УМКД

Дене жаттығуларының теориясы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ ЬАСТАПҚЫ ӘСКЕРИ ДАЙЫНДЫҚ КАФЕДРАСЫ

<<Мектептегі самбо және қол күрес>> пәні бойынша
5В010400 <<Бастапқы әскери дайындық>>
мамандығының 4 курс студенттеріне арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Құрастырушы: Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындық кафедрасының аға оқытушысы М.Т.Уразбаев.
--------------------------------------------------------------------------------

Кафедра отырысында бекітілді: хаттама №_____ _____________ жылы

Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындық кафедрасының меңгерушісі,
Прохоров Б.Н.

Жаратылыстану ғылымдары факультетінің оқу- әдістемелік кеңесі отырысында талқыланды
Хаттама № _______ __________________жылы

Жаратылыстану ғылымдары факультетінің оқу- әдістемелік кеңесінің төрайымы:
Абдишева З.В.

Жаратылыстану ғылымдары факультетінің Ғалымдар кеңесімен беітілген

Хаттама № ______ __________________ жылы

Жаратылыстану ғылымдары факультетінің деканы, Ибраева Л.С.

ПӘН БОЙЫНША ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫ - (SYLLABUS)

Пән бойынша мәлімет
Аты: <<Мектептегі самбо және қол күрес>>
Кредит саны - 3
Оқу сабақтарының өтілу орындары: № 3 оқу ғимараты, сабақ кестесі бойынша
№ 122 аудитория
Оқытушы туралы мәлімет:
Уразбаев Марат Тулеуханович, дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындық кафедрасының аға оқытушысы.
Жұмыс уақыты: 8.00-17.00 күнделікті

Оқу жоспарынан көшірме

Курс
Семестр
Кредит
Дәрістер
Сағат саны
Тәжіриб сабақтар сағат саны
СОБӨЖ
Бақылау формасы
4
7

2
-
30
22,5
емтихан

Мазмұны
1. Алғы сөз.................................................................................................................
2. Жалпы мәліметтер...................................................................................................
3. Курстың мақсаты мен міндеті...............................................................................
4. Курстың пререквизиттері, постреквизиттері........................................................
5. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме............................................................................
6. Оқу сабақтарының құрылымы.................................................................................
7. Студентке арналған ережелер..................................................................................
8. Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша бөліну кестесі..............
9. Лекция сабақтарының мазмұны.....................................................................
10. Семинар жоспары және орындау кестесі.............................................................
11. СОБӨЖ жоспары және орындау кестесі.......................................................
12. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................................
13.Студенттердің білімін бақылау түрлері (тест, бақылау сұрақтары т.б).............
14.Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылау жүйесі...............

Алғы сөз
Оқу - әдістемелік кешені "Таңдап алынған спорт түрінен кәсіптік жаттықтырушылық қызметін жетілдіру" пәні бойынша 5В010800 - <<Дене тәрбиесі және спорт>> мамандығының студенттеріне осы курс бойынша оқытушының жұмыстан неғұрлым тиімді ұйымдастыруға арналған барлық қажетті оқу - әдістемелік материалдарды құрайды. Білім беруде кредиттік технологияны пайдаланып, барлық құжаттарды бір кешенге біріктіре отырып, пәнді меңгеру процесінде студенттің білімін, машықтануын және біліктілігін жоғары деңгейге көтеру мақсаты көзделініп отыр.
Жұмыстық бағдарламада оқу жұмысының түрлері бойынша сағаттар көрсетілген;
СОБӨЖ - оқытушының басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы. СӨЖ - студенттердің өзіндік жұмысы.
Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына шығармашылық және зерттеушілік қабылеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.
Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет.
Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге кредиттерді тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға сынақ/емтиханды алуға арналған.

Пәнді оқытудың мақсаты
Пәнді берудің негізгі мақсаты есептеу математикасы есептері шешімдерінің эффектілі алгоритмдерін табу жолдарының кезекті интуцияланын машықтау. Сонымен қатар студентерді сандық алгоритмдерді құру принциптерімен таныстыру. Пәнді берудің негізгі мәселесі студенттерді жуықтап және сандық есптеу әдістерін жетік пайдалана білуді үйрету және де алынған нәтижелерін талдай білуге шақыру. Студенттерді есептеу математикасы мен есептер шешімінің алгоритмдерін құру әдістерімен жетік таныстыру.

Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша
бөліну кестесі.

№

Тақырыбы
Сағат саны

Дәріс
Тәжірибелік
СОБ¤Ж
1
Күрес әдістемесінің биомеханикалық негізі.
1

0,5
2
Күрес әдістерінің биомеханикалық негізі
1
1
1
3
Дененің тепе-теңдігі
1
1
1
4
Дененің тепе-теңдігі
1

0,5
5
Тіреу алаңы

1
0,5
6
Салмақ жүктемесі
1
1
1
7
Салмақ жүктемесі

1
0,5
8
Дененің салмағы, бойдың ұзындығы, дене мүшелерінің пропорциялары
1

0,5
9
Дененің салмағы, бойдың ұзындығы, дене мүшелерінің пропорциялары

1
0,5
10
Күштің берілуі, иін түрлері
1
1
1
11
Спорттық күрес әдістерін классификациялау, топтау жүйелеу, атау беру.
1

0,5
12
Спорттық күрес әдістерін классификациялау, топтау жүйелеу, атау беру.

1
0,5
13
Спортшыларды жас ерекшеліктеріне , салмақ дәрежелеріне және спорттық шеберліктеріне қарай бөлу.
1
1
1
14
Спортшыларды жас ерекшеліктеріне , салмақ дәрежелеріне және спорттық шеберліктеріне қарай бөлу.

1
0,5
15
Түрегеліп тұрып орындалатын әдіс түрлері
1

0,5
16
Түрегеліп тұрып орындалатын әдіс түрлері

1
0,5
17
Жатып, төрттағандап орындалатын әдіс түрлері
1
1
1
18
Жатып, төрттағандап орындалатын әдіс түрлері

1
0,5
19
Ауырту, созу әдістерді, бағындыру
1

0,5
20
Ауырту, созу әдістерді, бағындыру

1
0,5
21
Аудару, аунату, сүйреу
1
1
1
22
Спорттық күрестің физиологиялық негіздері
1

0,5
23
Спорттық күрестің физиологиялық негіздері

1
0,5
24
Тыныс алу
1

0,5
25
Тыныс алу

1
0,5
26
Балалар мен жасөспірімдерді жаттықтырудың ерекшеліктері
1
1
1
27
Күш қабілеті
1
1
1
28
Төзімділік қабілеті
1
1
1
29
Баланың дене күш қабілеті
1
1
1
30
Тепе-теңдікті сақтау
1
1
1
31
Жүрек, қан-тамырлары қызыметі ерекшелігі

1
0,5
32
Күрес әдістерінің бұлшық ет, адам ағзасы, сүйек-буындарға әсері

1
0,5
33
Сыртқы және ішкі күштер

1
0,5

Барлығы
20
25
22,5

Лекция сабақтары.

1-лекция

Күрес әдістемесінің биомеханикалық негізі.
Жоспар:
1. Техникалық шеберлікті шындау.
2. Жаттығу барысында техникалық әдістері.

Лекция мәтіні
1.Техникалық шеберлікті шындау жаңа әдістер ойлап табуға ретсіз, бет бұрушылық емес, керісінше бұрын жақсы, нәтижелі меңгерілген әдіс-айлаларды қайтадан жаңғыртып оны әрбр күрес сәтінде пайдаланылып қалуды үнемі ескерту - бапкерлер әдістемесіндегі ұтымды кезең. Техникалық шеберлікті үрделендіру үшін әрбір бапкер ұстаз жарысқа баптап жүрген шәкірттеріне тегеурінді қарсылық жасай білетін бәсекелес тыңдай білуі орнды. Себебі, жарысқа дейін өзіне төтеп бере алатын күш иесімен бетпе-бет келіптер төкпеген балуан, жарыс барысындағы өз қрасыласына жұмсайтын күш-қуатының мөлшерін дұрыс бақылай алмайды да, жекпе-жекте болашақ бәсекелесіне алдын, ала даярлаған әдіс-айласын сынап көру т.б. сияқты. Жаттығу кезеңіндегі қарсыласын таңдау-алдағы өткізілетін жарысмерзіміне байланысты болып жоспарлануы керек, себебі, ойға алған техникалық тәсілін бұларға пайдалану онша күшті қажет етпейді, ал жарыс жақындаған сайын өз салмағындағы уақытты қарсыласы мен белдескені тиімді болмақ.
2. Жаттығу барысында кейбір техникалық әдістерді, орындауда шәкірттер қателіктер жіберері хақ. Сондықтан да, жаттығу шеберлікті шыңдау кезеңі тек жаңа әдістерді ғана үйренуімен шектелмей, өткен жаттығуларда меңгерілген әдіс-айлалардағы сәтсіздікке алып келетінқателіктерді түзетуге арнауы өмір талабы, жаттығу мазмұны болуы міндетті. Тәжрибелі жаттықтырушыға тән педагогикалық шеберлік үнемі өткен жаттығуларға талдау жасай отырып қателіктерге жол бермеу әдістемесінің жаңа көздерін қарастыруға арналады. Белдесуге деген құштарлық жақсы меңгерілген әдіс-айладан ғана туындап отыратын құбылыс. Сондықтан да әдіс-айланы толық меңгертпей тұрып жарыс жолына шығуға шәкірттерді асықтырмау бапкер әдептілігі болып саналыды.
Халқымызда - <<Буынсыз жерге пышақсалма-жүзін қайтарасын>> деген нұсқа бар. Егер сіз бабына келмеген, белдесу шеберлігі әлі де піспеген жасты додаға салып алғашқы сәтсіздігі мен бетін қайтарсаңыз, оның жанын жаралағаныңыз болып саналады. Мұндай психологиялық күйзеліс, шәкірттің жігерін қайтарып, оның бойына біткен қаілетіне нұқсан келтіреді. <<Аииың-шабысы бабында>> деген емес пе? Сол сияқты -әрбір жаңа бастаған балуанға - демей-ақ чимпиондық тәжді киесің деп жеңіл олжаға ойын үйрету үлкен қателік. Үлкен спортшы болу үшін талай тер төгіліп, талай шапан жыртыларын дәйім ескерту қажет.
2-лекция

Күрес әдістерінің биомиханикалық негізі.
Жоспар:
1. Болашақ дене шынықтыру педагогикасының негізі.
2. Күрестің биомеханика зерттеу жұмыстары.

Лекция мәтіні
1. Болашақта дене шынықтыру педагогикасының негізінде дене шынықтыру тарихы, дене тәрбиесінің психофизиологиясы биомеханика және басқа да арнаулы теориялық пәндеі материалдарын біріктіретін тұтас бірыңғай оқу пәнінің құрылымын күтуге болады. Ал олай болған жағдайда бір немесе өзіне педагоикалық қағидаларды жан-жақты сипаттау мүмкіншілігі пайда болады. Практикалык, жұмыста, кез келген педагогикалық жағдайға; қайта-қайта өзгеріске ұшырап жататындығы белгілі. Осындай кездерде болашақ маманнан қойылып отырған проблеманы шешу жолында қалыптасқан шешімдерді дәл білуді қажет етіп қана коймай, жаңа әдістерді тұрақты іздестіруді талап етеді. Одан бөтеден педагогикалық міндеттерді шешуде мүғалімнің тапқан жаңа әдістері өзге мұғалімдерінің де игілігіне айналуы керек, ол үшін алынған нәтижелер талдаудан өткізіліп, есепке алынуы керек. Осы талаптар мына жағдайда ғана жүзеге асуы мүмкін: егер мүғалім дене тәрбиесінің педагогикалық ізденістерінің методологиясымен таныс болған жағдайда: - педагогикалык, зерттеулерді жүргізу алдында болатын дайындық жұмыс жүйелерімен таныс болған жағдайда: - сұрыптау, өңдеу, талдау және педагогикалық зерттеу жүргізу жүйесімен қаруланған болса ғана зерттеу жүұмыстары іске аспақ.
Оқу пәнінің мазмұны мен құрылымы екі себеппен біртіндеп өзгеріске ұшырайды: жаңа ғылми деректердің пайда болуы және жоғары оқу орнын бітірушілердің негізгі кәсіптік қызметінің байланысты мамандану. Бұл орайда нақтылы екі бағытты атағанымыз жөн: 1) пәннің әлеуметгік мәселелерінің кеңею және дене тәрбиесі теориясынын дене шынықтыру теориясына айналуы: 2) пәннің педагогикалык аспектісінің кеңеюі және дене тәрбиесінің теориясы мен әдісінің дене шынықтыру педагогккасына айналуы: Екі бағытта бір-біріне карама-қарс емес, кажетті жағдайларда бірін-бірі біріккен түрде толықтырылып отыруы мүмкін. Қазіргі кезенде оқу материалы кеңейту оқу сағатгарының көлеміне байланысты шектелуі мүмкін.
2. Күрестің биомеханика зерттеу жұмыстарының дайындығы педагогикалық практика және әдебиет деректеріне сүйене отырып талдау негізінде тақырыпты тандап алудан, болжам жасаудан, ізденістер жоспарын жасаудан, зертгелетін нәрсені іріктеуден, ізденіс әдісін таңдаудан, қажетті материалдық жағдайларды және нәтижені есепке алатын құжаттарды жасай білетіндігінен құралады. Зерттеуді жүргізу алға қойылған міндеттерді шешетін әдіс есебінде тандал алынған әдістерді тиімді түрде қолданудан түрады.
Оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың эксперименттік әдісі педагогикалық процеске әсерінің тиімділігін зерттеу үшін жана педагогикалық факторды (құрал, оқыту әдісі т.б.) енгізуді қарастырады.
Бақылау әдісі, онда эксперименттік әдіспен алынған нәтижелерді салыстыру үшін бұрыннан қалыптасқан оқу-тәрбие жұмысының мазмұны мен формасының критерий ретінде сақталуға тиісті.
Жеке өзіндік әдісте педагог оку-тәрбие жұмысын зерітеушілердің ешбір араласынсыз өзінің жеке жослары йойынша жүргізген жағдайды білдіреді. Ақпарат хабарды жинақтау әдісі әртүрлі болуы мүмкін.Оның жәрдемімен оқыту және тәрбие жұмысын жүргізу барысында, оған дейінде және одан кейінде педагогикалық процестің нәтижелігі жөнінде хабарлар алуға болады. Жоғарыда келтірілген бірнеше әдістерді қолданудың белгілі бір жүйесі ретінде педагогикалық эксперимеитті жөне педагогикалық бақылауды атағанымыз жөн. Педагогикалық экспериментке оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың міндетті экспериментальды әдісі, кей жағдайларда-бақылау әдісі, информация жинақтау өдісі және математикалық еселтеу әдістері жатады. Өткен хабарларды, педагогикалық құбылысты алу әдісі жоғарыдағы әдістердің алдында жүреді. Ал педагогикалық бакылауға ұйымдастырудың жеке өзіңдік әдісі, бір немесе бірнеше нақты информация жинақтау әдісі, кейде математикалық есептеуде енеді. Зерттеу әдістерін таңдау ғылыми жүмыстың алдындағы қойылатын міндеттеріне байланысты. Дене тәрбиесінің кейбір мәселелерін шешу педагогакалық әдістермен бірге психологиялық және биологиялық талдауларды, сонымен бірге физиологиялық әдістерді (мысалы, сабақта оқушының таным белсенділігін зеррттеу кезінде, дене жаттығуларының техникасын зерттегенде дене қабілеттілігінің даму тәсіддерін жасау кезінде) комплексті пайдалануды талап етеді. Зерттелетін педагогикалық процесті сипатгайтын сандык және сапалық талдаудан өткізілуге тиісті. Сапалық талдау дегеніміз алынған нәтиженің сөздік педагогикалық бағасын, ал сандық талдау бір немесе бірнеше педагогикалық процестердің тиімділігінің дәрежесін айқындау және олардың арасындағы кейбір байланысты анықтау ушін математикалық есептерді қамтиды. Зерттеу нәтижесі әдеби-графикалық өңдеумен және оның педагогикалық практикаға енгізумен аяқталады.
3-лекция

Дененің тепе-теңдігі.

Жоспар:
1. Еркін күрес тактикасы мен техникасы.
2. Жаттығу барысында күрес тактикасы.

Лекция мәтіні
1. Еркін күрес тактикасы мен техникасы. .Егер бұл жоғарыдағы күрес өнеріне тән ерекшеліктерді балуандар арнайы жаттығу барысында дұрыс меңгерген болса, кілем үстінде өткізілетін жекпе-жек бәсекелерде балуанның мерейінің үстем боларына күмән жоқ. Мысалы, қарсыласының еркін қимыл жасауына кедергі келтіру үшін, оған әлденеше рет тәсіл қолдануды ниет еткен болып, қарсыласын ретсіз алаңдатып өзі ойлаған нағыз күрес тәсілін пайдаланып жеңіске жетеді. Еркін күрес ережесіне сәйкес жалған тәсіл жасайтындай бола тұрып, оған қарама-қарсы бағыттағы қимыл арқылы қарсыласын аса қауіпті жағдайға немесе қарсыласының өзі жақсы меңгерген әдіс айласына қарама-қарсы тәсілді кедергеі етіп пайдалану тактикасы т.б. сияқты. Ал жұлқылап-сілкілеу арқылы кілем үстінде тең басып тұрып қалпынан тайдыру үшін шалт қимыл мен аяқына өту, иғынан итеріп қалу немесе қолтықтасу кезеңінде ту сыртынан өтіп қос аяқтай шалу арқылы қарсыласын етпетінен түсіру амалдарын пайдаланады. Бұл әдіс айлаларды жаттығу барысында толық меңгерген балуан аз ғана күш жұмсай жеңіске оңай жетіп отырады. Кілем үстіне шығу мен белсенді күрес қимылына өту арқылы қарсыласына да белсенділік көрсетуге жағдай жасау нағыз күрес өнерін меңгерген балуанға тән қасиеттердің бірі. Мұндай балуандар тарапынан байқалатын жақсы бастаманы төрешілер алқасы бағалап, олардың белдесулерін барлық жағдай туғызады және мұндай жекпе-жек уақыт мөлшерінен ерте аяқталып нәтиже беруінің таза жеңісі арқылы қорытындыланады. Қарсыласын жекпе-жек күш сынасуға шақыру кезінде әрбір балуан өз қимылын қарсыласынан ерте бастауға ұмтылуы міндетті.
2. Жаттығу барысында күрес тактикасына бағышталған арнайы сабақтарды бапкерлер тарапынан жүйелілікпен алдын-ала жоспарлануының ерекше педагогикалық мәні бар. Себебі, қазіргі күрес өнері тек қана қара күштің нәтижесі ғана емес: Бұл арнайы бағдарлама арқылы ұзақ мерзімге жалғасатын жаттығу процесінің нәтижесі болып табылады. Яғни, түлкідей айлакер, арыстандай айбатты, пілдей шыдамдылықты көріпкел сәуегейлікті талап ететін күрделі өнер жиынтығы сондықтан да кілем үстіне шығып өнер көрсету мен қарапайым жаттығу арасындағы үйлесімділікті жатығушыларға дер кезінде ескертіп отыру күрес барысын балуандарды-ң өз іс-әрекетін басқара алуға жағдай жасайды.
4-лекция
Дененің тепе-теңдігі.

Жоспар:
1. Дене жаттығуларының теориясы.
2. Жеке қозғалыстар кимыл элементтері.

Лекция мәтіні
1. Дене жаттығуларының теориясын білу, мүғалімнің алдына қойылатын педагогикалық міндеттерге сәйкес, ең тиімді дене жаттығуларын іріктеп алуға мүмкіндік береді. Дене жаттығуларының түпкі нақты жүйесінің жасауға ықпалын тигізеді. Дене жаттығуларының педагогикалык топтастыруын өз пәнінде өткізуге, қосымша құралдармен біріктіре сауатты пайдалануға мүмкіндік береді.
Мақтылы „Дене жаттағуы" деген түсінікке осы оқулықтың 3цриуында талдау берілген. Алайда осы түсініктің басқа да жақтары болуы мүмкін. Солардың біріне тоқталғанды жөн көріп отырмыз.
<<Дене жаттығулары>> деген түсінік адам қозғалысы мен жаңылыс іс-қимылы туралы түсінікпен байланысты. Ал қозғалыс дегеніміз адам организмінің моторлы функция есебінде, дененің және онын бөлшектерінің өзгеруі деп ұққанымыз дұрыс.
Әрбір козғалыс үш белгіменен сипатталады: 1) ол әруақыгга мынанын функциясы болады: 2) ол адамның өмірлік қызметі бойыша қалыптасады: 3) қозғалысқа үйрету үйренушінің еркіне бағыну дәрежесін арттырады. Еркін қозғалыс әр уақытга сапалы түрде, ал адамға түтастай тұлға есебінде әсер етеді.
2. Жеке қозғалыстар кимыл элементтері болып табылады, Қозғалыстың өзара арасындағы байланысты қимыл жүзеге асырылады. Мысалы, аяқтың, қолдың, кеуденің, бастың қолалысының белгілі бір жүйесі оқушыға секіру түрікде қимыл жасауға мүмкіншілік береді, сондай қозғалыстармен, қимылды орындау және керісінше бір және сондай кимыләртүрлі козғалыспен жүзеге асыруға болады. Бұл былай түсіндіріледі, мысалы, белгілі бір қозғалыспен әртүрлі қимылдар жүйесі қалыптасуы мүмкін белгілі бір кезекті қимылдышапшаңдық, амплитуда т.б. әртүрлі сипатта болуы мүмкін. Қозғалыс жүйесінің сәйкестігі және сипаты қойылған міндеті шешуде қимылдың нәтижелілігімен анықталады. Сонымен, нақтыміндетті шешуге және осы негізде белгілі бір жүйеге біріктірілген қозғалыс, қозғалыс қимылын кұрайды. Қимылды, адам қызметінің жүзеге асуының нақты әдісі деп қараған жөн. Мысалы, дене шынықтыру сабағында оқушының оқу қызметі мемлекеттік бағдарламада көрсетілген. Қимыл әлеуметтік мәнге ие, себебі оқушы коғамдағы ілім мен тәжірибеге сүйене отырып оны үйренеді. Сонымен қатар белгілі бір педагогикалық міндетті шешуге бағытталған кимылдар кездеседі. Мысалы, қысп, қашықтыққа жүгіруді, ұзыңдыққа қарғуды, биіктікке секіруді, кіші допты лақтыруды игеріп 6 класс оқушысы Президенттік сынамаларындағы женіл атлетикалық тарауынын талаптары орындауға өзін дайындайды. Көптеген қимылдар оқушының өзіндегі білім, дағды негізінде, қозғалыс дағдысына және сол кимылды орындауға кажетті белгілі бір мөлшердегі қайталаулар нәтижесінде қалыптасады.
Қозғалыс пен кимылдың баяндалған сипаттамасының негізінде дене жаттығуларының теориясы құрылады. Дене жаттығулары деп адам денесін жетілдіру үшін жасалған және қолданылатын қозғалыс кимылдарын атайды.
Кез-келген кимыл дене жаттығулары деп аталмайды. Тек кана дене тәрбиесінің міндеттерін шешуге және оның заңдылықтарына бағыкатын қимыл ғана дене жаттығуларын құрайды. „Жаттығу" деген сөз адамның дене, психикалық касиетіне әсер ету мақсатында, қимылдың қайталануына бағытгалған және қимыдды орындалу әдісін жетілдіруді көрсетеді.
Сонымен, дене жаттығулары бір жағынан нақты қимыл қабілетіне (бұл жағдайларда „Мен жаңа жатгығуды үйрендім дейді), екінші жағынан көп рет қайталанатын процесс (мысалы,дене жаттығулары күшті арттырады) есебінде қарастырылады.
Сонымен қатар дене жаттығулары бірнеше тән белгілерімен айқындалады. олар:
1. Дене жаттығулары арқылы педагогикалық міндеттер (теңепайтқанда, дене жаттығулары „өзіне", өзінің жеке денесін шеміруге бағытталған), еңбек кимылы-өндірістік міңдеттерінің (кимыл өндірістік кызметке бағытгалған) шешілуіменен.
* Дене жаттығулары дене тәрбиесінің заңдылықтарымен байламысты, ал еңбек қимылы өндірістік заңдылықтарымен байланысты орындалады. Дене жаттығуларының еңбек және тұрмыстық қимылмен сыртқы ұқсастығы бірін екіншісімен алмастыруға негіз бола алмайды. Оның себебі дене жаттығуларының ұзақтығы, жиілігі сонымен қатар орындау әдісі үшін шұғылданушының организміне тиімді әсер ету бір жағынан, екінші жағынан ең жоғары нәтиже көрсетуге мүмкіндік беретін заңдылыктарына ғана бағынады.
* Тек кана дене жатгығуларының жүйесі адамның арасында қасиеттері мен дене мүшелерінің тиімді қатынаста дамуына мүмкіншікіл жасайды.

5-лекция

Тіреу алаңы.
Жоспар:
1. Күрес өнерінің тактиксын меңгеру.
2. Күрес өңірінде бапкерлердің кепілі.

Лекция мәтіні
1. Күрес өнеріне баулудағы ең бір күрделі кезең болып саналатын, әрбір жаттығушыға тән жекпе-жек кезіндегі өзін-өзі басқара алу дағдысын қалыптастыру болып табылады. Сол кездегі күрес өнерінің тактиксын меңгеру деп атаймыз. Белдесу барысын бағдарлау мен қарсыласын дегеніне көндіру балуанның шеберлік шыңына көтерілгендегінің куәсі. Себебі, күрес өнеріне шеберлікпен меңгергендіктерінің көрсеткіші алдағы жекпе-жек қарсыластарына қолданылатын әдіс айланы алдын ала сайлай білу және алысу кезіндегі өзін өзі басқара білуіне тікелей байланысты. Бұл күресті барлау (техникасы) екендігіне шек жоқ. Белдесу барысында әдіс айла жасау үшін бірде - бір ұтымды кезеңді ұйымдастыра алмаған балуан ешқашан дажеңіс тұғырына көтеріле алмайды. Бірақ, балуанның тактикалық шеберлігінің негізгі көздері техникалық дене қуатын және ерік жігерді кемелдендіру болып табылады. Мысалы, күрес өнерінің қыр-сырын техникалық жағынан жіті меңгерген балуан жекпе-жек бәсеке кезінде белдесу барысының тізгінін өз қолына алып, мақсат биігінен көрінері хақ. Егер күрес өнерінің техникасы жаттығу барысында тиянақта жүргізілсе, жекпе-жек барысының нәтижелілігі алдын ала қамтамасыз етіледі. Олай болса, тактикалық салауаттылықа жетудің бір ғана көзі күрес техникасына тән дей келіп, балуандық өнерге баулушылар күрес өнеріндегі тактика мен техниканы меңгеруді педагогикалық бір процесс деп түсінуін ескертеміз. Егер балуанның іс-әрекетті бір-екі тәсіл мен ғана шектелген жағдайда оның барлық белдесу барысындағы тактикасы бекерге тер төгумен аяқталады. Ал техникалық ауқымы мол күрес өнерін жетік меңгерген балуанның тактикасы әр қилы қимыл қозғалысының ширақтағы күрестің барлықкезеңдеріндегі жинақылығы сақтығы нәтижесінде өзі ойлағандай аяқталып отырады. Мұндай балуандардың әр бір күш санасар алдында өзіндік бағдарламасы бар дегенмен ойлау қаілеті бір орталықта тоғысып, оның жекпе-жегі көрермендер үшін де сәтті қойылған өнер көзіне айналады. Себебі, спорт өнеріндегі сайыс тек қара күштің құлы емес. Он-ең жоғарғы дәрежеге көтерілген тән мүмкіншілігінің де көрсеткіші.
2. Күрес өңірінде бапкерлердің жақсы нәтижеге жетуінің бірден-бір кепілі күрес әдістрін жүйелі түрде жетілдіріп отыру болып табылады. Олар өз шәкірттеріне тән ерекшеліктерді зерттеп, байыпты толық мәліметтер түзіп, жаттығуға алдын-ала дайындығын бағып көрсетеді. Шеберлігі шыңдалған бапкерлер - шәкірттер өсуіне, олардың организмдеріне тән мүмкіншіліктерді ескере отырып, жаттығу бағдарламасының арнайы кезеңдерден тұратын нақты жоспарлар жасайды.
Бапкерлер үшін алғы шарттардың бірі-жаттығушылардың күш қуатын арттырудың көзін тауып, күрес өнерімен машықтанушылар үшін оның басты мақсат екендігін ескерулері шарт. Себебі, күрестегі тактикамен техниканы белдесу барысында іске асыру балуанның күш-қуатына тәуелділігінде. Мысалы, қайратты, жойқын күш иесі-белдесі дарысында бәсекелесін өздегеніне көндіре алады. Ал шапшаң, шалт қимылды меңгермеген балуан әдіс қолдану сәтте үнемі кешігіп, сәтті кезеңдерді дайым қолдан шығарып алады. Нәтижеде ол қарсылысының жетегінде кетіп жеңіске жету үмітінен айырылады.
Күрес өңіріндегі тактикалық шеберлік-балуанның екрік-жігерінің жоғарылығына да тәуелді. Оған, батылдық, табандылық, тәуекелшілдік және бастамшылдықты жатқызуға болады. Мысалы, бір балуан бастапқы-кезеңнен-ақ жекпе-жек тізгінін өз қолына алып, белдесуді жеңіспен аяқтауды қамтамасыз етсе, екінші біреулері қарсыласын күрес барысында әдеп қалжыратын барып жекпе-жектің соңғы кезеңінен өз қолына ыждағатталықпен алып жеңіс тұғырына көтеріледі.
Күрес тактикасына тән белгілер-қайталанбайтын іс-әрекет пен шалт қимылдар, үстін-үстіне үдемелі шабулдар, көз ілеспейтін күрес тәсілі айлакерлікпен қарсыласының әдісіне дер кезінде кедергі жасай білу. Балуан шеберлігі мен тактикалық жағынан сауаттылығының негізгі белгілерінің бірі-оның белдесу барысындағы пайдаланылатын алуан түрлі әдіс-айлалары мен ширақтығы болмақ.
Белдесу процесіне тән тактикалық бағыттың негізгі бағыттары бізге белгілі: олар; бірінші үйреніп меңгерген айла-амалдарды пайдалану тактикасы, тәсілдерді дер кезінде пайдалануға жағдай жасау тактикасы, жекпе-жек тактикасы, жарыс жолдарындағы іс-әрекет.
6-лекция

Салмақ жүктемесі.
(1 сағат)
Жоспар:
1. Күрес секциясындағы жас балуандар.
2. Кәсіптік-педагогиқалық қарым-қатынас.

Лекция мәтіні
1. Күрес секциясындағы жас балуандармен жаттықтырушы спорт маманы ретінде қарым-қатынас жасау-бұл толасыз шығармашылық қабілет. Бір ғана жаттығудығ өзін сәл еске түсіріңізші. Мұндай жаттығушылармен дұрыс қарым-қатынасты ұйымдастыруда шешуге мәжбүр болатын қаншама қозғалыстар, кездейсоқ қарама-қайшылықтар, жаттығушылардың жекпе-жектігі барысндағы нағыз белдесу ережесіне жат қақтығыстар, жаттығушының мінез-құлқына тәне проблемалар туындайды десеңізші. Осының барлығы қас-қағым сәтте ойластырылуы бапкерлік шешімге келуі, балуандар қимылынан кеш қалмауы керек.
Міне сондықтан да шәкірт жүрегіне жолтабу, күш-қуат көзі жаттығу, төгілген тер мен үздіксіз қимыл-қозғалыс екендігін шәкірт ойына ұялату қарым - қатынас жемісі-әрине, шығармашылық қажет. Оның өзі нақты жаттықтырушылық кәсіпте қалай көрінеді, осыған тоқталайық. Біріншіден, жоғарыда баяндалғандай, жаттығушылар мен жаттықтырушы арасындағы нағыз жүйелі қарым-қатынас берілетін мәліметтің маңыздылығына байланысты: оны тыңдаушы шәкіртке дәл бағыттап, айқын сол күрес тәсілінің мақсатын білдіретін бейнелі сөзді таба білуге байланысты. Екіншіден, жаттықтырушының сыртқы пішінішдегі өзгерісті ған елеп, оның ішкі әлеміндегі өзгерістерді бапкердің байыптай алмау жаттығу барысында тиімд қарым-қатынас жасауды, шеберлік шыңына шығуға кедергі келтіретініне көз жеткізуге болады. Мысалы, қаншама тер төгіп жаттыққанымен белдесу барысында үнемі сәтсіздікке ұшырауы, бапкерлерін жиі ауыстырып, балуандар арасында беделдене айырылуы сияқты жарамсыз мінезділер жиі кездеседі. Сондықтан да шәкірттермен әңгімелескенде оған ықпал ету жүйесін түрлендіріп отыруға бейімделу қажет-оның күш-қуаты мен айла тәсілінің қалыптасуынан бастап, жеке басының жай күйін, жалпы психологиялық жағдайын, ең ақырында, ұстазға тәне педагогикалық дербестілік ерекшелігін ескерген де теріс болмайды. Мысалы, ұстаз ретінде өзінің психологиялық меңгере білу, әр алуан психологиялық кедергілерді жеңу, өзінің шығармашылық сезіміңді шабыттандыру, әр қашан шат көңілді әрі оптимист бола білу. Сіздегі мұндай қасиеттерді ұзатпайық өз шәкірттерінің іс-әрекетінен кездестіруімізге әбден болады. Бұл бапкер бақыты.
2. Кәсіптік-педагогиқалық қарым-қатынастарын игеру дербес шығармашылық деңгейде өту үшін жас спорт мамандары мен шәкірттердің мектеп жасындағылары мен жұмысты ұйымдастыуда төмендегі кезеңдерді басшылыққа алған жақсы нәтиже береді. Олар:
1) күрес өнерімен машықтанушы шәкірттер, жаттығу барысындағы әрбір қимыл-қозғалысына барлау жасап өзіне-өзі талдау жасауға жеткен кезеңі;
2) өзқимылын өзі басқарып, кілем үстінде батылдық көрсету, бәсекелесінің абырой - атағын жасқанбай жаттығу нәтижесін жекпе-жек барысында іске асыруға жеткен кезең;
3) бапкерге қолайлы, әрі жағымды күрес техникасын шеберлік шегіне жеткізе білу;
Ал бапкерлерге тән кемелдену кезеңі:
1. Жаттықтырушы үшін нәтижелі, әрі шәкірттер үшін де жағымды қарым-қатынас стилдері бойынша әдейі тапсырмалар беру жіне оны өз бақылаулары деректерімен салыстыру.
2. Әрбір бапкер өзінің қарым-қатынас стиліне сәйкес педагогикалық қарым-қатынастың тұтастай әрекеттерін меңгеру ісі және соңғысын нақтылау ол үшін жаттығу сабақтарынан әдейі бір сабақты таңдап алу керек.
3. Шынайы педагогикалық қызыметті-арнайы стиль негізінде жаттықтырушылармен қарым-қатынас орнату және дербес стильді нығайту, әрі тиянақтау. Осы бағыттағы берік ұстау бапкер мәрбебесін жоғарылатады.

7-лекция

Салмақ жүктемесі.
(1 сағат)
Жоспар:
1. Оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру.
2. Еркін күрестің педагогакалық, психологиялық және биологиялық талдаулары.

Лекция мәтіні
1. Оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың эксперименттік әдісі педагогикалық процеске әсерінің тиімділігін зерттеу үшін жана педагогикалық факторды (құрал, оқыту әдісі т.б.) енгізуді қарастырады.
Бақылау әдісі, онда эксперименттік әдіспен алынған нәтижелерді салыстыру үшін бұрыннан қалыптасқан оқу-тәрбие жұмысының мазмұны мен формасының критерий ретінде сақталуға тиісті.
Жеке өзіндік әдісте педагог оку-тәрбие жұмысын зерітеушілердің ешбір араласынсыз өзінің жеке жослары йойынша жүргізген жағдайды білдіреді. Ақпарат хабарды жинақтау әдісі әртүрлі болуы мүмкін.Оның жәрдемімен оқыту және тәрбие жұмысын жүргізу барысында, оған дейінде және одан кейінде педагогикалық процестің нәтижелігі жөнінде хабарлар алуға болады. Жоғарыда келтірілген бірнеше әдістерді қолданудың белгілі бір жүйесі ретінде педагогикалық эксперимеитті жөне педагогикалық бақылауды атағанымыз жөн. Педагогикалық экспериментке оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың міндетті экспериментальды әдісі, кей жағдайларда-бақылау әдісі, информация жинақтау өдісі және математикалық еселтеу әдістері жатады. Өткен хабарларды, педагогикалық құбылысты алу әдісі жоғарыдағы әдістердің алдында жүреді. Ал педагогикалық бакылауға ұйымдастырудың жеке өзіңдік әдісі, бір немесе бірнеше нақты информация жинақтау әдісі, кейде математикалық есептеуде енеді. Зерттеу әдістерін таңдау ғылыми жүмыстың алдындағы қойылатын міндеттеріне байланысты.
2. Еркін күрестің кейбір мәселелерін шешу педагогакалық әдістермен бірге психологиялық және биологиялық талдауларды, сонымен бірге физиологиялық әдістерді (мысалы, сабақта оқушының таным белсенділігін зеррттеу кезінде, дене жаттығуларының техникасын зерттегенде дене қабілеттілігінің даму тәсіддерін жасау кезінде) комплексті пайдалануды талап етеді. Зерттелетін педагогикалық процесті сипатгайтын сандык және сапалық талдаудан өткізілуге тиісті. Сапалық талдау дегеніміз алынған нәтиженің сөздік педагогикалық бағасын, ал сандық талдау бір немесе бірнеше педагогикалық процестердің тиімділігінің дәрежесін айқындау және олардың арасындағы кейбір байланысты анықтау ушін математикалық есептерді қамтиды. Зерттеу нәтижесі әдеби-графикалық Жаттығу барысында күрес тактикасына бағышталған арнайы сабақтарды бапкерлер тарапынан жүйелілікпен алдын-ала жоспарлануының ерекше педагогикалық мәні бар. Себебі, қазіргі күрес өнері тек қана қара күштің нәтижесі ғана емес: Бұл арнайы бағдарлама арқылы ұзақ мерзімге жалғасатын жаттығу процесінің нәтижесі болып табылады. Яғни, түлкідей айлакер, арыстандай айбатты, пілдей шыдамдылықты көріпкел сәуегейлікті талап ететін күрделі өнер жиынтығы сондықтан да кілем үстіне шығып өнер көрсету мен қарапайым жаттығу арасындағы үйлесімділікті жатығушыларға дер кезінде ескертіп отыру күрес барысын балуандарды-ң өз іс-әрекетін басқара алуға жағдай жасайды.

8-лекция

Дененің салмағы, бойдың ұзындығы, дене мүшелерінің пропорциялары.
(1 сағат)
Жоспар:
1. Жалпы дене тәрбиесі бағыты.
2. Ер кін күрестің кәсіптік бағыты.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005
Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992

Лекция мәтіні
1. Жалпы дене тәрбиесі денсаулықты нығайтуға және оқу, еңбек қызметінде жумыс қабілеттілігін сақтауға бағытталған. Осыған байлакысты дене тәрбиесінің мазмұны күш, шапшаңдық, шыдамдылық, ептілік, икемділік және буындардағы қозғалысты белгілі дәрежеде дамытатын өмірлік қажетгі қозғалыс дағдыларын игеруге бағытталған. Жалпы дене тәрбиесі қалыпты өмір сүру үшін кез келген кәсіптік және спорттық қызметке мамандану үшін адамдарға қажетті дене дайындығының міндетті деңіейін қамтиды. Ал бұл жағдайлар мектеп жасына дейінгі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептердің дене тәрбиесі сабақтарында, жалпы дене шынықтыру секцияларында, денсаулық топтарында т.б. жүзеге асырылады.
Кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесі адамдардың еңбек және әскери қызметіме кажетті дене дайындығының сипаты мен деңгейін камтамасмз етуге арналған (бұл мағанада жалгғы білім беретін мектептің дене тәрбиесі мұғалімінің арнаулы дайындығы, ғарышкерлердің арнаулы дене дайыңлығы т.б. деп ұғу керек). Адамның таңдап алған мамандығына немесе әскери қызметке дайындауға бағыггалғанан дене тәрбиесінің дене шынықтыру дайындығы деп атайды, ал бұндай дайындықтың нәтижесінде белгілі бір дәрежеде таңдап алған мамандығын игеруге және тиімді енбек етуге дене дайын болса онда дененің арнайы қызыметке дайын болғамдығы деп білеміз.
Дене дайындығы мен дененің шыныққандығы кәсіптік қызметтің нақты түрін талаптарына байланысты болып келеді. Сондықтанда дене жаттығулары еңбек дағдыларын қалыптастыруға немесе болашақ еңбек қызметінің шарттарына сәйкес келетіндей етіп алынады. Адамды еңбек етуге дайындау үшін дене тәрбиесінің пайдалану мүмкіншілігі еңбек пен дене тәрбиесінің алдында қоятын талаптардың ұқсастығы негіз болған.
2. Ер кін күрестің кәсіптік бағыты. Кәсптік бағыты бар дене тәрбиесі, адамның таңдап алған мамандығын табысты меңгеруге және осы салада жоғарғы шеберлікке жетуге, сонымен бірге әскер қатарында кызмет етуге бейімділік кабілетін дамытуға, оның денсаулығын жақсарту арқылы еңбек қызметіне дайындауға көмектеседі.
Еңбек қызметі мен дене тәрбиесінің ұқсастығын мынандай жағдайлардан байқауға болады:
* Еңбек қызметінде де, дене тәрбиесінде де қозғалыс дағдылары жеке тұлғаның белсенділігіне байланысты.
* Жоғарыда аталган екі қызметте де адам ұжымда әрекет етеді. Еңбек және спорт коллективтерінің қызметікде көп ұқсастық бар: - адамдардың өзара қарым-қатынасы және кызыметінің тәртібі, ұжым мүшелерінің құқықтары мен міндетгері, мақсаттары мен міндеттерінің болуы.
* Адамды қозғалыс дағдыларына үйрету және тәрбиелеу еңбек қызметінде де, дене тәрбиесі процесінде де бірыңғай шадылықтар негізінде жүзеге асырылады: таным теориясы, уақытша шартгы байланыстар құрылым теориясы, информация теориясы, қозғалыстың еркіндік теориясы.
4.Енбек қызметіндвгі шеберлікті игеру және дене тәрбнесіндегі табыстарға жету төмендегі аталған жағдайларда тәуелді: - таңдап алған қызметке саналы және белсенді көзқарас, өз жұмысының нәтижесіне қанағаттану, қарым-қатынас сипаты, ұжымда өз орнын біле білу, денсаулық жағдайы, дене және ақыл- ой жұмыс қабілетгілігі, тәжірибелілік, мүмкіншіліктерді дамыту деңгейі.
Кейбір жағдайларда жағымды ауысу механизмі бойынша дене тәрбиесінің нәтижесі оқуда табыстарға жетуге тиімді әсер етуі мүмкін. Еңбек кызметіне дене шынықтыру жаттығуларының тиімді әсер етуі дағды болмысына да, жеке адамның өзіне қасиетері бойынша да мүмкін болады.
Еңбек қызметіндегі белгілі бір қабілеттілікті көрсетуде дене жаттығуларымен айналысудың жағымсыз әсері басқа қабілеттілікті дамытумен өтеледі. Мысалы, футбол, бокс, ауыратлетикамен айналысудың тиімсіз әсерт, оқытудын фісг кезенінде күштің көп түсуі және тепе-теңдік емес жағдайында жоғарғы жұмыс қабілетгілігіне, сезім тұрақтылыы және әр өзінің күшіне сенімділіктің арту есебінен өтеледі. Тіпті, спорттың қай түрімен айналыспасын, адам ақырында 15-20 процент шапшаңдық көрсетеді, сонымен бірге, жердегі транспорт құралдарын жүргізуді меңгерудегі, самолетті ұшыру техникасын игеруде, спортпен белсенді түрде айналыспайтындарға қарағанда, тез арада жоғары көрсеткіштерге жетеді.
Еңбек қызметінде дене жаттығуларымен айналысу негізің үлкен тиімділікке жету үшін: а) жаттығуларды ауыстыру құбылысы және оның түрлерімен, дене жаттығуларымен айналы гтроцесіндр кәсіби маңызды кабілеттілікті дамы мүмкіншіліктерімен таныстыру, оларды кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесіне белсенді және саналы көзқарасты қалыптастыру керек. б) қозғалыс құрылымы физиологиялық және психологиялық қамтылуы жағынан, кәсіптік козғалыс кимылының құрылымы жағынан өте жақын болатыңдай жаттығулар таңдап алыну қажет. в) арнаулы жаттығуларды үйрету арқылы енбектегі козғал қимылдарды сенімді түрде орындау: г) мүмкіндігінше дене жаттығуларының үлкен арсеналын барынша пайдалану керек.
9-лекция

Дененің салмағы, бойдың ұзындығы, дене мүшелерінің пропорциялары.
Жоспар:
1. Жас мамандарды жүйелі түрде тәрбиелеу.
2. Жас адамдарға шамасына қарай ауырлық түсіру.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005

Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992

Лекция мәтіні
1. Осы курсты оқу барысында <<жас мамандарды жүйелі түрде өз беттерімен кәсіби білімдерін арттыруға ұмтылдыруды, бұрын -соңды кеңінен пайдаланып озық тәжрибелермен танысуды жәие оларды болашақта өздерінің күнделікті жұмыстарында тиімды пайдалану арқылы жас өспімдердің алдына қойылған мақсаттарды шешу жолдарына назар аудару қажетіліктер туындайды. Теориялық білімді тәжірибелік жұмыста дұрыс пайдаланғанда ғана жемсті еңбек етуге болады және олардың бip-бірімен тығыз байланыста екендігін ескердеді.
Егер адам баласының жалпы тәрбиесінің бip бөлшегі деп дене тәрбиесін айтатын болсақ онда болашақта дене тәрбиесі пәнін ұйымдастырып өткізіші мұғалімді дайындау кезеңінде оның адамгершілік қасиеттерін дұрыс қалыптасуына аса көңіл бөлінеді. Біріншіден болашақ мұғалім өз оқушыларына дене тәрбиесінің денсаулықты қалыптастыруда адам тұлғасын жан-жақты дамытуда сонымен қатар еңбекке, отанды корғауға дайындаудағы ен бip кажеттi әдіс екендігі жөнінде ауызша түсіндіре алатындай дайындық алады.
Шымыр болу үшін шыңдалуды қажетсінетін қолдың бұлшық еттерді иық белдеуінің тарамдары немесе дельта тәрізді, кіші жұмыр, үлкен жұмыр, жауырын асы, тоқпан жілік, білектің, шыбық жілік бұлшық еттері, аяқтың бұлшық еттері - мықым-бел, жамбастың, бөкскнің үлкен, санның, балтырдың бұлшық еттері. Күрес барысындағы күрделі дене қимылдарын биохимиялық түсінен арқылы жаттығу барысында талдау шәкірттердің дене күшінің, ептілік,шыдамдылық, ширақтық және жекпе-жек кезіндегі нерв жүйесі қызыметінің қалыптасу жолдарын дұрыс түсінуге көмектеседі. Мысалы, қарсыласын қапсыра құшақтап көтеріп алған сәтте дене ауырлығы және қарсыласының салмақ ауырлығы әсерінен арқаның төрендігі бұлшық еттері, жамбас сан бұлшық еттері, бөксенің үлкен бұлшық еті, санның артқы топ бұлшық еттері, әсіресе үш басты бұлшық еттер қатайып жиырылады. Қарсыласын көтеріп алып кілем ортасына бет алған кезде аяқ бұлшық еттерінің жұмысы өзгереді де, ол динамикалық сипатқа ие болады. Балуан тұлғасы мен қол бұлшық еттерінің статистикалық жұмыс күші осы сәтте жайбарақат уақыттатғыдан 10-даған есе күші арта түседі.
2. Жас адамдарға шамасына қарай ауырлықты кеудеге дейін, бастан асыра көтерудің ешқандай зияны жоқ.
Қол бұлшық еттері жақсы ширланған балуандардағы сәті шабулға іліп лақтыру, үйрену, жамбастан асыра тастың, кеудеден асыра шалқалай лақтыру әдістерін орындау өте сәтті шығады. Жаттығушы шәкірттердің тірек-қимыл аппаратындағы анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін биохимиялық заңдылықтрды негізге ала отырып жаттығу барысында жүйелі талдау, балуан денесі мүшелері мен бөліктерінің бір-біріне өзара әсері мен қатынасының дұрыс қалыптасуының тәжрибелегі мән-маңызы мен пайдасын ашады. Күрес өнерін меңгерушілерге тән күш-қуат пен оның өзіне тән тұлғасы мен сымбаты яғни жекпе-жекте күнделікті жүріс-тұрыста белгілі бір күй болатыны анық. Бапкер-тәрбиесі мақсаты тек жарыста өз шәкіртінің алдынғы орынды иеленуімен шектелмесе керек. Олар тек кілем үстінде жұлқыласып, арпалысуды ғана білмей-омыртқа бағанасының, кеуде қуысы пішінің аяқ-қол сүйектерінің және жалпы бұлшық еттер қызыметінің жетілуіне байланысты, әрбір күрес өнерімен машықтанушылардың жеке басын сипаттайтын дене құрылысы-сымбаттылыққа тән екендігін шығармауы керек. Мысалы, күш-қуатты асыруды ғана мақсат етіп, дене тәрбиеесіне көңіл бөлмеген шәкірттерде нашар сымбат қалыптасады, жүріс-тұрысы дене қозғалысымен жараспайтын кезеңге душар болуы мүмкін. спорт тек қана жеңіс емес өте дұрыс сымбат, сымға тартқандай түзулік.
10-лекция

Күштің берілуі, иін түрлері.
Жоспар:
1. Күрес өңірінде бапкерлердің кепілі.
2. Жеке өзіндік әдістер.

Лекция мәтіні
1. Күрес өңірінде бапкерлердің жақсы нәтижеге жетуінің бірден-бір кепілі күрес әдістрін жүйелі түрде жетілдіріп отыру болып табылады. Олар өз шәкірттеріне тән ерекшеліктерді зерттеп, байыпты толық мәліметтер түзіп, жаттығуға алдын-ала дайындығын бағып көрсетеді. Шеберлігі шыңдалған бапкерлер - шәкірттер өсуіне, олардың организмдеріне тән мүмкіншіліктерді ескере отырып, жаттығу бағдарламасының арнайы кезеңдерден тұратын нақты жоспарлар жасайды.
Ескеретін жайт күрес өнерін меңгеру қандай күрделі процесс болса да, ол бапкер-ұстаздар тарапынан басқару функциясын дұрыс ұйымдастыра білу қабілетін керек етеді.
Зерттеу жұмыстарының дайындығы педагогикалық практика және әдебиет деректеріне сүйене отырып талдау негізінде тақырыпты тандап алудан, болжам жасаудан, ізденістер жоспарын жасаудан, зертгелетін нәрсені іріктеуден, ізденіс әдісін таңдаудан, қажетті материалдық жағдайларды және нәтижені есепке алатын құжаттарды жасай білетіндігінен құралады. Зерттеуді жүргізу алға қойылған міндеттерді шешетін әдіс есебінде тандал алынған әдістерді тиімді түрде қолданудан түрады.
Оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың эксперименттік әдісі педагогикалық процеске әсерінің тиімділігін зерттеу үшін жана педагогикалық факторды (құрал, оқыту әдісі т.б.) енгізуді қарастырады.
Бақылау әдісі, онда эксперименттік әдіспен алынған нәтижелерді салыстыру үшін бұрыннан қалыптасқан оқу-тәрбие жұмысының мазмұны мен формасының критерий ретінде сақталуға тиісті.
2. Жеке өзіндік әдісте педагог оку-тәрбие жұмысын зерітеушілердің ешбір араласынсыз өзінің жеке жослары йойынша жүргізген жағдайды білдіреді. Ақпарат хабарды жинақтау әдісі әртүрлі болуы мүмкін.Оның жәрдемімен оқыту және тәрбие жұмысын жүргізу барысында, оған дейінде және одан кейінде педагогикалық процестің нәтижелігі жөнінде хабарлар алуға болады. Жоғарыда келтірілген бірнеше әдістерді қолданудың белгілі бір жүйесі ретінде педагогикалық экспериментті жөне педагогикалық бақылауды атағанымыз жөн. Педагогикалық экспериментке оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың міндетті экспериментальды әдісі, кей жағдайларда-бақылау әдісі, информация жинақтау өдісі және математикалық еселтеу әдістері жатады. Өткен хабарларды, педагогикалық құбылысты алу әдісі жоғарыдағы әдістердің алдында жүреді. Ал педагогикалық бакылауға ұйымдастырудың жеке өзіңдік әдісі, бір немесе бірнеше нақты информация жинақтау әдісі, кейде математикалық есептеуде енеді. Зерттеу әдістерін таңдау ғылыми жүмыстың алдындағы қойылатын міндеттеріне байланысты. Дене тәрбиесінің кейбір мәселелерін шешу педагогакалық әдістермен бірге психологиялық және биологиялық талдауларды, сонымен бірге физиологиялық әдістерді (мысалы, сабақта оқушының таным белсенділігін зеррттеу кезінде, дене жаттығуларының техникасын зерттегенде дене қабілеттілігінің даму тәсіддерін жасау кезінде) комплексті пайдалануды талап етеді. Зерттелетін педагогикалық процесті сипатгайтын сандык және сапалық талдаудан өткізілуге тиісті. Сапалық талдау дегеніміз алынған нәтиженің сөздік педагогикалық бағасын, ал сандық талдау бір немесе бірнеше педагогикалық процестердің тиімділігінің дәрежесін айқындау және олардың арасындағы кейбір байланысты анықтау ушін математикалық есептерді қамтиды. Зерттеу нәтижесі әдеби-графикалық өңдеумен және оның педагогикалық практикаға енгізумен аяқталады.

11-лекция

Спорттық күрес әдістерін классификациялау, топтау, жүйелеу, атау беру.
Жоспар:
1. Еркін күрес жүйесінің қызметі.
2. Еркін күрес жүйесінің ерекшеліктері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005
Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992

Лекция мәтіні
1. Адамның дене шынықтыру жаттығулармен шұғылданудың тиімділігі педагогмкалық процсстің ұйымдастырылуына, ғылыми жөне материалдық қамту денгейіне, басқару және бақылау операциясыныңң жетілуіне байланысты. Еркін күрес жүйесінің белімдері белгілі бір құрамымен, оның атқаратын тиісті қызметімен, өзге қоғамдар жүйесінің өзара байланысының ерекшеліктерімен силаттапады. Барлық осы бөлімдердің жүйе құрылымындағы негізгі мақсаты - адам денесінің жан-жақты жетілуін жузеге асыру. Жүйенің жұмыс істеу нәтижесі оның бағытының мақсаттылығына және жүйеге енетін бөлімдерді түрлдірулеріне байлалысты.
Дене тарбиесінін жүйесі коғамның өзге де жүйелернен өзара тығыз байланыста жұмыс істейді. Мәдениеттің, ғылымның, экононмканың және өнердің әсерімен дами отырып, дене төрбиесінің жүйесі коғамдық өмірдің барлық салаларына өзінің әсерін тигізеді. Жүйенің өз функциясын толық мағынасында орындау - әртүрлі жағдайлардан, әуелі қоғамдық-саяси құрылымның сыйпатына тауелді. Оның себебі, дене тәрбиесінің жүйесі сол құрылым ішінде бірге, дамиды. Бұл ретте мынандай жағдай ескеріледі: тек қана мемлекеттік құрылыс дене төрбиесі жүйесінің идеялық бағыты мен бірге мүліктік қорын (спорт құрылыстарын салу, арнаулы құрал-жабдықтар дайындау, маманданған кадрлар дайындау, ғылыми жағынан қамту, әдістсмелік әдебиеттермен жабдықтау т.б.) белгілеп отырады.
Қазақстан елі өз тәуслсіздік бағытгағы даму жағдайында дене тәрбиесі жүйесі жан жакты жетілдірудің мүмкіндіктері молайды. Жаңа дамып келе жатқан қоғамның құрамды бөлігі бола отырып дене тәрбиесінің жүйесі жалпы халыктық, кемелденген өлеуметтік жүйенің барлық белгілерін иемденген. Қазіргі кезеңде еліміздегі дене тәрбиесінің жүйесі осы қоғамда өмір сүретін адамдардың ден саулықтарын нығайту мен қоса тұла бойыңдағы биологиялық- психологиялық қасиеттердің жан-жақты жетілуіне барлық жұмысын бағыттаған әлеуметтік ұйым болып табылуға тиісті.
2. Еркін күрес жүйесі өртүрлі әлеуметтік топтарынын дене тәрбиесінің ерекшеліктерін ескеретін, өзара байланысты жекелеген дене тәрбиесі жүйесін құрауға тиісті. Бала бақша, орта мектеп жасындағы балалардың, арнайы орта оқу орнындағы, әскери кызметке баратыи, жоғары оқу орындарындағы жастардың әлеуметтік ұйым болып табылады.
Жоғарыда аталып өткен жүйенің негізгі түсініктеріне тоқталатын болсақ, оларға біздер осы енбектің соңғы тарауларында кеңінен талдау жасап өткенбіз. Дегенмен "дене тәрбиесі", "спорт", "дене шынықтыру" т.б. түсініктердің өзара байланыстары мен айырмашылықтарын білу үшін ең әуелі анық ғылыми теориялық анықтамасын білуді талап етеді.
Дене тәрбиесі негізгі 2 бөлімнен түрады: біріншісі спорт, бұл жеке бастың белгілі бір жаттығумен түрақты түрде шұғылданып кәсіпке айналдыруы. Екіншісі дене шынықтыру. Бұл жеке бастың өзінің денсаулығын нығайту үшін ғана жаттығулармен шұғылдануы. Ал „Дене тәрбиесі" „дене шынықтыру" деген түсінігінен туындап, негізгі бөлімдерінің бірі болып есептеледі.
12-лекция

Спорттық күрес әдістерін классификациялау, топтау, жүйелеу, атау беру.
Жоспар:
1. Еркін күрестегі күрес әдістерін классификациялау
2. Күрес барысындағы күрделі жаттығу.

Лекция мәтіні
1. Еркін күрестегі күрес әдістерін классификациялау. Сіздерге бұрынғы тараулардан белгілі күш тек әдіс тәсілді қолдану кезеңінде ғана емес қорғану мен қарсы шбуыл, үдемелі, мезгілдік шабул тактикасындағы да негізгі балуан құралы. Сондықтан да мүшеміздегі бұлшық еттердің әрбір тобын жетілдіру ниеті мен арнайы спорттық жаттығуларды пайдалану және оларға анатомиялық тұрғыдан талдау жасау жатттығулары мен бапкерлер жұмысындағы теориялық сабақтың негізі болғаны дұрыс бағыт болмақ. Мұндай жаттығулар тобын спортта <<атлеттер гимнастикасы>> деп атайды. Балуандар жекпе-жектігіндегі шешуші роль атқаратын күш-қуат көзі бұлшық еттер қызыметі болып саналады, себебі, бұлшық еттер-тірек-қимыл аппаратының негізгі бөлігі. Мысалы, бұлшық еттің жекпе-жек белдесу кезіндегі бір сәттегі жиырылғыштық қасиеті арқылы қарсыласын кілемнен көтеріп кетуге, ол оның сіресу кезінде төрт тағандап кілемге жербауырлап қалу сәтінен байқау қиын емес. Сөйтіп күш-қуат көзі - бұлшық еттің негізгі атқаратын қызыметі миханиалық, егер бұлшық ет жиырлу кезінде дене бір орыннан екінші орныға ауысса динамикалық, ал бір сәт бұлшық ет жиырылғанда, дене қозғалыссыз қалса статистикалық жұмыс деп аталады. көріп отырғандарыңыздай - бұлшық еттердің жоғарыдағы балуанның басты тірегі болатын факторлар. Олай болса бұлшық еттердің <<жиырылғыштық>> және <<сіресу>> қызыметін арнайы жаттығу мен күрделілендірмей күрес шешімдері болуда мүмкін емес. Адамның денесінің 600-ден астам қимыл-қозғалысты қамтамасыз ететін бұлшық еттер бар. Олардың негізгі күш-қуаттқа тікелей қарастылары сүйектерге жабысып тұрады, оның екі ұшы негізінде тарамас сіңір арқылы сүйеке бекиді. Спорт өнерінің жеке түрлеріне байланысты адам денесіндегі бұлшық еттердің орналасуына қарай жаттығу кезеңінде арнайы дене жаттығулары сұрыпталынуы керек. Мысалы, балуандық өнеріне машықтанушылар үшін негізгі бұлшық ет жаттығу қолдың, аяқтың бұлшық еттерін шынықтыруға арналады.
2. Шымыр болу үшін шыңдалуды қажетсінетін қолдың бұлшық еттерді иық белдеуінің тарамдары немесе дельта тәрізді, кіші жұмыр, үлкен жұмыр, жауырын асы, тоқпан жілік, білектің, шыбық жілік бұлшық еттері, аяқтың бұлшық еттері - мықым-бел, жамбастың, бөкскнің үлкен, санның, балтырдың бұлшық еттері. Күрес барысындағы күрделі дене қимылдарын биохимиялық түсінен арқылы жаттығу барысында талдау шәкірттердің дене күшінің, ептілік,шыдамдылық, ширақтық және жекпе-жек кезіндегі нерв жүйесі қызыметінің қалыптасу жолдарын дұрыс түсінуге көмектеседі. Мысалы, қарсыласын қапсыра құшақтап көтеріп алған сәтте дене ауырлығы және қарсыласының салмақ ауырлығы әсерінен арқаның төрендігі бұлшық еттері, жамбас сан бұлшық еттері, бөксенің үлкен бұлшық еті, санның артқы топ бұлшық еттері, әсіресе үш басты бұлшық еттер қатайып жиырылады. Қарсыласын көтеріп алып кілем ортасына бет алған кезде аяқ бұлшық еттерінің жұмысы өзгереді де, ол динамикалық сипатқа ие болады. Балуан тұлғасы мен қол бұлшық еттерінің статистикалық жұмыс күші осы сәтте жайбарақат уақыттатғыдан 10-даған есе күші арта түседі. Жас адамдарға шамасына қарай ауырлықты кеудеге дейін, бастан асыра көтерудің ешқандай зияны жоқ.
Қол бұлшық еттері жақсы ширланған балуандардағы сәті шабулға іліп лақтыру, үйрену, жамбастан асыра тастың, кеудеден асыра шалқалай лақтыру әдістерін орындау өте сәтті шығады. Жаттығушы шәкірттердің тірек-қимыл аппаратындағы анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін биохимиялық заңдылықтрды негізге ала отырып жаттығу барысында жүйелі талдау, балуан денесі мүшелері мен бөліктерінің бір-біріне өзара әсері мен қатынасының дұрыс қалыптасуының тәжрибелегі мән-маңызы мен пайдасын ашады. Күрес өнерін меңгерушілерге тән күш-қуат пен оның өзіне тән тұлғасы мен сымбаты яғни жекпе-жекте күнделікті жүріс-тұрыста белгілі бір күй болатыны анық. Бапкер-тәрбиесі мақсаты тек жарыста өз шәкіртінің алдынғы орынды иеленуімен шектелмесе керек. Олар тек кілем үстінде жұлқыласып, арпалысуды ғана білмей-омыртқа бағанасының, кеуде қуысы пішінің аяқ-қол сүйектерінің және жалпы бұлшық еттер қызыметінің жетілуіне байланысты, әрбір күрес өнерімен машықтанушылардың жеке басын сипаттайтын дене құрылысы-сымбаттылыққа тән екендігін шығармауы керек. Мысалы, күш-қуатты асыруды ғана мақсат етіп, дене тәрбиеесіне көңіл бөлмеген шәкірттерде нашар сымбат қалыптасады, жүріс-тұрысы дене қозғалысымен жараспайтын кезеңге душар болуы мүмкін. спорт тек қана жеңіс емес өте дұрыс сымбат, сымға тартқандай түзулік.
13-лекция

Спортшыларды жас ерекшеліктеріне, салмақ дәрежелеріне және шеберліктеріне қарай бөлу.
Жоспар:
1.Еркін күрес теориясы мен әдістемесі.
2. Еркін күрес қайта өрлеу кезеңі.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005
Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992

Лекция мәтіні
1. Еркін күрес теориясы мен әдістемесінің пайда болуынын бастауы мен даму кеэеңдеріне тоқталатын болсақ онда жайлардан туындағанын атағанымыз жөн болады. Олар:
- қоғамдық өмір практикасы. Қоғамымыздың жақсы дене дайындығы бар адамдарға мұқтаждығы, дене тәрбиесінің қиыншылықтарын тануға деген ұмтылысты тануды және сол негізде адам денесін жетілдіруді басқару жүйесін құруды қажет етті:
- дене тәрбиесінің практикасы. Тек қана практика жағдайында барлык. теориялық қағидалардың өміршеңділігі ісксеріледі. Осындай жағдайларда ғана дене тәрбиесінің теориясымсм әдістемесі жаңа қағидаларды жасау қажеітілігі туралы жана тың идеялар туындауы мүмкін:
- әртүрлі кезендерде және әртүрлі елдерде философтардың, психологтардың, дәрігерлердің жан-жақты даналық жеке адамды тәрбиелеу жолдары және мазмұны жөніндегі айтқан прогрестік әдістеменің белгілісі Ертедегі Грецияда жасалынып пайдаланған әдіс ол әдіс бірыңғай жүйеге белгілі бір іс-к.имылдарды, сонымен қатар үйрету әдістерін, адам бойындағы әдсттерді арттыру жоларын біріктірді. Орта ғасырлар кезеңдерінде әдістер саны конституциясы болып табылады:
* ел үкіметінің дене шынықтырудың жағдайы және жетілдіру жолдары туралы қаулылары:
* дене тәрбиесінің теориисы мен әдістемесі саласындағы ізденістер нәтижесі:
Тарихи өзінің даму жолында дене тәрбиесінің теориясы ме әдістемесі бірнеше кезендерден өтті.
Бірінші кезең - қозғалыс дағдыларын организмге әсері жөніндегі эмпиризмдік (сезім қабылдауларын, гәжірибені дүн>> танудың бірден бір бұлағы деп тауыи, теориялык. қорытындылард бағаламайтын, сол себепті құбылыстардыц өзара байланысы және даму заңдарын апіа алмайтын философиялык, ілім) білі кезеңі. Адам баласы оны күнделікті к,озғалыс к.имылында алды.
Эмпиризмдік білімнің жинақталуы адамды „жаттығуды тиімділігі" түсінуге және тәжірибені өзгелерге беру әдістері танып білуге әкелді. Бұның өзі дене жаттығуларының пайа болуының алғы шарттары болды, ал одан кейін дене тәрбиесін де пайда болуына әкелді.
Екінші кезең - дене тәрбиесінің ең алғашқы әдістеріні жасалу кезеңі - ежелгі және орта ғасырлардағы құл иелеиуші мемлекеттердің кезеңін қамтиды. Бұл әдістер тәжірибе жолымен - жасалды. Педагогтар, философтар және дәрігерлер адам организімінің қызметінің заңдылықтарын әлі біле қойған жоқ деп жаттығуларының әсер ету механизімін түсіндіре алмайды, гимнастикадан, жүзуден, ойындардан, атудан, семсерлесуден, атпен жүруден алғашқы көмекшілер пайда бола бастады.
Үшінші кезең - дене тәрбиесі туралы теориялык білімнің түрде жиналуы.
2. Еркін күрес қайта өрлеу кезенінен XIX ғасырдын дейінгі аралықты қамтиды. Адам туралы, оны тәрбиелеу және үйрету, оны емдеу туралы ғылымнын дамуы философтарды, психологтарды, дәрігерлерді дене тәрбиесі проблемаларына назар аударуыды тартты. Дене тәрбиесінің атқаратын қызметі жөнінде педагогикалық, философиялық, дәрігерлік ой пікірлер жинақтала бастады. Әрине, бұл ой-пікірлер 6ұл кезде әлі жүйелі түрде жинақталмағандығын байқауға болады, себебі олар жекелеген ғылымдардың (педагогикалық, философиянын, медицинаның) өз ішінде ғана туындаған. Жоғарыдағы аталған ғылымдардың өкілдері көптеген „өзіндік" мәселелерді адам өмірінде дене тәрбиесінің атқаратын қызметін есептемей шешу мүмкін еместігін түсінеді. Қайта өрлеу дәуірінің өзінде-ақ педагог-гуманистер және социалист-гумонистер дене тәрбиесіне тұтастай тәрбиенің міндетті бөлігі деп караған. Мысалы, Швейцариянын демократ-педагогы И.Г.Песталоции (1746-1827) балалардың қоиалыс мүмкіншілігін дамытуға арнап, „Буын гимнастикасы" теориясын жазып дене жатгағуларынын, жалпы педагогикалық талаптарына сай құрыла бастағанын атап көрсетеді. 18 ғасырда анатомдар дене шыныктыру жаттығуларының биомеханикалық негізі.

14-лекция

Спортшыларды жас ерекшеліктеріне, салмақ дәрежелеріне және спорттық шеберліктеріне қарай бөлу.
Жоспар:
1. Еркін күрес тактикасы мен техникасы.
2. Күресу тәсілі балуандардың тәжрибесі

Лекция мәтіні
1. Еркін күрес тактикасы мен техникасы. Төрт тағандап күресу барысында белдесушілер жиі қолданылатын техникалық тәсілдер төмендегілері:
1) Қарсыласын аударып тастау; бұл тәсіл бойынша, қарсыласын-басы, иығы арқалап кілемге жауырынымен түсіру үшін аударып тастайды. Мұндай күрес тәсіл еркін және грек-римдік күресте қатар пайдаланылады.
2) Аяқтан ұстау арқылы арқасына аударып тастау; бұл тәсілді (аударып) төрт тағандап тұрған қарсыласының бір аяғынан қос қолдап ұстап алып жасайды.
3) мойны мен аяғынан қоса ұстап барып аударып тастау; мұндай шабуыл кезінде қорғанушы спортшы шалкалап жатып басын кілемге тіркеп көпір жасан қала алмайды, сондықтан да қарсыласының жауырынын кілемге қақтамақ болған балуандар бұл техникалық күрделі тәсілді мүлтіксіз жасап алатын болуы керек.
4) Қолымен аяғыннан ұстап арқасына қарай аударып тастау тәсілі: бұл тәсілді қолдану үшін қарсыласының жуан санынан қол қолдап көктірекке қыса түсіп ұстаған тиімді.
5) Қарсыласының бірнеше таяныш нүктелерінің барлығын толық қамтып аударып жығу; бұл кезеңде шабулшы тізелеп жүріп күреседі және ұстаған мүшесін кетен жоғары көтеріп қимыл жасайды.
6) Қолынан ұстап алып аударып түсіру; мұндай айла-тәсілді жиі пайдаланатын төменде төрт тағандап тұрып күресетін балуан. Бұл тәсілді қарсыласның алдынғы жағындағы екі аяғында тік тұрған сәтінде жасайды. Мысалы, қарсыласының өкше тұсынан шап беріп бар пәрменімен итеріп құлатады.
Ал жоғарыда күресуші балуанның барлық амалы төменде төрт тағандап тұрған балуанды кілемнен жұлқа көтеріп алуымен ғана шектеледі.
7) Аяғынан ұстап аударып тастау; ол ойын іске асыру үшін шабулшы қарсыласының қолын немесе аяғын қос аяқтай іле шалып барып оның үстінен асып түседі де жауырынын кілемге тигізуге бер күшін салады.
8) Қарсыласының белін қайырып барып аударып тастау тәсілі; бұл төменде күресетін балуандардың қарсы шабулдарының бірі балуанның белін қайырып жауырынына аудару грек-римдік күрес тәсілінде жиі пайдаланылатын және жон арқасында бұлшық еттерінің қуаты ерекше жаттыққан балуандарға тән мүмкіншілік.
9) Көкірекке мінгізіп барып аударып тастау /бұл тәсіл арнайы жаттығу мен күрес техниксын талап етеді. Себебі, қол қолдап қарсыласын көкірек-кеуде арқылы алып ұруда, шабулшы кілемде баспен бір сәт тұрып қалу кезеңінде ұшырасады, бұл кезеңде шабулшы қарсыласы мен өзінің салмағын басымен мойын бұлшық етінің қуатымен ғана көтере алады, яғни, 56 килолық балуан қас-қағым сәтте 112кг салмақты майының күшімен ғана көтеріп бастап асыры тастайды.
2. Жаттығушының шеберлігіне қарай топтарға бөлу. Бұл жоғарыдағы баяндалған төрт тағандап күресу тәсілі балуандардың тәжрибе жинақтауы барысында ғана ұшталып, шыңдалатын күрес өнері. Сондықтанда әрбір күрес өнерінің кез-келген түрін меңгеруді мақсат еткен жастар, ең алдымен төрт тағандап күресуді бірден машыққа айналдырмай күрестің бұл тәсілінің нәтижелілігін шеберлік шыңдаудың табалдырығы деп түсінген жөн. Сол сияқты төрт тағандап күресе алуға ықпал ететін мүшелеріміздің күш-қатын, ширақтығымен төзімділігін арнайы шынықтырумен жетілдіруді күнделікті әдете айналдыру керек.
Ал күрес өңірінің бапкер - жаттықтырушы ұстаздары, төрт тағандап күресу техниксына арналған арнайы теориялық-практикалық сабақтары үшін уақыт мөлшерін белгілеп, олардың алдын-ала жоспары мен бағдарламасы жасалынуы керек. Мұндай оқу-жаттығу сабақтарында берілетін мәліметтер-<<адам анатомиясы мен физиалогиясы>>/ <<биологиялық миханика>>, <<Адамның жеке ағзаларының құрылымы>>, <<Бас сүйектің құрылысы және қорғаныштық қызыметі>>, <<Кеуде, мойын, иық бұлшық еттерін жетілдіру>> тағы сол сияқты тақырыптар, арнайы дайындалған көрнекілі құралдар арқылы етуі міндетті.
Қорытындылай келіп спорттық күрес өнерінің мәнділігі онымен айналысушыларға тән техникалық шеберлікпен бағаланатын таға да тәлімгерлерге ескертуді жөн деп таптық. Сол сияқты әрбір күрес түріне байланысты жаңа техникалық шешімдердің пайда болатыны күрес өнерін арнайы жарыстар өткізудің ережесіне және оған енгізілген өзгерістер мен жаңа құжаттардың талаптарына да тәуелді болатыны хақ.

15-лекция

Түрегеліп тұрып орындалатын әдістер түрлері.

Жоспар:
1. Тәсілдерді үйрету барысындағы қозғалыс құрылымы.
2. Арқадан асырып лақтыру.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005
Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992

Лекция мәтіні
1. Тәсілдерді үйрету барысындағы қозғалыс құрылымының күш, кеңістік және уақыт компоненттерін палуан бір мезгілде игере алмайды. әуелі кеңстік және күш ырғағын өзгертуге, содан кейін барып, уақытты өзгертуге ұмтылу қажет.
Ал бұл үшін, яғни техникалық әрекеттер ырғағын өзгерту үшін палуанның жан-жақты дайындығы мен техникалық шеберлігі арасындағы байланысты зерттеу керек.
Тәсілдер құрылымы мен күш, шыдамдылық, икемділік сияқты т.б қасиеттерді талдау олардың арасындағы тығыз байланыс бар екендігін көрсетеді. Техникалық әрекеттердің жылдар бойы қалыптасқан ырғағын өзгерту өте қиын, бірақ қажетті іс. Өйткені спортшы қолайлы сәтті қаншалықты тез бағалап, шашуші әрекетке қаншалықты тез кірісетін болса, техникалық тәсілдерді ол соғұрлым табыспен орындап, жеңіске жете алады. Күрес техникасын игеріп жетілдіре түсуде икемділік дәрежесінің үлкен маңызы бар. Мысалы, белінің иілуінде кемшілігі бар палуандар шалқайып лақтыру әдісін бірсыпыра ерекше орындайды. Атап айтқанда, қарсыласын кілемнен көтерген кезде қапталдап бір қырына бұрылады.
Бір техникалық әрекетті игерген бірнеше спортшының күші, икемі, шапшаңдығы әрқилылықтан, оны орындау морфологиясы да әр түрлі болады. Сондықтан көпшілік жағдайда олардың әрқайсысының бір техникалық тәсілдің өзінде түрліше қасиеттерді жетілдіруіне тура келеді.
Сонымен, техниканы орындау шеберлігі споршының жан-жақты даярлығына, атап айтқанда, оның қажетті бұлшық ет топтарындағы шапшаңдылығына, күшіне, икемділігі мен буын иілгіштігіне және жаттығу кезінде белгілі әдістерді қаншалықты меңгергендігіне тікелей байланысты.
2. Арқадан асырып лақтыру. Жеңнен және белбеудің артынан ұстап лақтыруға ыңғайлы. Қарсылас қатты немесе аздап еңкейіп тұрғанда орындалады. Шабуылдаушы қарсыласын жеңінен және белбеуінің артқы жағынан ұстап, оған арқасын бере айналып, жамбасымен санын қағып, алға, солға бір жағына еңкейіп лақтырады. Жеңі мен жағасынан, әр аттас иығы мен жеңінен, әр аттас жағасы мен жеңінен, белбеуінен бүйірінен қолтығына кіріп, белбеуі мен аттас қолынан, мойыны мен жеңінен қолдарын айқастырып, жағасынан айқыш-ұйқыш, әр аттас қолы мен аттас жағасынан , аттас қол мен әр аттас жағасынан ұстауға болады.
Тактикалық даярлық: тайдыру, лақтыратын жақтан қарсы жаққа жұлқу, қарсылас қорғанамын деп шабуылдаушыны итеруге мәжбүр ететін амалдарды пайдалану.
Қателіктер:қарсыласқа арқасын беріп әбден айналмағандықтан оны кілемнен көтеріп ала алмайды, жамбаспен қаққанда мүлт кетеді, аяғын ерте тіктегендіктен онымен қарсыласын қаға алмайды, қарсыласына арқасын беріп мықтап айналып кетсе, жамбасы қағуға келмей ілгері кетіп қалады, артқа жоғары қарай емес, тек жоғары қарай қағады.
Қазақша күрестің тактикасы, дегеніміз- палуанның техникалық, жан-жақты дайындығы және ерік күші мүмкіндіктерін шебер пайдалану. Мұның өзінде жарыстардағы нақты жағдайларда қарсыласының ерекшеліктері де есепке алынады. Күрес тактикасы техникамен қоса алғанда палуанның спорттық шеберлігінің негізі болып табылады.
Спортшылар мен жаттықтырушылардың творчествосы арқасында күрес тәсілдері ұдайы жетіліп, баии түседі. Күрес тәсілдері жарыс ережелеріне де байланысты болады және сол ережелерде көрсетілген өзгерістерді енгізу арқасында жаңарып отырады. Мұндай жағдайда бір әдіс аз қолданылып, екіншілері керісінше тиімді бола бастайды. Сөйтіп, күресудің жаңа әдістерді қолданылатын варианты пайда болады.
Палуанның тәсілқойлық шеберлігі оның техникалық, жан-жақты дайындығына ерік күшіне байланысты. Оның техникасы өсетін болса, жаңа әдіс-айла игереді, сөйтіп күрес әдісін әрі қарай жетілдіріп, жаңалап және өзгерте түсудің алғашқы шарты жасалады. Техника тактикалық міндеттерді шешуге қажетті шарт және әдісті орындаудың негізгі құралы болып табылады. Сондықтан палуанның тәсілқойлығы ең алдымен оның қандай техниканы игергеніне байланысты. Палуанның техникалық шеберлігі неғұрлым жоғары болса, алғашқы жағдайда өзінің қалаған әдістерін неғұрлым көбірек қолдана алатын болса, шабуылдау үшін қолайлы сәтті таңдап алу оған соғұрлым оңайырақ, творчествалық мүмкіндіктері соғұрлым байырақ, тәсілдері де түрліше әрі көбірек болады.
Техниканы ұдайы жетілдіріп, шеберлікті артырудың міндетті шарты. Егер палуан күрескен жағдайда ең болмағанда, бір жаңа әдіс қолдана алатын болса, онда соған сай тактикалық әрекетінің шеңбері де кеңи түседі. Палуанның техникалық- тактикалық дайындығы жан-жақты болса, ол жеңіске жету үшін өзінің жақсы көретін, әбден үйреніп алған әдістерін ғана қолданып қоймайтындығын атап көрсету қажет. Ол сондай-ақ жеткілікті игеріп алмаған техникалық әрекетінде, ал кейде қолайлы сәті келіп қалған болса, тек танысқан әдістерін де қолданады.
16-лекция

Түрегеліп тұрып орындалатын әдістер түрлері.

Жоспар:
1. Күрес өнерінің майталмандарын тәрбиелеу.
2. Техникалық шеберлікті шындау.

Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005
Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992
Лекция мәтіні
1. Күрес өнерінің майталмандарын тәрбиелеу барысында, жан-жақты техникалық дайындығы. Бұл жан-жақты дайындықтың көрсеткіші боып саналатындар кілем үстіндегі жекпе-жек барысында пайдаланған тәсілдердің сан алуандығынан көрінеді. Техникалық шеберлігі өте жоғары дәрежедегі балуанға тән сипат-күрестің барлық түрінде де әдісті жүйелі пайдалана отырып жеңіске жетуінде. Мысалы, аяқта тік жүріп күресу мен төрт тағандап күресі - шебер балуан үшін кілем үстінде проблема туғызбайды, сондықтан да <<балуанға оңы да бір, солы да бір>>-деген аталы сөз майталмандылыққа берілетін баға болса керек. Бір ескеретін жайт, күрес техникасының барлық түрін меңгеруді негізгі қағида дей түсіну қате пікір, ал әрбір балуанның өз физиологиялық, анатомиялық және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты белгілі әдісті асқан шеберлікпен дер кезінде пайданың жеңіске жетуі мүмкін, сондықтан да бапкер күрес техниксын толық меңгеруді талап ете отырып, әрбір балуынның қыр-сыры өзіне ғана мәлім әдістер таңдауын ескертуі қажет.
Күрес өнерінен шеберлікті шыңдау барысында тек жаттығуды ғана шеберлік көзі деп онымен шектелуге болмайды. Ол үшін құрама комнда мүшелерін алдағы жарысқа дайындау барысында тек күрес техникасына көңіл бөлуді мақсат етіп, күрес тактикасы мен болашақ бәсекелесіне тәне ерекшелектерді де назардн тыс қалдырмау жаттытғу стратегиясы болуы міндетті. Осыған байланысты төмендегі шартарды басшылыққа алу керек.
1. Арнайы жарысқа дайындық барысында балуан ең осал сезінетін тәсілдерін күрделендіруге бағытттауы керек.
2. Балуанның бұрынғы меңгерген техникалық шеберлігіндегі олқылықтың орнын толтыру үшін жаңа күрес элементтерін балуанның жарыстағы пайдаланылатын бағдарламасына енгізуі.
3. Күрес техниксының әрбір жеке тобынан белдесуге тікелей әсер ереін жаңа құрама әдіс жүйесін жасау.
4. Үнемі кездесіп жүрген қарсыласына кілем үстінде басымдық жасай алмасу үшін қарсы техникалық шешім табуды ойластыру қажеттілігі.
2. Техникалық шеберлікті шындау жаңа әдістер ойлап табуға ретсіз, бет бұрушылық емес, керісінше бұрын жақсы, нәтижелі меңгерілген әдіс-айлаларды қайтадан жаңғыртып оны әрбр күрес сәтінде пайдаланылып қалуды үнемі ескерту - бапкерлер әдістемесіндегі ұтымды кезең. Техникалық шеберлікті үрделендіру үшін әрбір бапкер ұстаз жарысқа баптап жүрген шәкірттеріне тегеурінді қарсылық жасай білетін бәсекелес тыңдай білуі орнды. Себебі, жарысқа дейін өзіне төтеп бере алатын күш иесімен бетпе-бет келіптер төкпеген балуан, жарыс барысындағы өз қрасыласына жұмсайтын күш-қуатының мөлшерін дұрыс бақылай алмайды да, жекпе-жекте болашақ бәсекелесіне алдын, ала даярлаған әдіс-айласын сынап көру т.б. сияқты. Жаттығу кезеңіндегі қарсыласын таңдау-алдағы өткізілетін жарысмерзіміне байланысты болып жоспарлануы керек, себебі, ойға алған техникалық тәсілін бұларға пайдалану онша күшті қажет етпейді, ал жарыс жақындаған сайын өз салмағындағы уақытты қарсыласы мен белдескені тиімді болмақ.
Әриине, жаттығу барысында кейбір техникалық әдістерді, орындауда шәкірттер қателіктер жіберері хақ. Сондықтан да, жаттығу шеберлікті шыңдау кезеңі тек жаңа әдістерді ғана үйренуімен шектелмей, өткен жаттығуларда меңгерілген әдіс-айлалардағы сәтсіздікке алып келетінқателіктерді түзетуге арнауы өмір талабы, жаттығу мазмұны болуы міндетті. Тәжрибелі жаттықтырушыға тән педагогикалық шеберлік үнемі өткен жаттығуларға талдау жасай отырып қателіктерге жол бермеу әдістемесінің жаңа көздерін қарастыруға арналады. Белдесуге деген құштарлық жақсы меңгерілген әдіс-айладан ғана туындап отыратын құбылыс. Сондықтан да әдіс-айланы толық меңгертпей тұрып жарыс жолына шығуға шәкірттерді асықтырмау бапкер әдептілігі болып саналыды.
Халқымызда - <<Буынсыз жерге пышақсалма-жүзін қайтарасын>> деген нұсқа бар. Егер сіз бабына келмеген, белдесу шеберлігі әлі де піспеген жасты додаға салып алғашқы сәтсіздігі мен бетін қайтарсаңыз, оның жанын жаралағаныңыз болып саналады. Мұндай психологиялық күйзеліс, шәкірттің жігерін қайтарып, оның бойына біткен қаілетіне нұқсан келтіреді. <<Аииың-шабысы бабында>> деген емес пе? Сол сияқты -әрбір жаңа бастаған балуанға - демей-ақ чимпиондық тәжді киесің деп жеңіл олжаға ойын үйрету үлкен қателік. Үлкен спортшы болу үшін талай тер төгіліп, талай шапан жыртыларын дәйім ескерту қажет.
17-лекция

Жатып, төрттағандап орындалатын әдіс түрлері.

Жоспар:
1. Палуанның мүмкіндіктері шектеулі.
2. Жеңнен және жағадан ұстап арқадан асырып лақтыру.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005
Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992

Лекция мәтіні
1. Техникалық арсеналы аз болса, палуанның мүмкіндіктері шектеулі болады, ол күрескенде тек бір әдісті ғана қолдана береді.Сондықтан бірнеше әдіс түрлерін ғана меңгеріп алған спортшыға турнирлік жарыстарда жеңіске жетем деп үміттенуге болмайды. Бір белдесуде өзінің жақсы көріп қолданатын әдісін көрсетіп алғаннан кейін, оны екінші колдана қоюы едәуір қиынға түседі. Алғашқыдағыдай ол күтпеген тәсіл бола алмайды, оның ойын қарсыласы оңай біліп қояды да, қарсы айла қолданып, алдырмайды. Спортшының күресіндегі және жарысқа түскендегі әдіс қолдану мүмкіндіктері, сондай-ақ өзінің жақсы білетін амалдарын қай жағынан да дұрыс қолданып кетуіне байланысты. Қай жағына келсе де, әдіс қолдануға шебер палуан қарсыласын қиын жағдайда қалдырады, оған өзінің шын қауіпті қай жағынан төндіретінін білуге мұршасын келтірмейді. Мұны былай қойғанда, ондай спортшы шабуыл жасап жеңіске жету жолында қосымша бір қатар сәттерді пайдалауға мүмкіндік алады. Палуандардың техникалық дайындығының жан-жақты болуы керектігі жөнінде айтқанда, біз оларды әртүрлі топтағы амалдарды мінсіз орындай алулары, шабуылға шыққанда жиі қолданылатын амалдарға қарсы амал қолданулары, сондай-ақ барлық амалдардан да қорғана алулары қажеттігін есте ұстаймыз[1, 125-128 бб] .
Егер спортшы қандай болмасын бір амалдан қорғана алмайтын болса, оның әлсіз жерін біліп қалған қарсыласынан сөзсіз жеңіліп қалатындығын күні бұрын-ақ айтуға болады.
Палуанның кілемде өзін еркін ұстауын, жеңіл қозғалуына, артық күш жұмсамай қимылдауының да маңызы бар. Егер кімде-кім кілем үстімен әр түрлі бағытта еркін қозғала алмайтын болса, ол әр түрлі техникалық және тактикалық тәсілдерді қолдана алмайды, шапшаң және күтпеген жерден әрекет ете алмайды. Палуанның тактикалық мүмкіндіктері көбінесе оның физикалық қабілетіне байланысты. Шапшаң, қайратты, икемді және көпке дейін шаршамайтын болса, атлет жеңіске жету үшін әр жолы өзіне қолайлы сәтті қолдана алатын болады. Мысалы, палуан көпке дейін шаршамайтын болса, қарсылысының кім болуына қарай неше түрлі қарқынмен күресе алады. Икемі мол, шапшаңдығы әбден жетілген спортшының күресте үнемі шиеленістіре түсуге, қарсыласының алдын орып кете беруге, оның ізін аңдып, амал қолдануға мұрша бермеуге мүмкіндігі болады. Әр түрлі амал-айланы жүзеге асырудағы күш пен шапшаңдақтаң мәнін айтып жеткізу қиын. Егер палуан күрес тәсілдерін баяу және тиісінше қайрат көрсетпей қолданатын болса, ол тәсілін қанша ойланып істегенімен мақсатына жете алмайды, қарсыласы мұндай жағдайда оңай қорғана алады [2,6-10 бб].
2. Жеңнен және жағадан ұстап арқадан асырып лақтыру. Екі палуан да оң жағымен тұрады. Шабуылдаушы аяқтарын иығының аралығындай алшақ, ал оң аяғын қарсыласының оң аяғына жақын қояды. Сол қолымен қарсыласының жеңінен, оң қолымен жағасынан ұстайды. Солға қарай айнала беріп, сол аяғын оң аяғының қасына қою керек. Арттағы (сол) аяғын қозғаған кезде оң аяғын солға бұрып өкшесін көтеруі тиіс. Денесін солға бұрып, қолдарымен қарсыласының кеудесін өзінің оң бүйіріне, ал оның қолын өзінің кеудесіне мықтап қысып, сол күйде еңкейеді. Жамбасы қарсыласының жамбасынан сәл төменде, аяқтары бүгіліңкіреп тұрады. Сол қозғалған қолдарымен өзінің астына- төменге қарай жұлқып, еңкейіп барып, денесімен алға, солға айнала беріп, аяқтарын тіктеп алып құлайды. Бұл кезде басын солға бұрады. Тәсілді аяқтай бергенде қолдарымен тағы бір жұлқып, денесін солға барынша бұрып барып, қарсыласын жауырынымен кілемге түсіреді.
18-лекция

Жатып, төрттағандап орындалатын әдіс түрлері.

Жоспар:
1. Белбеудің артынан және жеңнен ұстап шалқалап лақтыру.
2. Белбеудің артынан және жеңнен ұстап шалқалап лақтыру.

Лекция мәтіні
1. Қолды қолтықпен қысып арқадан асырып лақтыру. Шабуылдаушы оң жағымен тұрады. Сол қолымен қарсыласы киімінің оң иығынан арқасына таман ұстап оған арқасына қарап айнала беріп, оң қолын бос күйінде оның басынан асыра жүргізеді де, қарсыласының сол қолын өзінің кеудесіне қысады. Айналып бола бергенде қарсыласының кеудесінің өзінің оң қолтығына қарай қайтарып, оның қолын қабырғасына қысып, кілемге түсіреді.
Күрес кезінде палуан әрекеттерінің көбі қарсыласының қимылына қарсы әрекет болып табылады. Сондықтан спортшының терісімен бұлшық етінің сезгіштігінің үлкен маңызы бар. Өйткені оның қарсы әрекетінің шапшаңдығы едәуір дәрежеде палуаннның осы сезгіштік қасиетіне байланысты.Терісі мен бұлшық еті өте сезгіш, сонымен қатар техникасы жетілген әрі тәжірибелі болса, спортшы күрес кезінде болатын әр түрлі күтпеген жағдайларға дер кезінде жауап беріп, палуанның аса маңызды тактикалық құралы-қарсыласының алдын алып әрекет етеді. Жан-жақты дайындығы, күш, шыдамдылығы, икемі, т.б. жетілген сайын палуанның тактикасында өзгеріп отырады. Тактика жөніндегі білім терең десе, ол палуанның әр қилы мүмкіндіктерінің толық көрінуіне ықпалын тигізеді. Мысалы күрескен кезде жарыстарды күшін тактикалық жағынан сауатты пайдаланатын болса, тез шаршамайды да ұзақ уақыт күшін сарықпай күресе алады.Спортшының тәсіл қолдану шапшаңдығы мен қарсыласына әсер ету күші оның күрескен кезде сәт сайын өзгеріп отыратын жағдайды қас - қағымда қабылдап дұрыс бағалай алу, ең қолайлы сәтте әрекет етуіне байланысты.
Кеудеден асырып лақтыру. Бұл тәсіл аяқты тіктеп, қарсыласты жоғары - артқа қарай жұлқып, шалқалап құлау арқылы орындалады. Ол үшін арқа және аяқ бұлшық еттері жақсы жетілуі тиіс. Мұны аласа қарсылысы тіке тұрып күрескенде, сондай-ақ қарсылас шабуылдаушыға қарсы жүргенде орындаған дұрыс.
2. Белбеудің артынан және жеңнен ұстап шалқалап лақтыру. Орташа қашықтықтан немесе жақынан шабуылшы тік тұрған күйі қарсыласын белбеуінің артынан ұстап, оны кеудесіне қысып бір мезгілде тізесін бүгеді. Шалқалап, қарсыласы орнынан тұрғанда, оны жамбасымен алға - жоғары қарай қағып, көтеріп, белбеуден ұстаған жағына бұрылады да, оны өзінен асыра лақтырып жібермеген күйі жауырынын кілемге тигізеді.
Тактикалық даярлық: бұл тәсілді қарсыласы шабуылдағанда оны еркін қимылдатпай тежеп , содан соң орындаған ыңғайлы.
Палуанның тактикалық мүмкіндіктеріне оның техникалық және жан-жақты даярлығымен қатар психологиялық даярлықта әсер етеді, батыл және инициативасы мол спортшының тактикалық айла тәсілдері де көп бұрын соңды кездесе бермейтіндей болып келеді, сондай-ақ ол күрескен кезде қарсыласына өзінің ойға алғанын істете алады. Салқын қандылық, ұстамдылық, төзімділік, табандылық, ерік күшінің басқа да қасиеттері палуанды күрестің қиын қыстау кезінде жол табуға, қолайлы тактикалық вариант таңдап алып, оны жүзеге асыруға қабілетті етеді.
Тиісті психологиялық дайындығы болмаса өте - мөте толқиды, сөйтіп оның күрестің қалай аяқталатынын ойлап болатыны сондай, тіпті кілемге шыққанда өз әрекетін бақылаудан қалады және тактикалық жағынан дұрыс ойлау қабілетінен айырылады. Мұндай палуан айқас кезінде енжар қимылдайды, жағдайды дер кезінде дұрыс қолдана алмайды, қарсыласының қимыл-әрекетінен кешгіп қимылдайды. Шамадан тыс мазасызданып, батылдығы мен табанлдлығынан айырылғандықтан спортшының реакциясы кешігіп қана қоймай, күшін де дұрыс мөлшерлеп жұмсай алмайды, қарсыласының жалған қимылдарына барын салып әрекет етіп, сөйтіп оның шабуылға шығуын оңайлатады. Қиындықтан жасқанатын палуан қарсыласының еркіне бағынады да, айқастың тактикалық жоспарын орындау мүмкіндігінен, олай болса алға қойған мақсатын орындап шығу мүмкіндігінен де айырылады. Жағдайға қарай өзгеріп отыратын әр түрлі тактика спортшыдан ұдайы батылдық, белсенділік, тапқырлық, творчествалық инициатива көрсетуін талап етеді. Өйткені айқасқанда және жарыс кезінде палуанның өз бетімен әр түрлі тактикалық міндеттерді шешуіне тура келеді.
Қиын әрі ұдайы өзгеріп тұратын айқас жағдайында дұрыс бағыт тауып, дұрыс шешімге келу үшін, өзгерістерге дәл және дер кезінде көңіл аударып, қимыл көрсету үшін спортшының логикалық ой толғауы жақсы жетілген болуы және ол әрбір тактикалық амалдарын ойлап істеуі керек.
Тактикалық ойлау жан-жақты ойластырылған есепке негізделуі тиіс және ол тез өсу керек. Әсіресе, айқас кезінде тез ойлауға үлкен талап қойылады. Сондықтан жағдайды бағалау және шешім қабылдау кейбір эпизодтарда көп ойланбастан (автоматты түрде) жүзеге асырылуы тиіс.
Палуанның ойлау қызметі қиын жағдайда (күш жұмсау, қарсыласының тәсіліне ілініп жеңіліп қалу қауіпі, әр түрлі эмоциялар, шаршап шалдығу ) өтеді. Сондай-ақ, ойлау қызметі бірқатар факторларға, оның ішінде спортшының жарысқа қатысу тәжірибесіне өзінің көңілін басқара алуына байланысты. Жоғарыда айтылған осы қасиеттердің тіпті біреуі жеткілікті дамымаған болса, спортшының тактикалық ой қорытуының нәтижесі төмендейді. Тактикалық ойлаудың аса маңызды ерекшелігі көрегенділік болып табылады. Көрегендік жасау дегеніміз - ойша алға көз жіберу, болатын жағдайды елестете алу, айқастың және тұтас жарыстың нәтижесіне байланысты болатын ондағы басты, шешуші нәрсені дөп басу.
Айқастың және тұтас алғанда жарыстың қандай бағытта өріс алатынын палуанға көрегендікпен болжауға көмектесетін ойлау қызметінің негізі - спорттық күресті терең білу. Сонымен қатар қарсыласының шеберлігінің және күресу жағдайының ерекшеліктерін ескеріп өзін қарсыласының орнына қоя білу, оның ойын, қандай қимыл көрсететінін қателеспей табу қажет. Егер палуан қарсыласының ойын тауып, оның жасауы мүмкін әрекетін алдын-ала білетін болса, мұндай спортшының бұл айқастағы техникалық және тактикалық мүмкіндіктері арта түседі де ол өзіне қолайлы жағдайда болады деп айтуға болады. Қарсыласының қимылы оған белгілі болғандықтан ол мұны жығып кете алмайды. Өйткені спортшы бәсекелесінің шеберлігіндегі осал жерін пайдаланып, алдын-ала қарсы амал қолданады, сөйтіп қарсыласы күтпеген жерден шабуылдай алады. Алайда бәрін күні бұрын білу мүмкін емес. Күрескенде және жарыс барысында күтпеген жағдайлар болып, палуанға ойға алғанын орындауға қолбайлау болатын әртүрлі кедергілер ұшырасуы ықтимал. Көбінесе қарсыласы спортшының ойында, үмітінде жоққа шығарып отырады. Сондықтан спортшының тактикалық ойын жағдайға қарай жедел өзгерте алуының өте үлкен мәні бар [3,10-15 бб].
Әртүрлі күтпеген жағдайға дайын болуы, қандай жағдай болсада тактикалық бағытын дұрыс анықтау үшін ойланып әрекет етуі керек. Спортшының тактикалық ойы жақсы дамып жетілген болса, бұрын белгіленген әрекет ету жоспарына тиісті түзетулер енгізіп, қарсыласынан басым түсуге көмектесетін жаңа жолдар табуға мүмкіндік береді. Тактика бір қалыпты бола алмайды. Әрдайым біртүрлі амал қолдана беретін болса, спортшының жақсы нәтижеге жетуі қиындайды, өйткені оның қарсыласы әр уақытта қарсы амал дайындап үлгереді де, оны пайдалануға мүмкіндік алады. Жаңадан әртүрлі жол табу, қандай болмасын тактикалық міндетті творчестволықпен шешу, әрдайым жаңаша іздену - табысқа жетудің бұлжымайтын шарттары.
19-лекция

Ауырту, созу әдістері, бағындыру әдістері.

Жоспар:
1. Еркін күрес теориясы мен әдістемесі.
2. Еркін күрес методикалық факторлары.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005
Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992

Лекция мәтіні
1. Еркін күрес теориясы мен әдістсмесі ғылми және оқу пәні есебінде жетекшілік роль аткара отырып, дене тәрбиесі саласындағы кәсіптік бағытты анықтайды. Сонымен бірге, осы саладағы білім негізінің жүйесін құрайды. Мұғалімнің, дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесін жете білуі, оның, педагогикалық ойлау жүйесінің дамуының басты бағыты. Әртүрлі деңгей мен формаларда, дене тәрбиесі мәселелерін шығармашылық тұрғысынан шешуге, болып жатқан жаңалыктарды біліп отыруға, кейбір теориялық және практикалық жаналыққа сын көзбен қарап қабылдауға, дене тәрбиесі міндетгерін шешуде қосымша өтетін ғылыми пәндердің атқаратын ролін дұрыс бағалауға, өзінің педагогикалық шығармашылық нәтижесін жасауға аталып отырған пәннің маңызы зор. Нақты ғылыми және оқу пәні есебінде білімнің кай бір саласы болмасын, егер жеке, өзіне ғана тән пән мәніне ие болса ғана жеке дара пән ретінде аталуға құқы бар. Зерттеу пәні деп бір немесе басқа да ғылыми пәндеріге тән ізденістің обьектісін немесе публиктісін атайды. Зерттеу нәтижесінде жинақталған мәліметтер белгілі бір жүйеге қалыптасып арнайы оқу пәнін құрайды.
2. Еркін күрес туралы ғылымда ізденіс объектісі мынандай методикалық факторлар болуы мүмкін: - дене шынықтырудағы жаттығулар жүйесі, оқыту әдісі т.б. Ал ізденістің субъектісі деп жаттығуларын орындау кезінде адамның реакциясын немесе Іс-қимылын зерттеуді айтады. Сөйтіп кез-келген педагогикалық ізденіске зерттеу объектісі субъектіден бөлек өмір сүруі мүмкін емес және субъектісіз объектіде өмір сүрмейді.
Әлеуметтік құбылыс есебінде дене тәрбиесінің, жалпы тұрақтандыру дене тәрбиееінің теориясын зерттеу пәні больш табылады. Жалпы заңдылықтар деп халықтың кез-келген бөлігіне дене тәрбиесінің тең дәрежеде қатыстылығын, айтады (балалар мен ересектердің, дене шынықтыру жаттығулары мен енді ғана айналысушылар мен жоғары дәрежелі спортшыларды).
Дене тәрбиесінің әдістемелік зерттеу пәні дәл дене тәрбиесінің жекелеген заңдылықтарын тұрақтандыру және педагогикалық процесстее нақты бағыты бар жалпы заңдылықтарды жүзеге асыруды айтады. Дене тәрбиесінің заңдылықтары диалектикалық материалдан ашқан табиғат құрамындағы жалпы заңдылықтарының жеке көрінісі.
Жоғарыда айтылған ойды түйіндейтін болсақ, дене тәрбиесінің заңдылықтары арнаулы таным әдістері және адам денесінде болатын өзгерістер және методологияның бірі - дене тәрбиесінің методологиясын құрайды Оның жалпы методологиясымен байланысы мынадай жағдайларға тәуелді: жалпы методология жөніндегі ережені пайдаланудан, дене тәрбиесі сияқты әлеуметтік құбылыстың заңдылықтарын ғылым зерттеулердің бар екенідігінен, түсінік аппаратының кең көлемде пайдалануынан.
20-лекция

Ауырту, созу, әдістері, бағындыру әдістері.

Жоспар:
1. Күрес өнерінің техникалық дайындығы.
2. Техникалық шеберлікті шындау.

Лекция мәтіні
1. Күрес өнерінің майталмандарын тәрбиелеу барысында, жан-жақты техникалық дайындығы. Бұл жан-жақты дайындықтың көрсеткіші боып саналатындар кілем үстіндегі жекпе-жек барысында пайдаланған тәсілдердің сан алуандығынан көрінеді. Техникалық шеберлігі өте жоғары дәрежедегі балуанға тән сипат-күрестің барлық түрінде де әдісті жүйелі пайдалана отырып жеңіске жетуінде. Мысалы, аяқта тік жүріп күресу мен төрт тағандап күресі - шебер балуан үшін кілем үстінде проблема туғызбайды, сондықтан да <<балуанға оңы да бір, солы да бір>>-деген аталы сөз майталмандылыққа берілетін баға болса керек. Бір ескеретін жайт, күрес техникасының барлық түрін меңгеруді негізгі қағида дей түсіну қате пікір, ал әрбір балуанның өз физиологиялық, анатомиялық және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты белгілі әдісті асқан шеберлікпен дер кезінде пайданың жеңіске жетуі мүмкін, сондықтан да бапкер күрес техниксын толық меңгеруді талап ете отырып, әрбір балуынның қыр-сыры өзіне ғана мәлім әдістер таңдауын ескертуі қажет.
Күрес өнерінен шеберлікті шыңдау барысында тек жаттығуды ғана шеберлік көзі деп онымен шектелуге болмайды. Ол үшін құрама комнда мүшелерін алдағы жарысқа дайындау барысында тек күрес техникасына көңіл бөлуді мақсат етіп, күрес тактикасы мен болашақ бәсекелесіне тәне ерекшелектерді де назардн тыс қалдырмау жаттытғу стратегиясы болуы міндетті. Осыған байланысты төмендегі шартарды басшылыққа алу керек.
1. Арнайы жарысқа дайындық барысында балуан ең осал сезінетін тәсілдерін күрделендіруге бағытттауы керек.
2. Балуанның бұрынғы меңгерген техникалық шеберлігіндегі олқылықтың орнын толтыру үшін жаңа күрес элементтерін балуанның жарыстағы пайдаланылатын бағдарламасына енгізуі.
3. Күрес техниксының әрбір жеке тобынан белдесуге тікелей әсер ереін жаңа құрама әдіс жүйесін жасау.
4. Үнемі кездесіп жүрген қарсыласына кілем үстінде басымдық жасай алмасу үшін қарсы техникалық шешім табуды ойластыру қажеттілігі.
2. Техникалық шеберлікті шындау жаңа әдістер ойлап табуға ретсіз, бет бұрушылық емес, керісінше бұрын жақсы, нәтижелі меңгерілген әдіс-айлаларды қайтадан жаңғыртып оны әрбр күрес сәтінде пайдаланылып қалуды үнемі ескерту - бапкерлер әдістемесіндегі ұтымды кезең. Техникалық шеберлікті үрделендіру үшін әрбір бапкер ұстаз жарысқа баптап жүрген шәкірттеріне тегеурінді қарсылық жасай білетін бәсекелес тыңдай білуі орнды. Себебі, жарысқа дейін өзіне төтеп бере алатын күш иесімен бетпе-бет келіптер төкпеген балуан, жарыс барысындағы өз қрасыласына жұмсайтын күш-қуатының мөлшерін дұрыс бақылай алмайды да, жекпе-жекте болашақ бәсекелесіне алдын, ала даярлаған әдіс-айласын сынап көру т.б. сияқты. Жаттығу кезеңіндегі қарсыласын таңдау-алдағы өткізілетін жарысмерзіміне байланысты болып жоспарлануы керек, себебі, ойға алған техникалық тәсілін бұларға пайдалану онша күшті қажет етпейді, ал жарыс жақындаған сайын өз салмағындағы уақытты қарсыласы мен белдескені тиімді болмақ.
Күрес өңірінде бапкерлердің жақсы нәтижеге жетуінің бірден-бір кепілі күрес әдістрін жүйелі түрде жетілдіріп отыру болып табылады. Олар өз шәкірттеріне тән ерекшеліктерді зерттеп, байыпты толық мәліметтер түзіп, жаттығуға алдын-ала дайындығын бағып көрсетеді. Шеберлігі шыңдалған бапкерлер - шәкірттер өсуіне, олардың организмдеріне тән мүмкіншіліктерді ескере отырып, жаттығу бағдарламасының арнайы кезеңдерден тұратын нақты жоспарлар жасайды.
Бапкерлер үшін алғы шарттардың бірі-жаттығушылардың күш қуатын арттырудың көзін тауып, күрес өнерімен машықтанушылар үшін оның басты мақсат екендігін ескерулері шарт. Себебі, күрестегі тактикамен техниканы белдесу барысында іске асыру балуанның күш-қуатына тәуелділігінде. Мысалы, қайратты, жойқын күш иесі-белдесі дарысында бәсекелесін өздегеніне көндіре алады. Ал шапшаң, шалт қимылды меңгермеген балуан әдіс қолдану сәтте үнемі кешігіп, сәтті кезеңдерді дайым қолдан шығарып алады. Нәтижеде ол қарсылысының жетегінде кетіп жеңіске жету үмітінен айырылады.
Күрес өңіріндегі тактикалық шеберлік-балуанның екрік-жігерінің жоғарылығына да тәуелді. Оған, батылдық, табандылық, тәуекелшілдік және бастамшылдықты жатқызуға болады. Мысалы, бір балуан бастапқы-кезеңнен-ақ жекпе-жек тізгінін өз қолына алып, белдесуді жеңіспен аяқтауды қамтамасыз етсе, екінші біреулері қарсыласын күрес барысында әдеп қалжыратын барып жекпе-жектің соңғы кезеңінен өз қолына ыждағатталықпен алып жеңіс тұғырына көтеріледі.
Күрес тактикасына тән белгілер-қайталанбайтын іс-әрекет пен шалт қимылдар, үстін-үстіне үдемелі шабулдар, көз ілеспейтін күрес тәсілі айлакерлікпен қарсыласының әдісіне дер кезінде кедергі жасай білу. Балуан шеберлігі мен тактикалық жағынан сауаттылығының негізгі белгілерінің бірі-оның белдесу барысындағы пайдаланылатын алуан түрлі әдіс-айлалары мен ширақтығы болмақ.
Белдесу процесіне тән тактикалық бағыттың негізгі бағыттары бізге белгілі: олар; бірінші үйреніп меңгерген айла-амалдарды пайдалану тактикасы, тәсілдерді дер кезінде пайдалануға жағдай жасау тактикасы, жекпе-жек тактикасы, жарыс жолдарындағы іс-әрекет.
21-лекция

Аудару, аунату, сүйреу.

Жоспар:
1. Еркін күрес педагогикалы бағытының тиісті әдістемесі.
2. Еркін күрес әдісі.

Лекция мәтіні
1. Осыдан барып еркін күресті зерттейтін өзге пәндерді ішінен ғылми және оқу пәні есебінде еркін күрес теориясы мен әдісінің статусын анықтайтын қағидалы ережелер шығады дене тәрбиесінің методологиясы есебінде тұтастай қоғамды құбылыс есебінде дене тәриесінің көп сырлы ішкі және сыртқы байланыстарын бәрінен бұрын ашып көрсетеді. Сондықтанда дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі оқу пәні есебінде әрбір маманның еркін бағдарлама жасауға және дене тәрбиесінің кез келген міндеттерін шешуде өзін-өзі көрсете білуге мүмкіншілігі беретін дене тәрбиесі аумағындағы методологиялы дайындылықты қамтамасыз етуге арналған.
Еркін күрес жүйесінің кез келген педагогикалы бағытының тиісті әдістемесі бар: жалпы дене шынықтыру әдістемесі, кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесінің әдістемесі спорттық бағыттағы дене тәрбиесінің әдістемесі. Осы әр әдістеменің ішінде жеке әдістер болады. Балдардың әртүрлі жаттығушылар конгингентінің жасына, жынысына, кәсібіне спорпық мамандыкларына сәйкес келуге тиісті. „Әдіс" деген ғылми және оқу пәндерінде шарты жекеше түрде корытынды термин есебімде қолданылады. Ал жеке спорттық-педагогикалық әдістемесін жеке ғылми пәндерді құрайды. Дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесінің негізгі атқаратын қызметін бейнелейтін, қазіргі кезендегі ғылми қағидалардың динамикалық бейнесін қарастырады. Сондықтан да ол дене тәрбиесі туралы білімнің ең жоғарғы түрі есебінде қарастырылады. Дене тәрбиесінің теориясы дене тәрбиесі процесін тұтастай жетілдіру переспективасын жасайды, дене тәрбиесінің жекелегендерін жинақтайды және оларды дене тәрбиесінің арнайы әдістерінің игілігіне айналдырады.
2. Еркін күрес әдістері жекелеген заңдылыктарды белгілей отырып, теориялық білімнің жинағын жасау үшін негіз жасайды, ол педагогикалық ұсыныстар түріндегі жүйені заңдылықтарға айналдыра отырып, жалпы теориялык кағидаларды мұғалім мен оқушылардың нақты іс-қимылының жазба түріне айналдырады. Дене тәрбиесінің әдістемесі арқылы қоғамдык игілік жеке игілікке (денсаулық жағдайын жақсарту, дағдыларды меңгеру) айналуы жүзеге асырылады. Сондықтанда әрбір әдіс нақты ұсыныс жасау үшін заңдылықтарды пайдаланып қана қоймай, жаттығушылардың белгілі бір тобымен жүргізілетін педагогикалық процеске тән жеке зандылыктарды да қоса пайдаланады.
Бұның барлығы „Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі" деп бір атпен аталатын екі оқу пәнінің өмір сүруіне жағдай жасайды. Пәндерді зерттеу сыйпатана байланысты олар педагогикалық ғылымының жүйесіне кіреді. Алайда кез келген педагогикалық пән есебінде дене тәрбиесінін теориясы мен әдстемесі өзінің педагогикалық қағидаларын әлеуметтік, психологиялық-және биологиялық заңдылықтармен негіздейді.
22-лекция

Спорттық күрестің физиологиялық негіздері.

Жоспар:
1. Еркін күрес теориясының қағидалары.
2. Турнирлік жарысқа тән ерекшелік.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005
Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992

Лекция мәтіні
1. Еркін күрес әдістері жекелеген заңдылыктарды белгілей отырып, теориялық білімнің жинағын жасау үшін негіз жасайды, ол педагогикалық ұсыныстар түріндегі жүйені заңдылықтарға айналдыра отырып, жалпы теориялык кағидаларды мұғалім мен оқушылардың нақты іс-қимылының жазба түріне айналдырады. Дене тәрбиесінің әдістемесі арқылы қоғамдык игілік жеке игілікке (денсаулық жағдайын жақсарту, дағдыларды меңгеру) айналуы жүзеге асырылады. Сондықтанда әрбір әдіс нақты ұсыныс жасау үшін заңдылықтарды пайдаланып қана қоймай, жаттығушылардың белгілі бір тобымен жүргізілетін педагогикалық процеске тән жеке зандылыктарды да қоса пайдаланады.
Бұның барлығы „Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі" деп бір атпен аталатын екі оқу пәнінің өмір сүруіне жағдай жасайды. Пәндерді зерттеу сыйпатана байланысты олар педагогикалық ғылымының жүйесіне кіреді. Алайда кез келген педагогикалық пән есебінде дене тәрбиесінін теориясы мен әдстемесі өзінің педагогикалық қағидаларын әлеуметтік, психологиялық-және биологиялық заңдылықтармен негіздейді.
Балуандар тәжрибесінің көрсеткеніндей, жарыс барысындағы жеңіс тұғырына көтерілудегі басты себепші нәрсе жекпе-жек өз ойындағыдай өткізе алуына байланысты. Егер спортшы жарыс жолына шығу алдына болашақ айла-тәсілдерін ой елегінен өткізе алмаса, оның жеңісі үшін техникалық шеберлікте, күш қуатта үміткер пайдасына қызмет ете алмайды. Сол сияқты жарыс тактикасын құру спортшының алға қойған мақсатына да сай болатыны анық. Бірақ өз күшін тиімді пайдалана алмайды, дене бітімінің артықшылығын бағаламайтындар үшін кез-келген жарыс өкінішпен аяқталып, жаттығу барысындағы төгілген тер бекерге босқа кететіні де бар. Демек, жарыс жолына шығар алдындағы негізгі басшылыққа алынатын тактикалық жолдарды атап өтеді.
Олар:
1. Алдынғы жарыстың мақсаты қандай салмақ дәрежесінде? Күш сынасу, жарыс сипаты, жарыс нәтижесінің балуан тағдырына әсері.
2. Жыл бойына өткізілетін жарыс күнтізбегі, жарыс нәтижесінің команда ұжымына немесе (жеке) спорт ұжымына немесе жеке спортшыға пайдасы, өз салмақ дәрежесіндегі бәсекелестеріне шеберлік және спорттық дәрежелерді жетістіктері туралы мәліметтер.
3. Ұжымның немесе жеке бас мүддесі үшін артық салмақтан арылу, алдағы ететін спорт жарыстарының жиілігі, балуанның жарыс алдындағы бабы т.б. Бұл жоғарыдағы талап етілетін мәселелерді ойластыру кезінде бапкер спортшы мен қоян-қолтық байланыста болып, мәселені бірлесе отырып шешкені авзал. Алдын-ала жасалған жоспардың жарыс барысында өзгеріске түскендігін де ескерген жөн және кездейсоқ мәселеге байланысты жаңа шешім қабылдау қажеттілігі де болмай қоймайды. Жарыс мазмұнынна тән ерекшеліктер оның сипатында болады. мысалы, турнирлік және командалық кездесу жарыстары сияқты.
2. Турнирлік жарысқа тән ерекшелік команданың мүшесі әрбір кездесуде жеңіске жетуі керек. Себебі, жарыс қорытындысында оның барлық кездесу нәтижелері есепке алынады. Жарыстың бұл тәртібіне байланысты, жеңімпаздарды анықтау тек ұпай санына ғана емес, таза жеңіс санына да байланысты болуы мүмкін. сол сияқты турнирлік жарыстарда әлденеше күнге жалғасатын додада әрбір команда мүшесі бірнеше күн бойы қуат-күшін үнемдеп ұтымды пайдалануға мәжбүр болса, командалық ұшырасуда әрбір балуан бар өнерін бір ғана бәсекелесіне жұмсаумен шектеледі. Жарыс тәртібіне сәйкес мұндай ерекшеліктер жарыс алдында жан-жақты талқыланатын бапкерлер мен шәкірттер, яғни команда ұжымының белгілі мәмілеге келгендері өте қажет. Бұл жоғарыдағы жарыстың екі түрінен басқа жекелей командалық және командалық спорт жарыстары ұйымдастырылатын оқырмандарымызға алдын-ала ескертеміз.
Күрес өнеріне өз өнеріне өткізілетін жарыс тек нәтиже немесе жүлделі орын алуға ғана мақсат етпейді. Сол сияқты күрес өнерін болашақ кәсіпке айналдырмақ ниеттегілер үшін де үлкен мектеп. Бұл мектептен сабақ алған әрбір балуан төмендегі өмір мектебінен өтеді. Олар:
1. Жарысқа қатынасушы балуандардың өзін-өзі ұстап білу мүмкіншілігі. Бұл әрбір жарыстың балуан үшін арнайы сынақ екендігі және жаттығу барысында қорытындылау кезеңі де екенін ескертеміз. Себебі, әрбір талапкер өзеңбегінің жемісін жарыс жолынан күтетіні анық жайт. Бірақ жарыс қорытндысы оның барлық нүктелеріне қуаныш қана әкелмейді, сол сияқты өкінішпен реніш те әкелетіні хақ. Мұның басқа себебі-әрбір спортшының жарыс жолында өзін-өзі басқара бағыттай алу қабілетіне тәуелді болды. (Сөйтіп, жарыс кезеңінде өзін-өзі басқара, бағыттай алу қабілетіне).
Сөйтіп жарыс кезеңінде өзінен-өзі басқару дегеніміз; балуандардың арнайы күн тәртібін белгілеп, оған ұқыптылықпен майынсыну міндетті. Сол сияқты, өз күшін үнемдеу, шамадан тыс қызбалыққа ұрынбау әрбір жоғалтқан қуатын дер кезінде толықтыру қажеттілігі.
23-лекция

Спорттық күрестің физиологиялық негіздері.

Жоспар:
1. Ер кін күрес негізгі бағыттары.
2. Енбек қызметіндвгі шеберлікті игеру.

Лекция мәтіні
1. Еркін күрестегі жаттығушының физиологиялық негіздері. Еркін күрестегі педагогикалық міндеттерді негізгі үш бағытқа бөліп қарауды қажет етеді.
Жалпы еркін күрес денсаулықты нығайтуға және оқу, еңбек қызметінде жумыс қабілеттілігін сақтауға бағытталған. Осыған байлакысты дене тәрбиесінің мазмұны күш, шапшаңдық, шыдамдылық, ептілік, икемділік және буындардағы қозғалысты белгілі дәрежеде дамытатын өмірлік қажетгі қозғалыс дағдыларын игеруге бағытталған. Жалпы дене тәрбиесі қалыпты өмір сүру үшін кез келген кәсіптік және спорттық қызметке мамандану үшін адамдарға қажетті дене дайындығының міндетті деңіейін қамтиды. Ал бұл жағдайлар мектеп жасына дейінгі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептердің дене тәрбиесі сабақтарында, жалпы дене шынықтыру секцияларында, денсаулық топтарында т.б. жүзеге асырылады.
Кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесі адамдардың еңбек және әскери қызметіме кажетті дене дайындығының сипаты мен деңгейін камтамасмз етуге арналған (бұл мағанада жалгғы білім беретін мектептің дене тәрбиесі мұғалімінің арнаулы дайындығы, ғарышкерлердің арнаулы дене дайыңлығы т.б. деп ұғу керек). Адамның таңдап алған мамандығына немесе әскери қызметке дайындауға бағыггалғанан дене тәрбиесінің дене шынықтыру дайындығы деп атайды, ал бұндай дайындықтың нәтижесінде белгілі бір дәрежеде таңдап алған мамандығын игеруге және тиімді енбек етуге дене дайын болса онда дененің арнайы қызыметке дайын болғамдығы деп білеміз.
Дене дайындығы мен дененің шыныққандығы кәсіптік қызметтің нақты түрін талаптарына байланысты болып келеді. Сондықтанда дене жаттығулары еңбек дағдыларын қалыптастыруға немесе болашақ еңбек қызметінің шарттарына сәйкес келетіндей етіп алынады. Адамды еңбек етуге дайындау үшін дене тәрбиесінің пайдалану мүмкіншілігі еңбек пен дене тәрбиесінің алдында қоятын талаптардың ұқсастығы негіз болған.
Кәсптік бағыты бар дене тәрбиесі, адамның таңдап алған мамандығын табысты меңгеруге және осы салада жоғарғы шеберлікке жетуге, сонымен бірге әскер қатарында кызмет етуге бейімділік кабілетін дамытуға, оның денсаулығын жақсарту арқылы еңбек қызметіне дайындауға көмектеседі.
Еңбек қызметі мен дене тәрбиесінің ұқсастығын мынандай жағдайлардан байқауға болады:
* Еңбек қызметінде де, дене тәрбиесінде де қозғалыс дағдылары жеке тұлғаның белсенділігіне байланысты.
* Жоғарыда аталган екі қызметте де адам ұжымда әрекет етеді. Еңбек және спорт коллективтерінің қызметікде көп ұқсастық бар: - адамдардың өзара қарым-қатынасы жәнекызыметінің тәртібі, ұжым мүшелерінің құқықтары мен міндетгері, мақсаттары мен міндеттерінің болуы.
* Адамды қозғалыс дағдыларына үйрету және тәрбиелеу еңбек қызметінде де, дене тәрбиесі процесінде де бірыңғай шадылықтар негізінде жүзеге асырылады: таным теориясы,уақытша шартгы байланыстар құрылым теориясы, информация теориясы, қозғалыстың еркіндік теориясы.
2..Енбек қызметіндвгі шеберлікті игеру және дене тәрбнесіндегі табыстарға жету төмендегі аталған жағдайларда тәуелді: - таңдап алған қызметке саналы және белсенді көзқарас, өз жұмысының нәтижесіне қанағаттану, қарым-қатынас сипаты, ұжымда өз орнын біле білу, денсаулық жағдайы, дене және ақыл- ой жұмыс қабілетгілігі, тәжірибелілік, мүмкіншіліктерді дамыту деңгейі. Жаттығушының организміне түсетін әсері. Кейбір жағдайларда жағымды ауысу механизмі бойынша дене тәрбиесінің нәтижесі оқуда табыстарға жетуге тиімді әсер етуі мүмкін. Еңбек кызметіне дене шынықтыру жаттығуларының тиімді әсер етуі дағды болмысына да, жеке адамның өзіне қасиетері бойынша да мүмкін болады.
Еңбек қызметіндегі белгілі бір қабілеттілікті көрсетуде дене жаттығуларымен айналысудың жағымсыз әсері басқа қабілеттілікті дамытумен өтеледі. Мысалы, футбол, бокс, ауыр атлетикамен айналысудың тиімсіз әсерт, оқытудын фісг кезенінде күштің көп түсуі және тепе-теңдік емес жағдайында жоғарғы жұмыс қабілетгілігіне, сезім тұрақтылыы және әр өзінің күшіне сенімділіктің арту есебінен өтеледі. Тіпті, спорттың қай түрімен айналыспасын, адам ақырында 15-20 процент шапшаңдық көрсетеді, сонымен бірге, жердегі транспорт құралдарын жүргізуді меңгерудегі, самолетті ұшыру техникасын игеруде, спортпен белсенді түрде айналыспайтындарға қарағанда, тез арада жоғары көрсеткіштерге жетеді.
Еңбек қызметінде дене жаттығуларымен айналысу негізің үлкен тиімділікке жету үшін: а) жаттығуларды ауыстыру құбылысы және оның түрлерімен, дене жаттығуларымен айналы гтроцесіндр кәсіби маңызды кабілеттілікті дамы мүмкіншіліктерімен таныстыру, оларды кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесіне белсенді және саналы көзқарасты қалыптастыру керек. б) қозғалыс құрылымы физиологиялық және психологиялық қамтылуы жағынан, кәсіптік козғалыс кимылының құрылымы жағынан өте жақын болатыңдай жаттығулар таңдап алыну қажет. в) арнаулы жаттығуларды үйрету арқылы енбектегі козғал қимылдарды сенімді түрде орындау: г) мүмкіндігінше дене жаттығуларының үлкен арсеналын барынша пайдалану керек.

24-лекция

Тыныс алу.

Жоспар:
1. Шабуыл тактикасындағы негізгі балуан құралы.
2. Жеке қозғалыстар.

Лекция мәтіні
1. Сіздерге бұрынғы тараулардан белгілі күш тек әдіс тәсілді қолдану кезеңінде ғана емес қорғану мен қарсы шабуыл, үдемелі, мезгілдік шабул тактикасындағы да негізгі балуан құралы. Сондықтан да мүшеміздегі бұлшық еттердің әрбір тобын жетілдіру ниеті мен арнайы спорттық жаттығуларды пайдалану және оларға анатомиялық тұрғыдан талдау жасау жатттығулары мен бапкерлер жұмысындағы теориялық сабақтың негізі болғаны дұрыс бағыт болмақ. Мұндай жаттығулар тобын спортта <<атлеттер гимнастикасы>> деп атайды. Балуандар жекпе-жектігіндегі шешуші роль атқаратын күш-қуат көзі бұлшық еттер қызыметі болып саналады, себебі, бұлшық еттер-тірек-қимыл аппаратының негізгі бөлігі. Мысалы, бұлшық еттің жекпе-жек белдесу кезіндегі бір сәттегі жиырылғыштық қасиеті арқылы қарсыласын кілемнен көтеріп кетуге, ол оның сіресу кезінде төрт тағандап кілемге жербауырлап қалу сәтінен байқау қиын емес. Сөйтіп күш-қуат көзі - бұлшық еттің негізгі атқаратын қызыметі миханиалық, егер бұлшық ет жиырлу кезінде дене бір орыннан екінші орныға ауысса динамикалық, ал бір сәт бұлшық ет жиырылғанда, дене қозғалыссыз қалса статистикалық жұмыс деп аталады. көріп отырғандарыңыздай - бұлшық еттердің жоғарыдағы балуанның басты тірегі болатын факторлар. Олай болса бұлшық еттердің <<жиырылғыштық>> және <<сіресу>> қызыметін арнайы жаттығу мен күрделілендірмей күрес шешімдері болуда мүмкін емес. Адамның денесінің 600-ден астам қимыл-қозғалысты қамтамасыз ететін бұлшық еттер бар. Олардың негізгі күш-қуаттқа тікелей қарастылары сүйектерге жабысып тұрады, оның екі ұшы негізінде тарамас сіңір арқылы сүйеке бекиді. Спорт өнерінің жеке түрлеріне байланысты адам денесіндегі бұлшық еттердің орналасуына қарай жаттығу кезеңінде арнайы дене жаттығулары сұрыпталынуы керек. Мысалы, балуандық өнеріне машықтанушылар үшін негізгі бұлшық ет жаттығу қолдың, аяқтың бұлшық еттерін шынықтыруға арналады.
2. Жеке қозғалыстар қимыл элементтері болып табылады, Қозғалыстың өзара арасындағы байланысты кимыл жүзеге асырылады. Мысалы, аяқтың, қолдың, кеуденің бастың қолалысының белгілі бір жүйесі оқушыға секіру түінде қимыл жасауға мүмкіншілік береді, сондай қозғалыстармен, қимылды орындауы және керісінше бір және сондай қимылы әртүрлі қозғалыспен жүзеге асыруға болады. Бұл былай түсіндіріледі, мысалы, белгілі бір қозғалыспен әртүрлі қимылдан жүйесі қалыптасуы мүмкін белгілі бір кезекті қимылды шапшаңдық, амплитуда т.б. әртүрлі сипатта болуы мүмкін Қозғалыс жүйесінің сәйкестігі және сипаты қойылған міндеті шешуде кимылдын нәтижелілігімен анықталады. Сонымен, нақты міңдетті шешуге және осы негізде белгілі бір жүйеге біріктірілген қозғалыс, қозғалыс қимылын кұрайды.
Қимылды, адам қызметінің жүзеге асуының нақты әдісі деп қараған жөн. Мысалы, дене шынықтыру сабағында оқушының оқу қызметі мемлекеттік бағдарламада көрсетілген. Қимыл әлеуметгік мәнге ие, себебі оқушы коғамдағы ілім мен тәжірибеге сүйене отырып оны үйренеді. Сонымен қатар белгілі бір педагогикалық міндетті шешуге бағытталған кимылдар кездеседі. Мысалы, қысқа қашықтыққа жүгіруді, ұзындыққа қарғуды, биіктікке секіруді, кіші допты лактыруды игеіп 6 класс окушысы Президентті сынамаларындағы женіл атлетикалық тарауынын талаптары орындауға өзін дайындайды. Көптеген қимылдар оқушыны, өзіндегі білім, дағды негізінде, қозғалыс дағдысына және сол кимылды орындауға кажетті белгілі бір мөлшердегі қайталаулар нәтижесінде қалыптасады.
Қозғалыс пен қимылдың баяндалған сипаттамасының негізінде дене жаттығуларынын теориясы құрылады. Дене жаттығулары деп адам денесін жетілдіру үшін жасалған және қолданылатын қозғалыс қимылдарын атайды.

25-лекция

Тыныс алу.

Жоспар:
1. Ғылми деректердің пайда болуы.
2. Еркін күрес оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру.

Лекция мәтіні
1. Оқу пәнінің мазмұны мен құрылымы екі себеппен біртіндеп өзгеріске ұшырайды: жаңа ғылми деректердің пайда болуы және жоғары оқу орнын бітірушілердің негізгі кәсіптік қызметінің байланысты мамандану. Бұл орайда нақтылы екі бағытты атағанымыз жөн: 1) пәннің әлеуметгік мәселелерінің кеңею және дене тәрбиесі теориясынын дене шынықтыру теориясына айналуы: 2) пәннің педагогикалык аспектісінің кеңеюі және дене тәрбиесінің теориясы мен әдісінің дене шынықтыру педагогккасына айналуы: Екі бағытта бір-біріне карама-қарс емес, кажетті жағдайларда бірін-бірі біріккен түрде толықтырылып отыруы мүмкін. Қазіргі кезенде оқу материалы кеңейту оқу сағатгарының көлеміне байланысты шектелуі мүмкін. Болашақта дене шынықтыру педагогикасының негізінде дене шынықтыру тарихы, дене тәрбиесінің психофизиологиясы биомеханика және басқа да арнаулы теориялық пәндеі материалдарын біріктіретін тұтас бірыңғай оқу пәнінің құрылымын күтуге болады. Ал олай болған жағдайда бір немесе өзіне педагоикалық қағидаларды жан-жақты сипаттау мүмкіншілігі пайда болады. Практикалык, жұмыста, кез келген педагогикалық жағдайға; қайта-қайта өзгеріске ұшырап жататындығы белгілі. Осындай кездерде болашақ маманнан қойылып отырған проблеманы шешу жолында қалыптасқан шешімдерді дәл білуді қажет етіп қана коймай, жаңа әдістерді тұрақты іздестіруді талап етеді. Одан бөтеден педагогикалық міндеттерді шешуде мүғалімнің тапқан жаңа әдістері өзге мұғалімдерінің де игілігіне айналуы керек, ол үшін алынған нәтижелер талдаудан өткізіліп, есепке алынуы керек. Осы талаптар мына жағдайда ғана жүзеге асуы мүмкін: егер мүғалім дене тәрбиесінің педагогикалық ізденістерінің методологиясымен таныс болған жағдайда: - педагогикалык, зерттеулерді жүргізу алдында болатын дайындық жұмыс жүйелерімен таныс болған жағдайда: - сұрыптау, өңдеу, талдау және педагогикалық зерттеу жүргізу жүйесімен қаруланған болса ғана зерттеу жүұмыстары іске аспақ.
Зерттеу жұмыстарының дайындығы педагогикалық практика және әдебиет деректеріне сүйене отырып талдау негізінде тақырыпты тандап алудан, болжам жасаудан, ізденістер жоспарын жасаудан, зертгелетін нәрсені іріктеуден, ізденіс әдісін таңдаудан, қажетті материалдық жағдайларды және нәтижені есепке алатын құжаттарды жасай білетіндігінен құралады. Зерттеуді жүргізу алға қойылған міндеттерді шешетін әдіс есебінде тандал алынған әдістерді тиімді түрде қолданудан түрады.
2. Оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың эксперименттік әдісі педагогикалық процеске әсерінің тиімділігін зерттеу үшін жана педагогикалық факторды (құрал, оқыту әдісі т.б.) енгізуді қарастырады.
Бақылау әдісі, онда эксперименттік әдіспен алынған нәтижелерді салыстыру үшін бұрыннан қалыптасқан оқу-тәрбие жұмысының мазмұны мен формасының критерий ретінде сақталуға тиісті.
Жеке өзіндік әдісте педагог оку-тәрбие жұмысын зерітеушілердің ешбір араласынсыз өзінің жеке жослары йойынша жүргізген жағдайды білдіреді. Ақпарат хабарды жинақтау әдісі әртүрлі болуы мүмкін.Оның жәрдемімен оқыту және тәрбие жұмысын жүргізу барысында, оған дейінде және одан кейінде педагогикалық процестің нәтижелігі жөнінде хабарлар алуға болады. Жоғарыда келтірілген бірнеше әдістерді қолданудың белгілі бір жүйесі ретінде педагогикалық эксперимеитті жөне педагогикалық бақылауды атағанымыз жөн. Педагогикалық экспериментке оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың міндетті экспериментальды әдісі, кей жағдайларда-бақылау әдісі, информация жинақтау өдісі және математикалық еселтеу әдістері жатады. Өткен хабарларды, педагогикалық құбылысты алу әдісі жоғарыдағы әдістердің алдында жүреді. Ал педагогикалық бакылауға ұйымдастырудың жеке өзіңдік әдісі, бір немесе бірнеше нақты информация жинақтау әдісі, кейде математикалық есептеуде енеді. Зерттеу әдістерін таңдау ғылыми жүмыстың алдындағы қойылатын міндеттеріне байланысты. Дене тәрбиесінің кейбір мәселелерін шешу педагогакалық әдістермен бірге психологиялық және биологиялық талдауларды, сонымен бірге физиологиялық әдістерді (мысалы, сабақта оқушының таным белсенділігін зеррттеу кезінде, дене жаттығуларының техникасын зерттегенде дене қабілеттілігінің даму тәсіддерін жасау кезінде) комплексті пайдалануды талап етеді. Зерттелетін педагогикалық процесті сипатгайтын сандык және сапалық талдаудан өткізілуге тиісті. Сапалық талдау дегеніміз алынған нәтиженің сөздік педагогикалық бағасын, ал сандық талдау бір немесе бірнеше педагогикалық процестердің тиімділігінің дәрежесін айқындау және олардың арасындағы кейбір байланысты анықтау ушін математикалық есептерді қамтиды. Зерттеу нәтижесі әдеби-графикалық өңдеумен және оның педагогикалық практикаға енгізумен аяқталады.
26-лекция

Балалар мен жасөспірімдерді жаттықтырудың ерекшеліктері.

Жоспар:
1. Күреске оқытып-үйрету оқытушылар мен үйретушілердің қызметтері.
2. Жаттығу принциптері.

Лекция мәтіні
1. Күреске оқытып-үйрету оқытушылар мен үйретушілердің қызметтеріне саяды. Жаттығу процесі арқылы білімді оқушылардың, дағды алуына жағдай жасалады, олардың көзқарасы қалыптасып одан әрі өз бетінше білімін толықтыруы қаблеті артады. Қазақша күреске үйретудің де тәрбиелік мәні бар. Палуанды оқытып, шеберлігін шыңдауда, тәрбиелеуде ұстаз жетекші орын алады. Үйрете жүріп ол жас спортшыны коммунистік рухта тәрбиелейді. Жаттықтырушы оны советтік патриотизм, еңбексүйгіштік, сезімдерін дамытып, жігерін жаниды, батыл, өжет, табанды болуға үйретеді, принципшіл, қиындыққа төзімді, қарапайым болуға көмектеседі. Жаттықтырушы палуандардың саналы тәртіпті болып, спорттық режимді сақтауын талап етеді. Ол қазақша күрес жөніндегі оқу-жаттығу және тәрбие жұмысын семьямен, мектеппен тығыз байланыс жасай отырып істейді. Жаттығу процесі меңгерілетін материалдардың ерекшеліктеріне, оның мақсаты мен міндетіне оқушылардың жас мен квалификациясына сай келетін арнаулы методикалық амалдар қолдана отырып, педагогикалық жалпы заңдылықтары негізінде жүргізіледі [20,38-34 бб].
Күрестегі оқу жаттығу жұмыстарының негізгі мақсаты- апорттық көрсеткіштері жоғары моральдық қасиеттері биік, Отанын қорғауға әзір спортшы даярлау. Палуандардың жасына және даярлық дәрежесіне қарай оқыту мақсаты нақтылана түсіп, белгілі бағытта болуы мүмкін, мысалы, қазақша күрестен разряды бар спортшылар, жаттықтырушылар немесе төрешілер даярлау. Бұл мақсатқа жету үшін даярлық кезінде мынадай міндеттер орындалады: денсаулықты нығайту, ерік күшін тәрбиелеу және физикалық даярлық, қазақша күрес жөніндегі теориялық білімді игеру, техника мен тактиканы игеру, төрешілік етуді үйрену, т.б.
2. Жаттығу принциптері. Күреске үйреткен кезде жаттықтырушы саналылық, белсенділік, ұдайылық, көрнектілік, түсініктілік, білімді терең меңгеру сияқты дидактикалық принциптерді пайдаланады.
Саналылық. Күресті оқыту жемісті болу үшін онымен айналысам деушілер оған міндетті түрде қызығуы керек. Сондықтан жаттықтырушы жаттығу процесінде әрбір спортшы саналы түрде әрі белсенді қатысатындай етіп өткізуі тиіс. Бұл үшін олардың алдына міндет қойып, оны орындағанда не нәрсеге қол жететіндігін түсіндіру керек. Әдістерді үйреткенде оның қашан және қандай жағдайда орындалуы мүмкін екендігін, оны орындағанда қандай нәтижеге қол жеткізуге болатындығын айтуы қажет. Сонымен қатар спортшының алдына қойылған міндетті қайткенде орындап шыға алатындығын көрсетіп беруі керек.
Белсенділік. Палуанның белсенділік көрсетуі үшін әуелі ұзақ уақыт әрі көп күш жұмсауды қажет етпейтіндей қарапайым тапсырмалар беріп, содан кейін барып, оны бірте-бірте күрделендіре түсу керек. Ұстаз шәкіртінің тапсырманы орындауын ұдайы тексеру жолымен оның белсенділігін артыруы тиіс. Тапсырманы орындаған кезде ұстаз палуандардың өз бетімен еңбектенуіне және творчестволық іскерлік көрсетуіне көңіл аударады. Осылайша айқастың белгілі эпизодын жасап, оқытушы сол жағдайдан шығу жолын табуға ұсыныс жасайды. Егер палуандар дұрыс амалын тапса, олар жеткілікті дәрежеде белсенділік көрсетті деп есептеуге болады.
Көрнекілік. Үйреніп жатқан әрекеттерді үлгі ретінде көрсету сол әдіс жөнінде дұрыс түсінік алуға мүмкіндік береді. Бұл кезде ең бастысна көңіл аудару қажет. Ол үшін оқытушы әдісті көрсете тұрып, ең бастысы деп есептеген жеріне жаттығушылардың көңілін аударады. Әдістерді дәл көрсету керек. Әдіс қалай болса солай көрсетілетін болса, онда ол мұны жақсы меңгерген спортшының немесе фотосуреттерді, пленканы, т.б. пайдаланады. Палуанның қатесін көрсету үшін де осыларды пайдалану керек [21,18-22 бб].
27-лекция

Күш қабілеті.

Жоспар:
1. Балуандық өнерінде үнемі жеңіс тұғырынан көрінуі.
2. Спорт өнерінің жеке түрлері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005
Қосымша
1. Кожарский В.П. Сорокин Н.Н. Техника классичкской борьба. М.ФиС 1978
2. Кесенбаев Т.Н. Спартивно-педагогическое совершенствование по вольвой борьбе. Алматы 2005
3. Ленц А.Н. Такика в спортивной борьбе. М: ФиС 1967
4. Матущак П.Ф. 100 уроков вольной борьбы. Алматы 1992

Лекция мәтіні
1. Балуандық өнерінде үнемі жеңіс тұғырынан көрінуі оның қандай дәрежеде күш-қуатын өз бетінше дайындағандығында болады. Қара күшпен, белдесу шеберлігі бір арнаға тоғысып келген кезінде ғана күрестің эстетикалық ажары көрермен назарына ілігіп жекпе-жек шығармашлық дәрежеге дейін көтеріледі. Сондықтан - күрес техниксы мен тактикасы, әдістемесі балуанға тән қасиеттер жиынтығы деуге толық дәлел бар. Бұл қасиеттерге жеке-жеке тоқталып өтсек, ең алдымен күш-қуатқа мән берген орынды.
Сіздерге бұрынғы тараулардан белгілі күш тек әдіс тәсілді қолдану кезеңінде ғана емес қорғану мен қарсы шбуыл, үдемелі, мезгілдік шабул тактикасындағы да негізгі балуан құралы. Сондықтан да мүшеміздегі бұлшық еттердің әрбір тобын жетілдіру ниеті мен арнайы спорттық жаттығуларды пайдалану және оларға анатомиялық тұрғыдан талдау жасау жатттығулары мен бапкерлер жұмысындағы теориялық сабақтың негізі болғаны дұрыс бағыт болмақ. Мұндай жаттығулар тобын спортта <<атлеттер гимнастикасы>> деп атайды. Балуандар жекпе-жектігіндегі шешуші роль атқаратын күш-қуат көзі бұлшық еттер қызыметі болып саналады, себебі, бұлшық еттер-тірек-қимыл аппаратының негізгі бөлігі. Мысалы, бұлшық еттің жекпе-жек белдесу кезіндегі бір сәттегі жиырылғыштық қасиеті арқылы қарсыласын кілемнен көтеріп кетуге, ол оның сіресу кезінде төрт тағандап кілемге жербауырлап қалу сәтінен байқау қиын емес. Сөйтіп күш-қуат көзі - бұлшық еттің негізгі атқаратын қызыметі миханиалық, егер бұлшық ет жиырлу кезінде дене бір орыннан екінші орныға ауысса динамикалық, ал бір сәт бұлшық ет жиырылғанда, дене қозғалыссыз қалса статистикалық жұмыс деп аталады. көріп отырғандарыңыздай - бұлшық еттердің жоғарыдағы балуанның басты тірегі болатын факторлар. Олай болса бұлшық еттердің <<жиырылғыштық>> және <<сіресу>> қызыметін арнайы жаттығу мен күрделілендірмей күрес шешімдері болуда мүмкін емес. Адамның денесінің 600-ден астам қимыл-қозғалысты қамтамасыз ететін бұлшық еттер бар. Олардың негізгі күш-қуаттқа тікелей қарастылары сүйектерге жабысып тұрады, оның екі ұшы негізінде тарамас сіңір арқылы сүйеке бекиді. 2. Спорт өнерінің жеке түрлеріне байланысты адам денесіндегі бұлшық еттердің орналасуына қарай жаттығу кезеңінде арнайы дене жаттығулары сұрыпталынуы керек. Мысалы, балуандық өнеріне машықтанушылар үшін негізгі бұлшық ет жаттығу қолдың, аяқтың бұлшық еттерін шынықтыруға арналады.
Шымыр болу үшін шыңдалуды қажетсінетін қолдың бұлшық еттерді иық белдеуінің тарамдары немесе дельта тәрізді, кіші жұмыр, үлкен жұмыр, жауырын асы, тоқпан жілік, білектің, шыбық жілік бұлшық еттері, аяқтың бұлшық еттері - мықым-бел, жамбастың, бөкскнің үлкен, санның, балтырдың бұлшық еттері. Күрес барысындағы күрделі дене қимылдарын биохимиялық түсінен арқылы жаттығу барысында талдау шәкірттердің дене күшінің, ептілік,шыдамдылық, ширақтық және жекпе-жек кезіндегі нерв жүйесі қызыметінің қалыптасу жолдарын дұрыс түсінуге көмектеседі. Мысалы, қарсыласын қапсыра құшақтап көтеріп алған сәтте дене ауырлығы және қарсыласының салмақ ауырлығы әсерінен арқаның төрендігі бұлшық еттері, жамбас сан бұлшық еттері, бөксенің үлкен бұлшық еті, санның артқы топ бұлшық еттері, әсіресе үш басты бұлшық еттер қатайып жиырылады. Қарсыласын көтеріп алып кілем ортасына бет алған кезде аяқ бұлшық еттерінің жұмысы өзгереді де, ол динамикалық сипатқа ие болады. Балуан тұлғасы мен қол бұлшық еттерінің статистикалық жұмыс күші осы сәтте жайбарақат уақыттатғыдан 10-даған есе күші арта түседі. Жас адамдарға шамасына қарай ауырлықты кеудеге дейін, бастан асыра көтерудің ешқандай зияны жоқ.
Қол бұлшық еттері жақсы ширланған балуандардағы сәті шабулға іліп лақтыру, үйрену, жамбастан асыра тастың, кеудеден асыра шалқалай лақтыру әдістерін орындау өте сәтті шығады. Жаттығушы шәкірттердің тірек-қимыл аппаратындағы анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін биохимиялық заңдылықтрды негізге ала отырып жаттығу барысында жүйелі талдау, балуан денесі мүшелері мен бөліктерінің бір-біріне өзара әсері мен қатынасының дұрыс қалыптасуының тәжрибелегі мән-маңызы мен пайдасын ашады. Күрес өнерін меңгерушілерге тән күш-қуат пен оның өзіне тән тұлғасы мен сымбаты яғни жекпе-жекте күнделікті жүріс-тұрыста белгілі бір күй болатыны анық. Бапкер-тәрбиесі мақсаты тек жарыста өз шәкіртінің алдынғы орынды иеленуімен шектелмесе керек. Олар тек кілем үстінде жұлқыласып, арпалысуды ғана білмей-омыртқа бағанасының, кеуде қуысы пішінің аяқ-қол сүйектерінің және жалпы бұлшық еттер қызыметінің жетілуіне байланысты, әрбір күрес өнерімен машықтанушылардың жеке басын сипаттайтын дене құрылысы-сымбаттылыққа тән екендігін шығармауы керек. Мысалы, күш-қуатты асыруды ғана мақсат етіп, дене тәрбиеесіне көңіл бөлмеген шәкірттерде нашар сымбат қалыптасады, жүріс-тұрысы дене қозғалысымен жараспайтын кезеңге душар болуы мүмкін. спорт тек қана жеңіс емес өте дұрыс сымбат, сымға тартқандай түзулік.

28-лекция

Төзімділік қабілеті.

Жоспар:
1. Қазіргі күрес өнері.
2. Казахстан Республикасыныц қазіргі даму кезеңіндегі еркін күрес.

Лекция мәтіні
1. Қазіргі күрес өнері, халықаралық жарыс ережесіне байланысты, балуандардан өте жоғары қарқынмен белдесуді талап етеді. Сол сияқты балуандардан ұзақ мерзімге жасалатын шыдамдылық пен күш-қуатын өте үнемді жұмсап, әрбір кілем үстіндегі болашақ белдесудің алдын-ала сценариін өзі жазуға мәжбүр. Сондықтан да дайындық кезеңінен бастап комплексі бапкерлер тарапынан әрбір шәкіртке арналып құрастырылуы негізгі қажеттілік.
Шыдамдылықты қалыптастыру өте ұзақ мерзімге жасалатын процесс, сондықтан да арнайы жаттығулар күрес ерекшелігін есепке ала отырып өткізіледі. Бұл жаттығуларды құрастыру барысында бапкерлер өз шәкірттерінің анатомиялық-физиологиялық құрылымын, психологиялық ерекшелігін күрес өнерінің түрін және жаттығушының негізгі кәсіби мамандығын назара ұстау қажет, мысалы, күш-қуатты талап ететін еңбекпен ақыл-ой еңбегінің ерекшелігі сияқты. Шыдамдылықты жетілдіру барысында өткен кезеңдерде меңгерген жаттығуларды аса шапшаң қарқынмен орындауға ерекше мән беріледі. Мысалы, штанганы 40-60 рет әртүрлі тәсілмен көтеру белгілі жаттығуды арнайы уақыт мөлшерінде жасап үлгеру т.б. Арнайы жаттығулар мен қатар әртүрлі салмақтағы балуандар мен белдесуге уақыт беру, әрбір әдіс-айланы кілемнің белгілі ауданында жасап үлгеру сияқты тапсырмаларға өте әсерлі және нәтижелі болмақ. Шыдамдылықты жетілдірудің негізгі көздерінің бірі жүйелі түрде өткізілетін үдемелі жаттығулар, қосымша құралдармен қатар арнайы күрес өнері, қимыл-қозғалыстары, олар-шалттықпен іліп, қағу, кілемен қарсыласын көтеріп, алу , тік жүріп ұштастыру. Шыдамдылықты жетілдіру барысында шапшаңдық спортшының қасиет ретінде жаттығушылар мен бапкер жадында болуы міндетті процесс. Сол сияқты шапшаңдық пен шыдамдылық бір-біріне сүйеніш болатын да фактор. Кілем үстіндегі шалт-шапшаң қимыл жасауына кедергі келтірері хақ. Нәтижеде әдіс айланы кім бұрын жасап үлгерсе, соның мерейі үстем болмақ. Дайындығы шақыру шегіне жеткен балуандарға тән қасиет, ол кілем үстінде үртүс шабулға шығуы, шалттық немесе бәсекелесі қолданған әдістің алдын орап кетіп, тез қарсы тәсіл жасай білуі- шыдамдылық пен шапшаңдылықтың тоғысып келген жағдайларында ғана болатын мүмкіншіліктер.
2. Қазақстан Республикасының қазіргі даму кезеңінде, жоғары оқу орындарында дене тәрбиесінің мұғалімін дайындауда дене тәрбиесінің теориясы мен әдістсмесі атты пәнді оқыту негізінде болашақ жоғары білімді маманға тәжрибелік жұмыс кезеңдерінде алға қойылған дене тәрбиесіне қарасты максаттарды орындаудағы тиімді жолдарды пайдалану, дене тәрбиесінде қалыптасқан қағидаларға сүйене отырып көптеген әдастермен тәсілдерді дұрыс ipiктеп қолдануды үйрету болып табылады.
Жоғарыда айтылған ойды түйіндейтін „дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі" атты оқу курсының ең басты максаты -болашак жоғары білімді дене тәрбиесі маманын дайындауда, көптеген пәндерді қоса оқу арқылы алған білімдерін игерген әдістерә мен тәсілдерін болашак тәжірибелік жумыста тиімді жолдарын тауып жүзеге асыру.
Білім беретін оқу орындарында „дене тәрбиесі" атты пәнің маңызын биіктікте отырып жоғары деңгейде ұйымдастырып өткізу үшін, болашак жас мамандар әpбip тақырыпты оқу кезінде накқтылы мақсатты коя білу және көпшілік арасында дене тәрбиесі жөнінде үгіт насихат жұмыстарын жүргізу тәсілдерін үйренеді.
Осы курсты оқу барысында <<жас мамандарды жүйелі түрде өз беттерімен кәсіби білімдерін арттыруға ұмтылдыруды, бұрын -соңды кеңінен пайдаланып озық тәжрибелермен танысуды жәие оларды болашақта өздерінің күнделікті жұмыстарында тиімды пайдалану арқылы жас өспімдердің алдына қойылған мақсаттарды шешу жолдарына назар аудару қажетіліктер туындайды. Теориялық білімді тәжірибелік жұмыста дұрыс пайдаланғанда ғана жемсті еңбек етуге болады және олардың бip-бірімен тығыз байланыста екендігін ескердеді.
Егер адам баласының жалпы тәрбиесінің бip бөлшегі деп дене тәрбиесін айтатын болсақ онда болашақта дене тәрбиесі пәнін ұйымдастырып өткізіші мұғалімді дайындау кезеңінде оның адамгершілік қасиеттерін дұрыс қалыптасуына аса көңіл бөлінеді. Біріншіден болашақ мұғалім өз оқушыларына дене тәрбиесінің денсаулықты қалыптастыруда адам тұлғасын жан-жақты дамытуда сонымен қатар еңбекке, отанды корғауға дайындаудағы ен бip кажеттi әдіс екендігі жөнінде ауызша түсіндіре алатындай дайындық алады.
29-лекция

Баланың дене күш қабілеті.

Жоспар:
1. Күрес өнері мектебінің өзіне тән ерекшеліктері.
2. Күрес өнерінен шеберлікті шыңдау.

Лекция мәтіні
1. Балуанның дене күш қабілетін арттыруға арналған жаттығулар. Талапкерлер мен ұйымдастырылатын күрес өнері мектебінің өзіне тән ерекшеліктері болатынын өткен тарауларда әңгімелеген болатынбыз. Тағы да ескере кететін жағдай күрес өнері-спорт әлеміндегі өте күрделі және де ең тартымды түрі. Себебі: балуанның ккілем үстіндегі жекпе-жек кезінде адам организімінің өз күш-қуатын қоспайтын бірде-бір ағза болмайды. Мысалы, ұзақ аралыққа жүгіретін марофоншыларға қажетті төзімділік, шығыршықта шыр айналатын ептілік, боксшыға жарасар қас-қағымдағы шалттық сияқты қасиеттердің барлығы да балуандар бойындағы қабілет. <<Боз кілемнің нағыз үлкен шебері болғысы келген әр бір жастың бойында күш пен шыдамдылық, шапшыңдылық пен ептілік, батылдық пен өжеттілік қатар болуға тиіс>>.
Күрес өнерінің майталмандарын тәрбиелеу барысында, жан-жақты техникалық дайындығы. Бұл жан-жақты дайындықтың көрсеткіші боып саналатындар кілем үстіндегі жекпе-жек барысында пайдаланған тәсілдердің сан алуандығынан көрінеді. Техникалық шеберлігі өте жоғары дәрежедегі балуанға тән сипат-күрестің барлық түрінде де әдісті жүйелі пайдалана отырып жеңіске жетуінде. Мысалы, аяқта тік жүріп күресу мен төрт тағандап күресі - шебер балуан үшін кілем үстінде проблема туғызбайды, сондықтан да <<балуанға оңы да бір, солы да бір>>-деген аталы сөз майталмандылыққа берілетін баға болса керек. Бір ескеретін жайт, күрес техникасының барлық түрін меңгеруді негізгі қағида дей түсіну қате пікір, ал әрбір балуанның өз физиологиялық, анатомиялық және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты белгілі әдісті асқан шеберлікпен дер кезінде пайданың жеңіске жетуі мүмкін, сондықтан да бапкер күрес техниксын толық меңгеруді талап ете отырып, әрбір балуынның қыр-сыры өзіне ғана мәлім әдістер таңдауын ескертуі қажет.
2. Күрес өнерінен шеберлікті шыңдау барысында тек жаттығуды ғана шеберлік көзі деп онымен шектелуге болмайды. Ол үшін құрама комнда мүшелерін алдағы жарысқа дайындау барысында тек күрес техникасына көңіл бөлуді мақсат етіп, күрес тактикасы мен болашақ бәсекелесіне тәне ерекшелектерді де назардн тыс қалдырмау жаттытғу стратегиясы болуы міндетті. Осыған байланысты төмендегі шартарды басшылыққа алу керек.
1. Арнайы жарысқа дайындық барысында балуан ең осал сезінетін тәсілдерін күрделендіруге бағытттауы керек.
2. Балуанның бұрынғы меңгерген техникалық шеберлігіндегі олқылықтың орнын толтыру үшін жаңа күрес элементтерін балуанның жарыстағы пайдаланылатын бағдарламасына енгізуі.
3. Күрес техниксының әрбір жеке тобынан белдесуге тікелей әсер ереін жаңа құрама әдіс жүйесін жасау.
4. Үнемі кездесіп жүрген қарсыласына кілем үстінде басымдық жасай алмасу үшін қарсы техникалық шешім табуды ойластыру қажеттілігі.
Техникалық шеберлікті шындау жаңа әдістер ойлап табуға ретсіз, бет бұрушылық емес, керісінше бұрын жақсы, нәтижелі меңгерілген әдіс-айлаларды қайтадан жаңғыртып оны әрбр күрес сәтінде пайдаланылып қалуды үнемі ескерту - бапкерлер әдістемесіндегі ұтымды кезең. Техникалық шеберлікті үрделендіру үшін әрбір бапкер ұстаз жарысқа баптап жүрген шәкірттеріне тегеурінді қарсылық жасай білетін бәсекелес тыңдай білуі орнды. Себебі, жарысқа дейін өзіне төтеп бере алатын күш иесімен бетпе-бет келіптер төкпеген балуан, жарыс барысындағы өз қрасыласына жұмсайтын күш-қуатының мөлшерін дұрыс бақылай алмайды да, жекпе-жекте болашақ бәсекелесіне алдын, ала даярлаған әдіс-айласын сынап көру т.б. сияқты. Жаттығу кезеңіндегі қарсыласын таңдау-алдағы өткізілетін жарысмерзіміне байланысты болып жоспарлануы керек, себебі, ойға алған техникалық тәсілін бұларға пайдалану онша күшті қажет етпейді, ал жарыс жақындаған сайын өз салмағындағы уақытты қарсыласы мен белдескені тиімді болмақ.
Әриине, жаттығу барысында кейбір техникалық әдістерді, орындауда шәкірттер қателіктер жіберері хақ. Сондықтан да, жаттығу шеберлікті шыңдау кезеңі тек жаңа әдістерді ғана үйренуімен шектелмей, өткен жаттығуларда меңгерілген әдіс-айлалардағы сәтсіздікке алып келетінқателіктерді түзетуге арнауы өмір талабы, жаттығу мазмұны болуы міндетті. Тәжрибелі жаттықтырушыға тән педагогикалық шеберлік үнемі өткен жаттығуларға талдау жасай отырып қателіктерге жол бермеу әдістемесінің жаңа көздерін қарастыруға арналады. Белдесуге деген құштарлық жақсы меңгерілген әдіс-айладан ғана туындап отыратын құбылыс. Сондықтан да әдіс-айланы толық меңгертпей тұрып жарыс жолына шығуға шәкірттерді асықтырмау бапкер әдептілігі болып саналыды.
Халқымызда - <<Буынсыз жерге пышақсалма-жүзін қайтарасын>> деген нұсқа бар. Егер сіз бабына келмеген, белдесу шеберлігі әлі де піспеген жасты додаға салып алғашқы сәтсіздігі мен бетін қайтарсаңыз, оның жанын жаралағаныңыз болып саналады. Мұндай психологиялық күйзеліс, шәкірттің жігерін қайтарып, оның бойына біткен қаілетіне нұқсан келтіреді. <<Аииың-шабысы бабында>> деген емес пе? Сол сияқты -әрбір жаңа бастаған балуанға - демей-ақ чимпиондық тәжді киесің деп жеңіл олжаға ойын үйрету үлкен қателік. Үлкен спортшы болу үшін талай тер төгіліп, талай шапан жыртыларын дәйім ескерту қажет.
30-лекция

Тепе-теңдік сақтау.

Жоспар:
1. Күрес өнеріне баулудағы ең бір күрделі кезеңі.
2. Күрес өңірінде бапкерлердің жақсы нәтижеге жетуі.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005

Лекция мәтіні
1. Күрес өнеріне баулудағы ең бір күрделі кезең болып саналатын, әрбір жаттығушыға тән жекпе-жек кезіндегі өзін-өзі басқара алу дағдысын қалыптастыру болып табылады. Сол кездегі күрес өнерінің тактиксын меңгеру деп атаймыз. Белдесу барысын бағдарлау мен қарсыласын дегеніне көндіру балуанның шеберлік шыңына көтерілгендегінің куәсі. Себебі, күрес өнеріне шеберлікпен меңгергендіктерінің көрсеткіші алдағы жекпе-жек қарсыластарына қолданылатын әдіс айланы алдын ала сайлай білу және алысу кезіндегі өзін өзі басқара білуіне тікелей байланысты. Бұл күресті барлау (техникасы) екендігіне шек жоқ. Белдесу барысында әдіс айла жасау үшін бірде - бір ұтымды кезеңді ұйымдастыра алмаған балуан ешқашан дажеңіс тұғырына көтеріле алмайды. Бірақ, балуанның тактикалық шеберлігінің негізгі көздері техникалық дене қуатын және ерік жігерді кемелдендіру болып табылады. Мысалы, күрес өнерінің қыр-сырын техникалық жағынан жіті меңгерген балуан жекпе-жек бәсеке кезінде белдесу барысының тізгінін өз қолына алып, мақсат биігінен көрінері хақ. Егер күрес өнерінің техникасы жаттығу барысында тиянақта жүргізілсе, жекпе-жек барысының нәтижелілігі алдын ала қамтамасыз етіледі. Олай болса, тактикалық салауаттылықа жетудің бір ғана көзі күрес техникасына тән дей келіп, балуандық өнерге баулушылар күрес өнеріндегі тактика мен техниканы меңгеруді педагогикалық бір процесс деп түсінуін ескертеміз. Егер балуанның іс-әрекетті бір-екі тәсіл мен ғана шектелген жағдайда оның барлық белдесу барысындағы тактикасы бекерге тер төгумен аяқталады. Ал техникалық ауқымы мол күрес өнерін жетік меңгерген балуанның тактикасы әр қилы қимыл қозғалысының ширақтағы күрестің барлықкезеңдеріндегі жинақылығы сақтығы нәтижесінде өзі ойлағандай аяқталып отырады. Мұндай балуандардың әр бір күш санасар алдында өзіндік бағдарламасы бар дегенмен ойлау қаілеті бір орталықта тоғысып, оның жекпе-жегі көрермендер үшін де сәтті қойылған өнер көзіне айналады. Себебі, спорт өнеріндегі сайыс тек қара күштің құлы емес. Он-ең жоғарғы дәрежеге көтерілген тән мүмкіншілігінің де көрсеткіші.
2. Тепе-теңдікті сақтау әдісін дамыту. Күрес өңірінде бапкерлердің жақсы нәтижеге жетуінің бірден-бір кепілі күрес әдістрін жүйелі түрде жетілдіріп отыру болып табылады. Олар өз шәкірттеріне тән ерекшеліктерді зерттеп, байыпты толық мәліметтер түзіп, жаттығуға алдын-ала дайындығын бағып көрсетеді. Шеберлігі шыңдалған бапкерлер - шәкірттер өсуіне, олардың организмдеріне тән мүмкіншіліктерді ескере отырып, жаттығу бағдарламасының арнайы кезеңдерден тұратын нақты жоспарлар жасайды.
Ескеретін жайт күрес өнерін меңгеру қандай күрделі процесс болса да, ол бапкер-ұстаздар тарапынан басқару функциясын дұрыс ұйымдастыра білу қабілетін керек етеді.
Жаттығу барысына тән ерекшеліктер болатыны әрбір бапкерге белгілі. Олар: жас балуандар үшін орындау - міндетті күрес өнерінің арнайы жаттығуларын өз беттерінше үйренуді талап ету, бапкерлер талабын мүлтіксіз орындауға машықтанушылардың қабілеттері, жаттығушылар даярлығы мен балуынның тактикалық дайындығы мен техникалық шеберлігі арасында үйлесімсіздік немесе қайшылықтарда кездеседі. Бұл қайшылықтарды ығыстырып отыру мен үнемі түзетіп отыру-жаттығу процессінің тиімділігін арттырып, күрес өнері міндеттерін алдын-ала жоспарлағандай орындауға жеткізеді.
Сонымен қатар жаттығу міндеттерін үлкен спорт талабына сәйкес асыруда машықтанушылардың күрес талабына сәйкес іске асыруда машықтанушылардың күрес техникасын меңгеруінің белгілі дәрежелері болатынында ескертеміз: бірінші бұрынғы жаттығу сабақтарында үйренген күрес өнерінің айла-тәсілдерін үнемі еске түсіріп, жекпе-жек барысында ұтымды пайдаланып, қайта жаңғырту; екінші жекпе-жек белдесуде тактика мен техникалық шеберліктің көмегіне сүйену; үшіншісі дәреже кілем үстіндегі белдесу барысында бұрынғы үйренген күрес тәсілдерін бәсекелесінің ерекшелілктеріне байланысты ұтымды қолдана білу.
Тәжірибелік сабақтар жоспары және орындау кестесі
№
Тақырыбы мен мазмұны
Сағат саны
Бақылау т%.рі
Әдебиеттер тізімі
1
Күрес әдістерінің биомеханикалық әдістері
1. Техникалық шеберлікті шындау.
2. Жаттығу барысында техникалық әдістері.
1
Тестілік саулнамалар
№1-5
2
Дененің тепе-теңдігі
1. Еркін күрес тактикасы мен техникасы.
2. Жаттығу барысында күрес тактикасы.
1
реферат
№1-4
3
Тіреу алаңы
1. Күрес өнерінің тактиксын меңгеру.
2. Күрес өңірінде бапкерлердің кепілі.
1
Реферат
№1-4
4
Салмақ жүктемесі.
1. Күрес секциясындағы жас балуандар.
2. Кәсіптік-педагогиқалық қарым-қатынас.

1
Тестілік саулнамалар
№1-5
5
Дене салмағы, бойдың ұзындығы, дене мүшелерінің пропорциялары
1. Жалпы дене тәрбиесі бағыты.
2. Ер кін күрестің кәсіптік бағыты.
1
Тестілік саулнамалар
№-5
6
Спортшыларды жас ерекшеліктеріне, салмақ дәрежелеріне және шеберліктеріне қарай бөлу
1.Еркін күрес теориясы мен әдістемесі.
2. Еркін күрес қайта өрлеу кезеңі.
2
Коллоквиум
№1-7
7
Жатып, төрттағандап орындалатын әдіс түрлері
1. Палуанның мүмкіндіктері шектеулі.
2. Жеңнен және жағадан ұстап арқадан асырып лақтыру
1
Тестілік саулнамалар
№1-6
8
Аудару, аунату, сүйреу
1. Еркін күрес педагогикалы бағытының тиісті әдістемесі.
2. Еркін күрес әдісі.
1
Коллоквиум
№1-5
9
Түрегеліп тұрып орындалатын әдістер түрлері.
1. Күрес өнерінің майталмандарын тәрбиелеу.
2. Техникалық шеберлікті шындау.
2
Тестілік саулнамалар
№1-5
10
Ауырту, созу, әдістері, бағындыру әдістері.
1. Күрес өнерінің техникалық дайындығы.
2. Техникалық шеберлікті шындау.
2
реферат
№1-4
11
Спорттық күрестің физиологиялық негіздері.
1. Еркін күрес теориясының қағидалары.
2. Турнирлік жарысқа тән ерекшелік.
2
Реферат
№1-4
12
Тыныс алу.
Шабуыл тактикасындағы негізгі балуан құралы.
Жеке қозғалыстар.
2
Тестілік саулнамалар
№1-5
13
Балалар мен жасөспірімдерді жаттықтырудың ерекшеліктері.
1. Күреске оқытып-үйрету оқытушылар мен үйретушілердің қызметтері.
2. Жаттығу принциптері.
2
Тестілік саулнамалар
№-5
14
Күш қабілеті.
1. Балуандық өнерінде үнемі жеңіс тұғырынан көрінуі.
2. Спорт өнерінің жеке түрлері.
2
Коллоквиум
№1-7
15
Төзімділік қабілеті.
1. Қазіргі күрес өнері.
2. Казахстан Республикасыныц қазіргі даму кезеңіндегі еркін күрес.
2
Тестілік саулнамалар
№1-6
16
Тепе-теңдік сақтау.
1. Күрес өнеріне баулудағы ең бір күрделі кезеңі.
2. Күрес өңірінде бапкерлердің жақсы нәтижеге жетуі.
2
Реферат
№1-4

Барлығы
25

СОБӨЖ жоспары және орындау кестесі
№
Тақырыбы мен мазмұны
Сағат саны
Бақылау т%.рі
Әдебиеттер тізімі
1
Күрес әдістерінің биомиханикалық негізі.
0,5
Тестілік саулна-малар
№1-5
2
Күрес әдістерінің биомиханикалық негізі
1
Реферат
№1-4
3
Дененің тепе-теңдігі
1
Тестілік саулна-малар
№-5
4
Дененің тепе-теңдігі
0,5
Коллоквиум
№1-7
5
Тіреу алаңы
0,5
Тестілік саулна-малар
№1-6
6
Салмақ жүктемесі
1
Коллоквиум
№1-5
7
Салмақ жүктемесі
0,5
Коллоквиум
№1-4
8
Дененің салмағы, бойдың ұзындығы, дене мүшелерінің пропорциялары
0,5
Тестілік саулна-малар
№-5
9
Дененің салмағы, бойдың ұзындығы, дене мүшелерінің пропорциялары
0,5
Коллоквиум
№1-7
10
Күштің берілуі, иін түрлері
1
Тестілік саулна-малар
№1-6
11
Спорттық күрес әдістерін классификациялау, топтау жүйелеу, атау беру.
0,5
Коллоквиум
№1-5
12
Спорттық күрес әдістерін классификациялау, топтау жүйелеу, атау беру.
0,5
Тестілік саулна-малар
№1-4
13
Спортшыларды жас ерекшеліктеріне , салмақ дәрежелеріне және спорттық шеберліктеріне қарай бөлу.
1
Тестілік саулна
№-5
14
Спортшыларды жас ерекшеліктеріне , салмақ дәрежелеріне және спорттық шеберліктеріне қарай бөлу.
0,5
Тестілік саулна
№1-7
15
Түрегеліп тұрып орындалатын әдіс түрлері
0,5
Тестілік саулна-малар
№1-6
16
Түрегеліп тұрып орындалатын әдіс түрлері
0,5
Тестілік саулна-малар
№1-5
17
Жатып, төрттағандап орындалатын әдіс түрлері
1
Реферат
№1-4
18
Жатып, төрттағандап орындалатын әдіс түрлері
0,5
Тестілік саулна-малар
№-5
19
Ауырту, созу әдістерді, бағындыру
0,5
Коллоквиум
№1-7
20
Ауырту, созу әдістерді, бағындыру
0,5
Тестілік саулна-малар
№1-6
21
Аудару, аунату, сүйреу
1
Коллоквиум
№1-5
22
Спорттық күрестің физиологиялық негіздері
0,5
Коллоквиум
№1-4
23
Спорттық күрестің физиологиялық негіздері
0,5
Тестілік саулна-малар
№-5
24
Тыныс алу
0,5
Коллоквиум
№1-7
25
Тыныс алу
0,5
Тестілік саулна-малар
№1-6
26
Балалар мен жасөспірімдерді жаттықтырудың ерекшеліктері
1
Коллоквиум
№1-5
27
Күш қабілеті
1
Коллоквиум
№1-4
28
Төзімділік қабілеті

1
Тестілік саулна-малар
№-5
29
Баланың дене күш қабілеті
1
Коллоквиум
№1-7
30
Тепе-теңдікті сақтау
1
Тестілік саулна-малар
№1-6
31
Жүрек, қан-тамырлары қызыметі ерекшелігі
0,5
Тестілік саулна-малар
№1-5
32
Күрес әдістерінің бұлшық ет, адам ағзасы, сүйек-буындарға әсері
0,5
Реферат
№1-4
33
Сыртқы және ішкі күштер
0,5
Тестілік саулна-малар
№-5

Барлығы
22,5

Әдебиеттер тізімі

Негізгі:
1. Асубаев А.Р. Спортивная борьба. Алматы 1998
2. Алимханов Е. Самбо күресінүйретудің негіздері. Алматы 2000
3. Алимханов Е. Балуанның дене күш қабілетін арттыру. Алматы 2004
4. Байдосов К. Казахская национальная борьба. Алматы 1987
5. Дьячков В.М.Физическая подготовка спортсмена. М: ФиС 1967
6. К.Қойшыбек. Спорттық жарыстарға қатысушы балуанның көпжылдық дайындығы Алматы 2005

Студенттердің білімін бақылау түрлері:
<<Таңдап алынған спорт түрінен кәсіптік жаттықтырушылық қызметін жетілдіру>> пәнінен бақылау сұрақтары.
* Түрегеліп тұрып күресу
* Партерде күресу
* Әдіс, қорғаныс, жығу
* Лақтыру, иіру
* Тепе-теңдіктен шығару
* Арттан шалу
* Алдынан шалу
* Іштен шалу
* Жамбасқа ілу
* Арқадан асыра шалу
* Таза жеңісқалай беріледі
* Жарыстан кейін балуанның дем алуы
* Балуанның кілемге шығу тәртібі
* Курес кезінде шабуылдау техникасы
* Күрес кезінде қорғану техникасы
* Еркін күрестің басқа күрестен ерекшелігі
* Күресу уақыты
* Ескерту балуанға қай жағдайда беріледі
* Балуаннның клемге шығар алдында өзін-өзі дайындау
* Күрес тәсілдерін құру
* Болжау және шешім қабылдау
* Психологиялық дайындық дегеніміз не?
* Құрама командаға іріктеу
* Дәрігерлік көмек, балуанның демалыс ұйымдастыу
* Спорттық жаттығулар жүйесі және оны қолдану әдісі
* Дене күш, дайындығы дегеніміз не?
* Жалпы және арнайы жаттығу дегеніміз не?
* Әдіске іске асыру жолындағы қолданылатын әдістер
* Жарыстың өн бойна белдесу тәсілін құру дегеніміз не?
* Кілем шетінде, ортасында күресу дегеніміз не?
* Жарыс кезінде адамның көңіл-күйін реттеу дегеніміз не?
* Еркін күрестен греко-рим күресінің айырмашылығы не?
* Шабуылдау әдісі дегеніміз не?
* Жаттығу кезінде қауіпсіздік жұмыстарын сақтау
* Әрбір балуанның өзіндік тазалығы дегеніміз не?
* Көп жылдық жаттығу дегеніміз не?
* Күрес тәсілдері жоспарын құру ерекшелігі
* Құрама командаға іріктеу жүйелері
* Көп жылдық бір жылдық ағымдағы жаттығулардың міндеті мен мақсаты
* Спорттық мектептер мен мекелердегі дәрігерлік бақылауды ұйымдастыру
* Тәрбиелік жұмыстардың мақсаты
* Географиялық уақыт белдеуін климаттық ерекшеліктерге сәкес жаттығу
* Оқу жаттығу жұмыстарын анықтау
* Жаттықырушы және бас жаттықтырушы міндеттері
* Спорттық мектептің қаражатын жоспарлау және бөлу
* Алғашқы дәрігерлік көмек
* Балуанның жарыс алдында режим сақтау, демалыс ұйымдастыруы
* Балуанның салмақғын жарыс алында қалыптастыруы
* Спорттық шеберлікті арттыру
* Еркін күреспен қазақша күрестің айырмашылығы
* Спорттық күреске қажетті құрал жабдықтар
* Жарыс орнын қабылдау
* Самақ өлшейтін төрешілерді дайындау
* Жеребе тастауды ұйымдастыру
* Төрешілерді топ-топқа бөліп әр айналымын жұп құрамын тексеріп бекіту
* Арыз немесе наразылықтарға өз шешімін айту
* Белдесудің қортынды шешімін келесі айналым белдесулері басталғанша шығару
* Іс-қағаздары мен хаттамаларды белгленген уақытта жарысты өткізген ұйымға тапсыру
* Бас төрешінің құқығы
* Жарысты тоқтату
* Уақытша үзіліс жариялау
* Жарыстан шеттету
* Балуанның кілемдегі дөрекілігі
* Ескерту жасау дегеніміз не?
* Еркін күрестің уақыты
* Еркін күрес неше кезеңнен тұрады
* Рұқсат етілмейтін әдістер
* Балуанның күрес киімі
* Балуанның тазалығы
* Жарыс ұйымдастыру кезінде бас төрешінің міндеті
* Кілемдегі төрешінің міндеті
* Кілем шетіндегі төрешінің міндеті
* Балуанның тамақтануы
* Жарысқа дейінгі демалуы
* Жарыстан кейінгі деалуы
* Балуанға күрес кезінде бапкердің кеңесі
* Балуан қайсы уақтыта бапкерден кеңес алады
* Күрес кезіндегі уақытты анықтау
* Жарысқа қатынатушылар жеткіншек
* Жасөспірім ер және қыз балалар жастарының бөлінуі
* Жасрысқа қатысушы жасөспірімдердің нақты жасы
* Кілемнің тәсілін жасауға ұмтылмау
* Кілемнің ортасына шетке қашып шығаберу
* Күресті шиеленістіруден әдейі қашқалақтау
* Киім кешегін ретсіз жөндеп уақытты ниеті
* Қарсыласын итермелеп әдіс қолдантпау
* Қарсыласының сауақтарынан ұстап жібермей қою

Білімді бағалау туралы мәлімет
<<Таңдап алынған спорт түрінен кәсіптік жаттықтырушылық қызметін жетілдіру>> теориялық курс болып есептеледі.
Сондықтан, бақылаудың негізгі түрі болып саналатын барлық жеке тапсырмаларды орындау міндетті шарт.
Студент сабаққа қатысуы міндетті. Ешқандай сабақты себепті босату студентті тәжірибелік және жеке тапсырмалар кешенінен босатпайды.
Ағымды, аралық және қорытынды бақылау түрлері арқылы студенттің білімі бағаланады.
Бағалау жүйесі:

Тәжірибе

3
5 35х3=105
6

СОБӨЖ
4
6 10х3=30
7

СӨЖ
3
5 25х3=75
6

А/Б
7 =60

Тәжірибе

10
12 35х3=105
14

СОБӨЖ
11
13 10х3=30
15

СӨЖ
10
12 25х3=75
14

А/Б
15 =60

Оқу курсы соңында қорытынды бақылау-емтихан.
Уақытынды орындамаған немесе тәртіп бұзғаны үшін штраф салынады.
* Сабаққа кешігу-0,5 ұпай алынады.
* Дәріс сабағына келмеу-1,5 ұпай алынады.
* Уақытында жұмысын тапсырмаса- бағасы 1 ұпайға кемітіледі.
1 аралық бақылау жүргізгенде 7 оқу аптасында жинаған ұпай санын қосып бағалайды.
2 (қорытынды) аралық бақылау жүргізгенде студенттің 15 оқу аптасында жинаған ұпай саны есептеледі.
Егер 2 аралық бақылау бағасы 50 % және жоғары болса, рейтінгтің жоғарлауына рұқсат етілмейді. Бұл арада 2 АБ бағасы қорытынды баға болып есептеледі.
Қорытынды аралық бақылау нәтижесі 50 %-ден кем болмаса ғана студент емтиханға рұқсатнама алады.
Аттестациялық бағаның көрсеткіші (0-30 балл)
Аттестация
0-14
15-22
23-26
27-30
Баға
қанағаттанарлықсыз
қанағаттанарлық
жақсы
өте жақсы

Емтиханға рұқсат рейтингісі:
15-тен- 29-ға дейнгі балл емтиханға жіберілмейді
30- дан- 60-қа дейнгі балл емтиханға жіберіледі
Емтихан бағасының көрсеткіші (0-40 балл) Емтихан- 40 балл (40 %)
Балл
0-19
20-29
30-36
37-40
Баға
қанағаттанарлықсыз
қанағаттанарлық
жақсы
өте жақсы

Пәнді оқу үрдісінде студентке келесі әкімшілік талаптар саясаты белгіленеді:
* Пәннің бөлімдері мен оны оқуға қойылатын негізгі талаптар:
+ Студент барлық сабақтарға қатысып, СОӨЖ мен дәріс сабақтарында белсенділік көрсету керек.
+ Дәріс сабақтарында конспект жазып, тиянақты тыңдап, тәртіп бұзбау керек.
* Сабақтағы тәртіп ережесі:
* Қоңырауға дейін сабаққа кіру, кешікпеу;
* Сырт киіміндерін гардеробқа тапсыру;
* Сабақ үстінде мобильді телефондарын сөндіру;
* Оқытушының көмегі керек кезде қолын көтеріп сұрау;
* Сабақ барысында сұрану немесе аудиториядан шығу рұқсат етілмейді.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы