Файл қосу
Қылмыс құрамынын құрылымы
* ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университететі
Құжат СМК 4 кезеңдегі
ОӘК
ПОӘК 042-18-20.1.64/03-2013ж
Қылмыстың саралау ғылыми негіздері пән бойынша оқу-әдістемелік кешен атауы
Заңтану 5В030100
Баспа №1
Оқу-әдістемелік кешен
Қылмыстың саралау ғылыми негіздері
Заңтану мамандығына 5В030100
Семей 2013ж
* Мазмұны
1
Глоссарий
4
2
Дәріс
4
3
Практикалық сабақ
4
4
Курсовой жұмыстарын тақырыбы
5
5
Студенттін өздік жұмыс
6
1. ГлоссарийСаралау (квалификация) термины <> - сапа, <> -істеу деген латынның екі сөзінен тұрады. Қылмыстық құқыққа қатысты бұл қоғамға қауіпті әрекетті аралас деликттерден айыруға мүмкіндік тудыратын сапалы баға беру деген мағынаны білдіреді.Қылмысты саралау - тұлға жасаған қылмыстың нақты белгілерінің қылмыстық-құқықтық нормаларда көзделегн нақты қылмыс құрамының белгілеріне дәл келетіндігін анықтап, заң жүзінде тиянақтау болып табылады.Қылмыс құрамы деп - қылмыстың заң бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына субъективтік жақтарынан құралған элементтердің және субъективтік жақтарынан құралған элементтердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтады.Қылмыс объектісі дегеніміз қылмысты қол сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды айтамыз.Негізгі тікелей объект - қоғамдық мүдені қорғау үшін қылмыстық заң нормасы шығарылатын және осы басты белгі бойынша қылмыстық Кодекстің тиісті тарауына орналастыруға негіз болатын объектіні анықтау.Қосысмша тікелей объект - қылмыстық заң бойынша қорғалып негізгі объектіге зиян келтірілгенде негізгі тікелей объектімен байланысты объектіні айтамыз.Факультативтік тікелей объект - қылмыс жасаған кезде зиян келтіру қаупі туатын, бірақ қылмыс құрамының негізгі элементіне жатпайтын, қылмыстық заңмен қорғайтын қоғамдық қатынастарды айтамыз.Қылмыс заты - осы қылмыс құрамының факультативті белгісі болып табылады.
Дәріс сабағы
Тақырып 1. Қылмыстарды саралаудын түсінігі мен манызыДәріс мақсаты: Қылмыстарды саралаудың түсінігін ашу, манызын анықтауСұрақтар:
1.Қылмыстарды саралау ұғымы, түсінігі
2.Қылмыстарды саралаудың маңызы
1.Қылмыстық саралауы ұғымы, түсінігі
Саралау (квалификация) термины <> - сапа, <> -істеу деген латынның екі сөзінен тұрады. Қылмыстық құқыққа қатысты бұл қоғамға қауіпті әрекетті аралас деликттерден айыруға мүмкіндік тудыратын сапалы баға беру деген мағынаны білдіреді.Қылмысты саралау - тұлға жасаған қылмыстың нақты белгілерінің қылмыстық-құқықтық нормаларда көзделегн нақты қылмыс құрамының белгілеріне дәл келетіндігін анықтап, заң жүзінде тиянақтау болып табылады
Қылмыстық құқықтың негізгі міндеттерінің бірі қылмыс болып табылатын қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді анықтау, оларға жазаның түрі мен көлемін белгілеу болып табылады. Бірақ қылмыстық құқық осы міндеттерді іске асырып ғана қоймай, қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесін, кінәні ауырлататын немесе жеңілдететін жағдайларды, жаза тағайындау және жазадан босату кезінде ескерілуге тиісті қажеттіліктерді тағы басқа анықтаумен айналысады. Қылмыстық заң нормаларын практикада, яғни сот тергеу қызметінде қолдану тәртібі туралы сөз қозғағанда және оны сот іске асырғанда қылмыстық квалификациялау туралы мәселе орын алады.
Қылмыстық заң нормаларын іс жүзінде қолдану немесе қылмыстық іс әрекеттерді бағалау, ол қылмыстық заңның міндеттерінен туындайды деп түсіну керек. ҚР ҚК 2 бабының мағынасы екі қызметті іске асыруға бағыттылған.Біріншісі, қауіптілігі жоғары деп танылған іс-әрекеттерді заңда қылмысты деп жариялау арқылы азаматтардың мұндай әрекеттерді алдағы уақытта жасауына немесе заң нормаларында міндеттер белгіленгенде әрекетсіздік танытуға шектеу қою, тиым салу болып табылады.Екіншісі, қылмыстық заңның тиым салуына қарамай, қылмысты іс-әрекеттерді жасаған жағдайда оларға жауаптылықты белгілеу үшін заң нормаларын қолдану болып табылады.Қылмысты квалификациялау мәселесі осы екінші міндетті дұрыс,әрі қылмыстық құқықта белгіленген ережелерге сәйкес іске асыруға арналған.Квалификациялау ұғымы латын тілінің gualis деген сөзінен шығады және мағынасы сапа деген сөзді білдіреді.
Қылмысты квалификациялау кезінде жасалған қауіпті іс-әрекеттердің белгілерімен қылмыстық құқық нормаларымен қарастырылған қылмыс құрамдарының арасындағы сәйкестік анықталады.
Сонымен, қылмысты квалификациялау дегеніміз, жасалған қылмысты іс-әрекеттердің белгілерімен қылмыстық құқық нормаларымен қарастырылған қылмыс құрамдары белгілерінің бір-біріне сәйкестігін анықтау болып табылады.
Бұл анықтамаларға ұқсас анықтаманы В.А. Сергиевский және С.М.Рахметов <<Квалификация-бұл жасалған іс-әрекеттің нақты белгілерімен Қылмыстық кодекстің Ерекшебөлімінде қарастырылған қылмыс құрамдарының белгілерімен дәл және толық сәйкестігін анықтау және ресми түрде бекіту>> дейді. Олар қылмыстық квалификациялауды процесс және нәтиже мағыналарында анықтап, процесс ретінде адамның әрекеттерінен белгілі бір қылмыстың белгілерін табуды және Қ.К Ерекше бөлімінің нормаларын өолдануды, сонымен қатар қылмысты квалификациялау субьектілерінің ой жұмысы түрінде анықтайды.
Заң қызметі туралы құжаттарда қылмысты квалификациялау жұмысының барлық қолданылатын жерін білдіре бермейді. Қылмысты әрекеттерге құқықтық баға беру немесе квалификация жүргізу тергеу , сот қызметтерін іске асыруда ғана емес, басқа салаларда , қылмыс туралы және қылмысты әрекеттер бойынша заң баптарын қолдану туралы ой , ұсыныс келтіретін заң ғылымы саласында да кездеседі.
Жасалған іс-әрекеттерге қылмыстық заң нормаларын қолданып баға беруге тек қылмысты квалификациялау ғана жүргізілмейді, сонымен бірге қылмыстық құқықтық квалификацияда жүргізіледі. Қылмыстық құқықтық квалификациялау ұғымына тек қылмысты деп танылған іс -әрекеттерге қылмыстық заң нормаларын қолданып баға беру емес қылмыс құрамы жоқ деп танылатын жағдайларға баға беруде жатады.Сондықтан іс әрекетке квалификация бергенде немесе қылмыстық құқықтық квалификацияда барысында, қылмыстық кодекстің Еркеше бөлімінің нормаларына сілтеме жасау міндетті емес.
Қылмыстық квалификациялау кезінде жасалған қылмысты іс-әрекеттің белгілерімен Қ.К Ерекше бөліміндегі қылмыс құрамдары элементтерінің сәйкестігі ғана анықталып қоймайды, сонымен бірге қылмысты квалификациялауда ҚКЖалпы бөлімінің де баптары қолданылатын кездер болады.Қылмыстық заңның Ерекше бөлімінде тек қылмысты орындаушының әрекеттері және аяқталған қылмыстардың белгілері бейнеленген.
Жалпы бөлімнің басқа нормалары қылмысты квалификациялауда мүлдем қолданылмайды деп айтуға болмайды, оларға тікелей сілтеме жасалынбаса да іс әрекетте де қылмыстың құрамы бар немес е жоқ екендігін анықтау кезінде атқаратын ролі бар. Сонымен бірге квалификациялау кезінде қылмыстық заңға жатпайтын өзге де ведомствалық заңдар , жарғылар, ережелер, инструкциялар ескеріледі.
Қылмыстық квалификациялаудың екі түрі бар: ресми және ғылыми . Ресми квалификация - қылмыстық заңның іс жүзінде қолданылуын білдіреді және көрінісі бойынша міндетті түрде ҚК Ерекше бөлімнің баптарына сілтеме жасау түрінде іске асырылады. Ресми квалификациялау қылмыстық істі жүргізу қызметін атқаратын органдардың , яғни сот , тергеу, прокуртура қызметкерлерінің шығарған сот - тергеу құжаттарында көрініс табады. Сонымен бірге квалификацияның бұл түрінің тергеуде және сотта қаралып жатқан қылмыстық істер бойынша міндетті күші болады.
Ал ғылыми квалификация - қылмысиық істер немесе қылмыстық құқық ғылымына жататын кейбір мәселелер бойынша квалификация жүргізу туралы ғалымдардың оқулықтарда немесе басқа да басылымдарда ұсынған пікіплері болып табылады . Ғылыми квалификациялау ұғымына қылмыстық істер бойынша жұмыс істемейтін немесе оның ғылымына қатысы жоқ жекелеген азаматтардың жасаған квалификациялауы жатпайды. Себебі, жекеелеген азаматтардың өз бетінше жасаған қылмыстық іс әрекетке бағалауы қылмыстық құқық ғылымының дәрежесінде бола алмайды .
Бұл екі квалификациялау түрінің бір-бірінен айырмашылығы ол біріншіден, қолданылу орынына және міндеттілігіне байланысты , яғни ресми квалификациялаудың қылмыстық істер бойынша міндетті күш болады және тек құқық қорғау органдары қызметкерлерімен жүргізіледі. Екіншіден, ресми квалификациялау ғылыми квалификацияға негізделген болуы керек. Яғни ғылыми тұрғыда қылмысты квалификациялауда қылмыстық құқықтың қағидалары, ережелері ескеріле отырып талданған, жан - жақты зерттелген, квалификациялау тәртібі ұсынылады. Сондықтан ғылыми квалификацияда қателіктер аз кездеседі. Практикақызметкерлерінің қылмысты әрекеттерге квалификация жүргізуінің моделі, қылмыстық құқық ғылымының дұрыс шешімдерін қолдану болып табылады.
2.Қылмыстық саралау маңызы
Қылмысты дұрыс квалификациялауда немесе қылмыстық заң нормаларын дұрыс қолданғанда заңдылық қағидасы сақталады. Демократиялық және құқықтық бағыттағы дамушы мемлекеттер үшін заңды дұрыс, әрі дәл қолдану Конституциялық қағида болып табылады.Демек, жасалған қылмысты дұрыс квалификациялау , ол кінәлінің әрекеттеріне дұрыс баға беретін және қоғамның , жеке адамдардың мүддесі мен құқықтарын қорғайтын заң бабын қолдануды білдіреді. Мұндай талапты сақтаудың маңызы зор, себебі қылмысты іс әрекетке дұрыс құқықтық бағалау бергенде әділ сот іске асырылып, қылмыскер басқа қылмыс үшін емес, өзі жасаған қылмыс түрі бойынша жауапты болады. Нәтижесінде қылмыс жасаған адамның қоғамға қауіптілігі дәрежесіне сай келетін жауаптылықтың түрі мен көлемі белгіленеді, себебі әр қылмыстың қоғамға қауіптілігінің дәрежесіне қарай қылмыстық заңның Ерекше бөлімнің бабтарында жазалар келтірілген. Қылмысқа дұрыс , әрі толық квалификация жауаптылықтың салдары да дұрыс шешіледі, яғни жаза өтеу мекемесінің түрі, жазадан шартты түрде ерте босату, сотталған адамға түзеуқұралдарының түрлерін қолдану, соттылық мерзімінің аяқталуы дұрыс қолданылады.
Қылмысты дұрыс увалификациялаудың келесі маңыздылығы - мемлекеттің қылмыстылықпен күрес шараларын жүргізуіне байланысты болып табылады. Сот - тергеу практикасының материалдарына назар аударсақ , өтінішке орай қылмысты квалификациялау субьектіліріңнің қате жұмыс істеуі жиі кездеседі. Құқық қорғау органдарының жұмысына баға бергенде, <<құқықтық нигилизм>> деген ұғым кейде қолданылады. Құқықтық нигилистік әрекеттер сот-тергеу органдары қызметкерлерінің құқықтық сауатсыздығына жеткілікті деңгейде білімінің болмауына байланысты абайсыздықта қате жіберуіне немесе өздері қылмыстық іске мүдделі болғанда қасақанада құқық нормаларын дұрыс қолданбауына байланысты кездеседі.
Заңды қолдануда қателіктер жіберу әділсоттың іске асырылуына кедергі жасап ғана қоймайды, ол сонымен бірге халықтың арасында құқық қорғау органдары қызметі туралы теріс пікір қалыптасуына және сенімсіздік танытуына әкеле алады. Ал жеңіл қылмыс жасаған адамның әрекетін ауыр қылмыс деп белгілегенде , ол қылмыскер өзінің қауіптілік деңгейіне сәйкес келмейтін құқықтық жазаға тартылады және жаза керісінше, яғни адамды түзеу мағынасында емес, бұзу мағынасында көрініс беруі мүмкін. Осындай нигилистік әрекеттердің алдын-алу үшін қылмыстық заң 52 баптың барлық бөлімдерінде соттарға жаза тағайындау кезінде ескерілуге тиісті талаптарды келтіреді.
Жаза тағайындау кезіндегі бұл талаптардың сақталуын ҚР Жоғарғы Сотының 2001 жылғы19 қазандағы <<Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері туралы>> нормативтік қаулысы талап етеді.
Тергеу органдары қызметкерлерінің қылмыстық заңның барынша ауыр қылмыс түрімен квалификация жасайтындығын кездестіруге болады. Тергеушілердің , соттардың өз квалификациясын негіздеп келтіруін, яғни неге осы бапты қолданып отырғанын түсіндіре кетуін Жоғарғы Сот Пленумдарының қаулылары ертеден талап етіледі.
Сол сияқты 2001 жылғы 19 қазандағы <<Бас бостандығынан фйыру түріндегі жазаны тағайындаудың кейбір мәселесі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Нормативтік қаулысы 5пункте Соттар жаза тағайындау кезінде қылмыстық іс жүргізу кезеңінің 379 бабының 2бөліміне сәйкес , қылмыс жасағандағы үшін кінәлі деп танылған адамға үнім шығарғанда жазаның жүрін , көлемін немесе мерзімін белгілеу себебін көрсетуге міндетті. Қылмысты дұрыс квалификациялау үшін заң талаптарын дұрыс түсінетін , біліктілігі жоғары, сауатты тергеушілер , соттар, прокуротуралар жұмыс істеуі керек және олар заңды тек құқықтық мағынада түсініп ғана қоймай ,оның әлеуметтік мағынасын да түсіне алатын деңгейде болуы керек.Яғни қылмысты квалификациялауда қолданылатын қағидалар мен ережелерді ескере отырып, тергеуші квалификация жүргізгенде ,қылмысты іс -әрекеттің заң баптарымен толық қамтылуын, заңмен қорғалатын қоғамдық қатынасқа сәйкес келуін, қолданған заң нормасы куәлінің қауіптілік деңгейіне сәйкес келуін, бір әрекет үшін бірнеше қылмыс ретінде құқықтық шараға тартылмауын, тағы басқа талаптарды сақтауы қажет.Қылмыстық заң және оны түсіндіру мақсатында шығарылатын өзге нормативтік актілер жауаптылық шарасын дұрыс, әрі мемлекет аумағында бір келкі қолдану үшін шығарылады.Қазақстан Республикасы құқықтық мемлекетті қалыптастыруды көздейді.Бұл ұзақ процессті қамтитын мақсат, себебі қоғамда заңның бірінші кезекте қолданылуын, оның беделін көтеріп ғана қоймай , сонымен бірге әлеуметтік - экономикалық елеулі қатынастардың барлығын анықтауды, оларды бір тұтас үлгіде шешу үшін арнайы заңдар қабылдануды талап етеді.
Құқықтық мемлекеттің қылмыстық заңы бірненше міндеттерге сай болуы керек. Бірінші кезекте қылмыстық заң құқық дамуының ең жоғарғы деңгейін көрсетуі қажет. Ол үшін қылмыстық іс-әрекеттерден қорғалуға жататын мемлекетпен қоғамның барлық мүдделері, құндылықтары қаншалықты деңгейде бағаланғаны анық болуы қажет.Келесі кезекте қылмысты әрекеттерге белгіленетін жазалау шараларының сәйкестігімен толықтылығы заңда көрініс табу керек.
Қылмысқа дұрыс квалификация жасалғанда қылмысты іс-әрекет дәл анықталып қана қоймай, заңмен қорғалатын қатынас, зардап тағы басқа құрам элементтерінің белгілері, яғни әрекеттің сипатымен бағыты, кінә нысаны дұрыс анықталады. Сондықтан қылмысты дұрыс квалификациялау бірнеше талаптарға жауап беріп, мынандай мағыналарда анықталады: 1) әділ сотты іске асыруда заңдылық қағидасының сақталуын білдіреді
2) қылмысқа берілген әлеуметтік-саяси және құқықтық бағаны бұзбай іс жүзінде көрсетеді
3)кінәлінің жазасы мен жауапкершілігін дұрыс белгілеуге , яғни ҚК Ерекше бөлімінің бабтары бойынша айыпталып сол бабтар көлемінде жаза тағайындауға әкеледі
4) қылмыстық іс жүргізу заныңда қарастырылған істі тергеу тәртібін белгілеуге жағдай жасайды
5) қылмыстылықтың көрсеткіштері дұрыс келтіріледі.
Сонымен қылмысты іс -әрекеттерге дұрыс баға беру құқықтық құбылыс ретінде ққықтық маңызға ие болмай , әлеуметтік - саяси маңызға да ие болып, құқық қорғау органдары қызметінде көрініс табады және олардың жұиысының сапасын анықтаудың басты құралы болып табылады. Сондықтан қылмысқа дұрыс квалификация жүргізу - қылмыстық заңды сот-тергеу қызметінде дұрыс қолдану арқылы көрініс беріп, ол тек құқық қорғау органдарының ғана емес, әлеуметтік - қоғамдық ортаның да ортақ тілегін іске асыратын қызмет түрі болып табылады.
Қылмыстық жауапкершіліктің негізі- бұл тұлғаның іс әрекетінде заңмен көзделегн нақты қылмыс құрамының белгілерінің болуы. Яғни, ҚР ҚК Ерекше бөлімінің нормаларымен тұра көзделген іс әрекетті жасаған тұлға қылмыстық жаупкершілікке тартылады.Қылмысты саралау процесі тек қылмыс құрамы негізінде ғана жүзеге асырылады, себебі, ол қажетті қылмыстық-құқықтық үлгі (эталон) болып саналады, оны мен салыстыру арқылы жасалған қылмыстын мазмұны мен сипатын толық және дәл көрсететін, тиісті қылмыстық-құқықтық норманы тандауға болады.Саралау (квалификация) термины <> - сапа, <> -істеу деген латынның екі сөзінен тұрады. Қылмыстық құқыққа қатысты бұл қоғамға қауіпті әрекетті аралас деликттерден айыруға мүмкіндік тудыратын сапалы баға беру деген мағынаны білдіреді.Қылмысты саралау - тұлға жасаған қылмыстың нақты белгілерінің қылмыстық-құқықтық нормаларда көзделегн нақты қылмыс құрамының белгілеріне дәл келетіндігін анықтап, заң жүзінде тиянақтау болып табылады.Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
* Қылмыстық жауапкершіліктін негізі не болады?
* Қылмысты саралау дегеніміз не?
Тақырып 2 Қылмыс құрамының түсінігі және маңызыДәріс мақсаты: Қылмыс құрамынын түсінігін және құрылымын анықтауСұрақтар:
* Қылмыс құрамының түсінігі
* Қылмыс құрамының құрылымы және маңызы
Қылмыс құрамы деп - қылмыстың заң бойынша қоғамға қауіпті іс-әрекеттерді белгілі бір қылмыстың қатарына субъективтік жақтарынан құралған элементтердің және субъективтік жақтарынан құралған элементтердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтады.Қылмыс құрамы элементтері деп қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын бастапқы компоненттерді айтамыз.Қылмыс құрамының белгілеріне төрт элемент жатады. Олар;
* қылмыс объектісі
* қылмыстың объективтік жағы
* қылмыс субъектісі
* қылмыстың субъективтік жағы.
1.Қылмыс құрамына мұқияттылықпен таңдап алынған түрлік белгілер кіреді.Түрлік белгілер дегеніміз барлық қылмыстарға ортақ, олардың қоғамға қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтық.Түрлік белгіге жатпайтын тек қана жекелеген қылмысқа тән белгілер қылмыс құрамына қосылмайды. Сондықтан, олар қылмыс құрамынан тысқары болсада, оның қылмысты саралау үшін маңызы болмайды.Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының бірі қоғамға қауіпті іс-әрекеттерге заңды дұрыс қолданып, іс-әрекет пен әрекетсіздікке қылмыстық заң нормасының талабына сай баға беріп саралау болып табылады. Саралау - адамға қоғамға істеген қауіпті іс-әрекетін қылмыс құрамының белгісі бар бапқа дәлме - дәл жатқызу болып табылады.Жалпы қылмыс құрамының маңыздылығы зор. Себебі, қылмыстың субъектісі, субъективтік жағының қылмыс құрамын қарап, дәрежесі, тәсілін анықтау - сол арқылы жаза тағайындау маңыздылығы ерекше. Сондықтан да, қылмыс құрамын толық білмей қылмыстың қылмыстық құқықтың ерекше бөліміндегі нақты қылмыстарды саралау мүмкін емес.
2.Қылмыстық құрамдардың белгілері
Қылмыстық кодекстің Жалпы және Ерекше бөлімі нормаларының диспозицияларында қолданылатын белгілерге зер салсақ , олардың біркелкі сапада емес екндігін байқауға болады. Қылмыс қрамдарының белгілері генесологиялық мағынада 1)обьективтік және
2)субьективтік деп екі топқа бөлінеді
Обьективтік белгілер қылмыс құрамының обьектісі және обьективтік жағын сипаттайтын белгілерді білдіреді. Субьективтік белгілер - қылмыс құрамының субьективтік жағын және субьектісін сипаттайтын белгілер болып табылады.
Қылмыс құрамының қоғамға қауіптілік дәрежесін сипаттайтын белгілерді үш топқа бөлуге болады.
1) негізгі немесе конститутивтік
2) ауырлататын немесе сараланған
3) жеңілдететін
1.негізгі немесе конститутивтік белгілер деп қылмыстық құрамдардың негізгі немесе ауырлататын құрамдарына , сондай-ақ жеңілдететін құрамдарына да тән белгілерді айтамыз.
2. Ауырлататын белгілер қылмыстың құрамында тікелей келтірілген ауырлататын жағдайларды білдіреді. Ол ауырлататын жағдайлар қылмыстық құраимды сипаттайтын белгілердің түрлерінде кездеседі, яғни зардаптың көлеміне , қылмысты жасау орыны, уақыты, тәсілі жағдайы, құралына қарай және ниетімен мақсаттың , қылмыс субьектісінің түріне қарай ауырлатады.
3. Қылмыстық құрамдар кінәні жеңілдететін қылмыс түрі ретінде бағалануы үшін , ол жеңілдететін белгі құрамның мазмұнында келтіріледі. Мұндай жағдай да ауырлататын құрамдардағы сияқты кінәні жеңілдететін белгі қылмыстық құрамының міндетті белгісі ретінде норма дисплзициясында тікелей көрсетіледі. Жеңілдететін белгі баптың атауында немесе диспозициясында тікелей көрсетілгенде ғана құрамның міндетті белгісі ретінде бағаланып, қылмыс осы белгісіне қарай квалификацияланады.
Қылмыстық құрамның белгілері анықтау дәрежесіне қарай екіге бөлінеді:
1) анықталған
2) бағаланатын
Анықталған белгінің мағынасын түсіну , қылмыс құрамын анықтайтын белгінің бар немесе жоқ екендігін анықтауда қиындық тудырмайды және мұндай белгілер заң баптарының өзінде келтіреді немесе оның түсінігі ашылады.
Бағаланатын белгілердің түсінігі немесе оның анықталу дәрежесі диспозицияда келтірілмейді . Мұндай топқа жататын белгілерді практикада квалификация жүргізуші субьектілер өз көз- қарасымен немесе құқытық санамен анықтайды.
Бағаланатын ұғымдардың заңды өмір сүру себебі, әрекеттердің көріністері әр түрлі деңгейде болатындығына және көп түрлі мазмұнды иеленетіндігіне соған сәйкес әр жағдайдағы қауіптілік дәрежесін заңда бейнелеу мүмкін еместігіне және нақты қылмыстың сол кездегі жағдайларына қарай анықтау қажеттілігіне байланысты болып табылады.
Қылмыс құрамдарының белгілері қылмыстық - құқыөтық маңыздылығына қарай:
1) позитивтік және негативтік деп екі топқа бөлінеді.
Қылмыс құрамдарында кездесетін белгілер мағынасы , маңыздылығы бойынша көбінесе растап тұрса , ал кейбіреулері теріс мағынада түсіндіру қызметін атқарады. Позитивтік белгілер - бұл қылмыс құрамының бар екендігін ия деген мағынада білдіреді. Ал негитивтік белгілер қылмыс құрамының белгілеріне екінші белгілерді қарсы қойып түсіндіреді. Қылмыс құрамының жоқ екндігін білдіретін белгілер түрінде көрінеді. Қылмыс құрамының жоқ екендігін білдіретін белгілер Ерекше бөлім баптарының ескертпелерінде кездеседі. Мысалы 251 баптағы қаруды , оқ-дәрілерді , жарылғыш заттарды және жарылғыш құрылғыларды заңсыз алу , беру, өткізу , сақтау, тасымалдау немесе алып жүру қылмысының ескертпесіндегі өз еркімен тапсырған адам деген белгіні айтуға болады. Мұндай ескертпелер терроризм , кепілге алу, парақорлық , қылмысты жасыру , хабарламау қылмыстарында кездеседі . Сонымен қатар негативтік белгілер Жалпы бөлімнің баптарының атауларында немесе диспозицияларында да кездеседі.
Негативтік белгілер Ерекше бөлім нормаларының диспозицияларында да жеткілікті кездеседі. Қылмыстық құрамдардың белгілерін тұрақтылығына қарай:1) тұрақты
2) айнымалы деп бөлуге болады.
Тұрақты белгілер ретінде қылмыстық заңның қолданыстағы уақытында өзгермейтін құрам белгілері алынады. Тұрақты белгілер Ерекше бөлім баптарының диспозицияларында ғана емес, олар Жалпы бөөлім нормаларына да тән болып келеді. Мұндай белгілерге нақты қылмыс құрамдарын талдауда қолданылатын белгілермен қатар , көпшілік қылмыс түрлерін немесе кейбір жағдай да барлығын сипаттауда қолданылатын белгілер де жатады.
Ал нақты қылмыс түрлеріндегі тұрақты белгілер бұрынғы заңдарда басқаша берілген болуы мүмкін, бірақ жаң қабылданған заң ол белгіде басқаша нұсқада беріп және ол занның күшінде болу бүкіл уақытында сақталады. Мысалы 1998 жылға дейінгі қылмыстық заң бойынша өлтіру - бұл құқыққа қайшы түрде басқа адамды өмірінен айыру болып анықталады. Ал 1998 жылдан бастап күшіне енген заң кісі өлтіруді <<басқа адамға құқыққа қарсы қасақан қаза келтіру>> деп анықтайды. Бұрынғы заң мен қазіргі заңның бұл анықтамадағы басты айырмашылығы кісі өлтірудің тек <<қасақана >> түрде жасала алатындығы болып табылады.
Тұрақты белгілер әдетте қылмыстық-құқықтық норманың өзінде келтіріледі, ал басқа нормативтік актілерде көрсетілгенде айнымалы сипатқа көше бастайды. Себебі әр түрлі шаруашылық, қауіпсіздік саласына арналып шығарылған өзге ведомствалық заңдар техникалық прогреске, талаптың күшеюіне , бұрын белгілі болмаған жайттар ашылуына т.б. байланысты жиі өзгерістерге ұшырайды. Қылмыс құрамының белгілері бланкетті болған жағдайд а өзге ведомстволардағы өзгерістер қылмыстық құрам белгісінің де өзгеруіне соқтырады. Мысалы нақты өндіріс салаларында қолданылатын техникалық қауіпсіздік ережелеріне өзгерістер негізілгенде , мұндай өзгерістерде ауыр зардаптарға соқтырған қауіпсіздік ережелерін сақтамау қылмыс ретінде заңда қарастырылса, онда бұл өзгерілген белгілер айнымалық сипатты көрсетеді. Қылмыстық заңда мұндай бланкетті құрамдар қоғам қауіпсіздігіне , экология қауіпсіздігіне , экономикалық қызметке қарсы бағытталған қылмыстарда көптеп кездеседі.
Қылмыстық құрам белгілерін айнымалылыққа соқтыратын келесі жәйт, ол белгілі - бір қылмыс түрлері бойынша Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларының қылмыс белгісін түсінуде жаңа ұсынысты көрсетуі болып табылады. Жоғарғы Сот қаулыларының жаңаша жетекші ұсыныстар көрсетуіне себеп болатын жағдайлар, қылмыстық құқық ғылымының жетістіктерін қолдану , қате пайымдауларды түзету тағы басқа бола алады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
* Қылмыс құрамынын түсінігі.
* Қылмыс құрамынын құрылымы.
Тақырып 3 Қылмыстың объектісі бойынша саралауДәріс мақсаты: Қылмыс объектісінін түсінігін, саралаудығы маңызын ашуСұрақтар:
* Қылмыстың объектісінің түсінігі және маңызы.
* Қылмыстың объектілерінің түрлері бойынша саралау.
* Қылмыстың заты бойынша саралау
1 .Қылмыс объектісінің түсінігі және оның қылмысты саралаудағы рөлі
Қылмыс қарсы бағытталған қоғамдық қатынастар қылмыс объектісі деп аталады.
Заңнамада, сот практикасында және құқықтық әдебиеттерде <<қылмыс>> ұғымымен қатар бір мәндес ретінде <<қылмыстық қол сұғушылық>> ұғымы да жиі қолданылады. Бұл кездейсоқ емес адамның белгілі бір жүріс-тұрысы бір нәрсеге қол сұққандықтан ғана қылмыстық ретінде танылады, қоғамдық қатынастарға залал келтіреді немесе залал келтіру қауіпін тудырады.
Қылмыстың субъектісі әрбір қол сұғушылықтың жасалуындағы ажырамас элементі болып табылады. Сонымен қатар кез-келген қоғамдық қатынастар емес, тек әрекет ететін қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар ғана қылмыс объектісі ретінде бағаланады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2 бабында оның міндеттері: адам мен азаматтың құқықтарын , бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін , қоғадық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасның конституциялық құрлысы мен аумақтық тұтастағын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықпен қорғау, бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігін қорғау болып табылатындығы бекітілген. Қылмыстық қол сұғушылықтың объектісін дұрыс түсінудің үлкен практикалық маңызы бар. Ол қылмыстық әрекеттерді қылмыстық емес әрекеттерден ажыратуға мүмкіндік жасайды, себебі қылмыстық-құқылық қорғаудың объектісі болып барынша маңызды қоғамдық қатынастар танылады.
Біз жұмысымыздың алдынғы тарауында қылмыстық құқық теориясында қылмысты саралауды құрам элементтері объекті, объективтік жағы, субъект және субъективтік жағы бойынша жүргізу қабылданғанын айқындап айтқан болатынбыз. Қылмысты объектісі бойынша саралауды әңгіме етуден бұрын және саралау процессінің өзіне өтудің алдында тек төмендегі жағдайлардың орындалысының барысында ғана жетістіктерге қол жеткізу мүмкін екендігін ескеру қажет.
А) Жасалған қоғамдық қауіпті әрекеттің фактілік мән-жайлары, қылмыстың жалпы құрамының төрт элементі объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы бойынша жүйеленеді және топтасырылады яғни аталған құрам, нақты қылмыстық құрамдарды танудың, олардың мазмұнын ашу үшін теоретикалық негіз қызметін атқарады.
Б) Жасалған іс-әрекетпен барынша ұқсас болып табылатын нақты құрамның заңды белгілері ҚК-тің Ерекше бөлімінің баптары да аталған төрт элемент бойынша жіктеледі.
Тек логикалық заңдарын, оның категорияларын және тәсілдерін пайдалана отырып жүзеге асыру және дұрыс жасау мүмкін болады, себебі қылмысты саралау адамның ой еңбегінің, күрделі танымдық процесстің ой қорытудың жемісі болып табылады.
Қылмыстық заңнама өзінің нормаларымен қоғамдық қатынастарды қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғайды. Кез-келген қылмыс қоғамдық қатынастарға қол сұққандықтан қоғамға тұтастай қауіп төндіреді. Сонымен қатар қоғамдық қатынастар дегеніміз адамдар арасындағы қатынастар және адам аталған қатынастардың қатысушысы болып табылады. Сондықтан адамның жеке басына, меншікке, қоршаған ортаға қол сұға отырып қылмыскер осы құндылықтармен байланысты қоғамдық қатынастарға да қол сұғады. Қылмыстық құықтың көптеген теоректиктерінің пікірінше қол сұққаны үшін ҚК-те Жауапкершілік қарастырылаған қоғамдық қатынастар қылмыстың объектісі болып табылады.
Басқаша айтқанда қылмыскер неге қол сұқса, не нәрсе қылмыстық заңмен қорғалса неге залал келсе немесе залал келуі мүмкін болса қылмыс объектісі дегеніміз сол болады. А.Н. Трайниннің айтуынша <<Еш нәрсеге қол сұқпайтын қылмыстың табиғатта болуы мүмкін емес>>. Бұл аксиома - дәлелдеуді қажет етпейтін айқын шындық.
Қылмыстық-құқылық теорияда қылмыс объектісінің үш мүшелік жіктелуі қабылданған (жалпы, топтық, тікелей)
Уақыт өте келе бұл пікір Б.С. Никифоров, Е.А. Фролов және М.И. Федоровтармен сынға ұшырады. Олардың алғашқы екеуі оқулық және ғылыми әдебиеттерде тікелей объект топтық объектімен қосылып кетеді деп негізді түрде санады. М.И. Федоров керісінше - объектілерді сыныптау барысында олардың санын азайтуды жақтады. Оның ойынша қылмыстың жалпы объектісі ұғымынан тіптен бас тарту қажет себебі ол ешқандай мазмұны жоқ қоғамдық өмірдің құбылысы болып ғана табылады. Сондықтан криминалистер үшін жалпы объект ешнәрсе бермейді және қылмыстық юстицияда ешқандай маңызға ие болмайды.
Объектілерді сыныптау мәселесінде Н.И. Коржанскийдің ұстанған позициясы назар аударарлық жай. Ол Б.С. Никифоров пен Е.А. Фороловтың объектілерді сыныптаудың үш мүшелік жүйесімен келіспей оны жарамсыз деп санайды және объектілерді сыныптаудағы өз үлгісін ұсынады.
Атап айтқанда Н.И: Коржанский жазған <<қылмыс объектілерін вертикал бойынша сыныптау төрт сатыға ие болады: 1) жалпы объект (...құқық тәртібі - қоғамдық қатынастардың бүкіл жиынтығы); 2) топтық объект (қоғамдық өмірдің бір өрісін құрайтын біртектес қоғамдық қатынастардың жеке тобы - меншік, жеке адам); 3) түрлік объект (бір түрдегі қоғамдық қатынастар - өмір, жеке меншік); 4) тікелей объект (нақты қоғадық қатынас - И.И. Ивановтың өмірі, Е.Е. Егоровтың жеке меншігі т.б)>>./24/
Бұдан байқайтынымыз жалпы, топтық және тікелей объектілер сыныптаудың үшмүшелік үлгісіндегіге ұқсас. Алайда қылмыстың жаңа объектісі түрлік объект енгізілген.
Қылмысты объектісі бойынша саралау басқа элементтері бойынша саралау сияқты, бірінші кезекте аталған элементке кіретін белгілерді анықтау қажет, олар іс-әрекетті саралауға қалай ықпал етеді және қандай маңызға ие, яғни әрбір қылмыстық әрекет объективтік және субъективтік ерекшеліктері бар әртүрлі белгілерге ие болады, алайда олардың барлығы бірдей қылмыс құрамының тиісті белгісі болып табылмайды және қылмысты саралау үшін маңызға ие болмайды.
Қылмыстық-құқықтық саралауды жүргізу процессінде қол сұғудың жалпы объектісін анықтау жасалған құқыққа қарсы әрекет құқық бұзушылықтың қай тобына жататындығын анықтауға бағыттылған.
Қылмысты саралау барысында қол сұғушылықтың топтық объектісін анықтаудың маңызы жоғары. Ондай жағдайда нақты тұлғаға жасаған іс-әрекеті үшін қолдануға қажетті ҚК-тің нормасын Қылмыстық кодекстің өн бойынан іздеуге тура келмейді.
Топтық объектіні анықтау ҚК-тің Ерекше бөлімінің ішінен ұқсастықты табу қажеттілігін, теңдестіруді білдіреді. Кейбір құрамдарда топтық және тікелей объектілер ұқсастыққа ие болады. Мысалы ұрлықта олар меншік, бұзақылықта қоғамдық тәртіп болып табылады.
Қылмыс объектісінің маңызы мынада, оның көмегі арқылы басқа жағынан ұқсастығы бар іс-әрекеттерді ажырату мүмкін болады. Мысалы судьяны қорлау әділсот органдарының қалыпты қызметіне қол сұғу ретінде ҚК-тің 342 бабы арқылы жауаптылықты туындатса, ал өкімет өкілін қорлау басқару тәртібіне қол сұғу ретінде 320 бап бойынша жауапқа тартылады. Келтірілген мысалдан топтық объектіні анықтау барысында қылмыстан жәбірленуші тұлғаның кім болғаныныңда маңызға ие екендігін байқауға болады.
Қылмыстық қол сұғушылықтың топтық объектісін анықтауда қылмыс субъектісінің белгілері де аз рөл атқармайды. Мысалы, денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру ҚК-тің 104 бабы бойынша жауаптылыққа тартылады. Бұл жағдайда қылмыстың топтық объектісі болып жеке тұлға табылады. Бір әскери қызметшінің екіншісіне қатысты жасаған нақ сол әрекеттері ҚК-тің 370 бабы бойынша жауаптылықты туындатады, аталған жағдайда әскери қызметті өтеу тәртібіне қол сұғу орын алады. Ендеше өзара ұқсастығы бар көрсетілген қылмыс құрамдары топтық және тікелей объектілері бойынша айырмашылықтарға ие болады. ҚК-тің Ерекше бөлімінде осындай ұқсас құрамды қылмыстар аз емес.
Тікелей объектіге қатысты айтсақ оны анықтау ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті тарауының ішіндегі қылмыстарды ажыратуға бағындырылып және қызмет атқарады.
Көп жағдайларда әледе қандай қылмыс құрамын сипаттау барысында объекті ретінде қоғамдық қатынастар емес, олардың материалдық көріністері немесе қоғамдық қатынастарға түсушілердің белгілі бір құндылықтары және солар әлде қандай қылмыс құрамының тікелей объектісі болып табылады. Қылмыстың тікелей объектісі қылмыстың нақты құрамын түсіну үшін, бұзылған қоғамдық қатынастардың мәнін, іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін анықтау үшін маңызды мәніске ие болады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың тікелей объектісін негізгі, қосымша және факультативтік қылып айырып, бөледі. Бұл өмірдің нақты талабынан туындайды: көптеген криминалды әрекеттер немесе әрекетсіздіктер бір уақытта бірнеше объектіге қол сұғады және олар белгілі бір шамада кейде органикалық түрде өзара байланысты. Мысалы бұзақылықта қоғамдық тәртіпке қол сұғу - негізгі объект, азаматтың денсаулығы ар-намысы факультативті объект, қарақшылықтың барысында - меншік негізгі объект, жәбірленушінің денсаулығы - қосымша объект болып табылады. Бұл жағдайда негізгі тікелей объекті әрекетті ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабымен саралау үшін бірінші кезекті және шешуші маңызға ие болады. Көрсетілген объектіні анықтау қылмыстық заңмен қорғалатын қатынастардан әлеуметтік - мемлекеттік маңыздылығына сай жүргізіледі, қандай қоғамдық қатынастарға залал келетіндігіне тәуелді болады және берілген қылмыстық әрекетпен қоғамдық қатынастардың қай түріне әрқашан залал келтіретіндігі есепке алынады.
Қосымша және факультативтік объектілердің арасындағы айырмашылық мынада: қосымша объект екі объектілі (көп объектілі) қылмыс құрамдарында болады, ал факультативтік объекті (бірақ әрдайым емес) жай құрамды қылмыстарды жасау барысында болады. Мысалы әрбір бұзақылық әрекеттің барысында жеке адамға, меншікке қол сұғу бола бермейді.
Қол сұғушылықтың факультативтік объектісі жасалған іс-әрекетті саралауға ықпал етпейді бірақ оның қауіптілігін арттырады және осы қылмыс үшін жауапкершілікті қарастыратын ҚК-тің Ерекше бөлімінің бабының санкция-шегінде жаза тағайындау барысында сотпен міндетті түрде есепке алынады. Объектінің берілген түрі келтірілген залалдың орнын толтыру туралы мәселені қарағанда да ескеріледі.
Кей кездерде қылмыстың объектісін дұрыс анықтау үшін қылмыстық заты маңызды рөл атқарады. Мысалы, дәріханадан дәрілік құраладар ұрланған кезде ең алдымен қандай дәрілік құралдар ұрланғаны жөнінде сұрақ қойылады: наркотикалық дәрілер ме, әлде басқама? Бірінші жағдайда қылмыстың объектісі халықтың денсаулығы (ҚК 260 б.), ал екіншісінде меншік (ҚК 175 б.) болды. Осындай жолмен ҚК-тің көрсетілген баптарындағы қылмыс құрамдары бір-бірінен ең алдымен қылмыстың заты бойынша ажыратылады.
Қылмыстық құқықтың теоретиктерінің көпшілігі қылмыстың затын құрамның факультативтік белгілеріне жатқызады, себебі кейбір қылмыс түрлерін жасау барысында қылмыстың заты қылмысты саралауға ықпал етпейді. Мысалы, ҚК-тің 258 бабы бойынша тағылық ретінде сараланатын әрекеттердің біреуі көліктегі немесе басқа да қоғамдық орындағы мүлікті қасақана бүлдіру саналады. Кінәліні ҚК-тің көрсетілген нормасы бойынша жауаптылыққа тарту мәселесін шешу барысында қандай мүлік бөлінуге ұшырағаны маңызға ие болмайды. Кейбір қылмыс құрамдарында қылмыстың заты тіптен болмайды. Мысалы адам өлтіру, зорлау, жала жабу, сотты құрметтеу, қашқындық т.б.
Қылмыстың заты объектіге не қылмыс құрамының басқа да элементеріне жатқызылмайды. Ол қылмыс құрамының басқа белгілерінің арасында өзіндік орынға ие болады.
Кінәлі тұлға оған әсер ете отырып жеке адамға, қоғамға, мемлекетке, қоғамдық қатынастардың субъектісінің қызметіне залал келтіретін материалдық дүниенің нәрселерінен құралатын қылмыстын заты қылмысты саралауға ықпал ете алады және қылмыстық жазаны тағайындау барысында есепке алынады.
Кез келген қылмысты ашу үшін қылмыстың объектісін анықтаудың маңызы ерекше.Қылмыс объектісі дегеніміз қылмысты қол сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды айтамыз. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайда қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді немесе келтіру қаупін туғызады. Қоғамдық қатынастар қоғамдық қоғамдық экономикалық формацияларында байланысты пайда болады, дамиды, жетіледі.
Қылмыс объектісі
left0left0left0
Жалпы
Тікелей
Топтық
Жалпы объект - заң нормасы арқылы қорғалатын қоғамдық қатынастар жиынты.Толық объект - қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заң қорғайтын біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың белгілі бір бөлігі.Тікелей объект - заң қорғайтын нақты қатынастарға бір немесе бірнеше қылмыстардың тура немесе тікелей бағытталуы.
Тікелей объект
left0left0left0
Негізгі тікелей объект
Факультативтік тікелей объект
Қосымша тікелей объект
Негізгі тікелей объект - қоғамдық мүдені қорғау үшін қылмыстық заң нормасы шығарылатын және осы басты белгі бойынша қылмыстық Кодекстің тиісті тарауына орналастыруға негіз болатын объектіні анықтау.Қоысмша тікелей объект - қылмыстық заң бойынша қорғалып негізгі объектіге зиян келтірілгенде негізгі тікелей объектімен байланысты объектіні айтамыз.Факультативтік тікелей объект - қылмыс жасаған кезде зиян келтіру қаупі туатын, бірақ қылмыс құрамының негізгі элементіне жатпайтын, қылмыстық заңмен қорғайтын қоғамдық қатынастарды айтамыз.Қылмыс заты - осы қылмыс құрамының факультативті белгісі болып табылады.Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
* Қылмыс объектісі дегеніміз не?
* Қылмыс объектісінін манызы.
Тақырып 4 Қылмыстың объективтік жағы бойынша саралауДәріс мақсаты: Қылмыстын объективтік жағына түсініктеме беру, және оның маңызын анықтауСұрақтар:
* Қылмыс құрамының объективтік жағының түсінігі және маңызы.
* Қылмысты іс әрекет және саралау мәселелері.
* Қылмысты зардаптың түрі және көлемі бойынша саралау.
* Себепті байланыс және оның қылмысты саралаудағы маңызы.
* Қылмыстың объективтік жағының қосымша белгілері бойынша саралау
Қылмыстың объективтік жағының түсінігі және қылмысты саралау
Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын тұлғаның әлеуметтік қауіпті жүріс-тұрысының сыртқы жағының көрінісі қылмыстың объективтік жағы болып табылады. Нақты қылмыс үшін жауаптылық қарастырылған ҚК-тің Ерекше бөлімінің баптарында ол барынша сипатталып жазылады.
Адамның әрбір әрекетін соның ішінде қылмыстық әрекетін ой арқылы екі құрамдас бөлікке бөлуге болады: белгіленген мақсатқа қол жеткізудің жолдары мен құралдарын, сезіну, белгілі бір шешімді қабылдаудан тұратын интеллектуалдық-еріктілік және нақты әрекет арқылы яғни сыртқы объектіге белгілі бір ықпал ету жолымен ойластырған шешімді жүзеге асырудағы нақты әрекет.
Адамның әрекетін ішкі және сыртқы жақтарға бөлу жоғарғы дәрежеде шартты болып табылады. Адамның қылығының жануардың жүріс- тұрысынан айырмашылығы да сол, оның барысында адамның санасы, еркі қатысты болады.
Жалпылама түсінігінде қылмыстың объективтік жағы қылмыстық заңмен қорғалатын объектіге қоғамдық қауіпті қол сұғудан көрінетін адамның сыртқы жүріс-тұрысының актісі болып табылады.
Қылмыстың объективтік жағы негізінен төмендегідей белгілерден тұрады. 1) қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік); 2) қоғамдық қауіпті салдар; 3) іс-әрекет және салдар арасындағы себепті байланыс; 4) қылмыстың жасалған орны, уақыты, жағдайы, тәсілі мен құралдары.
Біздің ойымызша аталған ұстаным дұрыс, іс-әрекеттің сырқы жағын саралау осыған негізделуі тиіс.
Алайда құқықтық әдебиеттерде қылмыстың объективтік жағының белгілеріне қатысты өзге де пікірлер айтылған. Мысалы, А.А. Пионтковский қоғамға қауіптілікті оның белгісі ретінде қарастыруды ұсынады. В.Н. Кудрявцев қылмыстың жасалу тәсілін, орнын және жағдайын объективтік жақтың <<дербес элементтері>> ретінде қарастыруды танымайды себебі олар қылмыскердің іс-әрекетін (әрекет немесе әрекетсіздікті) ғана сипаттайды. П.И. Гришаев объективтік жақтың міндетті белгісіне тек қоғамға қауіпті іс-әрекетті ғана жатқызады.
Бұдан байқайтынымыз қылмыстың объективтік жағының мазмұны даулы мәселе әрине бұл оны бірегей түсінуде, ақыр аяғында жасалған қылмысты саралауда ықпалын тигізбей қоймайды. Б.А. Криков <<Қылмыстың объективтік жағы - бұл қылмыстық іс-әрекеттің <<өзегі>>. Ең алдымен қылмыстың сыртқы жағында қоғамға қауіпті іс-әрекетті объектендіреді>>.
Іс-әрекетті қылмыстың объективтік жағы бойынша саралау қылмыстық жазалауға жататын әрекет немесе әрекетсіздік фактісін және оның салдарын анықтаудан басталуы тиіс. ҚК-тің Ерекше бөлімі баптарының диспозицияларында кейбір жағдайларда қылмыстық нәтижені ғана көрсетіп қояды. Қылмыстың объективтік жағы барынша толық жазылып, іс-әрекет және салдар туралы толық айтылған диспозицияларда бар. Мысалы ҚК-тің Ерекше бөліміндегі 103 бап: Адамның өміріне қауіпті немесе көруден, тілден, естуден, қандай да болсын органнан айырылуға немесе органның қызметін жоғалтуға немесе бет-әлпетінің қалпына келтіргісіз бұзылуына әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру, сондай-ақ өмірге қауіпті немесе еңбек қабілетінің кемінде үштен бірін тұрақты түрде жоғалтуға ұштасқан немесе кінәліге мәлім кәсіби еңбек қабілетін немесе түсік тастауға, психикасын бұзуға, есірткімен немесе уытты умен ауыруға душар еткен денсаулықтың бұзылуын тудырған денсаулыққа өзге зиян келтірген қасақана ауыр зиян келтіру - деп сипатталған.
Қылмыстық заңда қылмыс құрамы белгілерін сипаттап жазудың заңи-техникалық әдістері қылмысты іс-әрекетті саралау үшін үлкен маңызға ие болады. Егер заң бабының диспозициясында субъектінің әрекеті сипатталып жазылып, олардың толық тізімі бекітілген болса соттың кеңейтілген түсіндіру арқылы өз қалауы бойынша олардың қатарын көбейтуге құқығы жоқ. Егер де диспозицияда қылмыстық салдар көрсетілген болса онда тергеу және сот органдары аталған салдарға әкелген тұлғаның қоғамға қауіпті жүріс-тұрысының түрлерін анықтауға міндетті, залалдың келтірілуі қасақаналық немесе абайсыздық екендігін тиісті саралап одан әрі ҚК-тің нақты бабы бойынша жүргізілуі керек. Ендеше адамдардың іс-әрекеттері қылмыстық құқыққа қайшылықта болуы керек, осындай жағдайда әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайда жасалған, заңда көрсетілген салдарға алып келген қылық болып табылмауы тиіс. Адамның сыртқы жүріс-тұрысының жекелеген немесе бірнеше мәрте актілерін, сонымен қатар оның белгілі бір құралдары, өндірістік үрдістерді, заттардың өзіндік ерекшеліктерін пайдаланып қылмыс жасауын біз қылмыстық әрекет ретінде түсінеміз. Тиісті жағдайда кінәлі тұлға жасауға міндетті және жасай алатын әрекеттерді жасамауынан көрінетін пассивтік жүріс-тұрысын қылмыстық жауаптылықты туындататын әрекетсіздік ретінде бағалаймыз. Аталған әрекетсіздік кей реттерде ауыр салдардың туындауына әкеп соқтыруы мүмкін, және де ол адамдардың өзара тәуелділігі мен өзара байланыстылығынан туындайды. Бұл жерде біз азаматтың құқықтық міндеттемелігі жөнінде айтуға тиістіміз. Аталған міндеттемелік төменде көрсетілгендерден туындайды. 1) заңның немесе өзге нормативтік актінің тікелей міндеттеуінен 2) қызметтік, кәсіби міндеттерді, туыстық және өзге де жеке өзара қатынастарды атқару міндетілігінен 3) азаматтың бұрынғы қызметінен туындауы немесе тұлғаның өзінің құқық арқылы қорғалатын мүддені қауіпті жағдайда қалдыру яғни, қауіпті салдардың пайда болуы қаупін туындатуы.
Қылмыс ретінде бағаланатын әрекетсіздік барысында тергеу органдары мен сот кінәлі тұлғаның белсенді әрекеттерді жүзеге асыруы арқылы залалдың алдын алуға нақты мүмкіндігі болғандығын дәлелді түрде анықтауға міндетті. Егер тұлғаның ондай мүмкіндігі болмаса әрекетсіздік үшін қылмыстық жауаптылық туындамауы тиіс. Қылмыстық салдар түсінігі тұрғысында мәселе күрделілек болып табылады. Олардың мәнісі қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғудың нәтижесі - залалда. Залал немесе зиян әртүрлі болуы мүмкін материалдық, психологиялық, саяси, әлеуметтік, ұйымдастырушылық және тағы басқалай.
Залалдың сипаты мен мөлшері ҚК-те анықталған. Заңшығарушы топтық және тікелей объектінің маңыздылығы мен құндылығын басшылыққа алады. Құқыққа қарсы әрекеттің қоғамдық қауіптілік дәрежесі оның болған немесе нақты болуы мүмкін нәтижесі осыған негізделіп, айқындалады. Мысалы мемлекетке қарсы қылмыстар саяси және экономикалық залалдар келтірсе, жеке адамға қарсы қылмыстар - тәндік және психикалық зияндар келтіреді.
Құрлысы жағынан қылмыс құралдары жай және күрделі болып бөлінетіндігі белгілі. Күрделі құрамдарда бір емес, екі немесе оданда көп қылмыстық салдар болуы мүмкін. Мысалы бұзақылықтың объектісі қоғамдық тәртіп болып табылады және бұл түсінікке меншік нысандарына қол сұғылмаушылық, қоғамдағы жүріс-тұрыс тәртібін сақтамау да кіреді.
Жалпы алғанда материалдық және тәнге келтірілген зиянды барынша жеткілікті түрде шамалауға немесе өлшеуге болады. Оларды есептеу барысында төмендегідей негіздер басшылыққа алынады. Белгілі бір нәрсенің құны, саны, сапасы, зиян мөлшері, талан-тараж мөлшері, денсаулыққа келген залалдың және еңбек қаблеттігінің жоғалту дәрежесі.
Саяси, идеологиялық, ұйымдастырушылық психикалық, әлеуметтік мәнісіндегі моральдық зияндар көзге көрінбейтін сипатта болғандықтан оларды өлшеу белгілі бір қиындықтарды туғызады. Осы орайда уақыт, қол сұғу объектісіндегі зиянды өзгерістердің ұзақтығы, тереңдігі, тұрақтылығы, қылмыс объектісінің құндылығымен айқындалатын келтірілген зиянның орнының толтырылмайтындығы, іс-әрекеттің жасалған орны және уақытына сәйкес объектінің залалсыз қызмет атқаруының өзектілігі және басқа өлшем бірліктерін басшылыққа аламыз.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстық салдарды негізгі және қосымша қылып бөлу қалыптасқан. Олардың алғашқысы қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын құрам белгілерінің жиынтығына кіреді. Ал екіншісі яғни қосымша салдар белгілі бір жағдайда әртүрлі пікірлерді қалыптастырып отыр.
Қылмыстық нәтиже ретінде қылмыстық заңда қарастырылған, тұлғаның әрекетімен немесе әрекетсіздігінің ықпалымен жүзеге асырылатын және қылмыс құрамының объективтік белгілеріне жатқызылатын қоршаған әлемдегі өзгерісті түсінуіміз керек. Аталған қылмыстық салдар қылмыстық заңмен қорғалатын әлде қандай объектілерге тікелей немесе жанама залал келтіреді немесе залал келтіру қаупін туғызады. Я.М. Брайнин <<қылмыстың салдары>> және <<қылмыстық нәтиже>> түсініктерінің арасына айырым қою қажеттілігі жөнінде айтқан. Ол қылмыстың салдарына қылмыстық әрекет ықпал еткен сыртқы әлемдегі барлық өзгерістерді жатқызады. Мысалы, адам өлтірудегі - жәбірленушінің өлуі және туыстарының қайғыруы : қылмыс құрамының болуы үшін маңызы бар сол салдар қылмыстық нәтиже болады, оларсыз қылмыс аяқталған болып есептеліне алмайды және нәтиже берілген қылмыстың құрамын анықтай алатындай.
Қылмыстық құқықтығы себепті байланыс өзінің негізін анықтайтын басымдығымен құбылыстар мен олардың заңи маңыздылығының арасындағы себеп салдарлық қатынастарды ашу мен түсіндіруден көрінеді. Қылмысты объективтік жағы бойынша саралауда осындай байланысты анықтау міндетті қажеттілік. Қылмытың объективтік жағының міндетті белгісі ретінде танылатын іс-әрекетпен нәтиженің арасындағы себепті байланыс нақты және өзінің сипаты бойынша кінәлі болуы тиіс.
Қылмыстық құықтағы себепті байланысты ғылыми - практикалық салыстырмалы түрде үнемі зеттеу төмендегілерді қуаттайды:
* Субъектінің қылмыстық-құқықлық белгілерге ие болатын нақты әрекеті немесе әрекетсіздігі себептілік арқауының бірінші түйіні.
* Әрекет (әрекетсіздік)уақыты бойынша нәтижеден озық болуы тиіс.
* Іс-әрекет залалдық туындауының қаупін туғызатындай құқыққа қайшы немесе адамгершілікке жат болуы тиіс.
* Іс-әрекет залалдың болуының қажетті шартының ролін атқарады.
* Іс-әрекет саладрдың тек қана қажетті шарты ретінде танылмай себебі болуы тиіс және жалпылама емес, қылмыстың жасалуының нақты мән-жайында
* Іс-әрекетпен салдардың арасындағы әрқашан объективті болып табылатын себепті байланыстың және олардың арасындағы қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы кінәлі байланыстың араласуына жол бермеу керек.
Ең алдымен объективті себепті байланысты, ал содан кейін субъектінің оның көре білуін анықтау қажет. Пайда болған қылмыстық салдардың заңдылығы мен кездейсоқтылығы істің мән-жайын олардың жиынтығында бағалау негізінде шешілуі тиісті практикалық мәселе болып табылады. Е. деген азамат кәмелетке тломаған Г-нің өзінің атын қуып жүргенін көріп оны ұстап алып ұрған Г. Е-нің қолынан жұлқынып шығып қашып бара жатқанда шарбақтан секіріп аяғын сындырып алған кейіннен ауруханада қанға инфекция түсуінен қайтыс болған. Берілген жағдайда Е-нің әрекеттері болған салдардың себебі болып табылама?
Әрине олардың қылмыстық нәтижеге дейін жасалғандыы дау туғызбайдОлардың яғни қылмыстық салдардың пайда болуына қажетті шарттар болғаны да түсінікті себебі егер Е. Г-ні ұрып қорқытпаса ол аяғын сындармас еді ендеше, қоғамға қауіпті салдарда туындамас еді. Алайда жәбірленушінің өлімі аяқтың сынуы нәтижесінде пайда болған жарақатқа инфекция түсуінен болған. Алайда аталған салдар Е-нің әрекеттері үшін объективті түрде кездейсоқ болып табылады. Сондықтан ол олар үшін жауапты болып табылмайды.
Қылмыстық құқық теориясында зиянды салдар қажетті белгі болып табылмайтын құрамдар формальдық құрам дап аталады. Жасалған іс-әрекетті саралау барысында тек әрекет (әрекетсіздік) ғана анықталады, ал қылмыстық нәтиже және себепті байланыс құрам шеңберінен тыс қалады және саралауды талап етпейді.
Белгілі бір қылмыстық салдардың нақты пайда болуын немесе пайда болу мүмкіндігі қарастырылған құрам материалдық құрам деп аталды.
Қылмыстық құқық саласындағы мамандардың көпшілігі қылмыстарды формалдық және материалдық қылып бөлу ұстанымын қуаттайды және маңызды прақтикалық мәніске ие деп санайды. Сонымен қатар осы мәселе төңірегенде бірталай пікірталастардың да бар екенін айта кету керек. Алайда ондай теоретикалық мәністегі пікірталастарды талдауды біз өзіміздің жұмысымызға мақсат етіп қоймадық.
Жалпы айтқанда қылмыстық-құқық норманы бірінші кезекте ҚК-тің Ерекше бөлімін жетілдіру қоғамды қылмыстан табанды және ықпалды қорғау бағытында жүргізілуі керек.
Қылмыстың объективті жағы қылмысты істеген адамның мінез құлқылық сыртқы көрінісін блдіреді.Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстық объективтік жағының белгісі болып табылатын << Қоғамға қауіпті зардап>> ұғымын білдіреді.Қоғамға қауіпті іс-әрекет одан туындайтын зардаптың арасын байланыстыратын белгі себепті байланыс деп аталады.Қылмыстың объективтік жағының белгілеріне:- әрекет пен әрекетсіздік - қылмыстық зардап - себепті байланыс Жатса, ал, объективті жағынан факультативті белгілеріне:- қылмыс тәсілі- қылмыс құралы істелу жағдайы- қылмыс орны - уақыты жатады.Іс - әрекет - адамның мінез - құлқының сыртқа шыққан шынайы көрінісі болса, қылмысты зардап - қылмыстық заңда көрсетілген қоғамдық қатынастарға әрект пен әрекетсіздік арқылы келтірілген зиян болып табылады.Себепті байланыс - қоғамда қауіпті іс - әрекет одан туындайтын зардаптың арасын объективті түрде жалғастыратын себепті байланыс. Қылмысты объективтік жағының факультатвитік белгілеріне келсек, қылмыс тәсілі дегеніміз - кінәлі адамның іс-әректті істеудегі қолданылатын әртүрлі әдістері мен айлалары.Қылмы істелу орыны 1-деп, қылмыс істеген кеңістікті, 2-деп, жер бетінің қай бөлігінде қылмыс істегенін анықтайды. Жалпы, қылмыстың объективтік жағы болсын немесе объективтік жағының факультативтік белгілерінің негізінен үш түрлі маңызы бар:
* бұл белгілер қылмыс құрамының міндетті, қажетті белгілері болуыкерек
* белгілер қылмыс құрамының ауырлататын түрін белгілеуі мүмкін
* қылмысты саралауға әсер болмаса да жазаны жеңілдететін немесе
ауырлататын мән-жайлар ретінде қарастырылады.Жалпы, қылмыстың объективтік жағының жауапкершілік пен жаза тағайындаудағы маңызы ерекше.Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
* Қылмыстын объективтік жағы дегеніміз не?
* Іс әрекет, зардап және екеуінін арасындағы себепті байланыс дегеніміз не?
Тақырып 5 Қылмыстың субъективтік жағы бойынша саралауДәріс мақсаты: Қылмыстын субъетівтік жағына түсініктеме беру, белгілерін, саралаудағы манызын ашуСұрақтар:
* Қылмыстың субъективтік жағының түсінігі және қылмыстық құқықтағы маңызы.
* Кінәнің нысандары бойынша қылмысты саралау.
* Қылмыс құрамының субъективтік жағының қосымша белгілері бойынша саралау.
* Қате және оның түрлері бойынша саралау
Кінә нысандарының және қылмыстың субъективтік жағының өзге белгілерінің қылмысты саралауға ықпалы
Қылмыстың субъективтік жағы кінә, ниет және мақсаттан тұрады. Жекелеген ғалымдар оның құрамына эмоцияларды да жатқызады алайда олар оны кінәнің мазмұнына кіргізеді.
Жалпы қалыптасқан пікір бойынша қылмыстың субъективтік жағын қылмыстың кінәнің нақты нысанымен, ниет және мақсатымен сипатталатын тұлғаның жасаған қылмысқа деген психикалық қатынасы ретінде бағаланады.
Қылмыстың субъективтік жағының белгілері негізгі (міндетті) және факультативті (қосымша) болып бөлінеді. Олардың біріншісіне кінә, дәлірек айтқанда оның қасақаналық және абайсыздық формалары жатқызылады. Нақты жағдайда бұл қасақаналық немесе абайсыздық (тиісінше олардың тікелей және жанама, менмендік және немқұрайдық түрлері) жасалған қылмыстың мәнісі мен сипатына тәуелді түрде қылмыстың субъективтік жағының міндетті белгісі ретінде кез-келген құрамда орын алады. Қазақстанның ҚК-нің Ерекше бөлімінің баптарының диспозицияларында олар жиі көрсетілмегенімен. Мысалы, 157 бап - Басқыншылық соғысты тұтындыруға насихат жүргізу және жария түрде шақыру; 241 бап - Жаппай тәртіпсіздіктер, 177 бап Алаяқтық 120 бап - Зорлау, 312 бап - Пара беру.
Белгілердің екінші тобы - қылмыстың ниеті мен мақсаты кейбір құрамдар үшін міндетті, ал басқалары үшін құрамның факультативті белгісі қызметін атқарады. Мысалы ҚК-тің 165 бабына сәйкес іс-әрекет Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіру немесе әлсірету мақсатында жасалған қасақана әрекет ғана мемлекеттік опасыздық деп танылады. ҚК-тің 216 бабы бойынша әдейі банкроттық оның қандай мақсатпен жасалатындығына тәуелсіз қылмыс деп танылады. Осыдан бірінші жағдайда қылмыстың мақсаты мемлекеттік сатқындық құрамының міндетті белгісі болып табылатындығын ал екінші жағдайда - әдейі банкроттық барысында ол жауаптылық пен саралауға ықпалын тигізбейді (алайда ол барлық уақытта да анықталуы тиісті болғанымен және жазаның түрі мен мөлшерін таңдауға ықпал етуі мүмкін).
Немесе ҚК-тің 96 баб. 2 бөлімі - Адам өлтіру (ауырлататын мән жайда) басқа адамға құқыққа қарсы қаза келтіру күшейтілген қылмыстық жауапкершілікті қарастырады егер ол пайда табу ниетімен (пункт <<з>>), бұзақылық ниетпен (пункт <<к>>). Мұнда алғашқы екеуінде қылмыстық ниеті оның субъективтік жағынан міндетті белгісі болса соңғысында қылмыстың мақсаты міндетті белгі болып табылады.
И. Г. Филановскийдің айтуынша: <<Қылмыстың субъективті жағының белгілері заң мәтініңің өзінен туындайды немесе заңның тиісті баптарының диспозициясын түсіндірудің әртүрлі амалдарының көмегімен анықталады.
Енді аталған белгілердің қылмысты саралауға қатысты қарастырамыз. Бір мезгілде сонымен қатар қылмыстың іс-әрекетінің өзінің де белгісі болып табылатын кінә түсінігінен бастаймыз.
Аталған мәселені анықтауды қылмысты дұрыс сарлау табанды түрде талап етеді: А.А. Пионтковский <<Кінә туралы ілім кеңестік қылмыстық құқық теориясының аса маңызды бөлімі болып табылады>>- деп жазған./ 27/
Біз өз жұмысымызды орындау барысында пайдаланған Қылмыстық құқық бойынша оқулықтарда келтірілген кінәнің анықтамасы қортындылай айтқанда төмендегідей мазмұнда берілген: Кінә - бұл қылмыстық заңмен тиым салынған қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы тұлғаның онымен жасалған қоғамдық қауіпті іс-әрекетке және оның салдарына психикалық қатынасы. Құқықтық ғылыммен тұжырымдалған бұл пайымдау шын мәнісінде барлық заңгерлермен қабылданған.
Кіәлінің, қылмыстық құқықтың және жалпы құқықтық теорияның өзекті институтының тарихында көптеген ғылыми-практикалық ұстанымдар, көзқарастар және ұсыныстар бар екендігін атап өтуге тиістіміз. Кінә (кінәлілік) мәселесінің проблемалары бойынша тиісті пікір таластар өткізілген. Аталған мәселелер әрекет етуші заңнаманың салаларын қолдану бойынша әртүрлі деңгейдегі кеңесулер мен мәжілістердің талқылауының тақырыбы болды. Мысалы кінә пайымынан бас тартып, тек оның қасақаналық және абайсыздық нысандарын анықтаумен шектелу туралы, жанама қасақаналық және қылмыстық менмендікті біріктіру есебінен кінәнің жаңа үшінші нысанын <<біле тұра>> істеу дегенді енгізу туралы ұсыныстар болған.
Бұрынғы уақыттардағы ғылыми пікірталастарды талдау біздің жұмысымыздың мақсаты болмағандықтан біз негізінен қылмысты саралаудың қазіргі таңдағы мәселелеріне ғана назар аудардық. Ғылыми негізділігі күмән туғызатындай кейбір ой-пікірлерге тоқталмастан, ғылыми ортада басымдыққа ие болған және практикада қолданыстағы тұжырымдар, ұғым, түсініктерді талдауды ғана міндет ретінде қойғандықтан біз жұмысымызды аталған бағытта жүргіземіз.
Енді кінәнің нысандары және түрлері туралы. Олардың анықтамасы ҚК-тің 20; 21 баптарында берілген. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің қоғаға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын алса білсе және осы зардаптардың болуын тілесе қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де, бұған санылы түрде жол берсе не бұған немқұрайды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады.
Қасақаналық ұғымы негізінен екі түрлі элементтен - интеллектуалдық және еректілік кезеңнен құралады. Өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті мәнін сезіну және сана-сезім арқылы өтетін оның қоғамға зиянды зардабын болжау қасақаналықтың интеллектуалдық кезеңін құрайды. Зардаптың болуын тілеу немесе оның тууына саналы түрде жол беру еріктілік кезеңі деп аталады. Істелетін іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін сезіну қасақаналықтың қажетті элементі болып табылады. Тікелей қасақаналық пен жанама қасақаналықтың арасындағы басты айырмашылық еріктілік сәтінен айқын көрінеді. Тікелей қасақаналық барысында тұлға қоғамдық қауіпті салдардың болуын тілейді. Тұлғада тікелей қасақаналық ниеттің болғандығын төмендегі жағдайлардан байқауға болады. 1). Пайда болған салдар оның әрекетінің түпкі мақсаты болып табылады. (мысалы қызғаныштан, кек алу үшін кісі өлтіру). 2) пайда болған салдар тұлғаның басқа бір мақсатқа қол жеткізудегі белгілі бір сатысы болып табылады. (мысалы мұрагерлік мүлікке ие болу үшін кісі өлтіру. Жанама қасақаналық барысында тұлға қоғамдық қауіпті салдардың болуын тілемейді және бұл салдар оның әрекетінің түпкі мақсатына қол жеткізуіндегі қажетті саты болып табылмайды. Алайда жанама қасақаналықпен әрекет етуші тұлға қоғамдық қауіпті салдардың болуының мүмкіндігін болжайды оларға саналы түрде жол береді немесе оларға немқұрайдылықпен қарайды. Қоғамға қауіпті салдарға тұлғаның саналы түрде жол беруіне, біз оның осы салдардың алдын-алу немесе оларды болдырмау үшін ешқандайшараларды жасамауынан байқаймыз. Формалдық құрамды қылмыстар үшін қасақаналықты тікелей немесе жанама ретінде бөлудің ешқандай маңызы жоқ себебі қоғамдық қауіпті салдар олардың міндетті белгілерінің қатарына кірмейді. Формалдық құрамдағы қылмыстың объективтік жағы кінәлінің қоғамдық қауіпті әрекетті жасауымен ғана сипатталады. Сондықтан біз тұлғаның іс-әрекетке деген психикалық көзқкарасын ғана сөз етеміз. Егер тілемей отырып саналы әрекетті жасау мүмкін болмайтын болса, онда формалдық құрамды қылмыстар үшін тек тікелей қасақаналық ғана тән болады. Қасақаналықты тікелей және жанма ретінде болудың тек ғана теоретикалық емес сонымен бірге үлкен практикалық маңызы бар. Мысалы кейбір қылмыстардың құрамы олардың субъективтік жағының тек тікелей қасақаналықпен жасалатындығынан көрінеді. Мысалы, талан-таражға салу, мемлекеттік сатқындық, бандитизм. Осындай әрекеттерді жасау барысында тұлғаның әрекеттерінде тікелей қасақаналықтың болмауы өз кезегінде қылмыс құрамының жоқтығын білдіреді. Қасақаналық түрін анықтау, қылмысқа дайындалғаны және қылмысқа оқталғаны үшін жауапкершілікті анықтау үшін аса маңызды болып табылады. Себебі қылмысқа дайындалу немесе оқталу тек тікелей қасақаналық барысында ғана мүмкін болады. Қасақаналықты тікелей немесе жанама қылып бөлумен қатар қасақаналықтың басқа түрін ажыратып көрсетуге болады. Интеллектуалдық немес еріктілік сәттерінің нақтылану дәрежесіне байланысты қасақаналық анықталған және анықталмаған болып бөлінеді. Өз кезегінде анықталған қасақаналық жәй және баламалы болып бөлінеді. Жай анықталған қасақаналық барысында тұлға оның іс-әрекетінен қандай зиян келетінін және оның көлемін анық біледі және тек солардың болуын тілеуді. (Мысалы, адамды басынан мылтықпен ату) Баламалы анықталған қасақаналық барысында тұлға бірнеше анықталмаған салдарды болжайды және олардың болуын тілейді (мысалы пышақ жұмсай отырып субъект адамға өлім келуі немесе ауыр дене жарақаты келуі мүмкін екенін біледі және оның екеуіне де қол жеткізуге мүдделі)
Анықталмаған қасақаналық барысында тұлға келтірілетін залалды сезінеді, және бірнеше қауіпті салдарының болатынын болжайды. Бірақ ол салдар оның санасымен нақтыланбаған. Субъект өзінің нақты қандай салдарға қол жеткізгісі келетінін жеткілікті дәрежеде айқындамаған. Мысалы адамның басына, денесіне соққылар жасай отырып кінәлі, жәбірленушіге өлім келуі немесе әртүрлі дәрежедегі дене жарақаты келуі мүмкін екенін сезеді, бірақ қандай ауырлықтағы зиян келетінін нақтыламайды. Ол олардың қайсысына да қол жеткізуге мүдделі.
Қасақаналықты анықталған және анықталмаған етіп бөлудің қылмысты саралау үшін маңызы бар. Жай анықталған қасақаналық барысында егер кінәлі тілеген салдар оған қатысты емес мән-жайларға байланыссыз болмай қалса жасалған әрекет тек сол салдардың болуын тілеуге оқталу болып саналуға тиіс. Мысалы жәбірленуші өлтіруді тілей отырып оған ауыр дене жарақатын келтіру. Ондайда әрекет адам өлтіруге оқталу деп саралануы тиіс. Қасақаналық ниет қалыптасу уақытына байланысты алдын-ала ойластырылған және кенеттен пайда болған болып бөлінеді. Алдын-ала ойластырылған қасақаналық оның пайда болу сәтімен жүзеге асырылуының арасында айта қаларлықтай уақыт болуымен ерекшеленеді. Осы уақыт аралығында кінәлі адам қылмысты жасаудың жоспары мен тәсілдерін ойластырады, оның ізін жасыру шараларын қарастырады. Кенеттен пайда болған қасақаналық ниет атауынан байқалып тұрғандай қылмыс жасауға деген ниет кенеттен пайда болып жүзеге асырылады. Кенеттен пайда болған ниет кейде қатты жан күйзелісінен туындаған жағдайда болса жауапкершілікті жеңілдететін мән-жай ретінде саналуы мүмкін. Жалпы тәртіп бойынша алдын-ала ойластырған қасақаналық пиғыл, кенеттен пайда болған пиғылдан қауіптірек болып саналады. Алайда, кейде кінәлі адам қылмыс жасауға қалыптасқан әрекетін бірден жүзеге асыруы мүмкін. Субъектінің әрекеттеріне қасақаналық бар немесе жоқ екендігін шешу барысында және әрекетті саралау барысында қатені құқықтық бағалау мәселесі туындайды. Қатенің екі түрі болады заң туралы қате және фактілік қате. Заң туралы қате барысында тұлға өзінің әрекетінің қылмыс екендігін немесе қылмыс болып табылмайтындығын бағалауда жаңылсады. Бұл жағдайда жалпы ереже әрекет етеді. Егер субъект өзінің әрекеті қылмыстық жазалаушылыққа жатады деп есептесе, ал іс жүзінде ол әрекетке қылмыстық заңмен тыйым салынбаса, онда ол қылмыстық жауапкершілік туындатпайды. Керісінше субъект өзінің әрекетін қылмыс-деп санамаса, ал әрекетке қылмыстық жауаптылық белгіленген болса, тұлға қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Адамның өзінің іс-әрекетін саралаудағы және соған сәйкес жаза түрі мен мөлшерін белгілеудегі қатесі қылмыстық жауапкершілікті шешуге ешқандай ықпал етпейді.
Фактілі қате дегеніміз қылмыс құрамының элементтеріне қатысты, әрекетінің нақты мән-жайларын теріс ұғынуы болып табылады. Қылмыстық құқық теориясында және практикада фактілік қателерді төмендегідей түрлерге бөледі: қылмыс объектісі мен заты жөніндегі қате, жәбірленушінің жеке басы жөніндегі қате, себепті байланыс, ауырлататын мәністер бойынша қате.
Объект бойынша қате кінәнің нысанын анықтауға ықпалы тигізбейді тек оның мазмұнын өзгертеді.
Егер субьекті заңмен қатаң қорғалатын объектіге қол сұқтым дап ойлап қатаң емес түрде қорғалатын объектіге қол сұқса, ол қатаң қорғалатын объектіге қол сұққан ретінде жазаға тартылуы тиіс. Мысалы, тұлға әйелді өлтіру барысында оны екі қабат деп ойласа алайда ол ондай болмай шықса онда ол кінәліге алдын-ала белгілі екі қабат әйелді өлтіруге оқталғаны үшін жауапқа тартылады. Керісінше тұлға әйелдің екі қабат екенін алдын ала білмей, екі қабат әйелді өлтірсе ол жәй кісі өлтіргені үшін жауапкершілікке тартылуы тиіс. Жәбірленушінің жеке басына байланысты қате, әдетте егер жәбірленушінің жеке белгілері қылмыс құрамының міндетті белгісі болып табылмаса жауапкершілікке ықпал етпейді. Мысалы көршісін өлтірмек болып кездейсоқ адамды өлтіреді. Егер кінәлі судьяны немесе тергеушіні өлтірмек болып алайда қателесіп кездейсоқ адамды өлтірсе ол ҚК-тің 340 бабы бойынша сот төрелігін немесе алдын ала тергеуді жзеге асыру адамның өміріне қол сұққаны үшін жауапкершілікке тартылуы тиіс. 96-баб. 6-15 жылға. 340 баб 10-15 жылға, өмір жазасы, өмір бойы бас бостандығынан айырылуы.
Зат бойынша қателесу екі жақты мәніске ие болады. Егер тұлға заттың сапалық мәнісіне байланысты қателессе ондай қателесу жауапкершілікте ықпалын тигізбейді. Мысалы, ұры магнитофон ұрлаймын деп қателесіп, радиоқабылдағыш ұрлайды. Егер тонаушылар ақша ұрламақ болып сейфті ашқанда онда ақша жоқ болып шықса онда олардың әрекеті осы затты ұрлауға оқталу болып есептелінеді. Қылмыс жасау құралы бойынша қателесу, тұлға, белгілі бір себептермен, қол сұғылған объектіге залал келтіре алмайтын құралмен, жасалған кезде орын лауы мүмкін. Мысалы тұлға бос оқпен оқталған мылтықпен адам атпақ болады. Бұл жағдайда ол адам өлтіруге оқталғаны үшін жауапқа тартылуы тиіс.
Егер субъект өзінің қараңғылығынан қылмыстық заңмен қоргайтын объектіге залал келтіру мақсатын да оған жарамйтын құралдарды пайдаланса (дуа салу, қарғыс айту, т.б.) ол тек ниетті анықтау болып табылады және қылмыстық жауапкершілікке тартуға жатпайды. Себепті байланыс бойынша қате, тұлғаның жасалған іс-әрекет пен салдардың арасындағы себепті байланысқа қатысты жаңылысу болып табылады. Егер тұлға өзінің әрекетінен қандай салдар туындайтынын анық білетін болса онда оның себепті байланыстың дамуы бойынша қатесі жауапкершілікті анықтау үшін маңызы болмайды. Мысалы, субъект жәбірленушіні жүрегіне пышақ ұру арқылы өлтірмек болды ал ол күре тамырынан қан кету салдарынан қайтыс болды, ондай жағдай әрекетті саралу үшін ешқандай маңызға ие болмайды. Егер субъект өзінің әрекеті қандай салаларға әкелуі мүмкін екендігін білмесе, онда қасақаналықпен зиян келтіру болып табылмайды. Егер тұлға қылмысты ауырлататын мән-жайларсыз жасадым деп есептесе ол саралау белгілері бойынша қателесу болып саналады. Бұл кезде екі жағдай орын алуы мүмкін. Бірінші жағдай субъект өзі қылмыс жасаған жағдайдың ауырлататын мән-жай екенін білмейді. Мысалы ұйымдасқан топ болып ұрлық жасау 175 бабтың 3-тармағы бойынша жауапқа тартылатын, ол ауыр қылмыс болып табылатынын тұлға білмеуі мүмкін.
Бұл жағдайда қателесу назарға алынбайды және заңды қателесу бойынша ереже қолданылады. Екінші жағдайда субъект өзінің нақты әрекетінің ауырлататын жағдайда жасалғандығын білмейді. Мысалы қылмысқа көмектесуші ұйымдасқан топқа немесе алдын ала сөз байласқан топқа өзгенің мүлкін ұрлауға көмектесіп отырғанын білмеуі мүмкін, сондықтан жай ұрлыққа қатысқаны үшін жауапқа тартылуы тиіс. Фактілік қателердің кез-келген түріне заңи баға бергенде тұлға жауапкершілікке тек оның кінәсі болғанда ғана тартылуы тиіс деген жалпы ереже басшылыққа алынуы керек.
Қылмыстың субъективтік жағы адамның психикалық іс-әрекетінің қылмыс істеуге байланысты жағының көрінісі болып табылады. Субъективтік жақ қылмыстың ішкі мәнін, мазмұнын білдіреді. Сондықтан субъективтік және объективтік белгі өзара тығыз байланысты.
Қылмыстың субъективтік жағы
left0left0left0
Ниет
Мақсат
Кінә
белгілерімен сипатталады.Кінә - кез келген қылмыс құрамының субъективті жағының міндетті белгісі. Кінәсіз қылмыстың құрамы болмайды. Кінә - адамның қасақаналықпен немесе абайсызда істейтін қоғамға қауіпті іс - әрекетіне, көзқарастың жиынтығы.
Кінә түрлері
left0left0left0
Қасақаналық
Абайсызда
Сонымен қатар, кінә психологиялық, әлеуметтік ұғымдар жиынтығы.Зардап, қоғамға қауіптілік түсіну - кінәнің әлеуметтік мәнін құраса, сезіну мен еріктілік - психологиялық көзқарастарды құрайтын элементтер болып табылады.Кінәнің қасақаналық түрінде адам өз істеген ісінің зардабын біледі, яғни соны тілейді.
Қасақаналық
left0left0
Жанама
Тікелей
болып екіге бөлінеді. Кінәнің абайсыздық түрі менмендікпен немқұрайлықпен (Қ.К. 21 бап. 1 тармағы) жүзеге асырады.Немқұрайлық екі түрлі белгілермен сипатталады:1. адам өз әрекетінің заңды зардаптарын болжауға тиіс болса,;2. болжай алатын болса.Бұл немқұрайлылықтың объективтік белгісі.Менмендікпен істелетін іс - әрекеттің қауіпті екенін түсіну, зиянды зардаптың болуы мүмкін екенін алдын - ала білу немесе зардаптар болмас деп сену. Қылмыстық ниет және мақсат Қылмыстық ниет - белгілі бір қажеттіліктер мен мүдделердің іштей түрткі болуна байланысты адамның соларды басшылыққа ала отырып, саналы түрде қылмыс істеуге бел бууын айтамыз.Қылмыстық мақсат - адамның қылмыс істеу арқылы болашаққа белгілі бір нәтижеге жетуін айтамыз.Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
* Қылмыстын субъектівтік жағына түсініктеме берініз
* Қылмыстың субъектівтік жағының қандай міндетті белгілері бар?
* Қылмыстң субъективтік жағының қандай қосымша белгілері бар?
Тақырып 6. Қылмыстың субъектісі бойынша саралауДәріс мақсаты: Қылмыстын субъектісіне түсініктеме беру, белгілерін, саралаудағы манызын ашуСұрақтар:
* Қылмыстың субъектісінің ұғымы, белгілері және саралаудағы маңызы.
* Қылмыстардың арнайы субъектілері бойынша саралау
2.Қылмыс субъектісі, арнайы субъектісі бар қылмысты саралау
Нақты жағдайда қоғамға қауіпті және құқыққа қарсы жасалған іс-әрекеттің субъектісі берілген іс-әрекеттің өзге де жақтары сияқты көптеген объективтік және субъективтік белгілерге ие болса, қылмыс құрамының субъектісі және өзге элементтері жасалған әрекетпен барынша ұқсасымен олардың қатаң шектелуі санына ие болады.
Қылмысты саралаудың жасалған іс-әрекеті онымен ұқсас, яғни әрекет етілуі ҚК-те қарастырылған қылмыс құрамымен салыстыру болып табылатындығын еске түсірейік. Сонымен қатар оны жүргізу процессінде <<заңның жекелеген ережелері нақтыланады, жаңа фактілер анықталады, болжамдар өзгеріске ұшырайды және одан әрі зерттеудің жолдары белгіленеді>>./ 25/
В.Н. Кудрявцев и Б.А. Куринов қылмысты сарлау бойынша жазылған монографияларында қылмыстылықтың әлеуметтік мәселелерін, оның себептерін және қылмыс жасаған тұлғалар туралы мәліметтерді талдауды және тереңдетуді атап көрсеткен.
Егер қылмыс субъектісін құқықтық ұғымға жатқызсақ, қылмыскердің жеке басы криминологиялық ұғым болып табылады. Жеке тұлға болу, ақыл-есі дұрыстың қылмыстық заңмен бекітілген жасқа толу оның біріншісінің яғни қылмыс субъектісінің негізгі белгілері болып табылады. Екінші түсінік жеке тұлғаны сипаттайтын: әлеуметтік - демографиялық, біліми-мәдени, функционалдық, құндылықты- мотивациялық, қылмысты-құқылық ерекшеліктерді қамтиды.
Тұлғаны қылмыс субъектісі ретінде тану үшін ең алдымен, қоғамға қауіпті және қылмыстық құқыққа қайшы іс-әрекетті нақ осы адамның жасағандығын нақты анықтап алу қажет. Ол осы іс-әрекетті жеке өзі жасауы мүмкін немесе табиғи күштерді, жануарларды, техниканы, электр приборларын, химиялық заттарды, әртүрлі уларды пайдалануы сонымен қатар іс-әрекетті ақыл-есі дұрыс емес адмдардың немесе жас балалардыңкөмегімен жасауы мүмкін. Қылмысқа бірігіп қатысушылар (ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші яғни алдын-ала қасақана қылмыс жасауға келісім жасаушыларды қылмыс субъектісі болып табылады. Қылмыс субъектісінің жалпы белгілерінің тағы басқа екеуі жас мөлшері және ақыл есі дұрыстық адамның психофизикалық қасиеттері олардың біріншісі бойынша белгілі бір жасқа толғандығы немесе толмағандығы фактісі сенімді түрде анықталуы тиіс. Екіншісі бойынша тұлға өзінің іс-әрекетіне жауап бере алатындығы және басқара алмайтындығы дәлелденуі тиіс.
А.Н. Трайнин бұл белгілерді қылмыс құрамынан тасқары тұрған қылмыстық жауаптылықтың шарттары ретінде қарастырғанын атап өту керек. Қоғамда қауіпті және құқыққа қарсы іс-әрекеттің субъектісін сипаттайтын белгілерге ол тиісті құрамдарда орын алған лауазымды тұлғаны, әскери қызметкерлерді, өкімет өкілін жатқызады./ 26/
Қылмыс субъектілерінің белгілеріне (жас мөлшері, есі дұрыстық) В.Н. Кудрявцев және тұлғаның сотталғандығын, қайталап қылмыс жасауды және қылмыс рецидивін жатқызды.
Қылмысты жасаған кезде қылмыстық жауапқа тартылатын жас ретінде 16 жасқа толу деп саналады. Алайда біз бұны жалпы ереже деп есептеп одан кейде өзгешеліктер болатындығын естен шығармауымыз керек. Қылмыстық Кодекстің 15-бабының екінші тармағында төменде көрсетілген қылмыс түрлері үшін қылмыстық жауап кершілік 14 жастан басталатындығы көрсетілген. Ол адам өлтіру (96), денсаулыққа қасақана зиян келтіру (103), ауырлататын мән жайлар кезінде денсаулыққа қасақана орташа ауыр зардап келтіргені үшін (104 2-бөлімі), зорлау (120) жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері (121), адам ұрлануы (125), ұрлық (175), тонау (178), қарақшылық (179), қорқытып алу (181), авто көлікті заңсыз иелену ұрлау мақсатын көздемей(185 ІІ-ІІІ-ІV), мүлікті қасақана жою, бүлдіру (187 ІІ-ІІІ), терроризм (233), адамды кепілге алу (234), террористік акті туралы өтірік хабарлау (242), қару-жарақ, оқ - дәріні, жарылғыш заттар мен жарылғыш құрылғыларды ұрлау не қорқытып алу (255), ауыр жағдайдағы бұзақылық (257 ІІ-ІІІ), тағылық (258), есірткі немесе жүйкеге әсер ететін заттарды ұрлау не қорқытып алу (206), қайтыс болған адамдардың мүрдесін және олардың жерленген жерлерін қорлау (275), көлік жолдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз ету (299). Жоғарыда атап көрсетілген қылмыстар түрі заңда бекітілгендіктен тек осы қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық 14 жастан басталуы тиіс. Сонымен қатар адам осы көздеген жасқа толса бірақ психикалық дамуы жағынан артта қалуы саладрынан онша ауыр емес немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық ұғына алмаса не оған ие бола алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс емес. 14 жасқа толмаған жас-өспірімдердің қоғамға қауіпті іс-әрекеттері үшін қылмыстық жауапкершілік туындамайды. Олар ішкі-істер органдарының ұсынысы бойынша, мемлекеттік арнайы органның қортындысымен сот анықтамасымен арнайы оқыту-тәрбиелеу мекемелеріне жіберілуі мүмкін. Егер 14 жаспен 16 жастың арасындағы жас өспірім 16 жастан бастап қылмыстық жауапкершілік туындайтын қылмыстарға қатысса соның барысында ол 14 жастан қылмыстық жауапкершілік басталатын қылмыс жасаса мысалы бандитизм (237)бап, оған қатысқан 14 жас пен 15 жастың арасындағы жас өспірімдер бандитизм емес ұрлық, тонау, қарақшылық, зорлау, кісі өлтіру бойынша ғана қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Адамды белгілі жасқа толды деп есептеу үшін оның жас шамасы дәл анықталуы тиіс. Адам белгілі жасқа толды деп есептеу оның туған күннен емес одан кейінгі тәуліктің 00 сағатынан Егер жасөспірімнің жас шамасын анықтайтын құжаттар жоқ болса оны анықтау үшін соттық-медициналық сараптама тағайындалады. Егер оның жасы белгісіз болса оны туған күні деп сараптама атаған жылдың ең соңғы күні саналады. Егер жасты сараптама атаған жас мөлшерінің төменгі және жоғарғы жас мөлшерімен анықтау қажет болса онда төменгі жас мөлшері алынады.
Егер жасөспірімнің психикалық дамуы жөнінен артта қалуы байқалатындай болса оның психикалық дамуының деңгейін анықтау қажет, яғни ол өз әрекеттерін толық сезініп басқара білді ме жоқпа? Ол үшін қажетті жағдайларда балалар психологиясы саласындағы (педагог, психолог) мамандарының қатысуымен сараптама тағайындайды немесе көрсетілген мәселелер сарапшы-психиатордың шешуіне білдіреді. Кәмілетке толмағандарға жаза тағайындау барысында, оның өмір жағдайы мен тәрбиеленуі, психикалық даму деңгейі, жеке басының өзгеде ерекшеліктері, сонымен қатар жасы үлкендердің оған ықпалы есепке алынуы тиіс. Жасы кәмілетке жетпегендік жеңілдететін мән-жай ретінде , өзге де жеңілдететін және ауырлататын мәністермен жинағында есептеледі. Егер кәмілетке толмаған адам бірінші рет онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыстар үшін сотталса сот оны жазадан босатуы мүмкін, егер кәмелетке толмаған адамды түзету мәжбірлеуші тәрбиелеу шараларын қолдану арқылы мүмкін деп есептеген жағдайда. Егер қылмыстық жауапкершілікке тартылу жасына толмаған адам қоғамға қауіпті іс-әрекетті ересек адамның айдап салуымен жасаса, онда ол жанама орындаушылық болып есептелінеді. Ал ересек адам тікелей орындашы және кәмілетке толмағандарды қылмысқа тартқаны үшін жауапқа тартылады.
Қоғамдық қауіпті әрекетті жасаған кезде есі дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе психикасының өзгеде дертке ұшырауы салдарынан өзінің іс-әрекетінің іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие болмаған дам қылмыстың жауапқа тартылуға тиіс емес. Есі дұрыс еместік дегеніміз қоғамға қауіпті әрекетті жасау барысында, психикалық ауру жағдайына байланысты әрекеттің мәнісі мен қоғамдық қауіптілігін сезіне алмауы болып табылады. Есі дұрыс еместік түсінігін анықтау барысында заң екі негізді басшылыққа алады. 1) медициналық (биологиялық) және 2) заңи (психологиялық). Тұлғаны есі дұрыс емес деп тану үшін медициналық және заңдылық критерилердің біреуінің болмауы тұлғаны есі дұрыс емес тануға мүмкіндік бермйді. Медициналық критериге қылмыстық заңға сәйкес төрт түрлі ауру жатқызылған. 1) созылмалы психикалық ауру 2) психикасының уақытша бұзылуы 3) есі кемдік 4) психиканың өзге де ауру жағдайы.
Есі дұрыс еместіктің заңды критериіне екі белгіні жатқызамыз 1) интеллектуалдық және еріктілік. Заңды критеридің интеллектуалдық белгісі тұлғаның өзінің әрекеттерінің нақты мәнісін және қоғамдық қауіптілігін сезіне алмауы арқылы көрінеді. Ал еріктіліктің белгісі тұлғаның өз әрекеттеріне басшылық жасай алмауы арқылы көрініс береді.
Егер тұлға өзінің әрекетінің нақты мәнісін түсінуге қабілетсіз болса және әрекеттің содан пайда болған қауіпті салдардың арасындағы себепті байланысты түсінбесе ол өзінің әрекетін басқаруға қабілетсіз болады. Интеллектуалдық белгінің басты негізгі мазмұны тұлғаның, жасаған әрекеттерінің әлеуметтік маңызын, олардың қоғамдық қауіптілік мәнісін түсінуге қаблетсіз болуы.
Заңдылық критеридің екінші белгісі жоғарыда атап өткеніміздей еріктілік белгісі болып табылады. Яғни тұлғаның өз әрекеттеріне басшылық жасай алмауы. Адамның еркі оның санасы мен тығыз байланысты Адам санасы бұзылып, өзінің әрекеттерінің маңызын түсіне алмаған кезде, оның еріктілік қызметі де бұзылып ол өз әрекеттеріне басшылық жасай алмайды. Жүйке аурулары адамның психикалық қызметінің барлық саласын немесе оның кейбір жеке жақтарын кеселге ұшыратуы мүмкін. Сондықтан кей жағдайда тұлғаны өзінің жеткілікті түрде сақтай отырып, өзінің әрекетінің нақты жағын және оның әлеуметтік маңызын дұрыс түсінуі мүмкін, алайда психикасының бұзылуы салдарынан өзінің әрекеттеріне басқару жасай алмайды. Оларды кейде импулсивтік құмарлық деп атайды. Мысалы клептомания, пиромания.
Тұлғаның есі дұрыс еместігі оның қылмыстық заңда қарастырылған нақты қоғамдық қауіпті жасау оқиғасында және оның осы іс-әрекетті жасаған сәтіне байланысты ғана анықталады. Тұлғаны есі дұрыс емес деп тану туралы түпкілікті шешімді сот, соттық-психикалық сараптаманың негізінде қабылдайды. Егер анықтама тергеу немесе сот тұлғаның психикалық толық қандылығана күмәнді болса соттық-психиатриялық сараптама тағайындауға міндетті. Сонымен есі дұрыс емес деп танылған тұлғаға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. <<Қылмыс жасаған кезінде психикасының бұзылуы салдарынан өзінің іс-әрекетінен іс жүзіндегі сипатымен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есі дұрыс адам қылмыстық жауапқа тартылуы тиіс>>. Бұл ретте әңгіме қылмыс жасаған есі дұрыс, бірақ психикалық аномалияға ұшыраған адамдардың қылмыстық жауапкершілігі жөнінде болып отыр. Осындай тұлғалар шектеулі есі дұрыстық жағдайында қылмыс жасағандар ретінде танылады. Бұл жағдайда тұлғаның өзінің әрекетінің сипатын және қоғамдық қауіптілігін түсіну қаблетінің шектелуі және оларға басшылық жасай алмауы, есі дұрыс еместік болып табылмайтын психикалық бұзылудан туындайды. Тергеу органдары және сот психикалық бұзылудың дәрежесін және оның тұлғаның қылмыс жасауына тигізген ықпалын анықтауы тиіс, олар өз кезегінде соттық - писхиатриялық сараптың қортындысымен және алдын ала тергеу, сот тергеуі материалдарымен анықталады. Есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасының бұзылуын сот жаза тағайындау кезінде жеңілдетуші мән-жай ретінде ескереді және ҚК-те көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындауға негіз болады.
Алкогольді ішімдікті, есірткі заттарды немесе басқада есеңгірететін заттарды пайдалану салдарынан қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды. Қазіргі таңда қалыптасып отырған жағдайда көптеген қылмыстардың әсіресе бұзақылық, жеке адмға қарсы күш қолданумен жасалатын, автокөлік қатысты қылмыстар мас күйінде жасалатындығы белгілі болып отыр. Алайда заңда бекітілген ережені, мас күйінде қылмыс жасаған адам ешуақытта қылмыстық жауапкершіліктен босатылмайды деп түсінбеуіміз керек. Бұл адамның тек мас болу жағдайына байланысты қылмыстық жауапкершіліктен босатылмайтындағында ал басқа жағдай бойынша ол қылмыстың жауапкершіліктен босатылуы мүмкін. Мастықтың екі түрі бар физиологиялық және патологиялық мастық. Мас күйінде қылмыс жасаған адамдардың қылмыстық жауапкершілігін сөз қылғанда біз физиологиялық мастықтан, потологиялық мастықтың айырмашылығы оның барысында ішімдік қабылдау адамның қысқа мерзімдік психикалық бұзылуына соқтырады сондықтан ол өз әрекеттеріне есеп бере алмай, оларды басқара алмауы мүмкін. Сонымен қатар созылмалы нашақорлықпен ауыратын адамдардың наркотик заттарды қабылдамауынан психикасы бұзылуы мүмкін екендігін естен шығармауымыз керек.
Қортындылай айтқанда қылмыс субъектілерін біз жалпы және арнайы қылып бөлеміз. Жалпы субъектінің белгілері жеке тұлға, есі дұрыстық қылмыстық заңда көрсетілген белгілі бір жасқа толу, арнаулы субъектінің белгілеріне Қаз-Республикасы қылмыстық кодекісінің ерекше бөлімінің баптарында көрсетілген қосымша белгілер азаматтығы, жынысы, кәсібі, лауазымдық жағдайы т.б. жатады. Азаматтық қандай жағдайда қылмыс субъектісінің белгісі болуы мүмкін. Мысалы ҚК-тің 165-бабында: Мемлекеттік опасыздық яғни соғыс уақытында немесе қарулы жанжал кезінде жау жағына өтіп кетуден сол сияқты шпиондық жасаудан, мемлекеттік құпияларды жатқа беруден не Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық әрекет жүргізуден, шетелдік мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне өзге де көмек көрсетуден, Қазақстан Республикасының азаматы Қ.Р-ның сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіру немесе әлсірету мақсатында жасалған қасақана әрекет-деп көрсетілген. Яғни мемлекеттік сатқындықтың субъектісі болып 16 жасқа толған тек Қазақстан Республикасының азаматы табылады.
Сонымен қатар ҚК-тің 166 бабына назар аударсақ онда мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді шет елдік мемлекетке, шет елдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне беру, сол сияқты оларға беру мақсатында жинау, ұрлау немесе сақтау, сондай-ақ шет елдік барлаудың тапсырмасы бойынша өзге де мәліметтерді Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне зиян келтіре отырып пайдалану үшін беру немесе жинау егер осы әрекеттерді шет елдік азамат немесе азаматтығы жоқ адам жасаса - деп көрсетілген. Яғни шпиондық субъектісі болып 16 жасқа толған шет елдік азамат немесе азаматтығы жоқ тұлға толады. Адамның жынысы төмендегідей қылмыс түрлерінде қылмыс субъектісінің белгісі болады. Мысалы 120 бабта зорлау, яғни жәбірленушіге немесе басқа адамдарға күш қолданып немесе қолданбақшы болып қорқытып, не жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып жыныстық қатынас жасау. Зорлаудың субъектісі болып 14 жасқа толған ер адам табылады. Алайда әйел адам бірігіп орындаушы болуы мүмкін. Қандай жағдайда (үйге алдап алып келу, күш қолдану, психикалық әсер ету) кәсібі, лауазымдық жағдайы. 118бап: Заңға сәйкес немесе арнайы ереже бойыншы көмек көрсетуге міндетті адамның дәлелді себептерсіз науқасқа көмек көрсетпеуі, егер бұл абайсызда науқастың денсаулығына орташа ауырлықтағы зиян келтіруге әкеп соқса деп көрсетілген. Яғни қылмыс субъектісі 16 жасқа толған заңға сәйкес немесе арнайы ереже бойынша медициналық жәрдем көрсетуге міндетті адамдар табылады, оларға дәрігерлер, хирургтар, медсестралар т.б. жатады.
Қысқаша айтқанда қылмыс субъектісінің жалпы белгілерімен қатар берілген қылмыс құрамы үшін міндетті болып табылатын қосымша белгілерге ие жеке тұлға қылмыстың арнайы субъектісі болып таылады. Бұндай жағдайда әдетте лауазымды тұлға, әскери қызметкер, белгілі бір кәсіппен немесе белгілі бір қызмет түрімен айналысатын тұлғалар жөнінде айтылады.
Қылмыстың арнайы субъектісі туралы мәселенің тарихында оны анықтау мен оның белгілерін бекіту тұрғысында әртүрлі пікірлер айтылған. Алайда бұл мәселе түпкілктік шешімін таппаған.
Әрекет етуші құқықтың барлық салалары немесе тек қылмыстық құықық үшін лауазымды тұлғаның ұғымы туралы пікірталас Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексін күшіне енгізгенге дейін жалғасты.
Қылмыстық Кодексте лауазымды тұлға және жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын тұлға түсініктеріне анықтама бере отырып Қазақстан заңшығаушылары өте дұрыс жасаған.
<<Лауазымды тұлға>> түсінігі ҚК-тің 307 бабының І бөлімінің ескртуінде былай бекітілген: тұрақты уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша өкіметтің өкілі қызметін жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, сондай-ақ Қазақстан Республиқасының Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасның басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында ұйымдық-өкімдік немесе әкімшілік-шаруашылық қызметтерді орындаушы адамдар лауазымды тұлғалар деп танылады. Сонымен қатар аталған баптың екінші бөлімінің ескертуінде: Мемлекеттің функцияларын және мемлекеттік органдардың өкілеттігін тікелей орындау үшін Қазақстан Ресубликасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының Конситиуциялық және өзге де заңдарында белгіленетін қызметті атқаратын, сол сияқты мемлекеттік қызмет туралы заңдарға сәйкес мемлекеттік қызметшілердің саяси қызметін атқаратын адамдар деп түсініледі.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде негізінен арнайы субъектісі бар қылмыс құрамдарынан тұратын екі тарау бөлініп берілген , олар лауазымдық және әскери қылмыстар туралы тараулар. Одан басқа ҚК-тің Ерекше бөлімінің жекелеген баптарының диспозицияларында тікелей көрсетіледі немесе оның мазмұнынан арнайы субъектінің белгілері логикалық түрде анықталады. Олар берілген құрам үшін міндетті, қылмыс субъектісінің жалпы түсінігі үшін факультативті болып табылады.
Қылмыстың арнайы субъектісінің белгілерін тиісті түрлік топтарға бөлуге яғни оларды сыныптауға болады. Н.Ф. Кузнецова бұл белгілерді үш топқа бөледі: 1) субъектінің арнайы ролін және құқықтық жағдайын сипаттайтын белгілер (азаматтығы, тұлғаның лауазымдық жағдайы кәсібі, қызмет түрі, атқаратын жұмысының сипаты, әскери қызметке қатыстылығы, сот порцессіне қатысуы, сотталуы немес қамауға алынуы, сотталғандығы); 2) субъектінің жеке басының ерекшеліктері (жас мөлшері, жынысы, денсаулық жағдайы); 3)субъектінің жәбірленушімен арақатынасы (жәбірленуші және басқа тұлғалар мен туыстық, қызметтік және басқалай ара қатынастары)
Кәсіби қылмыстылықтың төл тумасы болып табылатын қылмыстың рецидивімен күрес практикасы рецидивистерге арнайы қылмыстық-құқылық шараларды қолданбайынша оның тамырына балта шабылмайтындығын дәлелдеп отыр. Кәсіби және рецидивті қылмыс ұйымдасқан қылмыстылықтың қалыптасуына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Осыған байланысты өмірдің өзі мемлекеттік билік органдарынан жауаптылық пен жазаны күшейтетін қылмыстық-құқылық нормаларды мемлекеттік шаралар ретінде енгізіп, жүзеге асыруды табанды түрде талап етіп отыр. Әрине бұл өз кезегінде қылмысты саралаудың теорясы мен практикасында белгілі бір күрделілікті туындатады.
Қылмыс субъектісі - қылмыстың жауаптылыққа қабілетті адам. Заңды тұлғалар - мекеме, ұйым, кәсіпорын қылмыстық субъектісі болып танылмайды.
Қleft0left0ылмыс субъектісі
арнаулы
жалпы
Есі дұрыстық, заңда көрсетілген жасқа таяу және жеке адам болу - барлық қылмыстарға тән, ортақ белгілер. Бұл белгілер жалпы субъектінің түсінігі. Осы жалпы белгіні қоса қылмыс құрамының ерекшелігіне қарай қосымша, арнаулы белгілерді қажет ететін адам қылмыстың арнаулы субъектісі борлып табылады.Сонымен, қылмыс субъектісі дегеніміз есі құрыс, заңда көрсетілген жасқа толған, жеке адам - осы есі дұрыстық, жасқа толғандық, жеке адам субъектісінің белгілері де болып табылады.Есі дұрыс емес адамдар қылмыс субъектісі бола алмайды, оларға қылмыс істеген жағдайда мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін
Есі дұрыс еместік Қ.к 16 бабы
left0left0
Медициналық белгі (биологиялық)
Заңдық белгі (психологиялық)
болып бөлінеді.Медициналық белгіге төрт ауру түрі жатады:
* Созылмалы психологиялық ауру.
* Психиканың уақытша бұзылуы.
* Кемақылдылық.
* Психиканың өзге де дертке ұшырауы.
left0Интелектуалдықleft0Заңдық белгі Еріктілік екзеңболып бөлінеді.Қылмыстық жасқа толу - субъектінің негізгі белгісінің бірі. Яғни қылмыстық жауапқа тартудың ең негізгі шарттарының бірі - белгілі бір жасқа толғандық.Жас балалар (9-13) қылмыс субъектісі бола алмайды.Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
* Қылмыстын субъектісіне түсініктеме берініз
* Қылмыстың субъектісінің қандай белгілері бар?
* Қылмыстық жауаптылық неше жастан көзделген?
Тақырып 7.Топтастырылған қылмыска қатысу нысандарын талдау,саралау
2.1 Адамдар тобының қылмыс жасауы.
Екі немесе одан көп адамдардың қасақана, басқалармен бірлескен түрде, қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішінара орындауы, топ адамдардың жасаған қылмысы болып танылады.
Топ адамдар жасаған қылмыста алдын-ала келісім болуы да, болмауы да мүмкін.
Әлеуметтік-демографиялық тұрғыдан алғанда қылмысты топ күйінде жасау кәмелетке толмағандардың және жастардың қылмыстылығына тән. М.М. Бабаев кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының екі тобын келтіреді. Біріншісі тек кәмелетке толмағандардан тұратын және бірыңғай орындаушылар болатын топ, екішнісі ересек адамдар да араласатын топтар [10. 77 б.].
С.Б.Баймурзиннің зерттеуі бойынша қалалы жерде жас өспірімдермен жасалатын қылмыстардың 80% топ күйінде жасалады [11. 84 б.]. Осыған ұқсас көрсеткішті А.С.Чокморова да келтіреді [12. 14-15 б.б.].
Қылмысты "адамдар тобы" нысанында жасау Қылмыстық кодексте көптеген қылмыс құрамдарында көрсетілген. Мысалы, ҚК 233, 234, 238, 248 т.б. баптардың тиісті бөлімдерінде, тармақтарында кездеседі. Мұндай жағдайларда адамдар тобының қылмыс жасауы, осы қылмысты жасаушылардың қауіптілік сипатын көрсетеді. Ал калған барлық жағдайларда, топ адамдардың әрекеттері қылмыстық заңның жалпы бөлімі шеңберінде қоғамға қауіптілігі бағаланып, сараланады. Олардың нәтижесі әрбір қылмыска қатысушыға жазаны жеке-жеке тағайындау кезінде көрінеді. Адамдар тобы болып қылмыс жасау, жалпы табиғатынан қылмысқа қатысушылықтың бір көрінісі немесе нысаны болып есептеледі.
Р.Р.Галиакбаров, адамдар тобы жасаған қылмыстарына, роль бөліп қылмысқа қатысушылықтан басқа барлық нысандарды жатқызады . Бұл нысан басқа да объективтік белгілерді иеленуіне байланысты, ұйымдасқан топ тәрізді нысандарға айналу мүмкіндігіне ие. ҚК 31-бабында адамдар тобымен жасалатын нысанның түріне жеткіліксіз түсінік берілген. Егер екі немесе одан көп орындаушы келісімсіз катысса, ол адамдар тобы жасаған қылмыс болып саналады. Келісімнің болуы немесе болмауымен, орындаушылық әрекеттердің мағынасы мен мазмұны ашылмайды. Заңдағы "орындаушылар" деген сөздің өзі жеке түсіндіруді қажет етеді.
Біздің ойымызша адамдар тобы нысанының белгілері мыналар болып табылады: а) қылмысқа қатысушылардың бірнешеу болуы (екі одан да көп адам), ә) әрбір қатысушының белгілі бір қылмыстық құрамның объективтік жағын құрайтын әрекеттерді (әрекетсіздіктерді) орындауға толық немесе жартылай қатысуы, б) қылмысқа қатысушылардың қылмыстың нәтижесіне бірлесіп, күш біріктірудің арқасында жетуі немесе екі жақты субъективтік байланыс болуы, в) әр қатысушыда қасақаналықтың болуы. Мұндай үнемі болатын белгілерден басқа, қылмыстарында кей кездерде қосымша белгілерде бола алады. Мысалы алдын-ала келісім, тұрақтылық. Мұндай белгілер болған кездерде, адамдар тобы бірлескен әрекеттері басқа қылмыстык-құқықтық сапаға айналып, қылмыс басқаша сараланады. Яғни, қосымша белгілердің нәтижесінде ұйымдасқан топ, қауымдастық тәрізді нысандарға айнала алады.
Бірінші белгі, яғни екі немесе одан көп адамдардың қатысуы сандық белгі болып табылады. Адамдар тобы қылмыстарына қатысушылар қылмыстық жауаптылық жасына жеткен, есі дұрыс адамдар болуы керек. Алайда олардың ішінде абайсыздықта қылмыс жасағандар, кәмелетке толмаған немесе есі дұрыс емес адамдар да болуы ықтимал. Қылмыстың субъектісі болып табылмайтын адамдардың қолымен қылмыс жасалып, қалған қатысушылар ұйымдастырушы, айдап салушы тәрізді ролдерді атқарғанымен, адамдар тобы жасаған қылмыс деп бағалануы керек. Себебі мұндай жағдайда, қылмыстың субъектісі болып саналмайтын адам, қылмыстың құралы ретінде пайдаланылады. Роль бөліп қылмысқа қатысуда бір адам екінші кылмыстың субъектісі бола алмайтын адамды қылмыс істеуге айдап салса, біз мұндай жағдайда қылмысқа қатысу жок деп танимыз. Яғни, сол айдап салушы адамның өзі сол қылмыстың орындаушысы болып табылады. Дәлірек айтқанда, біреу арқылы орындайды. Осындай көзқарасты Ю.Солопанов та келтіреді [13. 35 б.]. Ал есі дұрыс емес немесе жауаптылың жасына жетпеген бір адамды қылмыс жасауға бірнеше адамдар айдап салса ше? Мұндай жағдайда қылмыстың орындаушысы бір ғана адам емес, сол бір тектес айдап салушылық әрекеттер жасаған адамдардың барлығы да орындаушылар болып табылуы керек. Яғни мұндай жағдайларда топ адамдардың қылмыс жасауы болып есептеледі.
Біз, әрбір қылмысқа қатысушының қылмысты тікелей орындауға немесе қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішінара орындауға қатысуында, қылмыскерлердің бірлескен әрекеттерінің көлемін ескеруіміз керек. Қылмысқа қатысушылардың орындаушылық әрекеттері, көлемі бойынша бөліне алады: Біріншісі, әрбір субъектінің қылмыстың объективтік белгілерін толық орындай алуы. Мұның мысалы, әрбір топ мүшесінің жасаған қылмыстық жыныстық қатынасы. Екінші түрінде, қылмысқа қатысушылардың бірлесіп жасаған қылмыстық әрекеттерін бір-бірінен бөліп алғанда, қылмыстық объективтік жағы белгілері құрылмайды. Яғни, мұндай жағдайда қылмысты бірғе орындаушылар әрекеттерді бөліп орындайды. Адамдар тобының осы тәрізді қылмыс жасауына, қылмыстың түрінің күрделілігі, көлемділігі әсер етуі керек. Демек, қылмыстың толық орындалуы немесе аяқталуына дейін, топ болып қылмысты орындаушылар бірнеше кезеңнен құралатын әрекеттерді орындауы қажет. Мұның мысалы, ҚК 206-бабында қарастырылған жасанды ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындау немесе өткізу, 259-баптағы есірткі заттарды заңсыз дайындау, пайдалану, сақтау, тасу немесе өткізу тәрізді тағы басқа қылмыстар бола алады. Бірінші қылмыскер дайындайды, екінші қылмыскер өткізеді.
Адамдар тобы қылмыс жасауының үшінші түрі, қылмысты орындаушылықтың түсінігінде тікелей көрсетілген. Яғни, мұндай жағдайда топ болып қылмыс жасаушылардың біріншілері қылмыстың объективтік белгілерін түгел орындайды, ал екіншілері бір бөлігін ғана орындайды. Мысалы, бірінші қылмыскер кісі өлтіру кезінде пышақ салса, екіншісі қолын ұстап тұрады. Сондықтан мынандай анықтамамен келісу қиын. Н.С. Гагарин "қылмыс жасау орнында қылмыстың нәтижесіне жету үшін орындаушыға жағдай жасаған адам бірге орындаушы деп танылады" - дейді [14. 58 б.б.].
Топ болып қылмыс жасауда, қылмысқа қатысушылардың әрекеттері бірлескен түрде болуы шартты. Қылмысқа қатысушылардың бірігуі, бұл қылмыскерлердің әрекеттерінің біріккен түрде орындалуы ғана емес, сонымен бірге олардың арасында қылмысқа деген ой немесе қасақаналығының бірігуімен де анықталады. Қылмыстық ой немесе қасақаналықтың бір тектес болуы ішкі екі жақты байланыспен анықталады. Қылмысқа қатысушылардың арасындағы екі жақты байланыс, топтың жасайтын қылмыс түрін білуімен, жасайтын іс-әрекеттің сипатымен сезінуімен, осы әрекеттердің нәтижесінде туындайтын қоғамға қауіпті зардапты көре білуімен анықталады. Яғни топ болып қылмысқа қатысушылардың бірлесіп қылмысты орындауы, субъективтік жағынан ішкі екі жақты байланыстың болуымен анықталады. Алдын-ала келісімсіз түрде қылмыс жасау қылмысқа қатысу нысандарының ішінде негізінен адамдар тобымен жасалатын қылмысында жиі кездеседі. Алдын-ала келісімсіз топ болып қылмыс жасау бұзақылықта, жеке адамдардың өз басына бағытталған қылмыстарда және т.б. кездеседі.
Осы түрдегі адамдар тобы қылмыстарының алдын-ала келісіммен жасалатын қылмыстармен ортақ және ажыратушы белгілері мыналар болып табылады: а) екі немесе одан да коп адамдардың қатысуы, б) қылмыстың құрамының объективтік жағы белгілерін орындауға әрбір қылмыскердің қатысуы, в) қылмысты бірігіп, яғни күш біріктіріп жасауы, г) әрбір қатысушының қасақана түрде әрекет етуі, Ажыратушы белгісі: д) бірлесіп қылмыс жасау жөнінде күні бұрынғы немесе қылмыс орындалардан бұрын келісімінің болмауы.
Біздіңше келісімнің болуында, сөзсіз қылмысқа қатысушылардың арасында екі жақты байланыс орын алады. Бірақ Р.Р.Галиакбаров айтқандай екі жақты байланыс алдын-ала келісімде ғана емес, алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстарда да болуы негізді. Р.Р.Галиакбаров, алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмысқа қатысушылыкты қарастыра отырып, келісім туралы сөз қозғайды. А.Ф.Зелинский "Қатысушылардың арасында субъективтік байланыс біржақты болғанда келісімсіз қылмысты бірге орындаушылық мүмкін емес. Қатысушылардың арасында келісім қылмыс жасау алдында немесе қылмыс жасау кезінде пайда бола алады" - деген көңілге қонымды пікір келтірген [15. 25 б.].
Біз жоғарыда қылмысқа қатысушылардың арасындағы екі жақты байланыс алдын-ала келісім болмайтын қылмысқа қатысушылықта да бола алады дедік. Мысалы, Хабибулов Г.Р., Фролов К.Д. түн уақытында көшеде отырып арақ ішеді. Бұлар таныс емес, көшеде кетіп бара жатқан Храмовты тоқтатып, Хабибулов "темекі" сұрап тиіседі. Храмов "темекі жоқ" дегенде Хабибулов қолындағы бөтелкемен оның басынан ұрады. Жерге кұлаған Храмовты Хабибуловқа қосылып Фроловта тепкілейді. Екеуі мұнан кейін жәбірленушінің киімін шешіп алып, оны көшенің арығына сүйреп әкеліп тастайды. Храмов сот-медициналық сараптамасы актісінің көрсетуі бойынша аса-ауыр дене жарақатынан қайтыс болған.
Тергеу органдары Хабибулов пен Фроловтың қылмысты әрекеттерін Қ.К. 96 бабы 2-бөлімінің "б,г" тармақшаларымен саралаған [16]. Немесе 1994 жылы 4 маусымда Багдарсарян және Локин деген азаматтар "Валюталық реттеу жөніндегі" 14 сәуір 1993 жылғы заңды бұза отырып, азаматша Василевадан, оның доллар сатумен айналысуға лицензиясы жоқ екенін біле тұрып, одан доллар сатып алу үшін үйіне бірге келеді. Багдарсарян мен Локин 80 000 теңгеге 1750 доллар алуға келіседі. Василеваның қолынан АҚШ-тың көп ақшасын көріп, Багдарсарянда сол мезетте оны өлтіру ойы пайда болады. Василеваның ақша санап жатқанын пайдаланып, Багдарсарян темір зат алып Василеваның басынан ұрады. Локин Багдарсянның әрекет мағынасын түсініп Василеваны бір жола өлтіру мақсатымен қалтасынан пышақ алып жәбірленушінің желкесіне салады. Мұнан кейін олар Василеваның 41 800 теңге және 20 000 АҚШ долларын алып, бірге қашып кетеді [17].
Бұл мысалдарда қылмыскерлерде аталған қылмыстарды жасау жайында алдын-ала ниет болмаған. Қылмыс жасау ойы аяқ астынан пайда болып, ол іске аса бастағанда, екінші қылмыскер қылмысты әрекеттің мағынасын түсініп, әрі қарай қылмыстың орындалуын жалғастырған. Қылмыскерлердің арасындағы екі жақты байланыс, мұндай алдын - ала келісімсіз түрде жасалған қылмыстарда қандай белгілермен анықталады? Бұл байланыстар, жоғарыдағы қылмысты уақиғалардың мазмұнында айтылғандай, бір қылмыскердің бастаған қылмысты әрекетінің мағынасын екіншісінің түсініп жалғастыруымен, бір тектес әрекеттердің жасалуымен, уақыттың, уақиға орнының бірдей болуымен және басталған қылмысты басқаша мағынада түсінбей, сол бірінші қылмыскердің әрекетін қостайтын мағынада түсінуімен анықталады. Осы белгілердің барлығы қосылып, алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстардың бірлесіп орындалуын анықтайды. Әрине алдын-ала келісімсіз түрде жасалатын қылмыстарда қылмысқа қатысушылықтың түсінігіне толық сай келеді.
Қылмысты топ болып орындаушылықты бұлай бағалау қылмысқа қатысушылықтың шеңберінен шығып кетеді. Себебі, қылмысты топ болып орындаушылық болсын, роль бөліп қатысу болсын, олардың қылмысы қылмыстық заңның бір бабымен саралануы керек.
Сонымен екі немесе одан көп адамдардың қасақана басқалармен бірлескен түрде, қылмыстың объективтік белгілерін толық немесе ішінара орындауы, топ адамдардың жасаған қылмысы болып танылады.
2.2 Ұйымдасқан топпен қылмыс жасау нысаны
Р.Н.Судакованың "Ұйымдасқан топ ұйымдасқан қылмыстылықтың бастапқы көрінісі болып табылады" - деген бағалауы көңілге қонымды [18. 50 б.].
Ұйымдасқан топта қылмысқа қатысушылықтың басқа нысандары тәрізді, Қ.К. 27 бабындағы қылмысқа қатысудың түсінігіндегі белгілерден басқа, тек өзіне тән ерекше белгілерге ие бола алады. Ұйымдаскан топтың белгілері мыналар болып табылады. а) екі немесе одан көп адамның қатысуы; ә) қылмысты бірлескен түрде жүргізуі; б) қасақана қылмыстарды қасақана түрде жасауы; в) алдын-ала келісімнің болуы; г) тұрақтылығы. Ұйымдасқан топтың барлық қатысушыларын кылмысты бірге орындаушылар ретінде бағалайтын ғалымдар, "қылмысты бірге орындаушы ретінде қатысу" деген белгіні де қосады.
Б.М.Нұрғалиев ұйымдасқан қылмыстық топтың міндетті және қосымша белгілерін келтіреді. Міндетті белгілерін 7 пункттен қараса, ал қосымша белгілерді 17 пункттен құрайды [19. 48 б.]. Бұл пункттердің жартысына жуығы қылмыстық-құқықтық белгілерді білдірсе, ал қалғандары, яғни көпшілігі криминологиялық белгілерді білдіреді.
Ұйымдасқан топта тұрақтылық және алдын-ала келісімнің болуын да міндетті белгіге жатқызуға болады. Ұйымдасқан топ барлық уақытта алдын-ала келісіммен ғана жасалатын қылмысқа қатысудың нысаны болып табылады. Бұл нысанда қылмыс жасау жөнінде күні бұрын келісім ғана емес, сонымен бірге алдын-ала келісілген қылмыстық жоспар дайындалады. Мұнда әрбір қылмысқа қатысушы алдын-ала келісіммен, жоспармен рол бөлу арқылы басқа да қатысушылармен бірге өзара бірлескен қылмысты іске асыратынын және ұйымдасқан топқа кіргенін, өз-ара келіскен әрекеттердің бір немесе барлық бөлігін орындауға қатысатынын біледі. Алдын-ала келісілген жоспарда ұйымдасқан топтың жасайтын қылмысының толық мазмұны, немесе бастан аяғына дейінгі барлық детальдарды анықталады.
Ұйымдасқан топта қашанда күні бұрын қылмыс жайы анықталатындықтан бұл нысанда аяқ астынан пайда болатын келісім бола алмайды.
Ұйымдасқан топтың атауынан да байқалып тұрғандай, мұнда алдын-ала келісім ғана емес, алдын-ала ұйымдастырушылықта көрініс алады. Ұйымдастырушылық пен алдын-ала қылмыстық жоспар ұқсас ұғымдар. Біздің ойымызша, ұйыдастырушылық құрамына қылмысты жасау жоспарынан басқа, оны басқаратын адамдар қылмыстың орындалуына жағдай, көмек жасайтын адамдар қылмысты тікелей орындайтын адамдар енеді. Никифоров Б.С. "Алдын-ала ұйымдастырушылық екі немесе одан көп адамдардың қылмыс жасау жоспарын, ролдерді алдын-ала бөлу, қылмыс құралдарын пайдалану, кедергілерді жою, ұрланған заттарды жасыруға алдын-ала дайындалуын қамтиды"- дейді. Демек, ұйымдастырушылық әрекет, тек алдын-ала келісіммен жасалған қылмыстарда кездесіп, оны басқаратын адамдары ғана емес, бүкіл қылмыстық жасау жоспарында қамтиды. П.Ф.Тельновта "келісім ұйымдастырудың элементін құрайды" деп көкейге қонымды пікір келтірген [7. 120 б.].
Ұйымдасқан топтың ерекшелігін көрсететін, айқындайтын белгі тұрақтылық болып табылады. Зерттеуші ғалымдардың тұрақтылықты қалай анықтағанын, біз бұдан басқа бөлімдерде қарастырдың. Біз тұрақтылықты объективтік белгі ретінде ұйымдасқан топтың ұзақ уақытқа немесе бірнеше қылмыстар жасау үшін құрылуын түсінеміз. Ұйымдасқан топтар меншікке қарсы қылмыстарда, экономикалық қылмыстарда немесе есірткі заттарды дайындау, өткізу, тәрізді қоғамның қауіпсіздігіне, халықтың денсаулығына қарсы бағытталған қылмыстарда жиі кездеседі. Б.К. Төлебеков ұйымдасқан қылмыстылықты бірнеше топқа бөле отырып "оның бірі мафия тектес дәстүрлі қылмыстылық, ал екінші топтағылар дәстүрлі Ұйымдасқан қылмыстылықтағыдай міндетті құрылымдылығы болмайтын құқыққа қайшы топтар деп бөледі. Бұл топтарды бір-бірінен ажырататын нақты шекара жоқ. Қылмыскерлердің ұйымдасқан қауымдастығының әрқайсысын көптеген белгілердің жиынтығынан құралатын топ деп бағалауға болады. Оның жаңа нысандары жиі пайда болып жатады, мысалы қалалық, көшенің, оның ішінде жастардың бандалық топтары т.б."- деп ұйымдасқан қылмыстық топтардың дамуын, көріністерін жеткілікті деңгейде сипаттайды. Негізінде ұйымдасқан топтар көпшілік жағдайда заңсыз пайда табуды көздейтін, жоғарыда аталған қылмыстарды орындаумен шұғылданады. Жалғаспалы қылмыстарды біртектес қылмысты әрекеттер ұзақ уақыт бойы немесе бірнеше рет жасалынғанда ғана қоғамға қауіптілігі ұлғайып қоғамға елеулі зардап келтіретінін білеміз. Қылмысқа қатысушылықтағы жалғаспалы қылмыстар туралы 1972 ж. 11 шілдеде КСРО Жоғарғы Соты Пленумының "мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті ұрлау істері бойынша сот тәжірибесі" туралы қаулысының 11 пункітінде "Мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті заңсыз иеленуге ортақ мақсаттағы, кінәлілердің біркелкі қасақаналығымен анықталатын, мемлекеттік немесе қоғамдық мүлікті заңсыз қайтарусыз алатын, бірнеше ұқсас қылмыстық әрекеттерден құралатын және жиынтығында бір қылмысты құрайтын жағдалар" ретінде түсінуді ұсынады.
Мысалы, дүкен меңгерушісі қарамағындағы сатушыларды таразыдан өлшеуден алдауды ұйымдастырады. Мұндай ұйымдасқан топтардың қауіптілік деңгейі уақыт өткен сайын ұлғайып, тұтынушылар мүддесіне орасан зор зардаптар тигізеді. Ұйымдасқан топтың келесі нұсқасы мынадай бола алады. Мысалы, топтың бір мүшесі үнемі қылмыстың затын даярласа, топтың екінші мүшесі үнемі ол заттарды өткізіп отырады. Мұдай әрекеттер үнемі болғанда немесе бірнеше рет қайталанғанда ғана ұйымдасқан топты құрайды. Үнемі болмағанда топ адамдардың қылмысының бір көрінісі болып саналады. Алдын-ала келісіммен Герцов СМ., Кобзев А.В., Мацюк И.Г. аса ірі мөлшерде ұрлық жасау қылмысымен айналысқан. Герцов, Кобзев алтыны бар шикізаттарды өңдеу участогында аппаратшы болып жұмыс істеп жүріп, өздері жұмыс істейтін "Целинный тау химиялық комбинатының қымбат бағалы металдар алу №2 цехынан заңсыз пайда табу ниетін көздейді. Олар контроллердің жұмысшылардың жұмыстан қайту кезінде аяқ-киімін тексермейтінін көздеп катодтық алтынның бір пластинасын ұрлайды. Осы мақсатпен және осы әдіспен Герцов пен Кобзев бірлесіп катодтық алтынның үш пластинасын және ұрлайды. Алғашқы төрт алтын пластинаның салмағы 282 грамм болады. Мацюк осы ұрланған алтындарды олардан сатып алып, Эстонияға апарып сатып отырады"[20]. Ұйымдасқан топтың мұндай түрі жиі кездесіп отырады. Осы тәрізді мысалдарда, әр топтың мүшесі екі адамнан асқанда қылмыстық қауымдастыққа айнала алады. Жоғарыдағы мысалда Мацюк жалғыз болмай, бірнеше адам болып сатып алып отырса, онда біз екі қылмыстық топты кездестіреміз. Яғни алтын ұрлаушылар бір топ, оны сатып алушылар бір топ болып қылмыстық қауымдастықты құрайды. Ал мына мысалда Мацюк жалғыз болғандықтан топты құрай алмайды, тек алдын-ала келісіммен үнемі немесе тұрақты түрде қылмыс жасаумен айналысқандықтан ұйымдасқан топтың мүшесіне айналады.
Көріп отырғанымыздай, ұйымдасқан топтың мұндай түрі бір тектес немесе бірдей қылмыстарды бірнеше рет жасаумен анықталады. Немесе ұйымдасқан топ қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі әр түрлі қылмыстарды бірнеше рет жасай алады. Мұндай қылмысты әрекеттер тұрақты түрде жасалынған деп саналуы керек. Тұрақтылық белгісін объективтік белгіге ғана емес субъективтік белгілердің қатарына да жатқызуға болады. Ұйымдаскан топтың мүшелері, бірнеше қылмыстар жасайтынын, өздерінің осы топтың мүшелері екенін білу керек. Яғни ұйымдасқан топтың мүшелерінің де қылмыстык ой-ниеттер тұрақты бола алады. Осы субъективтік тұрғыдағы тұрақтылық, қылмысқа қатысушылардың қылмыстар жасауымен айналысардан бұрын келісім жасау, ұйымдастырылу кезеңінде пайда болады.
Ұйымдаскан топ мүшелерінің кінә түрі тек қана тікелей қасақаналықпен анықталады. Ұйымдаскан қылмыстық топта, оның тұрақты мүшелері қылмыстың жасалуы немесе жасалынбауына сан алы түрде жол бермейді, тілейді. Сондықтан да мұндай нысанның мүшелері тұрақты қылмыстык топта үнемі қылмыстар жасайды және қылмыстың зардабы тууына пайдақорлық немесе т. б. ниеттермен мүдделі болып қатысады. Яғни пайда табу үшін қылмыстың жасалуын тілейді және сол үшін әрекет етеді.
Сонымен, ұйымдасқан топ дегеніміз, бір немесе бірнеше қылмысты іс-әрекеттер жасау мақсатымен біріккен, екі немесе одан көп адамдардың тұрақты тобы болып табылады.
2.3 Қылмыстық қауымдастықпен қылмыс жасау
Қылмыстық қауымдастық дегеніміз қылмыстық әрекеттер мен айналысу үшін екі немесе одан көп ұйымдасқан топтардан құрылған тұрақты құрылымдық бірлестік болып табылады.
Қылмыстык қауымдастық бірлесіп қылмыс жасаудың ең биік шыңы іспеттес. Осы түрдегі қылмысқа қатысудың нысанында, қоғам үшін аса қауіпті, барынша ұйымдастырылған, тұрақты түрде қылмыстар жасалады. Қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) әр түрлі көріністері ҚР ҚК 156, 158, 169, 235, 236, 237, 240 т.б. баптарында кездеседі. Әрбір қылмыстың жасалатын жағдайы, себебі болады. Сол сияқты қылмыстық қауымдастық немесе қылмыстық ұйым меншікке қарсы қылмыстарды, экономикалық қылмыстарды, адамзаттың қауіпсіздігі мен бейбітшілікке қарсы қылмыстарды жасауда жиі кездеседі.
Қылмыстық қауымдастықты (қылмыстық ұйымды) анықтайтын белгілер мыналар бола алады:
а) екі немесе одан көп топтардың бірігуі, ә) бұл топтардың қылмыстарды бірлесіп орындауы, б) қасақана жасалатын қылмыстарды тікелей қасақаналықпен жасауы, в) алдын-ала келісімнің болуы, г) тұрақтылық, д) құрымдылық.
Біз қылмысқа қатысушылықтың басқа нысандарында сандық белгіге екі немесе одан көп адамдардың қатысуын алсақ, қылмыстық қауымдастық белгілі кең көлемде, яғни екі немесе көп қылмыстық топтардың жиынтығы ретінде аламыз. Қылмыстық қауымдастықты құрайтын топтар, кең ауқымда бірлесіп қылмыстар жасау үшін, осы қауымдастық жүйелері ретінде бөлінуі мүмкін. Ал кей жағдайларда бірнеше қылмыстық топтардың бірігуінен пайда болуы мүмкін. Мұдай тұжырымға итермелейтін себеп, Алматы қаласында қорқытып талап кетушілікпен айналысқан, бұрынғы 1990 жылдардағы Сары Алмас, Қара Алмас, Жанболат т.б. істері болып табылады.
Қылмыстық қауымдастықтың сандық белгісін, бірнеше топтардың бірігуі ретінде алуға тағы бір басты себеп, ол ұйымдасқан қылмыстылықтың ең кең көлемде жасалатын түрлерін, осы нысанға жатқызу болып саналады.
Нарық экономикасы өріс алған елде, сонымен қатар бір қоғамнан оған қарсы келетін екінші қоғамға өту негізінде, мемлекеттік қадағалаудың немесе тәртіптің әлсіреуі кезінде қылмыстық қауымдастық тәрізді аса қауіпті қылмыстық топтардың кең етек алатынын басымыздан өткіздік. М.Мұздақбай "Әдеттегі жай қылмыстық топтар экономикалық қылмыстар тәрізді салаларға беріліп, соған бейімделіп, көбінесе маманданған ұйымдасқан аймақ аралық қауымдастыққа айналып кетіп жатыр", - дейді. Негізінде бұл мәселе криминологиялық бағытта жеке зерттеуді қажет етеді. Қылмыстық қауымдастықтың бірлесіп қылмыстар жасауы, оның тұрақтылығымен, қауіптілігімен, құрылымдылығымен шекаралас қаралады. Басқаша айтқанда бұл аталған белгілер бір-бірімен өз-ара тығыз байланысты. Қауымдастықтың бірлесіп әрекет етуі, қауымдастыққа жататын топтардың өз-ара келісімді түрде қимылдар жасауымен, жасалатын қылмыстарды күні бұрын белгілеуімен, яғни бір топтың екінші топпен толық хабардар түрде қылмысты әрекеттер жасауымен анықталады. Бұл топтардың бірлесіп әрекет етуінің түрі немесе сипаты, оларды алғашқы кезде пайда болған алдын-ала келісімге байланысты деп айтуға болады.
Қылмыстық қауымдастыкта ұйымдасқан топ сияқты тек алдын-ала келісім нәтижесінде пайда болатын және алдын ала келісіммен ғана қылмыстар жасайтын нысан болып табылады. Бір байқалатын жайт алдын ала келісім барлық қылмысқа қатысушылық нысанында бола алғанымен, кейбір нысандар бойынша ерекшеліктерге ие. Қылмыстық қауымдастықтағы алдын-ала келісімнің негізгі ерекшелігі, бірлесіп қылмыс жасаудағы барынша ұйымдастырушылығымен, тұрақты түрде қылмыстар жасауымен, қауымдастықтың құрылымдылығымен анықталады. Яғни қауымдастықтың тұрақтылығы, бірлесіп әрекет етуі, қасақаналығы, құрылымдылығы тәрізді белгілер алдын-ала келісім кезінде-ақ пайда болады. Басқаша айтқанда қылмыстық қауымдастықтағы алдын-ала келісімнің мазмұнына, қауымдастықтың қылмыстар жасау туралы барлық жоспары, сонымен бірге осы қауымдастықтың кейінгі бүкіл қимылдары енеді. Қылмыстық кауымдастықтың алдын-ала келісімі арқылы барлық субъективтік және объективтік белгілері анықталады деп айтуға болады.
Қылмыстық қауымдастықтың тұрақты түрде қимыл жасауы, оның үздіксіз немесе бірнеше қылмыстар жасау мақсатында құрылуымен анықталады. Демек, қауымдастықты анықтауда біз оның мақсатына да көңіл аударуымыз керек. Мұндай қылмысқа қатысушылық нысанының мақсаты жоғарыда аталғаң қылмыстардың орындалуынан шығатын жетістікке тырысу болып саналады және сол максат үшін құрылады. Қылмыстық қауымдастықтың ұйымдасқан топпен бір ұқсастығы, ол қылмыстарды іске асыруының, ұқсастығында. Яғни қылмыстық қауымдастықта ұйымдасқан топтар сияқты бірдей қылмыстарды бірнеше рет жасайды және кейбір жағдайларда жалғаспалы қылмыстарды жасаумен айналыса алады. Мұндай қылмыстарға практика жүзінен мысалды, ұйымдасқан топты анықталған бөлімде келтіріп дәлелдедік. Бұл тек өзіміздің пікіріміз, және осы тәріздес пікірлер көптеген авторлардың пікірлерінде де кездеседі. Тек бір өзгеше жәйт, қазіргі ҚР ҚК 31 бабында қылмыстық қауымдастық бір варианты бойынша ауыр немесе аса ауыр қылмыстарды ұйымдасқан топтың жасауымен анықтағаны. Қылмыстық қауымдастық қылмыстық әрекеттермен айналысу мерзімі бойынша белгілі бір уақытқа, яғни өздері көздеген жетістікке жеткенге дейін немесе қылмыстарды жасау мақсатымен ұзақ уақытқа құрылуы да мүмкін.
Тұрақтылық белгісі объективтік белгілермен қатар қылмыстық қауымдастықтың субъективтік белгісіне де жатады. Субъективтік белгі ретінде, тұрақтылық - қылмысқа қатысушы адамдардың және қауымдастыққа кіретін топтардың бірлескен ойларының барлық уақытта үйлесімділігімен, яғни әрбір қауымдастық мүшесінің осындай қылмыстық ұйымға кіргенін сезінуімен, ұзақ уақыттар бойы басқалармен бірлесіп қылмыстар жасайтынын білуімен анықталады. Қылмыстық қауымдастықтың өз бастауын әдепкі келісімнен алатыны тәрізді, оның жалғасы ретінде, яғни келесі бастауын қауымдастық мүшелерінің қылмыстар жасау жөніндегі ой тұрақтылығынан да алады. Осы қылмысқа қатысушылық нысанының ой тұрақтылығымен оның құрылымдылығы да байланысты деп айтуға болады. Себебі, қауымдастық мүшелері, өздерінен де басқа қылмыстық топтардың осы қауымдастық мүддесіне байланысты қылмыстар жасап жақанын біледі. Қылмыстық қауымдастықтың құрылымдылығы немесе қауымдастыктың бірнеше ұйымдасқан топтардың бірлестігінен құрылатындығы, осы нысанның негізгі белгісі, басқа қылмысқа қатысушылық нысандарынан ажыратушы белгісі болып саналады. Тап осындай пікірді М.С.Нәрікбаев келтіре отырып, "қылмыстық қауымдастық ретінде бір басшылық арқылы қылмыстық іс-әрекеттермен айналысу үшін құрылған, құрылымдық бірлестік танылады", - дейді [21. 23 б.]. ҚР ҚК 31 бабында қылмыстық қауымдастықтың екінші варианты ретінде, қауымдастықтың ұйымдасқан топтардың бірлестігінен құрылатындығы айтылған. Қауымдастықтың топтардан құрылуы - бұл қылмысты әрекеттерді кең көлемде жүргізудің, оның қоғамға кауіптілігін күшейтудің негізгі амалы болып саналады. Демек, құрылымдылықты анықтағанда екі немесе одан көп ұйымдасқан қылмыстық топтардың бірлесіп қылмыстар жасауын ескеруіміз қажет. Осындай ұйымдасқан топтар бір қылмыс қана жасаумен шектелуі де мүмкін жағдай. Бірақ ұйымдасқан топтардың да тұрақты түрде қылмыстар жасаумен айналысатыны тәрізді, қауымдастық мүшелері бірлескенде немесе бір үлкен топ бірнеше кішігірім қылмыстық топтарға бөлінгенде сансыз қылмыстарды жасау үшін осындай тәсіл қолданатыны белгілі жәйт.
Қылмыстық қауымдастықты анықтайтын кінә түріне келгенде, оның мүшелері де, жетекші, ұйымдастырушылары да тек тікелей қасақаналықпен қылмыстар жасайды. Адам тұрақты түрде қылмыстар жасауға ниеттеніп сол қылмыстық ұйымға кіргенде, әрі қарай қылмыстың зардабын тілеп әрекеттер жасайды. Қауымдастықта ұйымдастырушы, жетекші, азғырушы қылмыстың зардабына жанама қасақаналықпен қарай алмайды, мұның тағы бір себебі, олар белгілі бір зардаптың болуын ұйымдастырып, көмектесушіге көмек көрсетуін, орындаушыларға қылмысты іске асыру жайында нақты нұскаулар береді. Бұл саналы түрде жол беру емес, тілеу болып табылады. Сондықтан да қауымдастықтың мүшелері үнемі қылмыстар жасайды және қылмыстық зардаптың тууына пайдақорлық немесе т.б. ниеттермен мүдделі болып катысады.
Қылмыстық қауымдастықтың ұйымдасқан топпен ұқсастығы оның мүшелерінің күрделілігі болып табылады. Мұндай қылмысқа қатысу нысанының мүшелері де екі топқа бөлінеді. Біріншілері, ұйымдастырушылары, жетекшілері болады да, екіншілері топтағы мүшелер қатардағы мүшелер немесе қатардағы қатысушылар болып есептеледі.
Біз жоғарыда қылмыстық қауымдастықтың, оның кездесетін жағдайларын ескеріп, оның алдын-ала келісіммен ғана жасала алатындығын, тұрақтылығын, құрылымдылығын ескеріп, кінәні және коғамға қауіптілікті ауырлататын құрам қатарына жатқыздық. Қылмыстық қауымдастықтың, ұйымдасқан топтың немесе жалпы қылмысқа қатысушылыктың коғамға қауіптілігі барлық уақытта бірдей ме деген сұрақ туындайды.
Қылмыска қатысушылық қоғамға қауіптілікті жоғарылата ма?
Қылмыстық заңның теориясында қылмысқа қатысушылық мәселесің зерттеуде ғалым-криминалистер нақты бір тұжырымға келетін жауаптан гөрі даулы мәселелердің санын көптеп келтіреді. Сол мәселелердің бірі қылмысқа қатысудың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтауда кездеседі. Бірнеше адамдардың қасақана бірлесіп қылмыстар жасауы қоғамға қауіптілікті жоғарылатады деген көзқарасты ұстанатындар П.И.Гришаев, Г.А.Кригер "қылмысқа қатысу қоғамға қауіптілік дәрежесін жоғары көлемде сипаттайтын қылмыстардың ерекше нысаны ретінде қарастырылады" [22.3 б.], - дейді. Ө.С.Жекебаев "Қылмысты бірлесіп жасаған кездерде үлкен зияндардың келу ықтималдылығы жоғары. Қатысушылардың өзара бірін-бірі қолдауы қиын тәсілдерді қолдануға және қылмысты жасыруды жеңілдетеді", - дейді [3. 209 б.]. Ал Н.Г.Иванов "қылмысқа қатысушылық әрекеттердің қоғамға қауіптілігін барлық жағдайларда ауырлатады" - деп оның дәлелін алғапіқы қауымдық құрылыстағы адамдардың бірлесіп өмір сүргендегі, яғни тамағын тауып жеу, төнген қауіпке бірлесіп қарсы тұрғандағы жетістіктерін келтіріп дәлелдейді [8. 49 б.]. Бұл пікір 2001 жылдың 21 маусымындағы "Бандитизммен және басқа да қатысушылықпен жасалатын қылмыстардың жауапкершілігі туралы" ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысында келтіріліп, "қылмысқа қатысушылық қауіпті қылмыс", - деп атап өтілген [75]. Екінші көзқараста яғни қылмысқа қатысушылықтың барлық жағдайда қоғамға қауіптілікті ауырлатпауы жайында ой қозғаған, М.Д. Шаргородский "қылмысқа қатысушылық жауаптылықты жоғарылатпайды да, әлсіретпейді де және тіпті кінәні ауырлататын жағдай болып табылмайды" [24. 85 б.], - дейді.
Ал үшінші бағыттағы осы күні жалпы қолданып жүрген көз-қарас "қылмысқа қатысушылық барлық жағдайларда болмағанымен қылмыстың қоғамға қауіптілігін жоғарылатады", - дейді. А.А.Пионтковский [25. 547 б.]. Осы көрсетілген көзқарастардың қайсысы негізді деп тануға болады деген мәселе туындайды.
Қылмыстық кодексте <<егер осы әрекеттерді адамдар тобы жасаса>>, (мысалы, әйел зорлау) немесе <<алдын-ала келісіммен жасаса>> (мысалы, меншікке қарсы қылмыстарда) деген сөздер қылмыстың қоғамға қауіптілігін ауырлататын құрам ретінде көрсетіледі. Мұнан туындайтын сұрақ, егер қылмысқа қатысушылық немесе топ болып қылмыс жасау қылмыстың қоғамға қауіптілігін барлық жағдайларда ауырлататын болса, онда неге кей құрамдарда ауырлататын құрам ретінде кездеседі? Қылмысқа қатысушылық қоғамға қауіптілікті жоғарылатады немесе жеке адам жасаған қылмыстарға қарағанда мүдделерге үлкен зардап келтіре алады деген бағыт ұстанатындар, қылмыскерлердің бірлесіп қылмыс жасауының қажеттігін, яғни бір ғана адам жасай алмайтын қылмыстарды бірнеше адамдардың іс-әрекеттері бірлессе, онда олардың қылмысты ниеттерін іске асыруы жеңілдейді деп түсіндіреді.
Бірақ бір адам өз күшімен-ақ аса ауыр қылмыс жасай алады. Мысалы, қасақана кісі өлтіру. Керісінше, бірнеше адам бірлесіп бір кісіге әр дәрежедегі дене жарақатын келтірген қылмыстарды да жасайтын кездер болады. Яғни, бір адамның жасаған қылмысының қоғамға қауіптілігінің жоғарылығы екі немесе одан да көп адамдардың бірлесіп жасаған қылмысынан да қауіпті болатын кездер бола алатыны даусыз. Сонымен, қылмысқа қатысушылық әрқашан қоғамға қауіптілікті жоғарылатады деген көзқарасты теріс деп бағалауға болады.
Келесі мәселе, қылмысқа қатысушылықты қоғамға қауіптілікті немесе кінәні ауырлатпайтын да, жеңілдетпейтін де жағдайлар қатарына жатқызатын бағытты теріс көзқарастар қатарына жатқызуға болады. Себебі, біріншіден қылмысқа қатысушылықтың жәй және күрделі нысандарының өзі кей нормаларда кінәні ауырлататын құрам ретінде енгізіліп, олар қылмыстық заңның кей нормалары бойынша ғана екі немесе одан көп адамдардың бірлесіп алдын-ала келісіммен немесе келісімсіз қылмыс жасауы қоғамға қауіптілікті жоғарылатады деп түсіндіріледі. Екіншіден, қылмысқа қатысушылықтың ұйымдастырылған тұрақты тобы немесе қылмыстық қауымдастық тәрізді нысандары барлық жағдайларда кінәні ауырлататын және қоғамға қауіптілікті жоғарылататын қылмыстар түрі ретінде анықталған. Себебі, біріншіден мұндай нысандарда қылмысқа қатысушылардың бірлескен ойы және іс-әрекеттері ең жоғары дәрежелі беріктікте болады. Екіншіден, қылмысқа қатысушылар мұнда басқа нысандарға қарағанда көп кездеседі, олардың әрқайсысы қылмыстық іс-әрекеттер жасау арқылы бір уақытта бірнеше зардаптар келтіре алады. Үшіншіден, мұндай қылмысқа қатысушылықтың нысандары орындалуы қиын және күрделі қылмыстар бойынша ұйымдастырылады (мысалы, экономикалық қылмыстар). Төртіншіден, олардың тұрақты түрде қылмыстар жасау үшін ұйымдастырылуы арқылы қоғамға қауіптілігінің жоғарылығы анықталады. Бұл нысанның коғамға аса қауіпті болуының тағы басқа себептері болуы да мүмкін. Сондықтан, ұйымдастырылған тұрақты топ және қылмыстық қауымдастық үшін олардың аяқталған қылмыс болып саналуы, белгілі бір қылмыстардың жасалуымен емес, сол қылмыстық ұйымның пайда болуы, құрылуы кезеңімен анықталады. Осы қысқаша шолудан жасайтын қорытынды, ұйымдасқан топ және қылмыстық қауымдастық сияқты нысандар сөзсіз қоғамға қауіптілікті жоғарылатады және ауыр қылмыстар қатарына жатқызылады. Ал қылмысты бірге орындау және роль бөліп орындау арқылы қылмысқа қатысу тәрізді қылмысқа қатысушылықтың нысандары, нақты баптарда көрсетілген реттерде ғана қоғамға қауіптілікті жоғарылатады деп тұжырым жасауға болады.
Тақырып 8
Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы
Дәріс мақсаты: Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы,қылмыс құрамын талқылау.
Сүрақтар:
1.Жеке адамға қарсы қылмыстар саралау ерекшеліктері.
2. Қылмысты бірнеше адам жасаған, жеке-жеке саралап жаза тағайндау.
3.Адам өлтірү қылмысты саралау
1. Жеке адамға қарсы қылмыстар туралы істер жөніндегі қылмыстарды саралау және тиісінше, оларды жасаған адамдарға әділ жаза тағайындау кезінде қылмыстық заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз ету үшін кінә нысанын, ниетінің түрін, қылмыс жасаудың мәні мен мақсатын, тәсілін, жағдайы мен сатысын, келтірілген зардаптардың ауырлығын анықтау қажет. Қылмыстық процесті жүргізетін органдар іс жүргізу құжаттарында (айыптау қорытындысында, үкімде) өз тұжырымдарын жол берілетін анық дәлелдемелерді келтіре отырып негіздеулері тиіс.
Қылмысты бірнеше адам жасаған кезде олардың арасында қылмыс жасауға алдын ала сөз байласу болған-болмағанын, рөлдері бөлінген-бөлінбегенін, қылмыс жасалған кезде олардың әрқайсысының қандай әрекеттер жасағанын, сондай-ақ барлық өзге де мән-жайларды анықтап, солардың негізінде адамдардың топ болып, алдын ала сөз байласу бойынша топ болып немесе ұйымдасқан топ болып әрекеттер жасағандары туралы қорытынды жасау және жауаптылыққа тартылған адамдардың әрқайсысының қатысу нысанын айқындау, олардың әрекеттерін жеке-жеке саралап әділ жаза тағайындау қажет.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 28-бабының екінші бөлігіне (бұдан әрі - ҚК) сәйкес, бір ниетпен әрекет еткен, осыған орай қылмыс жасау процесіне тікелей өздері қатысқан (қылмыстың объективтік жағын орындаған) не жасына, ақыл-есі дұрыс еместігіне немесе ҚК көзделген басқа да жағдайларға байланысты қылмыстық жауаптылыққа тартылуға жатпайтын басқа да адамдарды пайдалану арқылы қылмыс жасаған, сондай-ақ тетіктер мен жануарлардың көмегімен қылмыс жасаған адамдарды қылмыстың орындаушылары деп тану керек. Олардың әрекеттері ҚК-нің 28-бабына сілтеме жасалмай, қылмыс жасағаны үшін жауаптылық көздейтін тиісті баптың бөлігі (тармақтары) бойынша саралануға жатады. Заңға сәйкес ұйымдастырушы, көмектесуші, қылмысқа айдап салушы деп танылған басқа қатысушылардың әрекеттері, егер олар бір мезгілде осы қылмыстың қоса орындаушысы болып табылмаса, ҚК 28-бабына сілтеме жасала отырып, орындаушы жасаған қылмыс үшін жауаптылық көздейтін бап бойынша саралануы қажет. .
Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы аяқталған қылмыс тікелей де, жанама қасақаналықпен де жасалуы мүмкін, ал оларды жасауға оқталғандық субъективтік жағынан тек тікелей қасақаналық болып сипатталады. Сондықтан қылмыс жасау сатысын айқындаумен қатар кінә нысанын да ескеру, кінәлінің ниеті неге бағытталғанын, қылмыс нәтижесінде қандай зардап туындағанын және нақ осындай нәтиженің туындауына кінәлінің субъективті қатысын анықтау және белгілеу керек. Егер қылмыс оны аяқтағанға дейін үзілген болса, онда кінәлі өз әрекеттерін не себепті тоқтатқанын, бұл оның еркіне тәуелді болған-болмағанын, бұл ретте қылмысты жалғастыруға оның нақты мүмкіндігі болған-болмағанын, қоғамға қауіпті зардаптың туындауына қандай мән-жайлардан кедергі болғанын анықтау қажет. Осыған байланысты, ҚК 96-бабында көзделген адам өлтіруге оқталған кезде кінәлі оның қоғамға қауіпті сипатын сезгендіктен, жәбірленушіге құқыққа қарсы қаза келтіру мақсатында әрекет жасаған, оның іске асатынын алдын ала білген және соны қалаған, бірақ оған қатысты емес жағдайлар бойынша қаза іске аспаған қасақана әрекеттерді тану керек.
Адам өлтіруді ҚК 96-бабы екінші бөлігінің а) тармағы бойынша саралауға кінәлінің бір мезгілде бірнеше адамға қаза келтіру ниеті негіз болып табылады. Осындай жағдайларда екі және одан да көп адамды өлтіру, әдетте, қысқа аралық мерзім ішінде бір немесе бірнеше іс-әрекетпен жасалады және кінәлінің екі және одан да көп адамға қаза келтіру туралы ниетін растайды. Кінәлінің ниеті екі және одан көп адам өлтіруге бағытталған кезде, қылмыстық ниеттің нәтижесі - бірнеше адамның өлімі қылмыс субъектісінің еркіне байланысты емес жағдайлар бойынша туындамаса, бір адамды өлтіру және басқа адамды өлтіруге оқталғандық жасау - екі адамды өлтірген - аяқталған қылмыс ретінде қаралуы мүмкін емес. Мұндай жағдайларда аяқталмаған адам өлтіру бойынша кінәлінің әрекеті ҚК 24-бабының үшінші және 96-бабы екінші бөлігінің а) тармақшасы бойынша, ал аяқталған адам өлтіру - саралау белгілерінің болуы немесе болмауына қарай ҚК 96-бабының бірінші бөлігі немесе екінші бөлігі бойынша саралануға жатады. Бұл ретте, бір мезгілде бір адамды өлтірген және екіншісін өлтіруге оқталған кезде кінәлінің әрекетінің кезеңділігін осылайша саралаудың маңызы жоқ. Егер бірнеше адам өлтірген кезде қылмысты қоса орындаушылардың ниеті бірнеше адамның өмірін қиюға бағытталса және оны іске асыру үшін олар өзара рөлдерін бөліскен болса, соның салдарынан әрбір қылмысқа қатысушы бір ғана адамның өмірін қиюға тікелей қатысса, онда олардың әрқайсысының әрекеті осылайша ҚК 96-бабы екінші бөлігінің а) тармағы бойынша саралануға жатады. Екі адамды өлтіру, егер біреуі үшін жауапкершілік ҚК 96-бабының тиісті бөлігімен, ал басқасы ҚК 97, 98, 99 немесе 100-баптарыменкөзделсе, ҚК 96-бабы бөлігінің а) тармағы бойынша саралау мүмкін емес. Мұндай жағдайларда әрбір қылмыс қылмыстық заңдардың тиісті нормасы бойынша дербес саралануға жатады.
. Адам өлтіруді ҚК 96-бабы екінші бөлігінің б) тармағы бойынша саралаған кезде жәбірленушінің өз қызметтік міндетін жүзеге асыруға не өзінің кәсіби немесе қоғамдық борышын орындауға байланысты қандай заңды әрекеті кінәлінің оны өлтіруіне немесе оның жақындарын өлтіруге итермелегенін анықтау керек, өйткені кінәлінің нақ осы мән-жайларға байланысты осы адамның өміріне қол сұғу ниеті осындай саралауға арналған міндетті шарт болып табылады. Бұл ретте, өзінің қызметтік борышын орындау деп - оның қызметтік міндеттерінің шеңберіне кіретін, ал қоғамдық борышты орындау деп кез келген азаматтардың арнайы жүктелген қоғамдық міндеттерді, сондай-ақ қоғамның немесе жекелеген адамдардың мүдделері үшін (мысалы, құқық бұзушылыққа тосқауыл қою, дайындалып немесе жасалғалы жатқан қылмыс туралы хабарлау, куәгерлік айғақтар беру және т.б.), кез келген басқа да әрекеттерді жүзеге асыруын түсіну керек. Кәсіби борышты орындау деп тұлғаның белгілі бір кәсіпке байланысты (мысалы, суретшілердің эскиздер, портреттер, карикатуралар салуы) әрекеттер жасауын ұғыну қажет. Жәбірленушіні өлтіру жәбірленушінің заңсыз қызметтік міндеттеріне байланысты жасалған жағдайларда, ҚК 96-бабы екінші бөлігінің б) тармағы бойынша саралау болмайды. Адам өлтіру жәбірленушінің қызметтік міндетін, өзінің кәсіби немесе қоғамдық борышын орындауға байланысты жасалған деп саралау үшін адам өлтіру жәбірленушінің жоғарыда аталған әрекеттерді орындау кезінде немесе басқа уақытта жасалғанының маңызы жоқ. ҚК 96-бабы екінші бөлігінің б) тармағында көрсетілген "жақын" деген терминге ҚІЖК 7-бабының 24) тармағында көрсетілген жақын туыстары ғана емес, қызметтік міндетін не кәсіби немесе қоғамдық борышын орындап жүрген адам қадір тұтатын басқа да адамдар кіреді. Олардың өзара жақын қатынасы туралы кінәлінің алдын ала хабардар болған-болмағанын анықтау қажет.
ҚК 96-бабы екінші бөлігінің в) тармағы бойынша өзінің психикалық жағдайы немесе дене бітіміне қарай қылмыскерге қарсылық көрсетуге және өзіне қатысты жасалған қылмыстық қол сұғушылықтан өзін қорғауға мүмкіндігі болмаған адамды өлтіруді саралау керек. Осындай адамдарға, атап айтқанда, жас балалар, қартайған және ауыр науқас адамдар, сондай-ақ оларға болып жатқан оқиғаларды дұрыс қабылдау мүмкіндігінен айыратын психикалық ауытқудан зардап шегуші адамдар жатқызылуы мүмкін. Ұйқыдағы адамды, сондай-ақ ауыр дәрежедегі алкогольдік немесе есірткілік мас күйіне байланысты немесе басқа да себептер бойынша дәрменсіз жағдайдағы адамдарды өлтіруді де ҚК 96-бабы екінші бөлігінің в) тармағы бойынша саралау керек. Жәбірленушінің оған қаза келтіру кезінде дәрменсіз жағдайда болуын сот мұқият тексеруі және бағалауы тиіс. Бұл ретте, жәбірленушінің жас бала немесе қартайған кісі, оның мас күйде болуы барлық жағдайларда да өздігінен оның дәрменсіз жай-күйін куәландырмайтынын назарға алу керек, сондықтан аталған мән-жай істің (мысалы, жәбірленушінің шабуыл жасаушыға белсенді қарсылық көрсетуі, оған жауап ретінде зақым келтіруі және т.с.с.) нақты мән-жайын ескерте отырылып, бағалауға жатады. Адам өлтіруді ҚК 96-бабы екінші бөлігінің в) тармағы бойынша саралау үшін кінәлінің жәбірленушіге қаза келтіруіне байланысты әрекет жасаған сәтте жәбірленушінің дәрменсіз жағдайда болуы қажет. Бұл ретте, жәбірленуші өзін дәрменсіз жағдайға (көшеде құлаған кезде жарақат алуы, алкогольдік ішімдікті немесе есірткі заттарды пайдалануы және т.с.с.) өзі түсірді ме немесе оның осындай жағдайға басқа адамдардың әрекеті нәтижесінде туындауының маңызы жоқ. Жәбірленушіні дәрменсіз жағдайға алып келу және оны өлтіру ниетін жүзеге асыруды жеңілдету мақсатында (ұйықтататын дәрі, алкогольдік ішімдік немесе есірткі беру, байлау, ұрып-соғу, есінен тануға әкеп соққан дене жарақатын келтіру) жасалған кінәлінің әрекеті осы қылмыстың объективтік жағының бөлігі болып табылады. Мұндай жағдайларда жәбірленушіге қаза келтіру ҚК 96-бабының екінші бөлігінің в) тармағы бойынша саралануы тиіс емес.
Адамды ұрлаумен ұштасқан адам өлтіруді саралаған кезде ҚК-нің 96-бабы екінші бөлігінің в) тармағы бойынша жауапкершілік ұрланған адамды өлтірген кезде, сондай-ақ адамды ұрлауға байланысты басқа да адамдар өлтірілгенде туындайтынын ескеру керек (мысалы, ұрлауға кедергі жасаған адамды қасақана өлтіру). Осындай жағдайларда адамды ұрлау және өлтіру қылмыстардың жиынтығын құрайды және ҚК-нің125-бабының тиісті бөліктерімен және ҚК-нің 96-бабы екінші бөлігінің в) тармағы бойынша өз алдына дербес саралануға жатады. Кепілге алу немесе оны ұстау кезінде адамды қасақана өлтіру әр қылмыстың белгіленген саралау белгілеріне қарай ҚК-нің 96 және 234-баптарыныңтиісті бөліктері бойынша дербес саралануға жатады.
Адам өлтіруді ҚК 96-бабы екінші бөлігінің г) тармағы бойынша саралаған кезде адамға қаза келтірген сәтте жәбірленушінің жүкті екендігі кінәліге белгілі болғанын анықтау қажет. Бұл ретте, жүктілік мерзімінің, жәбірленушінің жүктілікке байланысты емдеу мекемесінде есепте тұруының, ұрықтың өміршеңдігінің және т.с.с. саралау үшін маңызы жоқ. Кінәлі жүкті әйелді өлтірдім деп ойлаған, бірақ жәбірленуші нақтылы жүкті болмаған жағдайда, кінәлінің әрекеті басқа саралайтын белгілер болмаған кезде ҚК 96-бабы бірінші бөлігі бойынша саралануға жатады.
Кінәлі адамға қаза келтірілген кезде адам өлтіру тәсілі және басқа да мән-жайлармен байланысты аса қатыгездік көрсетіліп жасаған адам өлтіру ҚК 96-бабы екінші бөлігінің д) тармағы бойынша саралануға жатады. Қаза келтіру тәсіліне қатысты мән-жайларды бағалаған кезде кінәлінің аса қатыгездік көрсеткенде жәбірленушіге аса тән немесе жан күйзелісі мен қасіретін келтіретін әрекеттерді қасақана жасайтынын ескеру керек. Аса қатігездік белгілері, атап айтқанда, мына жағдайларда көрінеді: адам өлтіру алдында немесе оны орындау процесінде жәбірленушіге азаптау, қинау немесе оны қорлау қолданылуы, кісі өлтіру кінәлі үшін әуелден жәбірленушіге ерекше күйзелістер мен қасіреттер (мысалы, жәбірленушіні өлер алдында ұрып-соғу немесе көптеген жарақаттар келтіру, ұзақ уақыт бойы азаптау, аса қиналыс тудыратын у пайдалану, тірідей өртеу, аязда жылы киімсіз қалдыру, астан, судан айыру және т.с.с.) келтіретін тәсілмен жасалуы. Адам өлтірудің объективті жағын орындаған кезде келтірілген жарақаттардың көп болуы, егер бұл ретте адам өлтіру жәбірленушіге ерекше қиналыстар мен қасіреттер келтіру мақсатында жасалғаны анықталмаса, әрекет өздігінен ҚК 96-бабы екінші бөлігінің ж) тармағы бойынша саралау үшін негіз болып табылмайды. Адамды аса қатыгездікпен өлтірді деп тану үшін келтірілген жарақаттардың сипаты мен ауырлығының маңызы жоқ. Аса қатыгездік, сондай-ақ адам өлтіру жәбірленушінің жақын адамдарының көз алдында жасалғанда болуы мүмкін. Жақындары деп - ҚІЖК 7-бабы 24) тармағында көрсетілген туыстық қатынаста тұратын адамдар ғана емес, сонымен қатар жәбірленушімен қалыптасқан өзара қатынасқа байланысты жәбірленушіге қадірлі адамдар (ерлі-зайыптылар, нақтылы неке қатынасында тұратын адамдар, күйеу мен қалыңдық, қорғаншы, қамқоршы және т.с.с.) танылуы мүмкін. Адам өлтіруді жәбірленушіге жақын адамдардың көз алдында аса қатыгездікпен жасау белгісі бойынша саралағанда, ол адам өлтірген кезде аталған адамдардың болу фактісін ғана емес, кінәлінің қылмысты олардың көз алдында жасайтынын білгенін және оларға рухани жан азабы мен күйзелісін тартқызу ниеті болғанын анықтау қажет. Өзара туыстық немесе жақын қатынастағы адамдарды бір-бірінің көз алдында кезекпен өлтіру де, егер кінәлі олардың әрқайсысын өлтірер алдында жақындарын көз алдында өлтіру жолымен оған ерекше жан азабы мен күйзелісін келтіруді қаласа, аса қатыгездікпен жасалған қылмыс ретінде саралануы мүмкін. Адам өлтіру жәбірленушінің туыстарының көз алдында жасалса да, бірақ олардың арасында қалыптасқан өзара қатынасқа байланысты оларға ерекше жан азабы мен күйзелісі келтірілмейтінінен кінәлі алдын ала хабардар болса ҚК 96-бабы екінші бөлігінің д) тармағы бойынша сараланбайды. Кінәлі өлімнің нақты туындағанын біле тұрып, адам өлтіргеннен кейін мәйітті ұсқынсыздандыруы немесе оны қорлауы (оны жасыру мақсатында мүшелеу жағдайынан басқа) ҚК 275-бабының тиісті бөліктері бойынша дербес саралануға, ал тұтас әрекет қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануға жатады, бұл ретте, осы әрекеттерді және ҚК 96-бабы екінші бөлігінің д) тармағы бойынша саралау талап етілмейді.
Адам өлтіру көптеген адамдардың өмірі үшін қауіпті тәсілмен жасалған ретте ҚК 96-бабы екінші бөлігінің е) тармағы бойынша саралау үшін кінәлі белгілі бір адамды (адамдарды) өлтіру ниетін жүзеге асыра отырып, көптеген (екі адамнан кем емес) басқа адамдардың өмірі мен денсаулығына нақты қауіп келтіретін тәсіл қолданатынын білгенін анықтау қажет. Бұл ретте, адам өлтіруді таңдау тәсілі көптеген адамдардың өміріне нақты қауіпті екені анық болса, оның кінәлінің ниетімен қамтымағаны және адам өлтіру кезінде қатерге ұшыраған адамдарға қаза келтіру немесе денсаулығына зиян келтірудің тәсілі және олардың саны маңызды емес. Егер адам өлтіру көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған кезде екі және одан да көп адамдарға қаза келтірілсе, жауаптылық ҚК 96-бабы екінші бөлігінің а) және е) тармақтары бойынша туындайды. Бір адамға қаза келтіріп, екінші адамның денсаулығына зиян келтірілген жағдайда әрекет қылмыстардың жиынтығы бойынша ҚК 96-бабы екінші бөлігінің е) тармағы бойынша және денсаулыққа қасақана зиян келтіргені үшін жауапкершілікті көздейтін ҚК тиісті баптарымен сараланады.
Егер адам өлтіру алдын ала сөз байласпастан әрекет еткен екі немесе одан да көп қылмыс жасаушылардың бірлескен әрекетімен іске асырылса, оны адамдар тобы болып жасаған қылмыс деп тану керек. Егер адамдар бірігіп қылмыс жасау туралы алдын ала келісіп алса, ал кейіннен олардың әрқайсысы оны жүзеге асыруға қатысса, олардың барлығы да қоса орындаушылар болғанына немесе олардың кейбіреуінің қылмысқа қатысу нысаны өзгеше болуына (ұйымдастырушылар, айдап салушылар, көмектесушілер) қарамастан алдын-ала сөз байласып адамдар тобымен жасалған қылмыс деп танылуы керек.
. Екі және одан да көп орындаушымен жасалған, сондай-ақ орындаушы мен өзге де қылмысқа қатысушылар алдын ала сөз байласуы бойынша не ұйымдасқан қылмыстық топтың қатысушыларымен жасалған адам өлтіру ҚК 96-бабы екінші бөлігінің ж) тармағы бойынша саралануға жатады. Бір немесе бірнеше қылмыстарды жасау үшін алдын ала біріккен тұрақты адамдар тобы жасаған адам өлтіруді ұйымдасқан топ жасаған қылмыс ретінде тану керек. Бұл ретте, қылмыстық топтың ұйымдастырушысы және басшысы ұйымдасқан қылмыстық топты құрғаны және оны басқарғаны үшін ҚК 235-бабының тиісті бөліктері бойынша және жасалуына тікелей өзі қатысқан не қылмыстық топтардың басқа қатысушыларымен жасалуы оның ниетімен қамтылған ҚК 96-бабы екінші бөлігінің ж) тармағы бойынша қасақана адам өлтіргені үшін жауаптылыққа тартылады.
. Өзіне немесе басқа адамдар үшін материалдық (мүліктік құқық, тұрғын үйге құқық және с.с.) пайда алу мақсатында не материалдық шығындардан (қарызды қайтару, көрсетілген қызметті төлеу, алимент төлеу, материалдық міндеттемелер мен төлемдер төлеу және т.с.с.) құтылу мақсатында жасалған адам өлтіру пайдакүнемдікпен жасалған қылмыс ретінде ҚК 96-бабы екінші бөлігінің з) тармағы бойынша саралануға жатады. Адам өлтіруді сыйақы алу үшін жасаған адамдардың әрекетін жалданып адам өлтіру ретінде ҚК 96-бабы екінші бөлігінің з) тармағы бойынша, ал осы адам өлтіруді ұйымдастырған немесе орындаушыны сыйақы үшін адам өлтіруге көндірген адамның әрекетін ҚК 28-бабының үшінші немесе төртінші бөліктері және 96-бабы екінші бөлігінің з) тармағы бойынша саралау керек. Егер кінәлінің ниеті қарақшылық шабуыл жасау немесе қорқытып алу және осы қылмыстарды жасау кезеңінде жәбірленушіге күш көрсету қолданған кезде оның өмірін қасақана жойса, онда әрекетті қылмыстар жиынтығы ретінде ҚК 96-бабы екінші бөлігінің з) тармағы және ҚК 179немесе 181-баптарының тиісті бөліктері бойынша саралау керек. Жалдаумен, қарақшылықпен немесе қорқытып алумен ұштасқан адам өлтіруді саралаған кезде - өлтіру пайдакүнемдік ниетпен жасалды деп қосымша саралау белгісін қолданудың қажеті жоқ. Егер мүлікті иемдену ниеті адамға қаза келтіргеннен кейін пайда болса және пайдакүнемдік мақсаты адам өлтіру себебі болмаса, онда жәбірленушінің өмірін қиғаннан кейін оның мүлкін иемденуге байланысты кінәлінің әрекеттерін бөтеннің меншігіне қарсы қылмыстар үшін жауапкершілікті көздейтін ҚК баптары бойынша, ал адам өлтіруді, саралау белгілерінің болуына байланысты ҚК 96-бабының тиісті бөліктері бойынша саралау керек. Адам өлтіруді қылмыстық қарулы топтардың (банда) ұйымдастырушылары, жетекшілері немесе қатысушылары жасаса, қылмыстарының жиынтығы бойынша ҚК 237-бабының тиісті бөліктері және ҚК 96-бабы екінші бөлігінің з) тармағы бойынша саралауға жатады. Қарақшылық шабуылды немесе қорқытып алуды жасыру мақсатында жәбірленушіге қатысты аталған қылмыстардан кейін қасақана құқыққа қарсы қаза келтіру осы әрекеттер үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық заң нормалары бойынша және ҚК 96-бабы екінші бөлігінің к) тармағы бойынша саралануға жатады.
. Бұзақылықтан туындаған адам өлтіруді және өзара жек көру қатынасы негізінде, ұрыс-керіс немесе төбелес кезінде жасалған адам өлтіруді ажырату қажет. Осы мәселені шешкен кезде кінәлі мен жәбірленушінің өзара қатынасын, жанжалдың негізін және себебін анықтау және ескеру, кімнің оны бастағанын, екеуінің әрекетінің белсенділігі мен сипатын және басқа да мән-жайларды анықтау қажет. ҚК 96-бабы екінші бөлігінің и) тармағы бойынша қоғамды көрінеу сыйламау, адамгершілік нормаларын өрескел бұзу және кінәлінің қылығы қоғамдық тәртіпке ашық қарсы тұру және кінәлінің айналадағыларға өзін қарсы қойып немесе оларға өзінің артықшылығын немесе жек көрушілігі ниетімен ұштасқан адам өлтіруді саралау керек. Осындай адам өлтіру көбінесе ешқандай негізсіз немесе адам өлтіру үшін маңызы шамалы себеп пайдаланылып жасалады. Егер бұзақылық пиғылмен бір адамды өлтірген кезде кінәлі басқа адамдардың денсаулығына қасақана ауыр не орташа ауырлықтағы зиян келтірсе, онда жасалған әрекеттерді тұтастай алғанда қылмыстардың жиынтығы бойынша ҚК 96-бабы екінші бөлігінің и) тармағы және бұзақылық пиғылмен денсаулыққа келтірілген зиян белгілері үшін жауапкершілікті көздейтін ҚК тиісті баптары бойынша саралау керек. Адам өлтіруге дейін де, кейін де жасалған және олармен біртұтас ниеттегі байланыста емес, бұзақылық ниетпен жасалған бұзақылық әрекеттер ҚК 257-бабының тиісті бөлігі бойынша дербес саралануға жатады. Егер, адам өлтіру денсаулыққа ауыр немесе орташа зиян келтіру, қызғаныш, кек алу, бас араздығы және өзара қатынастар негізінде пайда болған ниеттерден немесе ұрыс-керіс немесе төбелеске бастамашы болған жәбірленушінің заңға қарсы мінез-құлығынан туындаса, ол қоғамдық орындарда немесе басқа адамдардың қатысуымен жасалынғаны үшін ғана бұзақылық ниетпен жасалды деп қаралмайды.
Адам өлтіру, субъектінің немесе басқа адамның жаңа немесе бұрын жасалған адам өлтіруін жеңілдету және жасыру жолымен жәбірленушінің өмірін қиюға ұмтылу болып табылатын адам өлтіруді ҚК 96-бабы екінші бөлігінің к) тармағы бойынша және өз ниетін орындау үшін адам өлтіргенге дейін немесе кейін кінәлі жасаған қылмыс үшін жауапкершілікті көздейтін қылмыстық заң нормалары бойынша саралау керек. Адам өлтірудің аталған себебі белгілі болған кезде жәбірленушінің өзіне немесе басқа адамдарға қатысты жасырылып отырған қылмыстың немесе басқа қылмыстың жасалуы болжануы, осы қылмыс ауырлығы бойынша қандай санатқа жататыны, осы қылмыстардың жасалған уақыты мен тәсілі, жасырын қылмысты адам өлтірген субъектінің өзі немесе адам өлтіргеннен кейін жаңа қылмыс жасауға ниеті бар басқа адам жасады ма, жасалған жасырын қылмыс туралы тиісті органдарға хабар түсті ме, кінәлі адам өлтіру нәтижесінде өз мақсатына жетті ме, маңызды емес. Басқа қылмысты жасыру немесе оның жасалуын жеңілдету мақсатында жасалған адам өлтіруді саралау осы адам өлтірудің басқа себептерін және мақсатын көздейтін ҚК 96-бабы екінші бөлігінің б), з), и), л), м) тармақтары бойынша саралау мүмкіндігін жоққа шығарады.
Зорлау, нәпсіқұмарлық сипатындағы әрекеттерге ұштасқан адам өлтіру деп аталған қылмыстарды жасауға оқталу кезінде немесе оларды жасау процесінде жәбірленушіге қасақана қаза келтіруді ұғыну керек. Күш қолданып жасалған зорлау не жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері немесе аталған қылмыстарды жасауға оқталу, нақ солай жыныстық қатынас, жыныстық сипаттағы күштеу әрекеттері аяқталғаннан кейінгі жасалған әрекетті жасыру не көрсетілген қарсылық үшін кек алу мақсатында жәбірленушіге құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру қылмыстардың жиынтығы бойынша ҚК 96-бабының екінші бөлігінің к) тармағы бойынша және ҚК 120 немесе ҚК 121-баптарының тиісті бөліктері бойынша сараланады. Кінәлілердің аталған әрекеттерін ҚК 96-бабының екінші бөлігінің к) тармағы бойынша саралағанда қылмыстық процесті жүргізетін орган іс бойынша анықталған, ҚК 96-бабының екінші бөлігінің басқа тармақтарында және ҚК 120 немесе 121-баптарының тиісті бөліктерінде көзделген өзге де саралау белгілерін көрсетуі тиіс. Зорлау не нәпсіқұмарлық сипаттағы күш қолдану әрекет жасау не аталған қылмыстарды жасауға оқталу кезінде жәбірленушілердің денсаулығына қасақана жеңіл немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірілу, сондай-ақ жәбірленушінің денсаулығына абайсызда ауыр зиян немесе қаза келтірілу тиісінше ҚК 120 немесе 121-баптарының диспозициясымен қамтылады және қосымша саралауды талап етпейді. Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің бұйрығымен бекітілген сот-медициналық сараптама жүргізуді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес алынған сараптамалық қорытынды негізінде белгіленеді.
Адам өлтіруді ҚК 96-бабы екінші бөлігінің л) тармағы бойынша саралаған кезде кінәлінің әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық немесе қанды кек негізінде әрекет еткенін растайтын дәлелдер анықталуы керек. Атап айтқанда, кінәлі қанды кек алу дәстүрін танитын халық тобына жата ма, осы қылмыс жасағанға дейін адам өлтіру фактісі орын алды ма, кінәлі онымен туыстық қатынаста болды ма, оның туысының өмірін күштеп қиюды жәбірленушінің немесе оның туыстарының жасағаны қандай ақпарат көздерінен оған белгілі болды және басқа да мән-жайларды анықтау керек. Осы саралау белгісі бойынша адам өлтіруді саралауға негіз болатын адам өлтіру ниеті ретінде қанды кек алуды алдында кінәлінің туысын өлтіруге байланысты бұрын туындаған бас араздығы негізінде жасалған адам өлтіруден ажырату қажет. Әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік немесе діни өшпенділікке немесе жауласуға байланысты жасалған адам өлтіруді саралаған кезде жәбірленушінің халықтың белгілі бір бөлігіне тиістілігі, оның діни сенімі қылмысты жасауға себеп болғанын анықтау қажет. Бұл ретте, ҚК 96-бабы екінші бөлігінің л) тармағы бойынша адам өлтіруді саралау үшін қылмыстың құрбаны болған нақты адамға не қатарына жәбірленуші кіретін, қоғамда белгілі әлеуметтік жағдайға ие басқа дін, ұлт адамдарының белгісіз тобына қатысты жаулық немесе өшпенділік қатынасын анықтау жеткілікті.
. Адамның ағза мүшелері мен талшықтарын пайдалану мақсатында қасақана адам өлтіруді адамның ағза мүшелері мен талшықтарын алуға мәжбүрлеген кезде не оның ағза мүшелері мен талшықтарын күштеп алу нәтижесінде оны абайсызда өлтіруден айыру қажет, соңғылар үшін жауаптылық тиісінше КҚ 103-бабының үшінші бөлігінде және 113-бабының үшінші бөлігінде көзделген. Кінәлінің ниеті жәбірленушіні өлтіруге бағытталған, ал өлтірілген адамның ағза мүшелері мен талшықтарын пайдалану мақсаты оны жасаудың себебі болса, іс-әрекет ҚК 96-бабы екінші бөлігінің м) тармағы бойынша саралануға жатады. Мұндай мақсат оларды медициналық әрі өзге де мақсаттарда пайдалану (мысалы, адам етін жеу) ниетін көздейді. Бұл ретте, осы саралану белгісі бойынша адам өлтіруді саралау үшін өлтірілгеннен кейін өлген адамның ағза мүшелерін және талшықтарын нақтылы пайдаланған-пайдаланбағаны маңызды емес.
. ҚК-нің 96-бабы екінші бөлігінің н) тармағында көзделген саралау белгісі (бірнеше мәрте жасалған адам өлтіру) бойынша кінәлі адамға ҚК-нің 96-бабында көзделген, бiрде-бiреуi үшін сотталмаған немесе заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған жағдайда, екі және одан да көп әрекеттерді жасаған кездерде қолданылуы тиіс. Адам өлтіруді орындаушы адамның бірнеше мәрте адам өлтіргеніне байланысты мән-жайларының бар екені туралы оларға алдын ала белгілі болған жағдайларда ғана адам өлтіруді ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші адамдар ҚК 96-бабы екінші бөлігінің н) тармағы бойынша жауапты болады. Егер адам бірыңғай ниетпен тұтастырылмаған, бірнеше рет адам өлтірсе, олардың бірде біреуі үшін сотталмаса (ҚК 97-100-баптарында көзделген әрекеттерден басқа) және егер, бұл ретте, алдыңғы адам өлтіргені үшін қылмыстық жауапқа тарту мерзімі өтіп кетпесе, онда барлық әрекеттер ҚК 11-бабының бесінші тармағының талаптарына сәйкес ҚК 96-бабының екінші бөлігінің н) тармағы бойынша (негіз бар болған кезде және басқа да тиісті тармақтар бойынша) саралануы тиіс. Бұл ретте, уақыты бойынша бірінші жасалған адам өлтіруді ҚК 96-бабының бірінші немесе екінші бөлігі бойынша жеке саралау талап етілмейді. Адам өлтірген кезде және адам өлтіруге оқталған кезде әрбір іс-әрекет қылмыстардың жиынтығы ретінде жеке саралануы тиіс. Бірнеше мәрте жасалған адам өлтіруді екі немесе одан да көп адамдарды өлтіруден, қылмыстың субъективтік жағына байланысты ажырату қажет: егер бірнеше мәрте жасалуды құрайтын адам өлтірудің әрқайсысы жеке ниетпен қамтылған жағдайда, ондай әрекет ҚК-нің96-бабы екінші бөлігінің н) тармағы бойынша саралануға жатады; кінәлі адамның ниеті бірыңғай және әуелден екі немесе одан да көп адамдарды қасақана қаза ұшыратуға бағытталған болса, - әрекетті ҚК-нің 96-бабы екінші бөлігінің а) тармағы бойынша саралау керек. Сот қылмыстық істі қосымша тергеуге жіберместен кінәлінің әрекетін ҚК-нің 96-бабы екінші бөлігінің <<а>> тармағынан н) тармағына, не керісінше қайта саралауға құқылы.
. Адам өлтіруді ҚК-нің 96-бабы екінші бөлігінің о) тармағы бойынша саралау үшін кінәлінің қылмыс жасағанға дейін жәбірленушінің кәмелеттік жасқа толмағандығы жөнінде хабардар болуын анықтау қажет. Бұл ретте ҚК-нің 5-бабы үшінші бөлігінің талаптарына сәйкес аталған саралау белгісі осы белгіні белгілейтін заң қолданысқа енгізілгенге дейін (2010 жылғы 8 желтоқсанға дейін) адамды өлтірген айыпталушыға қолданылмайтынын назарда ұстау керек.
. Бір адам өлтіруді бірнеше саралау белгілері бойынша саралаған кезде бір мезгілде ҚК 96-бабы екінші бөлігінің б), з), и), к), л), м) тармақтарында көзделген саралау белгілерін тағуға жол берілмейтіндігін ескеру қажет.
Қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықты үрейлендіру не Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттің немесе халықаралық ұйымның шешім қабылдауына ықпал ету мақсатында адам өміріне қастандық жасалса не дәл сол мақсаттарда мемлекеттік немесе қоғамдық қайраткер қасақана өлтірілсе немесе оның мемлекеттік немесе өзге де саяси қызметін тоқтату мақсатында, сондай-ақ көрсетілген адамдар осындай қызметі үшін кек алу мақсатында өлтірсе іс-әрекет ҚК 233-бабының төртінші тармағы бойынша саралануы тиіс және жасалған әрекет ҚК 96-бабы бойынша қосымша саралауды талап етпейді.
Сот төрелігін немесе істі алдын ала тергеуді жүзеге асыратын адамның заңды қызметіне кедергі жасау немесе осындай қызметі үшін кек алу мақсатында оның өміріне қастандық жасау ҚК 340-бабы бойынша саралануы тиіс. Егер көрсетілген адамдардың өміріне қастандық жасау өзге шеттер бойынша және олардың қызметтік міндеттерін орындаумен байланысты болмаса, әрекет саралау белгілерінің бар болуына байланысты ҚК 96-бабының тиісті бөлігі бойынша саралануы қажет. Сот төрелігін немесе іс тергеуді нақты жүзеге асырмаған, бірақ кінәлі адамға өзін сондай етіп көрсеткен және қоғамдық тәртіпті қорғауға бағытталған әрекеттерді орындаған адамды өлтіру ҚК 96-бабы екінші бөлігінің б) тармағы бойынша саралануы тиіс.
. Қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ететін түзеу мекемелерінің қалыпты қызметінің тәртібін бұзу кезінде бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеп жатқан немесе тағайындалған бұлтартпау шарасына байланысты қамауға алынған не жаппай тәртіп бұзушылыққа қатысушы адамның адам өлтіруі, сондай-ақ билікті немесе қызмет өкілеттіктерін теріс пайдалануы кезінде адам өлтіру осы қылмыстарды жасағаны үшін жауаптылықты көздейтін ҚК баптарымен қамтылмайды, сондықтан ол ҚК 96-бабының тиісті бөліктері бойынша жеке саралануы қажет, ал кінәлінің барлық әрекеттері қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы тиіс.
. ҚК 97-бабы бойынша адам өлтіруді саралаған кезде анасының өзінің жаңа туған сәбиін босану кезінде немесе босанғаннан кейін өлтірген жағдайда осы бап бойынша жауапты болатынын ескеру қажет. Бұл жағдайларда, босанған әйелдің психикасына теріс әсер ететін (мысалы, әкесінің баладан бас тартуы, баланың некесіз туылуына туысқандарының айып тағуы, баланың әкесі немесе әйелдің туысқандары ана мен баланың өмір сүруі үшін материалдық жағдайдан бас тартуы және т.б.) маңызды мән-жайларды әйелдің психикасының бұзылу жағдайы деп түсіну қажет. Сәби туылғаннан кейін әйелдің психикасының бұзылуы, әдетте, оның жүйке жұмысының теріс процестерімен (депрессия, қорқыныш сезімі, желікпе көңіл-күйі және т.б.) сипатталады. Аталған психикалық бұзылушылықтарға байланысты әйелдің есінің дұрыстығын немесе есінің дұрыс еместігін анықтау үшін сот психологиялық-психиатриялық сараптама жүргізу қажет. Әрекетті ҚК 97-бабы бойынша саралаған кезде сот-медициналық сараптаманың педиатриялық өлшемдеріне сәйкес айқындалатын сәбидің жаңа туылғандығын ескеру қажет. Жаңа туылған кезеңі өтіп кеткеннен кейін сәбиді өлтіру ҚК 97-бабы бойынша сараланбайды, мұндай жағдайларда жауаптылық ҚК 96-бабы бойынша туындайды.
. Әрекетті ҚК 98-бабы бойынша саралаған кезде кінәлінің физиологиялық жан күйзелісінің бар-жоғы, оның кенеттен пайда болуы және жәбірленушінің әрекетімен байланысты болғаны қажетті шарт болып табылады. Жан күйзелісі жәбірленушінің күш қолдануынан, қорлауынан немесе ауыр балағаттауынан не өзге де заңға қарсы немесе моральға жат әрекетінен (әрекетсіздігінен) (жақын адамдарына қаза келтіру немесе денсаулығына зиян келтіру, оларды зорлау, өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу, асыра билік ету, қызмет бабын теріс пайдалану және т.с.с.) пайда болғанда, сондай-ақ жәбірленушінің ұдайы құқыққа қарсы немесе моральға жат мінез-құлқы, оның бірнеше мәрте жасаған құқыққа қарсы әрекеттері (ұдайы ұрып-соғу, азаптау) салдарынан туындаған ұзаққа созылған психиканы бұзатын жағдайда, олардың соңғысы адам өлтірудің себебі болып табылған кезде ғана жауаптылық ҚК 98-бабы бойынша туындайды. Бұл ретте, аталған заңға қарсы әрекеттер кінәлі адамның өзіне немесе оның жақын адамдарына қатысты жасалғаны маңызды емес. Жан күйзелісі жағдайы кінәлінің жан күйзелісін тудырған себепке байланысты өзін өзі ұстау және әрекет ету қабілетіне билік ететін қысқа мерзімді, интенсивті көңіл күйді білдіреді. Жәбірленушінің әрекеті мен кінәлінің жауап қайтару әрекеттері арасындағы уақыттың ұзақтығы ҚК 98 немесе 108-баптардың қолданылуын жоққа шығарады. Кінәлінің жан күйзелісі жағдайында болды ма және қанша уақыт болды деген мәселені анықтау үшін психологиялық-психиатриялық сараптама жүргізу қажет. Жан күйзелісі жағдайында адам өлтіру немесе денсаулыққа қасақана зиян келтіру тіпті ҚК 96-бабының екінші бөлігінде және 103-бабыныңекінші бөлігінде көрсетілген саралау белгілері бар болған жағдайда да ҚК 98-бабы немесе 108-бабы бойынша саралануға жатады.
. Басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіруді ҚК 96-бабы бойынша сараланбайтын абайсызда адам өлтіруден ажырату қажет, өйткені қылмыстық менмендік (әрекетті жасай отырып адам жәбірленушінің өлімі болуы мүмкін екендігін алдын ала біліп, бірақ еш негізсіз, жеңілтектікпен оны болғызбайтынына сенгенде) немесе қылмыстық немқұрайлылық (алайда, кінәлі істің мән-жайы бойынша өзінің әрекетінен жәбірленушінің өлімі болуы мүмкін екендігін алдын ала біле алатын және білуге тиіс бола тұра, алдын ала білмеуі) нәтижесінде жасалады. Бұл ретте, қылмыстық менмендік нәтижесінде қаза келтіру мен басқа адамға құқыққа қарсы қасақана, жанама ниетпен қаза келтіру субъективті жағымен өзара ерекшеленетінін ескеру қажет. Қылмыстық менмендік кезінде кінәлі тек жәбірленушінің өлімі болуы мүмкін екендігін алдын ала біледі және жеңіл ойлылықпен оны болғызбайтынына сенеді, ал жанама қасақаналықты ол өлімнің болуын қаламаса да, өлімнің болуы мүмкін екендігін ғана емес, сондай-ақ өлімнің болатындығын алдын ала біледі, бірақ оның болуын қаламаса да өлімнің болатынына саналы түрде жол береді не ол жәбірленушінің өлімін болдырмау үшін ешқандай шара қолданбастан өз әрекеттерінің зардаптарына немқұрайлы қарайды. Абайсызда адам өлтіру ҚК 101-бабы бойынша саралануы тиіс. Егер абайсызда адам өлтіру тиісті бапта саралау белгісі ретінде көрсетілсе, онда іс-әрекет, осы саралау белгісін пайдалана отырып, жасалған қылмыс үшін жауаптылықты көздейтін тиісті бап бойынша саралануы тиіс. Бұл ретте, ҚК 101-бабы бойынша қосымша саралау талап етілмейді. Абайсызда адам өлтіруді ҚК 23-бабына сәйкес жауаптылықты болдырмайтын (мысалы, адам басқа адамның өлімін алдын ала білмеген және алдын ала білуі мүмкін емес болған немесе өлім болуын алдын ала біліп, өзінің ойы бойынша өлімнің болуын болдырмау үшін барлық қажетті шараларды қолданғанын, бірақ өлім оның өзіне байланысты емес себептермен болған кезде) жазықсыз адам өлтіруден ажырату қажет.
Абайсызда қаза келтіру, сондай-ақ азаптауды қолданған кезде денсаулыққа ауыр, ауырлығы орта немесе жеңіл зиян келтіру ҚК 141-1-бабының тиісті бөліктерінің диспозициясын қамтиды және ҚК 101, 103, 104-баптары бойынша қосымша саралауды талап етпейді. Егер азаптауды қолданған уақытта жәбірленушіге қасақана қаза келтірілсе, әрекет қылмыстардың жиынтығы бойынша әрбір қылмыстың саралау белгілерінің бар-жоғына қарай ҚК 141-1 және 96-баптарының тиісті бөліктері бойынша саралануға жатады..
. ҚК 102-бабының диспозициясына сәйкес, қорқытудың, адамдық қасиетін ұдайы кемсітудің, қатыгездікпен қараудың, кінәлінің жәбірленушіні қудалау немесе қорлаудың, кінәлінің осы әрекеттері және жәбірленушінің өзін-өзі өлтіруі арасындағы себепті байланыстың бар-жоғы өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізгені үшін жауапкершіліктің міндетті шарты болып табылады. Бұл ретте, егер жәбірленуші кінәлі адамға материалдық немесе өзге де тәуелділікте болған болса, әрекет ҚК 102-бабының екінші бөлігі бойынша саралануға жатады. Өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізудің субъективті жағы жоғарыда аталған әрекеттерді жасаған кездегі қасақаналықпен сипатталады және қылмыс нәтижесіне абайсыздық нысанын көрсетеді. Кінәлі жоғарыда аталған әрекеттерді жәбірленушіге өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу жолымен қаза келтіру ниетінде жасаса және ол осындай нәтиженің туындауын қаласа, әрекетті ҚК 96-бабының тиісті бөліктері бойынша қасақана адам өлтіру ретінде саралау қажет.
Адамға заңға қарсы қасақана қаза келтіруді абайсызда қаза келтіруге әкелген, денсаулығына ауыр зиян келтірумен ұштасқан басқа қасақана жасалған қылмыстардан ажырату, кінәлі ниетінің бағытын, оның жәбірленушіге қаза келтірген - өз әрекетінің нәтижелеріне субъективті қатынасын айқындау арқылы ажырату қажет. Қылмыстың субъективті жағы мен кінә нысанын айқындай отырып, жасалған қылмыстың барлық мән-жайының жиынтығын, атап айтқанда, кінәлінің және жәбірленушінің өзара қатынасының сипатын, қылмыс жасаудың тәсілі мен қаруын, жарақаттардың және өзге де дене зақымдарының санын, сипатын және жойылуын, қылмыс субъектісінің заңға қарсы әрекетін тоқтату себебін және тағы сол сияқты, сондай-ақ оның қылмыс жасағанға дейінгі және қылмыс жасағаннан кейінгі мінез-құлқын ескеру қажет. Кінәлінің тікелей немесе жанама қасақаналықпен әрекет еткенін, өз әрекетінің құқыққа қайшы екенін білгенін, адам қазасы түрінде қоғамға қауіпті зардаптың туындауын алдын-ала білгенін және соны қалағанын (тікелей қасақана кезінде) не өз әрекетінің осындай нәтижесіне саналы түрде жол бергенін және осыған немқұрайлы қарағанын (жанама қасақана кезінде) анықтаған кезде әрекет ҚК 96-бабының тиісті бөліктері бойынша саралануға жатады (ҚК 97-100-баптарында көзделген мән-жайлар кезінде қаза келтірген жағдайлардан басқа). Егерде, кінәлі қасақана қылмыс жасаған кезде өз әрекетінің құқыққа қайшы екендігін және жәбірленуші қазасының туындауы мүмкіндігін алдын-ала білсе, алайда оның осындай зардапқа қатынасы абайсыздықпен сипатталса, онда кінәлінің әрекеті абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіргені үшін жауапкершілікті көздейтін ҚК 103-бабының үшінші бөлігі бойынша саралануға жатады.
Адам денесі талшықтарының анатомиялық тұтастығын құқыққа қарсы бұзу не органдардың зақымдануына немесе олардың қалыпты жұмыс істеуін бұзуға әкеп соққан өзге де әрекеттерді адам денсаулығына келтірілген зиян деп ұғыну керек. Денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрінің бұйрығымен бекітілген>>Сот-медициналық сараптама жүргізуді ұйымдастыру ережелеріне сәйкес сот-медициналық сараптама жүргізу жолымен айқындалады. ҚІЖК 241-бабына сәйкес, мұндай сараптаманы жүргізу міндетті болып табылады, ал оның қорытындысы мұқият зерттелуге және басқа дәлелдемелер жиынтығымен бірге бағалануға жатады. ҚК 103-бабының екінші бөлігінде көрсетілген саралау белгілері бойынша денсаулыққа келтірілген ауыр зиянды саралаған кезде олар мағынасы бойынша ҚК 96-бабының екінші бөлігінде көрсетілген осыған ұқсас белгілерге сәйкес екенін назарға алу керек.
Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы бағытталған қылмыстар үшін жаза тағайындаған кезде соттар оларды жасаған кездегі барлық мән-жайлардың жиынтығын: қасақаналық түрін, ниеті мен мақсатын, тәсілін, қылмыс жасау жағдайын және сатысын, туындаған зардаптың ауырлығын, кінәлінің жеке басын, жауапкершілік пен жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлардың болуын ескеруі тиіс. Бұл ретте, әрекетті ҚК тиісті баптарының диспозициясының тармақтарында көрсетілген бірнеше саралау белгілері бойынша саралаған кезде жаза жеке әрбір тармақ бойынша емес, ҚК баптарының тиісті бөліктері бойынша бір рет тағайындалатынын назарға алу керек.
Тақырып 9
ҚАРАҚШЫЛЫҚ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ БАСҚА ҰҚСАС
ҚЫЛМЫСТАРДАН АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
Дәріс мақсаты: Қылмыстардың айырмашылығын талдау және саралау
Сурақтар:
1.Қарақшылық қылмыс
2.Басқа ұқсас қылмыстар
1.Сот тәжірибесі көрсеткендей, соттар әрқашанда қарақшылықты үқсас қылмыстардан
дүрыс ажыратпайды. Кейбір кездері қарақшылықты пайдакүнемдік адам өлтіруден және
бандитизмнен дүрыс ажыратпаудан сот қателіктері көп кездесіп жатады. Сонымен қатар сот
тәжірибесінде қарақшылықты тонаумен жиі шатастырады. Кей жағдайларда қарақшылықты
өзінше билік етумен және қорқытып алушылықпен шатастыру да болады. Бірақ заң
саралауды дҧрыс жҥргізуді талап етеді. Осы негіздерді есепке ала отырып, қарақшылықты
басқа ҧқсас қылмыстардан ажыратудың теориялық маңызымен қатар, тәжірибелік маңызы
да бар деп есептеймін.
Қарақшылық және бандитизм қылмысының айырмашылығын қарастырып кӛрейік.
Кейбір объективтік белгілеріне қарай қарақшылық бандитизммен ҧқсас болып келеді.
Бандитизм де қарақшылық сияқты бӛтеннің мҥлкін иелену мақсатында кейбір адамдарға
шабуыл жасау тҥрінде болуы мҥмкін.
Бандитизм топ болып жасалған қарақшылықпен ӛте ҧқсас болғандықтан, сот
тәжірибесінде кӛптеген қиындықтар тудырады. Сот тәжірибесында бандитизмнің белгілері
бар қылмысты қарақшылық ретінде санау жағдайлары кездеседі. Сондықтан бҧл
қылмыстарды жақсы ажырату керек, ӛйткені, бандитизм қарақшылықтан гӛрі қауіпті қылмыс
болып табылады, яғни ол қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталған.
Қылмыстық-қҧқықтық әдебиеттерде бандитизм мен қарақшылықты зерттеуге біраз
жҧмыстар арналған. Бірақ, бҧл қылмыстарды ажыратуда әртҥрлі талқылау беріледі.
Қарулы шайкамен жасалған қарақшылықты, оған заң аса ауырлататын мән-жайларда
неғҧрлым қатаң жаза қолданғандықтан, кейбір заңгерлер оны бандитизммен бірге
қылмыстардың жиынтығы ретінде саралау керек деген ҧсыныс енгізді 1. Мҧнда қарулы
шайкамен жасалған қарақшылықты банда тҥсінігімен біріктіреді, ал негізі кез келген емес,
тек тҧрақты қарулы шайканы ғана банда ретінде қарастыруға болады.
Басқа зерттеушілер болса, бҧл тҥсініктерді біріктірген жоқ. Олар бандитизмнің
белгілеріндегі әрекеттерді екі бӛлек қылмыс қҧрамы ретінде қарастырды - қарақшылық
және бандитизм 2.
Біздің ойымызша, егер бандиттік шабуыл жасау, мемлекеттің мҥлкін, болмаса
адамдардың мҥлкін иемдену мақсатында жҥзеге асырылса, онда ол толық бандитизмнің
қҧрамын беріп тҧр. Сондықтан, оны қарақшылық және бандитизм ретінде қылмыстардың
жиынтығымен саралаудың еш қажеттілігі жоқ.
Қарақшылық пен бандитизмнің арасындағы ерекшелікті ең бастысы объектісі арқылы
ажырату керек. Бандитизм қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
бағытталған, ал қарақшылық меншікке қарсы бағытталған.
Бандитизм қарақшылықтан қҧрамындағы объективтік және субъективтік жақтарының
бірқатар белгілерімен ажыратылады. Банда - бҧл екі немесе одан да кӛп адамдардың бір немесе
одан да кӛп шабуыл жасау ҥшін ҧйымдасқан тҧрақты, қарулы сыбайластық болып
табылады. Сонымен қатар объективтік жағына банда қҧрып, сол сияқты банданы басқару да
жатады.
Банданың келесі міндетті белгілері бар:
1. екі немесе одан да кӛп адамдардың болуы;
2. қаруланғандық (кем дегенде бір банданың қатысушысы);
3. қылмыстық сыбайластықтың тҧрақтылығы;
4. мақсат - адамдарға және ҧйымдарға шабуыл жасау.
Тек жоғарыда аталған белгілердің барлығы болғанда ғана әрекетті бандитизм ретінде
саралауға болады.
Бандитизмдегі қаруланғандыққа банда мҥшелерінің кем дегенде біреуінде қарудың
болуы жатады. Бандиттік шабуыл жасағанда қару қолданылды ма, жоқ па, еш маңыз
болмайды.
Тәжірибеде мынандай жағдайлар кездеседі: белгілі бір қарулы топ біраз уақыттың
ішінде бірнеше қарулы шабуыл жасайды, бірақ олар банда болып табылмайды. Мысалы, егер
қаруланған қылмысқа қатысушылар бір дегенде екі немесе ҥш адамға шабуыл жасауға
келіссе, бірақ олардың әрекеті белгілі бір уақытша эпизоттық жағдайда болса, және оған
қатысушылармен алдын ала ол әрекет жоспарланбаса, онда мҧндай топты банда деп
қарастыруға болмайды. Мҧндай топ тҧрақты деп танылмайды, яғни кез келген уақытта
ыдырап кетуі мҥмкін. Сондықтан мҧндай шабуыл сараланған қарақшылықты береді.
Бандитизмде кӛбінесе қатысушылар, аса қауіпті рецидивистер арасынан алынады,
сондықтан ол қауіпті болып табылады. Бандитизм, егер тӛмендегі әрекеттердің біреуі болса,
аяқталған деп танылады:
1) қарулы банда қҧру (қылмыс банданы қҧрған сәттен бастап аяқталды деп танылады);
2) қарулы бандаға қатысу (қылмыс бандаға кірген сәттен бастап аяқталады, яғни
қылмыс жасауға келісім берген сәттен);
3) мемлекеттік немесе қоғамдық ҧйымдарға немесе азаматтарға бандамен шабуыл
жасауға қатысу (қылмыс шабуылды бастаған сәттен бастап аяқталған деп есептеледі).
Ал қарақшылық болса, тек шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталған деп танылады.
Қарақшылыққа дайындалуға байланысты белгілі бір әрекеттерді жҥзеге асырса, онда сот
қарақшылыққа дайындау ретінде саралауы мҥмкін.
Қарақшылық бандитизмнен субъективтік жағынан да ажыратылады. Бандитизм
қарақшылық сияқты тек қана тікелей қасақаналықпен жҥзеге асырылады, бірақ
бандитизмдегі қасақаналық қарақшылықтағыдан ӛзгеше. Бандитизмде кінәлі ӛзінің қоғамдық
тәртіпке қарсы ерекше қауіпті қылмыс жасауға ҧйымдасқан, қарулы, қҧқыққа қайшы
қауымдастықтың (банданың) мҥшесі екенін біледі. Ал қарақшылықта, қылмыскер ӛзінің
шабуылдың қатысушысы екенін (топ болып жасаған қарақшылықта) оның қылмыстық
қауымдастық емес екенін біледі. Сонымен қатар қаруланған банда да ммелекеттік, қоғамдық
мекемелердің немесе ҧйымдардың мҥлкін иемдену мақсатымен қатар басқа да мақсаттар
болуы мҥмкін. Ал қарақшылықта әрқашанда мҥлікті иелену мақсаты болады.
Сонымен қарақшылықпен бандитизмнің негізгі айырмашылығы мынада:
1) қарақшылық меншікке қарсы бағытталған қылмыстарға, ал бандитизм қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке қарсы бағытталған қылмыстарға жатады;
2) бандитизм, оны қҧрған сәттен бастап аяқталған деп есептеледі, ал қарақшылық -
адамға шабуыл жасаған сәттен бастап аяқталған деп танылады;
3) бандитизмде міндетті тҥрде тҧрақты, қаруланған қылмыстық сыбайластық (банда)
болуы керек, ал қарақшылықта ол қаруланған топпен немесе бір адаммен жҥзеге асырылуы
мҥмкін;
4) қарақшылық әрқашанда бӛтеннің мҥлкін иелену мақсатында жасалады, ал
бандитизмде пайдакҥнемдік мақсаттан басқа, тҥрлі мақсаттар болуы мҥмкін (мысалы,
мҥлікті жою, зорлау, ӛлтіру және т.б.).
Енді қарақшылық және тонау қылмысының айырмашылығын қарастырып кӛрейік.
2. Қарақшылық пен тонау, нақтылап айтқанда күш қолданып жасалған тонау бір-бірімен өте үқсас болып келеді соны дүрыс саралау.
Сондықтан да сот тәжірибесінде қарақшылықты тонау деп, ал тонауды
қарақшылық деп саралау жиі кездесіп жатады.
Тонауды біз қарақшылықтың қҧрамын талдағанда қарастырғанбыз. Бірақ ол толық
талдауды қажет етеді, яғни тонауды қарақшылықтан нақты белгілері арқылы ажырату керек.
ҚР ҚК-нің 178-бабында тонау дегеніміз - бӛтен мҥлікті ашық ҧрлау деп анықтама
берілген. Оның қоғамдық қауіптілігі меншікке қҧқықты бҧзуынан кӛрініс табады.
Тонаудың (кҥш қолданып тонағанда) қарақшылықпен ҧқсас жері, ол объектісінде,
яғни оның объектісі - меншік, ал қосымша тікелей объект ретінде денсаулық алынады. Бірақ,
айырмашылығы қарақшылықтың объектісі меншік және ӛмір мен денсаулық. Мҧнда екі
объектінің де болуы шарт, ӛмір және денсаулық қарақшылықтың екінші маңызды объектісі
болып табылады. Тонаудың қҧрамы қҧрылымы жағынан материалды, сондықтан да бҧл іс-
әрекеттің объективтік жағын:
а) қоғамға қауіпті әрекеттер;
б) қоғамға қауіпті салдарлар;
в) солардың арасындағы себепті байланыс қҧрайды.
Ал қарақшылық қҧрамы қҧрылымы жағынан формальді болып табылады. Мҧнда
зиянның орын алуы міндетті емес.
Тонау қарақшылықтың жеңіл түрі десе де болады. Мысалы, ӛмірге және денсаулыққа
қауіпті емес кҥш қолдану арқылы тонау, айыптының мҥлікті ӛзінде ҧстап қалу мақсатында
қарақшылыққа ҧласуы мҥмкін, яғни ӛмірге және денсаулыққа қауіпті кҥш қолданылуы
мҥмкін.
Жәбірленушінің денсаулығы мен ӛмірі ҥшін қауіпті емес кҥш қолдану деп - кіші-
гірім жарақат, қанталау, дене тырналуы тҥрінде денсаулыққа келтірілген жеңіл зиянды
тҥсіну керек. Адамның жанына бататын, бірақ жарақат қалдырмайтын ҧрып-соғу немесе
ӛзгедей кҥш қолдану әрекеттері де сондай зорлыққа жатады. Бӛтен мҥлікті иелену ҥшін
жәбірленушіні бостандықтан айыру немесе бостандығын шектеу, байлап тастау, үстап түру
және басқадай да айыпты қолданған әрекеттер де денсаулыққа немесе ӛмірге қауіпті емес
зорлықтар қатарына жатады.
Сол сияқты жәбірленушінің организміне, оның еркінсіз ӛмірі мен денсаулығына қауіпті
емес кҥшті әсер ететін улы, есеңгірететін заттарды енгізу тонау ретінде сараланып, ал егер ол
оның ӛмірі мен денсаулығына қауіпті болса, ол қарақшылық ретінде саралануға тиіс
Сонымен қарақшылық пен тонаудың негізгі айырмашылығы мынада:
1) тонаудың объектісі - меншік, қосымша объектісі ретінде (кҥш қолданып
тонағанда) адамның денсаулығы болуы мҥмкін, бірақ бҧл әрқашанда 2 объекті бірдей
болады дегенді білдірмейді, тонау кҥш қолданбай да жасалына береді. Ал қарақшылықта
міндетті тҥрде екі объектінің де болуы керек;
2) тонаудың құрамы құрылымы жағынан материалды, яғни міндетті түрде залалдың
орын алуы шарт. Ал қарақшылық формальдік құрамға жатады, яғни мүнда залалдың орын
алуының қажеттілігі жоқ, тек шабуыл жасаған сәттен бастап қылмыс аяқталған деп деп
танылады;
3) күш қолданып жасалған тонау қарақшылықтағы сияқты физикалықпен қатар
психикалық та болуы мҥмкін. Бірақ ол адам ӛмірі мен денсаулығына қауіпті емес болуы
керек. Ал қарақшылықта кҥш қолдану адам ӛмірі мен денсаулығына қауіпті болып
табылады, яғни қарақшылық қоғамдық қауіптілігі жағынан ауыр болып келеді.
Енді қарақшылық және пайдакҥнемдік адам ӛлтіру қылмысының айырмашылығын
қарастырып кӛрейік. Бӛтеннің мҥлкін иелену мақсатында адам ӛлтіру, екі бӛлек қылмысты
қҧрайды.
Мҧндай саралау, ауыр қылмысты, одан неғҧрлым жеңіл ӛзіне сіңіре алмайтындықтан
болып отыр. Қазіргі қылмыстық кодексте тек ӛмірге және денсаулыққа қауіпті кҥш кӛрсету
туралы айтылған. Бірақ ӛмірге қауіпті және ӛмірін қию бір тҥсінік емес екенін есте сақтау
керек.
Профессор Н.И. Загородниковтың айтуы бойынша --қасақана адам ӛлтіру ауыр
қылмыс ретінде одан жеңіл, яғни қарақшылық сияқты қылмыстың бір бӛлігі бола алмайды.
Сондықтан бӛтеннің мҥлкін иелену мақсатында адам ӛлтіру, адам ӛлтірудің сараланған
қҧрамын береді. Сонымен қатар, ғалымның ойы бойынша, бӛтеннің мҥлкін иелену
мақсатымен шабуыл жасауда, жәбірленушіге ӛлім әкеп соқса, онда ол пайдакҥнемдік
мақсаттағы адам ӛлтірудің қҧрамын бере алмайды. Сондықтан, бӛтеннің мҥлкін иелену
мақсатында шабуыл жасау, қосымша қарақшылық қҧрамымен саралауды қажет етеді
Шабуыл жасаумен ҧштасқан адам ӛлтіруді қарақшылық және пайдакҥнемдік адам
ӛлтіру деп саралаудың тәжірибелық маңызы зор. өйткені, адам ӛлтірудің сараланған қҧрамы
ҥшін он жылдан жиырма жылға дейін немесе өмір бойына бас бостандығынан айырылады.
Сондықтан адам ӛлтірудегі санкция қарақшылықтағыға қарағанда ауыр болып табылады.
Сонымен қатар ҚҚ-тің 2 бӛлімінің санкциясы балама ретінде ӛмір бойына бас
бостандығынан айыруды кӛздейді.
Егер пайдакҥнемдік адам ӛлтіру шабуылсыз басталған болса, онда ол ҚК-тің 96-
бабының 2-бӛлігі бойынша саралануы тиіс. Егер, қарақшылық шабуыл жасалғаннан соң,
адам қасақана ӛлтірілсе, онда ол пайдакҥнемдік адам ӛлтірумен қатар, қарақшылықпен де
саралануы тиіс. Сонымен бірге, қарақшылық жасаудағы адам ӛлтіру ойының басталуының
еш маңызы жоқ. Ол шабуыл жасау алдында немесе оны жасау процесінде болуы мҥмкін.
Мҧндағы маңыздылық, тек кінәлінің бӛтеннің мҥлкін иелену ойы адам ӛлтіру
басталғанға дейінгі болғанын анықтау керек. Егер жәбірленушінің мҥлкін иелену ойы
кінәліде оны ӛмірден айырған соң пайда болса, онда ол қарақшылық қҧрамын береді.
Сот тәжірибесі және теория пайдакҥнемдік мақсатпен адам ӛлтірудің келесі тҥрлерін
ажыратады: мҧра алу мақсатында адам ӛлтіру, қарыздан немесе алимент ӛндіруден босату,
тҧрғын алаңға қҧқық алу, қызметті иелену, сыйақыға адам ӛлтіру және т.б. адамға шабуыл
жасауды жоққа шығаратын адам ӛлтіру (улап, тҧншықтырып, қылқындырып, газбен және
т.б.).
Пайдакҥнемдік мақсатпен адам ӛлтіру сияқты, ҥйде бір-бірінің мҥлкін иелену
мақсатында ӛлтіру де бағалануы тиіс.
Кейбір авторлар пайдакҥнемдік адам ӛлтіру мен қарақшылық шабуылы кезіндегі адам
ӛлтіруді ажыратуда мынандай тҧжырымды ҧстанады, яғни шабуыл егер ашық жасалса,
қарақшылық деп, ал егер жасырын жасалса - пайдакҥнемдік адам ӛлтіру деп қарастырады.
Мҧндай кӛзқарасты А.А. Пионтковский және М.М. Исаев ҧстанды 5.
Осы жағдайларды негізгі ала отырып, қарақшылықтағы адам ӛлтірумен
пайдакҥнемдік адам ӛлтірудің арасындағы айырмашылықты мынадан кӛруге болады:
1. Қарақшылықпен адам ӛлтіруде әрекет әрқашанда адамға шабуыл жасау арқылы
жҥзеге асырылады, ал пайдакҥнемдік адам ӛлтіруде әрекет әрқашанда шабуыл тҥрінде
болмауы мҥмкін.
2. Қарақшылық шабуылы кезіндегі адам ӛлтіруде екі бӛлек қылмыс қҧрамы болады
және олар қылмыстардың жиынтығы бойынша сараланады, ал пайдакҥнемдік адам ӛлтіру,
қарақшылық шабуылы болмағанда, тек бір ғана баппен сараланады.
Ал енді қарақшылық пен бҧзақылық қылмысының айырмашылығын қарастырып
кӛрейік. Қарақшылық пен бҧзақылықтың объективтік жағынан, ҧқсас болуы, кейбір
жағдайларда оны соттардың дҧрыс бағаламауына әкеліп соқтырады.
Бҧзақылықтың объектісіне байланысты Н.Д. Дурманов былай дейді: --Бҧзақылықтың
объектісі - бҧл қоғамдық қауіпсіздік және қоғамдық тәртіпті сақтау. Бірақ бҧзақылар кӛп
жағдайда адамның денсаулығына және оның меншігіне қол сҧғады‖ 6. Бірақ олар бҧл
объектілерге қол сҧқпауы да мҥмкін. Ал қарақшылық міндетті тҥрде адамның ӛмірі мен
денсаулығына және меншікке қол сҧғады.
Бҧл қылмыстардың ерекше айырмашылығын объективтік жағынан кӛруге болады.
Бҧзақылық бҧл қоғамдық тәртіпті анық бҧзудың және қоғамды қҧрметтемеудің
белгісі. Ал қарақшылық болса, жәбірленушінің мҥлкін иелену мақсатында, ӛмірі мен
денсаулығы ҥшін қауіпті кҥш қолданудан немесе осы сияқты кҥш қолданамын деп қорқыту
81 арқылы шабуыл жасаудан кӛрініс табады. Сондықтан бҧл жердегі шабуыл жасау - мҥлікті
иеленудегі мақсатқа жету қҧралы болып табылады.
Субъективтік жағынан қарақшылықта кінәлі бӛтен біреудің мҥлкін иемдену мақсатын
кӛздейді. Сондықтан мҧнда қылмыскерлер таңдауды кӛп жасайды. Олар ӛзінің қҧрбанын
қарастырады, оның артынан аңдиды, тҥсетін пайданы бағалайды және тек осыдан соң ғана
шабуыл жасайды. Ал бҧзақылықта ондай емес. Бҧзақыға оның қҧрбаны кім болса да бәрі
бір. Ол қарақшылықтағы сияқты мақсаттарды кӛздемейді. Сонымен қатар олардың
әрекеттерінің қасақаналығының мазмҧны жағынан да ажыратуға болады. Қарақшылықта,
пайдакҥнемдік мотив арқылы бӛтеннің мҥлкін иемдену мақсатында қасақаналық тек тікелей
болады. Ал бҧзақылықта тікелей қасақаналықпен қоса жанама да болуы мҥмкін.
Сонымен қарақшылық пен бұзақылықтың негізгі белгілерін анықтай келе, оның
негізгі айырмашылықтары мынада:
1)бұзақылықтың объектісі қоғамдық тәртіп және қоғамдық қауіпсіздік, ол
қарақшылықтың негізгі объектілері - меншік, жәбірленушінің ӛмірі мен денсаулығы;
2) қарақшылықта кҥш қолдану, бӛтеннің мҥлкін иелену мақсатына жету қҧралы
болып табылады. Ал бұзақылықта мұндай мақсат жоқ.
Қарақшылық және өзінше билік ету қылмысының айырмашылығын қарастырып
кӛрейік. өзінше билік ету өзінің объективтік жағынан қарақшылықпен ҧқсас болып келеді.
Бірақ субъективтік жағынан алғанда ӛзінше билік етуде кінәлінің әрекеті қарақшылықтан
елеулі тҥрде ажыратылады.
өзінше билік ету бӛтеннің мҥлкін талан-тараждау мақсатында емес, оның анық
немесе шамаланған қҧқығы бар мҥлікті иелену мақсатында жҥзеге асырылады. Сондықтан
ӛзінше билік ету пайдакҥнемдік қылмыс болып табылмайды.
өзінше билік етудің объектісі мемлекеттік аппараттың қалыпты қызмет атқаруы. Заң
бойынша тікелей объектісі - Қазақстан Республикасында жеке және заңды тҧлғалардың
қҧқықтары мен мҥдделерін жҥзеге асыру және қорғау тәртібі табылады. Ал
қарақшылықтың объектісі меншік және адамның ӛмірі мен денсаулығы.
өзінше билік ету қарақшылыққа қарағанда жеңіл қылмыс болып табылады.
Сондықтан заң шығарушы оған жеңіл санкция қарастырған.
өзінше билік ету мен қарақшылықтың негізгі белгілерін мынадан кӛруге болады:
1) қарақшылыққа қарағанда ӛзінше билік етудің объектісі мемлекеттік аппараттың
қалыпты қызмет атқаруы болып табылады және ол басқару тәртібіне қарсы қылмыстарға
жатады;
2) өзінше билік ету пайдакҥнемдік қылмыс болып табылмайды. Ӛйткені, онда ол
өзінің мүліктік және мүліктік емес сипаттағы анық немесе шамаланған құқығын жүзеге
асырады, яғни белгіленген тәртіпті бұзады. Ал қарақшылық пайдакүнемдік қылмысқа
жатады.
Қарақшылық және қорқытып алушылық қылмысының айырмашылығын қарастырып
кӛрейік. Қорқытып алушылық қарақшылыққа ӛте жақын болып келеді, сондықтан олардың
айырмашылығын объектісінен және объективтік жағынан кӛруге болады.
ҚР Қылмыстық кодексінің 181-бабы қорқытып алушылыққа мынадай анықтама
берген, яғни қорқытып алушылық, бӛтен мҥлікті немесе мҥлікке қҧқықты беруді немесе
кҥш қолданумен не бӛтен мҥлікті жоюмен немесе бҥлдірумен қорқыту арқылы мҥліктік
сипаттағы басқа да іс-әрекеттер жасауды талап ету, сол сияқты жәбірленушіні немесе оның
туыстарын масқаралайтын мәліметтерді таратумен не жәбірленушінің немесе оның
жақындарының мҥдделеріне елеулі зиян келтіруі мҥмкін ӛзге де мәліметтерді жариялау.
Осы кӛрсетілген анықтамадан кӛретініміз, қорқытып алушылық, қарақшылыққа қарағанда
кӛптеген адамдардың мҥліктік қҧқықтарына қол сҧғады. Оның объектісі - меншік, ал заты -
мҥлік және мҥліктік сипаттағы қҧқықтар. Сонымен қатар бҧл қылмыстың объектісі
- жәбірленушінің жеке басы да болады, яғни қылмыс кҥш қолданамын деп қорқытудан
болмаса, масқаралаймын деп қорқытудан тҧрады.
Қарақшылықта кҥш қолдану тікелей мҥлікті иемдену мақсатында бағытталса,
қорқытып алушылыққа қылмыскерлер мҥлікпен қоса, сол уақытта жәбірленушіде жоқ
мҥлікке қҧқықтарды да талап етуі мҥмкін. Ол сонымен қатар, оның пайдасына мҥліктік
сипаттағы белгілі бір әрекеттерді жасауды да талап ете алады 7.
Қорқытып алушылықтың объектісі ҥлкен топтағы адамдардың игіліктерін де ӛзіне
қосады. Мысалы, кінәлі адамның ар-ожданына, қадір-қасиетіне қол сҧға алады. Ал,
қарақшылықта ол жоқ. Сонымен қатар қарақшылықта кҥш қолдану жәбірленушінің ӛмірі
мен денсаулығына қарсы бағытталған, ал қорқытып алушылықта адам ӛмірінен басқа оның
оның денсаулығына, бостандығына кінәлі тиісе алмайды 8. Объективтік жағынан
қарақшылық пен қорқытып алушылық кҥш қолдану арқылы ажыратылады. Қарақшылықта
физикалықпен қоса, психикалық кҥш қолдану да орын алады. Ал қорқытып алушылықта -
тек психикалық кҥш қолдану болады. Сонымен қатар мҧндағы кҥш қолдлану заңдағы
анықтамаға сәйкес кең ауқымды болып табылады. Мүнда психикалық әсер ету әртҥрлі
болады, яғни ол жәбірленушінің ӛзін немесе оның туыстарын масқаралайтын мәліметтерді
тарататын, кҥш қолданамын, мҥлікті қҧртамын деп жҥзеге асырылады. Ал қарақшылықта
айыпты тек физикалық күш қолданамын деп қорқыта алады.
Қарақшылықта, егер жәбірленуші кінәлінің талабын сол уақытта орындамайтын
болса, онда жәбірпленушінің ӛмірі мен денсаулығына кҥш кӛрсету қаупі туындайды, яғни
оған физикалық кҥш қолдану сол уақытта жҥзеге асырылуы мҥмкін. Ал қорқытып
алушылықта, егер жәбірленуші кінәлінің талабын орындамайтын болса, онда оған болашақта
кҥш қолданылуы мҥмкін. Бүл осы қылмыстарды ажыратудың белгісі.
Егер қорқытып алушы жәбірленушіге қорқыту кезінде кҥш қолданса, онда айыпты
қорқытып алушылық, қарақшылық немесе тонау, (кҥш қолдану дәрежесіне қарай) ретінде
жауапқа тартылады. Бҧл ереже, тек бӛтеннің мҥлкін иелену қҧралы ретінде кҥш
қолданғанда ғана қолданылады. Егер ол, мысалы, мҥлікті беруден жәбірленуші бас
тартқанда кек алу мақсатында жҥзеге асырылса, онда ол бҧл қылмысты бермейді.
Қылмыстың аяқталуына қарай да бҧл қылмыстар бір-бірінен ажыратылады.
Қарақшылықтың аяқталуы шабуыл жасау сәтінен басталса, қорқытып алушылықта, кінәлі
мҥлікті беру туралы талап қойған сәттен бастап аяқталады.
Субъективтік жағынан бҧл екі қылмыс та тікелей қасақаналықпен жасалады, бірақ
оның мазмҧны әртҥрлі. Қарақшылық кезінде шабуыл жасаушы ӛз алдына қҧрбанының
нақты заттарын иелену мақсатын алға қойса, қорқытып алушылықта ол жәбірленушіде жоқ
мҥлікті иелену мақсатын ӛз алдына қояды. Қарақшылықта шабуыл жасаушы затты, ақшаны
және басқа да заттарды иеленуді қаласа, қорқытып алушылықта ол онымен қоса мҥліктік
қҧқықтарды иеленуді кӛздейді және оның пайдасына осы әрекеттерді жҥзеге асыруды талап
етеді.
Қорқытып алушылық қарақшылыққа қарағанда жеңіл қылмыс болып табылады.
Ӛйткені қорқытушы әрқашанда ӛзінің әрекетін жҥзеге асыра бермейді. Сонымен қатар,
кінәлінің сол арада кҥш қолданбауы, жәбірленушіге оның әрекетін шындыққа сәйкестігін,
яғни орындалатынын немесе орындалмайтынын бағалауға мҥмкіндік береді. Оған қарамай
жәбірленушінің бҧл туралы билік оргындарына хабарлауға мҥмкіндігі бар. Ал
қарақшылықта жәбірленушіге мҧндай мҥмкіндік берілмейді.
Осы жоғарыда айтылғандарға қарап, бҧл қылмыстардың негізгі айырмашылықтары
мынада:
1) қарақшылықтың ауқымынан гӛрі қорқытып алушылықтың ауқымы кеңірек болып
табылады. Қорқытып алушылықтың заты болып қозғалатын және қозғалмайтын мҥлік,
сонымен қатар әртҥрлі мҥліктік сипаттағы қҧқықтар болуы мҥмкін;
2) қорқытып алушылықта кінәлі, оның талаптарын жәбірленуші орындамайтын болса,
болашақта кҥш қолданамын деп қорқытады. Ал қарақшылықта кҥш қолдану сол арада, яғни
мҥлікті иеленген кезде жҥзеге асырылады;
3) қарақшылыққа қарағанда қорқытып алушылықта күш қолдану тек психикалық
түрде жүзеге асырылады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
* Қылмысты саралаудың жалпы ережелері дегеніміз не?
* Оның қандай түрлері бар?
Тақырып 10
Қылмысты саралау кезінде жАУАПТЫЛЫҚТЫ ЖЕҢІЛДЕТЕТІН
ЖӘНЕ АУЫРЛАТАТЫН МӘН-ЖАЙЛАР
Дәріс мақсаты:Кылмысты саралау кезінде жауптылықты жеңілдететін,ауырлататын мән-жайларды көрсету.
Сурақтар:
1.Жауаптылықты ЖЕҢІЛДЕТЕТІН мән жайлар
2. Жауаптылықты ауырлататын мән жайлар
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға кауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты
жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды аныктауға міндетті. Істелген кылмыстың түрі мен қоғамға қауіптілігнің дәрежесін, істің мән-жайын, кінәлінің жеке басын жәнс оның жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды ескере отырып, жаза тағайындау кезіндс соттар оған жеке тұрғыдан қарау жөнінде заң талаптарын бұлжытпай орындауға тиісті. Жаза заңды, негізді және әділ болуы үшін Қылмыстық кодекстің 53, 54-баптарында көрсетілген жауаптылыкты жеңілдстетін де, ауырлататын да мән-жайлар толық есспке алынуы керек.
Жауаптылыкты жеңілдстстін нсмесе ауырлататын мән-жайлар қылмыстық заң арқылы белгіленеді. Қылмыстык заңда (53-бап) жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың, үлгі тізбегі ғана берілген, өйтксні жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін, занда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың еске алуына болады. Ал жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың (54-бап) заңда көрсетілген тізбегі тұжырымды, сот осы заңда көрсетілген мән-жайлардан басқаларды жауаптылықты ауырлататын мән-жай деп тануға құқылы емес.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды қылмыс құрамының қажетті, жетілген мемесе жеңілдетілген белгілерімен шатастыруға болмайды. Мазмұны немесе атауы жөнінен олар бір-біріне сәйксс болады. Мысалы, баска біреудің мүлкін қорқытып алушылықта ұйымдасқан топ жасаған қылмыс осы қылмыстың жетілдірілген құрамының белгісін көрсетеді. Сонымен бірге ұйымдасқан топ болып қылмыс жасау жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатады. Сондықтан да мұндай мән-жай қылмыстың құрамының белгісі ретінде көрсетілсе, ол тағы да жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде жаза тағайындағанда есепке алынбайды. Ол туралы Қылмыстық кодекстің 3-бабында "бір қылмыс үшін ешкімді де кайталап қылмыстық жауапқа тартуға болмайды" -- деп көрсетілген. Қазакстал Рсспубликасы Жоғарғы Соты племумының 1993 жылғы 24 .маусымдағы № 3 Қаулысында "Егер заңда көрсетілген жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын жағдай кылмыстың бір бслгісі рстінде Қылмыстық кодекстің айырықша бөліміндегі заңының, диспозициясында келтірілген болса, онда ол сол қылмысы үшін жаза тағайындаған кезде жауаптылықты жеңілдететін нсмесе ауырлататын жағдай ретінде қосымша есепке алынбайды деп көрсетілген. Мысалы, жан күйзелісі үстінде ашумен кісі өлтіруде жан күйзелу осы қылмыс үшін жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін мән-жай ретінде есепке алынбайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабында қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болып мына төмендегілер есептелінеді:
а) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау;
б) айыпкердің кәмелетке толмауы;
в) жүктілік;
г) айыпкердің жас балалары болуы;
д) қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналык және өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдык, зияннын орнын өз еркімен толтыру, кылмыспен келтірілген зиянды жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер;
е) жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау:
ж) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық, қызметтік немесе өзге де тәуелділігі себепті кылмыс жасау;
з) қажетті корғанудың кұкықтық, дұрыстығының шартын бұзу, аса қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе өкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау;
и) қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің, заңға кайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы;
к) шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, кылмысты ашуға, қылмысқа басқа катысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделмеген мән-жайларда жаза қолдану кезінде жеңілдетуші ретінде ескерілуі мүмкін.
3. Егер жеңілдететін мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен-өзі жаза тағайындау кезінде кайталап есксріле алмайды.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің д) және к) тармактарында көзделген жеңілдетуші мән-жайлар болып, ауырлататын мән-жайлар болмаған кезде жазанын, мерзімі немесе мөлшері осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта көзделген жазаның неғұрлым қатан, түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің төрттен үшінен аспауға тиіс.
Енді осы жеңілдетілетін мән-жайлардын, ішкі мазмұнына тоқталайық;
1. Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет онша ауыр емес кылмыс істеу. Бұл жерде іс-әрекетті жеңілдететін мән-жайға жатқызу үшін біріншіден, қылмыс тұңғыш рет істелуі, екіншіден, ол кылмыс онша ауыр емес қылмыс санатына жатқызылуы, үшіншіден, қылмыс кездейсоқ жағдайға байланысты істелуі керек. Кездейсок, жағдайда, мысалы, өте өнегелі адамның кылмыстық топқа ксздейсоқ катысып, қылмыска катысуы. Іс-әрекетті кездейсоқ жағдайға жатқызу немесе жаткызбау нақты жағдайға байланысты шешіледі.
2. Айыпкердің кәмелетке толмауы, жасы он сегізге толмай қылмыс істегенде көп жағдайда өмірлік тәжірибенін жеткіліксіздігінен, ересектердің теріс ықпал етуінен немесе үлкендерге еліктеп я болмаса баскалардан калмау мақсатымен, өзінің тентектігін көрсету аркылы істеледі. Бұл жерде бұлардын. ақылойының әлі жетіліп, қалыптаспағаны жастықтың салдарына ұстамдылық жасамай қылмыс жасайтыны еске алынып, олардың кәмелетке толмай кылмыс жасауы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатады. Республика Жоғарғы Сотының Пленумы қаулысында барлык соттарға жасы толмағандарға жаза тағайындағанда олардын қылмысын өте мұкият зерттеп, оларды мүмкіндігінше қоғамнан оқшауламайтын жаза түрін немесе жазаға жатпайтын тәрбиелік мәні бар шараларды кеңінен қолдану туралы бірнеше ұсыныстар берген. Жаңа Қылмыстық кодексте (VI бөлім) кәмелетке толмағандардын. кылмыстық жауаптылығы жеке берілген.
3. Жүкті әйелдің қылмыс істеуі. Қылмыстық заң адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, ана мен баланың мүддесін қорғайды. Жүкті әйелдін істеген қылмысын жауаптылықты жеңіддететін мән-жайларға жаткызу-осының, айғағы. Жүкті күйдегі әйелде психологиялык, физиологиялык өзгерістер болады. Осыған байланысты мұндай жағдайда олардың өзін-өзі ұстауы кеміп, ашуланшак., міншіл, кінәмшіл күйде болады. Көрсетілген жағдайларда жүкті әйелдер өзін-өзі ұстауы кеміп, кылмыс жасайды. Олардың бұл әрекеті жазаны жеңілдететін мән-жайға жатады.
4. Айыпкердің жас балалары болуы.
Жас балалар деп жасы он төртке толмағандар саналады. Егер айыпкердің жасы 14-ке толмаған бір баласының болуының өзі оған жеңілдік көрсетуге негіз болады. 14-ке толмаған басқа біреудің баласымен бірге тұру қылмыс істегенге айыпты адамға осы тұрғыдағы жеңілдікті колдануға негіз бола алмайды.
5. Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, кылмыс пен келтірілген зиянды жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер.
Мұнда кінәлі істеген қылмысының зардабын қылмысты істегеннен кейін өз еркімен болғызбайды, мысалы, абайсызда адамды қағып кеткен жүргізуші жәбірленушіні дер кезінде ауруханаға жеткізіп,өлімнен алып қалады, осы көмектің арқасында қылмыстың зардабының кісінің қазаға ұшырауының болғызылмай қалуын айтамыз. Келтірілген зиянның есесін өз еркімен толтыру деп кінәлінің. жәбірленушіге немесе занды ұйымга өз қатесін түсініп, ерікті түрде келтірілген мүліктік немесе моральдық зиянның орнын толтыруы. Мысалы, ұрланған заттың өзін немесе оның құнын төлеуі, жәбірленушіні корлаған жағдайда одан кешірім сұрауы. Келтірілген зиянды жою дегеніміз кінәлі адамның өзі істеген қылмыстың зардабын өз күшімен бұрынғы қалпына келтіруі, мысалы, біреудің мүлкін қиратса, оны дәл бұрынғы қалпына келтіріп жөндеп беру, жәбірленушіге дене жаракатын түсіргенде оны емдетіп, соған қажетгі шығынды өтеу сиякты әрекетгер жасау. Егер осы жоғарыда айтылған кылмыстың зиянды әрекеттері кінәлінің еркінен тыс, тергеу, сот арқылы одан күшпен өндірілген жағдайда, онда бұлар жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар болып есептелмейді.
6. Қылмысты адамның жеке басына, отбасына өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының салдарынан істеу.
Кейбір кездерде ұстамсыз адамдар үшін осындай жағдайлар қылмыс жасау үшін жеткілікті болады. Жеке басына, отбасына және баска да себептермен қылмыс істеу әр түрлі жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар кінәлінің өзінің, туысының ауыр науқаспен ауыруы, материалдык, жетіспеушілікке, жүмысындағы, отбасындағы ауыр жағдайға, отбасы мүшелерінің бимо-ральдық тәртібіне, тұрғын ұйдегі қолайсыз жағдайларға байланысты болуы мүмкін. Жазаны жеңілдететін мән-жайларға қызметіне, окуына байланысты жәйттар, жалақысының азаюы, жұмыстан шығарылуы, төмен ақы төлейтін жұмысқа ауыстырылуы сиякты мәселелері де жатады. Жеке басына, отбасына және басқа ауыр жағдайлардың кездесуіне байланысты қылмыс жасау -- кінәлінің қылмысты мінез-құлкының пайда болуын тікелей қоздырса немесе себепші болса ғана жеңілдететін мән-жайларға жатады. Сондыктан да мас болып, ауыр материалдык жағдайды сылтау етіп, ұрлық жасау жауаптылықты женілдететің мән-жайға жатпайды. Жеке басына, отбасына немесе баскд да ауыр жағдайлардың кездесуінен қылмыс істеу кінәлі адамдар үшін кездейсок, олардың тарапынан зұлымдық ниеттердің жоқтығын көрсеткен жағдайда, әлгіндей жағдайлар олардың басына тумаса, олардың қылмыс істейтін адамдар емес екендігін танытады.
7. Қылмысты күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан материалдык, қызметтік, өзге де тәуелділігі себепті болу.
Осы жағдайлардың жауаптылықты жекілдетудің қатарына жатқызылуы себебі, мұндай жағдайда қылмыс істеген адам еріксіз, басқа біреудің қорқытуынан, еріксіз көндірудің салдарынан немесе оған материалдық баска да тәуелді болу себепті өз ойын емес, сонын, ойын іске асырады. Ондай жағдайларда болған күнде кылмыс істеген адам, бұл қылмысты өз бетінше істемеген болар еді. Бұл жерде корқыту немесе еріксіз көндіру кінәлі адам тәуелді болып табылатын басқа адамның тарапынан пайда болады. Яғни, бұл жерде қылмыс жасаудың бастаушысы болып қорқыту, еріксіз көндіру, баска да тәуелділікті пайдаланып кінәлі адамды қылмыс істеуге азғырған адам саналады. Сот қылмыстың мұндай жағдайларда ондай адамның әрекетіне баға беріп, оның қылмыстық жауаптылығын шешуі қажет. Бұл адамдар нақты қылмыстарды істеудің азғырушысы ретінде жауапка тартылуы да мүмкін. Қоркыту, еріксіз көндіру салдарынан немесе материалдық я басқа жағынан тәуелді болуы себепті, кылмысты мәжбүрлік қажеттілік жағдайында істеген адам кылмыстық жауаптылықтан босатылады. Басқа жағдайларда, яғии мәжбүрлі қажеттілік белгілері жоқ болса, онда мұндай әрекеттср жазаны жеңілдететін мән-жайларға жаткызылады. Бұл жерде қорқыту дегеніміз кінәлінің өзін немесе оның жақын нақты бір заңсыз әрекетті колданамын деп корқытып, оның еркі мен санасына тікелей әсер ету арқылы оған белгілі бір іс-әрекетті істету болып табылады. Материалдық тәуелділік деп, өзін кылмысқа азғырған адамға кінәлінің қарыз болуы, соның асырауында болуы немесе өмір сүруі матсриалдық жағынан соғаң тікелей тәуелді болуы, баска да материалдық, заттай жағынан оған кіріптар болуы айтылады.
Баска жағынан тәуелді болу деп қызмет жөнінен, некелік, отбасылык, туыстык жағынан болатын тәуелділіктер айтылады.
8. Қажетті қорғанудың дұрыстығының. шартын бұзу (аса мәжбүрлі) қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды тәуекел, бұйрықты немесе өкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау.
Қылмысты кажетті қорғану шебінен асса да, коғамға кауіпті қиянаттан қорғану үстінде істеу. Мұндай жағдайда қылмыс істеу жауаптылықты жоймайды, бірақ жеңілдететін жағдайға жатады. Себебі кінәлі қоғамға, жеке адамға, тағы да басқа заң қорғайтын мүддеге қылмыстық қол сұғушылык болмаса, мұндай қылмысты істемеген болар еді. Қорғаңу шегінсн асса да, ол аса кауіпті емес қылмысты қоғамға қауіпті киянаттан қорғану үстінде істейді. Қорғану шегінен асқанға дейін оның мұндай әрекеті қоғамға пайдалы әрекет болып танылады. Қылмыстык, кодекстің 99, 109-баптарында көрсетілгең қажетті қорғану шегінен шығып, кісі өлтіру және денегс ауыр жарақат салу, осы қылмыстардың аса кауіпті емес тұрін сипаттайды.
Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты мәжбурлік кажеттіліктен, кылмысты істеген адамды ұстаудан, орынды тәуекелдің заңдылық шарттарын бұзу жағдайында істеу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатады деп тұңғыш рет көрсетілген. Қылмыс мәжбүрлі кажетгіліктің шарттарын сақгамау арқылы істелсе, онда оны істеген адамнын әрекеті жауаптылыкты жеңілдететін мән-жайға жатуы мүмкін. Мысалы, аса кажеттілік жағдайында істелген іс-әрекеттің нәти-жесінде келтірілген зиян тойтарылған зияннан көп болса, сондай-ак кінәлі адамның төнген қауіпті шығын жұмсау арқылы тойтару мүмкіндігі бола тұрып, оны пайдаланбауы, т.б. әрекеттер.
Қылмыс істеген адамды ұстау -- қоғамға пайдалы кылмысқа қарсы күрес жүргізудегі кажетті әрекет. Бірақта кылмыс істеген адамды ұстау да қылмыстын, мәні мен үстау жағдайына сай келмейтін жағдайда оған зиян келтіру кылмыс болып табылады. Мысалы, ол қарсылық көрсетпесе де, оған ұрып жарақат салу, істеген кылмысы үшін оны өзінше жазалау тағы басқа әрекеттер. Мұндай жағдайда кінәлінің істеген іс-әрекеті жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатады. Орынды тәуекелдің заңдылық шарттарың бұзу жағдайында қылмыс істеу де жауаптылыкты жеңілдететін мән-жайға жатқызылған. Орынды тәуекелге әр түрлі кәсіптік немесе шаруашылык бағытта жүргізілетін іс-әрекеттер жатады. Мысалы, медицина саласында адамға әр түрлі операциялар жасау, дене мүшелерін тігу, кейбір органдарды алып тастау, немесе оны қайта қондыру адамдардың жанын ауыртумен немесе оларға зиян келтірумен тікелей байланысты. Мұндай шараларды жүзеге асыру заңға, нормативті актілергс, нұскдулар мен ережелерге қатаң негізделген. Осы талаптарды қатаң сақтау дәрігердің қылмыстық жауаптылығын жояды. Медицина ғылымы саласында жаңа жетістіктерге жету үшін әр түрлі ғылыми эксперименттің жүргізілуі шарт. Осы кәсіптің ережесіне, талабына сай жүргізілген ғылыми эксперименттің салдарынан кісі өлімі, мүліктің жойылуы орын алған жағдайда да ол үшін қылмыстық жауаптылыққа ешкім тартылмайды. Мысалы, адамнын, өмірін сақтап калу үшін оған бауыр, ми, жүрку сияқты организм органдарын қондыру тәуекелі заңға немесе норматиівті актілсрмен қалыптасқан тәжірибеге негізделіп сонда көрсетілген бірнеше шарттарды қатаң сақтай отырып жүзеге асырылуы.
Мұндай шарттарға мыналар жатады:
-- Проблеманы алдын ала теориялық жағынан терең зертгеу және талқылау;
-- жануарларға тәжірибе жасау арқылы нәтижсні анықтау;
-- эксперимент жасауға адамнын келісімін алу.
Осы көрсетілген шарттардың біреуін болса да, орындамаса, нәтижесінде ауыр зардап орын алса, онда кылмыстық жауапкершіліктін болуы сөзсіз. Бірақ зан мүндай жағдайды жауаптылықты жеңілдстетін мән-жайлардың қатарына жатқызады. Өндірістік шаруашылық тәуекелі кұқылы болу үшін ол ғылым, тәжірибе жинақтаған негіздерге, нормативті актілерді басшылыққа ала отырып, сонда көрсетілгсн барлық шарттарды катаң сақтап жүзеге асырылуы қажет. Бұл талаптарды орындамау, шаруашылық-өндірістік тәуекелге бел байлаған адамның ұқыпсыздығынан нсмесе жаңылысуынан басқа да әрекеттерінен немесе әрекетсіздігінен зиян келтірілсе, ол үшн кылмыстық жауаптылық белгіленеді. Бірак бұл жауаптылық та жеңілдететін мән-жайлар деп саналады. Қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке жатпайтын кылығы. Кейде жәбірленушінін, заңға кайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы қылмысты арандатуға әкеліп соғады. Мысалы, жұбайлардың біреуінің бөгде біреумен көңіл қосуы, жыныстық катынаста болуы. Осы әрекеттің үстінен тұскен ол өз жұбайын сабап, оның денесіне ауыр зиям келтіруі. Жәбірленушінің заңсыз әрекеті көп жағдайларда кінәлінің жан күйзслісін тудырады, осы ссбепті ол ашумен кылмыс істейді.
Жан күйзелу жауалтылықты жеңілдететін мән-жайға жату үшін ол біріншіден, жәбірленушінің өзінін заңсыз әрекеті салдарынан (күш көрсету, ктты қорлау немесе басқа заңсыз әрекеттерінен), екіншіден, жан күйзелу, физиологиялык, аффект жағдайында істеуі керек.
Физиологиялық аффект дегеніміз осы жоғарыда айтылған жағдайларға байланысты кінәлінің ашу үстінде жағдайды дұрыс бағалау және өзінің мінез-қүлқына саналы түрде бақылау жасау кабілетінің елеулі кемуі болып табылады. Бірақ та мұндай жағдайда кінәлі қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды, ссбебі адам өзінің әрскетін сезуден, өзінің іс-әрекетінс есеп беруден және оны баскару кабілеті мүмкіндігінен айырылмайды, тек мұндай қасиеттері елеулі турде ғана кемиді. Сол себепті мұндай жағдайлар кылмыстық жауаптылықты жоймайтын, бірақ жауаптылықты жеңілдететін мән-жамлар катарына жатқызылады.
Физиологиялык, аффектіні анықтау үшін психологиялық сарапшылық тағайындалады. Шын жүрсктен өкіму, айыбын мойындап келуі, кылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау иәтижесінде алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдсмдесу.
Шын жүрсктен өкінуге кылмыс істеген адамның ағынан жарылып өзінің қылмысын мойындауы, өзінің іс-әрскетіне шын жүректен өкініш білдіріп, іс бойынша өзіне мәлім барлык жағдайларды бүкпсіз айту, қылмысқа бірге қатысушыларды әшкерлеп, келтірілген зияиды жою әрекеттері жатады.
Егер адам өзінің кінәсін бұлтартпас дәлелдер арқылы мойындауға мәжбүр болса, онда оның әрекеті шын жүректен өкінуге жатпайды. Кінәсін мойындап келу дегеніміз кінәлі адамның құқық қорғау немесе құқық колдану органына немесе ресми адамға өзінің жасаған қылмысы туралы шындыкқа жататын мәлімдеме жасай келіп, істеген іс-әрекеті үшін тиісті жазаны өтеуге әзір екенін білдіруін айтамыз.
Шын жүректен өкіну немесе кінәсін мойындап келуі әділ соттылықты жүзеге асыратын органдарға қылмысты ашуға және жүзеге асырылатын басқа жада қылмыстардың жасалуына тыйым салуға көмектеседі. Қылмысты ашуға, қылмысқа басқа катысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған мүлікті іздестіруге белсеңді жәрдемдесу әр түрлі нысанда көрініс табуы мүмкін. Мысалы, қылмыс құралын алған жерді көрсету, қылмыска кімдер қатысты, кайда түрады, олардың әрқайсысының атқарған ролі мен қызметі, жасырынып жатқан жерлері, ұрланған мүлктің сақталып тұрған орны және т.б. Кінәлінің мұндай әрекеттері оның жауаптылығын жеңілдетуге негіз болады. Жауаптылықты жеңілдететін осы жоғарыда айтылған жағдайларды көрсете отырып, заң сотка бұдан баска да мән-жайларды жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды (ол туралы сот үкімінде негіздей отырып) жатқызуға құқық береді. Қылмыстық кодекстің 54-бабына сәйкес мыналар қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар деп танылады:
а) қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы;
б) қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;
в) адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобынын ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық қауымдастықтын (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс жасау;
г) қылмыс жасағанда айырыкша белсенді роль аткару;
д) айыпкер үшін психикасы бүзылуының ауыр түрінен зардап шегетіні алдын ала белгілі адамдарды не қылмыстык, жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға тарту;
е) ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздык себебі бойынша, басқа адамдардың занды іс-әрекеті үшін кектенушіліктен, сондай-ақ басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;
ж) жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты, сондай-ақ жас балаға, басқа да қорғансыз немесе дөрменсіз адамға не айыпкерге тәуелді адамға қатысты кылмыс жасау;
з) белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе коғамдық, борышын өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау;
и) аса қатыгсздікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ак жәбірленушіні кинап кылмыс жасау;
к) қару, оқ-дәрі, жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеуші кұрылғылар, арнайы дайындаған техникалық құралдар, тез тұтанатын және жанғыш сұйықтар, улы және радиоактивті заттар, дәрілік және өзге де химиялық-фармокологиялық дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсетіп немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы кауіпті әдіс колданып қылмыс жасау;
д) төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау;
м) алкогольдік, есірткілік немесе уытқылық еліту жагдайында қылмыс жасау. Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп танымауға кұқылы;
н) адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып, қылмыс жасауы;
о) қылмыскердің, қызмет жағдайын немесе шартқа байланысты өзіне көрсетілген сенімді пайдаланып, кылмыс жасауы;
п) өкімет өкілінің нысанды киімін немссе құжатын пайдаланып кылмыс жасау.
2. Егер осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген мән-жай осы Кодекстің Ерскше бөлімінің тиісті бабында қылмыс белгісі ретінде корсетілген болса, ол жауаптылықпен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде кайталап ескерілмеуі керек.
3. Жаза тағайындау кезінде сот осы баптың бірінші бөлігінде көрсстілмеген мән-жайларды ауырлатушы мән-жайлар деп тани алмайды.
Жауаптылықты ауырлататың мән-жайлардың мазмұны
төмендегідей:
1. Қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы. Бұл қылмыстардың түсінігі Қылмыстык, кодекстің 11-бабында көрсетілген.
2. Қылмыс арқылы ауыр зардаптар кслтіру. Зардап материалдық емес, моральдық және басқа түрде болуы мүмкін.
Қылмыстың ауыр зардаптарын сот істелген қылмыстың мәніне, істің нақты жағдайларына, сондай-ақ қылмыстан тікелей туындаған зардапты еске ала отырып аныктайды. Бұл мәселені шешуде қылмыстың объектісінің маңыздылығы, келтірілген зиянның мөлшері, орын алған ақау, дене жарақаты, кісі өлімі, баска да мән-жайлар толық есепке алынады. Ауыр зардап касақана немесе абайсыздықпен істслетің қылмыстарда бірдсй болатындықтан, ол осы қылмыстардың барлығы үшін де жауаптылыкты ауырлататын мән-жайлар ретінде есепке алынады.
Қылмыстық заңның диспозициясында қылмыстын белгісі ретінде көрсетілген жауаптылыкты ауырлататын жағдайлар жаза тағайындағанда кайтадан еске алынбайды.
3. Адамдар тобының алдын ала сөз байласып, адамдар тобының ұйымдаскан топтың немесе қылмыстык, қауымдастықтың. (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс жасау. Бұл қылмыстар түсінігі Кодекстің, 27-30-баптарында берілген.
4. Қылмыс жасағанда айрыкша белсенді роль атқару. Адамның қылмысты жеке өзі істегенде немесе топқа катысып істегенде айрықша белсенді роль аткаруы мүмкін. Қылмысты табан астында ешбір негізсіз істеуі немесе қылмыс істеуге үзақ уақыт дайындалуы, т. б. Егер қылмыс топ арқылы істелсе, онда топкд қатысушылардың әркайсысының айырықша ролі жеке-ежеке ескеруге жатады.
5. Айыпкер үшін психикасы бұзылуының, ауыр түрімен зардап шегетіні алдың ала белгілі адамды немесе кылмыстык, жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға тарту. Қылмыс істеген адамның жүйке ауруымен ауыратын адамды немесе жас баланы пайдаланып қылмыс істеуі оның қоғам үшін ерекше зиянды екенін көрсетеді. Мұндай әрекетті істеген адам жас балаларды азғырады, олардың дұрыс қалыптасып адам болуына кесірін тигізеді, ауру адамды қылмысты әрекетке пайдаланып, өзін жауапкершіліктен тысқары қалдыруды көздейді. Мұндай жағдайдың кылмысты ауырлататын мән-жайға жататындығы сол, қылмыстын субъектісі, оның зұлымдык, қылмысты ниетін басқа адамдардың қолымен -- жас баланы немесе психикалық аурумен ауыратын адамды пайдалану арқылы жүзеге асырады. Қылмыстық кұқық теориясында мүндай әрекетті біреу аркылы орындаушылық деп атайды. Біреу арқылы орындаушылыққа қылмыстың субъектісі қылмыс істеуге қылмыстың субъектісі болып танылмайтын жас баланы немесе ауру адамды пайдаланғанын сезеді және соны тікелей істейді. Мұндай жағдайларда жас бала немесе ауру адам қылмыс істеудің кұралы ретінде пайдаланылады. Ал олардың, істеген қылмысынын шын мәніндегі орындаушысы жас баланы немесе ауру адамды қылмысқа пайдаланған адамның өзі болады.
6. Ұлттық нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздык, себебі бойынша, басқа адамдардың занды іс-әрекеті үшін кек-енушілік, сондай-ақ басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында кылмыс жасау. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында: тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешкандай кемсітуге болмайды, -- делінген. Ал, 19-бабында: әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және кай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы, -- делінген.
Ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты қоздыруға, ұлттық ар-намыс пен қадір-қасиетті кемсітуге, сондай-ақ азаматтардың нәсілдік немесе ұлттық тегіне карай олардың құкықтарын тікелей немесе жанамалай шектеуге немесе оларға тікелей немесе жанамалай артықшылықтар белгілеуге қасақана бағытталған іс-әрекеттерді кылмыстық заң кылмыс құрамына жатқызады, Бұл жерде басқа қымлыстарды ұлттық немесе дұшпандықтың немесе араздықтың салдарынан істеу туралы сөз болып отыр. Бұған жататындар: басқа ұлттар мен нәсілдердің өкілдерін осындай ниетпен корлауға, оларға жала жабуға, оларды ұрып-соғуға, дене жарақатың салуға, мүліктерін жоюға, бұзақылық және баска қылмыстарды істеуге бағытталған әрекеттері жатады. Кез келген қылмысты ұлттық немесе нәсілдік дұшпандықты немесе араздықты коздыру мақсатымен істеу жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатады. Баска адамдардың заңды әрекеттері үшін кектенушіліктен қылмыс істегені үшін жазаны күшейтудің себебі сол, бұл жерде қылмыскер басқа адамға заңды әрекеттер істеуге ксдсргі келтіру, олардың заң қозғайтын кұқысы мен муддесіне кол сұғып отыр. Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды онайлату мақсатымен қылмыс жасауда да жазаны күшейтудің себебі сол. Бұл жерде қылмыс жасаған адам екі бірдей қылмысты катар істеп отыр. Мысалы, өзінің ұрлығын көрген адамды, қылмысының ізін жасыру мақсатымен сол жерде өлтіріп кету. Нсмесе кылмысқа кедергі жасаған күзстшіні өлтіріп, банкті тонау, т. б. әрекеттер.
7. Жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты, сондай-ақ жас балаға, қорғансыз немссе дәрменсіз адамға не айыпкерге тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау.
Жас балаға, кәрі немесе дәрменсіз халдегі адамдарға я кінәлінің біле тұра жүкті әйелге қарсы қылмыс істсуі. Қылмыстық құқық бойынша жас бала деп жасы он төртке толмағандар жатады. Кәрі адамдар мен кәрілік жасқа байланысты зейнеткерлікке шыққан, соған сәйкес кылмыскерге қарсылық көрсетуге қаукары жоқ адамдарды айтады. Дәрменсіз халдегі адамдар деп науқасқа, дертке ұшыраған, өзінің ақыл-есінеп айрылған, дене бітімінің кемдігіне байланысты қылмыскерге қарсылық көрсетуге қабілеті жоқ жандарды айтамыз. Жүкті әйелдер деп кінәлінің оның әйтеуір жүкті некендігін дәлме-дәл біле түра, соны сезіп, біліп, жәбірленушіге қарсы кылмыс істеуі болып табылады. Жас балаға, кәрі немесс дәрменсіз халдегі адамдарға, сондай-ак біле түра жкті әйелге қарсы қылмыс істеу кінәлінің тұлғасын теріс сипаттайтын ерекше белгілер болып табылады. Айыпкерге тәуелділік материалдык, лауазымдық және баскадай болуы мүмкін.
Материалдық тәуелділік деп басқа адлмның кінәліге негізгі немесе косымша өмір сүру жағдайына байланысты кіріптарлығын айтамыз. Мысалы, жас балалардың, ата-аналардың, зейнетақы алмайтын ата-аналардың, балаларына материалдык тәуелділігі.
Лауазымдық жөніндегі тәуелділік деп тікелей немесе жоғары тұрған басшыға бағынышты болуын айтамыз. Басқадай тәуелділікке туыстық, ерлі-зайыптылық катынастар жатады.
8. Белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау.
Өзінің қызметін немесе коғамдық борышын атқарып жүрген адамды өлтіру -- қасақана кісі өлтірудің ауыр түрі болып табылады, ол туралы арнаулы қылмыс құрамы бар. Мұндай жағдайлардағы кінәлінің әрекеті арнаулы заңның диспозициясымен қамтылатындыктан жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде жаза тағайындағанда тағы да есепке алынбайды. Басқа қыл-мыстық заңда накты қылмыс құрамы ретінде көрсетілмеген жағдайларда өзінін қызметін немесе қоғамдык борышын аткарып жүрген адамға қарсы кылмыс істеу жауаптылықты ауырлататын мән-жайға жатады.
Бұл жерде өзінін, қызметін аткарып жүрген адам деп, меншік түріне карамастан, мемлекеттік немесе коммерциялық, басқа да аппаратта заң, бойынша белгіленген тәртіппен лауазым адамының функциясын атқарып жүрген адамды айтамыз.
Қоғамдық борышын атқарған адам деп қоғам, мемлекет, жекс адам мүддесі үшін пайдалы іс-әрекет жасап жүрген адамды айтамыз. Мысалы, халык, жасақшысына карсы қылмыс істеу, қылмысты тойтаруға қарсы әрекет жасаған адамға немесе жәбірленушіге көмек көрсетуге әрекеттенген адамға қарсы істелген т. б. қылмыстар. Аталған адамдардың туыстарына оның жақын туыстары және басқадай соларға қатысы бар адамдар жатады. Бұл ретте қылмыскер жоғарыда аталған қызметкерлердің туыстарына қарсы қылмыс жасап, оларға әсер ету арқылы, кек алу мақсатын місе тұтады.
9. Аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні кинай қылмыс істеу. Мұндай кылмыстар көбінесе жеке адамдарға карсы, басқа да жеке адамдардың өміріне, денсаулығына, бостандығына қарсы жасалады. Мысалы, адам өлтіру, тонау, қарақшылык, бұзақылык, өкімет билігінің шегінен шығу, кейбір жағдайларда аса қатыгездікпен басқа да кыл-
мыстар істелінуі мүмкін. Мысалы, 276-бап жануарларға қатыгездік жасау. Жоғарыда көрсетілген тәсілдермен кылмыс істеу кылмыскердің осы тәсілдер арқылы жәбірленушіні қинап, оны азаптап, жанын, тәнін ауыртып, оған аса ауыр материалдық және моральдык ауырлықты келтіруі айтылады. Мысалы, балаларының көзінше анасын азаптап, сабау немесе жәбірленушіні жанын қинап өлтіру, ерекше қаталдықпен мүлікті қоркытып талап ету, т. б. әекеттер.
Жәбірленушіге қинап, қорлық көрсету деп кінәлінің жәбірленушіге қарсы шектен шыккан арсыздыкпсн қылмыс істеп, онын ар-намысын, адамгершілігін аяққа басу аркылы оған моральдық немесе материалдық зардап келтіруін айтамыз.
Осы айтылғандарды жауаптылықты ауырлататын мән-жайларға жатқызғанда сот кінәлінін ерекше қаталдықпен немесе жәбірленушіге қорлық көрсстіп қылмыс істеу тәсілін колдануды сезгенін анықтау өте қажет болып табылады.
10. Қару ок-дәрі, жарылғыш заттар немесе оны бейнелеуші қондырғылар, арнайы дуйыидалған техникалық қүралдар, тез тұтанатың және жанғыш сұйықтар, улы және радиоактивті заттар, дәрілік және өзге де химиялык, фармакологиялык дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсеткен немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қауіпті әдіс қолданып кылмыс жасау. Қылмыскердің көрсетілген құралдарды, қаруларды колдануы қоғам үшін қауіпті басқа да тәсілдерді пайдалану қылмыстың қоғамға қауіптілігін жоғарлатады. Сол үшін оған катаң жаза белгіленеді. Жалпыға кауіпті тәсілді колданып кылмыс істеу. Мұндай тәсілді қолданып қылмыс істеу қылмыстық заң қорғайтын көптеген коғамдык қатынастарға зиян келтіру каупін туғызады. Жалпыға қауіпті тәсілдсрге: жарылыс, қопарылыс ұйымдастыру, өрт қою, су астында қалдыру, қопарылыс жасайтың заттарды, уландыратың газдарды пайдаланып қылмыс істеу жатады. Жауаптылыкты ауырлататың мән-жайлар орын алу үшін қылмысты жалпыға қауіпті тәсілді қолданып істеу фактісі болу қажет.
11. Төтенше жағдайды, табиғи немесе өзгс де жағдайларды қылмыс жасау үшін пайдалану, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау. Мұндай әрекеттерді төтенше жағдайды немесе жұртшылыққа келген ауыртпалық жағдайларды пайдаланып қылмыс жасау деп атаймыз.
Жұртшылыққа келген ауыртпалық жағдайына жер сілкіну, су тасқыны, кар көшкіні, өрт апаты, дауыл соғуы сияқты оқиғалар жатады. Төтенше жағдайға -- мемлекетте жаппай тәртіпсіздікке немесе баска оқиғаларға байланысты пайда болған ерекше жағдайға байланысты белгілі бір уақытка тәртіп сақтау үшін енгізілген ерекше құқылық шаралар болып табылады.
Бұл туралы осы мәселеге арналған занда накты айтылады. Төтеңше жағдайдың жариялануына байланысты ерекше корғану шараларын, құзыреттерді іске асыратың арнаулы органдар күрылады. Кінәлі адамнын, басқа уақыткд карағанда осы жағдайды пайдаланып қылмыс істеуі онын, жауаптылығын, сөз жок, ауырлатады. Жаппай тәртіпсіздіктің түсінігі 241-бапта берілген.
12. Алкогольдік, есірткілік немесе уыткұмарлық елігу жағдайында кылмыс жасау. Адамның осындай күйде болып қылмыс істеуі кінәлінің келтіретін зияндылығьшын сау адамға қарағанда едәуір зор болатындығы, сонымен бірге оның қауіптпілік дәрежесінін де үлкен екндігін көрсетеді. Қандай жағдайда мас күйге келудің, қылмысты саралау үшін маңызы шамалы Адамнын, алкоголь ішімдігін есірткілік немесе уландыратың заттарды пайдаланып мас күйге келуі арқылы қылмыс істеуі мүмкін. Сот істелген қылмыстың сипатына карай бұл мән-жайды жауаптылықты ауырлататын мән-жай деп танымауға да құқылы. Мысалы: отбасына, жеке басына келген ауыр кайғыдан, күйіктен ішіп мас болуы немесе мас болып маңызы шамалы қылмысты істеу, т. б. жағдайлар.
13. Адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып қылмыс жасауы. Аталған жағдайда қылмыс істеу -- әруақытта да жазаны жоғарылатудың негізі. Өйткені, аталған адамдар өзі кабылдаған антын бұза отырып, өзіне берілген сенімге қиянат жасап, алдау жолына түседі. Мысалы, антты бұзып, мемдекеттік құпияны жариялайды, береді немесе банк қызмет-кері кәсіби антын бұзып салушылардын каржыларын өзі пайдаланып кетеді және т. б. әрекеттер.
14. Қылмыскердің қызмет жағдайын немесе шартқа байланысты өзіне көрсетілген сенімді пайдаланып қылмыс жасауы. Бұл жағдайларда қызметкер өзіне сеніп тапсырылған қызмет жағдайын пайдаланып сенімге қиянат жасап, оны кылмыс істеуге пайдаланады. Мұндай ретте осындай қылмысты лауазымды адамдар қызметкерлерімен бірге қатардағы қызметкерлер де жасауы мүмкін. Шартқа байланысты мәселе Азаматтық, кодекс нормасы арқылы реттеледі. Шарт заңды тұлғалармен де, жеке азаматтармен де бекітілуі мүмкін. Шарттан туындайтын сенімді пайдаланып, киянат жасау жауаптылыкпен жазаны ауырлатын мән-жайға жатады.
15. Өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатың пайдаланып қылмыс жасау. Өкімет өкілінін. түсінігі Қылмыстық кодекстің, 307-бабының ескертпесінде берілген. Осыған жататын адамдардың нысанды киімін немесе қүжатын пайдалану қылмыс істеуге зор мүмкіидіктерді туғызады. Сондықтан да мұндай мән-жайлар жауаптылықты және жазаны ауырлатуға негіз бо-лады. Қылмыстық кодекстің 54-бабында көрсетілген қылмыстық жауаптылықты жәме жазаны ауырлататын мән-жайлар тұжырымды болып табылады және оны кең мағанады талқылауға жол берілмейді. Өйткені, Кодскстің 54-бабының, 3-бөлігінде "Жаза тағайындау кезінде сот осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілмеген мән-жайларды ауырлатушы мән-жайлар деп тани алмайды" делінген. Осы баптың 2-бөлігінде "Егер осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында кылмыс белгісі ретінде көрсетілген болса, ол жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қайталап ескерілмсуі керек" делінген. Мысалы, аса қатыгездікпен жасалған ауырлататын жағдайдағы кісі өлімі (96-бап 2-бөлігі "д" тармақшасы). Жауаптылықты және жазаны ауырлататын осындай мән-жайлар кылмыс кұрамының қажетті немссе ауырлататын белгісі ретінде көрсетілгендіктен жаза тагайындағанда оны қайтадан жазаны ауырлататын мән-жай деп ссспке алуға болмайды.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
* Қылмысты саралаудың жеке ережелері дегеніміз не?
* Оның қандай түрлері бар?
Тақырып 11 . Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың саралау
Дәріс мақсаты: Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың дүрыс саралау
Сұрақтар:
1.Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (189-бап),саралау тәртібі
2. Заңсыз кәсіпкерлік (190-бап),саралау тәртібі
3. Заңсыз банктік қызмет (191-бап) саралау тәртібі
4. Жалған кәсіпкерлік (192-бап) саралау тәртібі
1.Заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (189-бап)
Ұйымдық-құқықтық нысандарына немесе меншік нысандарына қарай жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін шектеу, сондай-ақ жеке кәсіпкер мен коммерциялық ұйымның дербестігін шектеу не оның қызметіне өзге де заңсыз араласу, егер осы әрекеттерді лауазымды адам өзінің қызмет бабын пайдаланып жасаса, сол сияқты заңды күшіне енген сот актісін бұза отырып немесе үлкен залал келтіріп жасалса, заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау болып табылады (ҚК-тің 189-бабы).
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады. Мемлекет кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепілдік береді және оны қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді. Заңға сәйкес әрбір азамат лицензия берілетін қызмет түрлерінен басқа кәсіпкерлік қызметті кімнің де болсын рұқсатын алмай-ақ, жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткізген соң жүзеге асыруға құқылы. Заңға сәйкес әрбір азамат лицензия берілетін қызмет түрлерінен басқа кәсіпкерлік қызметті кімнің де болсын рұқсатын алмай-ақ, жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткізген соң жүзеге асыруға құқылы. Шаруа (фермер) қожалығы да кәсіпкерлік қызметпен заңды тұлға болып табылмай-ақ, шаруа қожалығын мемлекеттік тіркеуден өткізген соң жүзеге асырады.
Лицензия-жеке немесе заңды тұлғаларға белгілі бір мерзімге, қызметтің белгілі бір түрімен айналысуға және оны жүзеге асырудың шарттарын белгілейтін ресми құжат болып табылады. Осы қылмыстың объектісі болып кәсіпкерлердің мүддесін қорғайтын қоғамдық қатынастарға қол сұғу танылады.
Объективтік жағынан қылмыс мына төмендігі бірнеше балама әрекеттер арқылы сипатталады:
а) ұйымдық-құқықтық нысандарына немесе меншік нысандарына қарай жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін шектеу;
б) жеке кәсіпкер мен коммерциялық ұйымның дербестігін шектеу, не оның қызметіне өзге де заңсыз араласу;
в) сол сияқты заңды күшіне енген сот актісін бұза отырып жасалған осы қылмыс;
г) немесе үлкен залал келтіріле отырылып жасалған осы әрекеттер.
Ұйымдық-құқықтық нысандарына немесе меншік нысандарына қарай жеке кәсіпкердің немесе коммерциялық ұйымның құқықтары мен заңды мүдделерін шектеуге-заңда белгіленген кәсіпкерлік қызметтің түрін таңдап алуға кедергі жасау; кәсіпкерлік қызметтің түрімен айналысуға субъектілердің тең құқығын бұзу, жеке немесе коммерциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметін ашық немесе көмескі түрде тіркеуден жалтару, кәсіпкерлік қызметпен айналысуға лицензия беруден негізсіз бас тарту немесе лицензия беруден ашық жалтару; жеке немесе коммерциялық ұйымдардың кәсіпкерлік қызметін экономикалық, ғылыми-техникалық немесе құқықтық жағынан негізсіз қолдамау, азаматтардың, заңды тұлғалардың, мемлекеттік басқару органдарының заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасауына байланысты әрекеттеріне сотқа шағымдану мүмкіндігін шектеу немесе одан айыру т.б. әрекеттер жатады. Жеке кәсіпкер мен коммерциялық ұйымның дербестігін шектеуге не оның қызметіне өзге де заңсыз араласуға-өндірістік бағдарламаларды өз бетімен жасау мүмкіндіктеріне кедергі қою; өз өнімдеріне тұтынушылар мен өткізушілерді сұрыптап алуды, олардың бағасын дербес белгілеуді шектеу; жеке немесе заңды тұлғалардың мүлкін, мүліктік құқығын, интеллектуалдық меншік объектілерін, қаржысын келісім-шарт негізінде пайдалануға тартуды тежеу; сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыруға негізсіз араласу әрекеттері жатады. Заңды күшіне енеген сот актісін бұза отырып заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасауға-жеке немесе коммерциялық ұйымдардың заңды кәсіпкерлік қызметіне кедергі жасалуына байланысты (Мысалы, мемлекеттік тіркеуден өткізбеу, заңсыз лицензия бермеу, әр түрлі кедергілер анықталып, сот құжатында көрсетілген, заңды күшіне енген талаптарды бұзу әрекеттері жатады. Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналық арқылы істеледі.
Қылмыстың субъектісі-арнаулы субъект, кәсіпкерлік қызметті тіркейтін, лицензия беретін мемлекеттік органдардың лауазымды адамдары.
2.Заңсыз кәсіпкерлік (190-бап)
Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей не рұқсат алу міндетті болған жағдайларда арнаулы рұқсатсыз немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, сондай-ақ кәсіпкерліктің тыйым салынған түрлерімен шұғылдану, егер осы әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумен немесе ірі мөлшерде акцизделетін тауарларды өндірумен, сақтаумен және өткізумен байланысты болса-іс-әрекет заңсыз кәсіпкерлік деп танылады. Қылмыс объективтік жағынан мынадай балама әрекеттерден құралады:
1. Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей не рұқсат алу міндетті болған жағдайларда арнаулы рұқсатсыз немесе лицензия шарттарын бұзып жүзеге асыру. Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізбей жүзеге асыру заңда белгіленген тіркеу тәртібін бұзып, бұл әрекетті жүзеге асыру болып табылады. Рұқсат алмай кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға-заңда белгіленген қайсыбір кәсіпкерлік қызметті атқаруға арнаулы рұқсат алу шарттарын бұзу жатады. Лицензия шарттарын бұзып кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырауға: лицензияда көрсетілмеген қызметті жүргізу; немесе оның жүзеге асырылуы тәртібін бұзу, лицензияны бөтен адамға беру; қолданылу, мерзімі өтіп кеткен лицензияны пайдалану ж.т.б.
2.Кәсіпкерліктің тыйым салынған түрлерімен шұғылдану заңда кейбір қызметтің түрлерімен кәсіпкерлікпен шұғылдануға тыйым салынған. Осыған қарамастан кәсіпкер заң нормасын бұзып, тыйым салынған кәсіппен шұғылданады.
3.Жоғарыда көрсетілген әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумен немесе ірі мөлшерде акцизделетін тауарларды өндірумен, сақтаумен немесе өткізумен байланысты болса. Заңсыз кәсіпкерлік қылмыс құрамы жөнінен материалдық құрамға жатады. Осыған орай қылмыс заңда көрсетілген ірі зиян келтірілумен немесе ірі мөлшердегі табыс табумен байланысты аяқталған деп танылады. Субъективтік жағынан қылмыс кінәлының қасақаналық нысаны арқылы жасалады. Қасақаналық тікелей немесе жанама болуы мүмкін. Қылмыстың субъектісі жалпы немесе арнаулы болуы мүмкін.
3.Заңсыз банктік қызмет (191-бап)саралау
Ақша-несие жүйесіндегі қылмыстылық экономика саласындағы қылмыстардың ең қауіпті түрі болып отыр. Бұл қылмыс заңсыз кәсіпкерліктің ерекше бір көрінісі болып табылады. Қылмыстық заңда <<Банктік қызметті тіркеуден өткізбей немесе рұқсат алу міндетті болған жағдайларда арнаулы рұқсатсыз немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, егер осы әрекет азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірсе, не ірі мөлшерде табыс табумен ұштасқан іс-әрекеттер заңсыз банктік қызмет деп белгіленген>>. Қылмыстың объектісі ақша-несие жүйесіндегі заңмен белгіленген қоғамдық қатынастарға қол сұғу болып табылады. Объективтік жағынан қылмыс құрамы мынадай бірнеше, жеке дара әрекеттермен сипатталады: банктік қызметті (банктік операцияларды) тіркеуден өткізбеу; міндетті рұқсат (лицензия) алуды сақтамау; банктік қызметті лицензия шарттарын бұзып жүзеге асыру; көрсетілген әрекеттер ұйымға, мемлекетке ірі зиян келтіру немесе ірі мөлшерде табыс алумен байланысты болуы болып табылады. Банктік қызметті лицензиясыз жүргізу, тіркеуден өткізбеу заңсыз әрекет деп танылады. Міндетті лицензия алуды сақтамау деп арнаулы заңда көрсетілген осы талаптарды сақтамау саналады. Лицензия шарттарын бұзуға осында рұқсат етілген банктік қызметті істемей басқа қызметпен шұғылдану әрекеттері танылады. Субъективтік жағынан қылмыс кінәлының қасақана нысаны арқылы жүзеге асырылады. Бұл жерде қасақаналықтың тікелей немесе жанама түрі де орын алады.
4.Жалған кәсіпкерлік (192-бап) саралау
Қылмыстық кодекстің 192-бабында <<Жалған кәсіпкерлік, яғни кәсіпкерлік немесе банктік қызметті жүзеге асыру ниетінсіз несие алу, салық төлеуден босатылу, өзге де мүліктік пайда алу немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсаты бар азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген коммерциялық ұйым құру-жалған кәсіпкерлік>> деп белгіленген. Қылмыстың тікелей объектісі кәсіпкерлік немесе басқа да коммерциялық әрекетті реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады. Қылмыстық жауаптылықтың басты шарты-азаматтың, ұйымның немесе мемлекеттің құқықтары мен мүдделеріне зиян келтіру болып табылады. Объективтік жағынан осы бапта көрсетілген қылмыс құрамы: кәсіпкерлік немесе банктік қызметті жүзеге асыру ниетінсіз, несие алу, салық төлеуден босатылу, өзге де мүліктік пайда алу немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсатымен заңда белгіленген зардапты келтіре отырып коммерциялық ұйым құру әрекеті арқылы сипатталады. Қылмыс тек әрекет арқылы жүзеге асырылады. Жалған кәсіпкер коммерциялық ұйым құру үшін оны тіркету және оған лицензия алу үшін заңда көрсетілген барлық құжаттарды дайындайды. Құрылтайшылар жиналысын өткізеді, жарғы қабылдап, қажет болған ретте құрылтайшы шартын бекітеді. Осыдан кейін кәсіпкерлік немесе банктік қызмет заңды тіркеуден өткізіледі, оған лицензия беріліп, банк операцияларын жүзеге асыру үшін алымдағы және есептесу шоты белгіленеді. Осымен кәсіпкерлік ұйымның барлық заңды қызметі доғарылады да жалған кәсіпкер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке зиян келтіруге бағытталған басқа әрекеттермен шұғылданады: несие алады, азаматтардан немесе ұйымдардан ақша қаражаттарын жинайды, сөйтіп тыйым салынған қызметпен айналыса бастайды. Осындай әрекеттердің нәтижесінде қоғамға қауіпті зардап-азаматқа, ұйымға қауіпті зардап немесе мемлекетке ірі зиян келтіріледі. Осы уақыттан бастап қылмыс аяқталған деп танылады. Қылмыстық құрамы заңдылық мәні жөнінен материалдық құрамға жатады.
Субъективтік жағынан қылмыс қасақаналықпен (тікелей немесе жанама) жүзеге асырылады. Қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі-тыйым салынған қызметті жасыру, заңсыз несие алу, салық төлеуден босатылу немесе өзге де мүліктік пайда табу мақсаты болады. Қылмыстың субъектісі-кез келген есі дұрыс 16-ға толған азамат болады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:1) Экономилақық қылмыстарды саралау процесі қай кезде басталады?2)Экономиқалық қылмыстарды саралау процесінің ізділігі дегеніміз не?
Тақырып 12
Сот төрелігіне және жазаларды
орындалу тәртібіне қарсы қылмыстарды саралау ерекшеліктері
Дәріс мақсаты:
Сот төрелігіне және жазаларды
орындалу тәртібіне қарсы қылмыстарды саралау
ерекшеліктері талқылау
Сүрақтар:
1.Сот төрелігіне және жазалардың орындалу тәртібіне қарсы
қылмыстардың жалпы сипаттамасы және түрлері
2.Сот әділдігіне қарсы басқадай адамдардың жасайтын
қылмыстары. Сот төрелігін жүзеге асыруға және алдын ала
тергеу жүргізуге кедергі жасау (339-бап),саралау.
3. Сот төрелігін жүзеге асыруға немесе алдын ала тергеу жүргізуге байланысты қорқыту немесе күш көрсету әрекеттері (341-бап),саралау.
4. Сотты құрметтемеу (343-бап),саралау.
1.Сот төрелігіне және жазалардың орындалу тәртібіне қарсы
қылмыстардың жалпы сипаттамасы және түрлері
1. Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол сот төрелігін жүзеге асыруға кез келген түрде кедергі жасау арқылы судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек қана заңға бағыныштылық принципі бұзылып, әділетсіз сот актісін қабылдауға жол ашылады. Қылмыстың тікелей объектісі сот төрелігін дұрыс жүзеге асыру және прокурордың, алдын ала анықтама жүргізуші адамның, тергеушінің қызметі болып табылады. Қылмыс объективтік жағынан алғанда сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі жасау мақсатында соттың қызметіне қандай да болмасын нысанда араласу арқылы жүзеге асырылады (339-баптың 1-тармағы). Сот төрелігін жүзеге асыруға араласудың тәсілдері өтініш жасау, талап ету, кеңестер беру, белгілі бір қызмет көрсетуге уәде беру, бопсалау, әр түрлі қорқытулар болуы мүмкін. Өлтірумен ұштасқан қорқыту орын алған жағдайда іс-әрекет қылмыстардың жиынтығы бойынша сараланады. Бұл қылмысты жасаудың басқа бір нысаны істі жан-жақты, толық және объективті тергеуге кедергі жасау мақсатында қандай да болмасын нысанда прокурордың, тергеушінің немесе алдын ала анықтауды жүргізуші адамның қызметіне араласу болып табылады. Мұнда да араласу тәсілдері осы баптың 1-бөлігінде көрсетілген сот ісіне араласумен ұқсас. Қылмыстық кодекстің 339-бабының 1 және 2-тармағында қылмыс құрылысы жөнінен формальдық құрамға жатады және олар сот төрелігін жүзеге асыруға немесе прокурордың, тергеушінің, алдын ала анықтама жүргізуші адамның қызметіне заңсыз араласқан кезден бастап аяқталған деп табылады. Қылмыс субъективтік жағынан алғанда тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлы адам сот төрелігін жүзеге асыруға, прокурордың, тергеушінің немесе алдын ала анықтауды жүргізуші адамның қызметіне араласқанын сезеді және оған кедергі жасауды тілейді. Қылмыстың субъективтік жағының қажетті белгісі-мақсат сот төрелігін жүзеге аксыруға, жан-жақты, толық және объективті тексеруге кедергі жасау болып табылады. Қылмыстық ниет әртүрлі (пайдакүнемдлік, кек алу, кінәлыға байланысты деректерді жариялауға жол бермеу т.с.с.) болуы мүмкін. Қылмыстың субъектісі-16-ға толған кез келген адам.
2.Сот төрелігін немесе алдын ала тергеуді жүзеге асырушы адамның өміріне қол сұғу (340-бап),саралау.
Бұл қылмыс өте қауіпті қылмыстардың қатарына жатады. Өйткені бұл қылмыстың тікелей объектісі әділсоттылық мүддесі мен қатар адамның өмірі де болады. Қылмыстың жәбірленушісі барлық инстанциялардағы судьялар, присяжной заседатель, прокурор, тергеуші, алдын ала анықтаушы адам, қорғаушы, сарапшы, сот приставы, сот атқарушысы, сондай-ақ олардың туыстары болып табылады. Қылмыс объективтік жағынан судьяға, прокурорға, тергеушіге, алдын ала анықтауды жүзеге асырушы адамға, қорғаушыға, сарапшыға, сот приставына, соттың атқарушысына, сол сияқты олардың туыстарына істің немесе материалдардың сотта қаралуына, алдын ала тергеу жүргізілуіне, не үкімді орындауға, соттың шешіміне немесе өзге сот актілеріне байланысты аталған тұлғалардың заңды қызметіне кедергі жасау, не істеген қызметі үшін кек алу мақсатында жасалған олардың өміріне қол сұғу арқылы жүзеге асырылады. Қылмыс құрылысы жөнінен келте құрамға жатады, сондықтан да қылмыс өмірге қол сұғу орын алған уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Заңда көрсетілген жәбірленушілерді өлтіруге оқталу немесе олардың өмірін жою аталған тұлғалардың заңды қызметіне кедергі жасау не істеген қызметі үшін кек алу мақсатында істелуі қажет. Заңда көрсетілген жәбірленушілерді өлтіруге оқталу немесе олардың өмірін жою аталған тұлғалардың заңды қызметіне кедергі жасау не істеген қызметі үшін кек алу мақсатында істелуі қажет. Заңда көрсетілген жәбірленушілерді өлтіруге оқталу не өмірін жою олардың істеген қызметіне байланысты емес, басқа заңсыз әрекеттері үшін жасалса, онда кінәлының әрекеті адам өміріне қарсы қылмыс жасағандық деп танылады. Бұл қылмыс сот төрелігін немесе алдын ала тергеуді жүзеге асыру сот шешімдерін жүзеге асыру кезеңіәнде немесе содан кейін, іле шала уақыт өтісімен істелуі мүмкін. Ең бастысы қылмысты істі сотта қарау, іс бойынша алдын ала тергеу, анықтама жүргізу немесе сот актісін (үкім,шешім) орындауға байланысты істелгенін анықтау шарт. Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстың субъективтік жағының балама белгілеріне ниет және мақсат жатады. Қылмыстың мақсаты заңда аталған тұлғалардың заңды қызметіне кедергі жасау, ал ниет олардың істеген қызметі үшін кек алу болып табылады. Қылмыстың субъектісі 16-ғка толған адам.
3.Сот төрелігін жүзеге асыруға немесе алдын ала тергеу жүргізуге байланысты қорқыту немесе күш көрсету әрекеттері (341-бап),саралау.
Бұл қылмыс Қылмыстық кодекстің 339-бабында көрсетілген құрамға объектісі, жәбірленушісі бойынша ұқсас. Бұл екі құрамның айырмашылығы әділсоттылықты жүзеге асыруға кедергі келтіру тәсіліне ғана байланысты. Қылмыс құрамының объективтік жағының құрылысы формальдық, ол Қылмыстық кодекстің 341-бабының 1 және 2-тармақтарының диспозициясында көрсетілген әрекеттердің біреуін (өлтіремін деп, денсаулыққа зиян келтірумен, мүлкін бүлдірумен немесе жоюмен қорқыту) істеген немесе күш қолдану әрекеттерін жасаған уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Қылмыстық кодекстің 341-бабының 1 және 2-тармағында алдын ала тергеу жүргізілуіне, істің немесе материалдардың сотта қаралуына, не үкімнің орындалуына, соттың шешіміне немесе өзге сот актілеріне байланысты судьяға, прокурорға, тергеушіге, алдын ала анықтауды жүргізуші адамға, қорғаушыға, сараптаушыға, сот приставына, соттың атқарушысына, сол сияқты олардың туыстарына қатысты өлтіремін, денсаулыққа зиян келтіремін, мүлкін бүлдіремін немесе жоямын деп қорқытқаны үшін жауаптылық белгіленген. Мұндай қорқыту нақты жүзеге асырылатындай негіз болуы шарт. Қорқытудың нақты орын алатындығы істің нақты жағдайларына, қорқыту тәсілі, жәбірленуші мен кінәлының ара қатынасы, кінәлының бұдан бұрыңғы мінез-құлқы, оның мінездерімен байланысты анықталады. Қылмыс қорқыту әрекеттері орын алған уақыттан бастап (заңда көзделген адамдарға оның әсер еткеніне немесе әсер етпегеніне қарамастан) аяқталған деп танылады. Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлы адам баптың диспозициясында тізбектеліп көрсетілген жәбірленушілерге арнайы қорқыту білдіргенін сезеді және соны жүзеге асыруды тілеп әрекет істейді. Осы қылмыстың субъективтік жағының міндетті белгісі-қылмыстың мақсаты заңда көрсетілген жәбірленушілерді кінәлының беттеген әрекеттерін істеуге мәжбүр етуі болып табылады. Қылмыстың субъектісі-16-ға толған кез келген адам.
4.Сотты құрметтемеу (343-бап),саралау.
Қылмыстың тікелей объектісі соттың дұрыс қызметі және беделі, қосымша тікелей объектісі сот процесіне қатысушылардың ар-намысы және адамгершілігі. Сот талқылауына қатысушыларға прокурор, қорғаушы, жәбірленуші, сотталушы, кәмелетке жасы толмаған сотталушының немесе жәбірленушінің заңды өкілі, азаматтық талаптар және жауапкер, сарапшы, аудармашы, маман, сот мәжілісінің хатшысы, азаматтық кодекстің жақтары, азаматтық іс бойынша үшінші жақ т.с.с. жатады. Қылмыс объективтік жағынан алғанда формальдық құрамға жатады және ол заңда көрсетілген жәбірленушілердің кез келгенін әділсоттылықты жүзеге асыру қызметіне байланысты қорлаған уақыттан бастап аяқталған деп танылады.Қорлаудың түсінігі Қылмыстық Кодекстің 130-бабында берілген. Яғни кінәлы адам сотты құрметтемеушілікте де сот талқылауына қатысушыларды, судьяны олардың қызметіне байланысты қасақана ар-намысын, адамгершілігін, қадір-қасиетін әдепсіз түрде кемсітетін әрекеттерді жүзеге асырады. Қорлау тәсілдері (ауызша, жазбаша, ым, теріс дене қимылдарын көрсету т.б.) қылмыстық саралауға әсер етпейді. Судьяны немесе сот талқылауына басқа да қатысушыларды жеке өзара қатынастан пайда болған қақтығыстарға байланысты және әділсоттылық жүзеге асырылып жатқан жерден басқа орында қорлау, жеке адамға қарсы қылмыс ретінде қарастырылады. Субъективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлы адам өзі қорлап отырған жәбірленушілердің сот талқылауына қатысушылар екенін сезеді және соны істеуді тілейді. Қылмыстың объектісі-16-ға толған кез келген адам.
Жаңа Қылмыстық кодекстің қабылдауына байланысты бұрыңғы Кодекс бойынша қылмыс болып келген кейбір құрамдар: жер аударылған орыннан, еңбекпен емдеу немесе еңбекпен тәрбиелеу профилакторийінен қашып кету (бұрыңғы Кодекстің 198-бабы), еңбекпен түзеу мекемелерінде, тергеу изоляторында, тәрбие-еңбек профилакторийлерінде отырған адамдарға тыйым салынған заттарды заңсыз беру (ескі Кодекстің 199-бабының 3-тармағы) қылмыс қатарынан мүлдем шығарылды. Қылмыстық құқық теориясы бойынша сот төрелігіне және жазалардың орындалу тәртібіне қарсы қылмыстар деп-осы міндеттерді жүзеге асыратын органдар мен лауазымды адамдардың, жекелеген азаматтардың бірқалыпты, заңды қызметіне қол сұғатын қасақана іс-әрекеттерді айтамыз. Қылмыстық топтың объектісі-сот төрелігін және жазалардың орындалуын қамтамасыз ететін органдардың дұрыс қызметі болып табылады. Объективтік жағынан бұл тұрғыдағы қылмыстар әрекет немесе әрекетсіздік арқылы жүзеге асырылады. Заңдылық құрылысы жөнінен барлық құрамдар (тек қана Қылмыстық Кодекстің 357-бабында көрсетілген-хатталған немесе иелік етуге тыйым салынған не тәркілеуге жататын мүлікке қатысты заңсыз әрекеттер құрамынан басқасы) формальдық құрамға жатады. Осыған орай осы тараудағы қылмыстар нақты қылмыс құрамы диспозициясында көрсетілген әрекет немесе әрекетсіздіктерді істеген сәттен бастап аяқталған деп танылады. Субъективтік жағынан алғанда бұл тараудағы қылмыстар тек тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстық ниет және мақсат көптеген қылмыс құрамы үшін қажетті элемент болып саналмайды. Қылмыстың субъектісі жай немесе лауазымды адамдар болады.
Қылмыстың субъектісіне қарай талданып отырған қылмыстар мына төменде көрсетілген 5 топқа бөлінеді:
1.Әділсоттылықты жүзеге асыратын органдардың лауазымды адамдарының жасайтын қылмыстары көрінеу кінәсыз адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту (344-бап). Қылмыстық жауаптылықтан көрінеу заңсыз босату (345-бап). Көрінеу заңсыз ұстау, қамауға алу немесе қамауда ұстау (346-бап). Жауап беруге мәжбүр ету (347-бап). Қинау (347-1 бап). Көрінеу әділетсіз сот үкімін, шешімін немесе өзгедей сот актісін шығару (350-бап).
2.Заң бойынша әділсоттылықты жүзеге асыруға жәрдем беруге шақырылған адамдардың жасайтын қылмыстары, көрінеу жалған сөз жеткізу (351-бап). Көрінеу жалған жауап беру, сарапшының жалған қорытындысы немесе қате аудару (352-бап). Куәгердің немесе жәбірленушінің жауап беруден бас тартуы немесе жалтаруы (353-бап). Алдын ала анықтаудың немесе алдын ала тергеудің деректерін жария ету (355-бап).Судьяға және қылмыстық процеске қатысушыларға қатысты қолданылатын қауіпсіздік шаралары туралы мәліметтерді жария ету (356-бап). Хатталған немесе иелік етуге тыйым салынған не тәркілеуге жататын мүлікке қатысты заңсыз әрекеттер (357-бап).
3.Сотталғандар мен басқадай қылмыстық-құқықтық күштеу шараларын өтейтіндердің жасайтын қылмыстары: Бас бостандығынан айыру орнынан, тұтқындаудан немесе қамаудан қашу (358-бап). Бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеуден жалтару (359-бап). Қылмыстық- атқару мекемесі әкімшілігінің талаптарына қасақана бағынбай (360-бап). Қоғамнан оқшалауды қамтамасыз ететін мекемелердің қалыпты қызметінің тәртібін бұзу (361-бап).
4. Сот әділгіне қарсы басқадай адамдардың жасайтын қылмыстары: Сот төрелігін жүзеге асыруға және алдын ала тергеу жүргізуге кедергі жасау (339-бап). Сот төрелігін немесе алдын ала тергеуді жүзеге асырушы адамдардың өміріне қол сұғу (340-бап). Сот төрелігін жүзеге асыруға немесе алдын ала тергеу жүргізуге байланысты қорқыту немесе күш көрсету әрекеттері (341-бап). Сотты құрметтемеу (342-бап). Суңдьяға, прокурорға, тергеушіге, алдын ала анықтауды жүргізуші адамға, сот приставына, соттың атқарушысына жала жабу (343-бап). Айғақтарды бұрмалау (348-бап). Пара немесе коммерциялық сатып алуға арандату (349-бап). Жалған жауап беруге немесе жауап беруден жалтаруға, жалған қорытынды беруге не қате аударуға сатып алу не мәжбүр ету (354-бап). Сот үкімін, сот шешімін өзге де сот актісін орындамау (362-бап). Қылмысты жасыру (363-бап). Қылмыс туралы хабарламау (364-бап). Адвокаттар мен өзге де адамдардың азаматтарды қорғау және оларға заңгерлік көмек көрсету жөніндегі заңды қызметіне кедергі жасау (356-бап). Әділсоттылықты жүзеге асыратын органдардың лауазымды адамдарының жасайтын қылмыстары.
Өзін-өзі бақылау сұрақтар: Қылмыстық құқық ерекше 16 бөлімінің ,Сот төрелігіне және жазаларды
орындалу тәртібіне қарсы қылмыстардың баптарын жеке саралау.
Тақырып 13 Аяқталмаған қылмыстарды саралауДәріс мақсаты: Аяқталмаған қылмыстарды квалификацияладың жалпы сипаттамасын беру және квалификация тәртібін қарастыру.Сұрақтар:
* Аяқталмаған қылмыстардың жалпы сипаттамасы және жалпы тәртібі.
* Қылмысқа дайындалу және квалификация тәртібі.
* Қылмысқа оқталу және квалификация тәртібі.
1. Аяқталмаған қылмыстардың жалпы сипаттамасы және квалификация тәртібі
Аяқталмаған қылмыстардың қатарына қылмыстық құқық қылмысқа даярлану мен оқталуды жатқызады. Қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі баптардың диспозицияларында тек аяқталған қылмыстардың белгілері келтірілген . Аяқталмаған қылмыстардың ерекшелігін білдіретінбелгілердің қатарына мыналар жатады:
1. Аяқталмаған қылмыстар тек қасақана, оның ішінде тікелей қасақана әрекеттермен жасалады. Жанама қасақаналықпен қылмысқа оқталу немесе даярлану әрекеттері адамның қылмыстың орындалуын білдіретін немесе зардапқа деген психикалық қатынасында кездеспейді.
2. Аяқталмаған қылмыстарды кінәнің рекіне тәуелсіз себептерге байланысты қылмыстың аяғына дейін жеткізілмеуі адамның қылмысты әрекеттік жасауын өз еркімен түпкілікті тоқтатуына немесе туындауы мүмкін зардапты дер кезінде өзінің алдын-алуына байланысты болса, онда қылмысты аяғынадейін жеткізуден бас тарту ретінде бағаланады және өзге әрекеттерінде басқа қылмыстың белгілері болмаса қылмыстық жауаптылықтан босатылады,
3. Аяқталмаған қылмысты құрайтын әрекеттер қоғамға қауіпті деп бағаланады, себебі қылмысқа дайындалу немесе оқталу әрекеттерінде адамды қауіпті ой-ниет орын алады және ол аяғына дейін жеткізілуі мақсатын көздейді, сонымен қатар заңмен қорғалатын мақсатқа жету үшін осындай мүдделерге қарсы бағытталған әрекеттердің алғашқы сатысы көрініс алады.
Аяқталған қылмыстармен аяқталмаған қылмыстардың басты айырмашылығы , ол аяқталмаған қылмысты әрекеттерде қылмыстық құқықта бейнеленген қылмыс құрамы белгілерінің толық болмауы болып табыладыАяқталмаған қылмыстардың ерекшелігінің бірі, ол әдетте заңмен қорғалатын обьектілерге зардап келмеуі немее зардап келген де кінәлінің ойындағыдай емес, одан төмен деңгейде болып табылады. Мұндай зардаптар келгенде немесе қорғалуға жататын обьектілерге нұқсан келтірілгенде іс-әрекеттің аяқталмаған қылмыс ретінде бағалану себебі ,ол қылмысты квалификациялау ережесінде кінәнің қасақаналығының бағыты қолданылатынына байланысты.
Зардап орын алған аяқталмаған қылмыстарды квалификациялау тәртібі әдеттегі қылмысқа оқталу сияқты жүргізіледі, яғни іс-әрекет зардапты қарастыратын қылмыс түрі бойынша емес, қылмыскердің қасақаналығына кірген қылмыс түрімен және 24бапқа сілтеме жасау арқылы бағаланады.Ал қылмысқа даярлану немесе оқталу әрекеттерінде қылмыстың обьектісі орын ала ма немесе мұндай әрекеттерде қылмыстың құрамы болып , аяқталмаған қылмыстардың құрамы бар деп түсінуі керек. Аяқталмаған қылмыстармен қысқартылған құрамдардың арасындағы ұқсастық , ол бұл екеуінде қылмыстың нақты аяқталу уақытына жетпеуінде . Қылмыстың заң жүзіндегі аяқталу уақыты бойынша қысқартылған құрамдарда аяқталған қылмыстың құрамы болмайды. Бұл екі ұғымның басты айырмашылығы да осы қылмыстың заң жүзіндегі аяқталу кезеңдерінде болып табылады.
Аяқталмаған қылмыстарда қысқартылған құрамдардағыдай жасалған іс-әрекетті аяқталған қылмыс ретінде бағалауға негіз беретін мұндай белгілер болмайды , дайындалу немесе оқталу сияқты аяқталмаған қылмысты әрекеттерді Ерекше бөлім баптарымен бағаланатын білдіретін белгілер болмайды және қылмыстың обьективтік жағын сипаттайтын әрекеттер орын алған мен де ол аяғына дейін жеткізілмейді. Аяқталмаған қылмысты әрекеттер тек материалдық құрамдар бойынша ғана емес, формальдық құрамдарға жататын қылмыстарда да кездесе алады. Материалдық қылмыстарға жататын кінәлі қылмыстың обьективтік жағын құрайтын іс-әрекеттерді жасауға бағытталады, немесе мұндай әрекеттер жасалғанның өзінде кінәлінің еркіне тәуелсіз себептермен қылмыс аяғына жеткізмейді.Себебі Қ.К 26 бабының 2 бөліміне сәйкес , <<Қылмысты ақырына дейін жеткізуден өз еркімен бас тартқан адам оның нақты жасаған әрекетінде өзге қылмыс құрамы болған жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс>> . Яғни бұл мысалда кісі өлтіру қылмысынан бас тартқан мен , қасақана денсаулыққа зардап келтіру қылмыс орын алған болып шығады.Сондай - ақ кепілге алу , адамды ұрлау сияқты қылмыстық әрекеттерді жасап ,артынан үкімет органдарының талабына көніп немесе өз еркімен кепілге алған немесе ұрлаған адамын босатқанмен , бірақ кепілге алу , адамда ұрлау кезінде жәбірленушінің денсаулығына зардап келтірген қорлаған болса, онда денсаулыққа зардап келтіру немесе қордау қылмыстарының құрамы сақталады және осы қылмыстар бойынша жауаптылықтан босатылмайды. Ал адамды өлтіру ге бағытталған әрекеттер жасалып , бірақ денсаулыққа зардап келген кезде қылмысты аяғына дейін жеткізбей тұрып, жалғастырудан бас тартқан жағдайда , мұндай негізгі қылмыс түрінен басқа жол жөнекей басқа қылмыстың құрамдары пайда болмайды. Адамның бастапқы кезеңі ретінде денсаулыққа зардап келетін кездер болады. Денсаулыққа зардап келгені үшін мұндай жағдайда қылмыс құрамы бар деуге болмайды. Адам кісі өлтіру қылмысын білдіретін әрекет ретінде мылтықты көздеп атқанмен , оқтың тимей кетуі немесе мылтықтың шүріппесін басқанмен , оның атылмайтын қару екенін білмеуі мүмкін. Яғни қылмысьың обьективтік жағын құрайтын әрекетер жасалған мен кінәлінің еркіне тәуелсіз себептермен қылмыстың зардабы туындамайды және әрекет орындалған мен тиісті қылмыс зардаптың туындамауы себепті байланысқа болып отыр. Сондықтан бұл жағдай қылмысқа оқталу ретінде квалификациялануы тиіс.
Формальдық құрылымдарға жататын қылмыстарға оқталу қылмыс құрамының обьективтік жағын білдіретін іс-әрекеттерді жасауға бағытталған әрекеттердің кінәлінің еркіне тәуелсіз себептермен аяғыеа дейін жетпеуін білдіреді. Демек, формальдық құрамдарға жататын қылмыстарға оқталудан айырмашылығы, материалдық құрамдарға оқталуда обьективтік жақты құрайтын әректтер жасалуы мүмкін болса , ал формальдық құрамға жататын қылмыстарға оқталуда қылмыстың обьективтік жағының белгілері орындалмайды. Тек соны орындауға бағытталған әрекеттер жасалып, олар аяғына дейін жеткізілмейді .
Аяқталмаған қылмыстардың қатарына қылмыстық құқық қылмысқа даярлану мен оқталуды жатқызады. Қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі баптардың диспозицияларында тек аяқталған қылмыстардың белгілері келтірілген. Ал қылмыс кінәлінің еркіне байланысты емес жағдайларда аяғына дейін жеткізілмесе, онда аяқталмаған қылмысты әрекеттердің түрлері орын алып, іс әрекетті саралау аяқталған қылмыстармен салыстырған
өзгеше жүргізіледі және жауаптылық тағайындауда да айырмашылық болады.Аяқталмаған қылмыстардың ерекшелігін білдіретін белгілердің қатарына мыналар жатады:
* Аяқталмаған қылмыстар тек қасақана, оның ішінде тікелей қасақана әрекеттермен жасалады.
* Аяқталмаған қылмыстарда кінәлінің еркіне тәуелсіз себептерге байланысты орындалуы аяғына дейін жеткізілмейді.
* Аяқталмаған қылмысты құрайтын әрекеттер қоғамға қауіпті деп бағаланады, себебі қылмысқа дайындалу немесе оқталу әрекеттерінде адамда кауіпті ой-ниет орын алады және ол аяғына дейін жеткізілілу мақсатын көздейді, сонымен қатар, заңмен қорғалатын мүдделерге нақты қауіп туындайды және қылмыстық мақстақа жету үшін осындай мүдделерге қарсы бағытталған әрекетттердің алғашқы сатысы көрініс алады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтар:
* Қылмысқа даярлану деген не, және оған қылмыстық жауаптылық көзделеме?
* Қылмысқа оқталу деген не?
* Қылмысқа даярлану және оқталу кінәнің қандай түрімен жасалады?
Тақырып 14 Қылмысқа қатысушылықпен жасалған іс әрекеттерді саралауДәріс мақсаты: Қылмысқа қатысудын түсінігін ашу, және қылмысқа қатысушылардың жауакершілігін анықтауСұрақтар:
* Қылмысқа қатысушылықтың белгілері және қылмысты саралаудағы маңызы.Қылмысқа қатысушылардың әрекетін қатысу нысандары бойынша саралау
* Аяқталмаған қылмысқа қатусышылық және квалификация тәртібі.
* Қылмысқа қатысушылық нысандары бойынша (экцесс) әрекеттерін және арнайы субъектілердің қатысушылығын саралау
Қатысушылықпен жасалған қылмыстарды және қылмысты-құқылық нормалардың бәсекелестігі барысында қылмысты саралау
1. Қылмысқа қатысушылық түсінігі
Қазақ КСР-ның 1959 жылғы Қылмыстық кодексінің және Қазақстан Республикасының 1997 жылғы жаңа ҚК-нің нормаларын салыстырмалы түрде талдау топтық белгі жаңа ҚК-тің Ерекше бөлімінің 120 бабында сараланған белгі ретінде ескерілген болса, Қазақ КСР-ның ескі ҚК-інде ол тек 30-бапта құрастырылған. Бұл топтанып қылмыс жасаудың қоғамдық қауіптілігінің өсе түскендігін дәлелдейді.
Қатысушылық қылмыстық жауаптылықтың қандайда болмасын ерекше негіздемелерін туындатпайды. Қылмыстық кодекстің 3- бабында бекітілген қылмыстық жауаптылық негіздері қылмыс бірнеше тұлғаның күш біріктіруші арқылы жасауы жағдайына да толықтай тиісті болды. Алайда қатысумен жасалған қылмыстың қылмыстық жауаптылығы және оның қажетті элементтерінің бірі - қылмысты саралау өзіндік ерекшеліктерге ие болады. Олар негізінен төмендегіден тұрады.
Ұйымдастырушының, айдап салушының немесе көмектесушінің іс-әрекеттерін саралау көп жағдайда орындаушының әрекетіне (әрекетсіздігіне) тәуелді болады. Себебі тек соның әрекеттерінде ғана жасалғаны үшін барлық қатысушылар жауаптылыққа тартылуы тиісті қылмыс құрамының белгілері болады. Қылмыстық құқықта қылмыс жасаған әрбір адамның жеке жауаптылығы принціпі болғанымен ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші сияқты қатысушылардың іс-әрекеттерін орындаушының іс-әрекеттерінен бөлек қарастыруға болмайды.
Қатысушылар (ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесуші) мен орындаушының жүзеге асыруға деген дәрежесі, басқа қатысушылардың да жауапкершілігін шешу туралы мәселеге тікелей ықпал ететіндей болуы қарастырылады. Мысалы, егер орындаушы оған байланысты емес себептермен қылмыстық әрекетін оқталу сатысында тоқтатын болса онда барлық қалған қатысушылары да қылмысқа оқталғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Қатысушылардың әрекетін саралау ең алдымен қылмысты бірнеше тұлға бөліп жасау процесінде оның атқарған рөліне тәуелді яғни қылмыстық топты құра отырып, олар қандай мақсат көздеді және қатысушылар арасындағы өзара байланыстың сипаты қандай, олардың арасында алдын ала сөз байласу болдыма, қылмысқа қатысушылардың қандай түрі қатысқаны, қатысудың нысаны және қатысушының түрі есепке алына отырып шешіледі.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде қылмысты қатысушылықпен жасау құрамының сараланған түрі ретінде қатысудың нысанына тәуелді төмендегідей болып бөлінген: қылмысты адамдар тобының жасауы 6-бапта, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының жасауы 49-бапта, қылмысты ұйымдасқан топтың жасауы 63 бапта және қылмысты қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) жасауы Ерекше бөлімнің 2 бабында қарастырылған.
Қылмыстық топ болып жасаудың (қатысушылықтың бірінші нысаны) барысында қылмыстың барлық қалыптасушылары ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабы бойынша ҚК-тің 28 бабына сілтеме жасалмай жауаптылыққа тартылатыны белгілі себебі олардың барлығы қылмыстың бірігіп орындаушылары болып табылады. Орындаушы түсінігін дұрыс ұғыну және анықтау адамдар тобымен жасалған қылмысты дұрыс саралауда үлкен маңызға ие болады. Сондықтан да Қазақстан Республикасының жаңа ҚК-де орындаушы ұғымы кеңейтіліп оған тек қылмысты тікелей жасаған тұлға ғана емес, басқа тұлғаларымен бірге оның жасалуына тікелей араласпаған тұлғаларда жатқызылады. Ондай адамдарға ұрлық жасау барысында пәтерге кірмеген және ұрланған заттарды алып шықпаған көшеде тұрып қылмыс жасау орнында бөгде адамдардаң болмауын, адамдар тобымен жасалған қылмысты ешкімнің көрмеуі мақсатымен қадағалап тұрған адамды жатқызуға болады.
Қылмысқа қатысушылықтың бірінші нысанында қатысушылардың әрқайсысы қылмыс құрамының объективтік жағымен қамтылатынын әрекеттерді орындауға қатысады немесе толық көлемінде не белгілі шамада орындайды. Қылмысты бір тұлғаның жасауынан айырмашылығы топтық қылмыста қылмыс тобының қатысушылары үшін ортақ болатын объективтік жақтың белгісін құрайтын бір әрекетті орындау үшін өзінің күштерін біріктіретін бірігіп орындаушы тұлғалар қатысады. Оның барысында кейбір бірігіп орындаушылар қылмыстың объективтік жағының барлық белгілерін толық кірістіретін әрекеттерді жасауы, ал басқалары бұл белгілердің тек кейбір бөлігін жасайтын жағдай кездесуі мүмкін.
Орындаушылардың әлде біреуінің іс-әрекеті қылмыс құрамының объективтік жағының барлық белгілеріне ие болмаған кезде, қылмысты сарлау мәселесі бойынша талас жиі кездеседі. Бұндай жағдайда қылмысты дұрыс саралау берілген тұлғаны бірігіп орындаушы немесе қылмысқа көмектесуші деп танудан тәуелді болады. Олардың арасына айырым қою жиі қиындық келтіреді және топтық қылмыстарды саралаудағы қателіктердің себебі болады.
Негізінен көмектесу әрекеттері қылмыстың объективтік жақтарын орындау бастағанға дейін сонымен қатар оның орындалуы барысында, алайда қылмыс аяқталғанға дейін жүзеге асырылады. Егер көмектесуші қылмыстың жасалуы барысында қылмыстың объективтік жағын құрайтын әрекеттердің орындалуына көмектесетін болса егер ол болар-болмас деңгейде болсада бірігіп орындаушылық ретінде қарастырылуы тиіс. Істерді тергеу және сот тергеуі барысында тікелей орындаушы болып табылмайтын тұлғаның іс-әрекетін қалай саралау керектігі жөнінде мәселе пайда болады: адамдар тобымен жасалған немесе бір тұлғамен жасалған қылмыс ретінде бағалау туралы Қазақсатан Республикасы Жоғарғы Сотының Пленумы қаулыларында бұд сұрақтарға жауап берілген.
Атап айтқанда <<Бөтеннің мүлкін талан-таражға салуды саралаудың кейбір мәселелері туралы>> 1996 жылғы 25-шілдедегі қаулысының 7 пункітінде қылмыстың берілген түрі үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жасқа жетпеген немесе есі дұрыс емес деп танылған тұлғамен бірлесіп жасаған қылмыс адамдар тобымен жасалған талан-тараж ретінде бағаланбайтындығы көрсетілген.
Қатысушылардың жеке жауаптылығы қағидасы қатысушылар мен орындаушының жауапкершілігінің әртүрлі болуы мүмкіндігінен көрініс табады. Мысалы, орындаушы қылмысты аяғына дайін жеткізуден өз еркімен бас тартуына байланысты қылмыстық жауапкершіліктен босатылуы мүмкін. Бірақ, ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесуші тұлғаны қылмыс жасауға көндіруге бағытталған ұйымдастырушылық әрекеттері немесе жасалуы мүмкін қылмысқа көмек көрсеткені үшін 24, 28 баптар бойынша және ҚК-тің Ерекше бөлімінің тиісті бабымен жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Қатысушылықпен жасалған қылмысты саралау барысында жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды есепке алу олар жасалған іс-әрекетке және ұйымдастырушының, айдап салушының, көмектесушінің жеке бастарына қатыстылығы тәуелділікте шешілуі тиіс.
Ұйымдастырушыға, айдап салушыға немесе көмектесушіге қатысты мән-жайлар тек олардың әрқайсысының іс-әрекеттерін саралау барысында ғана есепке алынады және басқа тұлғалардың әрекеттерін саралау барысында есепке алынбайды. Мысалы пайдакүнемдік ниетпен қасақаналықпен адам өлтіруде ҚК-тің 96 бабының 2 бөлімі <<з>> пункіті бойынша жауаптылыққа тартылса ал осы қылмысты орындаушының әрекеттері 2 бөлімнің басқа пункттерімен саралануы мүмкін.
Орындаушының іс-әрекеттеріне және жеке басына қатысты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар әртүрлі заңи салдарды туындатуы мүмкін. Мысалы, егер орындаушы жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану мақсатымен адам өлтірсе онда әрбір қатысушының әрекеттері орындаушының әрекеттері сияқты ҚК-тің 96 бабы 2 бөлімі <<м>> пункті бойынша саралануы тиіс.
Қылмыстың субъектісін сипаттауға қатысты мән-жайлар өзге қатысушылардың әрекеттерін саралауға әсер етеді. Мысалы әскери қылмыстардың субъектісі болып жалпы ереже бойынша әскерге шақыру бойынша не келісім шарт бойынша Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында әскери қызмет атқарушы әскери қызметкерлер сондай-ақ жиындардан өтуі кезіндегі запастағы азаматтар табылады.
Әскери қылмыстардаң орындаушысы болып тек көрсетілген белгілерге ие тұлғалар ғана танылады. Оларға ие емес тұлғалар орындаушы бола алмайды бірақ ұйымдастырушы, айдап салушы, немесе көмектесуші ретінде қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Мысалы, әскери қызметкер қашқындық жасайды. Оның іс-әрекеттері ҚК-тің 373 бабы бойынша саралауға жатады. Басқа қатысушылардың іс-әрекеттері сол бап бойынша ҚК-тің 28 бабына сілтеме жасау арқылы саралануы тиіс. Осы жағдайда олардың іс-әрекеттері ҚК-тің 373 бабы 2 бөлімімен алдын ала сөз байланысқан адамдар тобымен (егер осындай сөз байласу анықталса) жасалған қашқындық ретінде саралануы тиіс.
Орындаушының жеке басына қатысты және қылмыс субъектісінің белгілері болып табылмайтын мән-жайлар тек орындаушының өзінің әрекеттерін саралау барысында ғана ескерілуі тиіс. Мысалы, алаяқтықты бұрын қорқытып алушылық үшін екі рет сотталған адам жасаса ал оған көмектесуші бұл саралау белгісіне ие емес тұлға болса онда орындаушы ҚК-тің 177 бабының 3 бөлімі <<в>> пункіті бойынша жауапқа тартылады ал көмектесуші (егер олардың арасында алдын ала сөз байласу орын алған болса) ҚК-тің 28 баб, 177 баптың 2 бөлімімен жауапқа тартылуы тиіс. Сонымен қатар кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартудың орындаушысы және айдап салушысының іс-әрекеттерін де саралау да осылай жүргізілуі тиіс. Егер бұл қылмыстың орындаушысы ата-ана педагог немесе кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу міндеті заңмен жүктелген өзге адам болып табылмайтын бұл қылмыстың айдап салушысы ҚК-тің 28 және 131 баптың 1 бөлімімен жауапқа тартылуы тиіс.
Қатысушының шектен шығуы барысында қатысушылардың әрекеттерін саралау белгілі бір маңызға ие. Қазақстан Республикасының ҚК-нің 30- бабына сай қылмысқа қатысушының, басқа қатысушылардың ойында болмаған қылмысты жасауы оның шектен шығушылығы деп танылады. Шектен шығушылық үшін басқа қатысушылар қылмыстық жауапқа тартылмайды.
Қылмыстық құқық теориясында қатысушының шектен шығушылығын сандық және сапалық 2 түрге бөлу қабылданған. Сандық шектен шығушылық ретінде қатысушы, топтық барлық қатысушылармен алдын ала келісім жасалған қылмыспен бір тектес қылмыс жасаған кезде орын алады. Мысалы ұрлықтың орындаушыларының бірі басқа қатысушылардан жасырын мүлікті (басқа қатысушылармен бірге ұрланған мүліктен бөлек) басқа ұрланған мүліктермен қоса есептегенде 500 айлық есептік көрсеткіштен асып түсетін мүлікті ұрласа ол ҚК-тің 175 бабының 3 бөлімімен жауапқа тартылады, ал қалған қатысушылар егер ұрланған мүліктің бағасы аталған көрсеткіштен асып түспесе ҚК-тің 175 бабының 2 бөлімімен жауапқа тартылады.
Қылмысқа қатысушының топтық жасауға сөз байланысқан қылмысымен бір тектес болып табылмайтын қылмысты жасауы қатысушының шектен шығушылығының сапалық түрі болып табылады. Мысалы, адамдар тобы дәріханадан медикаменттерді ұрлау барысында олардың біреуі, олардын бөлек наркотик заттарды ұрласа. Ол екі қылмыс жасағаны үшін жауапкершілікке тартылады: ұрлық жасағаны үшін (ҚК-тің 175 бабы) және наркотикалық заттарды талан-таражға салғаны үшін (ҚК-тің 260 б) ал, қалған қатысушылар тек ұрлық жасағаны үшін жауаптылыққа тартылады.
Айыпталғандардан шығатын қортынды қатысушының шектеу шығуы ұйымдасқан топтарда және қылмыстық қауымдастықтарда орын алатын алдын ала сөз байласу арқылы жасалатын топтық қылмыстарда ғана мүмкін болады.
Бірігіп қатысушылықтың ең қауіпті нысандары болып ұйымдасқан топ және қылмыстық қауымдастықтың табылатыны белгілі, құқыққорғау, шаруашылық және басқа органдар қызметкерлерінің коррупциясы арқылы сипатталады. Бұл қылмыстық топтар үшін топтар үшін қауіпті болып табылатын тиісті мемлекеттік қызметкерлер мен қоғамдық қызметкерлердің іс-әрекеттерін бейтараптандыруға мүмкіндік беріп ғана қоймай сонымен қатар олардың қызиетін өз мақсаттарына бағындыруға олар арқылы осы мақсаттарға ресми құрылымдарды пайдалануға оларға қатырына енуге мүмкіндік береді.
Қылмысқа қатысушылықтың көрсетілген нысандарымен жасалған қылмысты саралау үшін олардың белгілерін анықтау қажет. Ұйымдасқан топтың сипаттау белгілері болып бір немесе бірнеше соның ішінде ауыр және аса ауыр қылмыстарды жасау үшін күні бұрын біріккен топтың тұрақтылығы. Алдын ала сөз байласуда қатысушылықтың берілген нысанасының міндетті белгісі болып табылады. Олай болмаған жағдайда қылмыс жасау үшін күні бұрын бірігу мүмкін болмайды.
Қылмыстық қауымдастық (қылмыстық ұйым) үшін өзіндік белгілер топтың тығыз ұйымдасқандығы және оны құрудың мақсаты ауыр және аса ауыр қылмыстарды жасау болып табылады. Аталған белгілердің біреуінің болмауы қылмыстық қауымдастықтың қатысушылықтың нысаны ретінде жоқ екендігіне дәлел болады. Мысалы, топтың тығыз ұйымдасқандық белгісі, белгісінің болмауы олар әртүрлі сипаттағы соның ішінде ауыр және аса ауыр қылмыстарды жасау үшін құрылған топ болсада. Бұл жағдайда ұйымдасқан топтың (тұрақтылық белгісі бар болса) бар екендігі танылады. Қылмыстық қауымдастықтың екінші міндетті белгісі топ тек ауыр және аса ауыр қылмыстарды ғана жасау үшін ұйымдасқан болуы тиіс. Мысалы, тығыз ұйымдасқан қылмыстық топ жала жабуды тарату үшін құрылған болса қылмыстық ұйым болып табылмайды.
Қазақстан Республикасының ҚК-нің 31 бабының 5 бөліміне сай ұйымдасқан топты немесе қылмыстық сыбайластықты құрған не оларға басшылық еткен адам кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көзделген жағдайларда оларды ұйымдастырғаны және оларға басшылық еткені, сондай-ақ қылмыстар оның қаскүнемдік ниетімен қамтылса, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) жасаған барлық қылмыс үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Құқық қолдану қызметінің процессінде ұйымдасқан топты немесе қылмыстық қауымдастыққа басшылық жасаудың нені білдіретінін анықтап алудың маңызы зор. Ұйымдастырылған қылмыстық топтың жұмысының бағытын анықтау (қылмыстық іс-әрекеттердің жоспарын жасатау, топ мүшелері арасында міндеттерді бөлу, қылмыстық қол сұғу объектісін анықтау, қылмыстық құрылым мүшелеріне нұсқаулар мен тапсырмалар беру т.б.) болып табылады.
Қылмысқа қатысу 27,28,29,31 баптарда қаралған. Қылмысқа қатысу - екі немесе одан да көп адамның қасақана қылмыстық әрекетті істеуі. Қылмысқа қатысудағы басты шарт - барлық қатысушыларға қылмысты орындаушының істейтін қылмысының мәнін сезе отырып, іртүрлі ниетпен соның болуын тілеп, қылмысты жүзеге асыру үшін өзгенің қылмыстық әрекеттерін біріктіру.
Қleft0left0ылмысқа қатысушылар
left0left0left0
ұйымдастырушы
орындаушы
азғырушы
Көмектесуші
Қылмысты тікелей жасаған немесе оны жасауға басқа адамдарсен бірге тікелей қатысқан адам.Ұйымдастырушы - қылмысты ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен адам, сонымен бірге ұйымдасқан қылмыстық топ құрған немесе қылмыстық қауымдастық (ұйым) құрған тікелей басшылық еткен адам.Айдап салушы дегеніміз - басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен нмесе өзге де жолмен қылмыс жасауға көндірген адам.Көмектесуші адам - кеңестерімен, нұсқауларымен , ақпарат, қылмысты жасайтын қару немесе құралдар берумен инее қылмысты жасауға кедергілерді жоюмен қылмыстың жасалуына көмектескен адам.Қылмысқа қатысу заттай (материалдық) интелектуалдық көмектесу жолымен орын алуы мүмкін. Қалай болғанда да қылмыстық әрекетті жүзеге асыру, ізін жасыру осы көмектесуші адам арқылы жүзеге касады.Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
* Қылмысқа қатысу дегеніміз не?
* Қылмысқа қатысушылардың түрлерің атаныз.
Тақырып 15
Әскери қылмыстар. Әскери қылмыстың түсінігі және жалпы сипаттамасы. Әскери қылмыстың түрлері
Дәріс мақсаты: Әскери қылмыстарды дүрыс саралауының мәселелері
Сүрақтар:
1.Әскери қылмыстың түсінігі және жалпы сипаттамасы. Әскери қылмыстың түрлері
2. Бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау ((367-бап),саралау. 3.Бастыққа қарсылық көрсету немесе оны қызметтік міндеттерін бұзуға мә жбүр ету (368-бап),саралау.
4. Бастыққа қатысты күш қолдану іс-әрекеттері (369-бап),саралау.
1. Әскери қылмыстың түсінігі және жалпы сипаттамасы. Әскери қылмыстың түрлері
Қазақстан Республикасында әскери қызмет атқарудың тәртібі Қазақстан Республикасы Конституциясында, әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы заңда, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің арнайы жарғыларында, басқа да нормативтік-құқықтық актілерінде көрініс тапқан. Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 16-тарауы әскери қылмыстарға арналған. Қылмсыстық кодекстің 366-бабында әскери қылмыстың заңдылық ұғымы берілген. Онда әскерге шақыру бойынша не келісім-шарт бойынша Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінде, Қазақстан Республикасы басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында әскери қызмет атқарушы, әскери қызметшілердің, сондай-ақ запастағы азаматтардың жиындардан өтуі кезінде әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібіне қарсы осы тарауда көзделген қылмыстарды жасауы әскери қылмыстар деп танылады делінген. Осыған орай әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібі қоғамдық қатынастар осы қылмыстың топтық объектісі болып табылады. Әскери қызметшілердің әскери қызмет атқарудың белгіленген тәртібімен байланысы жоқ басқадай қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы іс-әрекеттері әскери қылмыс болып табылмайды, олардың мұндай іс-әрекеттері жалпы қылмыстық құқықтық норма бойынша сараланады. Әскери қылмыстың екінші бір өзіндік белгісі-қылмыстың арнаулы субъектісі болып табылады. Олар әскерге шақыру бойынша не келісім-шарт бойынша Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінде, Қазақстан Республикасы басқа да әскерлері мен әскери құрамаларында әскери қызмет атқарушы әскери қызметшілер, сондай-ақ жиындардан өтуі кезінде әскери қызмет атқарушы запастағы азаматтар. Қазақстан Республикасы Қарулы күштеріне Қорғаныс министрлігі және оған бағынышты құрылық әскерлері, ракеталық әскерлер, соғыс-теңіз флоты, соғыс-әуе күштері, әскери-космикалық күштер Қазақстан Республикасы басқа да әскерлері мен әскери құрамалары, шекаралық әскерлер, қауіпсіздік қызметі әскерлері, үкіметтік байланыс әскерлері, азаматтық қорғаныс әскерлері, Ішкі істер министрлігінің ішкі әскерлері, т.б. жатады. Әскери қылмыстар тікелей объектілерінің ерекшеліктеріне байланысты мына төмендегідей бірнеше түрге бөлінеді: Бағыныштылық тәртібіне және әскери қызметшілердің жарғылық ережелеріне сай қарым-қатынасына қол сұғатын қылмыстар. Әскери қылмыстар объективтік жағынан алғанда әрекет немесе әрекетсіздік арқылы жүзеге асырылады. Қылмыс құрамдары формальдық та, материалдық та болып кездеседі. Оларға жеке құрамдарға талдау жасағанда толық тоқталамыз. Субъективтік жағынан алғанда бұл қылмыстардың көпшілігі қасақаналықпен, азын-аулағы абайсыздықпен істеледі. Енді осы қылмыстардың жекелеген тобына және түрлеріне талдау жасайық.
2..Бұйрыққа бағынбау немесе оны өзгедей орындамау (367-бап),саралау
Қылмыс объективтік жағы бойынша: бағынбау, яғни бастықтың бұйрығын орындаудан ашық бас тарту, сол сияқты бастықтың белгіленген тәртіпте берілген бұйрығын бағыныштының, қызмет мүддесіне елеулі зиян келтіріп, өзгедей әдейі орындамауы арқылы сипатталады. Бұл жерде екі бірдей қылмыс құрамы көрсетіліп тұр. Оның біріншісі бағынбау, яғни бастықтың заңды бұйрығын орындаудан ашық, қасақана бас тарту. Екінші бұйрықты өзгедей әдейі орындамау-яғни бастықтың белгіленген тәртіппен, заңды түрде берілген бұйрығын, яғни бағыныштының әдейі орындамауы болып табылады. Әдейі орындамауға ашық түрде, ешбір негізсіз заңға сәйкес берілген бұйрықтағы талаптарды істемеуі, немесе бұйрықтағы талапқа қарсы басқа әрекетті істеуі, немесе бұйрықты кешіктіріп орындау немесе жартылай орындаулар жатады. Бағынбау мен бұйрықты өзгедей әдейі орындамау іс-әрекетінен қызмет мүддесіне елеулі зиян келтірілуі қажет. Зиян мүліктік немесе ұйымдастырушылық, я болмаса басқадай түрде орын алуы мүмкін. Егер <<іс-әрекеттен әскери тәртіпте ойсырауы орын алса, бастықтың бағыныштыны алдында беделі түссе, адамдардың денсаулығына әр түрлі дәрежедегі жарақат келтірілсе немесе әскери бөлімде, оның мүлкіне, техникасына залал келтірілсе зиян елеулі деп танылады. Бұйрыққа бағынбаудан немесе оны әдейі орындамаудан келтірілген зиянның арасында себепті байланыс болуы шарт. Қылмыс құрамы материалдық. Субъективтік жағынан қылмыс қасақаналықпен (тікелей немесе жанама) жүзеге асырылады. Адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан топ жасаған, сондай-ақ ауыр зардаптарға әкеп соққан дәл сол әрекет осы қылмыстың ауырлататын түріне жатады (367-баптың 2-тармағы). Ауыр зардаптарға қасақана денеге орта дәрежелі жарақат келтіру, абайсызда кісі өлімінің орын алуы; әскери дайындықты қамтамасыз ететін шаралардың жүзеге аспай қалуы; әскери техникалардың істен шығуы; ірі мөлшердегі материалдық залал келтірілу т.с.с. жатады. Осы баптың бірінші және екінші бөліктеріндегі көзделген әрекеттер соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында жасалса онда бұл осы қылмыстың аса ауырлататын түріне жатады (367-баптың 3-тармағы). Қызметке ұқыпсыз не ықылассыз қараудың салдарынан ауыр зардаптарға әкеп соққан бұйрықты орындамау үшін жауаптылық Қылмыстық Кодекстің 367-бабының 4-тармағында көзделген. Мұндағы ауыр зардаптардың түсінігі осы баптың 2-бөлігінде көрсетілген ауыр зардаппен бірдей болуы да мүмкін. Қылмыстық Кодекстің 367-бабының 4-тармағындағы қылмыс құрамы субъективтік жағынан тек қана абайсыздықпен (немқұрайдылық немесе менмендік) жүзеге асырылады. Егер осы баптың төртінші бөлігінде көзделген әрекет соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында жасалса, онда кінәлының жазасы арта түседі, ол үшін жауаптылық Қылмыстық Кодекстің 367-бабының 5-тармағында көзделген.
3.Бастыққа қарсылық көрсету немесе оны қызметтік міндеттерін бұзуға мә жбүр ету (368-бап),саралау.
Қылмыс объективтік жағынан бастыққа, сол сияқты әскери қызмет бойынша өзіне жүктелген міндетті атқарушы өзге адамға қарсылық көрсету немесе оны осы міндеттерді бұзуға күш қолдану және күш қолданамын деп қорқыту арқылы, мәжбүр ету арқылы сипатталады. Қарсылық көрсету деп бастыққа, сол сияқты әскери қызмет бойынша өзіне жүктелген міндетті атқарушы өзге адамға ашықтан ашық қарсы шығып, оның заңды талабына мән бермеу, олардың өзіне жүктелген міндеттерін атқаруына кедергі жасау. Мысалы, патрульдің мас күйдегі әскери қызметшіні ұстауға байланысты әрекетіне соңғының қарсылық көрсетіп бағынбауы. Бастыққа немесе әскери қызмет бойынша өзіне жүктелген міндетті атқарушы өзге адамға күш қолдану және күш қолданбақшы болып қорқыту арқылы олардың міндеттерін бұзуға бағытталған белсенді әрекет мәжбүрлеу деп танылады. Мысалы, қатардағы әскери қызметшінің тәртіп бұзып қолға түсіп қалған екінші бір әскери қызметшіні бастыққа күш қолданбақшы болып қорқытып босатып алуы. Қылмыс құрамы формальдық, көрсетілген іс-әрекеттердің біреуін істеген сәттен қылмыс аяқталған деп танылады. Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен істеледі. Дәл сол әрекеттер: а) адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан топ жасаса; б) қару қолдана отырып жасаса;
в) ауыр немесе орташа ауырлықтағы дене жарақатын салса не өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқса-осы қылмыстың ауырлататын түріне жатады (368-баптың 2-тармағы). Адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан топтың түсінігі Қылмыстық Кодекстің 31-бабында көрсетілген. Қару қолдануға атылатын немесе суық қаруды қолдана отырып бастыққа қарсылық жасау немесе оны қызметтік міндеттерін бұзуға мәжбүр етушілік жатады.
4.Бастыққа қатысты күш қолдану іс-әрекеттері (369-бап),саралау.
Қылмыс объективтік жағынан алғанда бастықтың әскери қызмет міндеттерін атқару кезінде немесе осы міндеттерді атқаруына байланысты оған қатысты жасалған ұрып-соғу, денсаулыққа жеңіл зиян келтіру немесе өзге күш қолдану арқылы жүзеге асырылады. Бұл жерде бастыққа күш қолдану әрекеттері екі түрлі жағдайда:
* бастықтың әскери қызмет міндеттерін атқару кезінде;
* немесе осы міндеттерді атқаруына байланысты жүзеге асырылады.
Әскери қызмет міндеттерін атқару деп бастықтың ұрыс әрекеттеріне қатысуы, лауазымдық міндеттерін атқаруы, әскери кезекшілікті атқаруы, қызметтік жағдайына байланысты әскери бөлімнің аумағында белгіленген уақыт ішінде міндетін өтеуі, қызметтік іс-сапарда болуы кезінде өз борышын өтеуін айтамыз. Осы міндеттерді атқаруға байланысты бастыққа қатысты күш қолдану іс-әрекеттеріне кінәлының оның қызмет бабын атқаруына көңілі толмаудан немесе одан кек алу, я болмаса басқадай өзара қақтығыстықтан пайда болған өшпенділікті жүзеге асырулар жатады. Көрсетілген қылмыс бастықтың қызмет бабына байланысты жасалады. Және оған қарсы күш қолдану әрекетімен ұласады. Күш қолдану ұрып-соғу, денсаулыққа жеңіл зиян келтіру жолымен немесе өзге де күш қолдану (қолын бұрау, байлап қою, бетін тырнау т.с.с.) арқылы көрініс табады. Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен жасалады. Дәл сол әрекеттер: а) адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан топ жасаса; б) қару қолданып жасаса; в) денсаулыққа ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян немесе өзге ауыр зардаптар келтірсе, осы қылмыс құрамының ауырлататын түріне жатады (369-баптың 2-тармағы). Бұл көрсетілген жағдайлардың түсінігіне Қылмыстық Кодекстің 363-бабын талдағанда тоқталғанбыз. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген, соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында жасалған әрекеттер көрсетілген қылмыстың аса ауырлататын түрі болып табылады (369-баптың 3-тармағы).
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:Әскери қылмыстардың өзгедей баптарын жекелей саралау.
Семинарлық (тәжірибелік) сабақтардың тақырыптық жоспары
№
Тақырыптың атауы
Сағат саны
1
Қылмысты саралудың ұғымы. Саралаудың түрлері
1
2
Қылмыстарды саралаудың методологиялық-философиялық негіздері
2
3
Қылмыстарды саралаудың заңдық негіздері
1
4
Қылмыстарды объектісі бойынша саралау. Қылмыстарды объективтік жағыбойынша саралау. Қылмыстарды субъективтік жағы бойынша саралау.
2
5
Қылмыстарды субъектісі бойынша саралау
1
6
Нормалардың бәсекелстігінде қылмыстарды саралау
2
7
Қылмыстардың көптігі бойынша қылмыстарды саралау
2
8
Қылмысқа қатысу қылмыстарды саралау Жеке адамға қарсы қылмыстар бойынша қылмыстарды саралау
2
9
Конституциялық құрылыс негіздері мен мемлекет қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарды саралау
1
10
Меншікке қарсы қылмыстарды саралау
1
Барлығы
15
7.3. Студенттердің оқытушы жетекшілігімен жасайтын өзіндік жұмыстарының тақырыптық жоспары (СОӨЖ)
№
СОӨЖ арналған тапсырмалардың тақырыбы мен мазмұны
Өткізу түрлері
Сағат саны
1
Саралаудың ұғымы, оның негізі мен маңызы. Саралаудың түрлері, олардың ерекшеліктері.
ауызша
5
2
Қылмыстарды объектісі және объективтік жағы бойынша , субъектісі және субъективтік жағы бойынша саралау.
ауызша
5
3
Нормалардың бәсекелестігінің ұғымы, бәсекелестіктің түрлері және оларды саралаудың проблемалық сұрақтарын ашу.
ауызша
5
4
Қылмыс сатылары, қылмыс коптігі, қылмысқа қатысу институттары бойынша саралаудың ғылыми негіздері.
ауызша
5
5
Жеке адамға қарсы қылмыстарды саралаудағы проблемалық мәселелерді шешу. Ұқсас құрамды қылмыстарды саралаудың ерекшелігі.
ауызша
5
6
Пайдакүнемдікпен ұштасқан меншікке қарсы қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері. Пайдакүнемдікпен ұштаспаған меншікке қарсы қылмыстардан ажырату мәселелері.
ауызша
5
Барлығы
30
8. Студенттердің өзіндік жұмысының тапсырмалары
8.1. Студенттердің өзіндік жұмысының тақырыптық жоспары
№
Тақырыптың атауы
Сағат саны
1
Саралаудың ұғымы, оның негізі мен маңызы. Саралаудың түрлері, олардың ерекшеліктері.
5
2
Қылмыстарды объектісі және объективтік жағы бойынша , субъектісі және субъективтік жағы бойынша саралау.
5
3
Нормалардың бәсекелестігінің ұғымы, бәсекелестіктің түрлері және оларды саралаудың проблемалық сұрақтарын ашу.
5
4
Қылмыс сатылары, қылмыс коптігі, қылмысқа қатысу институттары бойынша саралаудың ғылыми негіздері.
5
5
Жеке адамға қарсы қылмыстарды саралаудағы проблемалық мәселелерді шешу. Ұқсас құрамды қылмыстарды саралаудың ерекшелігі.
5
6
Пайдакүнемдікпен ұштасқан меншікке қарсы қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері. Пайдакүнемдікпен ұштаспаған меншікке қарсы қылмыстардан ажырату мәселелері.
5
Барлығы
30
8.2. Студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың жоспары (СӨЖ)
№
СӨЖ арналған тапсырмалардың тақырыбы мен мазмұны
Әдебиеттер
Ұсыныстар
Бақылау түрі
Тапсыру мерзімдері (апта)
1
Есептерді (казуестерді) шығару
Алауханов Е.Ж., Рахметов С.М.ҚР Қылмыстық кодексіне түсініктеме Алматы, 2002
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
ауызша
1 апта
2
Есептерді (казуестерді) шығару
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
Алауханов Е.Ж., Рахметов С.М.ҚР Қылмыстық кодексіне түсініктеме Алматы, 2002
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
ауызша
2 апта
3
Есептерді (казуестерді) шығару
Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
ауызша
3 апта
4
Есептерді (казуестерді) шығару
Ағыбаев А.Н. ҚР қылмыстық құқығы Алматы, 2004
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
ауызша
4 апта
5
Есептерді (казуестерді) шығару
Ағыбаев А.Н. ҚР қылмыстық құқығы Алматы, 2004
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
ауызша
5-6 апта
6
Бейбітшілікке және адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарды саралаудың теориялық негіздері. Нормалардың бәсекелестігінің проблемасын зерделеу.
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
Ағыбаев А.Н. ҚР қылмыстық құқығы Алматы, 2004
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
жазбаша
7 апта
7
Мемлекеттің конституциялық құрылысы мен қауіпсіздігіне қарсы қылмыстарды саралау Есептерді (казуестерді) шығару
Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
Ауызша жазбаша
8-9 апта
8
Экономикалық қылмыстарды саралау
Есептерді (казуестерді) шығару
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
Алауханов Е.Ж., Рахметов С.М.ҚР Қылмыстық кодексіне түсініктеме Алматы, 2002
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
Ауызша
10-11 апта
9
Меншікке қарсы қылмыстарды саралау Есептерді (казуестерді) шығару
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
ауызша
12 апта
10
Қоғамдық тәртіпке және қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстарды саралау
Есептерді (казуестерді) шығару
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
Ағыбаев А.Н. ҚР қылмыстық құқығы Алматы, 2004
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
жазбаша
13-14 апта
11
Халық денсаулығына және адамгершілкке қарсы қылмыстарды саралау
Есептерді (казуестерді) шығару
Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений. М., 1984
Апенов С.М: Қылмыстарды саралаудың ғылыми негіздері Алматы, 2006
ҚР Қылмыстық кодексімен жұмыс жасау
ауызша
15 апта
Курстық жүмыс бүл пәнде қарастырылмаған!
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz