстарды дұрыс көшіріп жазу, буынға ажырату, сөздерді сейлемге біріктіру, талдау мазмұндама, шығарма құру сияқты үлгілері тапсырылады. Класс жұмысына қарағанда үй тапсырмасының көлемі кеңірек, аумағы көлемдірек болуы қажет. Мысалы, конспектілер жаздыру, қазақ тіліне байланысты схема мен кестелер жасату, тілдік тапсырмалары бар мазмұндамалар мен шығармалар жаздыру, көркем әдебиет мәтінінен керекті анықтама, ережелерге байланысты мысалдар таңдау тәрізді жаттығулар үйге тапсырылады.
Үйтапсырмасын тексеру. Үй еңбегін тексеру үстінде өткен материал бекітіліп, берік түрде қайталанады. Тапсырманы жүйелі тексеру үстінде өткен материал бекітіліп, берік түрде қайталанады. Тапсырманны жүйелі тексеру нәтижесінде оқушы мұғалімнен әр түрлі кеңес алады және ол туралы естіген, білгендерін естерінде жақсы сақтайды. Мұғалім үй тапсырмасын тексеру үстінде оқушылардың тапсырманы қалай орындағанын, қалай меңгергендігін және материалдың қай жері түсініксіз болғандығын қадағалайды. Осыған лайықты қандай дағдыны дамыту керек екендігін анықтайды. Класта үй тапсырмасын тексеру төмендегі тәсілдермен жүргізіледі: а) бірнеше оқушылардан өткен теориялық материалдарды ауызша сұрау; ә) бірнеше оқушыларға карточкадағы мысалдарды дәлелдету; б) талдау жүргізу; в) дәптерде жазылғандарын барлау; г) компьютерлік тестілеу.
3. Сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар, сабақты ұйымдастыру жолдары.
XXI ғасырда Қазақстан Республикасының әлемдегі өркениет пен ғаламдану процесіндегі мәдениетті игеруі барлық ғылым салаларына қатысты педагог мамандарды сапалы дайындау ісімен тығыз байланысты екенін қоғамдық өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Педагогтің білімі мен мәдениеті, ізденімпаздығы мен шеберлігі, біліктілігі мен беделі - жаңа ұрпақты тәрбиелеудің басты көзі және арнасы болып табылады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылғы 19 наурызындағы халыққа жолдауында "Қазақстандағы мектеп уақыт өте келе үздік әлемдік стандарттар деңгейіне көтерілуге тиіс. Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен анықталады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз",- делінген. Заман талабына сай мектептерде білім мазмұны мен оның құрылымдық жүйесін жақсарту - кезек күттірмес шаралардың бірі.
Мектеп балаларды дұрыс сөйлеуге, ана тілінің сөздері мен тиісті тәсілдерін саналы түрде дұрыс жұмсауға үйретеді. Мектеп оқушылардың сөздік қорына көп жаңа сөздер, жаца формалар қосады. Оларды қайда, қалай қолдану керектігін үйретеді. Мектептегі қазақ тілі пәнінің мұғалімі - жаңа қоғамды құрушы жастардың тәрбиешісі. Мұғалімнің өзі оқытатын пән саласындағы ғылымды жетік білуі - қарапайым да, қажетті талап.
Жалпы қазақ тілінде сөйлеп, жазуды үйрету - қоғамда қазақ тілінің мәртебесін жоғары дәрежеге көтерудің алғы шарты. Сондықтан қазақ тілі катынас құралы ретінде мектепте жүйелі білім беру арқылы ғана оқушыларды дұрыс сөйлеуге, адамдармен әдепті түрде қарым-қатынас жасай білуге тәрбиелейді. Бұл тұрғыда қазақ тілін оқыту әдістемесінің атқаратын міндетінің аса зор екенін айта кетуіміз қажет. Оқыту әдістемесі оқушыларды тәрбиелеу мен оқытуда, сондай-ақ жас жеткіншектің дүние-танымын жетілдіруде өте қажетті практикалық міндеттерді іске асырады. Оның басты мақсаты оқыту нәтижесінде оқушыларға қазақ тілінің негізін тиянақты меңгерту болып табылады.
Сабаққа қажетті оқыту әдістері мен тәсілдерін, дидактикалық оқу материалдарын және жаттығу түрлерін дұрыс таңдап, сабақта бейімділікпен қолдана білу ұшін ұстаз оқушылардың, ең алдымен, психологиялық, үғымдылық, яғни сабақты қабылдау ерекшеліктерімен тікелей санасуы керек. Сонымен қоса, логикалық талаптарға да баса көңіл бөлуі қажет.
Қазақ тілі сабақтарында оқытушы атқаратын негізгі әрекеттер
Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен анықталады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Сондықтан қазақ тілін оқытуүдерісін жоғары дидактикалық талаптарға сай деңгейде ұйымдастыруды бүгінгі заман талап етеді.
Қазақ тілі сабақтарына қойылатын талаптардан сабаққа дайындық кезінде және сабақ жүргізу барысында оқытушы атқаруы тиіс негізгі әрекеттер туындайды.
1. Қазақ тілі сабақтарына дайындық жұмыстарын жүргізу
1. Негізгі, базалық лексика-грамматикалық деректерді нақтылап алу;
2. Бұрын өткен сабақтардан тағы қайталауға тиісті материалдарды (негізінен грамматикалық) анықтап алу;
3. Сабақтарда сезімдеріне үйлесімді әсер ететін көрнекілік тәсілі қолданылады және бейнелі көрнекіліктерді, жағдаяттық жаттығуларды, әсіресе, рөлдік ойындарды орындау кезінде оқушылардың тәжірибесі мен қиялы көз алдына елестетумен байланысты дамытылады. Ж.Аймауытов: <<Көзге көрсетілмей ұғындырылғанның бәрі мағынасыз бос сықылды. <<Көз көрмегеннің бәрі бекер>> дейді жұрт. Балаға үйретілетін нәрсенің өзі, болмаса, оның тұрпаты көрсетіліп, ұғым беріледі. <<Көрнекі оқыту>> деп осыны айтады>>, - деп жазады. Соған байланысты жаңа сабақты меңгерту үшін көрнекілік құралдар (слайдтар, диафильмдер, суреттер, карточкалар, сызбалар, модельдер т.б.) дайындап алу қажет;
4. Жаңа сабақта қолданылатын ақпараттық-коммуникациялық құралдарды (компьютерлер, электронды тақта, веб-проектор, компьютерлік, мультимедиалық оқу, тексеру, ойын, тренажерлық бағдарламалары т.б.) сайлап алу;
5. Өтетін жаңа грамматикалық тақырыпқа байланысты білімді бекіту үшін бірнеше қатысымдық жағдаяттық ойын түрлерін дайындап алу;
6. Берілген әрбір жаттығуды қатысымдық талаптарға сай орындату жолдарын ойластырып алу;
7. Сабақ барысында кездесетін жекелеген дыбыстарды дұрыс айту дағдысын қалыптастыру үшін бірнеше ойындар, өлең немесе ән т.б. дайындап алу;
8. Әрбір оқушыға лайықтап жеке қатысымдық тапсырмаларды сұрыптап алу. Жұптық, топтық тапсырмаларды орындату кезінде оның қатысушы мүшелерін үнемі ауыстырып отыру қажет;
9. Үйге қандай тапсырма беру керектігін (нақты орындайтын жаттығуды, қандай тақырыпта шағын шығарма жазуды) анықтап алу керек. Үйге берілетін тапсырмалар қызықты, әсерлі болуы тиіс. Мысалы, белгісіз өткен шақты оқыған кезде - <<Өзің көрген бір түсіңді әңгімелеп бер>> немесе шартты райды оқыған кезде - <<Мен бастық болсам, не істер едім?>> тақырыптарында шығарма жазып кел>> т.с.с. тапсырмалар;
10. Сабақтың толық жоспарын жасау, яғни орындалатын жұмыстардың ретін, әрқайсысына қанша уақыт бөлу керек екендігін нақтылап алу. Жоғарыда аталған жұмыстардың түрлері сабақ жоспарын құрайды. Оқытушы әр сабақтың алдында мақсатты түрде аталған жұмыстардың барлығын тиянақты орындап отырса, ол сабақтың қызықты да сапалы өтуіне жағдай жасайды. Нәтижесінде оқушылардың сабаққа деген ынталары арта береді.
2. Қазақ тілі сабақтарын жүргізу жолдары
1. Сабақты тым ресмилендірмей, күнделікті қарым-қатынас кезіндегі тәрізді өткізу қажет. Ол негізінен оқытушының сабаққа дайындығына, кәсіби шеберлігіне байланысты жүзеге асады. Топпен жақсы таныс, материалды мүлтіксіз меңгерген оқытушының сабағы неғұрлым қызықты өтеді;
2. Сабақ әрқашанда жоғары көңіл-күймен басталуы керек. Оқытушының сабақтың басында оқушылармен сәлемдесуі, қызу әңгімеге шақыруы оқушылардың көңілін сергітеді, сенімдерін тудырады;
3. Сабақтың жүргізілу ырғағы өте маңызды. Ол жеткілікті дәрежеде жоғары болуы тиіс, алайда, сабақтың басынан аяғына дейін бірдей дәрежеде болмайды. Неғұрлым белсендіру керек екен деп, оқытушының күші сарқылып, тіл үйренушіге тым артық күш түсіріп алудан аулақ болу керек. Ырғақтың баяулауы мен жылдамдауы аралас түрде келіп отыруы қажет. Қызу пікірталастан кейін тыныш грамматикалық ойындар кезектесіп келіп отыруын қадағалаған жөн;
4. Тілдік жағдаятқа байланысты берілген тапсырмалар тіл үйренушіге шынайы өмірдегідей әсер етуі тиіс;
5. Оқушылар тапсырмаларды орындап болған кезде, оқытушы өзінің қорытынды пікірін білдіреді, олардың шамалы жетістіктерінің өзін мақтап, көтермелеп отырады;
6. Сабақ барысында оқытушы оқушылардың белсенділіктерінің төмендемеуін, жағымды эмоционалды тонустарының сақталуын қадағалап отыруы қажет. Ал белсенділіктерінің төмендеуі байқалған жағдайда, қысқа үзіліс жариялап немесе ән айтқызып, ойындар ұйымдастырып жіберуі керек;
7. Оқытушы оқушылардың жіберген қателіктерін ептілікпен түзетіп отыруы керек;
8. Оқушылардың үй тапсырмасын орындауларын, тілдік портфельдерін толықтырып отыруларын тексеруді әр сабақтың басында әдетке айналдыру қажет. Себебі, тек қатаң бақылау, тексеру болған жерде ғана сапалы нәтижеге қол жеткізуге болады.
5. Оқу-әдістемелік кешен дегеніміз
Оқу-әдістемелік кешен дегеніміз - үйренушілердің таным қызметін басқаратын әдістемелік жүйенің толықтығын қамтамасыз ететін, оқу құралдарының жиынтығы. Оқу-әдістемелік кешен білімнің барлық сатысына араланған бірыңғай коммуникативтік-танымдық тұжырымдаманы есепке ала отырып, әзірленуі керек.
Оқу-әдістемелік кешен құрамы келесі бөлшектерден тұрады:
* нормативтік құжат;
* педагогтарға арналған кітап, оған сабақ үлгілері, жалпы тақырыптық жоспарлау, қарым-қатынас біліктілігін үйрету бойынша ұсыныстар мен авторлық курс тұжырымдамасының сипаттамасы енуі керек;
* әр түрлі мазмұн мен бағыттағы әдістемелік құралдар;
* курстың тақырыптары мен мәселелері, оның әдістемелік әзірлемелері;
* оқытуды жекелеу мен саралауға арналған дидактикалық материалдар;
* қажетті мәтін, сурет пен қосымша материалдардан тұратын оқушыларға арналған кітап;
* оқуға арналған кітап;
* оқушылардың білімі мен біліктілігін қалыптастыруға арналған тапсырмалары бар жұмыс дәптері, жұмыс дәптеріндегі тапсырмалар күрделілік сатысына қарай сараланып берілу керек;
* өз-өзін бағалау, өз-өзін бақылау, тестілеу, қайталауға арналған тапсырмалар мен қосымша материалдар;
* мультимедиялық және аудиовизуалдық құралдар;
* оқытуға қажетті дидактикалық және үлестірме материалдарынан тұратын көрнекі құралдар альбомы;
* компьютерлік оқыту бағдарламалары мен автоматтандырылған оқыту жүйелері;
* ауыртпалығы бар факультативті материал.
Оқу-әдістмелік кешеннің барлық материалдары аяқталған блок /модуль/ түрінде ұсынылып, үйренушілерге аса қиындық тудырмайтын, үйренудегі ауыртпалықтарды жоюға көмек беріп, аталған пәнді меңгеруде ғылыми және идеялық деңгейдегі тапсырмаларды ашуда, пәнаралық байланысы болып, оқытудың практикалық бағытын күшейтуге және жеке тұрғыда оқытуға мүмкіндік туғызуы керек.
Дәрісті қорытындылау: Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері, қазақ тілі сабақтары сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар,сабақты ұйымдастыру жолдары. Қазақ тілі оқулықтарын талдау Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымы
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
1. Оқытудың қандай түрлері бар? Оларға сиапттама беріп, салыстырыңыз.
2. Оқыту процесінің түрлері неліктен дамып, өзгереді? Бұл өзгерістердің қандай алғышарттары бар?
3. Оқыту процесінде оқушы субъект және объект ролін атқарады дегенді қалай түсінесіз?
4. Оқыту процесі тиімді жүзеге асуы үшін нені ескеру қажет?
5. Оқыту процесінің құрылымы қандай компоненттерден тұрады? Оларды сипаттаңыз
Әдебиеттер:
1. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001.
2. 0разбаева Ф.Ш.,Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А.,2005.
3. Көккөзова М., САбақан. Әдіскер тағылымы. Алматы, 2000.
4. Исабаев Ә.Қазақ тілін оқыту методикасы. Ташкент-2003.
5. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
6. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
3 модуль Тіл білімі салаларын оқыту әдістемесі
№5 Дәріс. Қазақ тілінің фонетикасын оқыту әдістемесі
Мақсаты: Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. Фонетикадан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. Фонетиканы оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері. Фонетикалық талдау. Фонетикалық жаттығу және оның негізгі түрлері. Фонетикалық диктанттар туралы білім беру
Жоспар:
* Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері.
* Фонетикадан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі.
* Фонетиканы оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері.
* Фонетикалық талдау.
* Фонетикалық жаттығу және оның негізгі түрлері.
1 Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері
Фонетика гректің фоне деген сөзі негізінде қолданысқа еніп қалыптасқан. Фонеманың мағынасы - дыбыс, үн, дауыс. Фонетика - тіл ғылымының, тілдердің дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы. Ол тіл дыбыстарын, олардың құрамын, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтарын зерттейді. Тілдегі лексикалық және грамматикалық құбылыстар тіл дыбыстарымен, тілдің дыбыстық жүйесіндегі фонетикалық заңдылықтармен байланыста, қарым-қатынаста болады.
Қазақ тілінде дыбыс деген сөздің мағынасы әр түрлі. Дыбыс деген ұғым тек тіл дыбыстарына ғана айтылмайды, бізді қоршаған ортаға тән құбылыс. Жалпы дыбыс болу үшін мынадай үш түрлі шарт керек: 1) дыбыс шығаратын дене; 2) дыбыс шығаратын денені қозғалысқа келтіретін күш; 3) ауа толқырлық кеңістік. Сөйлеу тілінің дыбыстарының пайда болуына да осындай үш түрлі шарт керек: 1) дыбыс шығаратын дене- сөйлеу мүшелері, 2) қозғалысқа келтіретін күш - өкпеден шығатын ауа, 3) кеңістік - тыныс мүшелері, тамақ, ұуыс мүшелері. Тіл дыбыстарының тілдік емес дыбыстардан негізгі айырмашылығы - олардың адамның сөйлеу мүшелері арқылы жасалатындығында.
Сөйлеу мүшелері дегеніміз - тіл дыбыстарын жасауға қатысатын дыбыстау мүшелері. Тіл дыбыстары дыбыстау мүшелері арқылы жасалады. Сөйлеу дыбыстарын жасаудағы дыбыстау мүшелерінің қызметін артикуляция дейміз. Сөйлеу мүшелері - сөйлеу органы немесе дыбыстау аппараты деп те атала береді. Сөйлеу мүшелерінің тіл дыбыстарын жасау қызметі адам жаратылысында, туа пайда болатын биологиялық қасиет емес, ұзақ мерзімдік жаттығу нәтижесінде, өзін қоршаған ортадан, өмірден үйренетін қосымша қызметі. Адамның сөйлеу органы үш бөліктен тұрады. 1. тыныстау аппараты; 2. көмей (тамақ, желбезек) дауыс шымылдығы деп те аталады; 3. мұрын қуысы мен ауыз қуысы.
Тілдегі сөздер бір-бірімен мағыналары мен дыбысталуы жағынан ажыратылады. Мысалы, қазақ тіліндегі тас пен тес, тоз - тез деген сөздердің әр басқа сөздер екендігін, олардың мағынасы мен дыбыстарының әр басқа болуына қарап ажыратамыз. Мағына мен дыбысталуының әр басқа болуы сөздердің формаларында морфемаларды да ажыратады. Тіл білімінде дыбыстың осы қызметіне орай фонема деген ұғым пайда болды. <<Фонема сөздер мен олардың дыбыстық формаларын ажырататын әрі қарай бөлшектеуге келмейтін дыбыстық единица>>. Фонемаларды зерттейтін ілім фонология деп аталады. Тілдердің дыбыс жүйесі әр түрлі болады. Олардағы дыбыстың сапасы да бірдей емес.Кейбір дыбыстардың немесе олардың ерекшеліктерінің бір тіл үшін мәні айрықша боса,екінші бір тіл үшін оның айтарлықтай мәні болмайды.Мысалы:қырғыз,неміс,ойрат тілдерінде дауысты дыбыстың қысқа не созылыңқы айтылуының сөз мағынасын ажыратуға әсері яғни фонетикалық қасиеті болса,орыс,қазақ,татар тілдерінде оның ешбір әсері болмайды.Фонема дегенімізде тіл дыбыстары,бірақ ол тіл дыбысы болғанда сөздің жігін өзгертіп,морфемалардың жігін ажырататын дыбыс.Фонологияда дыбысты зерттейтін фонетика да екі түрлі пән емес.Тіл туралы ғылымның бір бүтін саласының екі жағы. Түркі тілдерде дауыссыздардың жуан және жіңішке болуы дыбыстарға байланысты болады. Сөз құрамындағы дауысты жуан болса, онымен тіркесе айтылған дауыссыз да жуан түрде айтылады. Керісінше, дауысты жіңішке болса, оған тетелес дауыссыз да жіңішке болып келеді. Мысалы: сан - сән, сол - сөл, ар - әр т.б. Бірақ түркі тілдерде дауыссыз дыбыстардың фонемалық қасиеті жоқ.
Сөздердің айтылуы мен жазылуы бірдей емес. Көзбен көріп отырған яғни жазылған тілді - сөзді қатесіз жазу және жазылғандай етіп оқу, сөйлеудің ролін төмендетпейді де, кемітпейді. Ал шындығында, сөйлеу, айту - жазудан көрі маңыздырақ. Басқасын былай қойғанда, кез келген адам алдымен сөйлеуге жаттығып, үйренеді де, содан кейін барып жазуды үйренеді. Сөз дыбыстардан құралады. Бірақ дыбыс болған жердің бәрі де сөз болып қалыптаса бермейді. Сөзді фонемалық дыбыстар ғана құрайды. Сөз бен дыбыстың арасында заңды бірлік бар. Бұл заңдылық дәстүрлік принципке сүйенеді. Сөз бен дыбыстың бірлігі мынада: 1. сөз болмаған жерде дыбыс жүйесі жоқ. 2. дыбыссыз сөз жоқ. Дыбыс - сөздің материалы. Тілдегі сөйлеудің ең кіші бөлшегі - сөз болып табылады. Ал дыбысқа келсек, ол мейлі жалаң болсын, мейлі күрделі болсын мағынаға ие бола алмайды. Бірақ дыбыс сөздің мағынасын ажыратуға құрал болады. Әріп - дыбыстардың жазудағы таңбасы. Қазіргі қазақ жазуындағы әрбір әріптің өзінше пішіні формасы бар. Сөз ішінде әрбір әріптің екінші әріптен жігі көрініп тұрады. Әріп кейде жеке дыбысқа сәйкес келсе, кейде бір әріп - бірнеше дыбыстардан (ю, я) құралады. Ал кейбір әріптердің (ь,ъ)дыбыстық мәні болмайды. Әріп пен дыбыстың бірнеше түрлі айырмашылығы бар: 1. әріп дыбысты тек шартты түрде таңбалаумен бірге, қағаз бетіне, не жазуға келетін басқа затқа түсіретін белгі болғандықтан, оған дыбыс мүшелерінің қатысы жоқ, сондықтан ол құлаққа естілмейді, тек көзбен көруге келеді. 2. әріп құбылмалы емес. Үнемі бір белгімен таңбаланады, бірақ ол шартты белгі екенін есте ұстау керек.
Тіл дыбыстары сөздер мен морфемаларды ажыратуға қызмет ететін болса, бұл - фонеманың да негізгі қызметінен саналады. Тілімізде сөздердің мағыналары мен формаларын ажырата алатындай дыбыстар тобы - фонемалар бар. Мысалы ат, ет, от, өт секілді сөздерде бірыңғай т дыбысы бар. Дауысты дыбыстардың әсерімен т дыбысы бірде жуан, бірде жіңішке, бірде еріндік, бірде езулікболып біршама ауытқушылықпен, ерекшеліктермен айтылады да, қызметіне қарай бір ғана фонема деп танылады. Бір дыбыстың айтылуындағы мұндай ауытқушылық аллофон делінеді. Демек сөз - дыбыс емес, фонемадан құралады.
Қазақ тілінде дыбыстардың айтылуындағы ауытқулардың сөздің мағынасы мен формасына әсері жоқ деуге болады. Сондықтан дыбыс пен фонема бірінің орнына бірі синоним ретінде қолданыла береді.
2. Фонетикадан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі
Дыбысталу жағынан алып қарағанда сөйлеу жік-жігімен айтылған дыбыс шумақтарының тізбегінен құралады. Дыбысталудың шумағы өз ішінде жігі ажырап, кіші топтарға бөлшектенеді. Олар сөйлеудің фонетикалық бірліктері (единицалары) ретінде қаралады. Олар мыналар: фраза, такт, буын дыбыс. Фраза ең ірі фонемалық единица. Бірінші фонема екі фразадан пауза (кідіріс) арқылы ажыратылады. Кідіріс жасалғанда дем ішке тартылады да, екінші фразаны айтқанда сыртқа шығады. Мысалы: қонағы сүймеген үй иесі баласын ұрады. Бұл фразалардың басын біріктірген нәрсе - интонация. Интонацияны құрайтындар: 1) Мелодика - дауыс ырғағының көтеріліп барып бәсеңдеуі немесе керісінше; әрбір тілдің өзіне тән мелодикалық кестесі болады. Паузамен бірге мелодика да сөйлеуді мүшелеу тәсілі немесе құралы ретінде қызмет атқарады. Сөйлемнің бөлшектері айтылуда дауыстың көтеріліптөмендеуі немесе төмендеп барып қайта көтерілуі арқылы ажыратылады. Хабарлы сөйлемде паузаның алдындағы сөз көтеріңкі дауыспен айтылады да, онан кейінгі бөлшектің құрамындағы сөздерде дауыс біртіндеп бәсеңдей береді. Мысалы: Сіркіреп жауған жауын түні бойы басылмады - деген сөйлемнің мелодикалық кестесі мынадай болады:
Жауын
Түні бойы
Сіркіреп жауған
Басылмады.
2) Сөйлеудің темпі - шапшаң немесе баяу болуы;3) Сөйлеудің үдемелілігі, айтылудың күштілігі немесе әлсіздігі (демнің қатты немесе әлсіз шығуы) дегенді білдіреді; 4) Сөйлеудің әуені айтылудың мақсатына қарай <<көңілді>>, <<ойнақы>>, <<қайғылы>> немесе <<қорқынышты>> секілді түрліше болуы мүмкін. Сөйлеу әуені бар да, дауыс әуені деген де бар. Дауыс әуені (мысалы, баритон, бас, тенор, сопрано, т.б.) мен дыбыс әуені сөйлеу әуенінен басқаша болады. Бұларды бір-бірімен шатыстырмау керек.
3. Фонетиканы оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері
1.Тілде бір - бірімен байланыспай, жеке тұратын ешбір элемент жоқ . Тіл элементтері бір - бірімен тығыз байланысты. Мысалы, дыбыс сөзде, сөз сөйлемде, сөйлем де, ешбір тілдік элементті байланыссыз, жеке үйрету нәтижесі болмайды. Оқу процесінде тыңдау, ауызша дұрыс айтуға, оқуға, жазу жаттықтыру жұмыстары бірге жүргізіледі. Сөйтіп, дыбыс жеке үйретілмейді, ол сөз, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін құрамында үйретілсе, оның нәтижесі жақсы болуы сөзсіз.
2.Тілдің фонетикалық жүйесін үйретуде оқытушының қазақ тілінің өзіне ғана тән, орыс тілінде кездеспейтін дыбыстарға ерекше тоқталуы керек. Орыс тілінде де қазақ тілінде бар үндес, мәндес дыбыстар оқу процесінде үлкен қиындық келтірмейді. Ал, қазақ тілінің ә, ө, ү, ұ, ң, ғ, қ, і, һ дыбыстарының орфоэпиясын меңгерту оңайға түспейді. Сондықтан, оқытушы осы дыбыстарды меңгертуге оқу процесінің басынан бастап ерекше мән беру керек. Қазақ тілінің дыбыстық құрамындағы осы дыбыстардың әр қайсысының жасалуына, қатысатын мүшелер, олардың дыбысты жасаудағы қалпы суретке сүйене отырып, мұқият үйретілуі қажет.Мұнда осы дыбыстардың жеке айтылуынан бастап, сөз ішінде, басқа дыбыстармен тіркесте айтылуына әрбір оқушы арнайы жаттықтырылуы қажет. Мұндай жаттықтыру, оқушының дұрыс айтуын қадағалауы тек фонетика бөлімінде ғана емес, курстың аяғына дейін оқытушының назарынан тыс қалмау керек.
3.Сөзді дұрыс айтуға үйрету тек қазақ тілінің ерекшелігіне тән дыбыстарға ғана байланысты емес. Орфоэпия мәселесі одан әлде қайда кең. Әсіресе, сөз бен қосымшаның жігіндегі, сөз бен сөз арасындағы дыбыстардың бір - біріне әсерінен айтылуда, кейде жазылуда болатын өзгерістер сөздердің орфоэпиясын қиындатады. Сондықтан, түбір мен қосымшаның ара жігінде болатын дыбыстық өзгерістер жөнінде толығырақ айту қажет. Бұл үшін сөздің дұрыс айтылуын оқытушының айтуымен бірге, үнтаспаға немесе күйтабаққа жазылған материалды тыңдатып, оқушыларды соған ілесіп айтуға жаттықтырған нәтижелі болады.
4.Екпінге байланысты кездесетін қиындықтар оқушының өз тілінің заңдылығын қазақ тілімен қолданумен байланысты туады. Басқа ұлт өкілдері қазақ тілін оқығанда, екпінді сөздің басына , кейде сөздің ортасындағы буынға түсіруі де кездеседі. Сондықтан, қазақ тіліндегі екпіннің ерекшелігін түсіндіруі өте қажет. Қазақ тілінде екпіннің сөздегі тұрақтылығы, оны меңгеруді жеңілдетеді, тек оқушы осы заңдылықты орфоэпияда сақтауға дағдыландыруы керек. Ал сөздің соңына түскенімен, екпінді қабылдамайтын жіктік жалғауы, болымсыздық етістіктің жұрнағы, сын есімнің - дай, - дей жұрнақтары сияқты қосымшаларды оқушы білуі керек. Сонымен, бірге қазақ тіліндегі екпін орыс тіліндегідей тым көтеріңкі айтылмайтынын ескерген дұрыс.
5.Ешбір тілдік материал ереже жаттау түрінде өтілмеуі тиіс. Барлық тілдік материал іс жүзінде сөйлеу, тіл үйрену процесі ретінде жүргізілуі тиіс. Жатталған ереже ұмытылады, оны іс жүзінде қолданғанда ғана есте жақсы сақталады, тілді жақсы үйретуге көмектеседі. Сондықтан, барлық сабақ тілдік материалды оқушының қолдануына, тәжіребе жүзінде меңгеруіне лайықтап құрылуы қажет.
6.Басқа ұлт өкілдеріне сабақ беретін және қазақ тілі үйірмелерінде сабақ беретін оқытушылар тіл үйренушілерді қызықтыруына әсерлі өтуіне ерекше мән бергені жөн. Ол үшін бір сабақ екінші сабаққа ұқсамайтындай етіп өткізілгені дұрыс, бұл әрине, оқытушының шеберлігіне байланысты.
7.Оқытушы сабақты дұрыс жоспарлауға, оны түрлі тәсілдермен әсерлі өткізуге ерекше мән беруге қажет. Ол үшін әр сабақтың толық жоспары күні бұрын жасалып, сабақта өтетін материалдар күні бұрын анықталып, онда қолданатын әдістемелік тәсілдер белгіленуі керек. Сабаққа оқытушы қандай материалды қалай үйрететінін әбден анықтап, келуге тиіс.
8.Оқытушы жаңа материалды тіл үйренушілердің бұрын алған біліміне сүйене отырып үйретуі керек. Мұндай жағдайда бұрын алған білімі қайталанып отырылады, жаңа материалды тез ұғуға мүмкіндік туады. Ал бұның екеуі де тіл үйренудің сапасын арттырады.
9. Көрнекілік құралдар сабақтың ұтымдылығын арттыратыны, материалды жақсы түсіндіруге қажет екені белгілі .
10. Сабақта техникалық құралдарды қолдану қазір өте кең тараған. Оның маңызы өте зор. Сонымен бірге интерактивтік әдістерді пайдалану және озат тәжіребені зерттеу, жинақтау және оқу процесіне енгізу. Дарынды оқушылардың қабілеттерін дамытуға қолайлы жағдай туғызу.
Фонетика - тіл дыбыстарын зерттейді. Мысалы, ақ дегендегі "қ" дыбысы мен қағаз дегендегі "қ" дыбысы - бір фонема. Сонда да болса, бұл екі сөздің екеуінің айтылуында сәл айырмашылық бар. Ол айырмашылық тіркескен дыбыстарына байланысты. Тіл дыбыстарын тіркестіруде де заңдылық бар. Кез келген дыбысты кез келген дыбыспен тіркестіре салуға болмайтынын аңғарамыз. Өйткені фонетика - фонемаларды - тіл дыбыстарын, олардың түрлерін, жасалу жолдарын, естілуін, жазылуын, дыбыстық алмасулар мен өзгерістерді, буын түрлерін, сөздерді тасымалдау заңдылықтарын, дыбыстардың үндесуін зерттейтін тіл ғылымының саласы. Осылардың барлығын игерту мақсатында фонетикалық жаттығулар жүргізіледі.
4. Фонетикалық талдау
Фонетиканы өту барысында сабақта талдау жасалады.Талдауда сөздің дұрыс жазылуына ғана көңіл бөлініп қоймай, сонымен қатар сөздің дұрыс айтылуына да талдау жасап отыру керек. Себебі фонетиканы өту арқылы оқушыларға сауаттылықпен қатар дұрыс сөйлеуді де, яғни орфоэпиялық норманы меңгертеміз.
Фонетикалық талдау мазмұнына қарай дыбыс жүйесі бойынша талдау, үндестік заңы бойынша талдау болып екіге бөлінеді. Фонетикалық талдау көлеміне қарай жай талдау, күрделі талдау болып бөлінеді. Фонетикалық талдау орындалу орнына қарай тақтада талдау, орнында отырып талдау болады. Қазіргі таңда фонетикалық талдауды сатылай комплексті түрде жүргізу құпталып жүр.
Фонетика бойынша берілетін білімнің мүмкіндік деңгейіне қойылатын талаптар:
- дыбыстардың фонемалық қасиеттерін білу, сөздің лексикалық мағынасы мен дыбыстардың өзара байланысын түсіну;
- фонетикалық терминдерді дұрыс пайдаланып, тілдік категориялардың мәнін ұғу;
- дауысты, дауыссыз дыбыстардың іштей жіктелуін білу, оларды артикуляциясына қарай айыра білу;
- қазақ тілінің халықтық сипатын танытатын тілдегі дыбыстық үйлесім мен үндестіктің (сингармонизм) тіл мәдениетімен байланыстылығын ұғыну және орынды пайдалану;
- қазақ әліпбиінің құрамындағы төл дыбыстар мен орыс тілінен енген дыбыстардың өзара қарым-қатынасын меңгеру;
- ауызекі сөйлеу және жазба тілдеріндегі сөздерді әдеби тіл нормаларына сай қолдана білу, орфоэпиялық, орфографиялық заңдылықтарды түсініп, оның коммуникативтік біліктілікпен байланысын тану.
Талдау реті:
1.Сөзді буынға бөліп, буын түрін анықтау.
2.Сөз құрамымынан дауысты дыбыстарды тауып, оларды тілдің, жақтық, еріннің қатысына қарай талдау.
3.Сөз құрамынан дауыссыз дыбыстарды тауып, қатаң, ұяң, үнді дауыссыздың қайсысына жататынын анықтап, жасалу жолын да көрсету.
4.Сөз құрамындағы дыбыс пен әріп санына анықтау.
5.Сөзде үндестік заңына сәйкес құбылысты анықтау.
Талдау үлгісі : Құлыншақ - құ - лын - шақ , үш буынды 1 - ашық 2,3 бітеу буын [қ] - дауыссыз, қатаң, тіл арты [ұ] - дауысты, жуан, қысаң, еріндік [л] - дауыссыз, үнді, тіл ұшы [ы] - дауысты, жуан, қысаң, езулік [н] - дауыссыз, үнді, тіл ұшы [ш] - дауыссыз, қатаң, тіл алды [а] - дауысты, жуан, ашық езулік Сөзде 8 дыбыс, 8 әріп бар А) сөздің 1 - буындағы ұ ерінді дауыстының әсерінен 2 - буынғы ы дыбысы ұ болып айталады құ - лұн - шақ ә) сөздің үш буынға да дауысты дыбыстардың жуан болуы үндестік заңына жатады. Сатылай комплексті талдау
Мемлекетке
1.Бұл сөз айтылу, жасалу, жазылу жолдарына қарай жіңішке буынды сөз. Себебі, сөздің құрамындағы дауыста дыбыстар жіңішке.
2.Бұл сөз мем - ле - кет - ке - 4 буынға бөлінеді себебі сөздің құрамында 4 дауысты дыбыс бар. Мем, кет - буындары бітеу буындар, себебі буындар дауыссыз дыбыстардан басталып дауысты дыбыстарға аяқталып тұр!
3. Бұл сөз Мем - Ле - Кет - Ке - болып үш жағдайда тасымалданады.Себебі, сөзде төрт буын бар немесе сөз буын жігіне сәйкес тасымалдаған.
4.Қазақ тілінде сөз екпінінің орны біршама тұрақты. Сөзге қосымша жалғанған сайын екпін сөздің соңғы буынына қарай ығысып отырады. Сондықтан бұл сөзде сөз екпіне ке буындағы е дауысты дыбысына түседі. 5.Сөзде буын үндестігі бар. Түбірдің соңғы буыны - кет жіңішке болғандықтан оған жалғанатын қосымшаның /- ке / жіңішке нұсқасы келіп тұр, сондықтан жуан /- қа / нұсқасын алмаймыз. Мемлекет + ке - / - қа / 6. Сөзде дыбыс үндестігі бар. Түбір мен қосымшаның арасында ілгерінді ықпал бар. Түбірдің соңғы дыбысы т қатаң болғандықтан, өзіне жалғанатын қосымшаның / -ке / қатаңнан басталатын нұсқасы келуін талап етіп тұр, сондықтан біз оның / - ге/ ұяңнан басталатын нұсқасын алмаймыз Талдаудың қысқа түрі _________________ Мемлекетке 1.жің. б.с. 2.Мем - ле - кет - ке 3.Мем Ле Кет Ке 4.Мемлекетке 5.Мемлекет + ке /қа/ 6.Мемлекет + ке /ге /
5 Фонетикалық жаттығу және оның негізгі түрлері
Фонетикалық жаттығулар
Фонетикалық жаттығулардың міндеті - оқушылардың айтылған буындар мен дыбыстарды айыра алуын және оларды дұрыс, анық айтып берулерін қамтамасыз ету.
Фонетикалық қателер
Балалар мектепке келгенде сөйлеу мүшелері (аппараттары) жетілген, есту мүшелері дамыған, яғни сөздердің мағынасын ажырата алатын және практикада пайдалана алатын дәрежеде болады. Дегенмен балалардың сөйлеу тіліне зерттеу жүргізіп бақылаған ғалымдар оқушылардың тіл дыбыстарына байланысты кемшіліктерінің барлығын байқаған. Ол туралы С.Ф.Иванова <<...значительная часть учащихся 5 класса не владеет достаточно четкой членораздельной речью, что отражается и на их науках письменной речи плохая дикция часто является ошибок типа описок>>, деген пікір айтады [2, 102].
Мысалы, жазылуы айтылуы
домбыра домбұра
жорық жорұқ
Оқушылар басқа тілден енген сөздерді сол тілде қолданылуына байланысты сіңісіп кету нормасына көңіл бөлмейді.
Дәрісті қорытындылау: Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. Фонетикадан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. Фонетиканы оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері. Фонетикалық талдау. Фонетикалық жаттығу және оның негізгі түрлері. Фонетикалық диктанттар
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Фонетиканы оқытуда кездесетін қиыншылықтар
* Фонетика сабақтарында көрнекі құралдарды пайдалану
Әдебиеттер:
* Бейсембаева З. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. 2002
2. Н. Уәли <<Ө.Қыдырбаев. Қазақ тілі (сөз мәдениет)>>. Алматы: Мектеп 2006 ж - 118б
3. Дюсебаев С., Байтелеуова Т. Қазақ тілі. Алматы: <<Мектеп>> 2007 ж 7-8б,4. Шакирова Ж. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: 2004 ж - 91 б5. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
6. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
7. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№6 Дәріс. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясын оқыту әдістемесі. Фразеологияны оқыту әдістемесі
Мақсаты: Қазақ тілінің жүйесін құраушы кіші жүйе ретіндегі лексиканы және аралық деңгей фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері.Лексикалық ұғымдар мен оларды меңгерту әдіс - тәсілдер жүйесінің ерекшеліктері. Оқушы тілінде байқалатын лексикалық қателер және оларды болдырмау жолдары туралы мағлұмат беру. Фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері. Фразеологияны меңгерту барысында ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін таныту. Фразеологияның жасалу жолдарын көрсету.
Жоспар:
* Қазақ тілінің жүйесін құраушы кіші жүйе ретіндегі лексиканы және аралық деңгей фразиологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері.
* Лексикалық ұғымдар мен оларды меңгерту әдіс-тәсілдер жүйесінің ерекшеліктері.
* Фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері.
1. Қазақ тілінің жүйесін құраушы кіші жүйе ретіндегі лексиканы және аралық деңгей фразиологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері
Қазақ тілін оқыту методикасы - мектепте оқылатын қазақ тілі материалдарын практикалық тұрғыдан оқушыларға саналы түсіндіретін ғылым саласы. Мектеп бағдарламасында лексиканы оқыту мәселесіне тоқталар болсақ,лексика тіліміздегі сөз байлығын тексеретін ғылым саласы.Қазақ тілін оқытумен байланысты, атап айтқанда, фонетика , морфология,синтаксисті оқыту сөзден тыс қарастырылмайды. Тіліміздегі сөздер тіл дыбыстары арқылы, морфология сөздің лексикалық,, грамматикалық мағынасына қарай, ал синтаксис сөздердің мағыналық, әрі грамматикалық байланысына қарай көрінеді.
Демек, лексиканы оқытудың білімдік, танымдық маңызы тіл білімі туралы ұғымды терең меңгертумен қатар тілдің ең кіші бөлшігі - сөздің фонетикамен, морфологиямен, синтаксис және стилистикамен байланысын түсіне білуге, яғни, бүкіл тілдік жүйені меңгерумен орай оқушының ана тілі арқылы көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік жасайды.
Лексиканы оқытудағы қойылатын талаптар оқушыларды дұрыс сөйлеу, ойын жеткізіп, айта білуге тәрбиелейді.Тура және ауыспалы мағналы сөздерді, оның ішінде ауыспалы мағналы сөздерді айыра білуге содықтан лексика бөлімінің материалдарын жаңа білім беруге байланысты да, пысықтаумен байланысты да осы айтылғандарды ескеріп отыру қажет.
Осы саланы зерттеуде профессор Қ.Жұбановтың, академик І.Кеңесбаевтің, Ғ.Мұсабаевтың, Ә.Болғанбаевтың, Ғ.Қалиұлының көптеген зерттеу жұмыстары нәтижелі болды. Бұл қазақ тілі лексикасының біршама жетілген сала екендігін көрсетеді. Дегенмен лексика мен лексикология терминдерінің синонимдік қолданылуы лексикалық зерттеу объектілерін жүйелі қарастыруда біршама қиындық туғызады. Ғалымдардың пікірінше, лексика терминін лингвистиканың негізгі салаларының бірі деп танып, оның ғылыми объектілерін содан шығатын жүйе деп білу методикалық тұрғыдан тиімді болар еді. Ал лексиканы оқыту әдістемесі аз зерттелген сала. Алайда осы саланы зерттеуде орыс ғалымдары А.А.Текучевтің және М.Т.Барановтың зерттеулерінен методикалық бағыт алуға болады. Қазақ ғалымдарынан 1965 жылдан бастап қазақ тілін оқыту методикасына үлес қосқан Б.Кәтенбаеваның "Сөз құрамын" оқыту (1968), А.Айғабыловтың "Лексиканы оқытудың кейбір мәселелері" сияқты еңбектерін атауға болады.
1962 жылы жасалған жаңа бағдарламадағы өзгешеліктер, негізінен, мынадай бағытты көздеді: біріншіден, бағдарламаға "Лексика" бөлімі енгізілді. Бұның енгізілу себебі мектепте жүйелі түрде сөздікпен жұмыс істеу болмайтын, оқушыларға негізгі лексикалық түсініктер берілмейтін. Тек мағыналық ұғымдар (сөз мағынасы, омоним, антоним, синоним) ғана өтілетін. Сондықтан бағдарламада лексикаға арнайы орын берілді. Екіншіден, сөздің жасалуы бағдарламаға да, оқулыққа да енгізілмеген еді. Бұл материал тек "Сөз құрамы" деген атпен жол-жөнекей ғана өтілетін. Демек, оқушының тілін дамытуда болсын, логикалық ой-өрісін жетілдіруде болсын сөз тудыру, оның жасалуы жөнінен мәлімет берудің қажеттілігі ескерілді. Әсіресе, сөз тудыру мәселесі лексика, грамматика, орфография тарауларын оқытуда негізгі мәселелердің бірі деп саналып, бағдарламаға "Сөздің жасалу жолы" тақырыбы қосылды.
Лексика бойынша берілетін білімнің мүмкіндік деңгейлері мынадай:
- лексикалық терминдерді дұрыс қолдану, лексиканың тіл білімі салаларымен байланысын, орнын ажырата алу
- ауыспалы мағыналы сөздерді дұрыс қолданып, олардың өзара қарым-қатынасын тани білу;
-синоним, антоним, омоним сөздердің ерекшеліктерін, өзара байланыстылығын түсіну, сөздерді мағыналық сипаттарына қарай ажыратып, топтай білу;
-синоним сөздердің эмоциялық-экспрессивтік мәнін ажыратып, олардың қолданыстағы орнына қарай синонимдес, антонимдес сыңыраларын да ажырата білу;
- сөздік құрам тармақтарының өсу, толығу жолдарын саралап, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипатын тани білу;
- диалект сөздердің тіл мәдениетіне қатысын тани отырып, әдеби тілдің толысуындағы диалект сөздердің рөлін білу, диалектілердің пайда болу жолдарын түсіне алу;
- көнерген сөздер мен этнолингвистиканың арақатынасын саралай білу, көнерген сөздердің қазіргі кездегі қолдану ерекшелігін дұрыс түсіну;
- термин сөздер арқылы ұғымдарды дәл атап, ғылыми стиль талаптарына сай қолдана алу және терминдер мен кәсіби сөздердің ерекшеліктерін білу;
- сөздік құрам тармақтарының баю, толығу жолдарын саралап, тілдің қоғамдық-әлеуметтік сипатын тани білу;
- неологизм сөздерді дұрыс қолдану және олардың тілдегі орнын түсіну, неологизмдердің жасалу жолдарын білу.
2. Лексикалық ұғымдар мен оларды меңгерту әдіс-тәсілдер жүйесінің ерекшеліктері.
Әдіскер-ғалымдар М.Т.Баранов, А.Р.Прудникова жаттығу әдісінің маңыздылығына тоқтала келіп, лексиканы оқытумен байланысты жүргізілетін жаттығу түрлерін сөздік және лексикалық жаттығулар деп екіге бөледі. <<Сөздік және лексикалық жаттығулар бір-бірімен тығыз байланысты, кей жағдайда оларды бір-бірінен айыру да қиын, өйткені екеуі де негізі сөзбен жұмыс жасайды>> [4, 12] дей келіп, бұл ғалымдар лексикалық жаттығуларға лексикадан алған білімді бекітіп, осы негізде лексикалық іскерлікті қалыптастыру үшін жүргізілетін талдау жұмыстарына арналған жаттығуларды жатқызады. Ал сөздік жаттығуларға тілді сезінумен, сөзді дұрыс түсінумен және орынды қолдана білумен тығыз байланысты сөз тіркестерін жасау, сөйлем құрау, мазмұндама, шығарма жазуды жатқызады. Сөздік жаттығулар оқушылардың сөздік қорының молаюына жағдай жасайды.
5-сыныпта лексикалық тақырыптарды оқытумен байланысты тіл дамытуға арналған жаттығу түрлерін жинастыруда, топтастыруда мына жағдайлар ескеріледі: а) 5-сынып оқушыларының жас ерекшелігін ескеру, соған сәйкес жаттығу жұмыстарын түрлендіру; ә) тіл дамытуға арналған жаттығу жұмыстарының мақсатын комплексті түрде қою.
Тіл дамытуға арналған жаттығулар жүйесін жинақтауда жаттығу жұмыстарына қойылатын мынадай негізгі әдістемелік талаптар ескеріледі. Олар: 1)жаттығу мәтіні оқушының жас ерекшелігіне сай келуі тиіс; 2) жаттығу мәтінінің тәрбиелік мәнінің болуы; 3) жаттығуда берілген тілдік тапсырманың айқындығы; 4) лексикалық тақырыптың грамматикамен байланыстылығы.
Бұл жаттығу түрлері үш топқа бөлінеді: 1)лексикалық тақырыптарды бекіту мен оқушы тілін дамытуға бағытталған тақырыптық жаттығулар;
2) меңгерілген лексикалық тақырыптарға байланысты оқушылардың өзіндік шығармашылығын ұштауға бағытталған жаттығулар;
3) лексикадан алған білімін тексеруге бағытталған бақылау жаттығулары.
Бірінші топтағы жаттығулар лексикалық тақырыптардың қатысына қарай бөлінсе, екінші топтағы жаттығулар - ойын жаттығулары, лексикалық перфокарта, лексикалық сызғыш, суретпен жұмыс жатқызылады, үшінші топтағы жаттығулар қатарына еркін диктант, тілдік тапсырмасы бар мазмұндама, тілдік тапсырмасы бар шығарма топтастырылды.
2.1 Лексикалық қателер
4-8 сынып оқушыларының ауызекі сөйлеу тілін бақылау барысында, жазба жұмыстарын тексергенімізде оқушылардың басым көпшілігі лексикалық қателер жіберетіні байқалады. Ол қателерді төмендегідей топтастыруға болады:
* Сөздің мағынасына байланысты туатын қателер
Оқушылар өз ойын жеткізуде, сөйлем құрауда кейбір сөздердің мағынасын түсінбей қолданады.
Мысалы: Көңілсіз қара суық қырда жүрсең. "Қара" сөзі - түсті білдіретін сын есім емес, қара суықты білдіретін сөз. Осы сияқты контекстегі сөздің мағынасын жете түсінбеген соң оқушылар ол сөзді қолданбайды.
Мысалы: Кемпір мен шалға құс пен аңның етін толтырып береді де, Төстік ағасын іздеуге кетеді. Кенжекей үйді басқа келіндерінен бұрын құрады. Махамбет елге арнап өлең айтты. "Толтырып, құрды, өлең" деген сөздер сөйлемде орнын таппаған.
* Сөздің көп мағыналылығына байланысты қателер
Қазақ тіліндегі кейбір сөздер мен сөз тіркестері ауыспалы мағынада жұмсалады. 8- сынып оқушыларында кездесетін кейбір стильдік қателер осы сөздердің көп мағыналылығын аңғармай қолданудан туады.
Мысалы: Бір елге келсе, ас беріп жатыр екен. Асанды әкел, ұйықтап жатқанда жеп алайық, - деп қағып алды. Алдар үйге келгенде қолдарындағы астарын жасырып қояды. Төстік ата-анасына асты көп етіп жиып береді.
Оқушылар бұл сөйлемдердегі ас сөзін бірде дұрыс қолданса, бірде стильдік қате жібереді, <<тамақ>> сөзінің орнына "ас" ас сөзін қолданған.
Әсіресе оқушылар метафора, эпитет, теңеу қызметінде қолданылған сөздерге байланысты қателер көп жібереді.
Мысалы: Аюдай денесі қорбаңдап көп арасынан көрініп тұрды. <<Қорбаңдап>> деген сөзді алып тастасақ, сөйлемнің беретін ойы ауысады. Өйткені ол сөзді қолданбасақ, теңелетін заттың үлкендігі ғана беріліп, икемсіздігі берілмей қалады.
Сөздің көп мағыналылығы ол сөздің стильдік жұмсалуының аясына байланысты сияқты. Сондықтан сөздердің ауыспалы мағынада қолданылуында тура мағынасына қарағанда экспрессивті - эмоциялы әрі стильдік рең, өрнек көп болады.
* Ойға қатыссыз артық немесе <<штамп>> сөздерді қолдануда жіберілетін қателер
Оқушылар кейде өз ойын, пікірін жеткізуде қажетсіз, басы артық сөздерді көп қолданады, немесе сөйлемдерде бір сөз тіркесін қайталап қолдана береді. Бұндай қолданыс көркемдікке нұқсан келтіреді. Кейде сuйлемді шұбалаңқы құрып, айтайын деген ойын шашыратып жібереді.
Мысалы: Ер Төстік жоғалып кеткен сегіз ағасын іздеп шығып, ағаларын тауып алып, еліне қайтпақшы болып, ертіп шығады.
3. Фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері
Фразеологизмдер халықтың тұрмыс-тіршілігінің, салт-санасының, дүниетанымының айнасы болып табылады, олар-тақырыптық және семантикалық тұрғыда көп аспектілі, ойлау мен танымның ерекше бейнелі, эмоционалды-экспрессивтік реңкке ие және тіл қабаттарының ішіндегі құрылымдық типтері мен синтаксистік модельдері қалыптасқан тілдік бірліктер. Фразеологизмдер сөйлем ішінде қолданылғанда стильдік ерекшелікті, эмоциялық реңкті айқын көрсетуге қызмет етеді. Мысалы, қуанды деген сөз бен екі езуі екі құлағына жетті фразеологизмінің, қорықты деген сөз бен жүрегі тас төбесіне шықты фразеологизмінің, арасында мағыналық сәйкестік болғанымен, бұл сәйкестік толық балама бола алмайды. Себебі қуанды, қорықты сөздерінде фразеологизмдердегідей экспрессивті реңк жоқ. Бұл жөнінде І. Кеңесбаев өз ойын былай тұжырымдайды: <<Жеке сөз өздігінен барлық жағдайда ауыс, бейнелі мағынада жұмсалуы міндетті емес>>.
Тілде сақталған әдет-ғұрыптар мен салт-саналардың іздері де фразеологизмдерде айрықша байқалады. Халықтың бүгінгі күнге дейін жеткен, ұрпақтан-ұрпаққа сақталып келген әдет-ғұрыптары да фразеологизм уәждерінде айқын көрінеді. Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40-жылдары қалыптасты. Фразеологияның теориялық негізін қалаушылар ретінде француз ғалымы Ш. Баллиді, Ресей академигі В.В. Виноградовты атауға болады. Ә.Б Олғанбайұлы мен Ғ. Қалиев <<Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы>> атты еңбегінде: <<Фразеологизмдердің өз алдына дербес лингвистика саласы екендігін танытатын негізінен үш белгісі бар. Олар: 1) даяр қалпында жұмсалу белгісі, 2) мағына тұтастығы, 3) тіркес тиянақтылығы>>, - деп жазды /2, 187/. Сондықтан фразеологизмдерді топтастыру тіл біліміндегі күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Олай болса, фразеологизмдерді меңгертуді көркем сөйлеуге үйретудің құралы, тілді орынды жұмсауға төселдірудің жолы деп санауға болады. Тұрақты тіркестер студенттің сөздік қорын байытып, оның сөйлеу әрекетін жетілдіруге де оң ықпал ететіні сөзсіз.Сондықтан олардың танымдық белсенділігін қалыптастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты. Фразеологизмнің мағынасын фразеологиялық сөздіктен өздігінен іздеуге ұмтылыс, студенттердің сабаққа қызығушылығын ғана тудырып қоймай, оның өз білімін өмірде қолдана алу дағдыларын да жетілдірeді, студенттердің сөздік қорын молайтып, шығармашылық қабілетін дамытады.
танымдық қасиеттері ұлғайған сайын оның сөздік қоры да өсіп отырады. Сондықтан жоғары оқу орнында оқитын студенттердің қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруда, танымдық қабілеттерін жетілдіруде фразеологизмдерге ерекше назар аударылды. Өйткені студенттердің сөздік қорын фразеологизмдер сөздігі арқылы молайту жұмыстары, олардың сөйлеу тілін жетілдіру мақсатымен толық сәйкес келеді. Фразеологизмдер студенттің әр ортадағы сөйлеу мақсатымен, сөз саптау ерекшелігімен үйлесімде беріледі. І. Кеңесбаевтың авторлығымен шыққан <<Қазақ тілінің фразеогогиялық сөздігі>> қазақ фразеологиясына ғана емес, қазақ тіл біліміне де қосылған елеулі үлесі. І. Кеңесбаев аталған сөздіктегі қазақ тілінің фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фразеология туралы: <<Тіл-тілдің өзіне тән ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан байқалатыны мәлім. Сол қасиет, әрине, тиянақты сөз тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология деп атайтын болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін тіл білімі саласын фразеология деп атау әбден орынды>>, - деп жазады /1, 589/. Сабақ барысында студенттер аталған сөздікті пайдалана отырып, студенттердің тіл байлығына, сөйлеу шеберлігіне, сөз саптауына көптеген ықпалын тигізеді. Сонымен қатар үйренген фразеологизмін ауызекі сөйлеу тілінде қолдана білсе, оның ақыл-ойын дамытуға әсер етеді. Демек, фразеологизмді орынды қолданып, оның мағынасын жетік білетін студент өз бетімен сөйлем құрап, оны ауызша сөйлеу тілінде шебер қолдана алатыны сөзсіз. Фразеологизмдерді меңгертуде оның лексикалық және грамматикалық мағыналары өзара сабақтастықта болады. Бұл мәтіндерді лексикалық және грамматикалық талдау кезінде, жаттығу жұмыстарында фразеологизмдердің мағынасын сөздік арқылы түсіндіру нәтижесінде жүзеге асады. Мысалы, Ат құйрығын кесіп кету; Айна қатесі жоқ; Айтқанына көндіріп, айдауына жүргізу деген фразеологизмдердің мағыналарын түсіндіру үшін олардың біртұтас лексикалық мағынаға ие екендігі, олардың бір ғана сұраққа жауап беріп, бір сөйлем мүшесі болатыны меңгертілeді. Сөздік қордағы әрбір фразеологизмдерді қатысым әрекетінде қолдану үшін студенттердің сөйлеу қабілетін дамыту студенттердің сөздік қорындағы фразеологизмдерді мағыналарына қарай іріктеп, оларды басқа сөздермен орынды байланыстырып, өз ойын дұрыс, толық жеткізе алуына көмектеседі. Сөйлеу қабілетінің жетілуіне студенттердің сөздік қорының мол болуы әсер етеді, сондықтан сөйлеу қабілеттерін жетілдіру үшін олардың фразеологиялық сөздікпен жұмыс дағдылары дамытылады. Студенттер фразеологизмдерді түсініп меңгерумен қатар оларды ауызша және жазбаша тіл дамыту жұмыстарында да еркін қолдана біліп, бір-бірімен сөйлескенде, белгілі бір материалдарға жоспар жасағанда, мазмұндама, шығарма және жаттығу жұмыстарын орындау үстінде пайдалануға үйретіледі.
Фразеологизмдерді оқыту барысында оларды қолдану үшін әр түрлі жаттығулар жүйесі ұсынылады: ізденімдік, тіл дамыту тапсырмалары, сөйлем құрастыруға арналған жаттығулар, керекті фразеологизмдерді табуды талап ететін жаттығулар, фразеологизмдердерді қатыстырып мәтін құрастыратын жаттығулар, фразеологизмдерді қатыстырып эссе дайындау, фразеологизмдерді қатыстырып сипаттама жасау, фразеологизм жасауға ұйытқы болатын сөздер арқылы жасалатын жаттығулар, синонимдік қатар жасайтын фразеологизмдер, омоним фразеологизмдер, көп мағыналы фразеологизмдер жасайтын жаттығулар, фразеологиялық варианттардың нұсқасын тапқызатын жаттығулар, керекті фразеологизмдерді талап ететін жаттығулар, шығармашылық жаттығулар т.б.
Дәрісті қорытындылау: Қазақ тілінің жүйесін құраушы кіші жүйе ретіндегі лексиканы және аралық деңгей фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері. Лексикалық ұғымдар мен оларды меңгерту әдіс - тәсілдер жүйесінің ерекшеліктері. Оқушы тілінде байқалатын лексикалық қателер және оларды болдырмау жолдары . Фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері. Фразеологияны меңгерту барысында ұлттық дүниетаным ерекшеліктері
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
1. Лексиканы оқытудың міндеттері
2. Лексиканы оқытудың принциптері
3. Лексика бойынша жүргізілетін жаттығу жұмыстары мен
талдау әдістері
* Фразеологиянф оқытудың әдіс-тәсілдері
Әдебиеттер:
* Қазақ тілі мен әдебиеті 2005ж. №3.41-43бб.
* Жұлдыз 2003ж.№6. 87б.
* Қазақ тілі мен әдебиеті 2002ж. №5. 68б.
* 37б.
* Қазақстан мектебі 1999ж.№4. 48б.
* Қазақстан мектебі 2000ж.№8. 57б.
* Қаражігітқызы А. Қазақ тілін оқытудың тиімді жолдары. // Қазақ тілі мен әдебиеті 2005 №2 3-9бб.
* Ахметкәрім Қ. Қазақ тілін оқыту негізінде басқа пәндерді меңгерту. // Ұлағат 2003, №6 47-49бб.
* Қалниязова А. Жаңа технологияның қазақ тілінде алатын орны. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2002 №12 3-7бб.
* Нұржанова Ж. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің түрлері. // Қазақ тілі мен әбебиеті 2002. №9 3-12бб.
№7 Дәріс. Сөзжасамды оқыту әдістемесі
Мақсаты: Сөзжасамды сөз таптарымен, орфографиямен, тіл мәдениетімен және стилистикамен байланыстыра оқыту жолдары. Сөзжасам әдістемесі. Сөзжасамға арналған жаттығулар. Сөзжасамды оқытуда көрнекі, техникалық құралдарды, сөздіктерді пайдаланудың тиімділігін көрсету.
Жоспар:
* Сөзжасам әдістемесі
* Туынды сөздерді талдау
* Сөзжасамды меңгертуге арналған жаттығулар.
* Сөзжасамды оқытуда көрнекі, техникалық құралдарды, сөздіктерді пайдаланудың тиімділігі.
Сөз жасам әдістемесі. 1992 жылы қазақ тілі бағдарламасында <<Сөздердің жасалуы>> атты жаңа бөлім енгізілді. Бұл бөлімнің 4 сынып бағдарламасында: <<Сөз тұлғасы туралы түсінік, түбір сөз, қосымшалы сөз, қосымшалы жұрнақ, жалғау, көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулары, туынды түбір, түбірлес сөз>> деген тақырыптар қамтылса, 5 сынып бағдарламасында <<Дара, күрделі сөздер. Біріккен сөз және оның емлесі. Қос сөздер және оның түрлері. Қысқарған сөздер және оның емлесі>> сияқты тақырыптар қамтылды. Бұл аталған тақырыптар бұрынғы бағдарламалар мен оқулықтарда <<Сөз құрамы>>, <<Сөз тұлғалары>> деген жалпы тақырыппен морфология бөлімінде қарастырылып келген болатын. Соңғы кезде сөздердің жасалуын өз алдына бөлім етіп дербес қарастырылуда, яғни оның лингвистикалық негізі - сөздердің жасалу процесі - тек грамматикалық (морфологиялық) құбылыс қана емес, сонымен қатар тіліміздің сөз байлығын молайтатын, сайып келгенде, лексикалық та құбылыс болып табылатындығынан. Басқаша айтқанда, сөздердің жасалуы - лексика-грамматикалық категория.
Тіл туралы ғылымның бір саласы ретінде сөздердің жасалуы - сөздің құрылымын, морфемалық құрамын, сөз жасаудың тәсілдерін және сөздердің жасалуының әртүрлі жолдарын зерттейді.
Мектепте сөздердің жасалуын оқытудың танымдық әрі практикалық зор маңызы бар. Сөздердің жасалуымен танысу, біріншіден, сөз құрылымының дамуы мен сөздердің жасалуы белгілі бір заңдылыққа бағынатынын көрсету болса, екіншіден, тілдің әр түрлі деңгейіндей бірліктердің арасындағы өзара байланыстылықты көрсету, бір жағынан сөз жасау деңгейі, екінші жағынан фонетикалық, лексикалық, грамматикалық деңгейлер, үшіншіден, тілдің грамматикалық құрлысын тереңірек білуге жағдай жасайды.
Сөздердің жасалуы бойынша жұмыстар жүргізу орфографияны білуге, орфографиялық дағдыларды қалыптастыруға негіз болады. Өйткені орфографиялық принциптердің ішінде негізгісі морфологиялық принцип болса, түбір сөздің жазылуы барлық жерде де бастапқы қалпын сақтайды.
Сөздердің жасалу жолдарын үйрету - грамматиканың морфологиялық құбылыстары туралы білім берудің, сөз таптарының ерекшеліктерін білдірудің негізі. Қазақ сөздерінің аналитикалық және синтетикалық жолмен жасалатынынан мәлімет беріп, қазақ тілінің табиғаты туралы түсінік қалыптастырылады. Әсіресе, қазақ тілінің жалғамалы тілдер табына енетініне баса назар аударту олардың әр түрлі тілдердің ішкі заңдылықтарын тануына да негіз болады. Осы табиғаты арқылы тіл білімі салалары түрлі тілдерде түрліше сипатқа ие болатынын түсінеді. Мысалы, қазақ тілі мен өзі оқитын шет тілінің арасындағы айырмашылықтардың себебін саналы түрде меңгереді.
Қазақ тілінің жалғамалық сипаты оның адам ойын жеткізудің пәрменді құралы болуының бір себебі екеніне мән берілгені жөн. Мысалы, жаңа сөздердің бәрі тек жалаң түбірлерден ғана емес, туынды түбірлерден де өрбитініне көз жеткізу арқылы жалғамалы тілдің артықшылығын аңғаруға болады: тең-гер-ме-ші-лік, оқы-мыс-ты-лық т.б. Осы секілді сөздердің әрбір жұрнақ жалғанған қалпындағы мағыналарына талдау жасату тек сөз мағынасы мен қосымшаның өзара байланыстылығын танытып қана қоймайды, сонымен қатар сөз түрлендірудегі белгілі бір жүйелі заңдылықтың болатынын ұғындырады. Бұл білім бұдан кейінгі оқылатын <<Сөз таптары>> тақырыбын дұрыс түсініп, олардың әрқайсысының өзіне тән белгілерін тез аңғаруға тірек болады. Сөздердің жұрнақтары арқылы бірінен екіншсіне <<көшіп отыруының>> да түпкі себебін, яғни жұрнақтың сөз мағынасын өзгертудегі рөлін жете сезіндіруге ықпал етеді.
Сөздердің жасалуын оқытуда да негізгі тәсілдің бірі әр терминнің мәнін оқушының өзі түсінетіндей, аша алатындай, оның тілдік сипаты мен бірлігін байланыстыра білетіндей жүйеде меңгерту болып саналады. Оған жоғарыда айтып өткеніміздей, термин атауы мен оның білдіретін мағынасы, атқаратын қызметінің арасындағы тұтастықты дұрыс аңғартқан тиімді. Мысалы: түбір - нәрсенің, заттың ең негізгі бөлшегі дегенді білдірсе, сөз түбірі я түбір сөз деген ұғымды осы түсінікпен байланыстыра айтқанда, кез келген сөздің ең негізгі бөлігі болып саналады. Ал сөз дегеніміздің ең басты қасиеті оның белгілі бір мағынаны білдіруі болса, одан оқушылардың өзі бұл ережені шамамен былай топшылайды: <<сөздің түбірі - сол сөздің ең негізгі, белгілі бір мағынаны білдіретін бөлігі>>. Ал <<түбір сөз - ешқандай қосымша жалғанбай-ақ, өз алдына белгілі бір ұғымның атауын білдіретін сөз>> дегенді тұжырымдай алатыны сөзсіз. Түбір сөздердің жаңа сөздерді тудыруға ұйытқы болатынына түбірлес сөздерді мысал ете отырып көз жеткізіледі: біл - білім - білік - білгір - білгіш - білін - білген - білу - біліс - білдір - білме т.б. осы сөздердің әрқайсысының мағынасын айтқызып, олардың тұлғалық, мағыналық ерекшеліктерін салыстыру қажет. Осындай мағұлыматтарға сүйеніп және 5-сыныпта өткенді еске түсіре отырып, оқушылардың өздеріне түбір сөзге тән мынандай белгілерді саралауға болады:
* Түбір сөз белгілі бір лексикалық мағынаны білдіреді;
* Түбір сөз қосымшасыз дара тұлғада болады;
* Түбір сөз жаңа сөздерді жасауға негіз, ұйытқы болады;
* Түбір сөз бір, екі не одан да көп буынды болады (бір, етік, жоғары);
* Түбір сөз бір, екі не да көп мағынаны білдіреді.Мыс. ақ сөзі
Туынды сөз немесе туынды түбір деген ұғымның да мәнін бұрынғы білімдеріне сүйене отырып ашуға болады. Бір түбірден бірнеше туынды сөз тудыруға болады, сондай-ақ бір түбірден жасалған туынды түбірлердің әрі қарай да бірнеше рет түрленетіні еске түсіріледі. Мысалы: ұйы-м-ұйым - шыл-ұйымшыл-дық. Ең бастағы түбірі әрекетті білдіретін сөз болса, м жұрнағы арқылы заттық мағынадағы бір жаңа сөз туды (ұйым); ал - шыл жұрнағы жалғанғанда мүлде жаңа сипатта сындық мағынаны білдіретін сөз пайда болды. (ұйымшыл). Ал сол туынды түбірге - дық жұрнағын жалғап едік, қайтадан абстрактілі мағынаны білдіретін заттық ұғымдағы сөз жасалды (ұйымшылдық). Сонда о баста іс-қимылдан зат атауы, одан мындық мағыналы сөз, одан қайта заттық ұғым атауы пайда болды. Бұдан оқушылар бір сөзге әр түрлі жұрнақтар қосылуының нәтижесінде сөздердің мағынасы өзгерумен бірге сөз табына енуі жағынан да өзгеретінін, яғни олар бір топтан екінші топқа ауыса береді деген түйін жасайды. Бұл бір сөз табынан екінші сөз табына ауысатын сөздердің табиғатын алдағы уақытта тез түсіндіруге де қолайлы болады. Осы тұста сөздерге жұрнақ жалғану арқылы туатын сөздерді тағы да түйіндеп алу артық емес. Мұнда да <<морфологиялық тәсіл>> деген терминге кеңірек түсінік берген ұтымды. Себебі осы тәсіл сөздердің топтастырылуын меңгертуде маңызды рөл атқарады: бір жағынан, әр сөз табының өзіне тән қосымша түрлері болатынын білдірсе, екінші жағынан, сол қосымшалардың басқа сөз табына қатысты сөздерге жалғану арқылы морфологиялық өзгерістер тудыратынына көңіл бөлінеді
Сөзжасамның үшінші бір тәсілі - синтаксистік тәсіл. Ол арқылы сөздер тіркесу, бірігу, қосарлану, қысқару нәтижесінде күрделілік сипат алады. Күрделі сөздердің өзіне тән басты ерекшеліктері: 1) олардың біртұтас мағынаны білдіретіндігіне, 2) бір ғана сұраққа жауап беретіндігіне, 3) бір ғана сөйлем мүшесі қызметін атқаратындығына назар аударту мәселесі де алда оқылатын сөз таптарына дайындықты тереңдетеді. Олардың да туынды сөздер қатарына ену себептерін нақты мысалдармен дәлелдетіп отырған ұтымды.
Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған сөздердің жалаң сөздер деп, ал синтаксистік тәсіл арқылы жасалған сөздердің күрделі сөздер деп аталуына мән беріліп, ол ұғымдардың сөз құрамымен байланыстылығы ажыратып түсіндіріледі. Сонда оқушы олардың өзара ұқсастығы неде, айырмашылығы қандай деген мәселелерді өздігінен тануына негіз қаланады. Бұл морфологиялық іскерлік қалптастырудың алғашқы сатысы ретінде сараланады. Жаттығу жұмыстарында сөздерді тұлғасына қарай ажыратып, олардың емілесіне көңіл бөлу - жалаң және күрделі сөздердің сөйлемдегі басқа сөздермен мағыналық қарым-қатынасын дәл тануға әкеледі. Олардың айтылы, жазылу нормаларын 5-сыныпта игерілген фонетикалық білімдермен сабақтастық салааралық, тақырып аралық байланыстардың беріктігіне кепіл болады. Мысалы, түбір мен қосымшалар арасындағы орфографиялық заңдылықтарға негіз ретінде үндестік заңы мен кейінді, ілгерінді ықпал туралы білімдердің алынуы, я күрделі сөздердің құрамын талдау, ондағы ондағы дыбыстық өзгерістер деген мәселелер де лексика мен фонетика бойынша алынған тілдік мәліметтерді жаңғыртуды өз-өзінен қажет етеді. Мәселен, біріккен сөздерді оқытуда оның құрамындағы сөздердің өзара әсері нақтылануы тиіс. Түбір қалпын сақтап бірігетін сөздер мен дыбыстық өзгеріске түсіп бірігетін сөздердің ерекшеліктері қандай заңдылықтармен байланысты екендігін оқушының өзіне талдату қажет.
Дыбыстық өзгерістердің кірігу жолымен жасалған сөздерде айқын көрінетіні белгілі. Сондықтан <<кіріккен сөз>> терминінінің өзі осы орфоэпиялық ерекшеліктерден туындап тұрғаны түсіндірілуі тиіс. Мысалы: әкел - алып кел, бүгін - бұл күн, білезік - білек жүзік, қыстыгүні - қысытың күні, бұрнағы күн - бұдан арғы күн. Оларды нақтылау оқушылардың үлесіне қалдырылуы әрі танымдық, әрі шығармашылық жұмыстардың қатар жүргізілуін қамтамасыз етеді. Әр бағыттағы дидактикалық материалмен жұмыс жасату үстінде біріккен сөздердің емлесі оңай меңгертіледі. Әсіресе, біріккен сөз қалпындағы түрінде де, сол сөздердің жеке тұрғандағы мағыналарына да қатысты жаттығуларды орындатқан тиімді болады. Мысалы: Сәбидің атын ауыл ақсақалы ырымдап Өмірзақ қойды. Оның берген батасы баланың өмірі ұзақ болса екен деген ниетті білдіріп еді. 2. Биыл қар қалың боп жауды. Бұл жыл ерекше табысты болды.
Біріккен сөздердің ішінде, әсіресе, әр, кей, әлде, еш, бір, сөздерінің қатысуымен жалғанғандарының емлесін оқыту біршама қиындық туғызады. Оның мәні бұл сөздердің кейде біріккен сөз құрамында, кейде күрделі тіркес құрамында қолданылуымен байланысты ажыратылады. Біріккен сөз құрамында келсе, сол бірігетін сөзімен бірге жазылатыны, ал күрделі сөз құрамында келсе, бөлек жазылатыны туралы берілетін білімнің нәтижелілігі, әрине, оның да нақты, әрі түсінікті жеткізілуіне тікелей қатысты болмақ. Сондықтан алғашқы ұғым (әлі сөз таптарын өтілмегенін ескеріп) мынандай мазмұнда берілген жөн: 1. Егер әрі, кей, әлде, еш, бір сөздері сұраулық мағынадағы сөздермен қатар келсе, бірігіп жазылады. Ал заттық мағынадағы сөздермен қатар келсе, бөлек жазылады.Мысалы. әркім - әр адам т.б.
Осы тұста біріккен сөздердің жазылуы туралы бұл білімнің алдағы <<Сөз таптарын>> өткенде тағы да қайталанып берілетінін, себебі мұндай біріккен сөздердің <<есімдік>> секілді сөз табының түрлерімен тікелей байланысты екендігін мұғалімнің ескертуі балалардың <<таяу арадағы даму аймағын>> ескере отырып оқыту идеясымен де шектеседі. Ұндай ескерту бала бойында екі түрлі оқу мотивін оятуға себеп болады. Біріншіден, сөз емлесін білу сауаттылық негізі екенін түсінуі арқылы сол білімге деген ішкі қажеттігі туады. Екіншіден, өзіне әлі беймәлім сөз әлеменің сырларын білуге қызығушылығы туады.
Күрделі сөздердің ішінде <<Қос сөздердің>> оқытылуында да мұғалім ескертуге тиісті және оқушы назарын ерекше аударуға міндетті мәселелер аз емес. Соның бірі, терминге талдау жасата отырып, тілдік құбылыстың сырын ашу. Мұнда <<қос сөз>> <<қайталама қос сөз>> <<қосарлама қос сөз>> деген терминдердің мағынасын ашып алып, мысалдар арқылы оқушының өзіне түйін жасату қажет. Бастауыш сыныптардағы, 5-сыныптағы шолу түрінде берілген білімдеріне сүйене отырып, ережені өздеріне шығарту оқыту әдістерінің түрленуі арқылы білім сапасын көтереді.
Қос сөздердің тұлғалық ерекшеліктерін саралатып алғаннан кейінгі жұмыс, сол сөздердің мағыналық ерекшеліктерін айтқызу болып табылады. Ол үшін қос сөз құрамындағы мағынасының өзара байланысы мен ерекшеліктеріне талдау жасата отырып түсіндірудің тиімдіділігін әдіскер-ғалым Б.Кәтенбаева өте дәл пайымдап береді: << айталық, ата және ана деген екі сөздің түбір қалпындағы мағынасы жалпылық ұғымды білдіретін зат есімдер болса, ата-ана деп қосарлап қолданғанда, сол нақты ұғымнан абстракты, жинақтық мағына туып тұрғанына көз жеткізу керек>>
Күшейткіш буындар арқылы жасалған сөздердің құрамындағы алғашқы буындардың мағыналары жоқтығы ескеріліп, бұлар соңғы өзі қатысты сөзінің мағынасын күшейтіп, асыра көтеру, реңктік мағыналар үстемелеп тұрғанын аңғарту керек. Мұнда тәуір-тәуір дегеннен тәп-тәуір деп айтудың әсерлі екендігі ескерілуі тиіс.
Қос сөздердің мұндай мағыналық жүйесіне мән беру оқушының оларды талғап қолдануына бағыт береді, әрі қос сөздердің ойды берудегі стильдік бояуларын дұрыс тануға қажетті машықтарын қалыптастырады.
Егер қазақ тілі пәнінің басты талаптарының бірі - тек тілдік машық-дағдылар берумен шектелмей, оқушының лингвистикалық дүниетанымын қалыптастыру екендігін ескерсек, осы міндетті орындаудағы өте қолайлы тақырыптың бірі - қысқарған сөздерді оқыту.
Қысқарған сөздер - қазақ тілінің сөздік қорына қазан төңкерісінен кейін енген жаңа ұғымдармен тікелей байланысты. Мыс: БЛКЖО, облыстық комитет - обком, ҚазПи т.б.
Тілдің табиғаты сөздерді ықшамдап айтуға, жазуға қолайлы етіп алуды, үнемділікті қажет етеді. Осы себептен қолданысқа ыңғайландырылып күрделі атауларды шартты түрде қысқартып айтудың қажеті туды. Әуел баста қазақша айтылуы бойынша қысқартылыған сөздер біршама уақыттан кейін қайта қаралып, бір жүйеде - орыс тіліндегі атаулардың реті бойынша жазылуы туралы ережеге бағындырылды. Оған бірнеше тарихи-әлеуметтік себептер негіз болды. Атап айтқанда, ортақ идеяны ұстанып, ортақ экономикалық базаға біріктірілген бірнеше ұлттық мемлекеттердің ортақ атауларды сол қалпында қабылдауы тиіс болды...
Күрделі сөз құрамындағы айрықша мән беріп оқытатылуға тиіс тақырып - тіркескен күрделі сөздер. Бұл тақырыптың күрделілігі сонда мұны әлі күнге дейін әр түрлі түсіндіріп жүр.сондықтан <<тіркесті сөздер>> ұғымын түсіну үшін оның не үшін күрделі сөздер тобына жататындығын күрделі сөздің белгілеріне қалай сәйкестенетінін түсіндірген қолайлы. Біріншіден, тіркесті сөздердің құрамында екі я одан да көп сөздер тіркесіп, бір ғана сұрақ ұғымды білдіреді. Екіншіден, олардың бәріне бір-ақ сұрақ қойылады. Үшіншіден, олар бір сөйлем мүшесі болады.Бұл жағынан тұрақты тіркестерге ұқсас болып келеді. Дегенмен, үлкен өзгешелігі бар: оның құрамындағы әр сөздің мағынасы өзі білдіретін ұғымға қатысты болады (боз торғай <<түсі боз торғай дегенді білдіреді) екіншіден, оның құрамындағы сөздерді тиісті ұғымға қарай өзгертуге болады ( қара торғай, боз торғай(
Қосымшаның төмендегідей негізгі белгілерін өздеріне жүйелетіп, ереже дәптерлеріне жазғызу:
* Қосымша түбір сөздерге жалғанады;
* Қосымша түбір сөздегі дыбыстардың ерекшелігіне сәйкес жалғанады,
* Қосымша өзі жалғанған сөзге мағына үстейді немесе сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен байланыстырады.
* Қазақ тілінің төл сөздерінде қосымша мен түбір сөздің арасындағы дыбыс, буын үндестіктері сақталады, ал кейбір басқа тілден енген сөздерде сақталмауы мүмкін;
* Қазақ тіліндегі қосымшалар белгілі бір заңдылық бойынша бір-бірінің үстіне жалғана береді, ал орыс тілінде түбір сөзге бір ғана қосымша жалғанады.
Дәрісті қорытындылау: Сөзжасамды сөз таптарымен, орфографиямен, тіл мәдениетімен және стилистикамен байланыстыра оқыту жолдары. Сөзжасам әдістемесі. Сөзжасамға арналған жаттығулар.
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Сөзжасам әдістемесі
* Туынды сөздерді талдау
* Сөзжасамды меңгертуге арналған жаттығулар.
* Сөзжасамды оқытуда көрнекі, техникалық құралдарды, сөздіктерді пайдаланудың тиімділігі.
Әдебиеттер:
1. Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет.
2. М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет.
3. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
4. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
5. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№8 Дәріс. Грамматиканы оқыту әдістемесі. Морфологияны оқыту әдістемесі
Мақсаты: Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері. Мектепте оқытылатын грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту әдістерінің жүйесі. Эмпирикалық және теориялық грамматикалық талдау әдістерін оқушыларға игерту. Грамматикалық талдау әдістемесінің теориялық негіздері.
Мектепте морфологияны оқытудың жалпы білім берудегі практикалық маңызы. Морфологияны оқытудың ұстанымдары. Негізгі морфологиялық ұғымдар жүйесі. Сөз таптары ұғымының ішкі мазмұнын таныту. Атауыш сөздер мен көмекші сөздерді оқытудың өзіндік ерекшеліктері. Морфологияны оқытудысинтаксистік негізде жүргізудің маңызы туралы мағлұмат беру.
Жоспар:
* Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері.
* Мектепте оқытылатын грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту әдістерінің жүйесі.
* Мектепте морфологияны оқытудың жалпы білім берудегі практикалық маңызы.
* Морфологияны оқытудың ұстанымдары.
* Негізгі морфологиялық ұғымдар жүйесі
Грамматика сабақтарынң мазмұны морфология, синтаксис бойынша негізгі мағлұматтардың ғылым негіздерінің жинтығы болады, бұл мағлұматтар қазақ тілдерінің грамматикалық құрлысы туралы толық түсінік береді. Грамматикадан берілетін білім мектеп бағдарламасымен белгіленеді.
Тілді, оның ішінде оқушылардың ана тілін оқыту барысында балалардың сөйлеу дағдысын дамытуға көп көңіл бөлу керек пе, болмаса қалай дұрыс сөйлеу қажеттігі туралы ғылыми ұғымдар немесе грамматиканы меңгертуге көп назар аудару қажет пе деген мәселенің айналасындағы бір-біріне кереғар пікірлер бұрынғы кеңес мектебінің 70 жылдан астам тарихының өн бойында үнемі жалғасып келді. Мәселен, 20-жылдары <<грамматиканы арнайы оқытудың қажеті жоқ, ол сөйлеу барысында оқушылардың өздері-ақ үйренеді>> деген көзқарас үстем болса, 30-жылдардың бас кезіннен бастап кеңес мектептерінде оқушыларға сөйлеу, жазу дағдыларын үйрету тілдің лексикалық, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік жүйелерін меңгертумен қатар жүргізіле бастады. Ал 50-жылдары оқушылардың сөйлеу және жазу дағдыларындағы ол қылықтар сөздердің лексикалық мағыналарын үйретуге аз көңіл бөлгендігінен деп табылды. Осы жағдай 60-жылдары бастауыш мектептерде берілетін білім мазмұнымен оқыту әдістерін жаңарту жұмысын іске асыруға алып келді.
Мектепте оқущылар қазақ тілінің грамматикалық құрлысымен, морфология және синтаксиспен сипаттамалы түрде танысады, сөздердің түрленуі, сөз тіркестері мен сөздердің сөйлемде қолданылуыжайында негізгі грамматикалық ережелерді үйренеді
Мектепте грамматиканы оқытуға байланысты төмендегідей ұстанымдар мен жағдайларды қамтамасыз ету керек. 1. Тұлға мен мазмұн бірлігі. Бұл ұстаным тілдік құбылыстарды бір жақты талдауға жол бермейді. 2. Грамматикалық ұғымдардың біртіндеп қалыптасуы. Бұл ұғымдар элементтер ретінде белгілі жүйенің жиынтығы болып, ана тілінің грамматикалық қМектепте оқылатын пән атаулының бәрі тіл арқылы түсіндіріледі, сондықтан қазақ тілінен теориялық білім берудің нәтижесінде оқушылардың ой - өрісін, дүниетанымын қалыптастырып, сөйлеу, жазу тілін дамыту іске асырылады. Тіл білімі салаларының ішінде морфологияның да оқушының тілдік қабілетін арттыруда өзіндік рөлі бар. Себебі, морфологиялық ұғымдарды жан- жақты меңгермеген оқушы сауатты жазу, дұрыс сөйлей білу дағдысын қалыптастыра алмайды.
Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады. Көптік, тәуелдік, септік жалғауларды қолдануда стильдік нормаларды жете білдіру көзделеді. Демек, оқушы
Грамматика құрғақ қисын жаттау үшін оқылмайды. Схемалық жолды қуалап, түрлі форманың жалаң артына түсуімен ешнәрсе шықпайды. Осы сияқты, бір қыңыр мағынасын қуалап, түрден қол үзіл қалуға да болмайды. Екі жағын тең ұстау керек болады. Грамматиканы оқытқанда, мағына мен түрін тең алып бару ғана негізгі мақсатымыздың бәрін шешіп бере алмайды, сондықтан тек бұл екеуімен қанағаттанып, жайбарақаттануға тағы болмайды.
Грамматика жалаң грамматика үшін, оның мағынасы мен түрі үшін ғана оқылмайды. Тұрмысымызға керектігі үшін, бүгін таңда грамматикадан алған білімімізді социалистік құрылысымыздың қай саласына болса да қару етіп жұмсауға күшіміз жету үшін оқылады. Екінші, грамматика оқыту үстінде оқушылардың шығармалық талантына да көмек беріліл, баулып отырылады. Оқушылардың сөйлеу тілі де, жазу тілі де қабаттасып, грамматиканың әр тарауына ілесе, өз уақытында жаттықтырылып отырылады. Орта, орталау мектепті бітірген кейбір оқушылардың осы күнге шейін не өз ойын түсінікті етіп сөйлеп бере алмауы, не дөңгелетіл ойын қағаз бетіне түсіре алмауы, грамматика оқытушының кемшілігінен деп білуіміз керек.
Үшіншіден, грамматика көркем әдебиетпен байланыспай тұрмайды. Грамматиканың әр тараулы білімін жаттықтыруда өзіне сай мөлшерде көркем әдебиеттен көніктіру үзінділері алынып отырылады. Бұл әрі дұрыс, әрі анық оқу, жете түсініп талқылау керек болады. Бұл жерде грамматика мен көркем шығармалар бірігіп, бір-біріне көмек етеді. Оқушылардың жан-жақты білім дамуы күшейеді.
Осы айтылғандардың бәрін бір бүтін етіп, бір жерге түйіп оқытқанда грамматикадан көздеген мақсат толық орындалуы мүмкін. Әдебиет тілімізді өркендетуге грамматика мұрындық болуы мүмкін.
Бұл арада тағы бір тоқтамасқа болмайтын мәселе, сауаттылығымыздың нашар болып келгендігі. Осы күнге шейінгі орталау мектепті бітірген оқушыларымыздың бір қатары қатесіз жаза алмайтын болып келді. Бұл да тек ылғи қисын жаттаудың әлегінен туған кемшілігіміздің бірі еді.
Кім не туралы жазса да, өзінің қара басы үшін жазбайды. Басқалар үшін, халық үшін, қоғам үшін жазады... Қате жазу деген тек еңбегінің пайдаға аспай қалғандығымен ғана шектеліп қалмайды... Өркендеп келе жатқан әдебиет тілімізді шұбарлайды, бұзады. Қатесіз жазу үшін күрес - әдебиет тілімізді өркендету үшін күрес екендігін естен шығаруға болмайды...
Дұрыс жаза білмейтін адамды сауатты адам деуге болмайды. Ондай адам сауатсыз саналады. Міне, осындай мықты адасудан құтылу үшін оқушылардың сауаты аса мол болып, қатесіз жазуға төселіп шығуын мұқият бақылауға тиіспіз. Грамматиканы сабақ үстінде өткізудің жалпы тәртібі қандай болуы керек?
* Грамматикадан оқылатын күнделікті сабақтың материалдарысатылы жүйелі жолмен өтіледі. Берілетін сағат мөлшеріне қарай өтілетін білім көлемі дәл пішіледі.
* Грамматиканың өтілетін материалдары бір-біріне жалғасып, бірін-бірі толтырып, дами барылады. Сабақтың мазмұны күрделене,жеңілден ауырға көшіле барылады.
* План бойынша өтілетін әр теманың мақсаты түсіндіріліп, алдыналады. Өтілетін теманың беретін пайдасына оқушылардың көздері жеткізіледі.
* Грамматиканың әр өрілетін материалы тек түсінікпен,болмаса қисындарын білумен шектелмейді. Сол білімі қолма-қол ісжүзінде, практикада жаттықтырылады. Өтілетін материалдарға қарай, оқушылардың өздеріне жұмыс істеттіріледі.
* Грамматиканың өтілген материалдарынан бірте-бірте тілдің заңдықұбылыс екендігін ашыла барылады. Қоғамның экономика, мәдениетіне, кәсіп өндірісіне, өз ара қатынасына қарай тілдіңөсіп, жетілгендігі бақылата барылады.
* Грамматиканың қандай бөлімі, оның қандай элементтері оқылсадатүрі, мазмұны бірдей байланыстырылып жүргізіледі. Бұлардың бір-біріне байланысты өсіп дамуы, бір түрге, бірнеше мағына, бір мағынаға бірнеше түр келіл тіркесуінің себебі ашыла барылады.
* Тілдің мағынасы да, түрі де қоғам тұрмысына байланысты, әркезеңдегі қоғамда, өндіріске қарай, құбылып отыратындығы зерттеледі. Мысалы: <<жарыс>>, <<ақсақал>>-дың қазіргі мағынасыжаңа, біріккен, тұжырымды сөз түрлерінің шығуын айту сияқты.
* Грамматикалық атауларға жетілдіру. Осы күнге шейінгі ала-құлаболып келген атаулардың бір ізге түскендеріне жаттықтыру жаңабұл атаулардың не үшін олай аталатындық мәнісін ол атаудың неге қарап қойылғандығын тани бару.
* Грамматиканың бөлімдерін бір-бірімен бөліп алып кетпей(фонетика, морфология, синтаксис-пунктуация) байланыстырып, араларындағы жақын қатыстарын аша отыру. Бірінен біріқұралып, белгілі мағыналы түрге келетіндігін әбден мұқияттау.
10. Граматика мен көркем шығарманы бірін-бірі пысықтауға көмекшіете бару. Көркем шығарма арқылы оқуын, сөйлеуін өркендету. Дұрыс, таза жазуға, ойын еркін түрде қағаз бетіне түсіріп береаларлық халге жеткізу. Міне, грамматиканың күнделік сабақ үстінде, оқыту процесінде, ескерілуге керек жағдайлары қысқаша айтқанда, осылар.
Морфология - грамматиканың үлкен саласы, сондықтан ол қамтитын мәселелердің барлығы тіл дамытуға қатысты. Өйткені морфологияның нысандары - олардың тілде қолданылу заңдылықтарының қорытындысы. Тіл дамыту сөйлеуде тіл заңдылықтарын дұрыс сақтап, тіліміздің морфологиялық заңдылықтары бойынша сөйлеуді қалыптастыруды көздейді. Сондықтан тіл дамыту жұмысы грамматикалық заңдылықтармен байланысты жүргізілуі тиіс. Морфологияны оқытуда студенттер тілін дамыту жұмыстарында сөз мағыналары, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін туралы тіл білімінің дәлелденген тұжырымдары басты рөл атқарады. Осыған орай морфологиялық тұлғаларды студент тілін дамыту мақсатына сай сөйлеу тәжірибесінде қолдануға септігі тиер білім мазмұнын нақтылау көзделді. Студенттер тілін морфологияны оқыту арқылы дамытуда олардың сөз мағыналарын жетік біліп, сөйлеу кезінде дұрыс пайдалануға дағдыландыру, сөздік қорларын байыту - ең басты жұмыс. Сондықтан морфологияны оқыту арқылы тіл дамытуда лексикология ғылымының жетістіктері басшылыққа алынды. Морфологияны оқыту арқылы оқушыға сөздердің грамматикалық мағынасы, сөз таптардың өзара байланыстылығының мәні түсіндіріледі. Сөз таптарының ерекшеліктері, сөз табына жататын сөздердің сөйлемдегі қызметі өмірмен байланыстырылады. Мұғалім құрғақ ережені оқушыға жаттатудың зиян екенін естен шығармау керек. Жаттанды нәрсенің көпке бармай тез ұмытылып қалатыны әсте анық. Оқушының сөз таптарының қызметі, олардың орын тәртібі, түрленуі мен өзгеруі туралы жүйелі білім алуы шарт. Сабақта айтылған материалдардың барлығы оқушының есінде түгел қалмаса да оның ішінен ең негізгісі оқушының есінде қалдыруға қол жеткізу керек. Мысалы: оқушылар арасында зат есім туралы толық мағлұмат алғандары жиі ұшырасады. Нақтылы зат атаулары қалам, қағаз, дәптер, орындық т.б зат есім екенін біледі. Ал адамның ойлау қабілеті арқылы топшылаумен түсінетін заттық ұғымдардың атауы абстракты зат есімдерді ақыл, ой, сана, қуаныш, реніш, уайым, қайғы т.б келгенде оқушы тосылып қалады. Осы жағын нақтылы мысалдар арқылы түсіндіру қажет. Сын есім мен сан есімнің алдында тұратын, етістіктің сөйлемнің соңында келетіні сияқты тіл заңдылықтарын оқушының сөйлеу әрекетінде дұрыс қолдануын қадағалап отыру тіл мәдениетінің нормаларын сақтауға да үйрету құрлысының негізін қалайды.
Әлі күнге шейін біздің біраз оқытушыларымыз грамматиканың орнын, оны оқытудағы негізгі мақсаттарды ұғынып жетеалмағандығы, ұғынса да толық орындап жүре алмағандығы байқалады. Морфологияны оқыту арқылы тіл дамыту жұмыстарын жүргізгенде жаттығу материалдарында фразалық тіркестер, мақал-мәтелдер, бейнелі сөздер кеңінен қолданылды. Мысалы, сөздің грамматикалық мағынасына қатысты практикалық сабақта мақал-мәтелдерді пайдалану арқылы сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын тапқызу студенттің грамматикалық мағынаны түсінуіне әрі сөз байлығын арттыруға мүмкіндік береді. Немесе, берілген сөздерді (мысалы, ерлік, тәрбие, жүрек, ел, батыр т.б.) грамматикалық көрсеткіштер арқылы түрлендіріп, сол сөздер туралы мақалдарды тауып жазғызу да студенттің морфологиялық тұлғаларды ажырата отырып, сөздік қорының жетілуіне әсер етеді. Шешен билер сөздерінен үзінділер алып, ондағы әр сөздің грамматикалық мағыналары қай сөз табына қатысты екендігін айтқызуда да грамматикалық тапсырманы орындаумен қатар, билер сөзінің мәніне көңіл аудару студент тілінің толығуына әсер етеді. Студенттер мұндай тапсырмаларды қызыға орындап, әрі грамматикалық мағынаның ерекшеліктері туралы білімдерін бекітуге, әрі мақал-мәтел, шешендік сөздер арқылы сөздік қорларын толықтыруға ықпалы болды.Тәжірибеде морфологиялық тақырыптардың әрқайсысына қатысты жаттығу, тапсырмаларда синоним, антоним, омоним сөздерді, ауыспалы мағынадағы сөздерді көбірек қолданып, жаттығу мәтіндеріндегі сөздерге морфологиялық талдау жасата отырып және ретіне қарай ол сөздермен мағыналас, қарсы мағынадағы немесе омоним болып келетін сөздерді тапқыздырту секілді жұмыстар жүргізілді. Осындай бағыттағы тапсырмалар антоним сөздерге де қатысты жүргізілді. Ғалымдар Ә.Болғанбайұлы мен Ғ.Қалиұлы <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы>> атты оқулығында <<Антонимдер өзара алшақ қарама-қарсы ұғымды білдіретіндіктен, бұлардың әр сөз табына қатысы нақ бірдей емес, ала-құла деген сөз. Бір сөз табы антонимге соншама бай да, енді біреулері соншалықты кедей, не болмаса тіптен кездеспеуі де ғажап емес. Қазақ тілінде антонимдер көбіне - көп сын есімдерден болады, онан соң етістіктер, зат есімдер, үстеулерден азды-көпті кездеседі. Ал қалған сөз таптарынан жасалған антонимдер тым тапшы, жоқтың қасы>>,-деп көрсеткен. Ал Н.Оралбай сапалық сын есімдердің тағы бір қасиеті олар бір-бірімен антонимдік қатар құрайды, бұл қасиет қатыстық сын есімдерде жоқ екендігін, яғни сын есімнің нақты қай тобында антонимдік қатар болатындығын айтқан. Бұдан сөз таптарының ішінде, негізінен, сын есімдерде антонимдік қатарлар жиі кездесетіндігі, ал қалған сөз таптарында сиректеу болатындығы байқалды
Дәрісті қорытындылау: Мектепте морфологияны оқытудың жалпы білім берудегі практикалық маңызы. Морфологияны оқытудың ұстанымдары. Негізгі морфологиялық ұғымдар жүйесі. Сөз таптары ұғымының ішкі мазмұнын таныту. Атауыш сөздер мен көмекші сөздерді оқытудың өзіндік ерекшеліктері. Морфологияны оқытудысинтаксистік негізде жүргізудің маңызы
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Грамматиканы оқытудың мақсаты.
* Морфологияны оқытуға қатысты еңбектерге талдау жасаңыз
Әдебиеттер:
1 Ж. Мұсаұлы, Р. Әміренова <<Қазақ, орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы>> Көкшктау, 2003 жыл.
2 Ш. Есмағанбетова <<Оқушылардың танымдық іс- әрекетін қалыптастыру>> Алматы <<Ғылым>> Ғылыми баспа орталығы, 2002 жыл.
3 <<Әдіскер>> журналы. 2005 жыл.
4 <<Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде>> журналы, 2001 жыл.
5 Қазақ тілі мен әдебиеті 2005ж. №9.39-42бб.
6 Ізденіс 2003ж.№4. 129б.
7. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№9 Дәріс. Синтаксисті оқыту әдістемесі Сөз тіркесін оқыту әдістемесі
Мақсаты: Синтаксис - грамматиканың көлемді құраушы бөлігі екендігін атап өту. Мектепте оқылатын синтаксистік ұғымдар жүйесі және синтаксистік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі.Синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастар туралы ұғым қалыптастыру.
Сөз тіркесінің коммуникативтік бірлік - сөйлем құрау материалы екендігі. Сөз тіркесінің құрамы мен сөз тіркесінің түрлері.Сөз тіркесін өзіне ұқсас тұлғалармен салыстыра беру, ұқсастықтары мен ерекшеліктерін айырта алуға үйрету. Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастарды танудың алатын маңызды орнын көрсету.
Жоспар:
* Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі
* Мектепте оқылатын синтаксис үғымдар жүйесі және синтаксисстік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі.
* Оқушыда қалыптасуға тиіс машық - дағдылар мен іскерлік жүйесі.
* Синтаксистік талдау түрлері.
* Сөз тіркесін талдау жолдары, жаттығулар және оның түрлері, көрнекіліктер мен оқу - әдістемелік құралдар жүйесі.
Синтаксис - грамматмканың морфологиядан кейінгі бөлімі. Тілдің қатынас құралы деп сипаттама бергенде, сол сипаттамаға сәйкес келетіе тілдік бірлік синтаксис болады. Тілдің фонетикалық, лексикалық, морфологиялық жүйелерінің бәрі тек синтаксис ардықы қатынас құралы құрамына ене алады. Синтаксис тілідің фонетикалық, лексикалық, морфологиялық жүйелеріне сүйене, оларды жинақтай әрі олармен дидактикалық тұтастыққа ене отырып, адамның ойын қалыптастыруды, оны жарыққа шығарып, қарым-қатынас жасауды қамтамасыз етеді.
Өздеріңізге мәлім, синтаксистің <<сөйлем>>, <<сөз тіркесі>> деген екі үлкен обьектісі бар. Сөйлем дәрежесінде с - с тілдің қарым-қатынас бірлігі болып, адамның ойын білдіреді, осы тұрғыда ол - тілдің логикамен байланысын жүзеге асырады. Демек, с-с курсының мектепте оқытылуының тілдік жүйе түрінде түсініп біліуінде үлкен маңызы бар. Синтаксистік бірліктер, алдымен сөйлем, бірініші сыныптан бастап оқытылады. Оның жүйелі курсы 5-7 сыныптарда, 6-7 сыныптарда әр сөз табының синтаксистік қызметі оқытылады.
Мектепте синтаксисті оқытудың міндеттері:
* Синтаксистік ұғымдар мен ережелер жүйесін саналы қабылдау негізінде ана тілінің құрлысы жайында оқушыларға саналы білім беру;
* Тілдің синтаксистік нормаларына сәйкестік тұрғыда оқушылардың тілін, сөйлеуін дамыту;
* Оқушы тілінің синтаксистік құрлысын мақсатты түрде байыту;
* Пунктуация ережелерін оқушылардың ойдағыдай қабылдауына негіз қалау;
* Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту ана тіліне деген сүйіспеншілігін, қызығушылығын тәрбиелеу, тілдіктәсілдер арқылы, оның материалын оқып үйрену арқылы оқушыларға тәрбие беру.
Синтаксистің лингвистикалық-дидактикалық негіздері. Синтаксистің мектеп курсының мазмұнын негізгі синтаксистік ұғымдар мен ережелер жүйесі болады. Ұғымдар мен ережелер нақты тілдік материядан тыс қаралмайды. Синтаксистің әдістемесі үшін теориялық-дидактикалық материалды сұрыптау, түсіндіру және ұйымдастыру принциптері негізгі мәселе болып табылады.
Синтаксисті оқытудың қазіргі теориясы мен практикасы мына принциптерді жүзеге асыру: синтаксистің мектеп курсындағы ғылыми проблемасы, оқытудың ғылыми прингципі - дидктикалық дәлелдеуді ғылыми дәрежеге көтеру мәселесі. Синтаксис мазмұнының дәрежесін көтеру дегенді қалай түсінуге болады? Бұдан теориялық мағұлұматтардың көлемін ұлғайту деген ұғым тумайды, керісінше, теориялық және практкалық материалды сұрыптағанда барынша тілдік шындықты қамтитындай түсінік, талдау, ой қорыту болу керек. Бұл мәселені шешу синтаксистің мектеп курсындағы мазмұнын тіл туралы қазіргі ғылыммен жақындату болып табылады.
Мектептегі с-с курсын қазіргі ғылыми тұрғыдан жаңа мағлұматтармен толықтыру немесе жаңаша түсіндіру керек. ......( айтылу мақсатына қарай..... сөз тіркесі өз алдына қарастырылмайтын, 1950 жылдан бастап.......)
Сонымен ғылми синтаксисте сөйлем мен сөз тіркесі бір-бірінен ажыратылып, оған сәйкс олардың анықтамалары арқылы обьектілері белгіленеді. Сөйлем - тілдің біршама тиянақты ойды білдіретін, сондықтан да қарым-қатынас жасайтын синтаксистік бірлігі болса, сөз тіркесі - зат, құбыоыс, іс-әрекет жайында кеңірек түсінік беретін, бірақ өздігінен қарым-қатынас жасай алмайтын синтаксистік бірлік болады. Ол қарым-қатынас жасауға сөйлем құрамына неу арқылы қатыса алады. Бұлар өздерінің құрылымы, қызметі мен ойлаудың қатысы жағынан бір-бірінен ажыратылады.
Сөйлем мен сөз тіркесінің айырмашылығын оқушыларға түсіндіру әдістеменің міндеті болса, бұларды негізгі айырым белгілеріне қарап салыстыру қажеттігі туады. Мектеп оқулығында сөйлем де, сөз тіркесі де қызметі, құрлысы және грамматикалық мағынасы жағынан сипатталады. Сол арқылы оқылып отырған материалды саналы меңгертуге жағдай жасалады. Сөз тіркесін оқытқанда, оқушылардың назарын сөздердің тіркесушілік мүмкіндігі мен талаптарына, олардың бір-бірімен байланысу нормаларына, жай және күрделі сөз тіркестерінің алуан түрлі модельдеріне, синтаксистік байланысқа түскен сөздердің арасындағы қарым-қатынасына көңіл аудару қажет.
Синтаксистің жүйелілік мәселесі. Белгілі обьектіні оқытуда жүйеліліктің болуы - мәселені ғылыми тұрғыда қарастырудың айрықша белгісі. Мектепте синтаксисті оқытудың жүйелілігі тек синтаксистік теориямен ғана емес, дидактикалық принциптермен де (жалпы мен жекелік ұғымдардың қатынасын оқыту), сондай-ақ ана тілінің құрлысын жете түсініп меңгеру заңдылығымен де белгіленеді. Ұғымдардың ғылыми жүйесі жалпыдан жекеге қарай деген принцип бойынша құрылады, синтаксистің негізгі бірліктері анықталып, олардың негізгі белгілері көрсетіледі.
Бағдарлама бойынша жасалған оқулықтарда алдымен сөйлемнің белгілері санамаланып анықталады. Бұл аталған белгілердің әрқайсысы сөйлем түрлерін қарастыруға негіз болады. Мысалы, айтылу мақсатына қарай ( қарым-қатынастық бағдары), сөйлемдер хабарлы, сұраулы, бұйрықты болып бөлінсе, сөйлем соңындағы интонациясына қарай хабарлау, сұрау, бұйрық, өтігіш түріндек құбылады. Грамматикалық негізіне қарай екі тұрлаулы және бір тұрлаусыз мүщелі сөйлем, ал тұрлаусыз мүщелердің қатысу-қатыспауына қарай жалаң және жайылма болып, грамматикалық негіздерінің санына қарай жай сөйлем, құрмалас сөйлем болып бөлінеді. Материалды осылай ұйымдастырып орналастыру тіл құбылыстарының арасындағы өзара байланыстылықты, олардың бір-біріне сатылай бағынуын анықтауға негіз болады, бұл сияқты байланыссыз шын мәніндегі жүйелілікті де, оқу материалын терең әрі берік меңгеру қажеттігі де болмайды.
Қазақ тілінің басқа салалармен синтаксистік өзара байланыстылық мәселесі. Синтаксисті оқыту кезінде оқушылардың лексика, сөз тудыру, морфология салаларынан алған білімі мен іскерліктерін жандандыру, ол үшін сөз өзінің лексикалық сағынасымен,сөз тудырушылық құрылымымен, морфологиялық қасиетімен синтаксистік категорияларды жасауға қатысатындығын саралап көрсетеді. Синтаксистік ұғымдарды лексикалық немесе морфологиялық ұғымдармен тепе-тең деп қараудан, синтаксисті формалды түрде қабылдаудан сақтандыру тұрғысынанда оқытуды ұйымдастыру қажет.
Мысал үшін сөз тіркесінің грамматикалық мағынасын, оның тұрлаусыз мүшелермен байланысын және бұлардың мектепте оқытылу әдістемесін алап қарайық. Сөз тіркесінің көлемінде әр деңгейдегі тілдік категориялардың өзара байланыстылығы айқын байқалады. Сөз тіркесінің грамматикалық мағынасы:
* Басыңқы компоненттің қай сөз табынан болғанына тәуелді болады: білгенге маржан, білмеске арзан
* Басыңқы компоненттің лексикалық мағынасына тәуелді болады: тауға қарады, тауға шықты
* Басыңқы компоненттің морфологиялық тұлғасына тәуелді болады: атқа міну, атты міну
* Бағыныңқы компоненттің ексикалық мағынасына тәуелді болады: дүкенге бару, нанға бару
* Сөз тудыру тұрғысында басыңқы компоненттің басқа сөз табындағы сөзбен сәйкесиігі: ойынға құмар, ойынға құмарлық
Сөз тіркесінің тұрлаусыз мүшелерге қатынасын қалай түсінуге болады? Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері, оның грамматикалық негізі болса, сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері, олардың өзі қатысты мүшелерімен байланысы, мағыналық қарым-қатынасы сөз тіркесіндегі бағыныңқы компонент пен басыңқы компоненттің байланысы мен мағыналық қарым-қатынасына сүйенеді. Басқаша айтқанда, тұрлаусыз мүшелер мен сөз тіркестері белгілі дәрежеде өөзара байланысты болады. Сөз тіркесіндегібайланысу түрі мен мағыналық қатынас сөйлем құрамына енгенде де сақталып, бағыныңқы еомпонент сол мағынасына сәйкес анықтауыш, толықтауыш және пысықтауыш қызметін атқарады да, басыңқы компонент сөйлемде басқа мүшелермен байланысу түріне және орын тәртібіне қарай әртүрлі мүшенің қызметін атқарады.Мысалы, Жастық туралы сөйлесу деген тіркес сөйлем құрамында: бағыныңқы компоненті жастық туралы жанама толықтауыш болады да, сөйлесу деген басыңқы компоненттің ыңғайына қарай баяндауыш болады. Т.б...Бұдан шығатын қорытынды: тұрлаусыз мүшені оқытқанда, оқушыларға сөз тіркесіндегі білімдері мен дағдыларын еске алып, солардың негізінде оқытып дағды беру қажет. Рас, сөз тіркесінде оның компоненттерінің арасындағы қатынас сол сөздердің лексикалық мағыналарына сәйкес нақтылықты білдіреді, сонымен қатар ол жалпы грамматикалық қатынас тұрғысынан да қаралады. Сөз тіркесінің бағыныңқы компоненті сөйлемде негізінен грамматикалық қатынас бойынша тұрлаусыз мүшенің мағыналық қатынасы болып есептеледі. Сөз тіркесінің жекелік мағынасы кейбір тұрлаусыз мүшенің өз ішінде мағынаға бөлінуінде ғана ескеріледі.
Қазақ тілі синтаксисінің методикасы- жас буындарға тіл ғылымының озық табыстарының негіздерінде сөз тіркесі мен жай және құрмалас сөйлемдерден, қазақ тілі пунктуациясынан терең, жүйелі, берік, саналы білім беру жолында қолданылатын ең тиімді әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Ол әдістер: байқау әдісі, тәжірибені талдау-жинақтау әдісі, бұрынғы мұраны үйрену әдісі, эксперт-анкета әдісі.
Қазақ тіл ғылымының синтаксис жөніндегі зерттеулері- қазақ тілі синтаксисі методикасының оқушыларға меңгерту үшін ұсынылатын материалдары. Қазақ тілі синтаксисі методикасының мазмұны мыналарды қамтиды:
1. Синтаксистен орта мектеп оқушыларына берілетін білім көлемін белгілеу.
2. Синтаксистен берілетін білімнің танымдық және тәрбиелік мәнін ашу.
3. Синтаксисті оқыту әдістері мен тәсілдерін анықтау.
4. Синтаксисті оқытуға байланысты жүргізілетін негізгі жұмыстардың, жазба жұмыстарының, жаттығу жұмыстарының түрлерін белгілеу.
5. Қазақ тілі синтаксисі методикасының ұғымдары мен терминдерін жасау.
Мектептерде сабақтас құрмалас тақырыбын өту кезінде жаттығу жұмыстарының төмендегідей түрлері қолданылып жүр:
1. Көшіріп жазу жаттығулары.
2. Диктант жазу түрінде орындалатын жұмыстар.
3. Әдеби мәтіннен сабақтас құрмалас сөйлемдерді теріп жазу.
4. Жай сөйлемдерден сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
5. Берілген компонентті толықтырып, сабақтас құрмалас сөйлем құрау.
6. Берілген схемаға сүйеніп, сабақтас құрмалас сөйлем жасау.
7. Берілген "Тірек сөз" арқылы сабақтас құрмалас сөйлем ойлап жазу.
8. Бірыңғай баяндауышты жай сөйлемді, сабақтас құрмалас сөйлемге айналдыру.
9. Сабақтас құрмаластың бір түрін екінші түрге ауыстыру.
10. Көп бағыныңқылы сабақтасты екі компонентті бірнеше сабақтас құрмалас сөйлемге айналдыру.
11. Сабақтас құрмалас сөйлемнің тыныс белгілерін тауып қою.
12. Тыныс белгісінің схемасына қарап, сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін ажырату.
13. Мәтін құрау, мәтінде сабақтас құрмалас сөйлемді пайдалану.
14. Магнитафонды пайдаланып, құрмалас сөйлемнің айтылу интонациясын анықтау.
15. Сурет бойынша шығарма жазу, шығармадан сабақтастарды іріктеу.
16. Ерікті тақырыпқа шығарма жазу, тұрақты сөз тіркестерін пайдалану.
Қазақ тілі синтаксисін оқыту мәселесі. А.Байтұрсыновтың қазақ тілі синтаксисі туралы тұжырымдары оны оқыту жөніндегі соны пікірлер болып табылады. Тілші синтаксистің теориясын бір жүйеге түсірумен қатар, оны меңгертудің жолдарын ұсынды. <<Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады>> деп, сөйлемнің қатысымдық қызметін айқындады Синтаксистің әр саласы туралы теориялық материалдардан кейін практикалық жұмыстарды <<өлеңмен жазылған сөйлемдерді өлеңсіз түрге айналдыру; сөйлем ішіндегі мүшелерін айырту; сөйлемнің қажет болған түрлерін білім алушылардың өзіне тапқызу>> түрінде беріп, сөйлем мүшелерінің қай сөз табынан болатынын нақты мысалдар арқылы дәлелдеді <<Ауызбен сөйлесу>> және <<жазумен сөйлесудің>> ерекшеліктерін анықтап, сөйлем жүйесінің сөйлеу әрекеті түрлеріне қатысын айқындады.
Сөз тіркесін оқыту
Сөз тіркесін мектепте дамыта оқыту технологиясының міндеттерді шешуге тиімді болатыны, технологияның негізіне жазу теориясы алынумен байланысты деп анықталды. Жазудың өзі тілдің таңбалық болмысын түсіндіруге тірек болады. Сөз тіркесі синтаксисі туралы қажетті лингвистикалық ұғымдар жүйесін іріктеп, бастауыш сынып оқушыларына қазақ жазу принциптерін анықтау, сөздің сөз тіркесі құру процесі, сөз тіркесі мүшелерінің жазылуы, айтылуы туралы ережелерді үйрету арқылы дамыта оқыту қызметін ұйымдастыру көзделді. Қазақ жазуының теориялық концепциясына сүйеніп, бастауыш сыныпта <<тізбек>>, <<тізбектелу>>, <<дыбыстар тізбегі>>, <<буындар тізбегі>>, <<түбір мен қосымшалар тізбегі>> сияқты ұғымдарды енгізіп, олардың лингвистикалық түсініктерін меңгерту арқылы ғана тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы түсінік қалыптастырады /1, 54/. Бір сөздің орфографиялық түрін талдату арқылы тіл жүйесіндегі тіл бірліктерінің тізбектелуі туралы жалпы ұғым жасату керек. Одан кейін оқушылар өз бетімен сөздер құрамындағы дыбыстардың тіркесімділік қабілеті мен тіркесімділік талғамы, тіркесім талаптары туралы түсінік беріліп, тапсырмалар орындатылып, қорытынды тұсында тіркесім туралы ұғым жасатылады. Тіл бірліктерінің, дыбыстың түбірдің, қосымшаның, жеке сөздің құрамын талдау арқылы оқушы әр біліктіңмағынасын ашады,соның негізінде әрбір тіл бірлігінің қызметі- өз тектес бірлікпен тіркесіп, өзінен жоғары деңгейдегі жаңа тіл бірлігін жасау екендігіне біртіндеп көзі жетеді. Осы тәріздес жұмыстар арқылы ғана бастауыш сынып оқушыларының ізденімдік- зерттеушілік қызметін ұйымдастыру тиімді болады. Сөйтіп, оқу қызметін оқушы теориялық ойлауы мен тілін дамыту бағытында құруды көздей отырып, сөз тіркесі синтаксисін бастауыш сыныптарда оқытуды жазба тілдің принциптерін меңгертумен байланыстыруды жөн деп қабылдадық. Әрине, бұл дегеніміз- бастауыш сыныпта қазақ тілін оқытуды тек орфографиялық принциптерге негіздеуді ұсыну емес. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін дамыта оқыту барысында жазу принциптерін тірек етудің мүмкіндігін анықтау және оны болашақта нақтылай зерттеу қажеттілігінің өзі - бастауыш сынып оқушыларына фонетикалық және морфологиялық, синтаксистік ұғымдар аясын кеңейте меңгерту мәселесілелерімен тығыз байланысты.
Дәрісті қорытындылау: Мектепте оқылатын синтаксистік ұғымдар жүйесі және синтаксистік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі .Синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастар
Сөз тіркесінің коммуникативтік бірлік - сөйлем құрау материалы екендігі. Сөз тіркесінің құрамы мен сөз тіркесінің түрлері.Сөз тіркесін өзіне ұқсас тұлғалармен салыстыра беру, ұқсастықтары мен ерекшеліктері. Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастарды танудың алатын маңыз.
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* А.Байтұрсынов еңбегіндегі синтаксис және сөз тіркесін оқытуға байланысты мәселеге талдау жасау
* Сөз тіркесін оқытуға қатысты еңбектерге сараптама жасау
Әдебиеттер:
1 Оразбаева Ф. Тіл әлемі. Мақалалар зерттеулер. - Алматы:Ан арыс, 2009. - 102- бб.
2 Манкееева Ж.А. Қ.Жұбановтың ғылыми мұраларының академиялық танымы хақында // <<Жұбанов тағылымы>>: VI халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Ақтөбе, 2005. - 90-93 бб.
3 Маслова В.А. Лингвокультурология: учебное пособие для студентов высших учебных заведениий. - Москва, 2001. - 30 с.
4 Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. - Алматы: Ан Арыс, 2006. - 201-264 бб.
5. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
6. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№10 Дәріс. Жай сөйлемді оқыту әдістемесі. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі
Мақсаты: Жай сөйлем туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі. Жай сөйлем жасалуындағы синтаксистік байланыстар. Жай сөйлемнің құрылымдық - мағыналық жүйесі және оны меңгерту әдістемесі. Жай сөйлемнің мағыналық түрлері. Жай сөйлемді талдау.
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері және олардың сөйлемнің қызметін атқаруын ұғындыру жолдары. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері және А.Байтұрсынұлының осыны жайылма сөйлеммен байланыстыра оқытуды ұсыну себебін анықтау. Сөйлем жасалымындағы сөлем мүшелерінің орын тәртібінің комбинаторлық ауысудың атқаратын мағыналық қызметін талдау әдістемесі туралы мағлұмат беру
Жоспар:
* Жай сөйлемді оқыту әдістемесі.
* Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі
Қазақ тіл білімі іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, даму үстінде. Сондай сараланған салалардың бірі - жай сөйлем синтаксисі. Тіл білімінің негізгі саласы болып табылатын синтаксистің зерттеу нысаны - жай сөйлемнің синтаксистік құрылымының теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттелуде.
Сөйлемді үздіксіз әрі жан-жақты зерттеу нәтижесі құрылымдық ыңғайда оның белгілі бір стандартқа сыймайтынын, сөйлем сан қырлы сыры бар құбылыс екенін көрсетті. Сөйлемнің сондай ерекшелігінің бірі - олардың бір бас мүшелі болып та келуі. Осыған байланысты тіл ғылымында <<бір бас мүшелі сөйлемдер>> идеясы қалыптасты. Сөйлем синтаксисін зерттеушілердің қайсысы болмасын бір бас мүшелі сөйлемдердің де предикативтік құрылымға негізделетінін жоққа шығармайды. Дегенмен, мұндай сөйлемдердің предикативтілік ерекшеліктерін белгілеуде алуан түрлі пікірлер мен көзқарастар бар.
Осы тұста <<бір негізді>> термині жөнінде мынаны айта кеткен орынды. Ж.Сәдуақасұлы өзінің зерттеу еңбегінде <<односоставное предложение>>, <<двухсоставное предложение>> терминдерін қазақша <<бір құрамды>> және <<қос құрамды>> сөйлемдер деп атаған болатын. Кейінгі бір еңбегінде бұл терминдерді профессор Р.Әмір қолданған <<бір негізді>> және <<екі негізді>> терминдерімен ауыстырып, оның себебін түсіндірген. Біз де өз жұмысымызда осы соңғы пікірді қолдап аталмыш терминді пайдаландық.
Қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисі бойынша С.Жиенбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев, О.Төлегенов, Ғ.Мадина, Р.Әмір, Ж.Садуақасұлы т.б. ғалымдардың еңбектері бар. Осы ғалымдардың жай сөйлем синтаксисін зерттеу барысында бір негізді сөйлемдер турасында айтқан тұжырымдарын негізге алып, аталмыш сөйлемнің қазақ тіл білімінде зерттелу жайын сөз етпекпіз.
Жай сөйлемнің құрылымдық түрлерінің бірі ретінде қарастырылып отырған бір негізді сөйлемдердің жасалуы турасында айтылған тұжырымдар, ғалымдар көзқарасы күні бүгінге дейін әр қилы болып келді.
<<Бір құрамды сөйлем>> термині қазақ тіл білімінде 60-жылдардан бастап көрініс береді. Бұл терминді алғаш рет К.Аханов <<Тіл біліміне кіріспе>> еңбегінде қолданды. <<....Сөйлемнің құрылымдық үлгісін құрастыратын мұндай сөз формалары сөйлемнің тұрлаулы немесе бас мүшелері деп аталады. Жай сөйлемнің екі түрлі құрылымдық үлгісі бар: оның бірі - екі құрамды (бастауыш, баяндауышты) үлгі, екіншісі - бір құрамды үлгі. Екі құрамды сөйлемнің үлгісі екі бас мүшеден құралса, бір құрамды сөйлемнің үлгісі бір ғана бас мүшеден құралады. Мұндай бас мүше бір компонентті де, екі компонентті де болуы мүмкін>>, - деп көрсетеді. Бірақ бір құрамды сөйлемдердің өзіндік сипаттары мен оларды топтастыру мәселесіне тоқталмаған. Дегенмен, 1967 жылы шыққан академиялық грамматикада алғаш рет <<Бір тұрлаулы мүшелі сөйлем>> деген бөлім беріліп, оған белгісіз жақты сөйлем мен жақсыз сөйлем енгізілді.
Осы кезеңде жазылған тағы бір еңбек - А.Әбілқаевтың <<Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері>> деп аталатын еңбегі. Мұнда жай сөйлем төртке бөлінеді: жақты, жақсыз, толымсыз және атаулы. Жақты сөйлем: арнаулы, ауыспалы және бастауышы белгісіз жақты деп іштей үшке жіктелген. Мұнда автордың сөйлемді жіктеудің басты белгісі етіп, негізінен, жақты алғандығын және оны бастауышпен тең деп қарағанын байқаймыз.
70-жылдардан бергі кезеңде бір негізді сөйлемдерге байланысты аса түбегейлі зерттеулер де, жеке дара пікірлер де бола қойған жоқ. Тек, Р.Әмірдің <<Жай сөйлем синтаксисі>> деп аталатын еңбегінің қазақ тіл білімі үшін біршама жаңалық әкелгенін айта кеткен орынды. Р.Әмір бұл еңбегінде жоғарыда аталған <<бір құрамды>> терминін <<бір негізді>> терминімен ауыстырып, жай сөйлемдерді құрылымдық ерекшелігіне қарай екі негізді сөйлем және бір негізді сөйлем деп бөліп қарастырады.
Қазіргі қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер турасында айтылған ғалымдар көзқарасын жинақтап, нақтылай түскен және ғылыми негіздемесін жасаған ғалым ретінде Ж.Садуақасұлын айта аламыз.
Ж. Садуақасұлының бір негізді сөйлем мәселесіне қатысты пікірлері 2004 жылы шыққан <<Жай сөйлемнің құрылымдық түрлері>> атты еңбекте жалғасын тапты. Онда бұрынғы грамматикаларда әр түрлі ыңғайда қарастырылып келген жай сөйлемнің түрлері ғылымның соңғы жаңалықтары негізінде топтастырылып, бір негізді сөйлемдердің түрлері жан-жақты талданып берілген. Бір негізді сөйлемдерді жіктеу мәселесі, белгілі жақты, жалпылама және белгісіз жақты, жанама жақты сөйлем түрлерінің зерттелуі, құрылымдық түрлері, семантикасы жайында айтылған. Ол <<бір құрамды>>, <<бір бас мүшелі>>, <<жақсыз>> деп әр түрлі аталып жүрген терминдердің біреуін тұрақтандыру мақсатында бұрын қолданған <<бір құрамды>> терминін Р.Әмір ұсынған <<бір негізді>> терминімен ауыстырып қолданады
Ғалым бір негізді сөйлемдер жайындағы тұжырымдарды тиянақтай келіп, оған мынадай анықтама береді: <<бір негізді сөйлем деп, мазмұндық құрылымы жағынан бір ғана бас мүше арқылы предикативтік құрылымда беріліп, синтаксистік құрылымы жағынан екінші бас мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлем түрін айтамыз>> Бұл еңбекті қазақ тілінде жай сөйлем синтаксисін зерттеуде бір негізді сөйлемдерді ғылыми түрде арнайы қарастырған алғашқы оқу құралы деп айтуымызға толық негіз бар.
Осы аталған еңбектердегі бір негізді сөйлемдер жайында айтылған пікірлерді саралай келе, мынадай тұжырым жасауға болады:
1. Қазіргі қазақ тілінде бір негізді сөйлемдер - жай сөйлемнің басқа түрлері сияқты мағыналық құрылымға, қызмет-коммуникацияға ие сөйлем.
2. Бір бас мүшелі сөйлемдер мазмұндық жағынан көп әлементті болуына қарамастан тұлғалық құрылымы жағынан бір негізді сөйлем ретінде қаралуға тиіс.
3. Бір негізді сөйлемдердің бас мүшесі басқа ешбір мүшеге тәуелді емес, сөйлемді ұйымдастыруға негіз болатын жалғыз ғана бас мүше болып табылады. Бұл ерекшелік бір негізді сөйлемдердің өзіне тән синтаксистік құрылымы бар екенін көрсетеді.
Қазақ тілі білімінде Ахмет Байтұрсынұлының <<Тіл тағылымы>> синтаксис саласының негізін қалаған басты еңбек болып саналады. Ахмет Байтұрсынұлының 1992 жылы жазылған <<Тіл тағылымы - қазақ тілі оқу-ағартуға қатысты еңбектері>> атты еңбегіндегі сөйлем жүйесі мен түрлері тақырыптарына арналған <<Тіл-құрал>> бөлімінде жай сөйлемнің түрлері олардың қызметі туралы жазылған. Ахмет Байтұрсынов ең бірінші сөйлем жүйесіне тоқталып, <<сөйлем дегеніміз - сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой, сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады>> деп ереже берген [Осы бөлімде Ахмет Байтұрсынов жалаң және жайылма сөйлемдерге анықтама берген.Бұл анықтама қазіргі мектепте оқытылып келе жатқан ережеге сәйкес, яғни бастауышы мен баяндауышы бар, екі мүшелі ғана сөйлем жалаң сөйлем деп аталады деген. Одан кейін бастауыш пен баяндауышты тұрлаулы мүшелер деп айтып кетіп, одан басқа мүшелер қатысқан сөйлемді жайылма сөйлем деп түйген. Ахмет Байтұрсынов оларды 2 бөлімінің <<сөйлем түрлері>> атты тарауында жалпы түрлері деп тақырып қойып тоқталып кеткен. Жай сөйлемнің құрылымдық типтеріне: болымды, болымсыз, толымды, толымсыз, жалаң, жайылма деп 6 типке бөлген [1, 296]. Болымды сөйлемді не жайынан да болса болдыра, бар қыла сөйлеген сөйлем болымды сөйлем деп атаған. Мысалы: Үлкен бастар, кіші қостар, деген мысалда іс-әрекеттің іске асатының айтып отыр, ал қазіргі қазақ тілінде мұндай жай сөйлемнің түрлері жоқ, оны біз етістіктің болымсыз және болымды түріне қарай ажыратамыз. Ал болымсыз сөйлемді не жайынан да болса болдырмай, жоқ қыла сөйлеген сөйлем болымсыз деп аталады деген.
Жай сөйлем синтаксисінің жеке сала болып қалыптасуына Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев, т.б. еңбектері жай сөйлемнің құрылымдық типтеріне байланысты практикалық және теориялық маңыздылығын көрсетіп берді. Бұл зерттеулер жай сөйлемнің құрылымдық типтерінің жасалуын, оқытылуын айқындады.
Жалаң және жайылма сөйлемдерді оқытқанда қайталау, жинақтау, салыстыру әдістерін қарастырдық
Жақты, жақсыз сөйлемдерге арналған тірек-сызбаларға сүйеніп, олардың әрқайсысының өзіндік белгілерін және жақсыз сөйлемнің баяндауышының формаларын таныту болады.
Қазіргі кезеңде білім беру жүйесінің ең басты мәселесі - ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің жаңа ғылыми-педагогикалық технологияларын меңгеруін қамтамасыз ету.
Дәрісті қорытындылау: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері және олардың сөйлемнің қызметін атқаруын ұғындыру жолдары. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері және А.Байтұрсынұлының осыны жайылма сөйлеммен байланыстыра оқытуды ұсыну себебін анықтау. Сөйлем жасалымындағы сөлем мүшелерінің орын тәртібінің комбинаторлық ауысудың атқаратын мағыналық қызметін талдау әдістемесі
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Мектеп оқулықтарындағы жай сөйлем синтаксисінің оқытылу барысына зерттеу жүргізіңіз
* Сөйлемнің айқындауыш мүшелерін оқыту
Әдебиеттер:
1Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет.
2 М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет.
3 Жалаң мен жайылма сөйлем //Қазақ тілі мен әдебиеті журналы.-2007. №9. 30-31бет.
4 Жалаң мен жайылма сөйлем //Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. -2006. №9. 11-15бет.
5. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
6. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
7. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№11 Дәріс. Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемсі. Мәтінді оқыту әдістемесі
Мақсаты: Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері.
Сабақтас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдарын оқыту әдістемесі. Сабақтас құрмаластың мағыналық түрлері мен олардың жасалу жолдарын меңгерту.
Аралас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Аралас құрмаластың өзіне тән жасалу жолдарын меңгерту әдістемесі.
Көп компонентті құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Көп компонентті құрмаластың ішкі жүйесін құраушылар: көп компонентті салалас құрмалас сөйлем, көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, аралас құрмалас сөйлем. Осыларды талдаудың өзіндік логикалық желісі болатындығы және оны оқушыларға меңгерту әдістері.
Мәтін туралы ұғымды қалыптастыру әдістемесі. Мәтіннің негізгі белгілері анықтаудағы логикалық оператциялар және оларды оқушыларға меңгерту. Мәтінді талдау әдістемесі. Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері. Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету.
Жоспар:
* Құрмалас сөйлемнің құрылымдық - мағыналық жүйесі туралы түсінік
* Салалас құрмалас сөйлемді оқыту
* Сабақтас құрмалас сөйлемді оқыту
* Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі.
* Мәтінді талдау әдістемесі.
Синтаксис курсындағы күрделі тақырыптың бірі -- құрмалас сөйлем туралы түсінік. Бұл тақырыпты оқыту арқылы оқушыларға құрмалас сөйлем танытылады. Осы тақырыптан берілетін теориялық білімнің аясы кең. Атап айтқанда, оқушылар мынадай білім алады: 1. Құрмалас сөйлемді оқудағы мақсат. 2. Құрмалас сөйлем қазақ тілі синтаксисінің үлкен бір саласы екені жөнінде түсінік. 3. Құрмалас сөйлемнің өзіндік белгілері. 4. Құрмалас сөйлемнің анықтамасы. 5. Құрмаластың өз ара салалас, сабақтас, аралас кұрмалас сөйлемдер болып бөліиетіні./ Құрмалас сөйлем туралы түсінікті оқушылар санасы- на екі түрлі жолмен жеткізуге болады: біріншісі -- әңгі- ме, байқау әдістері арқылы; екіншісі -- мұғалімнің тү- сіндіруі, байқау әдістері арқылы. Құрмалас сөйлем туралы түсінік оқушыларға әңгіме, байқау әдістері арқылы былайша меңгертіледі. Мұғалім өтілетін тақырыпты хабарлаған соң, мұны меңгеру оқушылардың жай сөйлем синтаксисінен алған біліміне байланысты екенін, жай сөйлемнің түрлерін жақсы білетіндер ғана бұл тақырыпты ешбір қиыншы- лықсыз ұға алатынын ескертеді.
Қүрмалас сөйлем
Жан сөйлем Күрмалас сөйлем Күрмаласу тәсілі
Жаңбыр жау ды. Жер көгерді.
Күн шықты.
Мал өріске кетті. Бет каратпай- тын боран бол ды. Капан калаға бармады.
Жаңбыр да ж ауды , жер де көгерді. Күн шыққан соң, мал өріске кетті.
Бет қаратпайтын боран болған- ды қт ан, Қапан қалаға бармады.
Менің касымда алты-ақ жауын- гер бар; жұмыскерлер төр- теу, баламен бесеу.
баяндауыштың тиянақты фор- масы
шылау арқылы
қосымшалар ар- қылы
интонация арқы- лы
Оқушылар жоғарыдағы сөйлемдердің бәрі де аяқтал- ған тиянақтЫ бір жай ойды білдіретінін, сондықтан бар- лығы да жай сөйлем екенін, сонан кейін олардың қайсы сы жалаң, жайылма, толымды, жақты сөйлемдер екенін айтып, олардағы тұрлаулы мүшелерді (бастауыш пен баяндауышты) атайды. Мұнан кейін орындалатын жұмыстың түрі -- оқушы ларға жоғарыда талданған жай сөйлемдерден қүрмалас сөйлем құрату. Бұл үшін класқа мынадай сұраулар қо йылады: 1. Кім да шылауын қосып, бірінші мен екінші жай сөйлемдерден күрделі бір ойды білдіретін сөйлем құрай- ды? 2. М ал қашан өріске кетті? 3. Неліктен Капан қалаға бармады? Соңғы екі сүраққа жауап бергенде, үшінші мен төр- тінші, бесінші мен алтыншы жай сөйлемдерді пайдалану керектігі ескертіледі. Оқушылар мынадай жауап қайтарады: 1. Ж аңбыр жауды да, жер көгерді. 2. Ж аңбыр да жауды, жер де көгерді. 3. Кун шьіқты, мал өріске кетті. 4. Кун шыққан соң, мал өріске кетті. 5. Бет қаратпайтын боран болғандықтан, Капан қалаға бармады. Мұғалім оқушылардың жай сөйлемдерден күрделіойды білдіретін сөйлемдерді (қүрмалас сөйлемдерді) дұрыс құрастыра алғанын, солардыц ішінен екінші, төр- тінші және бесінші сөйлемдерді есте сақтауды ескертеді. Сонан кейін таблицаның екінші, үшінші графаларыныц бетіндегі қағазды алып тастайды да, онан оқушылар құрастырған сөйлемдерді таптырады, құрмаласу тәсілдерін (жай сөйлемдердің орын тэртібі, шылау, қосымшалар арқылы құрмаласқанын) айтқызады. Бір окушыдан таблицадағы төртінші құрмаластың неше жай сөйлемнен құралғанын және олардың қандай тәсілмен (бұл көрнекі құралдың 3-графасында көрсетілген) құрмаласқанын айту талап етіледі. Оның жауабын тыңдап болған соң, оқушыларға ой корытындысын шығара алатындай жетекші сұрақтар қойылады: Жай сөйлем бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен кұралып, бір тиянақты ойды білдіреді, ал қүрмалас сөйлем неден құралады, қандай ойды білдіреді? Бұл сұраққа жоғарыда талдаған мысалдарға сүйене отыра бір оқушы: -- Қүрмалас сөйлем екі я бірнеше жай сөйлемнен кұралып, бір күрделі ойды білдіреді деп жауап береді. Мұғалім оқушы жауабының дұрыстығын ескертеді де: -- Қүрмалас сөйлемнің күрделі ойды білдіруі -- оның бірінші өзіндік белгісі./Күрмалас сөйлемнің екі я онан да көп жай сөйлемдерден жасалатыны -- оның екінші өзіндік белгісі. Тіл ғылымында қүрмалас сөйлем нің құрамындағы жай сөйлемдерді қүрмалас сөйлемнің компоненттері деп атайды. Мұнан былай біз де <<құрма- лас сөйлемнің жай сөйлемі, сыңары, бөлігі>> дегендердің орнына компонент деген сөзді қолданамыз. Қүрмалас сөйлем екі я одан да көп жай сөйлемдерден жасалады деудің орнына қүрмалас сөйлем екі я онан да көп компо- ненттерден жасалады деп атайтын боламыз, -- деп, оқу- шылардың қүрмалас сөйлем жайында білегіндерін бір түйіп қояды. Мұнан кейін класқа мынадай сүраулар қойылып, жауаптар алынады. Мұғалім. Көрнекі құралдың 1-графасында берілген жай сөйлемдердің кез келгендерін былайша біріктіріп, Жаңбыр жауды да, бет қаратпайтын боран болды. Жер көгерген соң, қар кетті. Қапан қалаға бармағандықтан, мал өріске кетті деп айтуға және СОларды қүрмалас сөй лем деп тануға бола ма? Оқушылар. Жоқ, олай айтуға да, солай айтқанмен, оларды құрмалас сөйлем деп тануға да болмайды. Мұғалім. Неліктен болмайды? Оқушы. Жаңбыр жауа сала, бірден бет қаратпайтын боран болмайды. Қар кетпей тұрып, жер көгермейді. Малдың өріске кетуі бір адамның қалаға бармауына байланысты емес. Сондықтан да жоғарыдағыдай етіп айтуға болмайды. Екінші сөзбен айтқанда, ол сөйлем дердің мағынасы бір-бірімен байланыспаған, сол себепті олар күрделі ойды білдіре алмайды, құрмалас сөйлем болмайды. Мұғалім. Дұрыс. Сонымен, кез келген жай сөйлемдер құрмалас сөйлем жасай ала ма екен? Оқушы. Кез келген жай сөйлемдер құрмалас сөйлем жасай алмайды. Тек мағыналары бір-біріне байланысты әрі жақын жай сөйлемдер ғана құрмалас сөйлем жа- сайды. Мұғалім. Дұрыс. Ал кез келген жай сөйлем құрмалас сөйлемнің компоненті бола ала ма? Оқушы. Мағыналары жақын және бір-біріне байла нысты жай сөйлемдер ғана құрмалас сөйлем жасай ала- тындықтан, солар ғана құрмаластың компоненттері бола алады. Мұғалім. Дұрыс. Мағыналары бір-біріне жақын әрі бір-біріне байланысты жай сөйлемдер ғана құрмалас сөйлем жасай алады. Екінші сөзбен айтқанда, құрмалас сөйлемнің компоненттері бір-бірімен мағыналық байла- ныста болады. Бұл -- құрмалас сөйлемнің үшінші өзін дік белгісі. Дәл осындай жетекші сұраулар қоя отырып, сөйлем дерді талдату арқылы мұғалім оқушыларға құрмалас сөйлемнің тагы да мынадай төрт белгісін танытады: 1. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен грам- матикалық байланыста болады. Ол байланыс косымша, шылау, компоненттердің орын тәртібі, өзіндік ннтонаңпясы арқылы байқалады. 2. Құрмалас сөйлемнің эр компонентінің бастауышы (грамматикалық немесе логикалық) мен баяндауышы болады. 3. Ж ай сөйлемнің атаулы түрінен басқалары құрма лас сөйлемнің компоненті бола алады. 4. Құрмалас сөйлемнің компоненттері өздігінен аяқ- талған, тиянақты ойды білдіре алмайды, тек біршама аяқталған ойды білдіреді, сондықтан да құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер өздерінің жай сөй- лемдік қасиетінен аздап болса да айрылады. Құрмалас сөйлемнің осындай өзіндік жеті белгісінің ішіндегі ең негізгілері, оқушылардың үнемі есте сақтауға тиістісі тертеуі: күрделі ойды білдіретіні; компонентте- рінің мағыналарының жақындығы, байланыстылығы; компоненттердің өз ара грамматикалық байланыста болатыны; құрмаластың бірнеше жай сөйлемнен жасалатыны. Сондықтан да құрмалас сөйлем анықтамасында осылардың қамтылуын мұғалім жіті қадағалайды. Мұғалім оқушыларға құрмалас сөйлемге анықтама бергізгенде, осы төрт белгінің негізінде айтуды талап етеді. Анықтама беруге оқушылардың шамасы жетпей- тін класта төмендегі анықтаманы мұғалімнің өзі айтады: Күрделі ойды білдіретін, мағына, грамматикалық форма арқылы байланысқан жай сөйлемдердің тіркесін құрмалас сөйлем дейміз. Осы анықтаманы асықпай-саспай, жайлап екі рет айтқан соң, оны оқушылар үғып алады. Құрмалас сөйлем туралы түсінік беріп, оның өзіндік белгілері мен анықтамасын оқушыларға меңгерткеннен кейін, құрмалас сөйлем мағынасы мен түлғасына қарай салалас, сабақтас, аралас құрмалас болып үшке бөлінетінһу олардың әрқайсысына алдағы сабақтарда ар найы тоқталатынын ескертеді. Осылайша құрмалас сөйлем туралы түсінік әңгіме, байқау әдістері арқылы, ойша қорытудың индуктивтдедуктивті түрімен оқушыларға меңгертіледі. Құрмалас сөйлем туралы түсінік мұғалімнің түсінді- руі, байқау әдістері арқылы былайша түсіндіріледі. Алдымен мұғалім оқушыларға мұнан былай құрма- лас сөйлем синтаксисін оқитындығын, бүл қурстың мәні мен мақсатын кіріспе әңгімесінде түсіндіреді де, осы са бақта <<Құрмалас сөйлем туралы түсінік>> деген тақырып- тың өтілетіндігін хабарлап, көрнекі құралды оқушылар ға тегіс көрінетіндей етіп іледі. Көрнекі құралдағы ешбір графаның беті бүркеліп жабылмайды. Мұғалім көрнекі құралда- жазылғандар- дың оқушылардың бәріне тегіс көрінетін-көрінбейтінін сүрайды да, жаңа материалды түсіндіруге кіріседі. Мұ ғалім жаңа материалды түсіндіргенде, жоғарыда айтыл ған жүйемен, құрмалас сөйлемді жай сөйлеммен сал- ғастыра отырып, құрмаластың өзіндік белгілерін, анық тамасын танытады.Мұғалім жаңа материалды түсіндіргенде де, индук- тивті-дедуктивті тәсілді басшылықка алады. Оқушылар дың сабаққа ынтасын арттыру мақсатымен бірен-саран сұрақтар қойып, жауап қайтарып отырады. Есте бола тын нәрсе, жаңа материалды түсіндіру, байқау әдісімен меңгерткенде, өтілетін материалдың мазмүнын мұғалім нің өзі айтып беруіне тура келеді. Сонымен, құрмалас сөйлем туралы түсінікті оқушы лар санасына қашан, қандай әдіспен түсіндіру мұғалім нің қалауына, оқушылардың өткен материалдардан ал ған білім көлеміне байланысты. Кластағы оқушылардың өткен материалдардан алған білімі өте жақсы болып және олар әңгіме әдісімен жаңа материалды меңгеруге жаттыққан, дағдыланған болса ғана, балалар мұғалімнің жетегімен құрмалас сөйлем туралы түсінікті саналы мең- гере алады. Мұғалімнің уақытты дұрыс пайдалануына кедергі жасамайды. Ал кластың өткен материалдан ал ған білімі нашар болса, сабақты мұндай әдіспен түсін діру тиімсіз, өйткені білімі нашар оқушылар мұғалімнің жетектегеніне ере алмайды, қойған сұрауларына жауап бермейді, жаңа материалға байланысты жаңа ой қоры- тындысын шығара алмайды, соның салдарынан мұғалім <<Құрмалас сөйлем туралы түсініктен>> оқушыға жоғары- дағы көлемде теориялық білім бере алмайды; оған уақыты жетпейді. Мұндай жағдайда түсіндіру әдісі тиім ді. Бірақ бүдан мұғалімнің түсіндіруі тек оқушылар білімі нашарырақ класта ғана қолданылады деген жаңы- лыс қорытынды шығаруға болмайды. Ол әдіс оқушылар дың білімі жақсы кластарда да өте тиімді. Бұл әдісті қолдана отырып та оқушылар белсенділігін арттыруға болады. Ол үшін мұғалім жаңа материалды түсіндіру проңесінде оқушыларға бірен-саран сұрақтар қойып, олардың назарын сабаққа аударып отырады. Түсіндіру әдісін теориялық білім көберік берілуге тиісті сабақтарда қолданған жөн. <<Құрмалас сөйлем туралы түсініктен>> оқушыларға теориялық білім бергенде, аздап грамматикалық талдау да қолданылып отырылады, бірақ ол өтілген материалдар арқылы ғана жүргізілетін болғандықтан, жаңа са бақты түсіндірудегі негізгі оқыту әдістерінің қатарында аталынбады. Өйткені қай материал болсын оқушыларға бір ғана оқыту әдісімен меңгертілмейді, бірнеше оқыту әдісін талап етеді. Алайда солардың ішінде сол сабақта негізгі және көмекші оқыту әдістері болады. Құрмала сөйлем туралы түсінік беруде ең негізгі оқыту әдістері мүғалімнің түсінігі, байқау, әңгіме әдістері және ойша қорытудың индуктивті-дедуктивті жолымен жоғарыда баяндалған жүйемен меңгертіледі.
Құрмалас сөйлемді оқыту барысында оқушыға салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластың ұқсастықтары мн айырмашылықтарын салыстыра отырып түсіндірген тиімді. Салалас пен сабақтас сөйлемнің бір-бірінен айырмашылығы оның баяндауыш формасында екендігі мысалдар арқылы түсіндіріледі. Алынған сөйлемді бір-біріне айналдыру арқылы тереңірек түсіндірген жөн. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен айырмашылығы оның күрделі ойды білдіретіндігінде екендігін жай сөйлемді мысал ретігнде алып, салыстырған жөн. Кейбір құрмалас сөйлемдердің жай сөйлемнен қысқа болып келетінін, ал керісінше кейбір жай сөйлемдердің ұзақ болып кездесетінін де айтып өту қажет. Ол үщін мынандай сөйлемдерді мылалға келтіруге болады:
* Дәл осы сәтте Мағаш пен Кәкітай Дәрменді көріп күле жөнелісті
* Адамның іші қандай болса, іші де сондай.
Осындағы бірінші сөйлем жай сөйлем де, екіншісі сабақтас құрмалас сөйлем болып тұрғанын оқушыға жан-жақты түсіндірі қажет. <<оқушылардың құрмалас сөйлем туралы қалай түсінгегін байқау үшін, төрт-бес жалғаулықты, үш-төрт жалғаулықсыз құрмалас сөйлем тауып жазып келуді тапсырған жөн>> Құрмалас сөйлемді оқытқанда оның тыныс белгілерніе де назар аударылады.
Мектепте синтаксисті оқытқанда мынандай міндеттер қойылады:
* Синтаксистік ережелер мен заңдылықтардың негізінде оқушыға тілдің синтаксистік құрлысы туралы жүйелі білім қалыптастыру;
* Тілдің синтаксистік нормасы тұрғысынан оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіру;
* Оқушы тілінің синтаксистік құрлысын мақсатты түрде байыту;
* Пунктуация ережелерін оқушылардың ойдағыдай игеруіне негіз жасау;
* Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту.
Мәтінді оқыту
Сабақ өткізу, оқыту барысында өткізілетін ең күрделі жұмыстың бір түрі - кітаппен жұмыс, яғни кітаптағы жаттығулармен және мәтінмен жұмыс. Мұғалім берілген ертек не әңгімені өте мәнерлеп, нақышына келтіріп оқуы керек. Өлеңді, не әңгімені оқығанда әр сөзге дұрыс екпін түсіріп, тыныс белгілеріне тоқталып, дұрыс оқу дағдысын бірінші күннен бастап сақтауға тиіс.
Мәтінмен жұмыс - сабақта өтілетін әртүрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады. Олар:
1. Дыбыстармен жұмыс.
2. Сөздіктермен жұмыс.
3. Сөздік қорларын жетілдіру.
4. Тіл дамыту.
5. Ережемен жұмыс
6. Ауызша сөйлей білуге дағдыландыру.
Осы тұрғыдан келгенде мәтінді меңгертуде сөздің жұмысының рөлі улкен.
1. Төл дыбыстарымыз бар сөздерді оқытушы дауыстап өзі оқып, сонан қайталау керек.
2. Жаңа сөздерді тақтаға жазып есте сақтауын қадалап, оған байланысты сөздерді дыбыстап оқытуға, іштей қайталауға дағдыландыру керек.
3. Қиын сөздерді, сөз тіркестерін жекеше оқытып, дәптерге жазғызып, хормен оқыту керек.
4. Тақырыпты қаншалықты меңгергендігін байқатып, сөйлете білуге дағдыландыру мақсатында мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндауды уйрету керек.
5. Мәтінге байланысты сұрақ қойғызып, жауап алу керек.
Дәрісті қорытындылау: Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері.
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисінің методикасының негіздері еңбегінен құрмалас сөйлемді оқытуда қолданылатын көрнекі құралдарға талдау жасаңыз
* Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері.
* Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету.
Әдебиеттер:
1. Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет.
2. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
3. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
4. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№12 Дәріс. Орфографияны оқыту әдістемесі. Пунктуацияны меңгерту әдістемесі
Мақсаты: Орфографияны оқытудың ғылыми - парктикалық маңызы, міндеттері, ұстанымдары. Орфографиялық жұмыстың мазмұны. Орфографиялық дағдыларды қалыптастыруда орфографиялық сөздіктерді қолдану әдістері. Орфографиялық ережелерді оқыту әдістемесі. Орфографиялық талдау.
Мектепте пунктуация бойынша жұмыс жүргізудің маңызы мен міндттері. Пунктуацияны оқытудың мазмұны, кезеңдері, ұстанымдары. Пунктуация және синтаксис. Пунктуация және мәнерлеп оқу, интонация. Пунктуациялық дағдыларды қалыптастырудың негіздері. Пунктуациялық ережелерді оқыту, пунктуациялық жаттығулар мен талдау түрлері.
Жоспар:
* Орфографияны оқытудың ғылыми - парктикалық маңызы, міндеттері, ұстанымдары. Мектепте пунктуация бойынша жұмыс жүргізудің маңызы мен міндттері
* Орфографиялық жұмыстың мазмұны.
* Орфографиялық дағдыларды қалыптастыруда орфографиялық сөздіктерді қолдану әдістері. Орфографиялық ережелерді оқыту әдістемесі.
* Орфографиялық талдау.
* Пунктуация және синтаксис.
* Пунктуация және мәнерлеп оқу, интонация.
* Пунктуациялық ережелерді оқыту, пунктуациялық жаттығулар мен талдау түрлері.
Орфография мен орфоэпияның бір-бірімен байланыстылығымен бірге олардың өзара айырмашылығын жете түсіну үшін оқушы фонетиканы жетік білудің маңызы зор.
Мұғалім оқушылардың фонетика саласынан алған білімдерін сабақта сұрақ-жауап әдісі арқылы еситеріне түсіруге болады.
Дауысты және дауыссыз дыбыстардың классификациясын таблица түрінде жазып шығуларын талап ету арқылы, төменгі сыныптарда өткен материалдарын еске түсіріп бекітеді.
Дыбыс пен әріптің өзара айырмашылығын, дыбыстың тілдегі сөз құрайтын фонема, ал әріптің солардың таңбасы екендігін түсіндіргеннен соң, графика, шартты таңбаның қалай болса солай емес белгілі бір қағидаға сүйеніп жазылатынын айтады.
Тілдегі сөздердің жазылу нормалары үш түрлі принципке негізделіп жазылатынын оқушыларға кестені пайдалана отырып түсіндірген жақсы нәтиже береді.
Қазақ орфографиясының принциптері
Фонетикалық принцип
Морфологиялық принцип
Дәстүрлі-тарихи принцип
Бүгін (бұл күн)
Белбеу (белдің бауы)
Жаздыгүні (жаздың күні)
Жұмысшы (жұмашшы)
Түнгі (түңгі)
Хал, хабар, халайық
бейкүнә
Орфография мен орфоэпиядан өткен білімдерін бекіту ретінде оқушыларға жеке өздік жұмыстарын жасатқызу оларды өз бетінше жұмыс жасауға төселдіреді
Қазақ пунктуациясы -- қазақ тыныс белгілері жөніндегі ережелердіц жиынтығы. Ол -- тыныс белгілерінің түрлерін және олардың әрқайсысының қызметін қарас- тырады. Қазақ пунктуациясы да орыс халқының пунктуация сы сияқты грамматикаға, мағынаға және интонацияға негізделеді екінші сөзбен айтқанда, сөйлемнің грамма тикалық қүрылысына, мағынасына, интонациясына қарап қойылады. Қазақ пунктуациясының негізгі қызметі -- тілдің ішкі заңдылықтарына сүйеніп, сөйлеуді (речь) сөйлемдерге, сөйлемдерді белгілі бір бәліктерге бөліп, ажыратып жазу және оларды дұрыс, мәнерлеп, нақышына келтіріп оқуға, сонымен бірге жазылған ойды я оның бөлшектерін дұрыс түсінуге мүмкіндік жасау. Қазақ тыныс белгілері осындай қызметті атқарып та келеді. Мәселен, нұкте сөйлеуді сөйлемдерге саралайды да, аяқталған жай немесе күрделі ойды білдіреді. Егер бір тексті алып, төмендегідей ара жігін ажырат- пай жазсақ, оқушылар оны оқығанда, қатты қиналар еді, тіпті оның мағынасына да түсінбей қалуы ықтимал:
Күн салбырап сңкейген кузге салымғы жылы күн азырак, салқын тартқан орман ағаіитарының сарғайған және қызарған жапырақтары еңкейген қызыл күннің қулпы- рып шашыраған алтын шуғыласымен шағыласады ма- ңайда Хамиттан басқа адам жоқ (С. Сейфуллин.) Ал осы тексті Сәкенше терт сөйлем етіп, араларына тыныс белгілерін койып төмендегіше жазсақ, ол тексті де, ондағы сөйлемдерді де оқушылар қпналмай, мәнерлеп, дұрыс оқи алады және эр сөйлемнің мағынасына саналы түсінеді, өйткені тыныс белгілерінің сөйлемдерді, олардың мағынасын саналы түсінуге жәрдемі тиеді: Күн салбырап еңкейген. Кузге салымғы жылы күн азырақ салқын тартқан. Орман ағаштарының сарғайған және қызарған жапырақтары еңкейген қызыл күннің қулпырып шашыраған алтын шуғыласымен шағылысады. Маңайда Хамиттан басқа адам жоқ. (С. Сейфуллин.). Үтір құрмалас сөйлемнің бөліктерінің, сонымен бірге бірыңғай сөйлем мүшелерінің арасына қойылады. Сол арқылы ол құрмалас сөйлемнің жай сөйлемдерін және бірыңғай сөйлем мүшелерін іштей ажыратады да, олар дың арасына кідіріс жасап (пауза қойып) оқу керектілігін аңгартады. Егер біз үтірдің қызметін елемей, сөйлемді іштей ажыратыи жазбасак, оны дұрыс оқи алмас едік, әрі жазушының айтайын деген ойын өз мәнінде түсінбе- ген де болар едік. Мысалы, Біздің қазақтың достыгы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа ұқсамайды. Бірімізді біріміз аңдып, жаулап, ұрлап, кірпік қактырмай отырғанымыз. Үш миллионная халқы артық дүниеде бір кала да бар, дүниенің бас-аяғын үш айналып көрген кісі то- лып жатыр1 деген Абай сөздеріндегі бірыңгай мүшелер мен сөйлем компонентінен кейін үтір қоймасақ, акын жазғанын дұрыс оқуға, ақын ойын дұрыс түсінуге нұксан келер еді. Үтір сияқты нүктелі үтір, кос нүкте белгілері де сөйлемдердің ішкі бөліктерін және олардың бір-бірімен байланыстылығын көрсетеді.Сонымен, бұл келтірілген фактілер қазақ тыныс бел- гіяерінің сөйлемнің грамматикалық кұрылысына қарап қойылатынын дәлелдейді және проф. С. И. Абакумовтың пунктуаңияның негізгі қызметі жайындағы пікірінің дүрыстығына айғақ болады: Мәселен, Мен өзім тірі бол- сам да, анық тірі де емеспін, эншейін осылардың ызасы- нан б а? Өзіме өзім ыза болғанымнан б а? Бір бөтен себеп- тен бе? (Абай) деген сөйлемдерде сұрақ белгілері сол сөйлемдердің ара жігін ғана ашып тұрған жоқ, сонымен бірге олардың сұраулық мағынаны білдіретінін байқата- ды. Осы сияқты леп белгісі сөйлемнің аяқталған ойды білдіретінін және ол сөйлемнің леп мағынасы барын аң- ғартады. Ал құрмалас сөйлемнің арасына қойылатын кос нұкте оның жалғаулықсыз себепті Салалас немесе іліктес салалас екенін, көп нұкте сөйлемде айтылуға тиісті ойдың аяқталмай қалғанын білдіреді. Бұл тәрізді фактілер қазақ пунктуациясының сөйлемнің мағынасына карай та қойылатынын айқындайды. Қазақ тыныс белгілері сөйлемнің интонациясына қарап (негізделіп) та қойылады. Мәселен, соңына нұкте қойылған сөйлем еш уақытта көтеріңкі дауыспен (интонациямен) оқылмайды. Керісінше>> сұраулы, лепті сөйлемдерді оқығанда, дауыс көтеріңкі айтылады. Ал тек қана интонация арқылы жасалынатын сұраулы сөйлемер (Ертеңнен бастап практикада боласыңдар). -- Ертеңнен бастап? дегендегі Ертеңнен бастап? де ген сияқты сөйлемнің пунктуациясы интонациясына қарап қойылатынын байқатады және оған дәлел бола алады. Бастауыштан соң қойылатын сызықша да пунктуация- ның интонаңияға сүйенетінін аңғарта алатын тәрізді. Мысалы, Ол -- елден келді деген сөйлемде ол сөзінен соң сызықша қойып жазсақ, біреудің (бір кісінің) елден келгенін білеміз. Мұндай жағдайда ол сөзі сөйлемде бас тауыш қызметін атқарады да, к і м? сұрауына жауап болады. Сөйлемді оқығанда, ол сөзінен кейін пауза жа-салынады, ол сөзі ерекше интонаңиямен айтылады. Егер сол сөйлемдегі ол сілтеу есімдігінен кейін сызықша қойылып жазылмаса, сөйлемді оқығанда, ол сөзі ерекше интонациямен айтылмайды, ол сөзінен кейін пауза жасалынбайды. Мұндай жағдайда сөйлемдегі ой біреудің сөй- леушіге я жазушыға ғана белгілі бір елден келгені жай- лы айтылады және ол сөзі бұл сөйлемде к а й? сұрауына жауап болып, анықтауыш қызметін атқарады. Бұл да кейбір жағдайда қазақ пунктуациясының интонацияға негізделетінін және сөйлемдегі сөздерді өз интонациясы- мен оқуға көрсеткіш бола алатынын байқатады. Сөйтсе де қазақ пунктуациясы тек қана интонация мен паузаға байланысты деп қарауға да, түсінуге де болмайды. Себе бі тілімізде ерекше интонациямен айтылатын сөздерден соң ешбір тыныс белгісі қойылмай жазылатын сөйлемдер де бар. Бұлардың қатарына үйірлі мүшелі сөйлемдерді және шылаумен байланысқан ыңғайлас салалас сөйлем дерді атауға болады. Үйірлі бастауышты сөйлемде (Әкесі шаңғы әаерген бала тым қуанышты. Бұл сөйлем дегі үйірлі бастауыш -- әкесі шаңғы әперген бала) инто нация үйірлі бастауышқа түсіп, үйірлі бастауыштан соң пауза қойылып айтылады, ал жазғанда, одан кейін ешбір тыныс белгісін қоймай жазамыз. Осы сияқты үйірлі анықтауышты, үйірлі толықтауышты, үйірлі пысық- тауышты еөйлемдерде интонация сол мүшелерге түсіп айтылғанымен, жазғанда, олардан соң ешбір тыныс бел гісі қойылмайды. Өлеңді еөйлемдерде инверсия жасалатындықтан, кей бір синтагмадан кейін пауза қойылып айтылады. Ал жазғанда, пауза жасалған сөздерден кейін немесе ерекше интонациямен айтылған сөздерден соң ешбір тыныс бел гісі қойылмай жазылады. Міне, мұндай тілдік фактілер пунктуация мен инто- нацияның жаратылысыңың және атқаратын қызметінің бір еместігін дәлелдейді. Пунктуация жазу мәдениетін көтерсе, интонация оқу, сөйлеу мәдениетін арттырады; пунктуация жазу арқылы ой білдірудің құралы болса, интонация -- ауызекі тілде ой білдірудің құралы. Пунк туация мен интонацияның осындай ерекшелігін алғаш көрсеткен проф. С. И. Абакумов былай деп жазған еді: <<Интонация и пунктуация -- это как бы две сестры, до чери одного и того же отца -- смысла речи. Но надо ска зать, что эти два равноправных средства выражения не равнозначны Ескере кететін бір жай: жалпы қазақ пунктуаңиясы мағынаға, грамматикаға және интонацияға негізделетінін талаесыз мойындап және сол пікірді көптеген тілдік фактілермен дәлелдегенімізбен, белгілі бір тыныс белгісі тек қана грамматикаға, мағынаға, жалаң интонация мен паузаға негізделіп қойылады деген тоқтамнан тыспыз. Рас, белгілі бір тыныс белгісінің грамматикаға я мағы наға, яки интонацияға, әйтеуір осы үшеуініц біреуін ба- сымырақ таяныш етіп барып жазылуы ықтимал. Алайда соның өзі аздап болса да басқалармен байланысты бол- май тұра алмайды. Мәселен, сызықша интонацияға негіз- деле қойылады дегенімізбен, оның грамматикамен тығыз байланыстылығын жоққа шығара алмаймыз. Өйткені сөйлемде ерекше интонациямен айтылған сөзден соң тал- ғаусыз сызықша қоя бермейміз: тек қана белгілі бір грамматиканың заңдылығына (ережелеріне) сүйеніп қана сәйлемдегі белгілі бір сөзден кейін я алдынан сызық ша қойып жазамыз. Олай болса, жоғарыда белгілі бір тыныс белгілері грамматикаға негізделіп жазылады ле генде, олардың мағына мен интонацияға ешбір қатысы, байланысы жоқ деген ұғым тумасқа тиіс. Керісінше, бел гілі бір тыныс белгісі интонацияға негізделеді дегенде, оны мағына мен грамматикадан тыс деп қарамағанымыз жөн. Мұның өзі тыныс белгілерін қоюда диалектикалық заддылықтың басшылыкқа алынатынын дәлелдейді. Г Қорыта айтқанда, қазақ пунктуаңиясы магынаға, грамматикаға және ішінара интонацияға негізделеді. Бұл жағдайда қазақ тыныс белгілерінің бір мағынаны білдіруіне және белгілі бір қызмет атқаруына тірек бола алады. Қазақ пунктуациясының қызметін сөз ету дегеніміз -- казак тілінде қандай тыныс белгілерінің барын, олардың қандай мағына білдіретінін және колданылуын баяндау.
Дәрісті қорытындылау: Орфографияны оқытудың ғылыми - парктикалық маңызы, міндеттері, ұстанымдары. Орфографиялық жұмыстың мазмұны. Орфографиялық дағдыларды қалыптастыруда орфографиялық сөздіктерді қолдану әдістері. Орфографиялық ережелерді оқыту әдістемесі. Орфографиялық талдау.
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Мектепте пунктуация бойынша жұмыс жүргізудің маңызы мен міндеттері
* Пунктуация оқытудың мазмұны, кезеңдерң, ұстанымдары
* Орфографиялық дағдыларды қалыптастырудағы орфографиялық сөздіктердің маңызы
Әдебиеттер:
1. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
2. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
3. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
4-модуль. Тіл дамыту әдістемесі
№13 Дәріс. Тіл дамыту әдістемесі. Тіл мәдениеті және оны оқыту әдістемесі
Мақсаты: Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Тіл дамыту жұмыстарының мазмұндық - құрылымдық жүйесі, тілдің ғылыми курсын оқыту барысында оқушылардың тілін дамыту - оқушылардың тілден теориялық деңгейде білім алуының жемісі екендігі. Тіл дамытудың ауызша және жазбаша жұмыс түрлері. Мазмұндама, шығарма жазу әдістемелері.
Тіл мәдениеті бағыттағы жұмыстарды ұйымдастырудың әдістемесі. <<Дұрыс сөйлеу>> мен <<жақсы сөйлеу>> ұғымдарын талдау. Әдеби норма, ол туралы түсініктерді қалыптастыру. Мектепте стилистиканы оқытудың мазмұны, мақсаты, міндеттері. Стил және стилистика туралы ұғымдарды қалыптастыру жолдары.
Жоспар:
* Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері.
* Мазмұндама, шығарма жазу әдістемелері.
* Әдеби норма, ол туралы түсініктерді қалыптастыру
* Мектепте стилистиканы оқытудың мазмұны, мақсаты, міндеттері.
* Стиль және стилистика туралы ұғымдарды қалыптастыру жолдары.
Қазақ тілін оқытуға байланысты тіл дамыту жұмысын ұйымдастырудың негізгі максаты - дүрыс, сауатты жазып, оқушының ауызша және жазбаша ойын грамматикалық және стилистикалык жағынан дүрыс сөйлем құрап, жүйелі сөйлеуге үйрету.
Тіл дамыту жұмысы, негізінен төрт бағытта жүргізілген: бірі - мәдени әдеби сөйлей білу нормаларына үйрету, яғни орфографиялық дағдыны меңгерте отырып, окушыға мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру. Екіншіден, лексикалық жүмыстары жүргізу арқылы оқушының сөздік қорын байыту, тілдің лексика жэне фразеология бөлімдерінен кеңірек білім беру көзделеді. Үшіншіден, жаңа сөздер үйрету, сөздерді үйрете отырып, жаңа сөздер жасайтын формаларды меңгерту арқылы сөз бен сөздердің байланысын, сөйлем қүратып үйрету, сөйлемнің қүрылысын білдіру арқылы синтаксистік лексикадан білім бері. Төртіншіден, оқушының ойын жазбаша дұрыс, сауатты жаза, әрі сөйлей білуге үйрету мақсат етіледі
Жазбаша сөйлеу - графикалық жазу таңбалары арқылы іске асады. Жазбаша сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлеммен де, қүрмалас сөйлеммен де бере алады. Жазбаша сөйлеу тілінде белгілі жүйелі байланыс болады. Адам сөйлеммен ойын жүйелі беруде тілдегі түрлі жалгау, жүрнақ, түрлі тыныс белгілерін (нүкте, үтір, қос нүкте, сызықша, тырнақша, леп белігісі, сүрау белгісі т.б.), синоним, омоним, теңеу, салыстыру сияқты тілдік кұралдары пайдаланады.
Ауызекі сөйлеу тілін жаксы меңгерген, оған жаттыққан окушы ойын жазбаша да дүрыс эрі жүйелі бере алады. Бүл екі процесс бір-бірімен бірлікте, байланыста қаралганда, жүргізілгенде гана дүрыс нэтиже бере алады.
Тіл дамыту - ана тілі әдістемесінің аса жауапты да күрделі саласының бірі. Оның күрделі болуының себебі, бала тілін дамыту міндетін жүзеге асырушы мектепте жүргізілетін пәндер қазақ тілі мен әдебиетке ғана болмай , оның сөйлеу әрекетіне де тікелей тәуелді.
Дидактикалық принциптер әр пәнді оқыту әдістемесінің теориялық негізі болып саналады. Қазақ тілін оқытумен байланысты тіл дамыту жұмысы да мынадай дидактикалық принциптерге негізделе жүргізіледі.
Тіл дамыту жұмыстарын үйымдастырудың әдістемесін тереңдеп игеріп алмай, тілдік қабілетті дамытуға арналған жаттығу-тапсырмаларды меңгерту қашанда қиынның қиыны болмақ. Сөздік жұмысын үйымдастырудың әдіс-тәсілдері алуан түрлі. Мұғалім оқу жылының алгашқы күнінен бастап сабакта өтілетін грамматикалық тақырыптың тұсында сөздік жұмысын жоспарлы, белгілі мақсатқа орай жүргізеді.
Жүртқа мәлім, сөз белгілі бір заттың атын, түсін, белгісін, санын, сапасын, үлкен-кішілігін, тегін, көлемін, бір сөзбен айтқанда, оның табиғатын, атауын, үғымын білдіреді. Демек, сөз бен сөздің атауының арасында өзара байланыс болады. Сөз заттың атауын білдіретін қызмет атқарады. Сондықтан өмірдегі, табиғаттағы заттарды тану, білу арқылы оқушының да ой-өрісі кеңіп, жаңа атауларды, сөздерді үйренеді. Осыдан баланың затты тану арқылы өмір шындығын кеңірек түсініп, оның дүниеге деген көзқарасы қалыптаса бастайды. Демек, дүниедегі заттардың, кұбылыстың алуан түрлі сырларының атауларын біле бермейді. Оны мектептегі оку процесі арқылы біртіндеп меңгереді. Мысалы, ана тілі, әдебиет, география, тарих, еңбек сабақгары арқылы заттардың атауын, ашып біліп үйренсе, екіншіден, радио, телевидение, оқыған кітабы, үлкен адамдар арасындагы эңгіме арқылы да кеп нәрсені естіп, бір алуан сөздерді үйренеді
Қазақ тілі сабағын басқа пәндермен байланыстыра үйретілетін сөздің этимологиясына, оның тарихи шыгу тегіне, күрамына грамматикалық талдау жасап отырғаны жөн, өйткені оқушы үйренетін сөзінің неден, қалай шыққанын білуге күмартады және ондай үйретілген сөз олардың ойында мәңгі сақталады, сондай-ақ окушылардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін арттырады, сондай сөздерді біле түсуге қызығады. Мысалы, <<Еуропа, Азия, Орал, Баку, Ереван, Кувейт>> деген создерді жиі кездестіреді. Бүл создердің қандай магына беретінін білмейді. Осындайда оқушыларға оның тарихи шыгу тегін айтып берсе, балалар оны қызығып тыңдайды.
Сөздік жүмысын үнемі бірқалыпты жүргізу оқушыны жалықтыратыны сөзсіз. Создік жүмысын жүргізудің жолдарын түрлендіріп отыру керек. Мысалы, тіліміздегі ескіріп кеткен архаизм сөздерді де оқушыларға орынды жерде түсіндірудің маңызы зор. Осындай сөздердің мағынасына қүр талдау жасағаннан гөрі, оның нақты суретін көрсету арқылы түсіндіру пайдалы. Мысалы, ак бөкен, бүлан, дулыға, сауыт, қорамсак.
Оқушының үғымына ауыр тиетін, түсініксіз сөздерді сол сөздердің синонимі арқылы түсіндіруге болады. Мысалы, <<әулетті>> деген сөз <<мықты>>, <<күшті>> деген мағынаны білдіреді.
Кейде бірсыпыра сөздердін мағынасын оның қарама-қарсы мағынасы, антоним сөздер арқылы салыстырып түсіндіруге болады. Мысалы, <<түнек>> - қарама-қарсы мағынасы <<жарық>> сөзі аркылы түсіндіріясе, <<үдіріс>> деген сөзді <<баяу>> деген сөз арқылы, <<үшкір-доғал>> деген сөздермен түсіндіріп, оньщ қарсы мағынасы арқылы оқушы сол сөздің нақты, дәл мағынасын түсініп үғады. Сондай-ақ, сөз тіркестері, идиомалық сөздерді оқытуға орай жоғарыдағы жолдармен салыстыра тусіндіру тиімді. Мысалы, кас пен көздің арасында - лезде, бір сәтте, кұлак қағыс қылу - ескерту, байқау, есіне салу, қабырғаңмен кеңес - ойлан, асықпа, байқа деген мағынаны білдіретінін айту қажет. Сөздік жүмысының бір түрі ретінде ғылым мен техниканың дамуына байланысты тілімізге енген бірсьгаыра жаңа сөздердің қай кезде, қалай шыққанын жолай айту керек
Оқушылардың жалпы сездік қорын байкау мақсатында ғылымның әртүрлі саласынан қысүқа мэтіндер алып, оларды сыныпта мүғалім өзі дауыстап оқып, оқушылардың қаншалықты сөзді білмейтінін тексеуі де пайдалы. Мысалы, <<Жамбыл мен Кенен - егіз козыдай даңкты адамдар. Жамбыл асқан сөзімен, өлеңімен, үзақ жырымен, дастандарьшен даңқты болса, Кенен - сымбатты, сүлу әнімен, әсем толғауымен, тамаша өлеңдершен таныған ақын. Екеуі бір-бірін қатты сыйлаған, құрметтеген. Кенен Жамбылға еріп Мәскеу, Кавказ жеріне барды. Ал жастау шағында тізе қосып, үзеңгі қағыстырып, туысқан қырғыз жерінен бас гагт, Іле мен ІЛу бойын, Әулие Ата мен Мерке өңірін, Балхаш пен Қаратал жағасын, Кеген мен Нарынқол, Алматы мен Қордай ауылдарын бірге аралап өлең- жырды бірге айтқан. Олардың бірге жүрген осындай сапарларын баска ақындар қызғанып, көре алмайды екен. Бірі жырдың, бірі әннің күдіретшдей көрінетін, бірішң кемін бірі толтырып жататын. Сонда да халық бүл екеуін басқалардан ерекше қүрметтеген>>.
Осы жаттығу мәтінінде бірсыпыра сөздердің мағынасына оқушы бірден жауап бере алмайтьш сэтті байқауға болады. Мысалы, <<егіз қозыдай, асқан сезіммен, үзақ жырмен, даңқты болса, танылған ақын, тізе қосып, үзеңгі қағысып, Шу бойын, Мерке өңірін, Қаратал жағасын, көре алмайды, әннің күдіретіндей көрінетін, бірінің кемін бірі толтырып, басқалардан>> деген сөздердің мағынасын синонимдік, тусіндірмелі сөздіктерді пайдалану арқылы түсіндіруге тура келеді. Бір жаттығудың әзінде оқушының түсінігіне ауыр келетш он төрт сөз бар. Бұл сөздердің мағынасын, қолданылу мәнін оқушы білуге тиіс. Оқушының сөздік дәптеріне сөздерді осындай ретпен жаздыра отырып, олардың мағынасын, баламасын қатарына жаздырып, талдау жасау қажет. Мысалы: егіз - бірдей, қатар асқан - шебер, шешен даңқты - эйгілі, белгілі
танылған - көпшілікке белгілі тізе қосып - бірге отыру үзеңгі қағысып - бірге жүру, бірге аралау бойын - жерін, маңын
өңірі - елі, жері деген сияқты жолдармен түсіндіріп отыру оқушыны әрбір сөздің мағынасын, мәнін дүрыс түсінуге, оны білуге дағдыландырады. Демек, мүғалім сөздік жүмысын жургізу барысында тілдегі негізгі лексикалық, грамматикалық амалдар жаппай жүмсала бермей, сөйлесу тәжірибесінде көп амалдар белгілі стильдік немесе контекске ыңғайланып жүмсалатын жоғарыдағыдай жолдармен түсіндіру, яғни тілдің мүндай жайлар ескерусіз қалмауды қарастырады.
Оқушы қазақ тілі және әдебиет сабақтарында үйренген сөздерін ауызекі тілде дүрыс жэне кең пайдалана алатындай болу керектігін айғак етеді, Мүндай жүмыстың бәрі де оқушының ойлау қабілетін дамытып, шебер сөйлей білуге тәрбиелейді. Сөздік жүмысын мүғалім жыл басында өзінің күнтізбелік жүмыс жоспарында жоспарлайды. Сөздік жүмысы бағдарламалық материалдардың көлемінде оқушының өткен немесе келешектегі білімін ескере отырып жүргізеді
Оқушы өзінің үйренген сөзін ауызекі сөйлеу тілінде колдана білсе, оның ақыл-ойын дамытуға эсер етеді. Сөзді орынды колданып, оның мағынасын жетік білетін бала өз бетімен сейлем қүрап, оны ауызша сөйлеу тілінде шебер қолдана алатыны сөзсіз. Сондьпсган сөздік жүмысын дұрыс үйымдастырып, баланың сөз байлығын арттыру, сондай-ақ, үйренген сөздерінің орфограммасының дүрыс жаза білу жағына әрбір ана тілін оқытатын сабақ жауапты болғаны жөн.
Сөз тіркесін, сөйлем күрауға үйрету жүмысы оқушы өз ойын байланыстырып айта білумен бірге жаза білуге де дағдыландырады. Грамматиканы, синтаксисті жаксы меңгерген оқушы сөз тіркесін дүрыс біліп, сөйлемді күрастыра алады.
Сөз тіркесі, сөйлемді күрату жүмысы да барлык грамматикалық тақырыптарды оқытуға орай іске асырылады. Сабақта жаттығу жүмыстарын грамматика-стилистикалық бағытга үйымдастырылады. Дайын мәтін ала отырып оған грамматика-стилистикалық талдау жасатуға болады. Оқушылардың назарын сөйлемнің күрылысына аударып, қалай жасалғанын, қандай стильдік қателері барын немесе кандай ерекшелікпен көрінетінін байқатады.
Оқушыларға мынадай жүмыстар орындату тиімді. Сөз тіркестері арқьшы сойлем күрату, жай сөйлемді жалпылама сөйлемге айналдыру,. аяқгалмаған сөйлемді аяқтату, диалогты сөйлем кұрату, әңпмені аяктау, белгілі таныс тақырыптар бойынша әңгіме күрастыру, берілген мәтінді редакциялау, оқушыларға бір-бірінің жүмысын редакциялату т.б. осындай жүйелі жүргізілген жұмыстар арқылы окушы дүрыс сөйлем қүрастыруға бейімделеді.
Оқушы сөз тіркесі мен сөйлемнің түрі мен мазмүны арасындағьі байланысты меңгеруге тиісті, яғни сөз тіркесі сөйлемге кажетті күрылыс материалщары ретінде қаралса, сөйлем синтаксистін негізгі бірлігі ретінде қаралатынын ұктыру қажет. Мысалы, сез тіркесінде <<қоңыр>> деген сын есім мағынасындағы өзгерісті, оның 'гура және ауыспалы мағынада түрғанын талдау аркылы түсіндіру пайдалы: қоңыр күз, қоңыр мата, қоңыр бояу, қоңыр дауыс. Оқушыға <<қоңыр бояу, қо ңыр мата>> деген сөздің тура мағынада айтылып түрғанын, ал <<қоңыр дауыс, коныр күз>> деген сөз тіркестерінің ауыспалы мағынада қолданылып түрғанын салыстыру арқылы түсінік беріледі. Оқушы тілдің осындай нәзік қүбылыстарын байқау арқылы ана тілінің қыр-сырын біле түсуге қүмартады. Алдымен сез тіркесі және сөйлемнің өзара күрылымдық айырмашылыгының неде екеніне оқушының көзін жеткізу кажет. Демек, сөз тіркесі категориясының лексикамен, морфологиямен тығыз байланысты екенін, сондай-ақ сез тіркесі лексика мен морфологияны синтаксиспен тығыз байланыстырып түратын синтаксистік категория екеніне баса назар аударылады. Мүның лексикамен тығыз байланыстылығы енген сөздердің толық лексикалык мағынаға ие болуы және бір-бірімен байланыста айтылатындай тіркесімдік қабшеті болуы екенінен көрінсе, морфологиямен байланыстылығы, сөз бен сөздің белгілі бір қосымша аркылы, яғни соз түлғасы аркылы байланысатынынан, екінші жағынан, белгілі бір соз табының негізінде сөз тіркесі жасалатынынан байқалады. Ал байланысқа тускен сөздердің грамматикалық қарым- қатынасы лексико-грамматикалық деп те аталадыЯғни, окушыға сез тіркесінің, сөздердің сөйлемге дейінгі үйымдасқан тобы екенін үктыру. Олардың қандай басты айырмашылығы болатынын мысалдармен түсіндіру қажет. Сөз тіркесі жеке создерге карағанда зат, қүбылыс жайында кеңірек, нақты түсінік беретін атау. Мысалы, ащы су, жылы жел, таза ауа т.б. Екіншіден, соз тіркесі сөйлемге қажетті кұрылыс материалы болады. Мысалы, жылы жел соқты. Үшіншіден, сөйлем ішіндегі сөздерді байланыс түрғысынан талдағанда, олар іштей сөз тіркесі түріндегі байланыс болып үйымдасады. Мысалы, <<ащы суды түіцытатын жылжымалы қондырғылар сынақтан ойдағыдай өтті>>, - деген сөйлемдегі сөз тіркестері: ащы су, ащы суды, суды түщы, ащы суды тұщытатын жылжымалы қондырғы, жылжымалы қондырғылар, сынақган өтті. Ал <<жылжымалы қондыргылар өтгі>> дегенде сөз тіркесі емее, сөйлемнің грамматикалық негіздері, яғни бастауыш пен баяндауыш. Қорыта айтқанда, сөз тіркесі жасалу үшін сөздер бір-бірімен әйтеуір байланыспай, өзара сабактаса байланысады, ягни бірінші сөз екінші сөзге тәуелді, бағынышты болады, сол арқылы олардың арасында грамматикалық қарым-қатынас жасалады. Демек, сөз сез тіркесінің және сейлемнің қүрамына белгілі бір түлғада түруы арқылы енеді, сөз тіркесі лексикалык толық мағыналы, ең кем дегенде екі сөзден қүралады.
Ал сөйлем жеке сездің белгілі бір түлғада тұрганын да, сөз тіркесінің алуан түрлерін де ішіне алып, еөйлемге тән түлғаға ие болған бір сөз түрінде де, өзара синтаксистік байланысқа түскен сөздер тобы түрінде жарыққа шығады.
Сөз тіркесі, сөйлеммен жұмыс істеу барысында мынадай тапсырмаларды орындату пайдалы: Сөз тіркесімен келген мекеме, ұжым, зауыт, фабрика атауларын таптырып, құрамына талдау жасату, құрылысы жағынан біртектес сез тіркестерін мэтіннен таптыру, сөз тіркестерінің қай сөз табынан жасалып түрғанына сүрақ қойғыза отырып талдау жасату, сөз тіркесі мен сөйлемнің айырмасын анықтау жұмыс түрлерін мына мәтіндерді пайдалана отырып, жүргіуге болады. Мысалы, Жаспарлай қонган жаңа қоныс, өз бойындағы он шаруашылықтьщ күрдастары. Олар болса астық арнасын ашты. Ал <<астық ағысы - өмір ағысы>>. Мүндай тапрсырмаларды орындауға дағдыланып, жаттыққан оқушылар сөздердің байланысуын жақсы біліп, сөйлем қүрастыруға машықтанады. Ол үшін оқуышлдар жіктеу, өздік, жалпылау есімдіктерін, жинақтау сан есімнің тэуелді түрін, етістіктің ашық рай, бүйрық рай: -ын, -ин, -иік түлғалы қалау рай, шартты рай түрлерінің жіктелуін жақсы меңгеруін қажет етеді
Жеке сөздер арқылы мақал-мәтел, антоним, синоним, сөз тіркестері, идиомалық сөздерді, хат, өмірбаян, рецензия жаздыру, стилъдік қатемен жүмыс істеу арқылы сөйлем күратуға бағыт береді.
Жеке сөздермен сойлем күрастырудың тиімділігі бар. Мысалы, жеке сөздерді бастауыш етіп сөйлем қүрату, бастауыштың зат есімнен болуын талап ету арқылы тыныс белгшерін дүрыс қоюға дағдыландыруға болады. Айталық, Абай - реалист ақын. Ол бүгін мектепте баяндама жасады. Биыл елге кіріс мол кірді деген сөйлемдердегі <<Абай, ол, кіріс>> деген сөздерді беріп, осылай сейлем кұрату пайдалы болмақ.
Тіл дамыту жүмысында мақал-мәтел және сөз тіркестерін пайдаланып сөйлем қүратудың да пайдасы зор. Бүл жүмыс түрі арқылы оқушының ойын көрікті айта білуге, мақал-мәтелдердің тіліміздегі көркемдік ерекшелігін, оның тәрбиелік мәнін ұгуға деген дағдыны қалыптастырады.
Оқушы мақал-мәтелдерді кірістіріп сөйлем күрау арқылы еңбекке, білім алуға, өнерге, жақсы әдеттерге үйір болуга, жаман мінездерден безуге, үқыптылыққа, тазалыққа, достыққа, шындыкка байланысты нақыл сөздерді үйренуге жақыи болады. Мысалы, оқулықжардан, дидактикалық материалдардан достық, оқу-білім, енер, еңбек, елі, жері, Отаны, адамгершшік женіндеп мақал-мәтелдерді таптырып, оның мағынасын қалай түсінетінін айтқызып, шығарма жұмыстарында пайдалануға бағыт береді.
Мақал-мәтелдерді пайдаланудың әдіс-тәсілдері көп. Олар сабақта, сыныптан тыс жүмыстарында, белгілі бір грамматикалық тақырыпты оқытуға оңай оларға сэйкес мақал-мәтелдерді таптырып, сөйлем күратуға болады. Зат есімді оқытуға байланысты <<дос>>, <<білім>> сөздерін кірістіріп, сөйлем кұрату пайдалы. Мысалы, <<Адал досты ауыртпалық танытады>>, <<Досы жоқ басым, тұзы жоқ асым>>, <<Білім - бақтың жібермейтін қазығы>>. Макал-мәтелдерді шығарма жүмыстарында пайдаланады.
Өмірбаян жаздырып үйрету тіл дамыту жүмысына үлкен септігін тигізеді. Оқушы өз өмірбаянын жазу арқылы туған жері, ата-анасының кім екенін, қай жерде жүмыс істейтінін, ата-аналарының қандай мамандык иелері, өндіріс, ғылым мен туысқандары, аталары, әжелері, аға-інілері жөнінде білетіндері жайында пікірлерін айтады. Оған материал жинау үшін ізденеді, ата-аналарымен әңгімелеседі.
Тіл дамыту жүмысында күнделік жаздырудың да үлкен маңызы бар. Оқушыға пікір жаздыру үшін окыған кітабының авторы, аты, кейіпкерлері, оқиға не туралы, қай кезде болған, кітаптың тілі, ондағы мақал-мәтелдерді жинастыру, қолданудағы ерекшелік, кітапқа окушының көзқарасы т.б. мэселелер қамтылады. Пікір жазу арқылы оқушының ой- өрісін дамытады, тілі жаттығады, сөздік қорлары молаяды. Мұндай жүмыс түрлері мазмүндама, шығарма жазуға дайындайды[15, 17].
Қорыта келгенде, қазак тілі сабактарында жүмыс түрлері ұйымдастырылса, оқушының өз ойын жаза, әрі дүрыс айта, жеткізе білуі сөзсіз.
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізуде жиі қолданылатын жазу жұмыстарының бірі - мазмұндама. Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылар оқыған мәтінді қабылдап, сол қабылдағандарын қайта жаңғыртуға тиіс және естерінде қалған мәліметтерді өз сөздерімен жазып беруге дағдыланады, сөз тіркесін құру, сөйлем құрау шеберлігіне жаттығады. Мазмұндама жазу арқылы бірқатар сөз тіркестері мен сөйлемдер, бейнелі сөздер оқушының есінде қалады, оқылған мәтінді қайта жаңғырту үшін, сөздер мен сөйлемдерді бір-бірімен байланыстыруға жаттығады
Мазмұндама жаздыру арқылы оқушылардың тілдік материалды орынды қолдана білуге, жазбаша сөйлеудің ерекшелігін, мәтіннің синтаксистік құрылысын меңгертуге, ең басты қайта жасау қиялын дамытуға игі ықпал етеді. Осындай білім дағдыларын қалыптастыруда методистер Бегман Ысқақ және Эльмира Оразбаева мазмұндаманың мынандай түрлерін ұсынады:
1. Дайын мәтін бойынша мазмұндама;
2. Сурет бойынша мазмұндама;
3. Аяқталмаған мәтін бойынша мазмұндама
Дайын мәтін бойынша мазмұндаманың өзін бірнеше түрге бөлуге болады:
1. Мәтінге жуық немесе толық мазмұндау;
2. Мәтіннің мазмұнын сақтап, бірақ баяндалу формасын өзгерту;
3. Қысқарта баяндау;
4. Толықтырып мазмұндау.
Шығарма - оқушының туған халқының әдебиетінен алған білімін өз ойымен, дүниетанымдық көзқарасымен еркін ұштастыра отырып, баяндайтын шығармашылық төл еңбегі. Оқушының көркем шығарманы өзіндік ой-пікірі, көзқарасы тұрғысында терең талдап пайымдауы, көркем тілмен әсерлі, жүйелі баяндалуы талап етіледі.
Оқушы тапсырманы өзі орындауы керек. Оқушының ойланып, нақты нәтижеге жетуін қадағалау - мұғалімнің басты міндеті. Жазба жұмысынан оқушының ой өрісі, білімі, сауаты көрініп отырады. Ауызша жауапта оқушы білімін толық көрсете алмауы мүмкін, ал жазба жұмыстың ішіндегі ең бір толыққанды, оқушы білімінің нәтижесін толық тексеруге мүмкіндік беретіні шығарма жұмысы.
Шығарма түрлеріне келетін болсақ, олар: еркін шығарма, оқушының іс-әрекетіне байланысты шығарма, өнер саласына байланысты шығарма, сурет, фильм (диафильм), экскурсия бойынша шығарма, оқыған, естіген әңгімелеріне байланысты шығармалар.
Шығарма жазуға қойылатын негізгі талаптар:
oo Тақырыпты толық аша білу;
oo Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көпсөзділікке жол бермеу;
oo Шығармада сөз болған жайды оқушының басқаларға түсінікті болатындай орамды тілмен, аз сөзге көп мағына сыйғыза баяндауы;
oo Шығарманың бөлімдерінің негізгі ой арқылы шебер байланысуы;
oo Шығармада жазушының өмірбаянына, жазылу тарихына, тарихи оқиғаларға, кейіпкерлерге қатысты қателіктер жіберілмеуі керек;
oo Оқушының шығармада сын мақалалардан, әдебиеттану еңбектерінен шағын үзінділерді қисынымен қолдануы, оның терең білімін танытады;
oo Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасай білу.
Дәрісті қорытындылау: Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Тіл дамыту жұмыстарының мазмұндық - құрылымдық жүйесі, тілдің ғылыми курсын оқыту барысында оқушылардың тілін дамыту - оқушылардың тілден теориялық деңгейде білім алуының жемісі екендігі. Тіл дамытудың ауызша және жазбаша жұмыс түрлері. Мазмұндама, шығарма жазу әдістемелері.
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Тіл дамытудың ауызша және жазбаша түрлері
* Тіл мәдениеті және оны оқыту
Әдебиеттер:
* Оразбаева Ф., Жанабілова. Шығармашылық тапсырмалар арқылы тіл дамыту жұмыстары. (6-7сынып) А., 2004
* Жанабилова А.К Қазақ тілін әдебиетпен байланыстыра оқытуда шығармашылық жұмыстар арқылы тіл дамыту технологиясы (6-7 сынып. - Алматы : Б.ж., 2005. - 28 б.
3. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
4.Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
5. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№14 Дәріс. Диктант жүргізу. Диктантты жүргізу әдістемесі
Мақсаты: Диктант жүргізу, оған қойылатын талаптар, жаздыру техникасы жайлы және диктант түрлері туралы мағлұмат беру. Диктанттың оқушы сауаттылығын арттыруда, тіл дамыту жұмыстарын жүргізуде алатын орнын көрсету
Жоспар:
* Диктант жүргізуге қойылатын талаптар
* Диктантты жаздыру техникасы
* Диктант түрлері
Диктантты жаздыруға қойылатын талаптар
Мұғалімнің тексті үйде алдын-ала тағы бір қарап шығуы, әсіресе, сабақ жоспарын жасау кезінде аса қажет деп есептеледі. Сабақ жоспары демекші, диктантқа жоспар жасамайтын мұғалімдер де кездеседі. Жасағандары болса, диктанттың атын, өтетін күнін, айын, сыныпты жазумен ғана шектеледі. Ең алдымен, мәтінді оқу кезеңінде көлденең сөз, сұрақ болмауға тиіс. Жазу кезінде бірлі - жарым қалып қойған оқушы болса, ол мұғалімнің ісі. Ал кейде, оқушылар тарапынан бір қажетті сұрақ бола қалса, жаздырып жатқан кезекті сөйлемді оқушылар түгел жазып біткеннен кейін қойылу керек. Диктант мәтінін жаздыру үстінде, диктант мәтінінен сыртқары кездесуі ықтимал көлденең сөздердің көлемі, мазмұны, шамасы оқушыларға алдын ала белгілі болуға тиіс. Мәтінді жаздыру үстінде мұғалім тарапынан оқушыларға айтылатын ескертпе түріндегі сөздерді жиі пайдалануға болмайды. Ерекше бір күрделі, қиын сөйлемдерді жаздыру ретінде ғана емес, бар ынта, зейіні диктант мәтінін жазуда болып отырғанда, қапелімде мәтін арасына көлденең сөздің кіруі оқушыларды аз да болса, алаңдатады, зейінін бөледі. Екіншіден, өзі жазып үлгіре алмай отырған кейбір балалар жаңағыдай сөздерді (көлденең) ажырата алмай, мәтінмен бірге жазып қояды. Мәтінді оқуда басты талап - тілдің орфографиялық заңдылығын сақтау болып табылады.
Үйрету диктанттарының маңызы
Үйрету диктанттарының тағы бір ерекшелігі - оқушыларды ойлануға, ізденуге, өз ойларын салыстыру әдісі бойынша дәлелдеп айта білуге және өз беттерімен жұмыс істей білуге төселдіреді. Бұл оқушыларды құлшындырып, өз ісіне деген сенімділігін арттырады.
Қысқасы, үйрету диктанттары оқушыларды сауатты жазуға ғана баулып қоймайды, алған білімін сыннан өткізіп, тұрақтандыруға, мәнерлеп оқу машығын қалыптастыруға көп септігін тигізеді.
Әріп диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Әріп диктантын жаздыру мақсаты - ана тілін жеткілкті білмейтіндер мен басқа ұлт балаларына қазақ тіліне тән дыбыстардың айтылуы мен жазылуындағы фонемалық, орфографиялық ерекшеліктерге байланысты олардың бір-бірінен айырмашылықтарын және оларды жаза білуді қаншалықты дәрежеде меңгергендіктерін білу. Өйткені әріп диктанты барлық жазу жұмыстарының іргетасы.
Буын диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Әріп диктантын жазып, әрбір дыбыс пен әріптің орфоэпиялық, орфографиялық өзгешелігін, үндестігі мен ұқсастығын салыстыру әдісімен саналы түрде түсініп, талдауға төселген оқушылар үшін буын диктантын жазу онша қиындық келтірмейді.
Сөз диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Сөз диктантының жеңіл болатын себебі - ол оқушылар меңгеріп болған дыбыстар мен буындардан құрылады. Мұндағы мақсат - сөздердің бір, екі, үш, төрт, одан да көп буыннан құралып, белгілі бір ұғымды білдіретінін дыбыс (әріп) және буынмен салыстыра отырып түсіндіру. Сөз диктантын жаздырар алдында оқушыға берілген сөздің қандай ұғымды білдіріп, неше буыннан, неше дыбыстан құралғанын, бірінші буындағы дауыстының жуан немесе жіңішке екенін айқындап, ондағы бір дыбыстың әріпке айналғандағы жазылу емлесін айтып өтеді. Бұл, мысалы, былайша баяндалуға тиіс: көз, құлақ, құлақшын, көзілдірік сөздері бір, екі, үш, төрт буыннан құралған. Көз сөзінде 3, көзілдірік сөзінде 10 дыбыс (әріп) бар. Төрт сөз төрт түрлі мағына білдіріп тұр. Бұл сөздерде қазақ алфавитіне тән ә, ұ, ғ, ң, һ әріптері жоқ.
Сөйлем диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Диктанттың бұл түрі алғашқылардың бәрінен де күрделі. Өйткені бұл бір, екі, үш, төрт, бес, одан да көп сөздерден құралып, аяқталған ойды білдіреді.
Сөйлем диктантын жаздырудағы мақсат - оқушыларға сөйлемнің сыртқы құрылымын таныту және оны құрай білуге машықтандыру. Мұғалім сөйлем диктантын өткізуге кірісер алдында басқаларға түсіндіретін сөйлемнің бірінші сөзі бас әріппен басталып, сөздер бір-бірінен бөлек жазылатынын, мағынасына қарай сөйлем соңына нүкте, леп немесе сұрау белгілерінің бірі қойылатынын, сондай-ақ қазақ тіліне тән дыбыстардың (әріптердің) бар-жоғын айтады.
Әріп, буын, сөз және сөйлем диктанттарын жаздыру үшін төмендегідей әдістер пайдаланылады.
Қазақ тілі бойынша жүргізілетін диктанттар екі топқа бөлінеді: мәтіні өзгертілмеген диктанттар және мәтіні өзгертілген диктанттар.
Есту диктанты
Емле ережелерінің шегін ажырата отырып, оқушылардың есту қабілетін арттыруға байланысты орындалады. Есту диктантының орындалу тәсілі екі түрлі. Бірінші түрі: дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер тіркесінің, тасымалдың, сөз құрамының және сөз таптарының жазылу ережесі ауызша түсіндіріледі де, осы мәліметке сай дайындалған мәтінге оқушылар көз жүгіртеді. Сонан соң бұл мәтін мұғалім тарапынан жаздырылады. Екінші түрі: мұғалім белгілі емлеге сай дайындалған мәтінді жаздырады. Жазу үстінде белгілі бір емлелердің астын сызып отыруды жүктейді. Сонан соң диктанттағы емлені оқушылардың өздері түсіндіріп, қатесін өздері түзетеді. Белгілі бір емлені түсіндіруге байланысты алынған диктанттың мәтіні 40-50 сөзге, ал арнайы жүргізілген диктант мәтінінің сөзі 90-210 сөзге дейін болады.
Көру диктанты
Емлені айыра отырып, оқушылардың көру қабілетін дамыту мақсатында жүргізіледі. Бұның да орындалу амалы екі түрлі. Бірінші түрі: емлеге сай дайындалған мәтін оқушыларға түгелдей оқытылады да, оны мұғалім дәптерге жаздырады. Содан кейін оқушылар жазылған диктантты емлеге сай түсіндіреді. Екінші түрі: мұғалім дайындаған мәтінді тақтаға жазады. Емлеге байланысты түсіндіру кезінде тақтадағы орфограммалардың асты сызылады. Сонан соң тақтадағы мәтін өшіріледі де, сол мәтінді мұғалім оқушыларға жаздырады.
Бұл диктант оқушылардың көру, есту, есте сақтау, затты тану сияқты қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын, жеке сөздер, сондай-ақ жазылуы қиын сөздер мен сөз тіркестері және шағын мәтіндер, жұмбақтар, мақалдар, жаттауға берілген өлеңдерді де алуға болады.
Өздік диктанты
Диктанттың бұл түрінің де өткенді қайталап, тіл ұстартуда маңызы зор. Оқушылар өтілген материалдарға байланысты әріптер мен буындарды, сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлемдер мен жатталған өлеңдерді, жұмбақтар мен жаңылтпаштарды естеріне түсіріп, өздігінен ойланып отырып жазады. Мұғалім өздік диктанттың қай күні болатынын, нені қайталап келу керектігін оқушыларға алдын-ала ескертіп қояды. Сонда оқушылар үйден шала жаттаған өлең, жұмбақты, жаңылтпаштар мен ережелерді пысықтап келетін болады.
Шығармашылық диктант
Диктанттың бұл түрі - үйрету диктанттарының ішінде мазмұн, құрылым, стиль, әдіс-тәсіл жағынан ең күрделісі, оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік қорын, білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеудегі шеберліктерінің көрсеткіші. Сондықтан бұл диктант шолу, қорытындылау, қайталау сабақтарында жиі жүргізілсе, шәкірттер ескерту, бақылау диктантттарына сенімді даярлықпен келеді.
Сөздік диктанты
Сөздік диктанты сабақтың кез келген уақытында жазылады. Оған оқушылардың жыл бойы меңгеруге тиісті термин сөздері, омоним, антоним сөздері және жазылуы қиын сөздер алынады. Текстің көлемі 5-10 сөзден аспауы керек. Сөздік диктантын көру, өздік диктанттары ретінде де, мұғалімнің ауызша айтуы бойынша да жаздыруға болады. Ол мұғалімнің еркінде.
Терме диктанты
Диктанттың бұл түрі кез келген ережеге негізделіп жүргізіледі. Мұғалім диктант мәтінін оқымастан бұрын қандай ережеге көңіл аудару керектігін ескертеді. Оқушылар мәтінді түгел жазбай, мұғалім оқып тұрған мәтіннен әркім өзіне берілген тапсырмаға лайықты сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді теріп жазады.
Ескерту диктанты
Бұл диктант көлемі, орфографиялық емлеге тән сөздік қоры жағынан бақылау диктантына жақын келеді.Басқа диктанттардай тек кеше не бүгін ғана өтілген тақырыптарды емес, осы уақытқа дейінгі барлық материалдарды түгел қамтып, оқушыларды бақылау диктантына тікелей әзірлейді. Сондықтан бұл диктантқа енген мәтіндер бірін-бірі қайталамай, өткен материалдарды тиянақтап, толықтыра түсуге тиіс. Ескерту диктантына мұғалім де, оқушылар да тиянақты, ұқыпты да жауапты қарауы қажет.
Бақылау диктанты
Бұл диктант айына бір не әрбір үлкен тақырып, тараудан кейін немесе тоқсанның соңында өткізіледі. Бақылау диктанттары оқушылардың бұрын өтілген материалдарды қандай дәрежеде меңгергенін және сауаттылық деңгейін анықтау мақсатымен жүргізіледі.
Диктант үшін ІІ сыныпта 18-20 сөзден, ІІІ сыныпта 20-30 сөзден құралған қысқа сюжетті мәтін алынады да, көлемі жөнінен де, мазмұны тұрғысынан да біртіндеп күрделеніп отырады. Бақылау диктанты төмендегіше жүргізіледі:
а) үзіліс кезін пайдаланып, мұғалім диктант тақырыбын, мәтін ішінде кездесетін қиын сөздерді тақтаға жазып қояды;
ә) мұғалім диктант мәтінін екі рет дауыстап оқып, жазылуы қиын сөздерді тақтадан қарап алу керектігін ескертеді;
б) егер диктант мәтіні жеке сөздер мен сөз тіркестерінен немесе оған негізделген сөйлемдерден құралған болса, мұндай мәтіндердің әрбір сөзін, сөйлемін мұғалім үш рет оқиды. Оқушылар жазар алдында әрбір сөзді көңіл қоя тыңдап, ұғып алғаннан кейін ғана жазуды ұсынады. Мұғалім оқушылардың түгелдей жазуын қадағалап, ең баяу жазатын оқушы жазып бітісімен, келесі сөйлемді оқиды. Бірақ ол жаңа сөйлем екені айтылмайды.
Дәрісті қорытындылау: Диктант жүргізу, оған қойылатын талаптар, жаздыру техникасы жайлы және диктант түрлері туралы мағлұмат беру. Диктанттың оқушы сауаттылығын арттыруда, тіл дамыту жұмыстарын жүргізуде алатын орнын көрсету
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Диктант және тіл ұстарту
* Диктантты бағалау нормалары
Әдебиеттер:
+ Диктанттар жинағы. А., <<Мектеп>>. 2004.
+ Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. А., <<Мектеп>> , 2002.
+ <<Қазақ тілі мен әдебиет>> пєнінің бағдарламасы. А., <<Мектеп>>. 2005.
+ Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
+ Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
+ Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№15 Дәріс. Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар
Мақсаты: Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Оқушы білімін бақылау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар туралы білімдерін толықтыру
Жоспар:
* Қайталау сабығының мақсаты
* Қайталау түрлері
* Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар
Қайталау- сабақтың аса көп тараған түрі.
Қайталаудың мақсаты - өткен оқу материалдарының ең негізгі түйінді мәселелерін қайталап пысықтауды, оқушыларды өздігінен қорытынды жасауға үйретуді көздейді, мұғалімнің аса жауапкершілікпен ой жіберіп, тыңғылықты әзірлігін қажет етеді.
Қайталау сабақтары не сабақ үстінде, болмаса арнайы ұйымдастырылған сабақ арқылы өткізіледі. Ол оқу бағдарламасы бойынша көлемі жағынан ірі тақырыптар немесе тарауларды оқып үйренуге байланысты соңында, сол сияқты оқу тоқсанының және оқу жылының аяғында жүргізіліп отырады.
Қайталау сабағында оқушыларды жақсы ұйымдастыру үшін оның сұрақтары мен пайдалануға тиісті әдебиеттерін оқу және сабақ барысында қолданылатын қажетті құралдарын әзірлеу жұмыстарын алдын ала белгілеу керек.
Қайталау сабағын әр түрлі тәсілдермен (ауызша, жазбаша, графикалық, жұмыстары және саяхат жасау) ұйымдастыруға болады.
Сабақ соңында мұғалім оның нәтижесін қорытындылап, оқушыларға қосымша тапсырмалар беруі мүмкін. Мұғалім оқушылар біліміндегі басты жетістіктері мен кемшіліктерді басымырақ көрсетіп, келешекте қандай мәселелерге көбірек көңіл бөлу қажеттігіне оқушылардың назарын аударады. Қайталау сабағында қолданатын әдіс-тәсілдерге тоқтамас бұрын әдіс-тәсіл дегеніміз не деген сұраққа жауап алайық.
Қайталау сабағының мақсаты - оқушылардың білімдерін еске түсіру және кеңейту. Қолданылатын әдістері. Түсіндіру, әңгіме, теңестіру, салыстыру, дәлелдеу, бағалау. Тәсілдері: бақылау жұмыстарын жаздыру, қорыту.
Оқытуды ұйымдастырудың қосымша түрлері
Оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы - сабақ болғанымен оның да өзіне тән кемшіліктері бар. Мысалы, сабақта көп жағдайда оқушының дербес ерекшеліктерін дамытуға жеткілікті мүмкіншіліктің болмауы оқытуды ұйымдастырудың басқа формаларын іздестіруге себеп болады.
Оқушылардың танымдық әрекетін дамыту, толықтыру, шығармашылық белсенділіктерін, қабілеттерін дамыту мақсатында оқу жұмысын ұйымдастырудың қосымша түрлері қолоданылаады. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың сабақтан басқа түрлеріне семинар, эскурсия, факультатив, үйірме, конференция, сынақ, үй жұмысы , қосымша сабақ, тәжірибелік зертханалық және пәндік үйірме, олимпиада, өзіндік жұмыстар жатады
Семинар - оқыған лекция тақырыбына байланысты негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатымен жүргізілетін оқыту формасы.
Экскурсия - оушылардың сабақта алған теориялық білімдерін практикамен жалғастыру, бекіту мақстында жүргізіледі. Бұл әсіресе, физика, химия, биология, тарих, еңбек сабақтарында қолданылады. Экскурсия саьбақтары мектептің оқу алаңында, ауыл шаруашылығында, өндірісте, мұрадайда, көрмелерде ұйымдастырылады. Тиімді ұйымдастырылған эксурсия нақтылы фактілерді, құбылысытарды жақсы оқып, өз түсініктерін кеңейтіп, білімдерін бекітуге мүмкіндік береді.
Факультатив - оқушылардың сұранысы мен қызығушылығы негізінде әр түрлі пәндерге қатысты ұйымдастырылады. Факультативтің атқаратын қызметі: оқушыларды ғылымға қатыстыра отырып, дүниетанымын кеңейтеді. Белгілі пәнеге қатысты танымдық қызығушылығын арттырады.
Конференция - кейбір тақырыптарды тереңірек меңгеру үшін, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатында ұйымдастырылатын оқыту формасы.
Пәндік үйірме - мазмұны, ұйымдастыру тәсілі мен уақыт өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшелігі бар, оқушылардың қызығушылығы мен пәндік бейімділігін дамытуға бағытталған оқытуды ұйымдастыру формасы.
Сынақ - бағдарламыдағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін орнықтыру мақсатында жүргізілетін оқыту формасы.
Үй жұмысы - сыныптағы өткен сабақтың үйдегі жалғасы, оқушылардың өз бетінше орындайтын оқыту формасы. Оқушылардың үй жұмысы сыныптағы оқу жұмысымен жалғасып, толықтырылып отыруы керек, бұл оқушылардың білімдерінің терең және берік болуын қамтамасыз етеді. Үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушының дербестігі, ойлау қабілеті артып, өздігінен жүйелі білім алуға дағдыланады. Сабақта алған білімдерін өзіндік еңбекте қодана білуге, өзін- өзі бақылау және кітаппен жұмыс істей білу тәсілдерін меңгереді.
Оқыту процесінде оқушылардың білім, білік, дағдыларын есепке алу, бақылау және бағалау оның аса қажет құрамдас бөлігі болып есептеледі. Мұғалімнің сабақтар жүйесінде оны дұрыс ұйымдастыра білуі, көптеген жағдайда оқу тәрбие процесінің табысты болуының оң кепілі. Ол үшін, мұғалім оқушының оқу материалын меңгеру дәрежесін, сапасы мен көлемін үнемі анықтап отыруы тиіс. Бұл бағытта оқушылардың ,сабақтар жүйесінде білім, білік, дағдыларын есепке алу, бақылау және бағалаудың маңызы ерекше, Бақылаудың көмегімен теориялық білімді меңгерудегі сапа, біліктілік пен дағдыны қалыптасу дәрежесі анықталады. Осы тұрғыда білім, білік, дағдыны есепке алу және бағалау мәселесіне теориялық және практикалық талдау жасаудың маңыздылығы ерекше.
Бақылау - кең көлемде бір нәрсені тексеру деген мағынаны білдіреді. Бақылау оқыту процесінде оқушылардың оқу әрекетіне басшылық жасау қызметін атқарады, олардың шығармашылық күші мен қабілетінің дамуына ықпал етеді.
Бағалау - оқытудың құрамдас бөлігі және қорытындылау сатысы. Бағалау, бір нәрсенің деңгейін, сапасын, дәрежесін белгілеу. Оны оқушының оқу-таным әрекетінде қарастырсақ оқыту процесінің міндеттерін оқушылардың қандай дәрежеде меңгеруі, дайындық деңгейі мен дамуын, білімдерінің сапасын, білік пен дағды көлемін анықтайтын құрал.
Келесі кезекте білім, білік және дағдыны бақылау және бағалау қызметіне тоқтаймыз. Ол негізінен үш жақты сипатта болып келеді: білім беру, тәрбиелеу және дамыту.
- Бақылаудың білім беру - қызметі оқушылар жаңа білімдерді қабылдайды, бұрын алған білімдерін толықтырып, жетілдіріп, белгілі бір жүйеге келтіреді.
- Тәрбиелік қызметі - оқушыларды жүйелі түрде жұмыс істеуге үйретеді. Бақылаудың нәтижесінде олар күнделікті сабаққа үзбей дайындалады, жауапкершілдік сезімдері артады.
Дамыту - қызметінің маңызы сол, оқушылар өз бетінше оқу тапсырмаларын орындауда жаңа білімдерді қабылдайды, қорытынды жасайды, баяндамалар әзірлейді, хабарламар жасайды.
Бағалаудың да қызметі үш топқа бөлінеді: хабарлаушылық (информирующие), басқарушылық (управляющие), тәрбиелеушілік (влспитывающие).
Күнделікті бақылау - оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ барысында оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады, соның негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді.
Күделікті бақылау мұғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі түрде бақылау жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың сынып немесе үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен берілген тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және жауапкершілдік сезімін ынталандыруда үлкен маңызға ие болады.
Тақырыптық бақылау - оқу бағдарламарларындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың тақырыбы және әрбір кезеңдері оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге мұғалім жаңа тақырыптың кейбір басты мәселелерінің өткен сабақтардағы оқу материалдарымен толықтырады, кейбір ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми ережелердің оқушылардың есіне салады.
Қорытынды бақылау - барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі. Бақылау процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірибелік білімдері анықталады. Сонықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың жылдық бақылаудың үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларына педагогикалық кеңестің шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады.
Бақылау әдістері арқылы оқушылар жұмысының тиімділігі мен мазмұны туралы кері байланыс қамтамасыз етеді. Бақылау әдістеріне ауызша, жазбаша және графикалық бақылау әдістері жатады. Бұл әдістерге қарағанда бағдарламалық бақылау әдістемелерінің өзіндік ерекшелігі бар. Олар машинасыз және машиналы бағдарламалық бақылау әдістеріне бөлінеді.
Оқыту процесінде бақылаудың фронтальдық, топтық және дербес формалары қалыптасқан. Оның тиімділігі - мұғалімнің оларды дұрыс ұйымдастыруына байланысты.
Фронтальдық (жаппай) бақылау жағдайында барлық оқушыларға сұрақтар немесе мазмұны бірдей тапсырмалар беріледі. Оларды орындау барысынада оқушылар арасында ынтымақтастық, жолдастық сезім пайда болады, біріне бірі сұрақ қойып, жауаптарын толықтырады, орындалған жұмыстарды өзара тексеріп, іске асырады. Демек, бірігу іс-әрекетінде әлеуметтік құнды мотивтер қалыптасады.
Топтық бақылауда белгілі оқушылар тобы сабақ барысында мұғалімнен таспырмалар алып орындайды. Кейде, кейбір оқушылар түрлі себептерге байланысты (сабақ жіберу, нашар үлгеру, ауыру т.б.), қосымша көмекті қажет етулері мүмкін. Сондықтан, олардың жұмысын ерекше еске алған жөн.
Бақылаудың дербес формасы әрбір оқушының білімін іскерлігін және дағдысын терең, жан-жақты анықтауға мүмкіндік береді. Дербес бақылау бағдарламалап және дифференциялды оқыту барысында нәтиже береді. Дербес бақылауда оқушылар жауабының логикалық бірізділігі, олар өз пікірлерін қалай байымдайды, қалай дәлелдейді, міне, осы мәселелерге аса көңіл аудару керек.
Оқыту процесінде оқушылардың өзін-өзі бақылауы өте қажет. Өзін-өзі бақылау, олардың оқу бағдарламасы материалы мен игерген іскерлігі және дағдысының беріктігі жайлы ақпарат алуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тексеру арқылы оқушылардың алған біліміне сенімі артады, орындаған жаттығу, есеп шығару және тәжірибе жұмыстарының нәтижесін бағалайды.
Баға білімді есепке алу ғана емес, ол тәрбиелік құрал.
Дәрісті қорытындылау: Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Қайталау сабақтарында қолданылатын әдістер
* Қайталау сабағының тәсілдері
* Қазақ тілін оқытудың қосымша түрлері
Әдебиеттер:
* Бейсенбайқызы З. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. - А. 2001
* Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары - А. 2001
* 3. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
* Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
* Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
3 Тәжірибелік сабақтардың мазмұны
1 модуль. Қазақ тілін оқыту әдістемесі - жеке ғылым саласы
№1 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілін оқыту әдістемесі - жеке ғылым саласы. Пәнінің жалпы мәселелері, мақсаты мен міндеті, зерттелу жайы.
Мақсаты: Қазақ тілінің әдістемесі ғылымының зерттеу нысаны мен пәні, қазақ тілінің оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу, даму жолдары туралы білім жетілдру
Әдістемелік нұсқаулық: Әдістемелік мұра және оны танып-талдау әдістері мен жолдары, қазақ тілі - мектепте оқытылатын негізгі пәндердің бірі ретінде, пәндер жүйесіндегі орны мен маңызы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мақсаты мен міндеттері.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Қазақ тілін оқыту әдістемесі неге сүйенеді, оның ғылым ретінде қандай негіздері бар.?
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін салушылар кімдер, олардың қандай еңбектерін білесіздер?
* Қазақ тілін оқыту әдістемесі қалай дамыды, оның даму сатысына талдау жасаңыз.
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде қалыптасуына тіл білімінің қандай әсері болды?
* Қазақ тілінің мектепте оқушыларға білім, тәрбие берудегі және оларды дамытудағы маңызы қандай?
Әдебиеттер:
1. Қазак тілі окулықтары мен бағдарламалары
2. Салқынбай А., Көккөзова М.Қазақтың тілші-әдіскер тұлғалары. Алматы, 2006
3. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 20054. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
5. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№2 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздері. Қазақ тілін оқыт әдістмесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысы.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары.
Мақсаты: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің методологиялық-теориялық негіздері, оның философия, логика, психология т.б. байланыстылығын анықтау. Ұстанымдардың жалпы қызмет ұстанымы мен жеке тұлғаны дамыта оқыту ұстанымын айқындау.
Әдістемелік нұсқаулық: Қазақ тілін оқыту әдістемесінің методологиялық-теориялық негіздері, оның философия, логика, психология т.б. байланыстылығы. Ұстанымдардың жалпы қызмет ұстанымы мен жеке тұлғаны дамыту оқыту ұстанымына негізделетіні. Қазақ тілін оқытуды оқу-танымдық қызмет ретінде тану және оның жүйелік құрылымдық табиғатын тану. Дидактикалық ұстанымдар. Қазақ тілін оқытудың өзіндік ұстанымдары және тілдің жекелеген тақырыбының ерекшеліктерінен туындайтын ұстанымдар. Олардың өзара байланыстылығы мен сабақтастығы.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің методологиялық-теориялық негіздері
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінде психологияның алатын орны мен маңызы қандай?
* Мұғалім қазақ тілін оқыту барысында қандай психологиялық ерекшеліктерді, талаптарды білуі қажет, оған талдау жасаңыз
* Дидактикалық ұстанымдар
* Тілдің жекелеген тақырыбының ерекшеліктерінен туындайтын ұстанымдар
Әдебиеттер:
1. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 20052. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. -Алматы. 2001.
3. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
2 модуль. Қазақ тілін оқыту әдістерінің жүйесі
№3 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілін оқыту әдістерінің жүйесі. Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау
Мақсаты: Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау туралы көзқарастаға талдау жүргізу. Қазақ тілін оқыту әдістерімен таныстыру
Әдістемелік нұсқаулық: Әдістердің жүйесіндегі танымдық әдістердің орталық орны (анализ, синтез, индукция, дедукция, эксперимент, модельдеу, бақылау мен салыстыру, жіктеу). Дидактикалық әдістер және оларды классификациялау туралы көзқарастар. Қазақ тілін оқыту әдістері. Оқушылардың ойлауы мен тілін дамыту әдістерінің байланыстылығы. Оқушыларды грамматикалық ұғым жасауға үйрететін әдістер.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми-зерттеу әдістерін атаңыз.
* Тілдің жекелеген тақырыбының ерекшеліктерінен туындайтын әдістер
* Әдіскер-ғалымдардың ұсынған әдістерін сұрыптап саралу
* Оқушылардың ойлауы мен тілін дамыту әдістері
* Танымдық әдіс түрлері
* Оқыту әдістерінің түрлері
Әдебиеттер:
1. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. - Алматы, 2002
2. З.Бейсембайқызы. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. А., 2001
3. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы /Қазақстан жоғары мектебі №1, 2004. 5-20-66.
4. З.Бейсембаева. Қазак тілін оқыту әдістемесі.Алматы, 2002
5. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
6. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№4 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілін оқытудың формалары мен түрлері. Қазақ тілі сабақтары Сабаққа дайындалу және оған қойылатын талаптар. Сабақты ұйымдастыру жолдары. Қазақ тілі бағдарламасы. Қазақ тілі оқулығы. Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен және оның құрылымы.
Мақсаты: Қазақ тілі сабақтары және оның құылымы, қазақ тілін оқытудың басқа түрлері және оларды жүргізу ерекшеліктері, бағдарламаның түрлері, оқулықтың жасалу теориясы, Жаңа буын оқулықтарының ерекшеліктері, оқу-әдістемелік қосымша құралдар туралы білімдерін жетілдіру.
Әдістемелік нұсқаулық: Қазақ тілі сабақтары және оның құылымы, қазақ тілін оқытудың басқа түрлері және оларды жүргізу ерекшеліктері. Бағдарламаның мемлекеттік құжат екендігі. Оқулықтың жасалу теориясы мен жүйелік-құрылымдық сипаты. Оқулықтардағы теориялық материалдардың берілу логикасы. Жаттығу мен түрлері, олардың оқулықтарда орналастырылу желісі. Бағдарлама және соған негізделіп жасалған оқулықтан басқа оқу-әдістемелік қосымша құралдар: мұғалімге арналған әдістемелік құралдар, диктанттар мен мазмұндама жинағы, тест жинағы, түрлі сөздіктер, дидактикалық картиналар, кеспе қағаздар жинағы, қызықты грамматика материалдары, сынақ, емтихан сұрақтары, деңгейлік тапсырмалар жинағы.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Орта мектепте оқылатын қазақ тідлі оқулығы қандай талаптар негізінде жазылуға тиіс: теориялық материалдардың берілуі, жатығулар жүйесі, оқу материалдары қандай әдістер мен жолдар арқылы беріледі?
* Қазақ тілінің бір оқулығына талдау жасаңыз (мазмұны мен құрлысына, оқушының жас ерекшелігіне, оқулықтағы көрнекілік пен пәнаралық байланыстың қалай берілгегіне көңіл аударыңыз)
* Сабақты ұйымдастыру жолдары
* Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен. Осының ішінен кеспе қағаздар жинағын жасаңыз
Әдебиеттер:
1. Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары. А., 2001.
2. 0разбаева Ф.Ш.,Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А.,2005.
3. Көккөзова М., САбақан. Әдіскер тағылымы. Алматы, 2000.
4. Исабаев Ә.Қазақ тілін оқыту методикасы. Ташкент-2003.
5. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
6. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
3 модуль Тіл білімі салаларын оқыту әдістемесі
№5 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілінің фонетикасын оқыту әдістемесі
Мақсаты: Мектепте фонетиканы оқытудан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. Оқушылардың орфоэпиялық және орфографиялық сөздікпен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру жолдары, фонетикалық талдау т.б. туралы білім толықтыру
Әдістемелік нұсқаулық: Мектепте фонетиканы оқытудың мақсаттары мен міндеттері. Фонетикадан берілетін білім мазмұны мен меңгерілетін ұғымдардың жүйесі. Фонетиканы оқыту ұстанымдары мен әдіс-тәсілдері. Фонетикалық талдау. Фонетикалық жаттығулар, оның негізгі түрлері. Фонетикалық диктанттар
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Мектепте фонетиканы оқытудың маңызы, міндеттері мен ұстанымдары
* Фонетиканы оқытуды кездесетін қиыншылықтар
* Фонетикалық жаттығулар, оның негізгі түрлері
* Фонетикалық талдау, оны өткізу әдістемесі
* Фонетика сабақтарында көрнекі құралдарды және техникалық құралдарды пайдалану
* Фонетикагн оқытумен байланысты орфографиялық, орфэпиялық дағдыларды қалыптастыру
* Орфоэпиялық сөздік
Әдебиеттер:
1 Бейсембаева З. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. 2002
2. Н. Уәли <<Ө.Қыдырбаев. Қазақ тілі (сөз мәдениет)>>. Алматы: Мектеп 2006 ж - 118б
3. Дюсебаев С., Байтелеуова Т. Қазақ тілі. Алматы: <<Мектеп>> 2007 ж 7-8б,4. Шакирова Ж. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: 2004 ж - 91 б5. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
6. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
7. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№6 Тәжірибелік сабақ: Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясын оқыту әдістемесі. Фразеологияны оқыту әдістемесі
Мақсаты: Лексика мен фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеттері. Лексиканы оқытуда көренкілік пен сөздіктерді қолдану жолдары. Лексиканы меңгерту барысында оқушыда қалыптастырылуы тиіс машық - дағдылар.
Фразеологияны меңгерту барысында ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін таныту. Фразеологияны оқытуда көрнекі құралдарды, қосымша әдебиеттерді пайдалану жолдарын ұсыну.
Әдістемелік нұсқаулық: Қазақ тілінің жүйесін құраушы кіші жүйе ретіндегі лексиканы және аралық деңгей ретіндегі фразеологияны оқытудың мақсаты мен міндеті. Берілетін білім мазмұнының көлемі. Лексикалық ұғымдар және оларды меңгерту әдіс-тәсілдер жүйесінің ерекшеліктері. Оқушы тілінде кездесетін лексикалық қателер, оларды болдырмау жолдары. Лексиканы оқытуда көрнекілік пен сөздіктерді қолдану жолдары. Фразеологияны меңгерту барысында ұлттық дүниетаным ерекшеліктерін таныту. Фразеологияның жасалу жолдары. Фразеологияны оқытуда көрнекі құралдарды, қосымша әдебиеттерді пайдалану жолдары.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Лексикалық негізгі ұғымдарды меңгертуде кездесетін қиыншылықтар
* Лексиканы оқытудың әдістері
* Оқушы тілінде кездесетін лексикалық ортақ қателер
* Сөздіктің түрлері, олармен жұмыс жүргізудің тәсілдері
* Лексикаға арналған жаттығу түрлері
* Сөздің тура және ауыспалы мағынасын, көп мағыналы сөздерді оқыту әдістемесі
* Омонимдер, синонимдер, антонимдерді оқыту әдістемеі
* Диалект сөздер, кәсіби сөздер, термин сөздерді оқыту
* Фразеологияларды меңгертуге арналған сабақ үлгісін жазыңыз
Әдебиеттер:
1 Қазақ тілі мен әдебиеті 2005ж. №3.41-43бб.
2. Жұлдыз 2003ж.№6. 87б.
3. Қазақ тілі мен әдебиеті 2002ж. №5. 68б.
4. Қазақстан мектебі 2000ж.№8. 57б.
5. Қаражігітқызы А. Қазақ тілін оқытудың тиімді жолдары. // Қазақ тілі мен әдебиеті 2005 №2 3-9бб.
6. Ахметкәрім Қ. Қазақ тілін оқыту негізінде басқа пәндерді меңгерту. // Ұлағат 2003, №6 47-49бб.
7. Қалниязова А. Жаңа технологияның қазақ тілінде алатын орны. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2002 №12 3-7бб.
8. Нұржанова Ж. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің түрлері. // Қазақ тілі мен әбебиеті 2002. №9 3-12бб.
№7 Тәжірибелік сабақ: Сөзжасамды оқыту әдістемесі
Мақсаты: Сөзжасамды сөз таптарымен, орфографиямен, тіл мәдениетімен және стилистикамен байланыстыра оқыту. Сөзжасамды оқытуда көрнекі, техникалық құралдарды, сөздіктерді пайдалану, жаттығулар жүйесі т.б. туралы білім жетілдіру
Әдістемелік нұсқаулық: Мектепте сөзжасамды оқытудың маңызы, мазмұны, міндеттері, ұстанымдары. Сөзжасамды сөз таптарымен, орфографиямен, тіл мәдениетімен және стилистикамен байланыстыра оқыту. Жаттығулар жүйесі. Сөз құрамын талдау мен сөзжасам жолын талдау. Сөзжасамды оқытуда көрнекі құралдарды, техникалық құралдарды пайдалану
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Мектепте сөзжасамды оқытудың маңызы, мазмұны, міндеттері
* Мектепте сөзжасамды оқытудың маңызы ұстанымдары.
* Сөзжасамды сөз таптарымен, орфографиямен, тіл мәдениетімен және стилистикамен байланыстыра оқыту.
* Жаттығулар жүйесі.
* Сөзжасамды оқытуда көрнекі құралдарды, техникалық құралдарды пайдалану
Әдебиеттер:
1. Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет.
2. М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет.
3. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
4. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
5. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№8 Тәжірибелік сабақ: Грамматиканы оқыту әдістемесі. Морфологияны оқыту әдістемесі
Мақсаты: Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері, грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту, грамматикалық қателіктерді болдырмау үшін алдын - ала жұмыс жүргізуде, тілін байытуда грамматиканың ролі, грамматикалық талдау әдістемесінің теориялық негіздері туралы білім жетілдіру.
Морфологияны оқытудың практикалық маңызы, морфологиялық жаттығулар, олардың ішкі жүйесі. Морфологияны оқытудағы көрнекілік пен қосымша оқу құралдар жүйесін пайдалану әдістемесін қарастыру
Әдістемелік нұсқаулық: Мектепте грамматиканы оқытудың мақсаты мен міндеттері, мктепте оқытылатын грамматикалық ұғымдар жүйесі мен оларды меңгерту әдістерінің жүйесі, грамматикалық қателіктерді болдырмау үшін алдын - ала жұмыс жүргізуде, тілін байытуда грамматиканың ролі, грамматикалық талдау әдістемесінің теориялық негіздері, грамматикалық талдау әдістемесінің теориялық негіздері. Талдаудың түрлері.
Морфология - грамматика жүйесінің бір бөлігі екендігі. Морфологияны оқытудың практикалық маңызы, морфологиялық жаттығулар, олардың ішкі жүйесі. Морфологияны оқытудағы көрнекілік пен қосымша оқу құралдар жүйесін пайдалану әдістемесі. Морфологияның тілдік фактілердің мәнін түйсіндірудегі көмегі зор екендігі. Морфологияны оқытудың ұстанымдары. Негізгі морфологиялық ұғымдар жүйесі. Сөз таптары ұғымының ішкі мазмұнын таныту. Атауыштық сөздер мен көмекші сөздерді оқытудың өзіндік ерекшеліктері. Морфолгиялық талдау.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Зат есімді оқыту
* Сын есімді оқыту
* Сан есімді оқыту
* Есімдікті оқыту
* Етістікті оқыту
* Үстеуді оқыту
* Еліктеу сөзді оқыту
* Одағайды оқыту
* Шылауды оқыту
Әдебиеттер:
1 Ж. Мұсаұлы, Р. Әміренова <<Қазақ, орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы>> Көкшктау, 2003 жыл.
2 Ш. Есмағанбетова <<Оқушылардың танымдық іс- әрекетін қалыптастыру>> Алматы <<Ғылым>> Ғылыми баспа орталығы, 2002 жыл.
3 <<Әдіскер>> журналы. 2005 жыл.
4 <<Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде>> журналы, 2001 жыл.
5 Қазақ тілі мен әдебиеті 2005ж. №9.39-42бб.
6 Ізденіс 2003ж.№4. 129б.
7. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№9 Тәжірибелік сабақ. Синтаксисті оқыту әдістемесі Сөз тіркесін оқыту әдістемесі
Мақсаты: Мектепте оқылатын синтаксис үғымдар жүйесі және синтаксисстік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі. Оқушыда қалыптасуға тиіс машық - дағдылар мен іскерлік жүйесі. Синтаксистік талдау түрлері.
Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар мен синтаксистік қатынастарды танудың алатын маңызды орны. Сөз тіркесін талдау жолдары, жаттығулар және оның түрлері, көрнекіліктер мен оқу - әдістемелік құралдар жүйесі туралы білім жетілдіру.
Әдістемелік нұсқаулық: Синтаксис - грамматиканың қөлемді құраушы бөлігі екендігі. Синтаксис жүйесінің ішкі құраушылары - сөз тіркесі синтаксисі және сөйлем синтаксисі. Сөйлем синтаксисінің құраушылары - жай сөйлем синтаксисі және құрмалас сөйлем синтаксисі. Мәтін синтаксисі. Қатысымдық синтаксис мәселесі.
Мектепте оқылатын синтаксистік ұғымдар жүйесі және синтаксистік ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі. Синтаксистік талдау әдістемесі.
Сөз тіркесінің коммуникативтік бірлік - сөйлем құрау материалы екендігі. Сөз тіркесінің жасалуындағы синтаксистік байланыстар. Сөз тіркесін талдау әдістемесі. Сөз тіркесіне байланысты жүргізілетін жаттығу жұмыстары.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Сөз тіркесінің байланысу формалары мен тәсілдерін оқыту әдістемесі
* Сөз тіркесінің құрлысын оқыту әдістемесі
* Сөз тіркесі синтаксисін оқытуға қатысты еңбектерге сараптама жасау
* Синтаксистік талдау түрлері
* Сөз тіркесін талдау жолдары
Әдебиеттер:
1 Оразбаева Ф. Тіл әлемі. Мақалалар зерттеулер. - Алматы:Ан арыс, 2009. - 102- бб.
2 Манкееева Ж.А. Қ.Жұбановтың ғылыми мұраларының академиялық танымы хақында // <<Жұбанов тағылымы>>: VI халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Ақтөбе, 2005. - 90-93 бб.
3 Маслова В.А. Лингвокультурология: учебное пособие для студентов высших учебных заведениий. - Москва, 2001. - 30 с.
4 Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. - Алматы: Ан Арыс, 2006. - 201-264 бб.
5. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
6. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№10 Тәжірибелік сабақ: Жай сөйлемді оқыту әдістемесі. Сөйлем мүшелерін оқыту әдістемесі
Мақсаты: Жай сөйлем жасалуындағы синтаксистік байланыстар. Жай сөйлемді талдаудың әдіс - тәсілдерітуралы білім толықтыру.
Сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерін игертуде қолданылатын әдіс - тәсілдер. Сөйлем мүшелерінің орны тәртібінің, кондинаторлық ауысудың атқаратын мағыналық қызметін талдау әдістемесін талдау.
Әдістемелік нұсқаулық: Жай сөйлем туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі. Жай сөйлем жасалуындағы синтаксистік байланыстар. Жай сөйлемнің құрылымдық-мағыналық жүйесі және оны меңгерту әдістемесі. Жалаң және жайылма, жақты және жақсыз сөйлемдерді, толымды, толымсыз сөйлемдерді қатысымдық тұрғысынан меңгерту әдістемесі.
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері және олардың сөйлемнің қызметін атқаруын ұғындыру жолдары. Сөйлем мүшелерінің орын тәртібі.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Тұрлаулы мүщелерді оқыту
* Тұрлаусыз мүшелерді оқыту
* Сөйлемнің бірыңғай мүшелерін оқыту
* Сөйлемнің айқындауыш мүшелерін оқыту
* Оқшау сөздерді оқыту
* Жай сөйлемнің түрлерін оқыту
Әдебиеттер:
1Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет.
2 М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі. -Астана: Ер-Дәулет, 2007. 20-205бет.
3 Жалаң мен жайылма сөйлем //Қазақ тілі мен әдебиеті журналы.-2007. №9. 30-31бет.
4 Жалаң мен жайылма сөйлем //Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. -2006. №9. 11-15бет.
5. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
6. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
7. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№11 Тәжірибелік сабақ: Құрмалас сөйлемді оқыту әдістемсі. Мәтінді оқыту әдістемесі
Мақсаты: Құрмалас сөйлемнің құрылымдық - мағыналық жүйесі туралы түсінік беру жолдары. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Мәтіннің тұтастығы оның құрылымдық және мағыналық бірлігі арқылы танылатындығы. Мәтінді талдау әдістемесін қарастыру
Әдістемелік нұсқаулық: Құрмалас сөйлемнің табиғаты туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі. Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің құрылымдық мағыналық жүйесі туралы түсінік беру жолдары. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі.
Салалас құрмалас сөйлем және оның жасалу жолдарын оқыту әдістемеі. Салалас құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі.
Сабақтас құрмалас сөйлем және оның жасалу жолдарын оқыту әдістемеі. Сабақтас құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі.
Аралас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі.
Мәтін туралы ұғым қалыптастыру әдістемесі.Мәтіннің негізгі белгілерін анықтаудағы логикалық операциялар және оны оқушыларға меңгерту. Мәтіннің тұтастығы оның құрылымдық және мағыналық бірлігі арқылы танылатындығы. Мәтінді талдау әдістемесі. Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Салалас құрмаласты оқыту
* Сабақтас құрмаласты оқыту
* Аралас құрмалас сөйлемді оқыту
* Төл сөз бен төлеу сөзді оқыту
* Мәтінді талдау әдістемесі
* Х.Арғыновтың Қазақ тілі синтаксисінің методикасының негіздері еңбегінен құрмалас сөйлемді оқытуда қолданылатын көрнекі құралдарға талдау жасаңыз.
Әдебиеттер:
1. Қазақ грамматикасы, 2002. 664-676бет.
2. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
3. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
4. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
5. Жалаң мен жайылма сөйлем //Қазақ тілі мен әдебиеті журналы.-2007. №9. 30-31бет.
6. Құрманова Н, Мухлис К. Текст теориясы және тексті талдау әдістемесі. - А. АлМУ, 2000
№12 Тәжірибелік сабақ: Орфографияны оқыту әдістемесі. Пунктуацияны меңгерту әдістемесі
Мақсаты: Орфографиялық жұмыстың мазмұны. Орфографиялық талдау, орфографияны оқытуда көрнекіліктер мен қосымша оқу құралдарын қолдану әдістері. Пунктуациялық дағдыларды қалыптастырудың негіздері. Пунктуациялық ережелерді оқыту. Пунктуациялық қателер мен оларды болдырмау әдістемесі. Көрнекіліктер мен қосымша оқу құралдарын қолдану әдістері туралы білім толықтыру.
Әдістемелік нұсқаулық: Орфографияны оқытудың ғылыми-практикалық маңызы, міндеттері мен ұстанымдары. Орфографиялық жұмыстың мазмұны. Орфографиялық іскерлік пен дағдыларды қалыптастырудың психологиялық негіздері. Орфографиялық дағдыларды қалыптастыруда орфографиялық сөздіктерді қолдану әдістері. Орфографиялық ережелерді оқыту әдістемесі.
Мектепте пунктуацияны оқытудың ғылыми-практикалық маңызы, міндеттері мен ұстанымдары. Пунктуация және синтаксис. Пунктуация және интонация. Пунктуациялық ережелерді оқыту. Пунктуациялық қателер және оларды болдырмау әдістемесі. Пунктуациялық жаттығулар мен талдау түрлері.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Орфографияны оқыту әдістемесі
* Мектепте пунктуация бойынша жұмыс жүргізудің маңызы мен міндеттері
* Орфография мен пунктуацияны оқытудың мазмұны, кезеңдері, ұстанымдары
* Пунктуация және синтаксис
* Пунктуация және интонация
* Пунктуация және мәнерлеп оқу әдістемесі
Әдебиеттер:
1. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
2. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
3. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
4-модуль. Тіл дамыту әдістемесі
№13 Тәжірибелік сабақ: Тіл дамыту әдістемесі. Тіл мәдениеті және оны оқыту әдістемесі
Мақсаты: Тіл дамыту - оқушылардың ойлауын дамытумен тығыз байланысты екендігін таныту. Тіл дамытудың ауызша және жазбаша түрлері. Тіл мәдениеті бойынша жүргізілетін жұмыстар жүйесі мен ішкі түрлері. Әдеби норма, ол туралы түсініктерді қалыптастру. Стильдік қате және оларды болдырмау жолдарын ұсыну.
Әдістемелік нұсқаулық: Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері. Тіл дамыту жұмыстарының мазмұндық-құрылымдық жүйесі. Тіл дамыту - оқушылардың ойлауымен тығыз байланысты екендігі.
Тіл дамытудың ауызша және жазбаша түрлері жүйесі. Мазмұндама , шығарма дазу әдістемелері. Оқушылардың тілдік қарым-қатынас жасаудағы сауаттылығын қалыптастыруда қатысымдық әдістердің алатын орны.
Тіл мәдениеті туралы білім мазмұнын меңгертудің маңызы. <<Дұрыс сөйлеу>>, <<Жақсы сөйлеу>> ұғымдарын талдау. Тіл мәдениеті бойынша жүргізілетін жұмыстар мен түрлері. Әдеби норма, ол туралы түсінік қалыптастыру.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Тіл дамытудың мақсаты мен міндеттері
* Тіл дамытудың ауызша және жазбаша түрлері
* Оқушылардың тілдік-қарым жасаудағы қатысымдық әдістердің алатын орны
* Мазмұндама мен шығарма жаздыруда қойылатын талаптар және әдістемесі
* Тіл дамыту жұмысына арналған сабақ үлгісі
Әдебиеттер:
* Оразбаева Ф., Жанабілова. Шығармашылық тапсырмалар арқылы тіл дамыту жұмыстары. (6-7сынып) А., 2004
* Жанабилова А.К Қазақ тілін әдебиетпен байланыстыра оқытуда шығармашылық жұмыстар арқылы тіл дамыту технологиясы (6-7 сынып. - Алматы : Б.ж., 2005. - 28 б.
3. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
4.Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
5. Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№14 Тәжірибелік сабақ: Диктант жүргізу. Диктантты жүргізу әдістемесі
Мақсаты: Диктантты жүргізу әдістемесі, диктант жүргізуде қойылатын талаптар, диктантты бағалау нормалары, диктант түрлері туралы білім жетілдіру.
Әдістемелік нұсқаулық: Диктантты жүргізу әдістемесі, диктант жүргізуде қойылатын талаптар, диктантты бағалау нормалары, диктант түрлері
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Диктантты жүргізу әдістемесі
* Диктант жүргізуде қойылатын талаптар
* Диктантты бағалау нормалары
* Диктант түрлері
Әдебиеттер:
1. Диктанттар жинағы. А., <<Мектеп>>. 2004.
2. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. А., <<Мектеп>> , 2002.
3. <<Қазақ тілі мен әдебиет>> пєнінің бағдарламасы. А., <<Мектеп>>. 2005.
4. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
5. Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
6.Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
№15 Тәжірибелік сабақ: Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар
Мақсаты: Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар Қайталау сабағының мақсаты - оқушылардың білімдерін еске түсіру және кеңейту. Қолданылатын әдістері. Түсіндіру, әңгіме, теңестіру, салыстыру, дәлелдеу, бағалау. Тәсілдері: бақылау жұмыстарын жаздыру, қорыту туралы білім жетілдіру.
Әдістемелік нұсқаулық: Қайталау сабақтары. Жинақтай қайталау. Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар Қайталау сабағының мақсаты - оқушылардың білімдерін еске түсіру және кеңейту. Қолданылатын әдістері. Түсіндіру, әңгіме, теңестіру, салыстыру, дәлелдеу, бағалау. Тәсілдері: бақылау жұмыстарын жаздыру, қорыту туралы білім жетілдіру.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
* Қайталау сабағының мақсаты - оқушылардың білімдерін еске түсіру және кеңейту.
* Қайталау сабағында қолданылатын әдістері.
* Қайталау тәсілдері.
* Қазақ тілінен сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстар
Әдебиеттер:
* Бейсенбайқызы З. Қазақ тілін модуль негізінде оқыту. - А. 2001
* Нұржанова Ж. Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары - А. 2001
* 3. Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі: Оқу құралы. - Алматы: Print-S, 2005
* Т.В.Аренова. Тілдерді оқытудағы жаңа бағыт. - Қазақ тілі: әдістеме. №1 2008 (15)
* Мейрманқұлов А, Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Фолиант, 2010
4 Білім алушының өздік жұмысы
БОӨЖ тапсырмалары және оны орындауға әдістемелік нұсқаулар
БОӨЖ тапсырмаларын орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар:
Қазақ тілін оқыту әдістемесінен СОӨЖ орындаудың ерекшеліктері - тәжірибелі мектеп мұғалімдерінің әдістемелерін терең талдаудан өткізе отырып, студенттің оған сыни көзқараспен қарау дағдысының қалыптастырылуы.
Студенттер қазақ тілін оқыту әдістемесін оқуы барысында қазақ тілі мұғаліміне тән болуы тиіс деп саналатын іскерліктерді қалыптастырады. Қазақ тілі мұғаліміне тән негізгі іскерліктерге мыналар жатады:
* Мектепте білім берудің әр кезеңінде қазақ тілін оқытудың мақсат-міндеттерін анықтай білу іскерлігі;
* Әрбір сынып оқушыларының қазақ тілін өз ана тілінің теориялық болмысы ретінде игеру психологиясы мен жас ерекшелігі психологиясын, физиологиялық, жеке бас ерекшелігін баланың қабілетімен байланыстыра алу қабілеті мен іскерлігі;
* Әрбір қазақ тілі сабағының білімділік, тәрбиелік, дамытушылық потенциалын мүмкіндігінше толыққанды жүзеге асыру жолдарын тану;
* Оқу-танымдық процестің заңдылықтарын негізге ала отырып, оқушының танымын кеңейтетін, ойлауын дамытатын, тілін дамытатын танымдық, лингвистикалық, дидактикалық, пән мен оның ішіндегі жекелеген тақырыптардың өз ерекшеліктерінен туындайтын әдістер мен тәсілдер жүйесін тиімді қолдана білу іскерлігі;
* Қазақ тілінен берілетін ғылыми материалдың эиприкалық деңгейде қалып қоймай, оның теориялық деңгейге қарай ұласу жолдарын тану мен ұйымдастыра алу іскерлігі;
* Сабақтағы оқу материалының сабақтан тыс жұмыспен байланыстылығын сақтай білу іскерлігі;
* Жаңашыл әдістерді сабақтарда қолдана білу іскерігі.
Бұған қоса, студенттер сұрақты дұрыс қоя білу, бір сабақта түрлі әдістерді үйлесімді де тиімді қолдана білу, оқушының дәптерлерін жүйелі тексеру, оқыту технологиясын сабақта бірізді және орынды қолдана білу, әр сабақты ғылыми тұрғыдан талдап, сараптай білу іскерлік дағдыларды меңгерулері тиіс.
СОӨЖ орындау барысында студент әдістемені зерттеу бағыттары мен зерттеу әдістерін саралап тани білу керек. Қазақ тілінен тәжірибе жасау, оның нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыдан талдай білу дағдылары да осы курс барысында қалыптастырылады.
БОӨЖ тапсырмалары
№
Тақырыбы
Мақсаты мен мазмұны
Әдебиет
тер тізімі
балл
Орындалу мерзімі
Бақылау түрі
1
Қазақ тілін оқытуың өзіндік ұстанымдары
Қазақ тілін оқытудағы дидактикалық принциптер туралы мәліметтермен танысу
2-9, 11, 16,, 17, 31, 32
1-4
1-апта
Қазақ тілін оқыту ұстанымдарын анықтау. Кесте толтыру.
2
Қазақ тілінің бағдарламасы
Қазақ тілінің бағдарламасының құрылымы мен түрлері. Бағдарламаның ішкі құраушы элементтерін талдау
2-9, 11, 18-21, 33, 38
1-4
2-апта
Бағдарлама құрастыру
3
Қазақ тілі сабағының түрлері мен құрылымы
Қазақ тілі сабағының түрлері мен құрылымы, маңызы. Қазақ тілі сабақтарының танымдық, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық міндеттерін анықтау
11, 31-39, 41, 42
1-4
3-апта
Қазақ тілі сабағының түрлеріне талдау жүргізу. Сабақ жоспарын жасау. Жоспардың жылдық, тоқсандық, күнделікті түрлері
4
Қазақ тілін оқыту формалары мен түрлері
Қазақ тілін оқыту формалары мен түрлерін анықтау
11, 31-39, 41, 42
1-4
4-апта
Қазақ тілін оқыту формалары мен түрлері бойынша салыстырма кесте толтыру
5
Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен
Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен жүйесі. Қосымша оқу құралдары және оларды қолдану жолдары Дидактикалық материалдар
2-9, 11, 14, 15, 18, 27-40
1-4
5-апта
Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен әзірлеу
6
Қазіргі кезеңде білім беру жүйесінде қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологиялар
Қазіргі кезеңде білім беру жүйесінде қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологиялар туралы толық материалдармен танысу
11, 31-39
1-4
6-апта
Конспект
7
Қазақ тілін компьютер арқылы оқыту
Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
11, 13, 14, 32, 34, 35
1-4
7-апта
Сабақ жоспарының компьютерлік бағдарламасын құру
8
Модульдік технология, оны пайдалану тиімділігі.
Модульдік оқыту технологиясының тиімділігін анықтау. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
2-9, 11, 14, 15, 18, 27-40
1-4
8-апта
5-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу
9
Қазақ тілін дебат технологиясы арқылы оқытудың ерекшелігі
Дебат технологиясының негізгі ерекшеліктері, тиімділігі. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
2-9, 11-23
1-4
9-апта
6-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу
10
Қазақ тілі сабағында жеке тұлғаны дамыта, дарыта оқыту
Жеке тұлғаны дамыта, дарыта оқытудың ұтымды жағын анықтау Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру.
2-9, 11, 14, 15, 21, 28
1-4
10-апта
7-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу
11
Ұжымдық оқыту технологиясы
Ұжымдық оқыту технологиясының тиімділік жағын анықтау. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38
1-4
11-апта
8-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу
12
Қазақ тілін оқытуда қолданылатын деңгейлік тапсырмалар
Деңгейлік тапсырмалар арқылы қазақ тілін меңгертудің тиімді жолдарын ұсыну
2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38
1-4
12-апта
Лексиканы, Фонетиканы, морфология
ны,синтаксисті оқытуда қолданылатын деңгейлік тапсырмалар жүйесін жасау
13
Қазақ тілі сабағында пайдаланылатын ойын элементтері
Қазақ тілі сабағында пайдаланылатын ойын элементтерінің тиімділігі. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
1, 11, 19, 34, 35, 37, 38
1-4
13-апта
9-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу
14
Қазақ тілі сабақтарында көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімділігі.
Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
2-9, 14-25, 31, 33
1-4
14-апта
Көрнек құралдар және Қызықты грамматика бойынша папка әзірлеу
15
Қазақ тілінен жүргізілетін жазбаша жұмыстар. Оған қойылатын талаптар
Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
2-9, 11, 18-21, 33, 38
1-4
15-апта
Диктант жұмысына қойылатын талаптар
БӨЖ тапсырмалары және БӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар
БӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар
<<Қазақ тілін оқыту әдістемесі>> курсының негізгі мақсаты - студенттерді қазақ тілін оқыту әдістемесінің қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасы негізінде жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдары мен тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағыт-бағдар беру, сабақ бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты әдістемелік жұмыстардың тарихи сырымен таныстыру. СӨЖ орындау барысында:
* Қазақ тілі оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу және даму жолдары туралы мағлұмат алу;
* Әдістемелік мұра және оны танып-талдау;
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ғалымдар еңбектерінің маңызын түсіну;
* Қазақ тілін оқыту әдістемесі дамуындағы ғалымдар еңбектерінің орнын тану;
* қазіргі кезеңдегі әдістемелік еңбектерге шолу, оқу бағдарламалары мен оқулықтарды, әдістемені заман талабына сай жаңарту сияқты мәселелер қамтылуы тиіс. Пәнді оқу нәтижесінде ана тілі ретіндегі феномендік ерекшелігіне байланысты оқыту заңдылықтарын меңгеру қажет
БӨЖ тапсырмалары
№
Тақырыбы
Мақсаты мен мазмұны
Әдебиеттер тізімі
балл
Орындалу мерзімі
Бақылау түрі
1
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің классиктері - Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов еңбектерінің маңызы
А.Байтұрсыновтың <<Тіл құрал>> еңбегі мен әдістемелік мұраларына талдау жүргізу
41
1- 4
1-апта
Реферат
2
Жүсіпбек Аймауытовтың әдістемелік ой-пікірлері
Ж.Аймауытовтың <<Тәрбиеге жетекші>> еңбегіне талдау жүргізу
42
1-4
2-апта
Салыстыру жұмыстарын жүргізу
3
Жаңа буын оқулықтарынының ерекшеліктері
Жаңа буын оқулықтарының ерекшеліктерін айқындау
2-9, 14-25, 31, 33
1-4
3-апта
Салыстыру жұмысын жүргізу
4
Қосымша әдістемелік еңбектер
Қосымша әдістемелік еңбектерге шолу жасау
2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38
1-4
4-апта
Қосымша әдістемелік еңбектерге сараптама жасау
5
Сабаққа қажетті көрнекі құралдар
Студенттердің көрнекі құралдамен жұмыс жасау қабілетін арттыру
11-15, 17, 19, 21-31
1-4
5-апта
Сабаққа қажетті көрнекі құралдар дайындау
6
Жоспар, оның түрлері
Студенттерге жоспар құра білуге үйрету
2-9, 11, 34-36
1-4
6-апта
Сабақ жоспарын құру
7
Дидактикалық ойын түрлері, оны сабақта пайдалану жолдарын ұсыну
Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу машығын қалыптастыру
10, 11-14, 23-30, 33, 34, 35
1-4
7-апта
Дидактикалық ойын түрлерін жинақтау
8
Қазақ тілін оқытуда қолданылатын деңгейлік тапсырмалар
Деңгейлік тапсырмалар туралы мәлімет алу
1, 11, 19, 34, 35, 37, 38
1-4
8-апта
Деңгейлік тапсырмалар құрастыру
9
Тіл дамыту сабағы
Студенттердің тіл байлығын арттыру
11, 13, 14, 32, 34, 35
1-4
9-апта
Тіл дамыту сабағының үлгісін жасау
10
Қызықты грамматика материалдары
Қызықты материалдар іріктеп, сабақта тиімді қолдану
2-9, 11, 14, 15, 18, 27-40
1-4
10-апта
Қызықты грамматика материалдары бойынша папка жасау
11
Грамматика
лық талдау тәсілдері
Талдаудың түрлерімен танысу
11, 13, 14, 32, 34, 35
1-4
11-апта
Сатылау кешенді талдау жүргізу
12
Тест, оның түрлері
Тест түрлері туралы, рәсімдеу ережесі туралы мәлімет алу
2-9, 11-23
1-4
11-апта
Тест құрастыру
13
Қазақ тілі кабинетін жасақтау
Кабинет жабдықтау ерекшеліктерімен танысу
2-9, 11, 14, 15, 21, 28
1-4
12-апта
Қазақ тілі кабинетін жасақтау жоспарын жасау
14
Сабақ талдау
Өткізілген сабақтарға талдау жасауға дағдыландыру
2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38
1-4
13-апта
Сабақ талдау схемасын меңгеру
15
Сабақтан тыс жұмыс жоспары
Сабақтан тыс жұмыс жүргізу, ұйымдастыру
2-9, 28-40
1-4
14-апта
Сабақтан тыс жұмыс жоспарын құру
Бақылау түрлері
Тест тапсырмалары
1.Сөйлесім әрекетінің түрлері
A) дауыстап оқу, жазылым, тыңдалым, айтылым
B) оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім
C) тыңдалым, айтылым, тілдесім, әңгімелесім
D) оқылым, сұхбаттасу, айтылым, тілдесім E) хабарласым, тыңдалым, айтылым, тілдесім
2. Тілдесім түрлері
A) ресми, бейресми, әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік
B) мақсатты, бейресми, әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік
C) әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік, мақсатты D) қалыптасқан, кәсіби, дербестік, міндетті емес E) міндетті, әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік
3. Эксперимент әдісінің мақсаты
A) озат тәжірибені зерттеу
B) әдістемелік әдебиеттерді зерттеу
C) салыстыру D) ұсынылған әдістің тиімділігіне көз жеткізу E) оқулықты талдау
4. Тыныс белгісін қоюдағы принциптер
A) көрнекілік
B) ғылымилық
C) саналылық D) грамматикалық, мағыналық E) белсенділік
5. Дидактикалық ұстанымды көрсетіңіз
A) жүйелілік
B) таным теориясы
C) сөзжасам D) эвристика E) қайталау
6. Көрнекіліктің түрлері
A) көру көрнекілігі
B) оқулық
C) бағдарлама D) дидактикалық материал E) диктант
7. Оқу жоспары
A) оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру
B) мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі
C) оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат D) оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. E) оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат
8. Мемлекеттік білім беру стандарты
A) оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру
B) мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі
C) оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат D) оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. E) оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат
9. Оқу бағдарламасы
A) оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру
B) мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі
C) оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат D) оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. E) оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат
10. Оқулық
A) оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру
B) мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі
C) оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат D) оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап. E) оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат
11.Оқыту процесі
A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
12. Сабақ
A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
13. Дидактикалық принциптер
A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
14. Білім
A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
15. Дидактикалық принциптерге жатпайды
A) жүйелілік және бірізділік
B) үздіксіздік
C) белсенділік және саналылық D) ғылымилық E) теорияның практикамен байланысы
16. Оқыту әдістері
A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) оқытудың мақсат тіндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы
E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
17. Білім беру мазмұнын құрайтын компоненттер
A) білім, іскерлік, дамыту
B) дамыту, іскерлік, дағды
C) білім, іскерлік, дағды, шығармашылық, эмоционалды-жігерлілік қатынас тәжірибесі D) шығармашылық, эмоционалды-жігерлілік қатынас тәжірибесі, тәрбие E) тәрбие, дамыту, дағды, білім
18. Білім беру мазмұнын анықтайтын негізгі құжаттар
A) Білім беру туралы Заң, мемлекеттік білім беру стандарты, оқу жоспары, оқу бағдарламасы, оқулық
B) күнтізбелік жоспар, оқу жоспары, оқу бағдарламасы, оқулық
C) Білім беру туралы Заң, Тіл туралы Заң, мемлекеттік білім беру стандарты D) мемлекеттік білім беру стандарты, оқу жоспары, оқу бағдарламасы
E) Тіл туралы Заң, мемлекеттік білім беру стандарты, типтік бағдарлама
19. Оқыту процесінің функциялары
A) ойлау, тәрбиелеу, дамыту функциясы
B) білім беру, оқыту функциясы
C) дағды, іскерлік, тәрбиелеу, дамыту функциясы D) іскерлік, дамыту, білім беру функциясы E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту функциясы
20. Заттар және бейнелеу көрнекілігін атаңыз
A) геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері
B) карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер
C) диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары D) грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш E) хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар
21. Символикалық көрнекілік түрлерін атаңыз
A) геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері
B) карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер
C) диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары D) грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш E) хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар
22. Экранды-динамикалық көрнекілік түрін атаңыз
A) геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері
B) карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер
C) хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар
D) грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш E) диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары
23. Дыбысты-техникалық көрнекілік түрлерін атаңыз
A) геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері
B) карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер
C) диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары D) грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш E) хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар
24. Дидактика тарихында қалыптасқан оқытудың түрлерін атаңыз
A) дәстүрлі, дәстүрлі емес
B) дара оқыту, аралас оқыту
C) түсіндірмелі-илюстрациялы, проблемалы, бағдарламалы D) жекелей оқыту, сыныптық оқыту E) топтық оқыту, ұжымдық оқыту
25. Сөздік әдісіне жатпайтын әдіс
A) бақылау
B) әңгімелесу
C) сұхбат D) түсіндіру E) дәрісбаян
26. Іс-тәжірибелік әдіс
A) зертханалық, графикалық жұмыстар, жаттығу
B) түсіндіру, графикалық жұмыстар, жаттығу
C) зертханалық, графикалық жұмыстар, жаттығу D) демонстрация, графикалық жұмыстар, жаттығу E) зертханалық, бақылау, жаттығу, әңгімелесу
27. Жаттығу түрлерін атаңыз
A) лабораториялық , жазба, графикалық, оқу-еңбектік
B) сауалнама, жазба, графикалық, оқу-еңбектік
C) ауызша, жазба, графикалық, сұхбат
D) оқу-еңбектік, ауызша, бақылау, графикалық, E) ауызша, жазба, графикалық, оқу-еңбектік
28. Сабақ құрылымы неше бөліктен тұрады
A) 7
B) 8
C) 10 D) 5 E) 6
29. Сабақ құрылымы
A) адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B) қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C) оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі D) сабақтың барысында оның құрамдас бөліктерінің, кезеңдерінің бір-бірімен ұштасып, белгілі тәртіппен жүзеге асырылуы
E) білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
30. Білімді бақылау түрлері
A) күнделікті бақылау, тақырыптық бақылау, қорытынды бақылау, рейтинг-тестік
B) жоспарлы бақылау, тақырыптық бақылау, қорытынды бақылау
C) бағдарламалы бақылау, қорытынды бақылау, күнделікті бақылау D) күнделікті бақылау, машиналы бақылау, қорытынды бақылау E) өзіндік бақылау , тақырыптық бақылау, сабақтық бақылау, рейтинг-тестік
31. Оқыту процесінде қалыптасқан бақылау формалары
A) ұжымжық, топтық, дербес
B) дербес, топтық, жекелік
C) фронтальды, сыныптық, дәстүрлі емес
D) дәстүрлі, фронтальды, топтық, дербес E) фронтальды, топтық, дербес
32. Қазақ тілі бойынша жүргізілетін диктант түрлері
A) мәтіні өзгертілмеген диктанттар және мәтіні өзгертілген диктанттар
B) бақылау, буын диктанты
C) өздік диктанты, сөйлем диктанты D) түсіндірме диктанты, бақылау диктанты E) қорытынды диктант, сөз диктанты
33. Түсіндірме диктант түрлері
A) өздік диктанты, шығармашылық диктант
B) ескерту диктанты, терме диктанты
C) сөздік диктанты, бақылау диктанты D) есту диктанты, көру диктанты E) бақылау диктанты, көру диктанты
34. Мектеп оқушыларының білімін бағалау үшін өткізілетін диктанттардың сөз саны VІІ сынып үшін шамамен мынадай нормаларда белгіленуі тиіс
A) 170 -180 сөз
B) 190 - 200 сөз
C) 120 - 140 сөз D) 140 -160 сөз E) 200 - 210 сөз
35. VІІ сыныптағы жазба, жаттығу, үйрету және бақылау жұмыстарының саны төмендегі мөлшерде белгіленеді
A) алты диктант, үш мазмұндама, екі сынып және екі үй шығармалары
B) бес диктант, екі мазмұндама, екі сынып және үш үй шығармалары
C) сегіз диктант, төрт мазмұндама, үш сынып және бір үй шығармалары D) сегіз диктант, төрт мазмұндама, екі сынып және екі үй шығармалары E) үш диктант, бес мазмұндама, екі сынып және екі үй шығармалары
36. Мазмұндама түрлері
A) қысқа мазмұндама, толық мазмұндама, бақылау мазмұндама
B) аяқталған мазмұндама, аяқталмаған мазмұндама
C) сурет бойынша мазмұндама, толық мазмұндама D) дайын әңгіме бойынша мазмұндама, қысқы мазмұндама E) дайын әңгіме бойынша мазмұндама, сурет бойынша мазмұндама, кино, диафильм бойынша мазмұндама
37. Мектеп оқушыларының білімін бағалау үшін өткізілетін мазмұндама мәтінінің көлемі VІІ сынып үшін шамамен мынадай нормаларда белгіленуі тиіс
A) 200-250 сөз
B) 190 - 200 сөз
C) 400-450 сөз D) 140 -160 сөз E) 300-350 сөз
38. Дамыта оқыту технологиясының негізін салған ғалымдар
A) Т.В.Кудрявцев, М.И.Махмудов
B) Я.А.Коменский, Т.И.Шамова
C) Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, А.М.Матюшкин D) Л.С.Выготский, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин E) Л.Н.Ланда, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин
39. Проблемелық оқыту технологиясының негізін салған ғалымдар
A) Т.В.Кудрявцев, М.И.Махмудов
B) Я.А.Коменский, Т.И.Шамова
C) Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, А.М.Матюшкин D) Л.С.Выготский, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин E) Л.Н.Ланда, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин
40. Тілдік материалды жеңіоден ауырға, оңайдан қиынға, жайдан күрделіге қарай оқыту керек деген дидактиканың принципін өте тиянақты ұстаған және кез келген тілді үйретуді <<қарыптан>>, яғни, әріптен, әліпбиден бастау қажеттігін ұсынған ғалым.
A) А.Байтұрсынов
B) С.Жиенбаев
C) Ы.Маманов D) Ж.Аймауытов E) Х.Досмұхамедов
41. Синтаксисті оқытуды зерттеген ғалым
A) С.Жиенбаев
B) Т.Қордабаев
C) Х.Арғынов D) К.Жақсылықова E) Ф.Оразбаева
42. А.Байтұрсыновтың <<Қай әдіс жақсы?>> мақаласы қай жылы және қандай журналда жарияланды?
А) 1926 ж. <<Еңбек>> журналы
В) 1926ж. <<Қазақ тілі>> журналыС) 1924 ж. <<Тіл тағылымы>> журналыД) 1922 ж. << Қазақ газеті>>Е) 1928 ж. <<Жаңа мектеп>> журналы
43. А.Байтұрсыновтың тілді оқытудың әдістемесіне арналған әдістемелік еңбегін атаңыз.
А) <<Баяншы>>
В) <<Тәрбиеге жетекші>>С) <<Комплексті оқыту жолдары>>Д) <<Ана тілін қалай оқыту керек>>Е) <<Оқыту жайында>>
44. А.Байтұрсыновтың Телжан Шонанұлымен бірігіп шығарған еңбегі неше бөлімнен тұрады және ол қандай материалдарды қамтиды?
А) 2 бөлім, 1-і тәрбиеге қатысты, 2-і психологияға қатысты
В) 3 бөлім, 1-і тәрбиеге қатысты, 2-і психологияға қатысты
3-і тілге қатыстыС) 2-бөлім тілге қатысты, 2-і өнерге қатыстыД) 2 бөлім, 1-і әдебиет, тұрмыс, еңбекке қатысты
2-і ғылым, ғылыми танымға қатысты Е) 4 бөлім, 1-і тәрбиеге қатысты, 2-і психологияға қатысты
3-і педагогикаға қатысты, 4-і ғылымға қатысты
45. М.Жұмабаевтің әдістемелік еңбегін атаңыз
А) <<Сауатты бол>>
В) <<Баяншы>>С) <<Оқыту жайында>>Д) <<Сауат ашқыш>>Е) <<Жаңа әліппе>>
* М. Жұмабаевтің <<Сауатты бол>> әдістемелік еңбегінде қандай әдіс қолданылған?
А) Қиыннан оңайға қарай үйрету
В) Оңайдан қиынға қарай үйретуС) Жалпылау әдісі арқылы үйретуД) Жалқылау әдісі арқылы үйретуЕ) Жалпылаулы-жалқылаулы әдіс арқылы үйрету
* М.Жұмабаевтің <<Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолы>> еңбегі неше бөлімнен тұрады және бөлім атауларын анықтаңыз.
А) 2 бөлім, 4 жылдық бастауыш мектебіндегі ана тілі, ана тілі сабағының сабақтан тыс түрлері
В) 2 бөлім, бастауыш мектебі, еңбек мектебі,С) 4 бөлім, бастауыш мектебі, еңбек мектебі, 4 жылдық бастауыш мектебіндегі ана тілі, ана тілі сабағының сабақтан тыс түрлеріД) 3 бөлім, бастауыш мектебі, 4 жылдық бастауыш мектебіндегі ана тілі, ана тілі сабағының сабақтан тыс түрлеріЕ) 2 бөлім, бастауыш мектебі, 4 жылдық бастауыш мектебіндегі ана тілі
* М.Жұмабаевтің <<Педагогика>> оқулығы неше бөлімнен тұрады және қанадай мәселелер қамтылған?
А) 2 бөлім, тәрбие мәселесі, оқыту мәселесі
В) 3 бөлім, тәрбие мәселесі, оқыту мәселесі, педагогика мәселесіС) 4 бөлім, тәрбие мәселесі, оқыту мәселесі, педагогика мәселесі, психология мәселесіД) 2 бөлім, дидактика мәселесі, тәрбие мәселесіЕ) 2 бөлім, педагогика мәселесі, психология мәселесі
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми-зерттеу әдістерін атаңызА) Талдау, зерттеу, бақылау, көрнекілік әдісіВ) Бақылау, жеке әңгімелесу, эксперисент әдісі, экскурсия әдісіС) Талдау, зерттеу, бақылау, жеке әңгімелесу, эксперисент әдісіД) Зерттеу, бақылау, жеке әңгімелесу, кітапты пайдалану әдісіЕ) Жеке әңгімелесу, зерттеу, бақылау, ауызша мазмұндау әдісі
* Ж. Аймауытовтың қандай еңбектерінде әлеумет тәрбиесінен бастап ұлттық тыныс - тіршілік, адамгершілік әлем, еңбек тәлімі, ата-ана орны, бала мінезінің алуан қырлары т.б. тақырыптар кең қаралады?А) Тәрбиеге жетекшіВ) ПсихологияС) Жан жүйесі мен өнер таңдауД) Жаңа ауылЕ) Берілген жауаптардың бәрі дұрыс
* Ж.Аймауытов хат тану ісін жеңілдету жолдарын қандай мақаласында сөз етеді?А) <<Емлені оңайлату жобасы>>В) <<Ана тілін қалай оқу керек>>С) <<Жазу таңбаларын азайту туралы>>Д) <<Мектеп қандай болу керек>>Е) Барлық жауаптар дұрыс
* Ж. Аймауытов ұсынысы бойынша тілді оқыту қалай жүру керек ?А) Жазу - сызу (емле) үйретуВ) Сөйлеуге, шығарма жаздыруға төселдіруС) Тіл бақылау (грамматика)Д) Әдебиет жайынан кеңес құруЕ) Барлық жауаптар дұрыс
* Ж. Аймауытов ой жүйесінде қандай екі әдісті негізгі деп санайды?А) Ғылым мен дидактикаВ) Ғылым мен өнерС) Ғылым мен шәкіртД) Ғылым мен педагогикаЕ) Ғылым мен психология
* Ж.Аймауытов оқытудың басты түрлеріне нені жатқызады?А) Сөйлеу мен қорытындылауВ) Бірдей өздік жұмыс беруС) Сөйлеу мен сұрауД) Өз білімдерін толықтыруЕ) Барлығы дұрысА) Кез келген
* Ұластыру дегеніміз не?А) Бір нәрсені тереңінен толғап, қарастыруВ) Қайсыбір зат, нәрсені өзгелердің қатарына қою, ерекшелігін табуС) Ақыл жұмысының құрамдас бөлігі әрі бір нәрсенің басқа зат, құбылыстармен байланысын айыруД) Дерек, мағлұматтарды бірте-бірте беруЕ) Анықтамалар дұрыс емес
* Ж.Аймауытов <<Оқытудың жанама құралдарына>> нені жатқызады? Қатесін тап. А) Тың деректерВ) Сабаққа қатысты материалдарС) Оқушымен арадағы сұрақ - жауапД) Оқушымен арадағы қарым - қатынас жоспарыЕ) Оқушының қабілеттерін дамыту, жазу, сурет салу
57. Сабақты жүйелі оқытуға қатысты жарияланған Ж. Аймауытов еңбегі А) <<Ана тілін қалай оқыту керек>> В) <<Тіл туралы>> С) <<Комплекспен оқыту жолдары>>
Д) <<Тәрбиеге жетекші>>
Е) <<Психология>> 58. М. Жұмабаевтың бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолдарын сөз етіп, нақты әдістемелік нұсқаулар беретін еңбегі қайсысы? А) <<Сауатты бол>> В) <<Бастауыш класта ана тілі>> С) <<Сын>>
Д) <<Жазылшық оқу құралдары һәм мектебіміз>>
Е) <<Бала тәрбиелеу жолдары>>
59. М. Жұмабайұлы бастауыш сыныптың ІІІ - ші жылына ұсынған дағдыландыру жұмыстарын көрсет . А) Аздан жаттаған өлең, мысалдарын дұрыс, ашық айтуды оқи білу В) Ұсынған әңгімелерін һәм басынан кешкен оқиғаларды мұғалімнің жетекші сұрауларының жәрдемімен қайта ауызекі айтып бере алуы С) Бастан кешкен оқиғалар бойынша ойдан әңгіме құрастыруға тәжірибе жасау
Д) Бір белгілі әңгімеге ұқсас екінші әңгімені ойдан шығарып айта білу Е) Салған суреттерінің астына өзінің атын жаза білуі
60. А.Байтұрсынов негізін салған әдіс
A) Түсіндірмелі әдіс
B) Салыстырмалы әдіс
C) Эвристикалық әдіс D) Дыбыс негізінде сауаттандыру әдісі E) Әңгіме әдісі
5. ӨЗГЕРІСТЕРДІ ТІРКЕУ ПАРАҒЫ
Өзгерістің рет нөмірі
Құжаттың тарауы, пункті
Өзгеріс түрі (ауыстыру, жою, қосу)
Хабарламаның нөмірі және күні
Өзгеріс енгізілді
Күні
Аты-жөні, қолы, қызметі
6. ӘРІПТЕСТЕРДІҢ ТАНЫСУЫ
№
о/қ
Қызметі
Аты-жөні
Уақыты
Қолы
Өзгерту №
Уақыты
Қолы
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz