Мемлекеттің экономикалық мақсаттары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК 
УНИВЕРСИТЕТІ
МСЖ құжат 3 деңгейлі
ОӘК

ПОӘК 042-18.2.1. 004/3-2013
<<Экономиканы мемлекеттік реттеу>> пәні бойынша оқу-әдістемелік кешен

Баспа №   
      жыл














                   ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН 

<<Экономиканы мемлекеттік реттеу>> пәні бойынша 
<<Мемлекеттік жергілікті басқару>> (5В051000) мамандығы үшін 
                                       
            ОҚУ -ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР 
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       

                                Семей 2013



                                МАЗМҰНЫ
                                       
1.Голоссарий
2.Дәрістер
3. Тәжірибелік-лабораториялық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы








































1.ГЛОССАРИЙ

Акциз  -  тауардың бағасына енгізілген және  сатып алушы төлейтін жалпы мемлекеттік жанама салық. 
Ақша  -  тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің өлшемі болып табылатын, жалпыға бірдей балама ролін атқаратын ,кез-келген тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге айырбасталатын ерекше тауар.
Ақша-несие саясаты  -  экономиканың тұрақты дамуын ақша айналымы мен несие нарығын реттеу арқылы қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жиынтығы.
<<Арзан ақша>> саясаты  -  айналымдағы ақша массасын арттыру саясаты.
Абстрактылы еңбек  -  тауар айырбасы кезінде көрінетін жалпы адам еңбегі, яғни құн жасайтын еңбек. Абстрактылы еңбек белгілі бір өндірістік қатынастарды, тауар өндірушілер қатынасын білдіреді. 
Абсолюттік рента  -  ол барлық жерден  және топырақтың құнарлығына, тұрған жеріне байланыссыз алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болуы салдарынан жер қожасы иемденеді.
Бағалы қағаздар- иеленушісіне мүліктік құқық және дивиденд ,процент түрінде белгілі бір ақша сомасын алуға құқық беретін құжаттар.
Бәсеке  -  тауар өндірушілер арасында өз мүдделерін қанағаттандыру үшін болатын экономикалық бақталастық , тауарларды өндіру мен ткізудің тиімді жағдайы, неғұрлым жоғары пайда табу.
Бюджет - мемлекеттің(қаланың ,ауданның,мекеменің ), отбасының немесе жеке адамдардың белгілі бір уақыт кезеңіндегі ақшалай кірісі мен шығысының тізімі.
Брокер  -  бұл тауар өндіруші мен тұтынушы арасындағы делдалдық сауда қызметтерін көрсетуге барлық кезде әзір маман.
Бизнес  -  заңға қайшы келмейтін әдістер арқылы пайда алу мақсатындағы кәсіпкерлік қызмет. 
Валюта - белгілі бір елдің заңмен белгіленген ақша өлшемі (АҚШ-та  - доллар, Қазақстанда  - теңге)
Венчурлық фирма  -  <<тәуекел>> технологияны өндіріске енгізу үшін қрылатын <<тәуекел>> кәсіпорны. <<Тәуекел>> технологияға біршама тәуекелге баруға тура келетін өнертапқыштар, пайдалы үлгілер т.б. жаңалықтар жатады.
Дәстүрлі экономика  -  сирек кездесетін шектеулі табиғат ресурстарын  кеңінен пайдалануды дәстүрлер
Девальвация  -  қағаз ақша құнын өзінің тұрақты қалпына түсіру. Ол үшін бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналымнан шығарып, оның орнына толық құнды кредит билеттерін шығарады. 
Демпинг  -  бәсеке күрес түрлерінің бірі. Тауарларды әдейі арзандатылған бағамен шетелге  сату, сөйтіп бәсекелестерді ығыстыру және сыртқы нарықты иемденуге жәрдемдесу.
Деноминация  -  ақшаның құны күрт төмендеп кеткен кезде оның айналысын реттеп, есептеуді жеңілдету мақсатымен ақшаның белгіленген көрсеткішін кеміту арқылы оған өзгеріс жасау.
Депозит  -  банкте сақталатын кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың салымдары
Дефляция  - артық қағаз ақшаны айналымнан алу арқылы ақша айналымын тұрақтандыру әдісі. 
Жекешелендіру - мемлекетке тиесілі объектілерді меншіктену құқығын жеке немесе заңды тұлғаның сатып алу процесі.
Жалақы  -  қызметкерлердің белгілі бір уақыт кезеңінде алатын ақшалай немесе заттай нысанындағы төлемдерінің жиынтығы. Түрлері: атаулы жалақы  -  қызметкерлер белгілі бір кезеңде алатын төлемдерінің абсолюттік сомасы; Нақты ж.  -  атаулы емес жалақының осы деңгейде алынуы мүмкін қызметтің саны, ең төмен деңгейдегі жалақы  -  кәсіпорындарда жалақыны есептеу мен жоспарлау кезінде негізгі және қосымша жалақы түрлеріне бөлінеді.
Жер кадастры  -  белгілі бір жерде алынатын салықты, төлемді есептеу үшін сол жердің сапасын, құндылығы мен тиімділігін анықтау әдісі. Жер бағасы кадастр арқылы белгіленеді. 
Импорт  -  тауарларды , капиталдарды бағалы қағаздарды көрсетілетін қызметтерді жұмыс күшін басқа да материалдық құндылықтарды елдің ішкі рыногін өткізу үшін шетелден әкелу.
Инвестор  -  инвестициялық жобаларға меншікті қаражатымен қарыз қаражатын салушы бағалы қағаздарды өз атына және өз есебінен сатып алушы заңды және жеке тұлға.
Инфляция  -  айналыстағы қағаз ақшаның құнсыздануы, валютаның сатып алу жарамдылығының құлдырауы.
Капитал - тауар өндiру мен қызметтер көрсетуге пайдалану үшiн жасалынған ресурстар.
 <<Қымбат ақша>> саясаты  -  елдегі ақша массасының өсуін қысқарту немесе шектеу.
Қаржылық жүйе  -  қаржы ресурстарын аккумуляциялау әдістерінің жүйесі.
Қор биржасы  -  бағалы қағаздарды сату  -  сатып алу әрекеттері жүретін мекеме.
Құнсыздану  - бағалар деңгейінің өсуі әсерінен ақшаның құнсыздану процесі.
Саяси іскерлік цикл  -  заң шығарушы биліктің сайлау науқаны кезінде салықтарды азайту және мемлекеттік шығындарды арттыру арқылы, ал сайлаудан кейін салықтарды жоғарылату және мемлекеттік шығындарды қысқарту арқылы экономиканы тұрақсыздандыруға деген бейімділігі.
Табыс саясаты  -  үкіметтің номиналды жеке табыстарға және тауарлар мен қызметтердің бағаларына, сол арқылы жеке нақты табыстарға әсер саясаты.
Өнеркәсіптік саясат  -  экономикалық өсуді ынталандыру мақсатында өнеркәсіпті ұйымдастыру мен оның құрылымын қалыптастыруд үшін үкіметтің тікелей қатысуымен жасалатын саясат.
Өсіп келе жатқан экономика  -  жеке ішкі инвестициялар нөлге тең болатын (яғни жеке ішкі инвестициялардың жалпы көлемі амортизациялық төлемдердің жиынтығынан артық) экономика.
Фискалдық саясат  -  үкіметтік органдардың мемлекеттік шығындарды және салық салуды өзгерту бойынша қабылдайтын шаралары.
Экономикалық (іскерлік) цикл  -  бірнеше жыл аралығында экономикалық белсенділік деңгейінің өсуі мен құлдырауы.
Экономиканы мемлекеттік реттеу- макроэкономика тұрғысынан мемлекеттің атқаратын қызметі
Экономикалық заңдар  -  адамзат қоғамы дамуның түрлі сатыларында өндіру, бөлу айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын заңдар.
Экономикалық категориялар  -  экономикалық қатынастарды зерттеу процесінде экономикалық теория логикалық ұғымдарды қалыптастырады, бұл ұғымдар экономикалық категориялар деп аталады.
Экономикалық саясат  -  мемлекеттің экономикалық шараларының жүйесі. Экономикалық саясат елдің саяси-шаруашылық, мәдени құрылыс істерін және халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту міндетіне бағындырыла жүргізіледі.


                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
2.ДӘРІСТЕР

1 Дәріс.  Экономиканы мемлекеттік реттеу  теориялық аспектілері

Дәріс мазмұны

1.Экономиканы мемлекеттік реттеу, мемлекеттік экономикалық саясат туралы түсінік
2. ЭМР мәні, ғылыми және әдістемелік сұрақтары. 
3.Мемлекеттік реттеу мәні және оның объективті қажеттілігі
4.Экономиканың мемлекеттік реттеу міндеттері
	
1. XIX ғасырдың ортасына дейін экономикалық ілім танымалы ағылшын ғалымдарының барлық шаруашылық жағдайлары ақикаты заңдылыққа байланысты өзгереді деген тұжырымына негізделіп, А.Смиттің   шаруашылық   барысын   мемлекеттік   реттеу   кажет| екендігін     ескертуіне     карамай,     меншікті     иелену,     шешім кабылдаулардағы тәуелсіздік өзгермеді.
Экономикалык ілім мен саясаттың арасын айкындауға талаптанып Джон Н. Кейнс (атақты Джон М. Кейнстың әкесі) <<Саяси экономика>> пәнінің мәні мен тәсілі деген кітабында халық шаруашылығы туралы ілімді үшке бөледі.
Біріншісі экономикалык ілім (теория), онда экономикалық заңдылықтар мен олардың байланысын талдайды;
екіншісі   -  экономикалық  саясаттың   шеберлігі   мен   әлеуметтік әрекеті, сол арқылы шаруашылық пен әлеумсттік жағдайларға әсер ету;
үшіншісі - лайықтап қолдану саясаты (басқару тосілі). Кейінгісі ілімді    өндірісте    қалай    пайдалануды    қарастырады,    ал    саясат ғылымға негізделеді.
Экономикалық саясат дегеніміз үлттық экономиканың қалпын, келелі мәселелерін, шешу жолдарын ұсынуды көрсететін білім. Әрбір шаруашылықпен шүғылданушы өзінін экономикалык саясатын жоспарлап, жүргізеді. Мысалы, зейнеткер өз жиғанын мемлекеттік кұнды қағазға салады, шаруа жылыжай (теплица) салады. Дүниежүзілік банк мемлекеттерге қарыз беруді шешеді.
Экономикалық саясаттың негізгі бөлігін мемлекеттік экономикалық саясат (МЭС) кұрайды. Ол жоғарғы (макро) және төменгі (микро) деңгейдегі шаруашылық барысына максатты әсер ету. Оған әлеуметтік, қорғаныс, сыртқы жағдай, экология тағы басқалары жатады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) (немесе экономикалық саясат) - арнайы әрекет, демек көлемі мөлшерлі, әрқилы. Мысалы, қоғам игілігін туғызу, тек дүниемен қамтамасыз ету емес. кең көлемді қамтиды. Ол жеке бастың бақытты болуы. жайлылық.     жүмысына     разылық,     түрмысына     ризашылығы. Қазіргі   заманда   әлеуметтік  -   экономикалық   жағдайларға ғылыми зерттеулерді ұйымдастырып, каржыландыруға. әлеуметтік қамсыздандыруға, ағарту жұмысына, ортаны қорғауға мемлекеттін араласпауы     мүмкін    емес.    Сондықтан     нарықтық    экономика жағдайында ЭМР және МЭС пара-пар.
ЭМР (экономиканы мемлекеттік реттеу) дегеніміз күқықтық үкімет орындары мен қоғамдық ұйымдардың қалыптастқан әлеуметтік-экономикалық жүйенің түрақтануы мен өзгерістерге тиімделуіне арналған құқықтық, орындаушылық, бақылау сиякты әрекеттерінің үлгілі жүйесі.
Салалық,    жалпышаруашылықтық    күйзелістер,    жалпылай жұмыссыздық,   ақша  айналымын   бұзу,  дүниежүзілік   нарықтағы ;келелстіктің    шиеленісуі    жалпымемлекеттік    экономикалық саясатты кажет етеді.
Шаруашылық механизм-бұл экономикалық заңдылықтардың негізінде қоғамдық ұдайы өндіру процесін ретеудің формасы және құралдардың жиынтығы. Шаруашылық механизмнің дағдарысы ұзақ мерзімді сипатта болады және ол экономиканы реттеу модельдерін жетілдіруді талап етеді. Қазіргі заманғы шаруашылық механизмнің негізгі нарықтық бәсекелесті реттеу құрайды. Оның тарихы тауар өндірісінен бастап оның ұйымдастырушылық функциясын тауарға өндірушілер мен тұтұнушылардың еркіндігін және сапасына қатысы іске асырылады. Олар нарықтық бағаның құрылуы бойынша шаруашылық механизм жұмысын ақырғы нәтижесін білдіреді. Бұл механизм белгілі бағытта қоғамдық өндірістің реттеуші функциясын орындай алады. Монополияның пайда болады. Бәсекелес нарықты механизмінің қалыпты қызмет жасау процесін бұзады. Алайда, бірыңғай шаруашылық механизмінің қалыптасуына әкелетін экономикалық күрделілігі келесі 2 звенодан тұрады: 
	1.1873 жылдан бастап, 1929 ж уақыт аралығында әрекет етеді.
	2.1929-1933 ж. аралығы (Ұлы дағдарысы)
	
2. Экономиканы реттеу дегеніміз жалпы мемлекеттік түрғыдағы Экономикада   (макроэкономика)   біртұтас   табыс   псн   шығынды салыстырудағы үкіметтің шаралары. Мемлекеттің экономикалық саясаты (МЭС) үш бағытты қамтиды
1. Ел байлығын (жер, қазба, қуат көздері, тасымалдау, жүмысшы күші т.б.) тиімді пайдалану. 
2. шаруашылық   (өндірістің   түрақтылығы,   тиімділігі,   кәсіпкер, кәсіпорын, салалардың дамуы) пен әлеуметтік (халықтың өсуі, өмір деңгейінің жоғарылауы, саяси тұрақтылық т.б.) мәселелер. 
3. сыртқы экономикалық   саясат   (халықаралық,   мемлекетаралық ) қарым-қатынас, дүниежүзілік түрақты ақша-тауар қатынасының жүйесін пайдалану т.б.).
 	МЭС   жүйелі   іске   асыру:   қалыптасқан   жағдайды   талдау, мүмкіндікті       бағдарлау       (табиғи-экономикалық,       күш-қуат, зиялылық),      болашақтағы      сыртқы      экономикалық     қатынас, халықаралық экономикалық саясаттың өзгеруін болжау. Қазақстанның экономиканы мемлекеттік реттеудегі ғылыми ағымы:
1. экономиканың  жоспарлы  және  нарықтық  тәсілдерін   жүйелі пайдалану.
2. мемлекеттің араласуы (ауқымды мәселелерді шешу, т.б.). 
3. жалпы экономикалық жағдайдың тиімділігін арттыру.
4. шетелдік салымдар (иностранная  инвестиция),  оны  негізінен ғылымды дамытуға, жаңа өндіріс әдістерін енгізуге пайдалану.
5. Ұлттық экономиканың дүниежүзілік аймағына енуі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидалары (принципы):
* Негізгі бөлігін оқшаулау (алғашқыларын анықгау).
* Халық шаруашылығын    басқару    жүйесіндегі    теңдестік    пе сәйкестендіру.
* Шешетін мәселелердің әдістері мен жолдарын тандау.
* Жалпы экономикалық шешімдердегі жан-жақтылық.
ЭМР шараларын жүзеге асыру жолдары:
* Бағдарлау, үзак мерзімді маңызды жоспарлау.
* Қаржы-қаражаттың реттелуі.
* Салықпен реттеу.
* Ақша-қарыз арқылы реттеу.
* Бағамен реттеу.
* Кеден, баж салығымен реттеу.
* Мөлшерлі тариф белгілеу.
* Әкімшілік, құқықтық рұқсат беру (лицензия) арқылы реттеу.
* Нарықтық реттеу.

	3. Экономиканы   мемлекеттік   реттеу   дегеніміз   әлеуметтік шаруашылық  жағдайына,   оның   ұымды   теңдік   пен   жоғары деңгейдегі экономикалық тұрақтылығын қолдау үшін мемлекет негізгі   экономикалық-әкімшілік   және   ұйымдастыру-құқықт тұрғыда араласу түрлері.
Оның қажеттілігін тарихи деректер дәлелдейді. Өткен кезеңдердегі (1929-1933 жж., 1948-1949 жж, 1973-1975 жж., 1980-1982 жж.) терең күйзелістерден шығу мемлекеттердің экономикаға араласуымен қамтамасыз етілген.
Нарықтық      экономиканың      асқан      білгірі,       Нобель сыйлығының иегері Д. Леонтьев ұлттық экономиканың құбылу теңіздегі желкенмен теңестірген. Желкен жылжу үшін жел керек ол қажеттілік. Тұтқа - мемлекеттік реттеу, онсыз жел оны қүзға соғып күл-талқанын шығарады.
Тімді экономиканың шведтік түрін шығарушы,  ірі  мам Клас Эклунд ретке келтірілмейтін нарық жоқ, болған емес, он мемлкеттік реттеу қажет деген қорытынды жасаған. 1929-1939 жж.  күйзелістерден шығудың жалғыз жолы  қор тарту деген ағылшынның түлғалы экономисі Дж. М. Кейнс (1883-1946    жж.)-    Кейнстің    көзқарасы    жоспарлы    және    нарықтық экономиканың    үйлесуінің    қажеттілігіне    иландырады.    Оны тиімділігі әр елдердің табиғи-тарихи, әлеуметтік-модениет, табиғат, экономика, ұлт, халық құрамы, орналасу жағдайына байланысты түсіну үшін әрқилы экономикалық сөздердің (атаулардың) іргетасын білу қажет.
Қоғам игілігі (общественное благо)- халықтың мұқтажын қамтамасыз ететін, заңды құқығын қорғау, қоғамдық тәртіп сақтау, түбегейлі ғылыми зерттеулерді ұйымдастырып, нәтижесін пайдалану, біріңғай қуат, тасымалдау, байланыс жүйелерін құрып, пайдалану, жалпы мемлекеттік табиғатты корғау тиімділігі, төтенше жағдайлардан алдын-ала ескерту сияқтыларды мемлекеттік деңгейде шешіп басқару. Сыртқы    әсер    (внешние    эффекты)    -    кәсіпорын    мен тұтынушылардың   өнім   өндіріп,   қызмет   көрсетуінен   тигізетін
ықпалы.        Мысалы,      өндірушінің        мақсаты        сұранысты қанағаттандырып, көп пайда табу. Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ұқыпты пайдаланып, сақтау сияқтылар көлеңкеде қалуы мүмкін. Мұндайда сыртқы кері әсер туады. Өндірістен тыс шығын (трансакционные издержки) - карым-қатынасты   шешу,   оны   орындауға  байланысты   шығындар.   Оны мемлекет   өзіне   алуы   мүмкін,    немесе   мекеме,   косіпорынды көндіреді. Әлеуметтік шығындар (социальные затраты) - әлеуметтік жағдайға байланысты қиыншылықтардын туындауы, шиеленісуі мемлекеттің араласуын қажет етеді. Мысалы, жұмыссыздықтың өсуі, ақшаның құнсыздануы тұрмысы төмен қауымға қосымша қарастыруды (жалпы табысты  бөлуді)  мәжбүр етеді.  Сол сияқты еңбек құқығын жүзеге асыру, халықаралық экономикалық қатынаста ұлт мүддесін қорғауда әлеуметтік шығындар жүмсаумен байланысты.
ЭМР қажеттілігі әртүрлі себептермен байланысты:
1.  Мемлекеттік және нарықтық реттеулердін мақсатынын, бірлігі. Мысалы, мемлекет жалпы экономикалық деңгейді (макроэкономика) дамуын көздейді, оның ішінде түбегейлі ғылымның (фундаментальные науки). Оның жетістігін пайдаланып өнім өндірушілер пайда тауып, экономикасын нығайтады, онда нарықтық қатынастарды қолданады. Екеуінің ортақ нәтижесі ел экономикасын нығайту, халықтың әл-ауқатын жақсарту.
2.  Сыртқы    әсердің   тасада   қалмауын    ойластыру.    Ол    үшін орталықтандырылған   қаржы   есебінен   табиғатты   қорғау арналған жұмыстар жүргізіледі, әкімшілік-қүқықтық шектеулер қойылады, табиғатты қорғауға ынталандырады.
3.  Өндірістен тыс шығындарды азайту үшін сауда -алмастырумен шүғылданушылар үкіметтің араласуын пайдаланады.
4.  Әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету шаралары жүргізу. Мүнда әртүрлі иландыру, мәжбүрлік сияқты әдістер қолданып табысты бөлу жүзеге асырылады. Мысалы қайырымдылық жасау (өз бетімен иланып көмектесу), салық салудьң үлесін көбейту (пайдасын қоғаммен бөлісуге мәжбү ету), тағы басқалары.
Нарықтық экономика өзінің реттелетін және өзінің дамитын күрделі. Нарық жағдайындағы тұтынушылар нені? қанша? қашан? қайда? шешім қабылдайды. Негізгі құралдары: баға-сұраныс-ұсыныс-бәсекелестік құралдары. Мемлекет нарықтық реттеуді жетекші орын алады. Мемлекет монополияға қарсы шараларды жасау шағын және орта бизнеске қолдау көрсету. Экономикалық тұрақтылықты макроэкономикалық тепе-теңдікті және экономиканы дамытуға көтермелеулігін қамтамасыз ету. Мемлекеттің нарықтық экономиканың ролі оның функциялары арқылы анықталады: Қазіргі мемлекеттің экономикалық функциялары: 
	1)Мемлекеттің басты мәселесі елдің экономикалық дамуының стратегиялық жасасу. Мемлекет осындай стратегиялық жасауынан бастамасы болып және оны нақты іске асыруы үшін жауапкершілік алады.
	2)Экономиканы тұрақтандыру және тұрақты экономикалық өсуді ынталандыру. Бюджеттік, ақша несиелік, фискалдық саясат шаралары арқылы мемлекеттік дағдарысты өндіріс құралдарын болдырмауы инфляцияның төмендетуін көздейді.
	3)Жұмыссыздық бұл тек күрделі мәселе ғана емес, сонымен қатар тұтынушының сұраным мен салық түсімдерін төмендетуге жәрдемақыға кететін шығындардың өсуі.
	4)Бағаны реттеу. Бұл функцияның мәні зор, бағаның құрылуы және динамикасы экономика жағдайын өзгертеді.
	5)Шаруашылық субъектінің құқықтық базасын қамтамасыз ету.
	6)Нарық шеше алмайтын әлеуметтік-экономикалық мәселерді шешу (монополияға қарсы саясат жүргізу).

	4.Экономиканы реттеудің міндеттері:
	1)Экономиканы дамуында нарықтық механизмді тиімді қолдану мәселелерін зерттеу.
	2)Экономикалық процестердеде мемлекеттің араласуын максималды және минималды шараларды анықтау.
	3)Әртүрлі экономикалық жағдайларға МЭР-дің әдістері мен құралдарын анықтау.
	4)Мемлекет арқылы экономикалық реттеу мәселелерін зерттеу.
	5)Экономикалық дамудағы экономикалық саясаттың мәселелерін зерттеу.

                           Реттеу негізі
                                       
	 

             1. Реттеуді талдау           2.Ғылыми болжам жасау	3.Артықшылықтады қамтамасыз ету			
										
											Реттеу концепциясы
									
																						принциптер		                                                әдістер

				   

СӨЖ: 1)Экономикаға мемлекеттік ықпалдың өзгеруінің тенденциялары қандай?
          2) Экономикада мемлекеттің роліне жаңа технологиялар қалай ықпал етеді?


2.Дәріс. ЭМР-ге әдістемесінің түсінігі және оның негізгі элементтері
Дәріс мазмұны
1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттіліктерін анықтайтын факторлар.
2. Мемлекеттің макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаттары мен міндеттері. ЭМР құралдары.
3. Экономикаға әсер ететін тура және жанама әдістер.
4. Мемлекеттің экономикалық мақсаттары


ЭМР басты максаты экономикалық, әлеуметтік тұрактылық, ел   ішіндегі      құрамды   нығайту,   жетілдіру,   оны   өзгерістерге бейімдеу. Одан басқа да өзара байланыстағы нақтылы мақсаттар бар, олар бірігіп, "мақсаттардың еменін" ("дерево целей") күрайды. Оның тарауы:
* экономикалық дамуды тегістеу;
* акша айналымын түрақтандыру;
* бәсекелестікті көтеру;
* мемлекеттік жүйені нығайту, бейімделуі;
* халықшаруашылығының қүрамын жетілдіру,
* жүмыспен қамтамасыз етуді қолдау;
* әлеуметтік әлем;
* коршаған ортаны қорғау.
Максат өлшемді (жүмыссыздықты қысқарту), сапалы (білімді жоғарлату), әртүрлі мерзімді (жақын арадағы, қысқа, орта,үзақ мерзімді) болады.
Мақсаттардың топтары:
* Жағдайды сақтауға арналған (жүмыспен қамтуды қолдау, ақша айналымын түрақтандыру, қалыс қалғандарды тарту, т.б.).
* Өскелеңді    ынталандыру    (жоғарғы    өндіріс    әдісі,    ғылыми үсыныс,елсізді қоныстандыру).
3. Жаңа әдіс, жүмыс түрін енгізу (жалға беру, жаңа қуат көздерін орнату, берілген қүнды қағаздармен сайлауға қатысуға рүқсат ету).
4. Жанама әсер етушілер (ғылыми-зерттеу орындарын ашу, орталықтар күру, кәсіпкерлерге көмек, шет елдегі үлттық көрмелер).
5. Оңды нәтиже беретін қалыптаскан күрылымға үйлесиейтін қысқа мерзімді шаралар.
Бір - біріне қатынасына байланысты мақсаттар ұласқан (гармоничные), мысалы экономиканың өсуін ынталандыру жұмыспен қамтамасыз етуге ықпал жасайды, қайшы, мысалы, ақшаның қүнсыздануымен күрес жүмыссыздықтың өсуіне және керісінше эсер етеді, ығыстыратын, мысалы қорды жинақтап, орталықтандыру, біріккен үйымдар (картели) ашуды қолдау тәуелсіз бәсекелестікті ығыстырады, болып бөлінеді. 
Мақсатты орындау қосымша әсер әкелуі мүмкін (оңды, кері). Мысалы, ауыл шаруашылығындағы ғылыми-ондірістік жацалықтар  өндірген өнімнің бағасын арзандатып, өмір деңгейін жогарылатады. Сонымен қоса кері әсері бар, ол жүмыссыздық, қалаға көшу, ондағы жүмысшы күшін арзандату. Оңды тағы әсері сырттан сатып алуды азайтып, шет елге өнім шығару. 
ЭМР даму кезеңдері. 
Бірінші кезеңде нарықтық экономиканы енгізуге мемлеке жалпы жағдай туғызады. Атап айтсақ, тәртіп орнату, шекзран күзету,  қорғау,   кедендік  төлемдер  сияқтыларды  заңдандырып тәртіп бүзушыларды жазалайды.
Екіншіден      әлеуметтік      қайшылықтар,      экономикалық күйзелістер   шиеленіскенде   мемлекет   шаруашылық   жағдайына араласады. Мысалы, әскери, саяси, экономикалық мақсатта қызмет көрсететін қүрылыстар салу, яғни өзен, теңіз қатынастарын салу, байланыс   тораптары   және   басқалар.   Мүндайда   жеке   менші қаржыларын ынталандырып өскери тапсырмалар береді.
Үшіншіде  қаржы  иелерінің  дамуына  жеңілдіктер  беріліп, еңбек, салық, сауда, әлеуметтік жағдайларды қамтитын зандар жасалынып аяқталады. Шикізат пен қызмет атқаратын қүрылымдар (инфраструктура) мемелекет меншігіне сатып алынып, қосымша жаңадан салынады. Шаруашылықты реттеуде тәжірибе ретінде ақша-қарыз және қаржы шаралары қолданылады. Орталық каржы орны қарыз  қайтарудағы үстеме өтемді (учетная ставка) өзгертіп саясатын жүргізеді.  Ел ішінде үкімет қзрыз беретін  ірі орынға айналып,  халықарапық қарыз беруші болады. Сыртқа тауар, каржы шығаруды ынталандыру саясаты жүргізіледі. 
Дамыған елдер үлттық табыстың мүдддесі үшін дүниежү3ін, аймақтық және экономикалық ықпалдылыққа бөледі. 
Төртінші   кезеңде   бір-бірімен   байланысынсыз   күйзеліске қарсы  құрылымдарға бағытталған шаралар жүргізіліп, жүмыспен қамту, бағаға ағаға әсер етуге талпынады. Мемлекет каржы жинақтап,  орталықтандыруды   қолдайды.   Тікелей    байланыс,   кәсіпкерлер одағы,  ғысқандар жиыны арқылы біріккендер үкімет іиііндегі саясатқа күшті ықпал жасайды. Олар мемлекеттік   тапсырмалдар мен құрылыстар арқылы байып, бірінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңындағы күйге келтірген.
Бесінші  кезең  Еуропадағы  төңкеріс,   Ресейдегі  төңкерістің жеңісі соғыстан   кейінгі   тоқырау,    1929-1931    жылдардағы ұлы күйзеліспен сипатталады. Бүл жағдай жогары деңгейдегі    жалпы экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілінімен ойландырады.  Дж. М. Кейнс ЭМС белсенді араласу бағытын жасайды. Нарықтық қатынастың тарауына шектеу қою туралы қадамдар жасалады. 
Алтыншы кезеңдегі МЭС негізгі табыстық жаңарып, молайып, жинақталуын ынталандыруга бағытталған, сыртқа шығаруды қолдайды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ЭМР шаралары жасалады. Мемлекет негізгі қорларды кысқа мерзімде жарамсызға жатқызу арқылы қор салудағы өзін-өзі қаржыландыру саясатын жүргізеді. МЭС шаралары әркилы, жиі, бірақ бәтуасыз. ЭМР ілімдері мен тәжірибелерінде Кейнс, босаңшылық (либерализм) ағымдарына қарсы күрес жүргізіледі.
Әскери - өндірістік кешендер қүрылады. Шаруашылык басқарудағы мемелекеттік орындар , әскери басшылық, қару-жарак өндірушілер, екі жақты пайдаланылатын өнімдер, ғылыми-қүрастыру орталықтары біріктіріледі.
Социалистік қүрылым мемлекетаралық қатынастағы қосылымдар жасайды, мысалы, экономикалық өзара көмек кеңесі (СЭВ). Онда еңбекті бөлу орталықтандырылған нүсқау, жоспарлау негізінде жүргізіледі.
Батыс   Еуропаның   экономикалық       ынтымақтастығыны алғашқы қадамдары жасалады.
Жетінші     кезеңде     соғыстан     кейінгі     үзақ     мерзімде экономиканың көтерілуі дамыған елдердің экономикасында жаңа келелі   мәселелер   туғызады.    ЭМР   ойлаушылары    мен    іске асырушылары   оның   шешімін   сала,   аймақтық   орта   мерзімді бағдарлар    жасаудан    таппақшы    болады.    Дамыған    елдердің кейбіреулерінде улершде      мемлекеттік      меншікті      жекешелендірудің жеңілдікпен сату, халыққа тарату сияқты түрлері жүргізіледі.	Сегізінші  кезеңде ЭМР  ілімдері  мен  тәжірибесінде ақша айналымын қадағалау (монетаризм) ағымы әйгілі болады. 
Тоғызыншы   кезеңде  Батыс  Еуропа  ,   Солтүстік  Америка, Шығыс Азияда    халықаралық    экономикалық    қатынастардың нәтижелі дамуына байланысты ЭМР міндеттері Үлттық орындарга беріледі. Дүниежүзілік қатынастарда Дүниежүзілік каржы орны, ССБК (салым,   сауда   басты   келісімі)   (ГАТТ   -   генеральное соглашениение  по тарифам  и торговле),  тағы  басқа халықаралық ұйымдар шешуші маңыз атқарады. 


3.Дәріс. Мемлекеттік реттеу нысандарының жалпы сипаттамасы

Дәріс мазмұны

1. Мемлекет нарықтық субъектісі ретіндегі ерекшеліктері 
2. Мемлекеттің экономикалық іс-әрекетінің негізгі бағыттары
	3. Шағын бизнесті мемлекеттік реттеу әдістері және түрлері

1.Мемлекет ерекше нарықтық субъектісі ретінде 3 белгісімен сипатталады:
	-  реттеуші-экономикада болатын өзгерістер әрқашан экономиканың реттеу құралдарының өзгерістерін тең болуын көздейді.
	-       мемлекет кірістерінің нарықтық емес шығу тегі. Мемлекет экономикалық емес іс-әрекет жүргізу арқылы табысты табу және бұны мемлекеттің пайдалануына бөледі. (мемлекеттік бюджет және салық).
	-  мемлекеттің императивтік статусы-барлық мемлекеттік емес субъектілерге қойылатын талаптар міндетті түрде жүзеге асырылуы қажет.
	Экономиканы негізгі реттеудің негізгі белгілері:
	1) Мемлекет әлеуметтік қажетті салаларды қаржыландыруы қажет, себебі бұл жеке бизнесті қызықтырмайды және пайда әкелмейді.
	2) Мемлекеттік кәсіпкерлік жеке бизнес пен бәсекелеспей оның дамуына ықпал жасау керек.
	3) Қаржы-несие және салық саясаты экономикалық өсумен әлеуметтік тұрақтылыққа ықпал етуі керек.
	4) Мемлекет жалпы шаруашылық дағдарысты шешуду халықаралық экономикалық қатынастар процесінде салыстыру қажет.
Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсатттары:
	1) Нарық процесінде кездесетін әртүрлі жағымсыз жақтарды минилизациялау;
	2) Құқықтық, қаржылық, әлеуметтік, алғышарттарды жасау;
	3) Нарықтық қоғамда жағдайы нашар әлеуметтік топтарды қарау.
	Осы мақсаттарды жүзеге асыру мемлекет әртүрлі құралдармен пайдаланылады. Бұлар мемлекеттің экономикаға араласуының максималды және минималды шекаралары. Максималды шекарасысы ақша айналысын ұйымдастыру, қоғамдық тауарды ұсыну және сыртқы эффекті зардаптарын азайту. Минималды шекарасына жататын тыбысты қайта бөлу, тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, монополия және инфляция, аймақтық саясатты жүргізу. Басты зерттеулері дамыту, дүниежүзілік экономикадағы ұлттық мүддесін қорғау.
Экономистердің назарын аудартуға тиісті ең маңызды проблемалардьң бірі - бұл Қазақстан Республикасында нарық дамуының кейбір стратегиялық ерекшеліктерін қайта қарауды талап ететін шаруашылық жүргізудің нарық жағдайына көшу арқылы ел экономикасын дағдарыстан шығару. Атап айтқанда, экономиканың дамуындағы қателіктер мен күрделенген шиеленіс-тердің болуы жаңа жағдайлардағы нарықгы басқару істерінің жолға қойылмауынан деп түсінуге болады.
Қазір уақыт экономистерге жаңа, ең жоғары талаптарды қояды. Нарықты дұрыс басқару үшін не кажет екенін аныктау қажет. Біздің пікірімізше, бұл үшін мәселелердің үш блогын шешу керек.
* ел нарығыньң тұжырымдамасын жасау;
* нарықты басқарудьң негізгі бағыттары мен экономикалық теориясын тандап алу;
* нарықтың ұйымдьң-экономикалық тетігін, оның критерийін анықтау.
Болашақта прогрессивтік қоғам құру үшін не істеу керек?
Ең алдымен өзгерістердің теориялық түғырнамасын әзірлеу қажет. Егемендікке қол жеткізуге байланысты экономикалық жағдайдың өзгеруі, жаңа нарықтық жүйелердің қалыптасуын талап етеді, олар өздерінің кеңею жэне экономикалық күрылым-дарының қалыптасу есебінен көптеген қайшылыктарды шешу тэсілдерін табады. Мұның салдарынан <<мемлекет-нарық>> жүйесінде қатьшастардың эволюциясы болады, мемлекеттің нарық атқарымын мемлекеттік реттеу үлгілері өзгереді.
Нарық экономикалық реформалар жағдайында пайда болды жэне дамиды, сондықтан экономикада пайда болғанның барлығы да нарық диалекгакасының эсер етуімен пайда болады жэне дамиды. Алайда оның даму деңгейі, мазмүны мен теориялык-эдіснамалық қағидалары нақты сэтпен анықталады, мысалы, 1992-2002 жылдардағы сияқты нарықтың экономикалық өсуі мен карқынды дамуын атап өтуге болады.
Республикада нарық жүйесін қалыптастырған кезде өзіндік ерекшеліктері ескерілуге тиіс. Қазақстан нарығының дамуы үш кезеңге бөлінеді:
1. 1991 -- 1993 жылдары. Нарық жүйесінің негізгі қүралдарын қалыптастыру. Ең күшті соққы халыққа нарықтық баға бірнеше есе өсіп, жалақы, зейнетақы, жэрдемақы бірнеше айға кешіктірілгенде тиді; акша реформасы өтті  --  қаржы қарыздары, есепке алу, баспа-бас айырбастар енгізілді, төленбеген төлемдер пайда болды, жеткізу-шілер тек өзінің меншікті өнімдерімен есеп айырысты. Мұның нәтижесінде республикада баспа-бас айырбастау ұлесі 45%-ға жетті.
2.	1994-1998 жылдары. Үкімет нарық механизмдерінің элементтеріне қатысты тіркелген бағам енгізді, меншіктің дамуынының жаңа нысандарын құрды. Нарық нысандарының қарқынды дамуы меншік иелерінің жаңа таптарыньщ құрылуына, жеке меншіктің нығаюына әкелді. Мұнда баға өсуінің қарқыны айтарлықтай төмендеді.
3.	1998-2006 жылдары. Нарық жеке меншіктің кеңею жағдайьшда дамыды.
Мемлекеттік және жеке меншіктің арақатынасы республика бойынша 1:5, ал ТМД елдері бойьшша тұтас алғаңда 1:3. Нарықтың қалыптасуыңда шешуші рөлді шетелдік инвестициялар атқарды. Нарықтың молықтырылған кезеңі болды, нарықта іс жүзінде наннан бастап автомобильге дейін бәрін сатып алуға болатындай мұмкіндік туды. Алайда нәтижесінде ауыл шаруашылығьшың құлдырауы болып өтті.
Қазақстанның азық-түлік нарығының даму ерекшеліктері:
* <<талыксытпалы ем>> жүргізу;
* өнімді қайта өңдеу үшін жеткілікті қуаттардың болмауы: нәтижесінде енімнің 50%-ы қайта өндеуге шетелге тасылады;
* баланстандыруды кұрделендіретін ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің бір жақты мамандануы - нарық жағдайларында болатын мұндай жағдай нарық үдерісіндегі тежейтін факторлардың бірі;
* аграрлық нарықтың дамуына мүмкіңдік жасайтын шетелдік инвестицияларды жүргізу. Елдің иңвестициялық нарық жағдайы оның экономикалық дамуының, бірлескен кәсіпорындардың тендігі мен өзара тиімділігінің ең маңызды индикаторы болып табылады. Республикада нарық элементтерін енгізу шетел капитальш пайдалану тиімділігін арттырды және шетелдік инвестициялар үшін Қазақстанды бұрынғыдан да тартымды ете түсті;
* нарық жағдайында шаруашылық жүргізудің осы за-манғы  технология  әдістерін жақсы  меңгерген жоғары  білікті мамандардың болмауы; 1991 жылға дейін мамандарды даярлау тек бір мамандыктың шеңберінде жүргенін атап өтейік. Бүгінгі күні нарық нарықтық ойлау қабілеті бар әмбебап мамандарды талап етеді. Көптеген жас мамандар нарықка даяр болмай шықты, олардың нарықтық тэжірибесі жоқ, олар нарық үдерісінен шет қалған;
* коммунициалдық модернизм элементтерінің болуы;
* мүлдем жаңа нарықтық қатынастарды тудыратын ТМД елдерімен бірігу. Қазақстан Республикасы бірігу (интеграциялык) арқылы нарықты багындыруға тырысады. Бүл қазақстандық нарықта шетелдік компаниялардың (Түркия, АҚШ, Қытай, Жапония) өнімдерін қайта өңдеу үшін жағдай жасайды жэне бәсекелестік есебінен нарық қызметтерінің тек құнын төмендетіп қана қоймай, сонымен бірге азық-түліктік жағьшан қауіпсіздік тудырады.
Аймақтық ерекшеліктері:
* шетелден әкелінген азық-түліктің молығуы;
* арзан еңбек ресурстарының артылуы (қазіргі кезде өндіріс үдерісінде кызмет істемейтін еңбек етуге қабілеттілердің саны 655 мың адамды құрайды);
* Ресей Федерациясы және Қытаймен шекаралас орналасуы әрі олардың байланыстар белсенділігі. Ғасырлық тарихы бар компаниялар жүмыс істейтіндіктен бүгінде әлемдік рыноктың аясы тарылды, ал Қазақстанға әлі де болса халықаралық деңгейде өзін-өзі танытуын жеңіп алу міндеті түр;
* революциялық жолмен жүзеге асатын меншік пен шаруашылық жүргізудің алуан түрін қалыптастыру, яғни ауыл шаруашылық кәсіпорындарын қайта құру, ал ол әлемнің көптеген елдерінде қалыптасқан ұйымдық құруды бұзбай-ақ эволюциялық жолмен өтті. Демек, нарық жаһандану үшін қажетті стратегиялық жағдайды құра отырып, өзі экономикалык дамудың объектив мақсаттарының бірі бола бастайды, біртұтас республикалық экономиканың калыптасуына және оның тиімділігін арттыруға еркіндік туғызады.
Осы замандағы ғылымда нарық мәселесі мен мемлекет рөлін түсінудің жалпы ғылыми түжырымдамасы қандай? - деген сұрақ туындайды. Заманға сай білімнің маңызды және ең қиын проблемаларының арасынан ең алдымен <<экономика>>, <<нарық>> жэне <<мемлекет>> сиякты категориялар арақатынасы ж-ніндегі мәселе алдымызда түрады. Қазіргі уақытта алуан түрлі тәсілдемелердің көптігіне қарамастан, бұл мәселе жеткілікті зерделенбеген болып қала береді. Ал <<нарық>> үғымына қатысты эңгіме ететін болсақ, онда оны не <<экономика>> үғымымен тендестіреді, не жалпы алғанда ғылыми зерттеу тақырыбына енгізбейді. Әзірге қарастырылып отырған жүйелік қатынаста нарық пен мемлекеттің орны айқын анықталған жоқ. Белгілі бір шамада олардың арасында қандай да бір байланыс бар. Алайда мұнда нарықтың меншікті динамикасы болатынын және өзінің ерекше объектілерін болжайтынын ескерген жөн. Бүл теориялық-әдіснамалық кеңістікгі толтыру үшін не ұсынуға болады? Бұл проблемалар бойынша қиындықтар ең алдымен экономикадағы <<нарық>> ұғымын бір мәңді ұғындырмаудан және мемлекет эволюциясын зерттеген кезде олардың айқын қолданбауынан пайда болады.
Нарық зерттеу пәні ретінде аса және көп мәнді күрделі құбыдыс ретінде байқалады. Оны зерделеу күрделілігі сол, ол болашақта тұтастықта бола түрып, сонымен бірге қандай да бір орнықты түрақты шама бола алмайды жэне түрақты түрде өзгерістерге ұшырайды.
Қазақстанда нарық мәселесі бойынша зерттеулер салыстырмалы түрде жуырда басталды жэне оған деген қызығушылық ұдайы өсуде. Отандық экономикалық әдебиетте зерттелген проблема бойынша кейбір жарияланымдар пайда болды, алайда олардағы барлық берілген анықтамалар оны бір жақты мағынасында түсіндіреді. Бүл жүмыстарда <<мемлекет>>, <<нарық>> үғым-дарының мэні және олардың өндіріс категорияларымен байланысы қарастырылған. 
Бұл аспектіде, біздің пікірімізше, үш мәселені айырып көрсетуге болады:
* Біртұтас нарық неге қажет?
* Неге нарықтың дамуын басқару қызметін мемлекет атқаруға тиіс?
* Нарық республиканың экономикалық қатьшастар жүйесінде қандай орын алады?
Нарық экономикалық жүйе ретіңде кез келген формацияға оңай үйлеседі. Оның басты кемшілігі - бұл басқарудың біртұтас пәрменді жүйесінің болмауы, сондықтан мемлекеттің нарықпен экономикалық өзара байланысы орнатылмайды. Біртұтас республикалық нарықтың дамуын тежейтін факторы болып, сондай-ақ әрі ішкі, эрі халықаралық операциялар үдерісін жүргізуді реттейтін жоғары заңдар актілерінің болмауы есептеледі. Қазіргі кезде бұл проблемамен айналысатын біртұтас орган жоқ. Сонымен бірге есеп жүргізу жағдайында іріктеп алуға білікті мамандардың тапшылығы байқалады. Мүндай жағдайда Қазақстан біртұтас нарық жүмыс істеп жатқан дамыған елдердің тэжірибесі мен эдістерін пайдалануға тиіс. Оның аймақтық жэне салалық белгілері бойынша алшақтығы республика экономикасын тым артта қалдырды. Тауар өндірушілермен тығыз байланыстың болмауьшан нарық басымды жағдайға ие болмады. Басқаша айтқанда, өндіргіш куштер барлық қатысушылардың үйлестірілуін, іс-қимылдарының келісілуін талап етеді. 
Мемлекет пен нарық арасындағы қатынастар жиынтығы күрделі және жан-жақты жүйені білдіреді. Бір жағынан, бүкіл жасалған өнім мемлекеттің қарауына түспейді, оның бөлінуін нарық аныктайды және республика алдында тұрған саяси міндеттерге байланысты өзгеруі мүмкін. Екінші жағынан, шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір дербестілігі мен өз жүмысының залалсыздығы үшін олардьщ жауапкерітлігіне қарамастан нарық үдерісі әрбір кәсіпорында материалдық және еңбек ресурстарымен, мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаражаттармен кепілдендіріледі.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, республиканың экономикалық дамуындағы нарық рөлін зерделеудің осы заманғы әдіснамалық негіздері объективтілік, өзара байланыс, жүйелілік сияқты танымның маңызды қағидаларына негізделуге тиіс, Осы мақсатпен біз <<экономика-нарық-мемлекет>> кұрылымының өзара іс-қимыл тетігінің жалпы сипаттамасын бердік, олардың жүйелік мэні ашылды жэне ерекшеліктері анықталды.
Біздің қоғамдық өмірде нарықтық орта құрылды, ол бізді экономиканың қызмет етуінің нарықтық тетіктеріне үлкен еркіндік бере отырып, нарықтың экономикадағы орнын қайта қарауға мәжбүр етті. Бұл үшін ұйымдық жэне экономикалық жағдайлар жасау қажет. Мемлекеттік тәуелсіздік кезеңінде бұл бағытта аз іс жасалған жоқ. Дағдарыстық құбылыстардан өтіп, экономикалық түрақтылық пен әлеуметтік дамуға қол жеткізілді. Қазіргі кезде нарықтық үдерісті басқарудың жаңа формаларын, үлгілерін, технологияларын, үйымдастыру әдістерін белсенді іздестіру жүргізілуде. Бүгінгі күні жоғары және тез өзгеретін талаптар тек техника мен технологияға ғана емес, сонымен бірге ең алдымен нарыққа да қойылады. Нарық пен экономика жүйесі арасында сәйкессіздік айтарлықтай күшейе түседі, өйткені нарықта барлық экономикалық мүдделер біліне бастайды, мұнда олардың өзара байланысы байқалады, нарық адамдарды біріктендіретіндіктен олардың қарама-қарсы тұруы бәсендейді.

	2. Мемлекеттік реттеу нарықтық экономиканы басқарудың жанама түрі ретінде белгіленеді. Әр мемлекетте оның саяси-қоғамдық және әлеуметтік-экономикалық жүйесінен белгілі бір дәрежеде мемлекеттік органдар түрінде экономикасы мемлекетпен реттеледі.
	Экономикасы орталықтандырылған экономиканы реттеуге мемлекеттің қатысуы жиірек көрінеді. Олар басқарушынық жоспарлар, қатар заңдар, табиғи, еңбек, қаржылық, материалды ресурстарға қожалық ету. 
	Мемлекетті бюджетті бөлуге табылады. Нарықтық экономикасы бар  мемлекеттерде мемлекеттің экономпаиканы реттеуі жанама мінезде және кәсіпорындыр мен кәсіпкерлер қызметіне қатысуы азырақ болады.
	Олар заңдылық реттеу, салықтық жүйе, міндетті төлемдер және аударымдар, мемлекеттік инвестициялар, субсидиялар, жеңілдіктер, мемлекеттік әлеуметтік және экономикалық бағдарламалар іске асыру арқылы мемлекет экологияға әсер етеді.
	Мемлекеттік реттеудің басты мақсаты, мемлекеттің қоғамның мүддесін сақтау. Мемлекет экономикалық бостандық жағдайынды әлеуметтік топтау, саналар, монополиялар, кәсіпкерлер және жеке тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын бұзылмауын қадағалайды. Сонымен қатар мемлекеттік реттеу, келер ұрпаққа жағдай жасау, қоршаған ортаны қорғау, табиғаттың жойылуына жол бермеуге бағытталған.
	Тікелей мемлекеттік реттеу мемлекет үшін маңызы зор. Қоғамдық қауіптілік, экономика және қоғам үшін маңызы зор объектілер, кәсіпорындар және ұйымдарға бағытталады. Олар әскери, қорғаныс, энергия, ұлттық мұражайлар, денсаулықты сақтау, қоршаған ортаны ластау және қорғау т.б.
	1) Салықтық реттеу бірінші бағыты мемлекеттік реттеу. Ол салық салу белгілерін, салықтық жеңілдіктер еңгізу, салықтан босату, сонымен қатар кезеңдік алымдар мен баждар белгілеуде көрініс алалды.
	2) Қаржы-несиелік реттеу. Мемлекеттің ақша айналымы және ақша төлеміне, яғни ақша төлемін, әсер етуі. Олар: ақша эммисиясы, орталық баға арқылы ақша массасын төлеуіне әсер ету.
	3) Бюджеттік реттеу мемлекеттік органдар мемлекеттің және шығындалуына басшылық жүргізе алады. Сонымен қатар мемлекет қосымша бюджетке төлемдер белгілеуге мүмкіндігі бар.
	4) Бағалық реттеу. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік бағаның шекті дәрежесін белгілейді және осы нормадан жоғарламауын қадағалайды.
	5) Әлеуметтік реттеу. Бұл мемлекеттің әлеуметтік  тиімділік, тұрғындар өніп-өсуі, қорғау, адамдарға өмір сүру жағдайын жасау және т.б. Әуелі реттеу негізінде әлеуметтік сақтандыруды, бостандық, денсаулықты сақтандыру қолданылады.
	6) Монополияға қарсы мемлекеттік реттеу. Табиғи монополияны қоспағанда барлық монополистерді мемлекет шектеу жасайды немесе тыйым салады.
	7) Сыртқы экономикалық мемлекеттік реттеу. Бұл мемлекеттің экспорт және импорт ұғымына, сыртқы сауда проц-не мемлекеттік шекарадан, тауар, валюта нарығында айырбастау, капиталды мемлекеттіке кіруі және шығуы бойынша құралдар мен шаралар қолданылады.
Нарық экономикада маңызды рөл атқарады, онда халықтың тіршілік әрекеті үшін, халық тұтынатын тауарларды дайындауда тікелей өнім өндіріледі. Бұл аспектіде соңғы 15 жылдағы мемлекеттің нарықпен өзара байланысы қалай қалыптасқаньш және дамығанын қадағалау қажет. <<Біз мемлекет орнаттық, нарық экономикасын кұрдық және ол қайтарымын енді беруде>>, - деп атап өтті ҚР Президенті. 
Трансформациялык кұлдырау көптеген әлеуметтік-экономикалық проблемаларды тудырды, біріншіден, нарықтың кезең-кезеңмен даму сатысына сокпай өтіп, дамыған елдердің деңгейі жақын бағдары ретінде қабылданды. Екіншіден, агроөнеркәсіп тауарларының бағалары, әлемдік рыноққа қарағанда жоғары, теңгенің долларға бағамы көтерілді, бұл импорттың экспортқа қарағанда артықшылығын көрсетті.
Сөйтіп, қазіргі кезендегі мемлекеттің ең маңызды міндеті  --  экономикалық дағдарыстан өту. Бұл республика экономикасыньщ трансформациялану бағыттарьш обьективті негіздеуді, экономика-ны жаһандандыру жағдайы бойынша онын көріну нысандарының ерекшеліктері мен заңдылыктарын негіздеуді талап етеді. Бүл мәселелерді шешпей мемлекеттің нарық пен экономикалық қатынасын дамытудағы олардың рөлін анықтау қиын.
Осы уақытқа дейін мемлекет жоспарлау мен басқарудың тиімді жүйесін құра алмауда. Халықтың тұрмыс деңгейі әлі де болса өте темен. Банкілердегі азаматтардьщ салымдары ЖІӨ-нің 10%-ын, ал сол уақытта АҚШ-та 30%-ын құрды. Ішкі нарықта шетел капиталының басым жағдайда болуы экономиканың дамуына теріс әсер етті. Бәсекелестіктің киындықтарын бастан кешіре отырып, қазақстандық кәсіпкерлер шетелдік тауарлардың қазақстандық рыноктарда шектеуді қажет етеді. Осыған орай 1999-2001 жылдары отандық өнеркәсіп тұтынушылардың сұранысын қанағаттандырып үлгере алмауынан еңбек өнімділігі бұрынғыша төмен болуына қарамастан импорт бойынша бірқатар шектеулер қабылдады. 
Шетелдік инвесторлар Қазақстан экономикасыньщ дамуьша мүдделі еместігін ескере отырып, ерекше шетелдік инвестицияларға бағдарланбағаны жөн. Сонымен бірге мұнайгаз нарығы жұмса-лымдарьшан жоғары табыс алатын инвесторлардың көпшілігі инвестиция ағьшын өсіруді жалғастыруца. Мұның нәтижесінде, жинақ ақша мөлшері инвестициялық белсенділіктің ауқымына елеулі әсер етпейді. Өкінішке орай, мұның бәрі, республиканың салымшылары үшін епті тәсіл жасау мүмкіндіктерінің жоқтығына әкеледі.
Экономика жағдайында мемлекеттің ауыл шаруашылығының рөлін жете бағаламау сезіледі. Оның салдары ретінде, ауыл шаруашылық өнімдерінің кейбір түрлерін өндіру тоқтатылды. Ауылдық жерден қалаға жұмыс күшінің жылыстауы жұмыс қолдарын пайдалануцағы сәйкессіздікке әкеледі. Алайда, ең бастысы, ауыл шаруашылығы бағалардың тепе-теңдігін бұзады. 

	3. Шағын кәсіпкерлікті (ШК) мемлекеттік қолдау туралы заңда, ҚР-ның Конституциясына негізделеді және азаматтық кодексте.
	ҚР-ның Заңы <<Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы>> (19 маусым 1997 жыл) және ҚР-ның өзге де нормативті-құқықтық актілерден тұрады. Заңды тұлға құрмайтын жеке адамдар және қызметкерлеріні орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің жалпы құны орта есеппен 1ж. ішінде 60000 еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспайтын кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлға шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады
	Заңды тұлға құрмайтын кәсіпкерлер, сондай-ақ мынадай ұйымдық құқықтық нысандардағы заңды тұлғалар:
* толық серіктестік
* томандиттік серіктестік 
* жауапкершілігі шектеулі серіктестік
* қосымша жауапкершілігі бар серіктестік 
* өндірістік кооператив, шағын кәсіпкерлік субъектілері болуы мүмкін.
	ЩК субъектілері қызметкерлерінің орт. жылдық саны барлық қызметкерлерді, оның ішінде жеке еңбек шарты бойынша, жұмысты қоса атқаруы бойынша, жұмыс істейтіндерін осы субъект филиалдарының өкілдіктерінің және басқа да өлшемдерінің, қызметкерлерін ескере отырып анықталады. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі принциптері:
	1) ШК ҚР-да дамытудың бағымдығы
	2) ШК-ті мемлекеттік қолдаудың кешенділігі 
	3) ШК-ті қолдау инфрақұрылымның және жүзеге асырылатын шараларының шағын кәсіпкерліктің барлық субъектілері үшін қол жеткізудің болуы
	4) ШК-ті қолдау мен дамыту саласныдағы халықаралық ынтымақтаытық болып табылады
ШК-ті мемлекеттік қолдау мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады:
	1. ШК субъектілері үшін кадрлар даярлауды, қайта даярлауды және олардың біліктілігін арттыруды ұйымдастыру
	2. Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің мемлекеттік қаржылық , стат-қ , материалдық-техникалық және ақпараттық ресурстарды сондай-ақ ғылыми техникалық технологияларды пайдаланудың жеңілдікті жағд-р жасау
	3. Шағын кәсіпкерлік субъектілері мемлекеттік тіркеудің, олардың қызметін лицензияларын оңайлат. тәртібін белгілеу
	4. ШК субъектілері үшін салық салудың кеден бажын төлеудің жеңілдікті режимін қамтитын қолайлы жағд. жасаудың құқықтық режимін белгілеу
	5. ШК-ті ынт. қолдау мен дайындау үшін инв-ді, оның ішінде шетел инвестицияларын тарту мен пайдалану жұйесін жасау.
	Мемлекеттік органдар өз қызметі шегінде ШК-к субъектілерінің қызметімен ҚР-ң үкіметі белгіленген тәптіппен тексеру жүргізіледі.

	2. ҚР-ның үкіметі орт. және жергілікті атқарушы органдары шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі мемлекеттік , салалық-аймақтық бағд-ң шеңберінде осы қызметті қаржыландыру жолымен сондай-ақ ш.к. субъектісіне мемлекеттік меншікті үйлерді ғимараттарды, өндірістік үй-жайлармен өзге де мүліктерді жеңілдікпен беру жолымен ш.к.-ң инфрақұрылымын қолдаумен дамытуды қамтамасызетеді. ҚР-ң үкіметі орталық атқарушы органдарын мемлекеттік кезең жүйесі арқылы ш.к. субъектілерінің осы заманғы жабдықтар мен технологиялар алуына жәрдемдеседі, технопарктер мезингілік орталықтар шағын инов-қ қызметтер орталықтарын венчурлық фирмалар мен ш.к. суб-н қолдау мақсатында құрылатын басқа да инфрақұрылым объектілерін құру жөніндегі шараларды өзгертіп жүзеге асыру.
	ШК-ң инфрақұрылымы өз ісін ұйымдастыруға және жәрдемдесуді маркетинг және менеджмент саласындағы ақпаратпен қамтамасыз етуді. ШК-ті материалдық-техникалық , қаржылық және т.б. ресурстармен коммерц. негізде қамтамасыз етуге жәрдем көрсетуді қоса алғанда шағын кәс. суб. жұмыс істеуі мен дамуынң жалпы жағдайларын қамтамасыз ететін құрылатын немесе пайдаланылатын ұйымдар кешені.
Шетел капиталын тарту кезіндегі мемлекеттік реттеудің функциялары
			
	
1)Халықаралық		2)Халықаралық кәсіпкерлік	3)Халықаралық сауда		 	
несиелеу саласы		саласында				саласында
				
1)Инфляцияның 		тұрақтылығы		
2) Мемлекеттік      	 бюджеттің       	 дифицитін       	 қысқарту

1)тура шетел 		1)жеке капиталдың			1)қосымша сұранысты қалыптастыруға
инвестициялар либерали-		дамуы (салықтың сти-		бағыттылған ф-я
зациялау			мулдарды қолд.)			2)халықаралық еңбек бөлінісінің жетіс-
2)институтционалды	2)қызметін трансұлт-		тіктерін өндіруге бағытталған субститут-
инвесторлардың ак-	тандырылуы 				ционалды ф-сы
тив көлемінің өсімін	3)әлемдік қорлар 
және қаржылық нарық-	нарығына щығуы
ты глобализациялау

Банктік сақтандыру
кепілдеме және т.б.
заңдылықтарды құру

	Елдегі 	саяси 	тұрақтылықтың 			сақталуына		жағдай 	жасау
	
	Халықаралық		ұйымдарға 		кіру

										
4 Дәріс.  Болжау және жоспарлау мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері ретінде


Дәріс мазмұны


	1. Макроэкономикалық теорияның құрамды бөлігі ретінде болатын экономикалық саясат теориясы ЭМР қажеттілігін, нарықтық дамымауымен байланысты әртүрлі белгілерімен түсіндіріледі. Оған келесілер жатады:
	-  Бәсекелестіктің болмауы. Әртүрлі салалардағы аймақтық нарықда монополияның пайда болуынан көрінеді. Егер мемлекет өзінің бағасының реттеуіне әсер етпесе, қоғамның жағдайына залал келтіреді.
	-  Қоғамға қажетті нарықта ұсынылмайтын немесе аз мөлшерде ұсынылатын көптеген тауарлардың болуы. Осындай тауарлар негізінде, қызмет көрсет формада: білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет және т.б. салалар.
	-  Сыртқы әсерлер. Мысалы, қоршаған ортаның ластануы, заңды және жеке тұлғаның, шаруашылық субъектінің қоғамға экологиялық зиянын тигізу.
	-  Толық емес нарықтар. Мысалы, сақтандыру қызм. көрсететін нарық. Оның ішінде медициналық және зейнетақы қызметтері.
	-  Мәліметтердің жетілмеуі. Көптеген жағдайларда мемлекеттің белсенді қатысуынсыз өндіре алмайтын қоғамдық таурларды білдіреді.
	-  Дағдарыс және дипрессия уақытында көбінесе анықталатын жұмыссыздық, инфляция, экономикалық теңсіздік.
	-  Табыстарды артық, не кем емес қылып бөлу.
	-  Нарықтық емес мемлекет қоғам тұтынуды міндеттейтін. Мысалы, білім беру, міндетті тауар саны.
	ЭМР- мемлекеттің қоғамның шаруашылық өміріне әсер ету процесі және белгілі бір концепцияға негізделген мемлекеттің экономикалық және әлеуеуметтік саясаты іске асатын әлеуметтік процестер. Сонымен осындай жағдай қойылатын мақсатқа жету үшін мемлекеттік реттеу. Белгілі бір құралдар жиынтығы қолданылады.

	2. ЭР-ң өзара байланысты болатын мақсаттың кезеңдері бар. Негізгі орталық мақсаттары экономикалық дамуды оның әлеуметтік салаларын қоса алғанда және қоғамдық тұрақтылықты ұстап тұру үшін жағымды жағдай қалыптастыру болып табылады Қалған барлық мақсаттар осы 2 мақсаттан шығады. Бірақ , олардың уақыт өтуіне әртүрлі факторларға байланысты өзгереді және өзара тығыз қарым-қатынаста бола тұрып, өзара алмасады.
	Батыста көптеген ғылыми және оқу басылымдырында мемлекеттік ретттеудің 4 негізгі мақсаттарға бөлінеді:
	1) Жұмыссыздықты төмендету
	2) Бағалар тұрақтылығы
	3) Ішкі өнімнің өсу қарқынын қамтамасыз ету
	4) Сыртқы экономикалық тұрақтылығы
	МР-ң осы негізгі мақсатынн әртүрлі 2-ші деңгейдегі мақсаттар шығады. Оларға 
:: табыс артуына және бәсекенің дамуына жағымды жағымды институтционалды жағдайларды жасау.
:: Экономикалық өсуді ынталандыру, 
:: ЭТПроцесзациясы, экономикалық циклді реттеу. 
:: Әлем нарықтарында  ұлттық өндірушілердің жоғары бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ету
:: Сыртқы экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету.
	Ұлттық шаруашылықтағы ЭМ негізгі бағыттарына және ұлттық нарықта тұрақтылықты қалыптастыруға жалпы және жеке элементтер бойынша өндірістік күштеу жүйесін реттеу, экономикалық меншік қатынасын реттеу жатады. Дамыған нарықтық экономика жағдайын мемлекет өзінің мақсаттарын іске асыру үшін экономикалық және экономикалық емес фактор болатын жалпы заттар жиынын қолданады. Оларға келесі құралдар жатады:
	1) әкімшілік- құқықтық құралдар
	2) мемлекеттік қаржылар
	3) ақша- несиелік құралдар
	4) сыртқы экономикалық құралдар
1. Әкімшілік құқықтық  құралдар деп негізгі экономикалық тұақтылықты қалыптастыруға бағытталған құралдарды айтамыз. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің барлығында енгізілген шаруашылық құқық бар.
2. Мемлекеттік қаржылар батыстың барлық елдерінде мемлкеттік реттеудің негізгі құралы ретінде мемлекеттік қаржылар болады, яғни дамыған елдердің 1/3-1/2 ЖҰӨ қайта бөлетін мемлекеттік бюджеттің және әлеуметтік сақтандыудың орталықтандырылған қорларын қалыптастыру және қолдануға бай-ты құралдар.
3. Ақша-несиелік құралдары:
-  Орталық эммисиялық бағыты есеп ставкасының өзгеруін, яғни ортаылық банктің, жеке меншік банктердің коммерциялық вексельдерді сатып алу кезінде процентін өзгерту
-  минималды резервтер нормасының өзгеруі қор. нарықтағы операцсялар, яғни орталық және коммерциялық банктер арасындағы болатын мемлекеттік бақылау аппораттарын сату, сатып алу.	Ақша-несиелік құралдар көлемімен мемлекет Орталық банк негізінде ақшалай және несиелік көлеміне ықпал етеді.
4. Сыртқы экономикалық құралдар.
Батыс елдердің сыртқы экономикалық қатынастардың әртүрлі жағдайларына әсер етуді (саудаға, капитал миграциясына, жұмысшыкүшіне). Оған кеден және отандық импортерлерге салықтық жеңілдіктер, шетел инвесторларына нарықтық жеңілдіктер шетелге жұмысшы қүшін тартуға негіздеген квоталар, валюталық биржаларда айырбас курстарды тұрақтандыруға бағытталған. Орталық банктің ұлттық валютаны сатып алу сатуға жатады.
	
3. Мемлекеттің экономикаға араласуы заңмен реттелген және логикалық жүйеге сәйкес келуі арқылы шаруашылықтың дамуына белсенді әсер етуімен түсіндіріледі және реттейтін әртүрлі және өзара байланысты кешендерді қосады. Мемлекеттің экономикаға ықпалы функционалды тиімділіктің негізгі тәртібін сақтауға бағытталған. Қазіргі нарықтық шаруашылықты өкімет экономикалық (жанама) және әкімшілік (тура) әдістерімен ықпал етеді. Экономикалық әдістердің өзгермелі мағыналары бар. Олар: нарықты функционалдау механизміне жеткілікті жұмыс енеді әрі мемлекетке экономикалық үдерістерді әсер етуге рұқсат береді. Сондықтан мемлекеттің орналасуы туралы белгілі бір дәрежеде экономикалық және әкімшілік әдістермен шектеу шарты.
	

                        ЭМР-дің әдістері



		Әкімшілік								Экономикалық  

Рұқсат    Рұқсат	   Мәжбүр						
етілуі      етілмеуі	    ету						Бюджеттік		Ақшалай-несиелік
								
									
Жекелей	 Кейбір          Кейбір сала		 Бюджеттік қорлардың	1) Ақша-несиелік		
салалар-ң   сала		түрлерін		  қолданылуының ба-	лік саясаты
рұқсат	 түрлеріне	мәжбүрлікпен	  ғыттары мен түрлері          2) Салықтық , кедендік сая- 
ететіндей	 тыйым салу   енгізу							сат	
түрлері			 
											

			Экономикаға мемлекеттің тура әсер етуі				Экономикаға мемлекеттік жанама 												түрде әсер етуі.


Кез келген экономикалық әдістің өзінде әкімшілік шешім құралы арқылы іске қосылады және сәйкес мемлекеттік органдардың бақылауында болады. Экономикалық және әкімшілік әдістердің кейбір ұқсастығына қарамастан бір-біріне қарама-қарсы болады. Әкімшілік әдістер еркін таңдауды елеулі шектейді, ал экономикалық жоқ.
		Экономикалық қатынастарға қатысушыларға қосымша стимулдар қалыптастырылады.

4. Экономикаға мемлекеттің қатысуын функциялар арқылы байқалады:
	1) Экономикалық шешімдер қабылдау үшін құқықтық міндеттемелерін құру, мемлекет кәспкерлер қызметтерін, азаматтардың құқығын және міндеттерін анықтайтын заңдарды дамытады және қабылдайды.
	2) Экономикалық тұрақтануы үкімет бюджеттік-салық саясатын және несие-ақша саясаты өндірістің құлдырауын жеңу үшін, инфляцияны төмендету баға мен ұлттық валютаның тұрақты деңгейін ұстап тұру үшін қолданады.
	3) Ресурстарды бөлудің әлеуметтік құралдары.
	Мемлекет жеке сектор айналыспайтын туарларды, қызмет көрсетуді өндірістерін ұйымдастырады. Ол ауыл шаруашылығын, байланыстың, көліктің дамуына жағдай жасайды және ғылымға шығыдарды айқындайды және т.б.
	4) Әлеуметтік қорғау, әлеуметтік кепілді қамтамсыз ету. Соның ішінде минималды жалақы, зейнетақы, мүгедектерге, жұмыссыздарға жәрдемақы, әртүрлі көмектер.
	5) Халықаралық-экономикалық қатынастардың дамуы.


5. Дәріс. Экономиканы реттеудің қаржы-бюджеттік әдістері

Дәріс мазмұны

	1. ЭМР-ң әдістері: әкімшілік және экономикалық 
	2. Эко-ны ұзақ мерзімге, орта мерзімге және күнделікті реттеудегі әртүрлі құралдардың үйлесуі.

	1. Шаруа-қ жүргізудің нарықтық жүйесі бар елдерде мемлекеттік басқару 2 бағытқа бөлінеді:
	- экономикалық
	- әкімшілік
	Әкімшілік басқару мемлекет меншігіндегі объектілер мен мемлекеттік ұйымдарға жүргізіледі. Мемлекет объектілерге қатысты мынадай құқықтарға ие:
	:: олардың қызмет етуі мемлекеттік жоспарлар мен бағдарламаларға сәйкес жүргізілуін талап ете алады
	:: басшыларын жалдап, тағайындап және ауыстыра алады.
	:: Объектілерді құру және жою, сатып алу және сату, оның табысын бөлуге, үйлесіне үміткер бола алады
	:: өзінің объект басқаруда өкілдікті мемлекеттік емес коммерциялық ұйымдар мен құрылымдарға табыстай алады.
	:: басты басқару құқығын өзіне қабылдай отырып, мемлекет тиімді жағдайда белгілі бір кезең аралығында сенімгерлік басқаруды енгізу.
	:: тікелей мемлекеттік басқаруындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметін тексеру және бақылау.
	1) Тікелей мемлекеттік басқару объектілеріне мыналар жатады:
А) мемлекеттік бағдарламалар
В) мемлекеттік ұйымдар
С) мемлекеттік бюджет қаржылары
Д) мемлекеттік акция пакеттері
Е) аса маңызды объектілер мен ресурстар ( қарулы күштер, пайда қазбалары, ұлттық қорлар, тарихи ескерткіштер және т.б.)
	2) Әкімш. мемлекеттік басқару субъектілері
		      А) мемлекеттің, биліктің атқарушы органдары
		      В) заң шығарушы және сот органдары
	Экономикалық әдістер. Экономикалық басқару субъектілерге кәсіпорынға, компанияларға, кәсіпкерлерге, ұйымдарға, мемлекеттің бекітілген ережелер, нормалар, шектеулер арқылы ықпал етуі және ол бұл ережелердің мүлтіксіз орындалуы мемлекет тарапынан талап етіледі.
	Экономикалық немесе жанама мемлекеттік реттеу ретінде ақшалай-несиелік инструменттер. Ақшалай-несиелік инструменттер 2 түрге бөлінеді:
	1) Ақшалай эммисиясы, ірі қаржылық ставкасын орнату, Орталық банкте қаржылық инструментінің, резервті қорының минималды көлемін орнату және де бағалы бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік мекемелердің операцияларын жүргізу. (бағалы қағаздар нарығында)
	2) Экспортты, импортты квоталар, лицензиялар, кедендік баж салықтар, салықтық тағайындамалар, салықтық жеңілдіктер, салықтық несиелер.
	Мемлекеттің экономикаға араласуы мүмкін бағаның тең жайылған болып:
	1) нарық экономикасы субъект (ойыншықтарын) жасап шығару
	2) мемлекеттік секторды жасау және оны басқару
	3) табыстарды қайта бөлу
	4) экономикалық дамуын қарастыру
	5) табиғи монополияны басқару, монополиялармен күресу
	6) бағалар мен еңбекақыны қадағалау
	7) есеп ставкасын қадағалау
	8) эммисиялық қызметті жүргізу
	9) салықтарды қадағалау
	10) фирмалар мен комп-ң сыртқы экономикалық қызметін ынталандыру
  	ЭМР-ң негізгі формаларын қатастырсақ оның мұндай әсер етуінің бір аспектісінде баға қалыптастыруын біле аламыз.

                            Тура әдістер
                          Жанама әдістер
1) Бағалық субсидиялар
2) Акциздер
3) Қосылған құнға салық салу
4) Салықтан босату
5) Экспорттық субсидиялар
1) Сыртқы саудадағы үлесі
2) Кедендік баж салығы
3) Эмиссия
4) Реқаржылық
5) Кейбір салықтар



2. Экономиканы тікелей басқару негізінен әлеуметтік-экономикалық жоспарлау және бағдармалау арқылы жүзеге асырылады.
	Жоспарлау экономиканы реттеудің бір бөлігі болып табылады Жоспарға оны толықтыратын болжау және экономикалық талдау жүргізіледі.
	Болжау дегеніміз  -  белгілі бір объектінің болашақтығы жәй-күйі, даму жолдары туралы ғылыми дәлелдеу. Болжамдарды зерттеп, дайындау процесі болжау д.а. Болжау-қоғам өнімінің барлық саласында теория мен практиканы байланыстырып тұратын өте маңызды түйін болып саналады. 	Қоғам дамуының болжаудың негізгі бағыты болып экономикалық болжау саналады.
	Экономикалық болжау - қоғамдық ұдайы өндіріс процесі, ал зерттеу заты экономикалық объектілердің даму заңдылықтары, болашақ жай-күйі экономикалық жоспарлау, әзірлеу әдістері. Сондықтан экономикалық болжау дегеніміз эономикалық процестің барлық әдіс тәсілдерін, құралдарын қолдануға экономикалық құбылыстарды зерттеудің ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық болжам жасау процесі.
	Экономикалық болжау келесі 4 топқа жіктеледі:
	1) болжау кеңестеріне байланысты:
			ә) макроэкономикалық (халық шаруашылық)
			а) құрылымдық (салааралық , аймақтық)
			б) экономикалық кешендер (агроөнеркәсіптік, отынэнергия инвестициялық)             
	2) болжау мінездеме бай-ты
			ә) оперативті (1 айға дейін)
			а) қысқа мерзімді (1 ай-1 ж. дейін)
			б) орта мерзімді (1 ж.-5 ж)
			в) ұзақ мерзімді (5-15,20 ж)
			г) алыс мерзімді (20-дан артық)
	3) зерттеу объектісіне бай-ты:
			ә) өндірістік қатынастың даму болжамы
			а) ғылыми-техникалық процесс даму болжамы
			б) халық шаруашылығының даму динамикасы
			в) мемлекеи ресурстардың даму болжамы
	4) функционалдық белгісі бойынша:
			а) барлау болжамдары
			б) нормативтік болжамдар
		

6. Дәріс. Экономиканы ақша-несиелік реттеудің негізгі механизмдері
Дәріс мазмұны

	1. Ақша нарығы және мемлекеттің ақша саясаты
	2. Экономикадағы ақша ұсынысына Ұлттық банктің әсері
	3. Ұлттық банк қолданатын экономиканы реттеу құралдары
	4. Коммерциялық банктердің қызметін реттеу

	1. Нарықтық экономика өзінің қалыпты дамуында спецификалық ақша нарығы қалыптасады.
	Ақша нарығы бұл-нарықтық ақшаға сұраныс пен ұсыныстың әсерлесуі нәтижесінде тұрақты пайыз ставкасы белгіленеді. Ол өзінің ақша бағасын елестетеді. Ақша нарығы өзіне ақша сұранысы мен ұсынысының әсерлесуінен қамтамасыз ететін институттарға қосады. Мемлекеттік ақша бұл несие саясатында ақша айналымын және несиесін реттейтін.	Ақша-бірыңғай эквивалент ролін атқаратын ерекше тауар.
	Ақша несие саясаты-қоғамдық ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеудің маңызды тәсәлі. Нарықтық экономиканың өсуіне аса қолайлы жағдай жасау мақсаты болып табылады. Бұл Ұлттық банкпен жүргізіледі. Ақша эмиссиясын реттейді және коммерциялық банктерге несие беруді жеңілдетеді. Ұлттық банк арқылы жеке инвестициялық мерзімділікке, тұтынушының сұраныс динамикасына, баға деңгейіне әсер етеді. Елдегі ұйымның ақша айналымын жалпы мемлекеттік заңдармен реттеуді өзі ашық жүйесін жүргізеді. ҚР-ның ақша Республика Президентінің жарлығына сәйкес ұйымдастырылған <<ҚР Ұлттық банкі>> туралы 1995ж. 30 наурызынан бастап заңды күші бар. Жарлық ұйымның ақша айналымының құықтық нормалары мен формаларын белгілейді. Ол өзіне тұрақты ақша бірлігін, ақша монетасын, эммисиясын белгіленген бақылау тәртібін ақша айналымын ұйымдастыруды және реттеуді қосады. Ақша жүйесі өзіне тиесілі элементтерді қосады:
* ақша белгілері мен түрлері
* ақша бірлігінің атауы
* эммисия тәртібі 
* ақша түрлері
* валюталық бағам
	Ақша белгілері мен түрлері егер 1991ж. 1-ші қаңтарына дейін айналымда қазынашылық билеттер б-са, онда қазіргі кезде ҚР-ң ақша белгілері, банкнота мен монеталардан тұрады. Оларды ұлттық құны бойынша барлық төлем түрлеріне қабылдауға міндетті.  Ақша бірлігі атауы. ҚР ақша бірлігі 100 тиыннан тұратын 1 теңге болып табылады
	Эммисия тәртібі. Қолма-қол ақшаны шығару оның айналымын ұйымдастыру Ұлттық банкпен банкноттар мен монеталарды сату формасында қолма қол ақшасыз эквивалент алу арқылы жүзеге асырылады.	Ақша түрлері заңды төлем құралы болып табылады (қағаз немесе несиелік ақшалар). Валюталық бағам-бір елдің ақша бірлігінің қатынасы.
Экономиканы мемлекеттік реттеуде ақша-қарыз және қаржы шаралары қолданылады. Солардың ішіндегі  шешуші жоғарғысы мемлекеттің   орта   мерзімді   экономикалык   бағдарламасы.   Ол көптеген   мақсаттар  мен  оны  жүзеге  асыру  жолдарын  қамтып салалық, ғылыми-техникалық бағыттарды біріктіреді.
Нарықтық   қатынастарды    реттеудің   тарихындағы    көптен пайдаланылып, танымал болғаны ақша-қарыз шаралары. Ақша-қарыз   шаралары   арқылы   ЭМР   мәні   бос   ақшаның сұранысының   мелшері   мен   қарыз   қүиыныц   өзгеруінде.   Олар қарызға     қажеттілік   пен   салым   түсуінің   мөлшерін   анықтайды, былайша айтқанда қарыз қаражатының үсынысын туындатады. Реттеу шаралары қарыз қаражатының мөлшері мен қүнына әсер етіп,  халықшаруашылығының қарызға сүранысы  мен  оны пайдалану жолдарына ықпал жасайды. Ақша-қарыз    шаралары:    ақша    шығару    (эмиссия    денег, латынша -  выпуск),   қарыз   қүнының  (учетная   ставка) өзгеруі,қарыз  көлемін  шектеу,  сақтық қордың шегін  жылжыту, құнды қағаз сатудағы әрекет (операции на открытом рынке).
Ақша-қарыз шараларының негізінде жүргізілетін мемлекеттің экономикалық саясаты теңге саясаты (монетаристкая политика) деп аталады (латынша топеіа -ақша белгісі).
 Теңге   саясаты   дамыған   нарықты   экономиканы   меңзейді, заңды және    ережелік   әсерлердің   қүрылымының   тиімділігін, кәсіпкердің жеке адам мен қүқықтық бейпелердің қарызга басым түрде тәуелді екендігін түбегейлі сіңіргендігін, ақша қүнсыздануынын томендігІн, межеленетін немесе мүлде болмайтындығын көрсетеді. 
Ақша көбейту (эмиссия денег) деген жаңадан басып шығару ғана емес, қолдағы бары мен алым-берімге қолданылатынының молаюы.
Ақша көбейтудің үш міндеті (функция) бар:
* Экономиканың қалыпты жүмыс істеуіне қатынас, төлем, қор тәсілдерімен, әлемдік ақшамен қамтамасыз  ету. Халықшаруашылығының қызметіне керекті ақша мөлшерін белгілі кезеңдегі өндірілетін өнімнің, көрсететін кызметтің қүнымен, ақша айналымының жылдамдығымен есептеп шығаруға болады.
* Қиын-қыстау    мезгілдерде   басқа   жол    болмаған    жағдайда мемлекет қаржысының кемтігін толтыру. Ол соғыс, төңкеріс, бүліну, қирау, тамырлы, үзақ дағдарыс салдарынан туындайды. Артық ақша шығару оның қүнсыздануын туғызып (инфляция латын сөзі іпГепІіо - вздутие) бағаның өсуіне, шаруашылықтың шырқын бүзуына, әлеуметтік шиеленіске апарып соғады. Ақша қүнсыздануының басты себептерінің бірі оның артық санын шығару.
3. Мемлекет орынды мөлшерде акшаны азайтып, көбейтІп экономиканы жандандырып, нарық шиеленісін тоқтатып, қымбатшылықпен күреседі.
Акшз көбейтудің реттсу мақсаттарының бір багыты үлттық теңгенің түрактылығын қолдау. Ата заңға байланысты үкіметке тәуелсіз мемлекеттің экономикалык саясатын жүргізуі орталық қаржы орны (банк, итальянша  Ьапсо - скамья, орындық), ол жеке дара ақша көбейтуге қүқылы.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қарыз жолдарын пайдаланушы басты саты орталык қаржы орны. Одан басқа қаржы саласында қызмет атқаратын мемлекеттік күрылымдарға мемлекеттік қаржы орындары, арнайы корлар, қаржы министрлігі мен мекемелері жатады. Олар қарыз беруге қатысады, бірақ ақша айналымы мен жекенін қарызға беретІн қаражатының өзгерісін реттемейді. Олар мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде бөлінген қаржы, арнайы корлардағы жинақталған міндетті жарналар, өз қаржысы, тартқан қаржылардан жеңілдікпен бағытты қарыздар береді.
	2. Ұлттық банк-жалпы мемлекеттік орган, елдегі банкнот шығаруға эммисиялық құқыққа ие елдегі жалғыз өнім құралы төлемдер мен қарыз қабылдауға міндетті.
	Ұлттық банк банкнота мен валютаның керекті бөлігінің қажеттілігін, олардың жасалуын қамтамасыз етуді қолма қол ақша құралын жоюын және инкассациясын анықтайды. ҚР-да шығарылған банкноттар мен монеталардың атауы, құрамы, формасы және графигі болуы қажет. Банкноттар мен монеталар көрсетілген сипаттамалары баспада жарияланауы және ҚР-ның жоғарғы Кеңесінің валюта айырбастау құқығы бар. Ұлттық Банк ҚР-ның валютасының айырбасталғанын анықтағанда шетел мемлекетінің ақша бірлігіне қарап бекітеді. Қолма қол ақша айналымы банк кассасына тұрақты. 
	Екінші деңгейлі банктерге қолма қол ақша шоттары кореспонденциясындағы құрал жабдық қалдығының иемденуіне күш алады. Соған сәйкес операция кассадағы қолма-қол ақшаның лимиттік қалдығы белгіленеді. Сонымен қатар ақша айналымының көлемі банктердегі шоттар кореспонденциясындағы құралдардың болуына байланысты. 
	Ұлттық банк ақша базасының көлемі екінші деңгейлі банктердің құралдар көлемі арқылы олардың Ұлттық банк шоттар кореспонденциясының реттеледі. Сонымен қатар банктер ликвидтілігін реттеу құралдары арқылы реттеледі. Ақша айналысының қарқынды экон-да Ұлттық банктерді тура реттелмейді, бірақ оның көлемі инфляция деңгейіне әсер етіп және ақша айналысы қарқынының төмендегі тек қана тұрақты экономика кезінде болатын ұзақ мерзімде инвестициялық несие салымдары Ұлттық банкінің өуіне негізделіп және ақша массасының қолма-қол ақшаның үлесуінің өсуімен ұзақ мерзімді жинақтардың төлемінің төленбеуіне беріледі.

	3. Ұлттық банктің басты құралдары болатындар:
		- Қазақстан банктеріне Ұлттық банк несие мен сиақы ставкасының деңгейі
		- Минималды міндетті резервтер Қ-ның ҰБ-не депозитті салу, сонымен қатар белгілі  мерзім бой-ша дифференциялау.
		- Мемлекеттік бағалы қағаздары ашық нарықта сатып алу операциялары
		- Банктің несиелері
		- Несиелік операцияларының тікелей төлемінің деңгейі және төлеміне тікелей сандық  ставкалар. Ақша нарығындағы интернеция.
		- Несие ставкасы
	Қазақстанның ҰБ қайта қайталандырудың ресми ставкасын реттейді. Сонымен қатар басқа сыйақы мөлшерлемелері бойынша операцияларды жүргізеді. Қайта қаржыландырудың ресми ставкасын ақша нарығының жалпы жағдайына сұраныс пен ұсыныс бойынша инфляцияға байланысты реттеледі. Қазақстанның ҰБ-і сыйақылар ставкасының саясатын нарықтық ставкасына әсер ету үшін қолданады және де мемлекеттің ақша-несие саясатының шегеруін жүзеге асырады.
	Қазақстанның Ұлттық банктің резервтік ашық нарықтағы операцияларда қазынашылық вексельдерді, мемлекеттік облигацияларды және басқа мемлекеттік бағалы қағазаздарды сатып алу сатумен көрсетіледі және ақша массасын реттеу мақсатында қайталама нарықтар ақша массасын реттеу мақсат. ҰБ-н жүзеге асырылады. Қазақстанның ҰБ-і ресми сипатына сәйкес коммерциялық вексельдерді қайта есептеп шығарады. Валюталық нарықтағы интервенция мен банк арқылы және биржалық нарықтары шетелдік валютаны сатып алу, сату операциялармен жүргізіледі. 

	4. Коммерциялық банктер қызметтерін реттеу 2 деңгейлі банктің ҰБ қарым қатынасы қолданылатын келесі принциптермен құрылады.
		- ҰБ-банктердің оперативті қызметіе араласуға құқығы жоқ
		- ҰБ-функцияларды реттеуде және қадағалауға ҚР-ң ҰБ туралы заңды күші бар Президенттің жарлығымен шектеледі
		- ҰБ-2-ші деңгейлі банктер үшін, оның фаилдарына бірлескен банктерді экономикалық нормалар  белгілейді
			+ алғашқы жарғылы қордың ең төмен көлемі
			+ банктің жеке қаражаты мен оның міндеттемелері (активтер және пассивтер)
			+ баланстың өтімділік көрсеткіші
		- ҰБ орналасқан міндетті  көлемі
		- 1 қарыз алушыға минималды тәуекелдік береді
		- Нормативтік шеттеулер банктің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету. Олардың кредиторлармен үндесу қорлары сонымен қатар республикадағы ақша айналымын нығайту мақсатында
		- ҰБ-бақылау функцияларын екінші деңгейлі банктер қатынасында жүзеге асырылады. 
Сондықтан  ҰБ-ң келесі құқығы бар:
		* заңмен бекітілген ақшалай айыпыұл салу 
		* банктік операц. қолайсыз жағдайда банкте уақытша басқаруды өз қолына алады.
		* кейбір банктің операц. орындау лицензиясынан 
		* ҰБ-н бекітілген жеке нормативтің өзгеруі.

		СӨЖ: 1) ҰБ реттеуші бөлігінің дамуындағы факторлар қандай?
		  	2) Экономикалық дағдарыс жағдайында коммерциялық. банк неге қысқа мерзімді несиені береді.
 

7. Дәріс. Экономикалық өсудің негізгі факторлары мен оны қамтамасыз етудегі мемлекеттік шаралар.


Дәріс мазмұны 

	1. Салық саясатының құру принциптері, салық жүйесі
	2. Бюджеттік жүйені қалыптастыру бюджеттің негізгі сипаттамасы
	3. Бюджеттік қатынастарды реттеу саласындағы мемлекеттік басқару

	1. Салықтар-мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар мемлекеттің біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген белгілі бір мөлшерде жүргізетілетін қайтарымсыз және өтемсіз сипатта болатын бюджетке төленетін ақшалай төлемдер. Салықтық экономикалық мәні мыналар:
		- салықтар ш.ж.с. және халық табысның қалыптасуындағы қаржылық қатынастың бір бөлігін білдіреді.
		- салықтар Ш.Ж.С-ң, жеке тұлға мен мемлекет арасындағы мемллекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын экономикалық категория.
		- салықтар мемлекеттің құрылуы мен п.б. және мемлекеттің өмір сүруі негізі болып табылады.
	Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қатанды болса. оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекете өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Сондықтан салықтар мемлекеттің тұрақты қаржы қоры.
	Мемлекет салықтары экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық , экономикалық негізінде пайдаланылады. Салықтың мынадай негізгі қызметтері бар:                                                               1) реттеушілік 
							        2) фискальды
							        3) қайта бөлу
	Реттеушілік қызметі-салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы саклықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықты реттеудің ең басты қызметі фискальды және бюджеттік. Ол қызметі арқылы мемлекеттік бюджет кіріс бөлімі құрылып, сал-ң қоғ-қ міндеттерді атқарады. Себебі салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік-әскери қорғаны т.б шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
	Қайта бөлу қызметі арқылы әртүрлі қызметтер табысының бір мөлшері мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтердің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.
	Салық салу принциптері-ҚР-ң салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттері салық салудың айқындығы әділдігі, салық жүйесінің біртұтастылығы және салық заңдарының жариялылық принциптеріне негізделген.
	1) Салық салудың міндетті принципі  -  салық төлеуші салық заң-на сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімде орындайға міндетті.
	2) Салық салудың айқындық принципі  -  ҚР-ң салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс, салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқталуының барлық негіздерімен салық заңдарына белгілеу мүмкіндігі.
	3) Салық салудың әділдік принципі  -  ҚР-да салықсалу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.
	4)  Салық салудың біртұтастық принципі  -  ҚР-да салық салу жүйесі ҚР-ң бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады
	5) Салық заңдарының жариялылық принципі  -  салық салу мәселесінің реттейтін нормативті-құқықтық актілердің ресми болымдылығы міндетті түрде жариял. тиіс.
	Салықтар тікелей және жанама б.б.
Жанама салықтарға қосымша құн салығы мен акциз жатады. Салық және басқа да міндет. ҚР-ң заңдарына және тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңдарда белгіленген тәртіпке тиісті бюджеттердің кірісіне түседі.
Қаражаггың кірісі дағдылы және төтенше болып екіге бөлінеді. Тетенше кіріс мемлекеггік меншікті жекешелендіруден шетелдіктерге әуе кеңістігіп, теңіз аймағын пайдалану қүқығын сатудан түседі, олар түрақты емес. Көп елдерде төтенше кірістің тұрақтысы мемлекеттің қарыз алуы (гос.займы). Мемлекетгік қаражатгың дагдылы кірісінің күрамы:Салықтар, оның ішіндс жанама және кеден салықтары қор жинауы 75-85%. Салыққа жатпайтын түсімдср:
Экономиканың мемлекеттік бөлігіндегі мемлекеттік меншіктің кірісі, мемлекеттік сауданың кірісі  5-8%. Мемлекеттің олеуметтік сақтандыру қорына жарналар, зейиеткерлік жарна, жүмыссыздыкган сактандыру 10-12%.  
Салық жоне оның жұйесі. Кейінгі екі мың жылдықта салық қалың бүқара қауыміи турақты назарынан қалған емес. Салық жинау жүйесі дүрыс см әділетсіз   көп   салық   салынады   дегенді   көпшілік   жиі   айтад Салықтың әрбір өзгерісіне саяси оң беріліп, қаржылық, сынаула жалпы ақпарат орындарында хабарланады. Бүлай болуы орын да, себебі, салық: 1. Төлеушілердің табысынан алынады; 2. Көзі мемлекеттердің   негізгі   кірІс   көзі;   3.   Ақша-қарыз   жүйесінде нарықты экономиканың реттеу жолдарының тиімдісі.
Нарық экономикасы дамыған елдердің мемлкет қаржысының 80-90% салықтан түседі. Басқасы мемлекст кәсіпорындардың таза пайдасы, қарыз алу, акша шығару, тағы басқадары.
Салық қаржы толтырудан басқа қоғамдық өндіріске, оның дамуы, өзгеруіне, салы бағытына, ғылыми, қарулану бағытына экономикалық осер студ: үлкен мүмкіндігін туғызады. Салық дегеніміз заң негізінде төлеушінің мемлекеттік және басқа арнайы қорларға төлейтін жарнасы, оның орны, уақыт жағдайы әрқилы. Әртүрлі мағынасына байланысты салықты аттары өзгереді, мысалы, орыс тілінде налог, пошлина, сбор тағы басқадай, қазақша салық, баж, алым.

	2. Бюджет  -  мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруда қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры. Бюджет жүйесі бюджеттің және ҚР ұлттық қорының сондай-ақ бюджеттік процестермен қатынастардың жиынтығы. ҚР-да мынадай деңг. бюджеттер бекітіледі.
	- Республикалық бюджет 
	- Облыстық бюджет
- Респ. маңызы бар қала-Астана бюджеті
	- Аудан бюджеті
	Республикалық бюджет  -  салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастыратын және орталық мем. орг-ң оларға ведомствалық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпы респуб. бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады. Тиісті қаржы жылна арналған респ. бюджет ҚР Заңымен бекітіледі.
	Облыстық бюджет  -  салықты және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік органдардың респуб. маңызы бар қаланың-Астана немесе Алматының-оларға ведомствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функциялары қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімш.-аумақтық бірліктер мемлекеттік саясатты іске асырылуына арналған орталықтандырылған ақша қоры обл. бюджет. Респуб. маңызы бар қала Астана бюджеті болып табылады Тиісті қаржы жылына арн. обл. бюджеті Респ. маңызы бар қаланың Астананың бюджеті облысы Респуб. және Астана маслихатының шешімімен бекітіледі.
	Аудан бюджеті  -  салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастыру арқ. және ауданның (обл. маңызы бар қаланың-о.м.б.қ.) жергілікті мемлекеттік орг-ң оларға ведозмствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы мемл. саясатты іске асыруғак арналған орталықтандырылған ақша қоры.(Аудан немесе о.м..б.қ . маслихатының шешімімен бекітіледі).
	Төтенше мемлекеттік бюджет-республикалық және жергілікті бюджеттер негізінде қалыптастырылады және ҚР-дағы төтенше немесе соғыс жағдайларында енгізіледі.
	Ұлттық қор  -  ҚР-сы Үкіметімен ҚР Ұлттық банкіндегі шотында шоғырландырылатын мемлекеттік қаржыларды актив түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда өзег де мүлік түріндегі активтері.
	ҚР-дың ұлттық қоры мемлекеттің тұрақты әлеу/к экономикалық дамуын қамтамасыз етуге экономикалық шикізат секторына тәуелділігін және қолайсыз сыртқы факторлардың ықпалын төмендетуге арналған. Ұлттық қоры жинақтау және тұрақтандыру функцияларын жүзеге асырылады.
	Жинақтау қызметі -  қаржы және материалдық емес активтерді қоспағанда өзге де мүліктердің қолданылуын қамтамасыз етеді.
	Тұрақтандыру қызметі -  шикізат ресурстарына әлемдік бағның конъюктурасына Республикалық бюджеттің тәуелділігін төмендетуге арналған. ҚР-сы ұлттық қорының түсімі мен жұмсалуы Ұлттық және шетел валюталарымен жүргізіледі.
	Бюджеттің құрылымы:
	:: Кірістер  -  бюджет игіліктерін реттеу мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар бюджеттің болып табылады
	:: Шығындар  -  бюджет несиелері, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу бюдж. шығыстары болып табылады

	3. Мемлекеттік басқарудың бюджеттік қатынастарды реттеу саласындағы құрылымын келесі органдар құрайды:
	1) ҚР-ның Президенті
	2) ҚР-ның Парламенті
	3) Рес-қ бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
	4) ҚР-ның Үкіметі
	5) Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық үкіметті орган
	6) Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық үкіметті орган 
	7) Бюджеттік атқару жөніндегі орт. үкіметті орган
	8) Ішкі бақылау жөніндегі орт-қ уәк. орган
	9)Маслихат
	10) Жергілікті атқарушы орган.

8. Дәріс. Ғылыми- техникалық прогрестің бағыттары мен оларды жеделдетудегі мемлекеттің рөлі.
Дәріс мазмұны
1. Ғылыми-техникалық прогресс қазіргі дамудың факторы ретінде
2. Ғылыми-техникалық және инновациялық саясаттардың қалыптасуы
3. 2003-2015 ж. дейінгі Қазақстан Республикасының индустриалды  
Экономикалық катынастардың жалпы жүйесінде иновациялық қызметтің түпкі нәтижелері өндіріс тиімділігін арттыру, еңбек өнімділігі мен капиталдың өсуі жоғары технологиялы өнім көлемі - елдін экономикялық қуатын айқындайтын болғандықтан, оған басты рөл беріледі.
Дамыған индустриялы елдерле технологиялардан, кұрал-жабдықтардан, кадрлар даярлаудан, өндірістерді ұйымдастырудан көрініс табатын жаңа ілімдер үлесіне ІЖӨ өсімінен 80-нен 95%-ына дейін келеді. Бұл елдерде жаңа технологияларды енгізу нарықтық бәсекелестіктің өзекті факторы өндіріс тиімділігін арттырудың және тауарлар мен кызметтер санасын жаксартудың негізгі кұралы болып отыр.
Қазіргі уақытта ғылымды көп кажетсінетін отандық өндірісті дамыту, бәсекеге қабілетті өнімдерді алуға бағдарланған ғылымды көп кажетсінетін жаңа технологияларды және акпараттық технологияларды әзірлеу мен игеру республиканың өнеркәсіп пен ғылыми - техникадағы әлеуетін сақтау мен дамыту есебінен ұлттық экономикалық кауіпсіздік мүдделерін қамтамасыз ету. Қазақстан экономикасының өзекті стратегиялық міндеті болып табылады.
Қазақстанның ғылыми-технологиялық саясаты инновациялық үдерістерді жандандыруға, жаңа технологиялық құрылымдарды енгізуге өнеркәсіптегі жаңа қайта бөліністерді игеруге, ұлттық ғылыми-техникалық әлеуетті жандандыруға, ғылым мен өндіріс арасындағы алшақтықты жоюға, индустриялық қызметті ынталандыруға, озық шетел технологиясының нақты трансферті мен халықаралық стандарттарды енгізуді қамтамасыз етуге бағытталуы керек. Ғылыми техникалық салада кәсіпкерлік секторды қалыптастырмай инновациялық қызметті дамыту мүмкін емес. Соңғы жылдар ішінде өнеркәсіп өндірісі көлемінде және жұмыспен қамтылу санында шағын бизнес секторының үлесі өзгеріссіз қалып отыр және тиісінше 2,8-3,2% және 12,4-14,0%-ды құрап отыр, бұл индустриясы дамыған елдердегіден бірнеше есе аз.
Шағын инновациялық кәсіпкерліктің дамуы тежелуінің негізгі себебі шағын кәсіпорынның әдетте, ірі кәсіпорындармен салыстырғанда бәсекеге қабілетті өнімдер шығара алмауында болып отыр.
Шағын кәсіпкерлікті ірі кәсіпорындармен біріктіру (коперациялау) мақсатында табиғи монополия субъектілерінің негізхгі қызметіне қатыссыз қызметтер көрсету жөніндегі функцияларын шағын бизнес субъектілерінің бәсекелестік ортасына беру тетігін әзірлеу қажет. Бұдан өзге, шағын бизнесте инновациялық және ғылымды көп қажетсінетін өндірістерді, оның ішінде лизинг бойынша құрал-жабдықтар мен технологияларды сатып алу, және шағын және ірі бизнестің франчайзингтік қатынастырының кең таралуы есебінен дамыту үшін жағдай жасау керек.
Қазақстандық өндірушілерге ғылыми әдістемелерді рыноктік тауар деңгейіне жеткізу тәжірибесі жетіпсейді, менеджмент, маректинг және талдау саласындағы жоғарғы білікті мамандар жеткіліксіз. Осыған байласты қазақстандық мамандарды жетекші шетелдік ғылыми-зерттеу институттары мен компанияларына тағылымдарға жіберу және отандық кадрлар даярлау үшін республикаға жоғары біліктішетел мамандарын тарту тәжірибеге енгізілетін болады.
Қазақстандағы ғылымның қазіргі таңдағы жағдайы аяқталған ғылыми әзірлемелер мен қажетсіз өндірістер санының көптігімен сипатталады. Бұл айтарлықтай үлкен әулет және оны пайдалану инновациялық қызметті дамытудың негізгі міндеттерінің бірі болуы тиіс. Зияткерлік меншікті пайдалану мен құқықтарын қорғау инновациялық қызметті дамытудың маңызды факторы болып табылады. Құқықтық қатынас субъектілерінің құқықтары мен ғылыми-техникалық зерттеулерді дамытуды, оларды өнеркәсіпте іске асыруды, бәсекеге қабілетті жаңа тауарлар мен қызмет көрсету өндірісі мен тұтынуды қамтамасыз ете алады.
Инновациялық дамудың базалық үлгісі негізінде ішкі және сыртқы инновация көздерінің арасындағы қатынас жатыр. Инновацияларды өсіру стратегиясы іргелі және қолданбалы жеке зерттеулерге негізделген өзіндік технологияларын белсенді жетілдіретін алдыңғы қатардағы елдерге тән. Технологиялардың трансферті стратегиясы іргелі және қолданбалы жеке әзірлемелері жоқ және бұл мақсаттарға арналған ресурстары шектеулі елдерде де іске асырылады.
Сонымен, ғылыми-техникалық және қызмет саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары:
* Мемлекеттің қатысуымен маманданған венчурлік капиталды ғылыми-техникалық және инновациялық салаға тарту;
* Инновациялық қызмет субъектілерін мемлекеттік қолдау нысандарымен әдістерін әзірлеу;
* Инновациялық қызметтің мемлекеттік, салааралық, салалық және өңірлік сипаттағы маманданған субъектілерін құру енетін инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру.
Инновациялық сала үшін кадрлар даярлау және қайта даярлау;
* Өнеркісіптің базалық салаларында жаңа технологиялық құрылым қалыптастыру
* Технологиялардың өркенитетті нарығы үшін жағдайлар жасау, яғни авторлық құқықты, патенттер мен сауда белгілерін қорғау саласындағы барлық халықаралық конвенцияларды тану арқылы шетел технологиясының тренсфертін ынталандыру
* Отандық кәсіпорындардың үздік әлемдік тәжірибеге сәйкес сапа стандартына өтуін жандандыру
* Халықаралық донор ұйымдардың, мүдделі қаржы  -  несие және шаруашылық құрылымдарының гранттарын тарту болып табылуы тиіс.

 <<Инновациялық даму>> дегеніміз жаңа жаңалық пен ғылымды, технологияны өндіріспен тығыз байланыстыру көзделген экономикалық даму бағыты. Республикамыздың 2003-2015жж. Индустриалды-инновациялық дамуы Стратегиясының басты мақсаты да тұрақты өсім траекториясына шикізаттық бағыттан сервистік-технологиялық экономикаға көшу мақсатында өндіріс салаларын диверсификациялау көзделген. Инновациялық даму жолын таңдау себептерінің негізгілері: əлемдегі өнеркəсіптің технологиялық жолмен қарқынды дамуы, əлемде жаһандану процесінің өріс алуы, Қазақстанның БСҰ-на кіру мақсатына байланысты өнеркəсіпті бəсекелестікке дайындау қажеттілігі жəне бəсекеге қабілетті еңселі елу елдің қатарына қосылудағы мақсатқа жету. Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын алуда: экономиканың шикiзат бағыттылығы; әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi; ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң төмендiгi; iшкi рынокта (шағын экономика) тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы; өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамымауы; мұнай-газ және кен-металлургиялық кешенге жатпайтын экономика салаларында негiзгi қорлардың тез тозуы; кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалуы; ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстың болмауы; ҒЗТКЖ қаржының аз бөлiнуi; отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi, ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы; мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазiргi заманғы жүйесiнiң болмауы; экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға отандық қаржы институттары үшiн ынталандыру көздерiнiң болмауы; менеджменттiң экономиканы ғаламдану үрдiстерiне және сервистiк-технологиялық экономикаға өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi. Индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттiк саясаты 2010 жылға дейiнгi кезеңге арналған стратегиялық жоспарда белгiленген мақсаттарға қол жеткiзудi қамтамасыз етуi, сондай-ақ одан кейiнгi жылдары қазақстандық экономиканың сервистiк-технологиялық бағыттылығын қалыптастыру негiздерiн құруы тиіс. Саясаттың басты мақсаты шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзу; ұзақ мерзімді жоспарда сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн жағдай жасау болып табылады. Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстар және қызмет көрсетулер өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы болып табылады. Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс. Саясат мынадай қағидаттарға негiзделедi:  жеке сектормен серiктестiк;  инвестициялық және инновациялық ұсыныстардың өнеркәсiптің шикiзаттық емес салаларында өндiрiлетiн тауарлар мен қызметтердiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыруға бағытталуы;  өнеркәсiптi жаңғыртуға, оларға қолдау көрсету жөнiндегi рәсiмдердiң жариялылығы мен ашықтығына бағытталған жобаларды iске асыруға мемлекеттiк қаржылық және өзге қолдау көрсету;  қосылған құн тiзбегiн дамытуды қамтамасыз ететiн салаларға мемлекеттiк қолдау көрсету шараларының кешендi сипаты; тең бәсекелестiк жағдайларды және салауатты бәсекелестiк ортаны қалыптастыруды қамтамасыз ету;  қандай да болсын жеке сипаттағы жеңiлдiктерден және преференциялардан бас тарту;  индустриялық саясаттың бәсекелестiк артықшылықтарды қалыптастыруға бағытталуы. Индустриалды-инновациялық саясат индустриядан кейiнгi дамудың перспективалы бағыттарында ғылыми-техникалық, инновациялық және өндiрiстiк әлеуеттi ұлғайтуға бағытталған, ол болашақта қағидатты бәсекелестiк артықшылықтарды алуға жәрдемдесуге тиiс.Негiзгi бағыттар мыналар болуы тиiс: 1. Жоғары технологиялы өндiрiстер қалыптастыруға, оның iшiнде шетелдiк те, салааралық та технологиялар трансфертiнiң тиiмдi жүйесiн жасауға жәрдемдесу. 2. Жоғары ғылыми-технологиялық әлеуетi бар ғылыми-техникалық және өнеркәсiптiк ұйымдар мен кәсiпорындар желiсi бар қалаларда қазiргi заманғы ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды жасап, оның қазiргi заманғы элементтерiнiң қызметiн (технопарктер, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-технологиялық аймақтар және c.c.) қолдау. 3. Индустриядан кейiнгi экономика тұрғысынан алғанда озық салаларды дамытуда қазiргi ғылыми-техникалық әлеует салаларын пайдалану. Қазақстан қазiрдiң өзiнде мына салалардағы әзiрлемелер негiзiнде ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамыту үшiн белгiлi бiр ғылыми базаға ие, оның iшiнде: биотехнологиялар (ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттары мен жануарлардың генотиптерi, бактериялар штамдары және басқалары); ядролық технологиялар; ғарыштық технологиялар; жаңа материалдар, химиялық өнiмдер және басқаларды жасау. 4. Қазiргi заманғы ғылыми-техникалық бағыттардың жаңа материалдар мен химиялық технологиялар және ақпараттық технологиялар салаларында зерттеулер жүргiзу үшiн қажетті жағдайлар жасау. 5. Ғылыми-техникалық және өндiрiстiк ұйымдар мен кәсiпорындардың инновациялық қызметiн ынталандыруға, ғылым мен инновациялар салаларына инвестициялар тартуға, өнеркәсiп пен қызмет көрсету саласына инновациялардың жылдамырақ енуiне бағытталған заң шығару базасын жетiлдiру.Индустриалдық - инновациялық саясатты iске асыру нәтижесi 2015 жылы мұнай және газ кен орындарын қарқынды игеру кезiнде өнеркәсiп өндiрiсi мен экономика құрылымының түбегейлi өзгеруiне әкелмейдi. Индустриалдық-инновациялық саясатты iске асыру:  ЖIӨ құрылымындағы өнiмдердi шығарудың үлес салмағын 2015 жылы 46,5 %-тен 50-52 %-ке дейiн ұлғайту;  ЖIӨ құрылымындағы ғылыми және ғылыми-инновациялық қызметтiң үлес салмағының қызметiн 2000 жылы 0,9 %-тен 2015 жылы 1,5-1,7 %-ке дейiн көтеру;  ЖIӨ құрылымындағы өңдеу өнеркәсiбiнiң үлесiн 2000 жылы 13,3 %-тен 2015 жылы 12-12,6 %-ке төмендеуiнiң қарқынын баяулату (осы көрсеткiш салыстыру үшiн индустриялық саясатты жүргiзбесе 2015 жылы 10,9 %-тi құрайтын болады);  Индустриалдық-инновациялық саясатты iске асырмаса, өнеркәсiп өндiрiсiндегi тау-кен салаларының қосылған құн үлесi 2015 жылы 55-56 %, оның ішiнде 2000 жылы 31,0 % және 25,6 % салыстырғанда мұнай өндiру - 50-51 % жетедi. Стратегияны iске асыруды ескере отырып, тау-кен өндiрiсi 45-47 % ғана құрайды. Бұл ретте ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялы өндiрiстiң үлесi 2000 жылы ЖIӨ 0,1 %-тен 2015 жылы 1-1,4 %-кe дейiн өседi. Өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған құн құрылымында сапалы өзгерiстер болады. Металлургия және металдарды өңдеу үлесi өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған құнының жалпы көлемiнен 40,1 %-тен 27-28%-кe дейiн төмендейдi, ал ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң үлесi 38,1 %-тен 45-46 %-ке дейiн өседi. Бұл ретте ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялы өнiм 2000 жылғы 0,6 %-ке қарағанда 9-11 %-тi құрайды. Бұл ретте күнкөрiстiң төменгi деңгейi, ең аз жалақы және зейнетақы өседi. Ел тұрғындарының нақты ақшалай табысы 2,1-2,4 есе ұлғаяды.Индустриялық-инновациялық саясат Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.




Дәріс 9. Мемлекеттің құрылымдық, өнеркәсіптік және инвестициялық саясаттарын қалыптастыру мен жүзеге асыру механизмдері
Дәріс мазмұны

	1. Инвестициялардың түрлері және атқаратын қызметі
	2. ҚР-ның инвестициялық саясатының негізгі бағыттарын қалыптастыру негіздері
	3. Инвестициялық саясатты мемлекеттік құқықтық реттеу жолдары

	1. Инвестициялар  -  кәсіпкерлік қызметінің және нәтижесінде пайда құралатын немесе әлеуметтік теңділікке  толық жеткізілетін қызметін басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған  мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрлері. Капиталдың өз ішіндегі эк-ға ұзақ мерзім жұмсалуы. Инвестициялар нақты және қаржылық инвестициялар б.б.
	Нақты инвестициялар  -  капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, құрылысқа және т.б. жұмсалуы.
	Қаржылық инвестициялар  -  мем-н басқа бір кәсіп-ң инв-лық қорларды, бағалы қағаздар мен инв-ды сатып алуға бағытталған.
	Коммерциялық тәжірибелер мұндай инвестициялық түрлері бар:
	1) Табиғи активтерге инвестиция
	2) Ақша активтеріне инвестиция 
	3) Материалдық емес активтерге инвестиция. 
	1) Табиғи активтерге - өндірістік ғиматтар мен құрылымдар қызмет ету уақыты 1 жылдан асатын әр түрлі машиналар мен жабд-р және өндіріс процесінде қолданылатын басқа да мүліктер жатады.
	2) Ақша активтеріне  -  басқа да жеке және заңды тұлғ-н ақша қаражатын алуға болатын құқық жатады.
	3) Фирма жұмыстарының қайта жеке оқыту және біліктіліктерін жасау тапқыштың потентер мен лицензиялар. Өнеркәсіп өнімдерінің куәлік алу, өнімге сертификат алу. Олар жерді қолдану құқық алу арқылы алынған құндылықтар жатады.

	2. Инвестициялық саясат маңызды 3(үш) бағытта жүргізіледі:
	1) Мемлекеттік бюджеттік қорларды пайдалану арқылы 
	2) Ішкі несие қорларымен жеке, заңды тұлғ-ң өзіндік қаражаттарын тиімді қолд-ды ынталандыру арқылы
	3) Шетелдік инвестициялар тартумен тиімді пайдалану механизмі арқылы.
	Осы бағыттар ішінен басымдысын таңдап алу және халық шаруашылығының барынша тиімді аймақтық-салалық құрылымын қолдау мақсатында олардың үлесімін қамтамасыз ету мемлекеттің инвес-қ қамтамасыз ету-мемлекеттің инвестициялық саясатын негізін құрайды. Оны қалыптастыру барысында ҚР-ның президенті бөлетін күрделі ұлттық бағдарламаларды іске, асыру қажеттілігіне ескеріледі қазіргі жағдайда, ҚР-ң үкіметінің құрылымдық саясаты келесідей желеледі дамытуға тиіс:
	1. Дайын өнім шығару арқылы ғы-ты арттыратын салалар дамуына басымд. беру.
	2. Ішкі нарық талаптарын қанағаттандыратын және шен-ты алмастыру өнім өндірісін кеңейту
	3. Негізінен отандық өндіріс есебінен халық шаруа-ғы барлық салалардың өнд. аппаратын жаңарту
	4. Халық қажеттіліктерін қанағ-ға бағытталған салалар дамуын қамтамасыз ету
	5. Экономикасыны аграрлық секторының дамуын тездетуге бағытталған қаржы және несие қорларын арттыру жәнеэкономикасыны тиімді басқару жүйесіне шетелдердің капиталын саналы тарту жатады. Өтпелі кезеңнің тарихи ерекшеліктерінің бірі  -  шетел инвестицияларындағы тарту мен пайданың оңтайлы жолын табу болып табылады
	Шетел инвестицияларын пайдалану ел экономиканың, халықаралық еңбек бөлінісінің жүйксіне қатсуымен және капиталдың кәсіпкерлік үшін бос салаларға құйылуымен анықталатын объективті қажеттілік болып табылады Қ-да басқа елдер сияқты шетел инвестицияларын келесі факторлар есебінен қарастырады:
	1) экономикалық және техникалық өзгерісті жеделдету
2) өнеркәсіптік аппаратты жаңарту және жаңғырту
	3) өндірісті ұйымдастырудың алдыңғы қатарлы әдістерін өңдеуі
	4) нарықтық экономиканың талаптарына сай кадрлар дайындауды және жұмыспен қамтуды іске асыру.
Ең алдымсн аса маңызды скі моселсге ерекшс коңіл бөлу керек: біріншіден, халық шаруашылығының құрылымдық өзгерістеріне нарықтық механизм әсср етс алмайды, сондықтан бұл өзгерістерді мемлскет тарапынан реттеу қажет; екіншіден, өзгерістсрді инвестициялық процестермсн жәнс шаруашылық жүргізуші субъектілердің инпестициялық белсенділігін ынталандырумен тығыз байланыста қарастырмасақ ондірістің әлеуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында құрылымдық реттеу мәселесін шешу мүмкін емес. Сондай-ақ, болашақтағы ғылыми негізделген құрылымдық өзгсрістердің қажеттілігі - әсіресе экономиканы басқарудың жоғарғы деңгейінде инвестициялық шешімдер қабылдауға қатысты мақсатты сипатта болады.
Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді сипаттайтын корсеткіштер жүйссі мен дсңгейі кобінесс мсмлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру мсн болашақтағы кезендерге белгіленген мақсаттарга қол жеткізу жөніндегі нақтылы макроэкономикалық шараларға байланысты. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттік экономикалық саясат  --  макроэкономикалық, салық жәнс аймақтық дсңгейлердс құрылымдық саясатты қалыптастыру негізгі болып табылады.
Макроэкономикалық түрғыдан алғанда қүрылымдық саясатты қалыптастыру нсгізіне өзара тиімді қатынастарды қамтамасыз ету жөніндегі бірқатар   мәселелер жатады. Олар: қоғамдық өнім өндіру бөлімшелері арасындағы, аралық және дайын өнім, өнсркәсіптсгі өндіріс  құралдарының өндірісі  ("Л" тобы),  үлттық табыстағы  тұтыну   қоры   мсн   қор  жинау, өндірістік  және өндірістік емес күрдслі қаржы жұмсау, құрылыс-монтаж жұмыстары мен өндіріс жабдықтарына шыпғын жұмсау арнларындағы   қатынастар.   Олардың   негізінде   тиімділікке қол жеткізу дсгеніміз - қоғамның табиғи-шикізат, материалдық-техникалық және интеллектуалдық қорларын   қолдана   отырып,   халықтың   материалдық  жәнс мәдени қажсттіліктерін, жақсы тұрмыс жағдайын  қамтамасыз ету. Мұнда аталған мәселені шсшуді тездетудің, негізі  әрдайым  аз шығын  жұмсап  коп  нәтижсге  қол жсткізуге бағыттайтын шаруашылық жүргізудің нарықтық моделі.
Макроэкономикалық салада оңтайландыру ісі халық шаруашылығының салалық құралымына  да әсер етеді. Өйткені мұнда өзгсрістсрді жүзегс асырудың маңызды тетігі - макроэкономикалық жағдайға айтарлықтай әсер етстін салалық басымдықтарды ғьлыми негіздеу болып табылады. Рсспубликамыздын, жағдайында салалық құрылымның тиімді жағдайын анықгау экономиканың шикізаттық бағытын жою және өнсркосіпті дамыту мәселслсрімсн тығыз байланысты.
Болашақтағы салалық өзгерістсрді нсгіздеудс есксрілстін маңызды фактор - жиыптық сүраныс құрылымы жайлы болжамды мәлімсттср. Олар ішкі қорлар мен импортты алмастыратып өндірісті ұйымдастыру сссбінен тиісті жиынтық үсыныс құрылымын қажст стсді. Әлемдік тәжірибс, басқа елдсрдсн алынатын ресурстар экономикалық егемеңдікті нығайтуға септігін тигізбсйтіндігін долелдеп отыр. Ал, егсрде мәселе азық-түлік онімдеріне деген сұранысты өтеу жонінде болса, онда импортқа бағытталу елдің азық-түлік бойынша қауіпсіздігін айтарлықтай нашарлатады.
  
	3. Бүгінгі күнде ҚР-ң инв. саясаты арнайы бекітілген нормативті жағдай белгіленеді: жалпы инвестициялық саясаты шаруашылық қызметті, заңдылықты, салықтық-валюталық, банктік заңдылықтарды реттейді. Қ-ғы мемлекеттік инв. жүйесін оңтайландыру мақсатымен инв. басқарудың заң шығаратын негізгі мен органдары құрылды. Осы мәселе бойынша шаралардың біртұтас кешенін қабылдануда. Соның ішінде  -  <<Шетел инвестициялар туралы ҚР заңы>> (1991ж.).
	- <<Инвестициялық жекешелендіру қорлары жөніндегі ереже>> (1993ж.)
 	- <<ҚР-ң шетел инвестициялары бойынша ұлттық агенттігін құру туралы>> ҚР-ң Президентінің жарлығы (1992ж.)
	- <<Инвестициялар бойынша ҚР-ң Мемлекеттік Комитетін құру жөніндегі ҚР-ң Президентінің жарлығы>> (1996ж.)
	- <<ҚР-ғы инвестициялық  қорлар туралы ҚР Заңы>> (1997ж.)
	- <<Шетелдік инв. туралы ҚР-ң Заңы>> (27 желтоқсан 1994 ж.)
	- <<Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы ҚР-ң Заңы>> (28 ақпан 1997 ж.)
	- <<Инвестиция туралы ҚР-ң Заңы>> (8 қаңтар 2003ж.)
	Инвестицияларды мемлекеттік қорғаудың мақсаты  -  экономиканың дамуы үшін қолайлы инвестициялық ахуал жасау және осы замнғы техникларды қолдана отырып, жаңа өндірістер құруға, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту, жаңа жұмыс орындарын сақтауға сондай-ақ қоршаған ортаны қорғауға инв-ды ынталандыру болып табылады 	Инв-ды мемлекеттік қолдау инвестициялық референциялар:
		:: инвестициялық-салықтық реф-р
		:: кеден баждарын салудан босату
		:: мемлекеттік заттай, гранттар
	Инвестициялық реформалар:
	1) көзделетін инвестициялық қызметтің басым түрлерінің тізбесіне сәйкес болған
	2) осы заманғы технологиялар қолданыла отырып, ҚР-сы заңды тұлғасының тіркелген активтерінен жаңа өндірістер құру, жұмыс істеп тұруларын кеңейту және жаңарту үшін инвестициялар жүзеге асырылған
	3) инвестициялық жобаны іске асыру үшін инвестициялық қаржылық , техникалық және ұйымдастырушылық мүмк-ң болуын растайтын қажетті құжаттар табысы берілген жағд-да беріледі.

СӨЖ: ҚР-ң инвестициясының құрылымы және динамикасы



10. Дәріс. Аграрлық сфераны мемлекеттік реттеу 
Дәріс мазмұны

	1. Агроөнеркәсіп кешенің экономикасын мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастыру алғышарттары
	2. Аграрлық сектордың мемлекеттік реттеуінің негізгі қағидалары
	3. Аграрлық секторға мемлекеттік қолдау көрсету механизмі

	1. Аграрлық сектор  -  мемлекеттік реттеуді аса қажетті реттеу, нарық жағдайында мемлекеті реттеу экономиканың мүмкін коньюктуралық құлдырауына көтерілуіне мемлкеттік түзету енгізіп отыратын делдал ретінде жүргізіледі. Баға белгілеудің мемлекеттік реттеу міндетті бағаға инфляцияның жоғарғы деңгейі болдырмауы керек. Ауыл шаруа-ғы өндірушілерінің қажетті табыстылығын қамтамасыз етуге б/п отыр. Бағаны мемлекеттік реттеу мемлекет орг. жүргізілетін және жекелеген тауарлар бағасының әрекет етуші деңгейімен экономикалық және әлеуметтік қарама-қайшыл-ды білу үшін бағаның жалпы деңгейін сақтау немесе міндетті түрде бағытталған шаралар жүйесі ретінде жүргізіледі.
	Бағаны реттеу дегеніміз  -  бағағ кез келген әсер ету емес (оол мемлекет органдарының қандай да бір щараларының нәтижесі болуы мүмкін), ал бағаға оның деңгейіне, жүйесіне және динамикасына мақсатты, сапалы түрде әсер етуі. Экономикалық  аграрлық сектор-ң мемлекеттік жүргізілген жалпы тұжырымдамасынан шыға отырып, баға белгілеудің нысандары мен әдістерін анықтау кезінде ауыл шаруашылығы, шикізат пен азық-түлік нарығын, сонымен қатар келісім шарт негізінде орталықтандырылған қорларға жеткізудің бірнеше белгілердді көрсетуі қажет.
	Мемлекеттің ауыл шаруашылығы экономикасына араласуы нарықтық қатынастар дамуымен анықтайды. Дерективті түрде бағаны орнату сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдік заңын мойындалады. Бағаны мемлекеттік реттеудің жалпы құн қағидаларын пайдалана отырып, құрған яғни бағдарламалық тұрақтандыру және төмендету. Өтпелі кезеңдегі аграрлы сектор экономикасын мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастыру мен дамудың алғашарттарына келесілер жатады:
	1. Табиғи-климаттық жағдайлардың сан алуан түрі 
	2. Табиғи факторлармен катар нарық жағдайына байланысты болатын бағал-ң тұрақсыздығы
	3. Ауыл шаруашылығы монополизацияны төмен дәрежесі және ресур. қамтамасыз етуші және қызмет көрсетуші салардағы монополияның жоғарғы дәрежесі
	4. Ұдайы өндіру процесімен ерекш-ке қарай ауыл шаруашылығы инвестициялау әлсіз тартымдылығы
	5. Ауылдың әлеуметтік инфрақұрылының қалыптастыру ерекшелігі
	6. Ауыл шаруашылығы өнд-ті экологиялау қажет
Республикамыздың агроонеркәсіп кешені экономиканың аса маңызды саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси-әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші рөл атқарады. Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауында Республика Прсзиденті Н.Ә.Назарбаев: "Ауыл дегеніміз - сайып келгснде, халықтың тұр-мыс салты, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет-ғүрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары. Осынау саяси-моральдық және әлеуметтік факторлардың өзі-ақ бізден ауылға барынша байсалды қарауымызды талап етеді", -деп атап көрсетті. ("Егемсн Қазақстан" газеті, 30 сәуір, 2002 ж.) Көптеген жылдар бойы өнімді еңбекке ынталандыру тетіктерін жете пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың бірдсн-бір жолы, сөзсіз, осы салада кешенді және жүйелі түрде экономикалық реформа жүргізу еді. Ал оның қалай жүзеге асырылып жатқандығына талдау жасайтын болсақ, ең алдымен нарықтық қатынастарға көшу тактикасындағы орын алған қателіктерді атап өту керек. Бұл ауыл және барлық халық шаруашылығында реформа жүргізудің стратегиялық бағытын жүзеге асыруда қолдан жасалынған қиыншылықтар тудырды. Әуелі көптеген жылдар бойы орталықтан басқару жағдайында қалыптасқан шаруашылықпен айналысу мен еңбек ету психологиясын жекеменшік өрістеген жағдайға бейімдеу революциялық емес эволюциялық процесс екені ескерілмеді. Әсіресе мал шаруашылығын дамытуда жергілікті халықтың еңбек ету "философиясы" ескерілмеді: - эволюциялық өзгерістер нарыққа өтуге даиын емес ортаға "секіріспен" ауыстырылды. 
Жоғарыда жүргізілгсн талдау мәліметтері көрсеткендей, Қазақстан ауыл шаруашылығының "құлдырауына" не себеп болды? 
Біріншіден, жекешелендірілген ауыл шаруашылық кәсіпорындарының мүшелерінің негізгі бөлігінің өз бетімен шаруашылық жүргізуге дайын болмауы, нарық жағдайына өтуге ауыл шаруашылық жұмысшыларының психологиялық дайындықсыздығы, еңбекті ұйымдастырудың ұжымдық формасына дағдыланғандықтан өз шаруашылығын ұйымдастыру тәжрибесінің жеткіліксіздігі.
Екіншіден, іс жүзінде жекешелендіру формальды түрде, яғни тек сыртқы көрінісін, түрін өзгертумен шектелді, оның түрлері мен әдістері біржақты сипат алды. Алғашқы кезеңде жеке шаруашылық жүргізу үшін жағдайлар жасалмастан негізінен ірі кәсіпорындарды ұсақ және шағын кәсіпорындар мен шаруа қожалықтарына бөлшектеу қалыптасқан өндіріс процесінің бұзылуына, ішкі және сыртқы байланыстарының үзі-луіне алып келді. Оның үстіне, ауыл шаруашылығында айналым заттарының қоры болмауы мен баға қайшылығынан жағдай қиындай түсті.
Үшіншіден, жекешелендіру бағдарламасы тұтастай аграрлық саясат пен экономиканы тұрақтандыру шараларымен нығайтылмады. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы дамуын мемлекеттік қолдау деңгейі анықталмады. Жекешелендірумен Мемлекеттік мүлік комитеті жеткілікті мөлшерде негізделген экономикалық есептеусіз айналысты. Аграрлық кәсіпорындар деңгейінде жекешелендіру жұмыстарының жағымсыз зардаптарын болдырмау шаралары жасалынбады және өндірістік бөлімшелердің қызмет көрсетуші, қосалқы, көмекші көсіпорындармен өзара қарым-қатынас механизмі дайын-далмады.
Төртіншіден, АӨК-тің өндеуші кәсіпорындарын жекешелендіру де жеткілікті экономикалық негіздеусіз жүргізілді, нәтижесінде ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің өніміне төменгі сатып алу бағалары және өз өнімдеріне жоғары өткізу бағалары монопольды жағдайда белгіленді. Бұл ауыл тауар өндірушілерін әділетсіз, ауыр жағдайларға душар етті. Бұл жерде ұтымды тәжірибе ретінде, кезінде Алматы темекі фабрикасын басқаруға алған американдық "Филипп Морис" компаниясының қызметін атауға болады. Компания темекі өсіруші шаруашылықтармен фючерстік келісім-шарттар жасап, күзде алынатын өнім есебінен олардың көктемгі жұмыстарын қаржыландыру шараларын жүргізді, темекі түқымымен, тыңайтқыштармен, басқа да заттармен қамтамасыз ете білді. Сатып алынған өнімнің ақысын уақыт өткізбей төлеп отырды. Соның салдарынан темскі дақылының түсімі 2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда 3,5 есеге өсті.
Жоғарыда айтылғандарды және аграрлық секторды нарық жағдайына бейімдеу тәжрибесін ескере отырып, төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:
* аграрлық сектордың өндірістік-әлеуметтік ерекшелігіне қарай онда нарықтық механизмді ешқандай шектеусіз және түзету енгізусіз "таза күйінде" пайдалану өндірістік потенциалды қолдану тиімділігінің төмендеуін және әлеуметтік мәселелердің шиеленісуін тудырады;
* меншік пен шаруашылық жүргізудің түрлері мен әдістерін өзгерту процесі бәсекелес нарықтық орта құрудың алғы шарты ретінде мемлекеттің бағыттауы мен қолдауы нәтижесінде біртіндеп дамуы тиіс; сондықтан көпукладтылық, ұсақ тауарлы жеке және ірі өндірістің (ерікті кооперация негізінде) үйлесуі ұзақ мерзімге сақталады;
-	аграрлық сектор нарықтық өзін-өзі реттеудің     бастапқы алаңы" рстінде нарықтың дамуы үшін     рсттсу мсн қолдаудың ерекше мемлсксттік саясаты енгізілетін экономиканың       бірінші саласы болуы қажст; оның мәні-әкімшілік емес, экономикалық құралдарды (баға, салық, несис,т.б.) өзара байланысқан жүйе ретіндс пайдалану болып табылады.
	Ең алдымсн экономикалық рсттеудс жср рефор-масы - мсмлекст дсңгейіндсгі үлттық мәселелерді қам-титын аса күрделі процесс. Әлемдік төжірибеде жерге шексіз жскс мсншіктік қүқығын бермей, мемлекет және қоғамдық мүдделсрдің артықшылыгын қамтамасыз ете-тін ер түрлі шектеулер бар. Мүндай қүқықты беру - иқсат смсс,  тек жерді  пайдалану тиімділігін  арттыру үшін пайдаланатын құрал. Ауыл тұрғандарын көбірек толғандыратын  мәселс  жерге жеке  меншік  орнатудан горі, одан алынатын оз еңбегінен түсксн нотижеге иелік ету қүқығы. Атап айтқанда, кеңінен етек алған бүрынғы тәжірибені,  яғни  алдымен  ауылдың бар онімін,  пайдасын алып қойып, соңынан дотация, қарыздарын отеу түрінде  біртіндел  қайтарудан  арылу  мүмкіндігін  бсру қажет болды.
Ауыл еңбеккерінің жсрді сенімді пайдалануы үшін республикамыздың Ата заңына сойкес жерді үзақ мсрзімге жалға, нсмесс омірлік мүрагерлікке беру оте тиімді екенін баса айту керск. Сондықтан жер туралы заңда бүл процссті аягына дейін жеткізу моселесін қарастыру оте маңызды іс екені белгілі.
Жер қатынастарын реттеудің негізгі бағыттары:  
а) ауыл шаруашылыгында өндірістің негізгі құралы ретінде жердің багасын апықтау; ә) жердің сапасына қарай жер салығының мөлшерін белгілеу; 
б) ауыл шаруашылығына  қолайлы  жерлерді  қорғау  мен  тиімді   пайдалану  жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру, оның ішінде жердің қүнарлылығының  сақталуы  мен   жақсаруын   бақылау. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өнімдерінің айырбасындағы  біздер   әу  баста  жіберіп   алған   баға   қай-иіылыгы  құн  заңын  сақтамаудың,  ал  нақтырақ айтқанда,  ерікті бага белгілеудің қагидасын дұрыс  пайдаланбаудың салдарынан болганын өмір корсетіп отыр. Ауыл   шаруашылық   онімінің   бағасын   реттеу   жүйесі түтынушылардың да, ондірушілердің де мүдделсрін қор-ғауы   керек.   Нарықты   тез   арада   азық-түлікпен   толықтыру  үшін   агроөнеркәсіп , кешенінің   2-саласында баға құрылу процесі барынша срікті болғаны тиімді. 
	2. Аграрлық сектордың негізгі қағидалары
* Аграрлық протекционизм 2 аспектісі
1) а) ішкі экономикалық аспект
	 б) Ауыл шаруашылығының басқа салаларымен өзара қатынасын қамтиды.
	Оларға өнд-ң жоғарлауының агроөнеркәсіптік кешенін 3 саласының салыстырмалы дамуы және себептерді таңдау мүмкіндігін болмауы. Ауыл шаруашылығы қорғау қажеттгін талап етеді.
		  	2) Сыртқы экономикалық аспект.
	Ауыл шаруашылығы салаларының экспорты мен импортына қатысты болады. Дағдарыс кезінде тіпті жоғарғы сапалы ауыл шаруашылығы өнімдерін шетелден сатып алу отандық ауыл шаруашылығы салаларын өндірушілердің қаржылық жағд-на қосымша жағымсыз әрекет етеді.
* Экономикалық және әлеуметтік мақс-ды үйлестіру. Мемлекеттік реттеу шараларымен экономикалық реттеуді шешуде ғана бағытталып қоймай ауыл шаруашылығы әлеуметтік психологиялық және ұлттық ерекшеліктерін назарға алуы к-к.
* Бағдарламалық реттеу.
	Ауыл шаруашылығымен оған қатысты салаларды реттеу жүйесінің маңызды элементі мемлекеттік бағдарлама болып табылады Мемлекеттік бағдарлама агроөнеркәсіптік кешенін дамытуды жалпы ұлттық міндеттемелеріне қол жеткізуге бағытталған. Мемлекеттің өзара байланысқан шараларымен істеу жүйесін көрсетеді.




11. Дәріс. Монополияға қарсы реттеу және бәсекелестік ортаны қалыптастыру
Дәріс мазмұны
1. Монополияға қарсы заңдылық, оның мәні.
	2. Қазақстандық монополияға қарсы реттеудің ерекшелігі.
	3. Бәсекелік орта, оның түсінігі және негізгі көрсеткіштері.

	1. Монополияға қарсы реттеу-нарықтық бәсекелестіктің дамуы және монополиялық қызметтішектеу үшін жағд. қамтамасыз ету мақсатымен мемлекеттік органдармен жүзеге асырылатын экономикалық-әкімшілік актілердің кешені.
	Монополияға қарсы реттеу таза монополия санасында бағаланған саясатты қосады. Сонымен қатар монополияға қарсы реттеу бұл заңдылық фактілерін және нақты құқықтық нормалар негізінде заңды ісі бойынша жеке шешімдерді дайындау және қабылдау бойынша монополияға қарсы органның біліктілік қызметі.

            Монополияның негізгі түрлері
                                       
                                  Жабық
                                   Ашық
                                   Таза
Басқа бәсекелестерден заңды қорғалуға ие монополия
Нарықта қандай-да бір өнімді жалғыз сатушы болып табылатын, бірақ бәсекелестерімен нақты қорғалуға ие емес монополия
Монополия ұзақ мерзімді ұстанымда минималды тек қана фирма бүкіл нарықта қамтамасыздандырған

	Таза монополия  -  нарық тауарлардың жағдайын көрсете алады. Таза монополия саласында тұтынушылар мен таза монополия субъектілерін қосатын құқықтық қатынасқа қатысушылардың ерекше субъективті құрамы әрекет етеді.
	Тұтынушыларға таза монополия субъектілерімен өндірілетін тауарды және заңды тұлғалар жатады. Таза монополияның субъектісі бұл таза монополия жағд-да тұтынушыларға жұмыс және қызмет көрсетуді ұсынатын, тауар өндірумен айналысатын заңды тұлға және жеке кәсіпкер болып табылады
	

                                       
Кәсіпорын монополиялары мен басқарудың әкімшілік жүйесінің механизмдері мен өзара әрекетінің схемасы.
                                        
                                       

Экономикалық әдіс			Салааралық әдіс			Институиционалды әдіс

салықтық-бюджеттік, инв-лық және тарифтік саясаттары-	Ұйыждастырушылық-құрылымдық 
ның тиімділігі								ішкі жүйе және т.б. институтционалды
	механ. тиімділігі

Кәсіпорын, монополия	Экономика <<мемлекет-субъект-	Трансакционерлік ұста-
қызм. тиімділігі			монополист>> ішкі жүйе		нымдардың тиімділігі
					тиімділігі

Баға жасау және өнім стратегиясы 		Ішкі фирманың менеджменті

				- макродеңгейі
- тура өзара бай-с. 
- ақпараттық өзара бай-сы.

	Таза монополия субъектінің қызметтеріне мемлекеттік реттеу <<Таза монополия туралы Қазақстан Республикасының Заңына>> сәйкес жүргізіледі:
* тарифті баға алу ставкаларды бекіту.
* тарифтік сметаны бекітумен.
* уақытша төмендетілетін коеффициентті орнату.
* шығындардың қалыптасуының ерекше тәртібімен.
	Монополияның қоғамға тиімді әсері қалай сыртқы болса солай ішкі факторларының оптималды сәйкес келген негізінде мүмкін.
Компания қызметін ретту тікелей монополия салалар нарығында ерекшеленетін 2 модельге сәйкес жүргізе алады. Оның:
	1) табыс формаларын реттеу
	2) тарифтеу

	2. ҚР-дағы монополияға қарсы заңдар қалыптасу жолдарында біздің мем-дегі монополияға қарсы заңдар жүйесіне кіретіндер:
	1) 1995 ж. 30 тамыз айындағы ҚР конститутция
	2) 2001 ж. 30 қаңтар <<Әкімшілік құқық бұзушылық туралы ҚР Кодексі 
	3) 2001 ж. 19 қаңтар <<Монополиялық қызметтік шектеу және бәсекелестік туралы ҚР заңы>>
	4) 1998 ж. 9 шілде <<Таза монополия туралы ҚР заңы>>
	5) 1998 ж. 9 маусым <<Жағымсыз бәсеке туралы ҚР заңы>>
	6) ҚР-ның Президентінің жарлықтары
	7) ҚР-ның Үкіметінің үкімдері ведомветааралық сипаттағы нормативтік құжаттар.
	
	 ҚР Үкіметі
Таза монополияны реттеу, бәсекелсетікті қорғау және шағын бизнесті қолдау бойынша ҚР-ң әділеттілігі
Бәсеке нарығы
1)Монополистерді демонополизациялау және ұйымд.
2)Жағымсыз бәсекенің қиылысуы 
3)Бағалық және қаржылық шараларды өткізу
4)Монполистік жағд.күрес жүргізу
Таза монополия 
1)Құрылымдық ұйымдастыру
2)Баға жасауды және қызмет реттеу
3)Қызметке бақылау
4)Бағалық дискреминацияны жою
Мемлекеттік монополия
1)Нарыққа ш.с. кіруіне кедергі әрекетке шектеу
2)Бағаның дұрыс қолд-н бақылау
3)Баға жасау тәртібін белгілеу






ҚР монополияға қарсы заңдылықтары, әрине, басқа елдердің заңдылықтарынан ерекшеленеді. Батыс Европада монополияға қарсы заңдар негізінен бәсекелестікті қолдау бойынша міндеттерді шешеді.
	ТМД-ның басқа да елдердегі сияқты Қ-да монополияға қарсы органдар бәсекелестіктің дамуы және таза монополия субъектілерін белгілеу үшін жағдай жасау бойынша міндеттерді шешеді. Монополияға қарсы заңдылықтар өзіне материалдық және процесуалды құқық нормалары қосады. Материалдық нормалары құқықтық қатынасқа қатысушылардың олардың мазмұнды жағын анықтау арқылы құқықтары мен міндеттерін шешеді. Процесуалдық құқық нормалары б-са мемлекеттік биліктің өкілеттік органдарының және басқаруды материалдық-құқықтық нормалары реттеу бойынша нарық субъектілерін жекеше құқықтық қатынастары субъектілердің құқыққа қарсы әрекеттерін шектеу қиылысу және ескерту мақсатындағы монополияға қарсы ұғым-ң шешімі.
	ҚР-дағы монополияға қарсы заңдылықтың актілері экономиканың әртүрлі салаларындағы қатынастарды реттейді. Мысалы, таза монополия саласында, бәсекелестік саласында және мемлекеттік монополия.
Нарықты монополизациялау мүмкіндігін шектейтін әкімшілік- экономикалық санкциялау жоғарғы баға жасау 
моноплияға қарсы күресу үшін 3 жағдайда қолданылады:
	1) нарыққа кіру үшін кедергілерді төмендету
	2) монополист  -  кәсіпорын түрлендіру бұл егер к.о. жеке зауыттардан тұрса немесе тігінен бөлену нарыққа жаңалардың кіруі үшін жағдай жасаса
	3) бағаны реттеу немесе бақылау.

СӨЖ: ҚР-ң монополияға қарсы реттеудің ерекшелігі.  <<Тұрақты даму>>, <<Класстерлік саясат>>



12. Дәріс. Жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеу және халықты әлеуметтік қорғау

Дәріс мазмұны

	1.Әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу жүйесі.
	2. Әлеуметтік саясаттың принциптері және моделі.

1. Қазіргі мемлекеттің барлығында дерлік азаматтарды экономикалық қиыншылықтан қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қлодау жүйесі.
	Әлеуметтік қолдау жүйесі дегеніміз  -  қоғамның табысы аз мүшелеріне қаржылай көмек ретінде көрсетілетін үкімет бағдарламасы. Оларға жұмыссыздық бойынша жәрдемақы қарттар мен мүегдектерге берілетін зейнетақы және әл ауқаты нашар отбасыларға берілетін әлеуметтік көмектер жатады. Әлеуметтік қорғау жүйесі - әлеуметтік тәуекелділік пайда болатын жағдайда тұрғындарды қолдаудағы экономикалық құқықтық және ұйымдастырушылық мінезді қамтитын мемлекеттік шаралардың кешені болып табылады әлеуметтік қорғау жүйесі адамның барлық өмірлік жолын қолдауды және барлық өмірлік жолда оның құқықтары мен қызығушылықтарын қорғауы керек.
	Тұрғындардың әлеуметтік қорғау жүйесі мемлекетті әлеуметтік саясаттарының басты бағыты болуы керек. Ал бұл жағдайда әлеуметтік саясат мемлекеттегі саясаттың бір бөлігі болып табылады және өз ішінде мынадай бағыттарды қосады:
	1) жұмыспен қамту саласы және салалар бойынша жұмысшылардың кірістік қалалай теңестіру керек екендігін.
	2) жекелей жұмыспен, категориямен қамтылғандардың кірістерінің деңгейін қалай өтелуін керектігін 
	3) тұрғындардың жұмыспен қамтылғандарды реттеудің белсенді әдістерін қолдану.
	Кез келген елдің экономикалық жүйесінің функциясын қамтамасыз етуге басты рольді мемлекет атқарады. Әлеуметтік қорғаудың талай ғасырлар бойы негізгі субъектісі болып мемлекет табылады, яғни олар әлеуметтік қорғаудың қызметін жүзеге асыратын институттар мен ұйымдар.
	Мемлекет өзінің барлық өмір сүру тариихында ішкі тәртіпті, заңды сақтау, ұллтық қорғанысты ұйымдастыру сияқты бірқатар міндеттемелер мен бірге экономика саласында белгілі бір қызметтер атқарады. Яғни ақаш айн. реттеу, салық жинағын ұйымдастыру және т.б. Ал қазіргі жағд-да кез-келген дамыған нарықтық экономика мәні бойынша аралыс экономика мемл.сектордағы еркін кәсіпкерлікпен қатар мемлекеттің ұлттық шаруашылықты реттеуі де жатады.

                                       
            ҚР әлеуметтік сфера құрылымы.
                                       

                 Әлеуметтік инфрақұрылым
                                       
                                       
                                       
			
 денсаулық	   білім беру	     тұрмыстық 	көлік және	тұрмыстық	мәдениет,
сақтау	   ғылым	     номиналды	байланыс	қызмет	өнер,
		     		     шаруашылық			көрсету	туризм
		     

				Әлеуметтік индикаторлар
					


еңбек 	    тұрғындардың	тұтынушы	жұмыссыздық     тұрмыстық       білім берудің
ресурстық     ақшалай		нарығының	деңгейі   	      жағд.  және	        мәдениеттің,
саны (экономикалық     табыстарының	жағдайы	(кедейшілік)	      коммуналды     денсаулық
белсенді және    деңгейі						      қызмет	         сақтаудың және
белс.емес								      көрсетулер        демалыс деңгейі
тұрғын


					Әлеуметтік қорғау

			Тұрғындарды әлеуметтік қорғауда 2 негізгі механизмді бөліп көрсетуге болады:
* міндетті әлеуметтік сақтандыру  жұмыспен қамтылған тұрғ. барлығы.
* әлеуметтік көмек  -  тұрғ. басқа категориясына әртүрлі көмек көрсетулер мен төлемдерді төлеуді жүзеге асырады.

2. Әлеуметтік саясаттың негізінде өндірістік-қоғамдық  өнімді тарату жатыр. Бұл таратудың принциптері әртүрлі болып келеді және лоарды мынадай түрде бір-бірімен бай-ты болады.
- Либералды модель. Ең бастысы жеке тұлғаға сүйене отырып, минималды түрде тұрғындардың өміріне мемлекеттік жағынан әсер ету.
- Әлеуметтік-демократиялық модель.	Мемлекеттің арнайы ролін қарастыра отырып, тұрғындардың әртүрлі топтар арасында кірістерді қайта таратуды және әлеуметтік нашар топтардың қажеттіліктерін есептеуді жүзеге асырады.
- Кеңестік модель.	Бұл модель мемлекеттің жеке меншігіне өнд-ң орталықтандырылған реттеуіне және таратылуына сүйенеді.
- Дамып келе жатқан елдерде қабылданған модель.	Бұл жерде ресурстың жағдайына байланысты әлеуметтік саясат өз алдына үлкен мақсаттарлы қояды, яғни бұл мақсат кедейшілікті жою, антисанитарлық және де эпидемияға қарсы шаралар жүргізу, әлеуметтік нашарлық күрес жүргізу.
	Әлеуметтік саясат мыналарды қамтуы тиіс:
	:: тиімді демографиялық саясат
	:: адамдық капиталдың дамуы мен кедейшілікті төмендетуге жағдайлар жасау
	:: қоғамдық капиталды дамыту немесе халықтың қоғамдық өміріне қатысуы мүмкіндіктерін кеңейту
	Осы спецификаға байланысты тұрғ-ды әлеум. қорғауда келесідей белгілерін бөліп көрсетуге болады:
	1) Объективті негізделу-адам өмірінің анықталған деңгейін қамтамасыз етуге және оны қолдауға бағытталған механизм.
	2) Өмір сүру үшін әртүрлі әдістер мен тәсілдерді ұсыну 
	3) Әлеуметтік қорғауда ұсынылған ережелерді қорытындылау.	
                                       
                                       
ҚР-дағы тұрғындардың әлеуметтік қорғау жүйесі
                                       

	 		
	Әлеуметтік төлемдер					Әлеуметтік қызмет көрсетулер															
Әлеуметтік қамтамасыз		Әлеуметтік көмек 		Әлеуметтік көмекті үйлерде 				
ету (зейнетақы-		(адрестік әлеуметтік		көрсету, дәрілік әлеуметтік қамсыздандыру, суды
ларды,мемлекеттік жәр-	көмек, тұрмыстық кө-	өнімдермер қамтамасыз ету протезна артепидиялық өн-
демақыларды төлеу)	мек, туған балаға төле-	імдермен қамтамасыз ету және басқа да әлеуметтік қызмет
				нетін бір уақыттық тө-	көрсету.
				лемдер

	Сондықтан әлеуметтік қоғаудың құрылу принциптері:
* Шаралардың адрестілігі
* Көмектің түрін және өлшемін анықтаған кездегі дифференцияларын жағдай қолдану
* Бірнеше түрлі ұсынатын әлеуметтік көмектің кешенділігі
* Әлеуметтік қорғаудың мақсаттарын шешуге тұрғ-ң барлық  деңгейлерінің әлеуметтік бірігуі және кеңестілігі.

СӨЖ: ҚР-ң әлеуметтік саланы реттеу реформаларының негізгі бағыттары


	13. Дәріс. Экологиялық реттеу бойынша мемлекеттік іс-шаралар жүйесі

Дәріс мазмұны 

	1. Қазақстанның табиғатты қорғау органдарын мемлекеттік басқаруы
	2. Қ-ның қоршаған ортаны, табиғатты қорғауға арналған заң шығарушылық базасы
	3. Табиғатты пайдаланудағы экономикалық құралдар
	4. Қоршаған ортаны қорғаудағы халықаралық ұйымдар

	1. ҚР-да табиғатты қорғау істерімен басқаруды мемлекеттік заң шығару, атқарушы және билеуші, құқықтық тармақтар азаматтарлың бірлемтігін және басқа да қоғ-қ ұйымдар іс әрекеттерді реттеп отырады. ҚР-ң Конституциясы мен табиғатты қорғау сұрақтарымен заң шығарушы қызметтері ҚР-ң Парламентіне жүктелген. Жер және оның қойнауын, орманын, суын, өсімдік және жануар әлемдерін және т.б. табиғат ресурстарын игеру құқықтарын белгілейді. Қоршаған оратаны қорғауға және биосфераның жекелей бөлімдерін қорғауға арналған заңдарын құрастырады және дамытады. Мемлекеттің экологиялық саясатын және ресурстарды қолдану мен қоршаған ортаны қорғау саласында халықаралық қатынастарды орнатады.
	ҚР-ң министрлер кабинеті атқарушы орган ретінде ауылшаруашылықтың басқару салалары мен т.б. заңдардың орындалуы және т.б. мемлекет қоршаған ортаны қорғау және табиғатты дұрыс пайдалану актілердің орындалуын және дұрыс бағытта жүлгізілуін қадағалайды. Сонымен қатар мемлекеттік комитеттердің және осы сұрақтарға байланысты облыс әкімшіліктердің істерін басқарады. Мемлекеттік орган білім беру және ғылыми министрліктері табиғатты пайд. саласында алты техника мен технологияларды жасау және енгізу, табиғи ресурстарды қорғау, оны сақталуы мен қайта қалпынр келтіоһру сұрақтарын басқарады.
	Денсаулықты сақтау министрлігі-қоршаған ортаның жағдайын адам денсаулығына зиянды келтіру мақсатында ведомствалық бақылауды жүргізеді. Ауыл шаруашылық химиялық жабдықтарды қолдануы, өсімдіктер мен миниралды ресурстарға зиян келтірмеуі, <<Жер кодексі>> бойынша сақталуына бақылау жүргізеді.
	Ішкі істер министрлігі. Атмосфералық ауаның және су қойнауларын тұрақты техникамен қорғалуын, ережелердің сақталуын қадағалайды. Практикалық табиғатты қорғау ісінде мемлекеттік басқару және табиғат орталарын қорғау органдарымен қатар бұл істе маңызды орынды халықтық ынталы көмегіне сүйенеді.(жасылдар, табиғат достары, Green peace және т.б.) табиғатты қорғау ұйымдары бүгінгі таңда үлкен күшіне айналуда.

	2. Қазақстанның парламенті мен бұрынғы жоғарғы Кеңесімен <<Табиғатты пайдалану, қорғау және қайта қалыптастыру және табиғатты қорғауға байланысты>> келесі заңдар мен кодекстері қабылданған:
	1. 1980ж. <<Атмосфералық ауанын қорғау жағд-ғы заң>>
	2. 1990ж. <<Жер кодексі>>
	3. 1991ж. <<Қоршаған ортаны ұорғау туралы заң>>
	4. 1992ж. <<Халықтың денсаулығын қорғау заңы>>, <<Жер қойнауы мен миниралды шикізатты қайта өңдеу Кодексі>>
	5. 1993ж. <<Орман Кодексі>>, <<Су Кодексі>>, <<Жануарлар әлемін қорғау, қолдану, қайта қалпына келтіру заң>>
	<<Қоршаған орта Заңы>>, <<Табиғатты қорғау>> заңын бұзғаны үшін қоршаған ортаға залал келтірсе немесе оның болуына шынайы қауіп тудырса әкімш. және қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Қоршаған ортьа заңдарының тәртіптерін бұзған жауаптылар (қызметшілер), басшылар, ұйымдар, мекемелер дисциплинарлық жауапқа тартылады.
	Негізінде бұл бұзушылықтар жеке және глобалды қатерлікті туғызбайды. Соның ішінде жаза түрлері: байқау, ескерту, қатаң ескерту, төмен жалақылы жұмысқа ауыстыру, жұмыстан босату. Бұл салалар көбінесе тәрбиелік мәнде өткізіледі. Қызметшілер және азаматтар табиғатты қорғау заңдарын және оған келтірілген залалдары үшін материалдық жауап-кершілікке тарталады. Қызметшілерге сыйақы бермеуімен шығынды төлеумен, ал азаматтарға штрафтарды төлеумен жазаланады. Бұл шаралар броканиерлермен табиғат қолдану ережелерін бұзу шараларға бағытталған. Әкімшілік жауапкершілікке қызметшілер мен азаматтар ластанған ортада стандарттардың жоғалуына рұқсат етсе броканиерлікті тартса және табиғатты, ресурстарды дұрыс пайдаланса осы әкімшілік жауапкершілікке тартылады.
Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен табиғи ортаның тұтастық даму заңдарын ескеруде сапалы жана сипаты қажет. Қажетті кешенді шаралар бүгіннің өзінде жүзеге асырылуда. 2001-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны сактау жэне табиғи ресурстарды ұтымды пайдаланудьщ мемлекеттік бағдарламасы әзірленді, онда табиғи ортаның қазіргі күй-жайына бағалау берілген. Табиғатты ұтымды пайдаланудьщ стратегиялық мақсаттары мен міндеттері белгіленген және жақын арадағы жылдарға қоршаған ортаны сауықтыру шаралары анықталған. Нарық жағдайында табиғи ортаның элементтері сатып алу-сату объектілерімен анықталады, шаруашылық қызметі өнімінің кұн формасы болатыңдықтан, оларды бағалау кажеттілігі бар, ал табиғат ресурстарының кептеген түрлері тек еңбек заттары ғана болып қалмайды, сонымен бірге оньщ нәтижесі де болады.
Ғасырлар тоғысында (XXI ғасырдың табалдырығында) Қазақстан экологиялык дағдарыс аймағында болып шықты. Арал Қазақстан табиғатын <<экологиялық инфаркке>> әкелді. Кәсіпорындар мен табиғат арасындағы байланыс жүйесін ашу тек адамды қоршаған ортаның өзгеруін болжап қана қоймайды, сонымен бірге оған парасатты әсер етуге мүмкіндік береді. Егер кәсіпорынның дамуы нарыктық қатынастарды ойдағыдай шешумен баштанысты болса, онда бүл процесте кәсіпорын деңгейімен қатар экологиялық проблемалар басынды орындардың бірін алады. Бүгінгі экологиялық жағдай экологиялық мәдениеттің төмендігін, біліксіздігін, адамның сезіну санасының таяздығын корсетеді. Қазіргі кезде биосфера табиғи тепе-теңдікті сақтай алмайтын жағдайда. Адам экологиялық факторларды реттеу атқарымын бірте-бірте өзіне алуда. Табиғатқа келтірген зияны үшін ешкім де дербес жауап бермейді.
Адам мен табиғат арасындағы қатынас үдерісі ең алдымен кәсіпорынның еңбек қызметімен реттелуге тиіс. Табиғи ортаның жағдайы нарыктық қатынастардың дамуын киындатады немесе тездетеді. Неғұрлым табиғи орта жақсы болса, солғұрлым нарық-тық қатьшастарды дамыту жағдайы жақсара түседі жэне өндірістің шапшаңдатылған түрде алға басуына әсер етеді. Кәсіпорынның өнім өндірудегі көлемі белгілі бір шамада қандай табиғи ортада өтуіне де байланысты болады. Сондыктан кәсіпорындар мен табиғи орта арасындағы қатынастардың нарыктық негізі болуга тиіс. Мұнда кәсіпорын тек өз мүдделерін ескеріп қана қоймай табиғи ортаға әсер етеді және оның ресурстарын ұтымды пайдаланады.
Табиғи орта кәсілорынға пайдасын тигізеді, бірақ дұрыс пайдаланбаған жағдайда ол теріс әсер етуі мүмкін. Осындай теріс жағдайды жою белгілі бір шығынды талап етеді. Қазіргі кезеңде кейбір табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін кәсілорындар төлемейді,   олар  ресурстарды  ұтымды  пайдалану  мен  болған шығысты үнемдеуді шарттастыратьш технологаяны әзірлеуге мүдделі емес. Мүның нәтижесінде бүгінгі күні топырақтың кұнарлылығының төмендеуі, оның құрылымыньщ нашарлауы, жүз мыңдаған гектар жерді істен шығаратын эрозияның дамуы, жердің сортаңдануы мен су айдынының ластануы сияқты үрдістер кауіп-қатер тудыруда. Қолайлы қоршаған ортаның материалдық қүндылыктарды үдайы өңдіру үдерісінде әрқашанда қажетті шарты және құрамдас элементі болды. Оның бұзылуы өндірістің шикізатпен қамтамасыз етілуін қысқартады.

	3. Табиғатты пайдалану механизмі, нарықтық көзқараста ұсталуы қажет. Бірақта бұл сұрақ мемлекетпен қадағаланады. Бұл экономикалық институттар саласында: салықтық саясат, субсидиялар және жеңілдетілген несиелеу, айппұлдар, қоқыстыру, ластаумен байланысты төлемдер, <<қайтарым принциптерін>> қолдану керек.
	Табиғатты пайдалану заңдары айппұл салу арқылы ғана емес, ол қоршаған ортаны ластанудан сақтайтын техникаларды енгізуі үшін мекемелерге әртүрлі жеңілдіктерді белгіленеді (қалдықсыз технологиялар), табысы аз шығынды кәсіпорында жоғартылған толық құнын төлеуі, оларды қолайсыз тұғырыққа әкелір тіреуі мүмкін, өйткені олардың тапқан табыстары басқа салаға жұмсалады, ал ірі кәсіпкерліктер экологиялық мәселелер туралы ойламай, айыппұл төлей салғанды жөн көреді. Өйткені олардың табысы шығындарынан әлдеқайда жоғары. Бұл жерде экономикалық санкцияларға мекемелердің <<сезімталдық шегі>> мүмкіндігін ескеру керек. Сондықтан әр мекемеге жекелей жан-жақты талдаудан кейін, оның экономикалық жағдайына қарй айыппұлды белгілеу қажет.
	Ластау құқығын сатуда нарықтық механизмнін дамуына үлкен мүмкіншіліктері бар, Бұл нарық АҚШ-та белсенді дамуда. Мұндай нарықтық басты принциптерінің бірі қоқыстар мен лақтырулардың иелену құықтары болып табылады Бұларға белгіленген мемлекет (норма) енгізілген.

	4. Табиғатты қорғау мәселелеріне арналған 1-ші халықаралық жиналыс 1971 жылдың сәуір айында Чехия елдерінде өткен. 1972ж. Стокгольм қаласында БҰҰ-ң <<қоршаған орта жөніндегі>> конференциясы ұйымдастырылған. Көптеген экол-қ мәселелерді бірнеше мемлекеттер қосылып, БҰҰ және халықаралық үкіметтік емес ұйымдарының басшылығымен шешуге тырысады. Ондай үкіметтік емес ұйымдар: Кеңес Одағы <<Бағдарлама>> деген атпен жұмыс істей алады: 
	1. <<Халықаралық ғылыми Одағы>>. Бұл одақ әлемнің мемлекеттердің ғылыми одақтарымен академияларының қосады және ғарыштық-кеңестік Антрактиданы, әлемнің мұхиттарын зерттеумен айналысады. Қоршаған орта мәселелерін халықаралық бағдарламаларда қарастырады.
	2. <<Қоршаған орта жөніндегі ғылыми комитеті>>. Осы комитет табиғи ортаны бақылау мәселелерімен айналысады және биохимиялық циклдарды, қоршаған ортаның токсикалогиясын құрастырады.
	3. ЮНЕСКО-ның <<Адам және биосфера>> бағдарламасы. Тропикалық және субтропикалық эко жүйелрдің, орман ландшафтерінің, адам ісінен соң экологиялық зардаптардың күшеюін қарастырады.
	4. <<Халықаралық табиғатты қорғау одағы>>. Осы одақ табиғат байлықтарын ұтымды пайд-у және қорғау мәселелерін зерттейді.
	5. <<Дүниежүзілік денсаулықты сақтау ұйымы>>. Қоршаған ортаны санитарлық тазалық жөніндегі мәселелерді бағалайды және бақылайды.
	6. <<Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым>>. Жер шары ауасындағы құьылыстарды және өзгерістерді бақылайды.

	СӨЖ: Қоршаған ортаға зиянды әсер етуді төмендетумен ресурстарды ынталандарудың негізгі жолдары және мемлекеттік шаралары.
	СӨЖ: Ауыл шаруашылығындағы жерлерді тиімді пайдалану мен оның өндірісті ұйымдастыру технологиялық негіздермен байланысты мәселелер.


14-Дәріс. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу 
Дәріс мазмұны

	1. Сыртқы экономикалық сегментті кедендік тарифтік реттеу
	2. Тарифтік емес шектеулердің түсінігі және түрлері
3. Валюталық жүйе және оның түрлері
	4. Валюталық реттеу және валюталық саясатты жүргізу формалары
	5. ҚР-ның валюталық саясаты

	1. Нарықтық қатынастар қайта құрудың кұрылымдық барлық аясында жэне экономика салаларында қамтамасыз етуге мүмкіндігі мол сыртқы экономикалық байланыстар жүйесін құруды қарастырады.
Сыртқы экономикалық байланыстар рынокты әр түрлі тауарлар мен қызмет түрлерімен толтыруда үлкен маңызды орын алады. Сондықтан сыртқы экономикалық байланыс отандық экономиканы дамытудағы ынталандыру күші болып табылады. Олар тұрақты жэне өзгерісті капиталдың элементтерін арзаңдатады, бұл өңдірістің шығынын төмендетумен бірге, сондай-ақ экономиканың өсуін де тездетеді. Одан басқа, сыртқы экономикалық байланыс экономиканың құрылымын оңтайлы қалыптастыруға мүмкіңдік берумен бірге, ыңғайлы стратегияны әзірлеп, әрі оны жүзеге асырады, нарыктағы монополияның ықпалын әлсіретеді, басқарым шешімдерін тездетіп, сапаны күшейтеді жэне бәсекелестікті жоғары деңгейде ұстайды.
Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейін, сыртқы экономикалық байланыс географиясы айтарлықтай кеңіп жэне олардың бағыты өзгерді. Егер, 80-жылдары Қазақстанның сыртқы сауда айналымының 90 пайызы бұрынғы одақтық республикаларға келетін болса, ал 2003 жылы бұл көрсеткіш 35 пайызға төмендеді. Қазақстан экономикасы жан-жақтағы хальщаралық қатынастарға шынайы тәуелді.
Сырткы рынокқа шығу мемлекеттің сыртқы экономикалық доктринасының қалыптасуын, дамудың үстемдік берілген бағытының белгіленуін, ұлттық экономиканың сыртқы элемдегі сыртқы экономикалык байланыстардың нақты орнатылуын талап етеді.
Бүгінгі күн жағдайында, әлемдік рынокта жеке кәсіпорындар емес, туыстас қоғамдастықтар мен түйіндес салалар өмір сүріп отырғанда, Қазақстан экономикасында кластерлерді қалыптастыру үшін мақсатты бағытталған саясат жүргізу қажет. Бұл кәсіпорындар мен ұйымдар сыртқы сауда операциясын жүзеге асыру кезінде біраз шектеулерге кездесуінен болып отыр. Қазіргі кезде кәсіпорындар сыртқы рынокта өз беттерінше жұмыс істеуге әзір емес.
2003 жылы Қазақстан Республикасының сыртқы сауда айналымы 14,2 млрд долл. құрап, 20 пайызға өсті. Экспорт көлемі импорт көлемінен 1,5 есе асып, көбейді. Оның құрылымын 65 пайыз минералды өнімдер. 21 пайызды металдар құрайды. 2004 жылы сәуір айында қабылданған <<Сауда кызметін реттеу туралы>> Заң сыртқы сауда төңірегіндегі жалпы әлемдік стандартқа тұтастай бағытталған. Ол Заң барлық мүмкін айырбас заттарын тек мемлекет ішіндегі аймақтармен ғана емес, барлық мемлекеттер арасындағы сауда қарым-қатынастарын да қарастырады. Бүгінде Қазақстанға шетелден көп жағдайда физикалық және моральдық жағынан тозған технологиялар әкелінуде. Әрекет етуші зандылыктармен инновациялық қызметтің осы саласы реттелмейді.
Сыртқы сауда мемлекетінің экономикалық деңгейі мен саяси дамуының маңызды индикаторы (көрсеткіші) өндірістің көрсеткіштерін өз көрсеткіштерімен басып озу бойынша әлемдік сыртқы экономикалық байланыстардың негізгі нысандарының бірі болып табылады. Республика бэрінен бұрын экспорт-импорт (сыртқа шығару-сырттан әкелу) квоталауды (үлестеу) ауыстырып, сыртқы сауданың ырықтандырылуы үшін маңызды қадам жасайды. Экспорт пен импортқа тыйым салу тек лиңензиялауға байланысты өте шектелген номенклатуралы (тізімдемелі) ерекше тауарларға ғана сақталған.
Сыртқы сауда өзара шарттарын тіркеу талабы күшін жойған. Импортгьщ тарифтік мөлшерлемесінің шегерім ақысы 5-12 пайыз көлемінде белгіленген, экспортқа кедендік салық күшін жойған, азық-түлік бағыттағы тауарлардың импортына кейбір жеңілдіктер белгіленген. Сырттан әкелудің кейбірі шетел инвестициясының есебінен жүзеге асады. Сыртқа шығарьшатындардьщ ішінде шикізат тауарлары, ал сырттан әкелінетіндердің ішінде түтынушыльщ тауарлар басымдыққа ие.
Бүтінгі күні республикада еліміздің экономикалық қауіпсіздігіне кері әсерін тигізетін сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудегі тиімсіз жүйе жұмыс істеуде. Егер 80-жылдары сыртқы саудада ішкі жалпы өнімнің айналымы тез төмен түссе, соңғы жылдары Қазақстанның әлемдік саудадағы үлесі өсе түсті. 2004 жылы республиканың сыртқы саудадағы айналымы 14,2 млрд долларды құрады. Бүл еліміздің экономикадағы ашыктығын көрсетеді. Қазақстан өнімдерін негізгі сатып алушылар: - Швейцария  --  17,4; Ресей Федерапиясы  --  15,4; Қытай  --  12,1; Италия - 11,4; Франция - 7,3; Иран  --  4,3 пайыз. Негізгі шеттен жеткізілетін өнімдер: Ресей Федерациясы - жалпы импорт көлемінің 38,8 пайызын құраса, Германия  --  8,5, Кытай - 6; Украина  --  5,9, АҚШ - 5 , Жапония  --  3,2 пайыздарды құрайды. Бұл Қазақстан экономикасының сыртқы саудаға тәуелді қиын жағдайын көрсетеді. Әлемнің барлық елдері жалпы нарық заңымен дамиды, бұл халықаралық қатынастардағы экономикалык сипаттың басымдылығымен байланыстырады. Тұтыну кұрылымы ұдайы күрделеніп, ресурстардың қашықтығы мен жеткіліксіздігі әрдайым айырбас мүмкіндігін талап етеді.
Сыртқы сауданың қажеттігі, ол отандық экономиканы дамытудың ынталандыру құралы болғандықтан, үкімет соңғы жылдары сыртқы сауданы дамытуды ынталандыру үшін бірнеше шаралар қабылдады:
* сыртқы сауда қызметін басқаруда өзара шарт жүйесін енгізді;
* үлттық экономикада шетел капиталын белсенді пайдалану;
* еркін экономикалық аймақтың әр түрлі нысандарын қүру;
* 1999 жылдан АҚШ долларымен ұлттық валютаның ара қатынасын бірыңғай реттеу енгізілді.
Сыртқы экономикалық байланыстарды тиімді ұйымдастыру мен олардың механизмдерінің басқарылуы көптеген жағдайда байланыстардың жіктелуімен анықталады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың екі ондыққа жуық әр түрлі нысандары бар: олар - сырткы сауда, халықаралық кредит, лизинг, заем, инжиниринг, маркетинг, жұмыс қолының көші-қоны, өңдірістің өзаралық кооперациясы, ғылым саласындағы айырбас, техникалар мен білім, валюталық-кредиттік карым-қатынас, еркін экономикалық аймақ құру, капиталды шығару, біріккен кәсіпкершілік және т.б.
Сыртқы экономикалық байланыстардың негізгі нысаны болып, сыртқы (халықаралық) сауда болып табылады. Мұндай жағдайда еңбекті халықаралық бөлісу мен мамандандырудың мақсатқа сәйкестігі және басымдығы айқын болады. Сыртқы сауда Қазақстан үшін өте маңызды, яғни, амалсыз қажеттіліктің қарым қатысынан туындаған өндірістік және халықтық тұтынушылар үшін импорттық тауар сатып алуды мұнай, астық, сирек металдар мен алюминийді экспортқа шығару есебінен 50 пайызға өсірген. 2000 жылдан бастап Қазақстанның сыртқы саудадағы ішкі жалпы өнімінің айналымдағы үлесі қомақты өскенімен, элемдік саудадағы үлесі өте төмен, ол жалпы пайыздың жүздеген бөлшегіне тең.
 Соңғы жылдардағы ІЖӨ-нің сыртқы саудадағы айналымының жоғары үлесі Қазақстан экономикасының ашықтығын көрсетеді. Экспорт пен импорттың тарифтеріне жеңілдікті қамтамасыз ететін сыртқы саудадағы шектеуді әлсірететін бірнеше заңдық қүжаттар қабылданды. Қазақстан Республикасьшың сыртқы экономикалық байланыстарьында Азия елдерімен сауда ынтымақтастығы негізгі бағыттардың бірі (10-кесте).
Қазақстанның экспорты мен импортының тауар айналымында Қытай, Иран, Түркия, Оңтүстік Корея, Жапония ең көп үлес алады. Бірақ Азия елдерімен сыртқы сауданың дамуыңда Республиканың барлық мүмкіндіктері іске қосылмаған. Қазақстан мен Қытай арасында екі ара қарым-қатынасын реттейтін 30-дан астам халықаралық келісімдерге қол қойылған. Қазақстан мен Түркия арасындағы сыртқы экономикалық байланыс күшейе түсуде.
Халықаралық сауда саласында негізгі саясаттың 2 түрі бар:
		1. Халықаралық сауда саясаты
		2. Сыртқы сауда саясаты
	Халықаралық сауда саясаты  -  хал-қ сауда саласында жалпылама қабылданған саясат.
	Сыртқы сауда саясаты  -  атауымен мемлекеттік басқа елдермен сауда қатынасына бағытталған іс әрекетін түсіндіреді.
	Сонымен қатар сыртқы сауда саясатының негізгі 2 бағыты бар:
	1. Еркін сауда саясаты
	2. Протекционизм
Еркін сауда саясаты  -  таза күйінде мемлекеттің сыртқы саудаға тікелей арал-ң бас тартып нарыққа негізгі реттеуші ролін жіктелуін білдіреді.
Протекционизм  -  отандық экономиканың шетелдік бәсекеден қорғауға бағытталған саясат.
Кедендік тариф  -  баж салықтардың қойылымының жүйеленген тізімі. Кедендік баж салығы деп  -  мемлекеттік шекараны өту кезінде тауар-ң импорты мен экспортына салынатын салығы түсіндіріледі.
	Кедендік тарифтердің түрлері:
* тауар қозғ-ң бағыты бойынша:
	:: импорттық
	:: экспорттық
	:: транзиттік
	Импорттық көп кездеседі.
* баж салығын орнату әдісі бойынша:
	:: агбалорлы
	:: спецификалық (арнайы)
	:: құрама
Адвалорлық баж салықтар  -  тауар бағасына байланысты Фалес мөлшерімен орнатылады.
Спецификалық (арнайы) баж салығы - өлшем бірлігінің абсолютті мағынасында орнатылады.
Құрама  -  2 әдіспен аралас.
* баж салықтарының іс-әрекет бағыты бойынша:
	:: преференциалды
	:: дискриминациялық
	Преференциалды  -  бір елде немесе қандай да бір тауарларға тиімді жағдай жасау мақсатында минималды деңгейден төмен қойылады.
	Дискреминациялық  -  қандай да бір ел немесе тауарға қарсы орнатылып оған тиімсіз жағд-ды орнатуға бағытталады.
	Тарифті саясатты қолдану тиімділігі туралы көптеген көзқарастар бар. Экономикалық саясаттың құрамы ретінде тарифті қолд-ң қарсыластары тарифке қарсы бірқатар дәлелдер келтірілген:
	1) тарифтер экономикалық өсуді тежейді
	2) тариф тұтыну-ға салықтық ауыртпалықты ұлғайтады
	3) импортталған тауарларға салынатын тариф жанама түрде елдің экспортына нұсқан келтіреді
	4) тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейін қысқарылуына әкеледі
	5) тарифтерді біржақты енгізу көп жағд-да <<сауда соғыстарына>> әкеледі. Ал тарифтерді жақтауға мынадай жағымды жақтарды келтіреді:
		1) тариф жас салаларды қорғайды
		2) тариф жергілікті өндірістің ынталандыру құралы
		3) тариф бюжеттік түсімдердің маңызды көзі
		4) тариф ұлттық қауіпсіздігі, елдің халықаралық беделін қорғайды.

	2. Тарифтік емес:
	1) белгілі бір отандық өнд-с салаларын қорғауға бағытталған импортты тікелей шектеу шаралары:
	- квоталар
	- лицензиялар
	- импорттық депозиттер
	- демпингке қарсы баж салықтары
	2) тікелей сыртқы сауданы шектеуге бағытталған бірақ сондай нәтижеге әкелетін әкімшілік шаралар:
	- кедендік құжаттарды дайындау
	- техникалық және санитарлық стандарттар мен нормалар
	- тауарларды орау мен таңбалауға қойылатын талаптар
	3) сыртқы саудаы шектеуге тікелей бағытталмаған, бірақ сол нәтижеге әкелетін басқадай шаралар:
	- халықаралық келісім шарт арқылы
	Тарифтік емес реттеу экономикалық опер-ға ұлттық нар-ты қорғауда қолд-ды. Қазіргі уақытта халықаралық мойындалған классификация бойынша тарифтік емес реттеудің нақты 800 түрінкөрсетеді. Оны кең тараған 8 түрін:
	:: тарифтік шаралар (импорттық кедендік тарифтер)
	:: паратарифтік шаралар (баж салықтары, кедендік жиындар, ішкі салықтар, импорттық тауарларды енгізу кезінде алын-н төлемдер)
	:: бағаларға бақылау жасау шаралары (демпингке қарсы импорттық ұйымдар)
	:: қаржылық шаралар
	:: валюталық операцияларды жүргізу ережелері
	:: автоматтық лицензиялау (тауарларды шеттен әкелу мен шетке шығаруға арналған құжаттар)
	:: мөлшерлік бақылау шаралары (квоталар)
	:: монополиялық шаралар
	:: техникалық шаралар (стандарттар, сапа нормасы, қауіпсіздік нормасы)
Тарифтік емес шаралар 2 үлкен топқа бөлінеді:	* экономикалық
							* әкімшілік

Экономикалық тарифтік емес реттеулер нарық механизмі арқылы жүзеге асады.Экспорттық және импорттық тауарларды қымбаттату арқылы. Баж салығының ерекше түрлері, әртүрлі алымдар, импорттық депозиттер, валюталық реттеу шаралары. Экономикалық тарифтік емес реттеу нарыққа қолд-н жағд-да соңғы сөз тұтынушыда болады. Ол шетелдік қымбат немесе отандық тауарды арзан бағамен сатып алу туралы шешімді қабл-ды.
Әкімшілік тарифтік емес реттеулер  -  нарықтық қат-ң басқа шетелдік тауар-ң әкелуін, отандық тауарлардың сыртқа шығарылуын шектейді. Эшварто, лицензиялау, квоталау арқылы экспортты шектеу, монополиялық шаралар әртүрлі қосымша кедендік шаралар мен процедуралар.
Мемлекет әкімшілік шараларды қолдау арқылы ішкі нарықтағы тауар құралдарын анықтайды. Сонымен қатар импорттық және отандық тауарлардың жетіспеушілігін қорғайды. Осы жағдайды тұтынушы өзіндік таңдау мүмкіндігімен анықталады
	4. Валюталық қатынастар ұлттық шаруа-ң қызметтерінің нәтижнсінен өзара қызмет ететін және әлемдік шаруашылықтары валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығын білдіреді. Валюталық қатыеастардың жағдайы ұлттық және әлемдік экономиканың дамуына, саясаи тұрақтылыққа , елдер арасындағы күштердің шекті қатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы экономикалық байланыстарда, оның ішінде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломатия мен коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен сауда бір-бірінен өзара байланысулы валюталық қатынастардың ұлттық және әлемдік шару-ғы орны ерекщелігін көрсетеді.
	Валюталық жүйе  -  ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекет аралық келісім шарттармен бекітілетін валют-қ қат-ды ұйымдастыру және реттеу формасын білдіреді. Валюталық жүйелер 3 түрге бөлінеді:
	1) ұлттық валюталық жүйе
	2) Дүние жүзілік валюталық жүйе
	3) аймақтық немесе мемлекетаралық валют-қ жүйе
	Ұлттық валюталық жүйе  -  халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын ұдайы өндіріс проц. қажетті валюталық ресурсты құрайтын және оны пайдалануға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді. Ұлттық валюта және елдің ақша жүйе-ң белгілер бір бөлігі. Оның ерекшеліктері:
* елдің құрамдас экономиканың және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланыстыты анықталады.
	Ұлттық валюта жүйе дүние жүзілік валюта жүйемен тығыз байланысты. Дүние жүзілік валюталық жүйе XIX ғ. оратсына таман құрылған. Дүние жүзілік валюта жүйе бұл халық-қ несие-қаржы институттарымен валюталық құрал-ң қызмет етуін қамтамасыз ететін х-қ келісім шарттарымен мемлекетаралық құқықтық нормалар кешенін қамтиды. Дүние жүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты мен тұрақтылығы Дүние жүзілік шару-ң құрылымдық қағидаларына сәйкес келуі дәрежесіне және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып келеді. Дүние жүзілік валюта жүйемен ұлттық в. жүйе арасындағы тығыз бай-с сыртқы экономикалық қызмет көрсететін ұлттық банктер арқылы жүзеге асырылады.
	Аймақтық валюталық жүйе - өнеркәсібі дамыған елдердегі әлемдік валюталық жүйе төңірегінде құрылады. Мысалы, Европалық валюталық жүйе . Бұл Европалық қоғамдастыққа мүше елдердің валюта аумағында ұйымдастырылуы және экономикалық форм-ға қат-ды білдіреді.

Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің негізгі элементтері.
                                       
Ұлттық валюталық жүйе
Дүниежүзілік валюталық жүйе

1) Ұлттық валюта
2) Ұлттық валютаны алмастыруы шарты
3) Ұлттық валюта паритет
4) Ұлттық валюта бағалы режимі
5) Валюталық шектеудің, бақылаудың болуы немесе болмауы
6) Елдің халықаралық валюталық өтімділігін ұлттық реттеу
7) Халықаралық несиелік айналыс құралдарын пайдалануды регламенттеу
1) Резервтік валюталар, халықтық есептеу валюталық бірліктері
2) Валюталардың өзара алмастыру шарты
3) Валюталық паратеттерінің ортақ режимі
4) Валюталық бағамдар режимінің шектеуі
5) Валюталық шектеуді мемлекеттікаралық реттеу
6) Халықаралық валюталық өтімділікті мемлекетаралық реттеу
7) Халықаралық несиелік айналыс құралдарды пайд-ң ережелерініңбіртұтастығы
8) Елдің халықаралық есеп айырусыларын регламенттеу
9) Ұлттық валюталық нарық пен алтын валюталық нарығы режимі
10) Елдің валюталық қатынастарын басқаратын және реттейтін ұлттық ұйымдары
8) Халықаралық есеп айырысудың негізгі форм-ң біртұтастығы
9) Дүние жүзілік валюталық нарықтар мен алтын нарық-ң режимі
10) Мемлекетаралық валюталық реттеуді жүзеге асыратын халықаралық ұйымдар 
	
	Валюталық паритет  -  валюталық бағамның негізгі б.т-н заңды тәртіпте белгіленетін 2 валюта арасындағы шекті қатынас.



15. Дәріс. Аймақтардың әлеуметтік -экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
Дәріс мазмұны

	1) Аймақтық саясат туралы түсінік, оның жіктеруі
	2) Мемлекеттің аймақтық саясаты, оның мақсаттары және принциптері
	3) Аймақтық саясаттың бағыттары мен жетістіктері

1. Аймақтық (әлеуметтік-экономикалық) жергілікті мемлекеттік басқару елдегі саясаттық, экономикалық әлеуметтік және экологиялық дамудың бас-н қызметі саласы болып табылады. Мұның бәрі мемлекет және аймақ арасындағы қарым-қатынасты көрсетеді. Сонымен қатар аймақ арас-ғы қатынасты білдіреді. Әлеуметтік экономикалық қатынастар жүйесі біріккен әртүрлі аймақтар өз ішінде аймақтыцқ саясаттың көптеген бағыттарын анықтайды. Соның ішіндегі ең бастылары:
	- Экономикалық саясат  -  аймақтық экономикалық тепе-теңдігін жұмсартуға бағытталған.
	- Әлеуметтік саясат  -  бұл өмірдегі аймақтық дифференцияцияны жақсартуға бағытталған. 		   Сонымен қатар әлеум-к ортадағы жалпы қоғамдық сапаны жақсартуға бағытталады.
	- Демографиялық саясат  -  мемлекет тарапынан жаратылыс және механикалық қоз-ғы халық 	   	 	   тығыздығын қалып-ға бағытталған.
	- Экистикалық саясат  -  бұл өндірісті оптимал түрде тарату арқылы белгіленген бір айдағы аумақтық ресурстарды пайдалану сапасын көтеруге бағытталған. Сонымен бірге коммуникацияны және жергілікті табиғи экономикалық архитектуралық құрылыс және инженерлік-техникалық факторларды тарату арқылы бақыланады.
	- Экологиялық  саясат  -  аймақтағы экол-қ мәселелерді жақсарту арқылы бағытталады.
	- Ғылыми-техникалық саясат  -  бұл ғылыми орталықта және өндіріс күшін өндіру кадрларды аймақта жылжыту арқылы олардың арасындағы қатынастарды қалыптастырады.
	Негізінен аймақтық саясаттың ең негізгі ядросы болып аймақтағы дамудың экономикалық мақсатын жүзеге асыру табылады. Өйткені әлеуметтік соц-қ шарттар, яғни жүзеге асыру үшін керекті мех-р қаржылық ресурстардың көлемі және қаржылық экономикасына әдістерін пайдалануымен өте тығыз байланысты. Аймақтық саясаттың жіктелуі:
	1. Арнайы белгіленген аймақтық-әлеум-к экономикалық жүйеге бағынуы: әлеуметтік, экономикалық, демогр-қ , ғылыми-техникалық , экистикалық 
	2. а) Қолданудың мақсаты аймақтағы әлеум-к-экономикалық дамуының сатыларын тегістеу
	    б) Аймақтағы ресурстарды оптималды түрде қолдану.
	3. Өндірудің механизмі:
		- автоматты түрде (көрсет-ң саны бойынша тарату)
		- проблемалық (арнайы бағд-ма бойынша тарату)
		- мақсатты (арнайы аймақ бойынша тарату)
	4. Өндіру формасы:  * қаржылық
				* әкімшілік
				* инфрақұрылым
	5. Адресаттары: фирмалар, азаматтар, салалар, үкіметтің аймақтық органдары.
Мсмлскеттің аймақтық саясатын қалыптастыру
Мемлекеттік әлеумсттік-экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі бүгінгі күні ғылыми зерттсулсрдің ең әлсіз зсрттслінген объскті болып табылады. Оның нсгізгі себептсрі:
 а) халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы шешудің қағидалары мен өдістерінен бас тарту;
 ә) ондіргіш күштсрді тиімді орналастыру жөніндсгі зерттсулсрді азайту 
 б) шаруашылық пен әлсумсттік үрдістсрді басқарудағы орталық жоне жсргілікті басқару органдардың функдионалды міндсттсмслсрді өзара бөлісудсгі ретсіздік. Бірақ аталған мәселелерді шешугә әлі де қажстті көңіл бөлінбейді.
1995 жыддың ақпан айының басында "1995 жылға Қазақстан Рсспубликасының әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрссткіштсрі" рссми түрдс қабылдаңды. Ал 1999 жылдың наурыз айының басында Экономика министрлігі 1999 - 2005 жж., жәнс скі ксзсңге бөлінген: 1999 - 2000 жонс 2001 - 2005 жж., орта мерзімдік жоспарын қалыптастыру жөніндегі құжаттар пакетін дайындады және министрліктсргс, ведомстволарга, облыстық әкімшіліктерге жіберді. Сондағы сілтсмс көптеген айқын түзстпслер мсн қателіктері бар Қазақстан Республикасыиың Үкімстімсн бскітілгсн (1996 ж. мамырдың 14 күні шыққан №596) "Қазақстан Республихасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын құрастыру мен іске асыру Тізіміне" болды. Сол қателіктерді байқау үшін бір ғана фактті келтірудің өзі жеткілікті: "Тізімде" саясат бұл "тетік", тстік бүл "қүрал", қүрал бүл "иңдикатор", ин-дикатор бұл "корссткіш" жәнс т.б. дсп бскітілгсн. 
Егсрде 1999 - 2005 жж. орта мсрзімдік жоспарды осындай"әдістемелік" негізде құрастыратын болсақ, онда оныңіскс асуын бақылау мүмкін смес, яғни экономиканымсмлскеттік басқару органдарының ісін бағалау мүмкінсмсс. Тагы да бір айта кететін жайт - "Тізімде" (15-п.)"Облыстар мен Алматы қаласының олсуметтік- экономикалық дамуының индикативтік жоспарлары облыстар және Алматы қаласының әкімдері, озінің есебімен қаржыландырылатын бөлімін дербес әзірлсйді және атқарыпуын қамтамасыз етеді, ал жалпы үлттық мәсслслергс қатысты жәнс мсмлсксттік орталықтандырылған қаражаттар ссебімен қаржыландырылатын бөліктс Қазақстан Республикасының өлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарында анықталған индикаторлар және ресурстар қабылданады". Бірақ та қаржыландыру мәселелері жөніндегі жоғарыда аталган құжаттар пакстіндсгі негізгі көрсеткіштср тізімінде аймақтарды дамытуды қаржыландыру көрсеткіштері жоқ. Мұндай корсеткіштер "Аймақтық даму корсеткіштері деп аталатын" 9-тарауда да жоқ.Мұның бәрі бүгінгі күні слді дамытудың орта мерзімдік,жылдық (ағымдағы) жоне де үзақ мерзімдік әлеуметтік-эхономикалық жосларларды озірлеудің ғылыми-әдістемелік нсгізінің өлсіздігін долслдейді. Ал бұл, оз орнында, мсмлекеттік аймақтық саясаты қалыптастыруғаксдсргі жасайды.	
1996 жылы 9 қаңтарда Үқімет қаулысымен "Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының тұжырымдамасы" мақұлданды. Оның ңсгізін салық жөне бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы жоне аймақтардың мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Сонда мүнда, бір объектіге деген екі жақты козқарас түсініспеушілікке, шатаққа өкелетіні ескерілмегсн, өйткені бір аймақ жеткілікті, мамандырылган, бірақ та бюджет жағынан елсіз болуы мүмкін. Яғни, бсрілгсн аймақ бюджсттік қаржыландыру жагынан басьщқылардың қүрамына кіреді, ойткені оның дамуы ма-мандандырылу дсңгсиінсн басыңқы бола алмайды. Бізге алдагы мсрзімде аймақтардың басыңқылыгын анықтау бірыңгай гылыми негізге негізделетін аймақтарьша де-ген ксшснді козқарас дүрыс деп корінеді.
Бсрілгсн Түжырымдаманың "бастапқы алғышарттарында" "аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму дсңгсйі бойынша саралануы терсңдей түсуде. Халықтың түрмысының дсңгсйі мен сапасы бойынша аймақтардың арасындағы айырмашылық өсіп келсді", шағын және орташа қалалары мен жскелсген ауыл шаруашылыгы аудандарьгның проблсмалары шиеленісіп келсді деп жазылган. Және де осының негізіндс аймақтар мәселелсрінің күрделсне түсуі іскс асырылатын аймақтық саясаттың ксмшіліктсрімсн байланысты дегсн қорытындыға кслуге болады. Онда, қисынга байланысты, қазіргі аймақтық саясатта осындай кемшіліктсрді жою мүдделері болуы тиіс. Бірақ Тұжырымдамада саясаттың мәнін анықтағанда еклін "мемлекеттің стратсгиялық мақсаттарына жсту үшін тіршілік өрсксті мен игаруашылық жүргізудің аймақтық факторларын  пайдалануга" қойылады. Егер дс аймақтық факторлар тек жалпы мемлексттік мақсаттарға жетуге ғана пайдаланатын болса, онда аймақтық саясаттың аймаққа дсген пайдасы қан-дай? Бұл саясаттық бағытталудың мәнісін дұрыс анықтау мсн түсінуге тәуелді екснін дәлелдейді.
Аталғанды аймақтық саясатқа қолданатын болсақ, ол қалалық жонс ауылдық жерлсрде түратын халықтың табыстары, жүмыс бастылығы, өмір сүру деңгсйі жәнс облыстардың (аудандардың, қалалардың) әлеумсттік-экономикалық даму деңгсйіндс айқын шиеленісуге әкелмеуіне байланысты жалпы мемлсксттік шешімдерді қабылдау мен іске асудың жалпы мақсатнаманы ғылыми нсгіздеуде. Аймақтық саясаттың мәнін дәл осындай түсінуі оны қалыптастырудың негізін анықтайды. Оларға қысқаша біз төмснірск тоқталамыз.
Біріншіден, мемлсксттің аймақтық саясаттын қалыптастыруда түрлі аудандар хадқының өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделсрінің іргелі (тия-пақты) маңызы бар. Осы мүдделер қазіргі жағдайда бірінілі орында түр, өйткені тұрғындар тыгыздығы (адам/км2), қалалық жоне ауылдық түрғындардың арақатынасы, олардың кірістің бір жанға шаққанда деңгейі, тұтыну багаларының индексі>> жүмыссыздардың саны мсн жүмыссыздық деңгейі, индустриалды әлуеті деңгейі жәнс т.б. корссткіштерге байланысты Қазақстанның аумақтық-әкімшілік аудандары бір-бірінен тым озгеше. Сонда, жүмыссыздар саны бойынша рсспублика облыстардың үлес салмағы І,8%-дан (Қарағанды облысы) 20,3%-ға дейін (Оңтүстік Қазақстан облысы) ауытқиды, ал облыстар арасында халықтар кірісінің бір жанға шаққанда максималды деңгсйі минималды деңгсйінен 4 ссе үлксн. Сонымен қатар халықтың 60%-ға жуығы бүгін ксдсйлік шетінеи тыс өмір сүреді. Халық тығыздығының орта рсспубликалық деңгейінде (шаршы км-^ге 5,8 адам) бұл корсеткіш 17 адамнан (Оңтүстік Қазақ-стап облысы) 2 адамға (Маңғыстау облысы) дейін ауытқитын облыстар да бар. Қазіргі кезде онеркосіп өнімінің 40%-ына жуығы үш облыстың, үлесіне келеді (Қарағанды, Атырау және Павлодар облыстары).
Жоғарыда айтқанды ескере отырып, басқадай факторларды ссепке алмасақ та, аймақтық саясат "көлдснсң" сипатындағы шешімін қажет ететін халықтың өмір сүру деңгейінің мәсслелі сұрақтарын объективті түрдс айналып өтіп кете алмайды.
Екіншіден, аймақтық саясатты қалыптастырудың маңызды негіздердің бірі елдің ондіргіш күштерді дамыту мен орналастыруды тиімділеудің объективті қажеттілігі құрайды, Жоғарыда аталган "Тұжырымдамада" аймақтық саясаттың осы факторы оньгң іске асыру құральі ретіндс қарастырылады, онымең скі түрғыдан кслісугс қиын: 
а) өндіргіш күштерді тиімді орналастыру аймақтық саясатты жүргізбсс бүрын айқындалуы қажст; 
ә) өндіргіш күштсрдің бір жағынан "дамуға" (сапалы өсім) скінші "орналастыруға" оссрін тигізстін факторлар сипатының өзгешслігі соңғыларды құрал ретінде қарастырмай, аймақтық саясаттың объектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік бсрсді. Оның іскс асуы снді аймақтар ондіргіш күштсрдің сапалы осімін қамтамасыз сту қажсттілігін ссспке алуы тиіс дсп айту жон. Өйтксні олар өнімділік сңбсктің деңгсйінен, қор қамтамасыз сту дсңгсйінсн тікслсй тәуслділігінің тсң шарттарын "айыруға" мүмкіндік бсрсді. Бірақ оның қамтамасыз етілуі, бсрілген жағдайда, рсспубликаның өндіргіш күштсрінің аймақтарда әр түрлі болуы жәнс өндірістік-экономикальтқ қатынастар жүйссіндс институционалдық өзгсрістермсн қиындатылган.
Өндіргіш күштсрдің сапалы осімі моселесіи қарастырғаида ғылыми техникалық әлусті мен әкімшілік-аумақтық таксондардың техногендік ерекшелігін айтып кету жөн. Сонда, мьтсалы, Қазақстанның орталық жәнс оңтүстік аймақтарының ғылыми жоне ғылыми- техникалық әлуеті деңгейі тым жоғары, жонс оны солтүстік-шығыс жәнс батыс аймақтардың үйлсс корссткіштерімен салыстыруға болмайды. Бүл соңғыларда өндіргіш күштсрдің тсз арадағы сапалы өсімін ынталандыруды қажст еткснін корсстсді.
Және дс, үшіншіден, мемлекеттің аймақтық-экономикалық саясатын қалыптастырудың анықтаушы факторы рстіндс республикадагы тоқырап қалган ауыл шаруашыльггы аудандарын, шағын және орташа қалаларын айтуга болады. Олардың тоқырап қалу ссбсбі кобінссе субъсктивті факторларга байланысты. Әсірссс, осындай коптсген қалалар мсн аудандардың пайда болуына себсп болган негізгі фактор - ол үкімст жүргізген "жедсл жскешелендіру" саясаты. Осы саясат нсгізінде іскс асудың экономикалық және, әсірссс, әлеуметтік зардаптарьшың ғьтлыми болжамын ескермей жүргізілгсн сді.
Қарастырылып отырған таксондар жағдайларының нашарлануына қалалар құрастыратын жскешслендірілгеп косіпорындардан, жергілікті бюджетке ауыр "жүк" ретіндс больгп қалган, өлеуметтік сектор "кесіп тасталды". Ал оның кіріс болімі төлемсіздіктен жене кәсіпорындардың түрлі себептермсн тоқтап қалуына байланысты коптсген жағдайларда орындалмаған.
Осындай жағдайларда қазіргі мемлекетгің аймақтықсаясаты, тиісті қалалар мен аудандардың (яғни олардъщқатарыгга облыстар да кірсді) тоқырап қалу қалпынаншығуын ескермесе, онда оны толықтай негізделген депайту мүмкін емес. Мұнда біз аймақтық, саясаттың текқалыптасу негіздерін қарастырдық. Оның тожірибелікіскс асуы негізгі қағидалар мен механизмдерді, басыңқылығынның ғылыми және алдын ала анықтамалығын талап етеді.	
 
	2. Аймақтық саясат  -  бұл жалпы мемлекеттік саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады және елдің әлеум. экономикалық дамуында стратегиялық мақсаттармен міндеттерді шешуге өз көңілін бөледі. Сонымен қатар ол өзінің бағытын шаруа-қ және өмірлік қызметтердің шекаралық фак-н тиімді пайдалануда төледі. ҚР-ғы аймақтық саясаттың негізгі мақсаттары:
	:: Тұрғындардың өмірлік деңгейін біршама теңестіреді. 
	:: Әрбір аймақ ресурстық өндірістік потенциалды тиімді пайд-у
	:: Еңбек күшін рационалды шекаралық негізгі бөлу және өзінөзі басқару принц-қ  дамуын қалыптастыру.
	Аймақтық саясаттың мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді саты бойынша қажет.
	1) Аймақтық - өз бетінше шар-қ қарым-қатынас жүрг-н құқықтық, саяси, экономикалық, экологиялық мінездерінің комплексін құрастыру.
	2) мемлекеттің макроэкономикалық саясат жағдайындағы шекаралық жетістіктерді анықтау.
	3) экономикалық белсенділікті мем-н қамтамасыз етілетін арнайы аймақтарда мемлекет тарапынан көмек.
	4) аймақтық және жалпы республикалық нарықтық тауарларды еңбек пен капиталдың институтционалды және нарықтық инфрақұрылымдық қалыптасуы мен дамуы.
	5) әлеуметтік экономикалық дамуды тездету кіші және орта шаруа-ты қолдау арқылы экономикалық дағдарыстан шығару.
	6) артта қалған ауыл мен кіші ауданның қайта дамуына жағдай жасау арқылы материалдық көмек көрсету.
	7) өндірістің шекарлық ұйымдардың жүзеге асыру экономикалық құрылымның кеңестік рационалдылығын қалыптастыру.
	8) тұрғындардың өмірінің деңгейінен сапасы аймақ бойынша теңестіру. Экономикалық және әлеуметтік салада, әсіресе, нашар дамыған аймақтарда болатын дағдарысты жою.
	9) өндірістік кешеннің ресурстық байланыстылығын қамтамасыз ету. Шекараның экономикалық-экологиялық , ғылыми-техникалық , табиғи ресурстарды қайта қалпына келтіру.
	Аймақтық саясаттың тәжірбиесімен жүзеге асуы келесі негізгі принциптер бойынша негізделеді:
	1) Мемлекеттің және оның жеке аймақтарының қызығушылығын рационалды түрде біріктіреді.
	2) Аймақтық іс-әрекетін сыртқы саясат пен мемлекеттің сыртқы экономикалық әрекетіндегі негізгі прирнциптермен байланысты.
	3) Шекараның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы негізгі міндеттерді шешетін аймақтық- экономикалық теңдестігі.
	4) Аймақтық тұрғындарын әлеуметтік нормативтермен кепілдікпен қамтамасыз ету.
	5) Тұрғындар өмірінің деңгейі мен сапасына, минералды шикізатты жем-су және басқа да ресурстарды тиімді пайд-на өсімдік және жануар әлеміне дамуына аймақтық органдар жауапкершілікті арттырады.
	Аймақтарға мемлекеттік көмекті көрсетудің келесі жалпы принциптерге негізделген:
* Тағайындалу бойынша. Соның ішінде жалпы (субсидиялар, дотациялар, арнайы субвенциялар)
* Қайнар көзінің сипаты бойынша. Соның ішінде арнайы бек-н қайнар көзі. Белгілі бір салықтық түсуі. Жоғарғы туралы бюджеттің құралдары (белгілі бір ақша сомасы)
* Трансферттің сомасын анықтайтын факторлар бойынша:
		а) аймақтық шығындардан тәуелсіз (дотациялар)
		б) аймақтық шығындардан тәуелді (субвенциялар)
-	Аймақтық бөлу механизмі бойынша:    
		а) сыртқы көрсеткіштер бойынша
		б) заңмен бекітілген шығындар бөлігі
		в) аймақтың нақты қаржыларының есебінен есептеу тізімі
-	Мемлекеттің аймақтық дифференциацияны мөлшерлік критерийлері бойынша:
		а) белгілі-бір салық мөлшерлемелері жоғарғы шегі бойынша 
		б) нақты салық мөлшерлемесінің түсімдері мөлшері бойынша.

	3. Аймақтық саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне байланысты. Оның келесідей негізгі бағыттарын бөліп көрсетуге болады:
	1) өндірісті қолдау және өнім шығаруының өсуі
	2) экол-қ бақылауында күшейту арқылы экономикалық перспкетивалық бірте-бірте біріктіру
	3) жаңа ұйымдастырушылық ққұрылымын қалыптастыру
	4) жергілікті кәсіпкерліктің дамуын қолдану 
	5) инвестицияны өзәне тарту үшін қолайлы жағдайларды жасау.
	6) аймақтық қаржылық ресурстарын қалыптастыру.
	Республикалық  - аймақтық жетістіктерді анықтау үшін ең бастысы жалпы қабылданған тетіктер қолданылады. Соған сәйкес жаңа салықтық және бюджеттік саясаттың қалыптасуының позициясында аймақтарды бөлуге болады.
	Бірінші топқа әрбір жаңа басына санағандғы адамның кірісі орта республикалық кіріс деңгейінен асатын аймақтар жатады.(Ақмола, Ақтөбе, ШҚО, Қарағанды, Маңғыстау, Алматы).
	Екінші топқа орташа республикалық кірістің деңгейіне жақын аймақтар (Атырау, Жезқазған, СҚО).     
	Үшінші топқа жан басына шаққандағы кіріс ең төменгі болып саналатын аймақтар жатады (Алматы обл., Жамбыл, Қызылорда, Оңт.ҚО).
	Нарықтық үдерістерді жүзеге асыру кезінде ішкі аймақтық жетістіктері мен түрлерін бөліп қарастыру мақсатында аймақтық төрт табын атап көрсетуге болады.
* топ. Ғылыми-өндірістік потенциалдық интенсивті түрде дамуын жүзеге асыратын көп мөлшерде минералды ресурстар қоры бар аймақтар жатады. Бұл топ ресурстардың экономикалық әлемдік шаруашылық нарыққа шығуына жағдай жасайды. Бұл топтың кемшілігі ауыл жерлерінің экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан артта қалуы, сонымен қатар экономикалық жағдайдың нашарлығы.
* топ. Ғылыми өндірісті потенциалды жоғарғы аймақтар жатады:ауыр өнеркәсіп саласы жоғарғы қарқынды дамыған. Сонымен қатар бұл топтың ғылыми техникалық , өндірістік құрылым үшін экономикалық жағдай бар деуге болады.
* топ. Агро-өнеркәсіптік кешеннің комплексі бар аймақтар жатады. Яғни бұл топ елдің сатушылық қорын қалыптастыруының негізгі бастамасы болып табылады.
топ. Депрессивті аймақтар жатады. Бұл топ экономикалық жетістіктерінің мүмкіншіліктерін шектейтін экстрималды климаттың әлеуметтік экономикалық жағдайлары нашар аймақтар болып табылады. Яғни бұл топқа экономикалық кризисі бар ауданда өте көп болады. 
*   Мұндай аймақтарда шаруашылық байланыс нашар дамыған және әлеуметтік-экономикалық жағдай өте төменгі деңгейге жақын деуге болады.

СӨЖ: Аймақтық инновациялар. Инновациялық жобалардың дамуы және жағымды жағдайлар қалыптастырудағы шаралар.
СӨЖ: Өнеркәсіп саясатының аймақтық мәселелері














2.2.Тақырып бойынша қолданылатын әдебиеттер тізімі
                                        
Тақырыптар
                                Әдебиет
ЭМР теориялық аспектілері
1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж

ЭМР-ге әдістемесінің түсінігі және оның негізгі элементтері
1.Шеденов У.К.Экономикалық ілімдер тарихы
2.                 Әлемдік экономика
3. Әубәкіров Я.Ә., Нәрібаев К.Н., Есқалиев М. Экономикалық теория негіздері.-Алматы:Санат,1998
4..Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б., Жақыпова Ф.Н., Табеев Т.П. Экономикалық теория. Оқу құралы.  - Алматы:Қазақ университеті, 1998
5. Әпсәләмов Н.Ә., Исабеков Қ., Сұлтанов Ө.С.Экономикалық теория негіздері Оқу құралы.-Алматы:Ғылым,1999ж.

Мемлекеттік реттеу нысандарының жалпы сипаттамасы
1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж

Болжау және жоспарлау мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері ретінде

Экономиканы реттеудің қаржы-бюджеттік әдістері
1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж

Экономиканы ақша-несиелік реттеудің негізгі механизмдері
1. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие.-Алматы:Қазақ университеті,2000
2. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер.Оқулық.-Алматы:Экономика,2001 
3. ҚР-ғы банктер және банк ұйымдары. Негізгі заң актлері.-А.:ЮРИСТ,2000ж
4.Мамыров Н.Қ. Тлеужанова   Макроэкономика
Экономикалық өсудің негізгі факторлары мен оны қамтамасыз етудегі мемлекеттік шаралар.
1.ҚР-ның Салық Кодексі
2..ҚР-ның Бюджеттік Кодексі
3.Сейдахмеова Ф.С. Налоги в Казахстане-а.: ЛЭМ,2002ж
4.Мамыров Н.Қ. Тлеужанова   Макроэкономика
5.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 

Ғылыми- техникалық прогрестің бағыттары мен оларды жеделдетудегі мемлекеттің рөлі.
1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
ҚР-ның Бәсеке және монополиялық қызметті шектеу туралы заңы 9маусым 1998 ж
2.Табиғи монополия субъекілерін монополияға қарсы реттеу. Магистраль, 2003 ж №7
3.Джумабаев Е. А., Есенбаев Л.Е. Азаматтық экспертиза енгізу арқылы монополияға қарсы Агенттіктің қабылдайтын шешімдерінің сапасын арттыру. Алматы 2002ж
4. ҚР-ның заңсыз бәсеке туралы заңы 15 желтоқсан 2000 жыл

Мемлекеттің құрылымдық, өнеркәсіптік және инвестициялық саясаттарын қалыптастыру мен жүзеге асыру механизмдері

1.Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения-М.: Финансы и статистика,2000 ж.2\
2. Семенова К.А. Международные валютные и финансовые отношения  - М. ТЕИС, 1999 ж
3.ҚР-ның Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы заңы 13 маусым 2005 жыл
 4. Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар.Оқу құралы.-Алматы: Экономика,1998

Аграрлық сфераны мемлекеттік реттеу
1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж
 5. ҚР-ның инвестициялар туралы заңы 8 қаңтар 2003 ж
Монополияға қарсы реттеу және бәсекелестік ортаны қалыптастыру
1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж
 
Жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеу және халықты әлеуметтік қорғау
1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж
 5. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы.Оқу құралы.-Алматы:Қазақ университеті,1999

Экологиялық реттеу бойынша мемлекеттік іс-шаралар жүйесі
 1.Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения-М.: Финансы и статистика,2000 ж.2\
2. Семенова К.А. Международные валютные и финансовые отношения  - М. ТЕИС, 1999 ж
3.ҚР-ның Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы заңы 13 маусым 2005 жыл
 4. Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар.Оқу құралы.-Алматы: Экономика,1998
 5. Мадиярова Д.М. Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік.Оқу құралы.-Алматы:Экономика,1999  

Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу 
1. Абдишева З.В. Основы эколого-экномического развития-Оқу құралы-Семей,1999 ж
 2. . Сейдахметов А.Б. Агробизнестің экономикалық негіздері.-Алматы:Экономика,2001

Аймақтардың әлеуметтік -экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж
 5. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы.Оқу құралы.-Алматы:Қазақ университеті,1999




3. САРАМАНДЫҚ САБАҚТАР

Сарамандық сабақ құрылымы:



Тақырып 1. ЭМР түсінігі, міндеттері, мақсаттары мен қажеттіліктері

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мазмұны.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзгеру тенденциялары
3. ҚР жағдайында мемлекеттік реттеу субъектісінің құрылымы мен ерекшеліктері.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.ЭМР қажеттілігі неден көрінеді?
2.ЭМР объектісі мен мақсаттары қандай?
3.ЭМР қандай құралдарын білесіз?
4.Экономиканы нарықтық және мемлекетік реттеуді үйлестіру қалай жүргізіледі?
5.Ұлттық ЭМР мемлекеттік органдарының міндеттері.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары.  
1.Экономикаға мемлекеттің әсерінің өзгеру тенденциясы қандай
2.Экономикадағы мемлекеттің рольіне жаңа ехнологиялардың әері қандай
3.Мемлекеттің экономикалық ролі туралы ғылымның негізгі бағыттары және олардың сипаттамасы

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 2. ЭМР-ге көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы.

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мазмұны.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзгеру тенденциялары
3. ҚР жағдайында мемлекеттік реттеу субъектісінің құрылымы мен ерекшеліктері.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Экономикалық саясатты дайындау және жүзеге асыру кезінде классиктер, кейнсиандықтар, неоклассиктерден не алуға болады?
2. ЭМР классикалық және кейнсиандық үлгілерінің айырмашылығы қандай?
3.ЭМР институтциональді-әлеуметтік үлгісінің ерекшелігі неде?
4.Монетаристік теорияны қолдайтын үкіметтің реттеуінің басты объектісі қандай?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1. Экономиканы циклге қарсы (конъюнктуралық) реттеу
2.Қазіргі заманғы экономикалық мектептердің мемлекеттің экономикалық қызметі туралы көзқарасы
 
Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 3. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің қызметтері

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 4. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің қызметтері

Сарамандық сабақ сұрақтары
 1.ЭМР қажеттілігі
2. ЭМР әдістерінің эволюциясы
3. Мемлекеттің экономикалық қызметтері.
4.20 ғ.90ж қазақстан экономикасын реттеудің бағдарламалары.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1. Мемлекет қандай себептерге байланысты табыстар мен байлықы қайта бөлуге қатысады?
2.Неліктен экономикалық өсу макроэкономикалық саясаттың бірі болып саналады?
3.Елдің азаматтары ЭМР тиімділігін қалай бағалайды?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Экономикаға мемлекеттің әсерінің құралы ретінде моральдық сенімділіктің тиімділігі қандай шаралармен анықталады.
2.Нарықтық процесссерге мемлекетің араласуының шегі қандай.
3.ЭМР әдістерінің қайсысын Қазақстан экономикасына қолданған оңтайлы 

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 5. ЭМР-дің әдістері

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Экономиканы реттеудің әкімшілік шараларының жүйесі.
2. ЭМР экономикалық әдістері.
3. ЭМР әдістерінің артықшылығы мен кемшілігі 

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1.Заң шығару неліктен макроэкономиканың даму факторы болып саналады?
2. Экономиканың қай саласында әкімшілік әдістер барынша тиімді?
3.Неліктен реттеудің жанама әдістері нарықтық экономикамен тығыз байланысты?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Неліктен 20 ғ. аяғында көптеген елдердің үкіметтері ЭМР экономикалық ілімдердің әртүрлі бағыттарын біріктіріп пайдаланды.
2.ЭМР әдістерінің ауысып отыруы қандай жағдайға байланысты.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 6  Экономиканы ақша-несиелік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Экономикдағы ақша сұранымы мен ұсынымына Ұлттық Банктің әсер ету механизмі мен құралдары.
2. Коммерциялық банктердің қызметін реттеу.
3.Валюта курсын реттеу әдістері.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1.Артық резервтер банктердің ақша жасау қабілеттілігіне қалай әсер етеді?
2.Ұлттық банктің нарықтық экономикалық жүйедегі  рольі неден көрінеді?
3.ҰБ реттеуші рольінің даму факторлары қандай?
4.Есептік ставканың сапасының артықшылығы мен кемшілігі қандай?
5.Неліктен коммерциялық банктер экономикалық кризис жағдайында қысқамерзімді несие береді?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Мемлекет пен ҰБ әрекеттерінің жанама және тура әсеріне салыстырмалы талдау жасаңыз.
2. Неліктен коммерциялық банктер пассивтік операцияларды кеңейтіп, әртүрлі банктік салымдарды ұлғайтуға тырысады.
3. ҰБ пен коммерциялық банктердің өзара қатынасы.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 7. Мемлекеттің бюджеттік-салықтық саясаты

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Бюджет және оның экономиканы реттеудегі рольі.
2. Экономикалық өсуге мемлекеттік шығындардың әсері және экономикадағы құрылымдық өзгерістер.
3. Даму бюджеті. Бюджет жүйесінің деңгейлері
4.Елдің салық жүйесінің мазмұны.
5. Салық жүйесінің экономикаға әсерінің құралдары.
6. ҚР салық жүйесін реформалаудың перспективалары.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1Қандай салықтар бюджет табыстарының мөлшеріне максимальді әсер етеді?
2.Мемлекеттік бюджетті дайындап, атқарумен қандай ұйымдар айналысады?
3.Бюджет тапшылығының қай түрі үкіметтің фискалді саясатына тікелей байланысты?
4.Қандай аймақтық және жергілікті салықтарды білесіз?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Мемлекеттік қарызды басқарудың мәні
2.ҚР-ның экономикасына қандай бюджет концепциясын пайдаланған тиімді.
3. Неліктен салықтық табыстар бюджет қаржыларын жинаудың басымды бағыты болып саналады.
4.Қазіргі заманғы ҚР-ның салық жүйесі
5.Мемлекеттік бюджеттің экономиканың тұрақты өсуіне ықпалы.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 8. Монополияға қарсы реттеу және бәсекелестік ортаны қалыптастыру

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Мемлекеттің монополияға қарсы саясатының мазмұны мен түрлері.
2.Тауар нарықтарын монополияландырудың негізгі әдістері және оны жою.
3.ҚР-ғы монополияға қарсы іс-әрекет.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1. Монополияға қарсы саясаттың дамуының заңдылықтары?
2.Неліктен көптеген елдердің үкіметі бәсекелестікті қорғайды?
3.Кәсіпкерлер арасындағы бағалық келісімдерді неліктен шектейді?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Трансұлттық мұнай корпорацияларының қызметін БҰҰ бақылай ма?
2.Қандай әдістер мен тетіктер көмегімен мемлекет өзінің монополияға қарсы саясатын жүргізеді.
3.ҚР-ғы табиғи монополиялар және оның қызметін реттеу

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 9. Валюталық саясатты мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Валюта саясатының түрлері мен формалары.
2.ҚР валюталық реттеу
3.Дамыған елдердегі валюталық саясатың ерекшеліктері


Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 10. Әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Әлеуметтік саясат және оның басымдықтары.
2.Тұрғындардың табыстары мен шығындарын реттеу.
3.ҚР әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу реформаларының негізгі бағыттары.
4.Тұрғындардың әлеуметтік қорғалмаған топтарының жұмыспен қамтылуына ықпал ету

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1.Кедейшілік деңгейі қалай анықталады?
2.Әлеуметік теңдік пен экономикалық тиімділікті қалай үйлестіруге болады?
3.Әлеуметтік саясаты жүзеге асырумен қандай орган айналысады?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Үкімет бағдарламаларындағы әлеуметтік саясаттың мақсаттары.
2.ҚР-ғы табыстардың бөлінуіндегі мемлекетітң ролі

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



. Тақырып 11. Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Инвестиция түсінігі, ұлғаймалы ұдайы өндірістегі оның орны мен рольі.
2.Экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігінынталандыру механизмі.
3.Бюджеттік инвестициялық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру жолдары.
4. Капиталдың экспортты және импортты мемлекеттік реттеу.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Шетелдік инвестициясы бар кәсіпорындарға мемлекеттік қолдаудың стратегиясы ( нақты мысалмен)

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 12. Табиғатты пайдалануды мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
* ҚР аймақтық экономикалық дамуының табиғи-ресурстық факторлары.
* Аймақтың әлеуметтік-экономикалық кешенінің дамуындағы табиғи ресурстардың рольі.
* Экологиялық саладағы ҚР ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін басымды бағыттары
* Қазіргі кезеңде ҚР және оның жекелеген аймақтарында экологиялық жағдайды бағалау.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 13. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Фирмалардың кеңістік і-әрекетіне субсидияның ықпалы
2. Экономикалық аудандастыру халық шаруашылығын территориялық ұйымдастыру әдісі ретінде.
3.Аймақтардың дамуын селективті қолдау.
4.ҚР-ғы өнеркәсіп пен оның салаларын территориялық ұйымдастыру мен орналасытрудың ерекшеліктері
5.Өнеркәсіп өндірісінің құлдырауының аумақтық дифференцияциялану факторлары
.
 Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 14. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1. ҚР-ғы  СЭҚ мемлекеттік реттеудің механизмі.
2. Капиталдың қозғалысына мемлекеттің әсері.
3. СЭ саясаттың құрылымдық бөлімдері.
4. ҚР ТМД елдерімен интеграциялық әріптестігін реттеу.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 15. АӨК тұрақты ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.ҚР-ғы АӨК даму процесстерінің маңызды ерекшеліктері.
2. 20 ғ. 90-ж ҚР-ның аграрлық саласының дамуын сипаттайытн негізгі тенденциялар.
3. Ауыл шаруашылығындағы  тұрақты ұдайы өндірістің қаржылық потенциалының сипаттамасы.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 16. Мемлекет пен бизнестің қарым-қатынасының дамуының жаңа тенденциялар

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Өндірісті ұйымдастырудағы жаңа технологиялар.
2.Экономиканың нарықтық секторында инновацияларды мемлекеттік ынталандырудың жүйесін дайындау мен жүзеге асыру.
3.Мемлекетің бизнестегі рольіне жаңа технологиялардың әсері.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру


4.1 СӨЖ

1.ЭМР қажеттілігі неден көрінеді?
2.ЭМР объектісі мен мақсаттары қандай?
3.ЭМР қандай құралдарын білесіз?
4.Экономиканы нарықтық және мемлекетік реттеуді үйлестіру қалай жүргізіледі?
5.Ұлттық ЭМР мемлекеттік органдарының міндеттері.
6. Экономикалық саясатты дайындау және жүзеге асыру кезінде классиктер, кейнсиандықтар, неоклассиктерден не алуға болады?
7. ЭМР классикалық және кейнсиандық үлгілерінің айырмашылығы қандай?
8.ЭМР институтциональді-әлеуметтік үлгісінің ерекшелігі неде?
9.Монетаристік теорияны қолдайтын үкіметтің реттеуінің басты объектісі қандай?
10. Экономикалық жүйелер және мемлекет
11. Мемлекет қандай себептерге байланысты табыстар мен байлықы қайта бөлуге қатысады?
12.Неліктен экономикалық өсу макроэкономикалық саясаттың бірі болып саналады?
13.Елдің азаматтары ЭМР тиімділігін қалай бағалайды?
14.Заң шығару неліктен макроэкономиканың даму факторы болып саналады.?
 15. Экономиканың қай саласында әкімшілік әдістер барынша тиімді?
16.Неліктен реттеудің жанама әдістері нарықтық экономикамен тығыз байланысты?
17.Артық резервтер банктердің ақша жасау қабілеттілігіне қалай әсер етеді?
18.Ұлттық банктің нарықтық экономикалық жүйедегі  рольі неден көрінеді?
19.ҰБ реттеуші рольінің даму факторлары қандай?
20.Есептік ставканың сапасының артықшылығы мен кемшілігі қандай?
21.Неліктен коммерциялық банктер экономикалық кризис жағдайында қысқамерзімді несие береді?
22.Қандай салықтар бюджет табыстарының мөлшеріне максимальді әсер етеді?
23.Мемлекеттік бюджетті дайындап, атқарумен қандай ұйымдар айналысады?
24.Бюджет тапшылығының қай түрі үкіметтің фискалді саясатына тікелей байланысты?
25.Қандай аймақтық және жергілікті салықтарды білесіз?
26. Монополияға қарсы саясаттың дамуының заңдылықтары.
27.Неліктен көптеген елдердің үкіметі бәсекелестікті қорғайды?
28.Кәсіпкерлер арасындағы бағалық келісімдерді неліктен шектейді?
29.Кедейшілік деңгейі қалай анықталады?
30.Әлеуметік теңдік пен экономикалық тиімділікті қалай үйлестіруге болады?
31.Әлеуметтік саясаты жүзеге асырумен қандай орган айналысады?
32.Мемлекеттің құрылымдық  -  инвестициялық саясатын қалыптастыру негіздері
33.Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдістемесі 
34.Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуы
35.Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасын мемлекеттік реттеу


4.2 <<Экономиканы мемлекеттік реттеу >>
 пәнi бойынша бақылау  жұмыс тақырыптары 

* ЭМР мазмұны
* Экономикаға мемлекеттік ықпалдың өзгеруінің тенденциялары
* Қазақстан жағдайындағы мемлекеттік реттеу субъектісінің құрылымы мен ерекшеліктері
* Мемлекеттік экономикалық ролі туралы меркантелизм
* Неоклассикалық жүйедегі мемлекет
* Экономиканы реттеудегі кейнсиандық теориялар
* ЭМР туралы қазіргі экономиканық мектептер
* ЭМР қажеттіліг
* ЭМР әдістерінің эволюциясы
* Қазіргі мемлекеттердің экономикалық қызметтері
* 20 ғ. 90 жж-ғы ҚР-ның ЭМР бағдарламасы
* Экономиканы әкімшілік реттеу жүйесі
* ЭМР экономикалық әдістері
* Мемлекеттің ақша нарығы және саясаты
* Мемлекеттің ақша жүйесі және оның негізгі компоненттері
* ҰБайланыстың ақша ұсынымын реттеудегі құралдары мен механизмі
* ЭР-гі ҰБайланыстың қолданатын құралдары
* Коммерциялық банктердің қызметін реттеу. Олардың экономикалық нормативтері
* Бюджеттік жүйені қалыптастыру. Бюджеттің сипаттамасы
* Мемлекеттік шығындардың экономикалық өзгерістер мен өсуге ықпалы
* Бюджеттік жүйенің деңгейлері. Аймақтық, даму және шоғырландырма бюджеттердің қалыптасуы мен қызметтері
* Салық саясатын құру принциптері
* Салық ауыртпашылығы. Лаффер қисығы
* Экономикаға салық жүйесінің ықпал ету құралдары
* Экономиканы реттеудегі бюджеттің функционалдық ролі
* Мемлекеттің монополияға қарсы саясатының түрлері мен мазмұны
* Тауар нарығындағы монополиялық иемденудің негізгі әдістері және оған қарсы әрекет
* ҚР-ғы монополияға қарсы агенттіктің қызметі
* ҚР-ғы бәсекелестікті дамытудың негізгі бағыттары
* Мемлекеттік құрылымдық саясат және қазіргі қоғамда оның экономикаға ықпалы
* Аралас экономика жағдайында құрылымдық саясатты жүзеге асыру тәсілдері
* Күнкөріс минимумын анықтау және реттеу принциптері
* Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары мен принциптері
* Кедейшілікпен күресудің әдістері және мемлекеттік ролі
* Әлеуметтік саясат мақсаттары міндеттері және оның басымдықтары 
* Халықтың табысын реттеу 
* ҚР-ғы әлеуметтік саланы реттеу реформаларының негізгі бағыттары. Әлеуметтік нашар қамтылаған топтарды жұмыспен қамтуға жәрдемдесу шаралары
* Әлеуметтік саясаттың әдістері мен құралдары
* Инвестиция ұғымы, оның орны мен ролі
* Экономиканың нақты секторында кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігін ынталандыру механизмі 
* Бюджеттік инвестициялық қорларды пайдалану тиімділігін арттыру жолдары
* Капитал экспорты мен импортын мемлекеттік реттеу
* ҚР-ның аймақтық-экономикалық дамуының табиғи-ресурстық факторы
* Экология саласында ҚР-ғы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін басымды бағыттар
* Қазіргі заманда ҚР-ғы және оның жекелеген аймақтарындағы экологиялық жағдайды бағалау
* Экодамудың мемлекеттік менеджмент стратегиясын қалыптастыру
* Экодамудың институттары мен механизмдері
* Негізгі стимулдар: мүмкіндіктер мен шектеулер
* Аймақтық өнеркәсіптік саясатта маркетингті концепциясы
* Өнеркәсіптің тауарлық мамандануы
* Өнеркәсіптік саясатты дайындау кезеңдері 
* Өнеркәсіптің технологиялық мамандануын дамытудың перспективалары
* Өнеркәсіптік саясаттың аймақтық мәселелері 
* ҚР өнеркәсіпті қолдаудың жалпы және жекелеген экономикалық шаралары
* СЭК МР түсінігі мен сипаттамасы
* СЭҚ реттеудің мақсаттары мен құралдары
* СЭҚ ынталандыру
* Мемлекеттің төлем балансы СЭҚ реттеудің құралы
* Өнеркәсіптік өндірістің құлдырауының аймақтық дифференциациялау факторлары
* АӨК тұрақты ұдайы өндірісітің мәні және спецификасы және оны мемлекеттік реттеудің қажеттілігі
* ҚР-дағы АӨК даму процесінің маңызды ерекшеліктері
* ТМД елдерімен ҚР-ның интеграциялық ынтымақтастығын реттеу
* Өндірістің адамдық фаторына жаңа технологиялардың әсері
* Инвестицияны мемлекеттік қаржыландыру
* Кәсіпкерліктің мәні, қазіргі қоғамдағы орны 

4.3 Тесттер

1. Өзін-өзі реттейтін нарықтық экономиканың классикалық теорияның дағдарысы қай жылы болды:
А ХIХ ғ. 70 жылдарында;
В ХХ ғ. 70 жылдарында;
С ХХ ғ. басында;
D ХХ ғ. 30 жылдарында;
Е ХIХ ғ басында.

2. Макроэкономикалық теорияның жетіспеушілігін толық көрсететін жауапты белгілеңіз:
А Ол жергілікті нарықтың жиынтығында болып жатқан үдерістерді түсіндіре алмады;
В Ол тек біраз тұтынушылар мен  өндірушілердің мінез-құлқын түсіндірді;
С Ол тек қана жергілікті нарық шеңберінде нарықтық субъектінің мінез-құлқын сипаттады;
D Ол тек қана кәсіпкерліктің мінез-құлқының мотивтік проблемаларын зерттеумен байланысты;
Е Дұрыс жауап жоқ.

3.  Тепе-теңдік экономиканың классикалық үлгісін негізін қалаушы:
А А.Смит;
В Д. Рикардо;
С Ж.Б.Сэй;
D А.О.Курно;
Е Д.М.Кейнс.

4. Реттелетін экономика теориясының дамуының бастапқы кезеңінің басты ерекшелігі неде:
А Экономиканы саналы түрде реттеу қажет екендігі туралы ой қалыптасады;
В Монополия қоғамдық өндірісті біріктіре отырып, бірыңғай орталықты саналы түрде реттеу мүмкіндігін туғызады;
С Экономиканы саналы түрде реттеуін банктер жүзеге асырады;
D Экономиканы саналы түрде реттеу қажеттілігі туындағанда, ең бастысы реттейтін субъект анықталмаған болатын;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

5. Макроэкономикалық теорияның фундаментальды проблемасының бірі болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А Нарықтық экономикаға қатысушылардың іс-әрекетін әлеуметтік реттеу;
В Инвестициялар және өндірістік категориялар;
С Макроэкономикалық тепе-теңдіктің категориясы;
D Өндірістің шығындары мен нәтижесін салыстыру қажеттілігі;
Е Шығындардың пайдадан асып кетуі.

6. Төмендегілердің қайсысы монетаризмнің негізгі мәнін сипаттайды:
А Ақша айналымы  -  шаруашылықтық механизмді анықтайтын негізгі звено;
В Нарықтық экономика мемлекеттің шаруашылықтық өміріне араласуын қажет етпейді;
С Жұмыссыздық  -  жұмыс күші позициясының әлсіздігін көрсететін құрал;
D Ақша массасының өзгеруі жалпы соңғы өнімнің номиналды мөлшерінің төмендеуі мен өсуіне әсер етеді;
Е Дифференциациялық рента  -  қоғамдық өндірістегі және жеке баға арасындағы айырмашылықты көрсетеді.

7. Қазіргі заманға сай шаруашылықтық механизм жүйесінің дамуы мен қалыптасуының дұрыс тізбегі келесідей жүйелілікпен жүзеге асады:
А Мемлекеттік, монополистік және экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу;
В Монополистік, мемлекеттік және  экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу;
С Нарықтық-бәсекелік және экономиканы мемлекетті-монополистік реттеу;
D Нарықтық-бәсекелік, экономиканы монополистік және мемлекетік реттеу;
Е Мемлекеттік және  экономиканы нарықтық-бәсекелік, монополистік реттеу.

8. Шаруашылық механизмнің екілік звенолық дағдарыс қай жылы болды: 
А ХХ ғ. 30 жылдарында;
В ХХ ғ. басында;
С ХIХ ғ. аяғында;
D ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
Е ХIХ ғ. басында.

9. Халықаралық аренада шауашылықтық механизмнің келесідей звенолар біршама тиімді әсер етеді:
А Экономиканы мемлекеттік реттеу;
В Экономиканы монополистік реттеу;
С Экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу;
D Шаруашылықтық механизмнің барлық жүйелері;
Е Экономиканы қаржылық реттеу.

10. Халықаралық аренада экономиканы монополистік реттеу қалай көрінеді:
А Ұлттық деңгейге қарағанда, мықтылау;
В Ұлттық деңгейге қарағанда әлсіздеу;
С Ұлттық деңгейдегідей, бірдей сатыда;
D Дұрыс жауап жоқ;
Е  Жоғарыда аталғандардың барлығы.

11. Төмендегілердің қайсысы мемлекеттендірудің әдістеріне жатпайды:
А Дамыған нарықтық инфрақұрылымның бар болуы;
В Аралас кәсіпорындарды құру;
С Нарықтарды либерализациялау;
D Меншікті жекешелендіру;
Е Кәсіпкерлікті қолдау.

12. Қоғамдық тауарлар түсінігінің мазмұнына төмендегі жағдайлардың қайсысы сәйкес келмейді:
А Хабарлау арқылы ұжым болып тұтынатын тауарлар;
В Басқа тұтынушылардың қызығушылығына зиян келтірмейтін дара тұтынылатын тауарлар;
С Сұранысы нарықпен қанағаттандырылатын және ақшалай нысанда көрінетін тауарлар;
D Ұсынысы мемлекетпен қамтамасыз етілетін тауарлар;
Е Кәсіпорын шығаратын тауарлар.

13. Өндірістің циклдік қозғалысының материалдық негізі болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А  Экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу;
В Негізгі капиталдың ұдайы өндірісінің динамикасы;
С  Экономиканы монополистік реттеу;
D Экономиканы мемлекеттік реттеудің кемшілігі;
Е Экономиканы монополистік реттеудің кемшілігі.

14. Мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары болып келесілер табылады:
А Әкімшілік және экономикалық қызмет;
В Ақша және несие саясаты;
С Антициклдік реттеу, жоспарлау, экономикалық болжамдау;
D Бюджеттік және салықтық саясат;
Е Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау.

15. Өндірісті жоспарлы ұйымдастырудың объективті қажеттілігі неден көрінеді:
А Экономиканы монополистік реттеудің дамуымен;
В Шаруашылықтық механизмнің үштік звено жүйесіне көшумен;
С Мануфактурадан ірі машина жасау өндірісіне көшуі;
D Кешендік механизациялаудан өндірісті автоматтандыруға көшімен;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

16. Кейнсиандықтардың ойынша, несие-ақша саясаты ең бастысы қайда қолдануы керек:
А Мемлекет бюджетінің тапшылығын қаржыландыру үшін;
В Банктік жүйенің тұрақтылығын қолдау үшін;
С Пайыздық ставканың динамикасын бақылау үшін;
D Ақша массасының динамикасын бақылау үшін;
Е Пайда түсіру үшін.

17. Инфляцияның және жұмыссыздықтың бір уақытта өсуі мүмкін еместігін дәлелдейтін теорияны көрсетіңіз:
А Дамыған сандық ақша теориясы;
В Кейнсиандық теория;
С Тиімділік күту теориясы;
D Ұсыныс экономикасының теориясы;
Е Филлипс қисығы.

18. Мемлекеттік қарыз  -  бұл қандай сома:
А Мемлекеттік шығындар;
В Қорғанысқа кеткен шығындар;
С Бюджеттік артықшылықтарды шегергеннен кейін пайда болатын бюджеттік тапшылықтар;
D Бюджеттік тапшылықтарды шегергеннен кейін пайда болатын бюджеттік артықшылықтар;
Е Білімге кеткен шығындар.

19. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы қай уақытта пайда болады:
А Мемлекеттің актив сомалары оның міндеттерінің мөлшерінен асып кеткенде;
В Мемлекеттік шығындар сомасы салықтық түсімдердің сомасынан асып кеткенде;
С Мемлекеттік шығындар төмендеген кезде;
D Салықтық түсімдердің сомасы қысқарған кезде;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

20. Аралас экономикадағы мемлекеттің рөлі:
А Ешқалай көрінбейді;
В Шектелген;
С Маңызды;
D Экономиканың көптеген секторларында көрінеді;
Е Маңызды емес.

21. Төмендегілердің ішінен ең дұрыс жауапты көрсетіңіз:
А Капитал экспорты тауарлар экспортына жағдай жасайды;
В Тауарлар экспорты капитал экспортына жағдай жасайды;
С Тауарлар және капитал экспорты бір-біріне әсер етпейді;
D Капитал экспорты тауарлар импортының өсуіне әкеледі;
Е Тауарлар импорты капитал экспортының өсуіне әкеледі.

22. Мемлекеттің экономикалық функцияларына жатпайды:
А Экономика қызметінің құқықтық негізін құру және реттеу;
В Макроэкономикалық тұрақтылықтың саясатын өткізу;
С Табысты қайта тарату сферасының қызметі;
D Экономиканы әкімшілік және экономикалық реттеу;
Е  Экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу.

23. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қысқа мерзіміне жатады:
А Ғылым сыйымдылығының өндірісін дамыту;
В Еңбекақыны және бағаны бақылау түріндегі антиинфляциялық реттеу, ақша массасының өсу темпін шектеу;
С Экономикада құрылымдық жылжуын жүзеге асыру;
D Экономикалық қатынастарда артта қалған аймақтарды көтеру;
Е Халықаралық қатынастарды дамыту.

24. Несиелі-ақшалық реттеудің обектілері болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А Ашық нарықтағы орталық банктің бағалы қағаздармен операциясы;
В Айналымдағы ақша массасы және ссудалық пайыздың ставкасы;
С Міндетті резерв нормасын реттеу;
D Инвестициялық қызметтің бағыты;
Е Салық ставкасын реттеу.

25. Мемлекеттік реттеудің кейнсиандық үлгісінің дағдарысы қай жылы болды:А ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
В ХХ ғ. 60 жылдардың ортасында;
С ХХ ғ. 70 жылдардың ортасында;
D ХХ ғ. 80 жылдардың аяғында;
Е ХХ ғ. 50 жылдардың аяғында.

26. Экспортты мемлекеттік ынталандыру келесідей басты мақсаттарға жетуін қамтамасыз етеді:
А Ұлттық өнімге деген сұранысты кеңейтеді және экспорттық салада жұмыспен қамту деңгейін жоғарылатады;
В Әлемдік нарықта қатал бәсеке жағдайында тауардың сапасы, өндірістің құрылымдық тиімділігі тексеріледі;
С Ірі бизнесті әлемдік нарыққа итермелеу арқылы, демонополистік экономикаға жағдай жасайды;
D Жоғарыда айтылғандардың барлығы;
Е Дұрыс жауап жоқ. 

27. Дамыған елдердің дамушы елдерге көмек көрсету мақсаттарына төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Ұлттық корпорацияға әсер ететін сфераларды кеңейту;
В Ішкі нарық сыйымдылығына кіру;
С Экономикалық дербестігін қолдау;
D Әлемдік аренада өзінің экономикалық және саяси қызметінің орбитасына басқа елдерді қызықтыру;
Е Елдің экономикалық дербестігін қолдамау.

28. Әкімшілік әдістердің қайсысы нарықтық экономикаға кері әсер етеді:
А Монополистік нарықтардың қатаң бақылауы;
В Әкімшіліктендірудің экономикалық негізделген шекарадан шығуы және тоталитатаристік сипатқа ие болуы;
С Әлемдік шаруашылық жүйесінде ұлттық назарды қорғау; 
D Сыртқы тиімділікті және оның қоршаған ортаға әсер етуін реттеу;
Е Монополияға қарсы күрес жүргізу.

29. Ақша массасын мемлекеттік реттеудің жанама әдісі болып табылмайды:
А Есеп ставкасының өзгеруі;
В Резервтік норманың өзгеруі;
С Банктерді мемлекеттік тіркеу;
D Ашық нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар;
Е Валюталық операциялар.

30. Не арқылы мемлекет экономикалық өсуіне тиімдірек әсер етеді:
А Ақша саясаты арқылы;
В Бюджеттік саясаты арқылы;,
С Салықтық саясаты арқылы;
D Несие саясаты арқылы;
Е Әлеуметтік саясат арқылы.

31.  Реттелетін экономика теориясының дамуының екінші кезеңінің басты ерекшелігі неде:
А Басқарушы және реттеуші субъект анықталмаған болатын;
В Экономиканы саналы түрде реттеу қажет екендігі туралы ой қалыптасады;
С Реттелетін экономика теориясының жайылған және мемлекеттің атынан реттеуші субъект пайда болады;
D Экономиканы мемлекеттік реттеудің кейнсиандықтың орнына консервативті нұсқаның келуі;
Е Экономиканы саналы түрде реттеуін банктер жүзеге асырады.

32. Монетаризм бірінші орынға төмендегілердің қайсысын қояды:
А Сұранысты ынталандыру;
В Жетілмеген бәсекені дамыту;
С Ақша айналымы  -  шаруашылықтық механизмді анықтайтын негізгі звено;
D Экономикалық өмірге мемлекеттің араласуын шектеу;
Е Ақша массасының өзгеруі жалпы соңғы өнімнің номиналды мөлшерінің төмендеуі мен өсуіне әсер етеді.

33. Монетаризм өкілдері үшін және ұсыныстың экономикалық теориясы үшін жалпы көзқарас болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А Олар ақша айналымын шаруашылықтық субъектінің басты құралы деп санайды;
В Олар капитал ұсынысын, жинақ ақшаны және жұмыс күшін тежейтін фактор салықтың жоғары болуы деп санайды;
С Олар ақшалық реттеу арқылы шаруашылықтық конъюктураның барлық процесі қалыптасады деп санайды; 
D Олар экономикаға мемлекеттің араласуына әлемдік шектеу жасау керек деп санайды;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

34. Жалғыз нарықтық-бәсекелестік жүйедегі шаруашылықтық механизмнің дағдарысы қай жылы болды:
А ХХ ғ.  30 жылдарында;
В ХХ ғ. 70 жылдарында;
С ХIХ ғ. 70 жылдарында;
D 1825 жылы;
Е 1925 жылы.

35. Шаруашылықтық механизмнің жаңа үштік звено жүйесі қай жылы қалыптасты:
А ХХ ғ. 30 жылдарында;
В ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
С ХIХ ғ. аяғында;
D ХХ ғ.70 жылдардың ортасында;
Е ХIХ ғ. басында.

36. Экономиканы мемлекеттік реттеудің принциптеріне төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Жеке кәсіпкерлікті тартпайтын, әлеуметтік маңызы бар салаларды қаржыландыру;
В Жеке кәсіпкерлікпен бәсекелеспейтін, керісінше оны қолдайтын мемлекеттік кәсіпкерлік;
С Нарықтық нысандардың экономикасына мемлекеттің араласуын жеңілдету;
D Көптеген экономикалық проблемаларды директивті түрде шешу;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

37. Нарықтық экономиканы құқықтық реттеуіне төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Нарықтық құрылымның қызмет нормасын қамтамасыз ететін заңдарды құрастыру;
В Антимонополистік саясат;
С Дефляциялық саясат;
D Нарықтық жүйеге қолайлы емес проблемаларды мемлекеттің шешуі;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

38. Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты құралы болып табылады:
А Салықтар, инвестициялар;
В Есептік пайыздың ставкасы және несиелер;
С Мемлекеттің қарауында жатқан ақша қаражаттарының жиынтығын пайдалану және білім беру;
D Ірі ғылыми-техникалық бағдарламаларды, мемлекеттік кәсіпкерлікті қаржыландыру;
Е Халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету.

39. <<Жаңа классикалық макроэкономиканың>> өкілдері болып табылады:
А М.Фридмен, К.Бруннер, Р.Сэдон;
В Л.Вальрас, А.Маршалл, Дж.Кларк;
С Р.Лукас, Н.Уоллес, Р.Бэрроу;
D А.Лаффер, Н.Уоллес, Р.Бэрроу;
Е Дж.Кларк, К.Бруннер, А.Лаффер.

40. <<Жаңа классикалық макроэкономика>> қай жылы пайда болды:
А ХХ ғ. 70 жылдарында;
В ХХ ғ. 50 жылдарында;
С ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
D ХIХ ғ. 70 жылдарында;
Е ХIХ ғ. 50 жылдарында.

41. <<Жаңа классикалық макроэкономиканың>> және монетаризмнің жақтаушыларын келесідей көзқарас біріктіреді:
А Макроэкономикалық талдауда басты рөлді субъективті күтулер атқарады;
В Олардың құрулары <<тиімділікті күту>> гипотизасымен негізделеді;
С Олар мемлекеттің экономикаға араласуына қарсы шығады;
D Олар өздерінің зерттеу құралы ретінде оның ұйымдастырушылық қоғамдық нысанына тәуелсіз экономиканы атады;
Е Олар мемлекеттің экономикаға араласуын қолдайды.

42. Тепе-теңдік экономиканың классикалық үлгісін негізін қалаушы, оның тұжырымдамасы бойынша тауарларға деген ұсыныс өзінің жеке сұранысын қалыптастырады:
А А.Смит;
В Ж.Б.Сэй;
С А.О.Курно;
D Д.Рикардо;
Е Р.Лукас.

43. Реттелетін экономика туралы кейнсиандық теориясының негізгі кемшілігі болып келесі табылады:
А Негізгі тіректі <<саясаттың кеңеюіне>> жасайды;
В <<Стагфляцияға>> емес,жұмыссыздыққа немесе инфляцияға қарсы күрес жүргізілді; 
С Толық жұмыспен қамтылмау нарықтық сұраныстың кемшілігімен түсіндіріледі;
D Жетістікті << ұстап қалу саясатына>> береді;
Е Макроэкономикалық талдауда басты рөлді субъективті күтулер атқарады.

44. Нарықтық экономикада мемлекеттік жоспарлар қандай болып табылады:
А Объективті;
В Индикативті;
С Директивті;
D Объективті және директивті үйлесімділігімен;
Е Индикативті және индикативті үйлесімділігімен.

45. Экономикалық болжамдаудың ерекшелігі неде:
А Ол тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асырмайды және көрсеткіштерді құру күнделікті баламалы түрде болады;
В  Ол баламалы көрсеткіштерді құрусыз, тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асыруын болжайды;
С   Ол тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асырмайды және баламалы көрсеткіштерді құрмайды;
D Баламалы көрсеткіштерді құру есебінен тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асыруын болжайды;
Е Баламалы көрсеткіштерді құру есебінен тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асырмайды.

46. Нарықтық талаптарға төменде берілгендердің қай жолы мемлекеттің экономика өміріне араласуына жауап бермейді:
А Көбінесе экономикалық әдістермен нарыққа әсер ету; 
В Нарықтық ынтаны ауыстырмайтын немесе әлсіздендірмейтін экономикалық ынталандыру;
С Нарықтық байланысты бұзатын, мемлекеттің кез-келген іс-әрекетін шектеу;
D Бағаны жалпы әкімшіліктік бақылау;
Е Ірі ғылыми-техникалық бағдарламаларды, мемлекеттік кәсіпкерлікті қаржыландыру.

47. Ақша саясатының ақша массасына әсер ететін құралдарының бірі:
А  Ашық нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар;
В Резервтік норманың өзгеруі;
С  Есеп ставкасының өзгеруі;
D Қор нарығында коммерциялық банктердің операцияларын реттеу;
Е Валюталық операциялар.

48. Шығындар және салық салу шеңберіндегі үкіметтік саясат қалай аталады:
А Монетарлы саясат;
В Сапалы ақша теориясымен құрылған саясат;
С Фискалды саясат;
D Табыстарды тарату саясаты;
Е Әлеуметтік саясат.

49. Экономикалық конъюктураны бағалау үшін төмендегі әдістердің қайсысы қолданылады:
А Негізгі индикаторлар;
В Макроэкономикалық үлгілер және конъюктураны шолу;
С Эконометриялық үлгілер;
D Жоғарыда аталған барлық әдістер;
Е Дұрыс жауап жоқ.

50. Қазіргі заманға сай шаруашылықтық механизм үлгісінің тұрақсыздығы мен қайшылықтың негізгі қайнар көзі болып табылады:
А Нарықтық-бәсекелестік жүйе;
В Монополистік жүйе;
С Мемлекеттік жүйе;
D Корпоративті жүйе;
Е Өндірістік жүйе.

51. Ұлттық шаруашылық шеңберіндегі мемлекеттік реттеудің тиімділігі ең бастысы немен сипатталады:
А Басқа жүйелердің қызметін түзету арқылы, олар қоғамдық өндіріске үлкен ұйымшылдықты кіргізеді;
В  Нарықтық-бәсекелестік реттеуді қолдайтын мемлекет монополияның қызметін шектейді және бақылайды;
С Олар экономикалық тетіктер мен әкімшілік-құқықтық құралдарды иемдену арқылы, нарықтық субъектілерге <<ереже ойнын>> ұстануын күштейді;
D Дұрыс жауап жоқ;
Е А және В жауаптары дұрыс.

52. Қандай жағдайда әкімшіліктік әдістер нарықтық механизмге қайшы келеді:
А Монополистік нарықтарға қатаң мемлекеттік бақылау орын алғанда;
В Бақылау өндірістік, шығындар, пайданы тарату, баға құрылымын толығымен қамтығанда;
С Тұрғындардың өмірін экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін экономикалық стандарттарды құрастыруды бақылау кезінде;
D Тұрғындардың әл-ауқаттық жағдайының минималды мүмкін параметрлерді анықтау және қолдау бақыланған кезде;
Е Нарықтық байланысты бұзатын, мемлекеттің кез-келген іс-әрекетін шектеу кезінде.

53. Экономиканы мемлекеттік реттеудің консервативті нұсқасының негізгі белгілері болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А Мемлекеттің экономикаға араласуын шектеу;
В Бірте-бірте әкімшіліктік тетіктерді экономикалық тетіктерге ауыстыру;
С Мемлекеттік меншігінің жартысын жекешелендіру;
D  Жоғарыда аталғандардың барлығы;
Е Дұрыс жауап жоқ.

54. Әлемдік аренада мемлекеттер арасындағы күштердің арақатынасы ең бастысы немен анықталады:
А Ғылыми-техникалық потенциалмен және оны тиімді пайдалану деңгейімен;
В Капитал, шикізат, жұмыс күші ресурстарының мөлшерімен;
С Капитал және тауарлар экспортының мөлшерімен;
D Басқа елдерге әсер ететін саяси, экономикалық және дипломатиялық құралдардың дамуымен;
Е Жұмыссыздық деңгейінің төмендеуімен.

55. Экономиканы мемлекеттік реттеудің құралдарына жатпайды:
А Бюджеттік-салықтық саясат;
В Ақша-несие саясаты;   
С Экономикалық өсуінің қайнар көзі;
D Табысты реттейтін саясат;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

56. Шетел азаматтарына ұлттық корпорациялардың жоғарғы дивидендтерін төлеу неге әкеліп соқтырады:
А Ұлттық валютаның құнсыздануына;
В Ұлттық валюта курсының көтерілуіне;
С Елден ұлттық валютаның кетуі, алтын қорының есебінен өтеледі;
D Елден ұлттық валютаның кетуі, елдегі импорт өсімінің есебінен өтеледі;
Е Ұлттық валютаның тұрақтылығына.

57. Елдегі бекітілген валюталық курс және жоғары инфляция басқа елдермен салыстырғанда қандай болады:
А Экспорт пен импорт төмендейді;
В Экспорт пен импорт жоғарылайды;
С Экспорт жоғарылайды, ал импорт төмендейді;
D Экспорт төмендейді, ал импорт жоғарылайды;
Е Экспорт пен ипморт өзгеріссіз қалады.

58. Д.М.Кейнстің <<Жалпы жұмыспен қамту, ақша және пайыз>> деген әйгілі еңбегі қай жылы пайда болды:
А Оның теориясының эволюциясының бірінші сатысында;
В  Оның теориясының эволюциясының екінші сатысында;
С Оның теориясының эволюциясының үшінші сатысында;
D ХХ ғ.70 жылдардың ортасында;
Е ХХ ғ. 40 жылдардың ортасында.

59. Ұсыныс экономикалық теорияның өкілдері экономикалық дағдарыстың негізгі себептері деп келесілерден көрді:
А Салықты төлеуден ауытқу тәжірибесінің кеңеюіден;
В Мемлекеттік реттеудің күшеюі, әсіресе салықтық ауыртпалықтың өсуінен;  
С Көлеңкелі экономиканың өсуі және жоғары салықтан шетелге капиталдың жалтаруы;
D Жоғары табыс алатын тұғалардың салық салу деңгейі төмен елдерге қашуынан;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

60. Ресми доктрина түріндегі мемлекетті-монополистік реттеудің кейнсиандық дағдарысы қай жылы болды:
А ХХ ғ. 70 жылдарында;
В ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
С ХХ ғ. 60 жылдарында;
D Х1Х ғ. 70 жылдарында;
Е Х1Х ғ. 40 жылдарында.

61. Халықарлық деңгейдегі мемлекеттік реттеуді шектеудің басты себебі бұл:
А Шағын шаруашылық қатынастарды бірігіп реттеу шарасы іске асырылған жоқ; 
В Шаруашылықтық механизмнің үшінші үлгісінің қалыптасуы, ішкі нарықтағы кедендік қорғау 
С Мұндай араласу берілген мемлекеттің заңдылық, атқарушы және сот билігінің юрисдикциясының шеңберінде ғана тиімді болды;
D Халықарлалық әріптестік халықаралық экономикалық байланысқа араласпау арқылы мемлекеттің ұлттық экономикаға күшейген араласуын баланс жасауға тырысады;
Е   Жоғары табыс алатын тұғалардың салық салу деңгейі төмен елдерге қашуы.

62. . Шаруашылық механизмнің екілік звено жүйесі қай жылы қалыптасты және тиімді жұмыс істей бастады:
А 1873 жылдан 1894 жылға дейін;
В 1894 жылдан 1913 жылға дейін;
С Бірінші дүние жүзілік соғыстан бастап ХХ ғ. 30 жылдарына дейін;
D 40 жылдардың аяғында;
Е 60 жылдардың аяғында.

63. Қосылған құн салығы төмендегілердің қайсысына жатады:
А Прогрессивті табыс салығына;
В Тауар бойынша салығына;
С Мүлік салығына;
D Мұрагерлік салығына;
Е Жер салығына.

64. Егер мемлекет нарықтық бағаның деңгейінде А тауарына  шектеулі бір бағаны бекітсе, онда қандай жағдай орын алады:
А Берілген тауардың тапшылығы пайда болады;
В Берілген тауардың артықшылығы орын алады;
С Нарықта берілген тауар бойынша тепе-теңдік қалыптасады;
D Берілген тауардың сапасы жоғарылайды;
Е Берілген тауардың сыртқы орамы жаксарады.

65. Дж.М.Кейнстің айтуы бойынша, экономикалық цикл төмендегілердің қайсысымен байланысты:
А Сыртқы факторлардың қызметімен ғана;
В Ішкі факторлардың қызметімен ғана;
С Жиынтық сұраныстың динамикасына әсер ететін факторлармен ғана;
D Тек қана кездейсоқ саяси факторлармен ғана;
Е Әлеуметтік факторлармен ғана.

66. Инфляцияның қарқынын реттеу үшін қандай құралдар жақсырақ бейімделген:А Валюталық саясат;
В Бюджеттік саясат;
С Салықтық саясат;
D Ақша саясаты;
Е Фискалды саясат.

67. Мемлекеттің экономикалық саясатының мақсатын қалыптастырудың негізгі талаптарына төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Нарық шешуін қамтамасыз ете алмайтын мақсаттар қойылу керек;
В Мақсат сандық жағынан өлшенуі керек;
С Мақсаттардың саны оларды шешуге арналған құралдардың қорынан басым болмауы керек; 
D Олардың арасында тұрған экономикалық кеңістікті есептемеген кезде, құралдардың мақсатқа тура әсер етуі;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

68. Қандай мақсатты функция (элементтерін қоса алғанда) қазіргі заманға сай мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес келеді:
А 8 элементі бар мақсатты функция;
В 4 элементі бар мақсатты функция;
С 10 элементі бар мақсатты функция;
D 2-3 элементі бар мақсатты функция;
Е 4-5 элементі бар мақсатты функция.

69. Антициклдік реттеудің негізгі құралдары болып төмендегілердің қайсысы табылады:А Бюджеттік және несие саясаты;
В Ақша және салықтық саясат;
С Несие және валюталық саясат;
D Валюталық және салықтық саясат;
Е Салықтық және бюджеттік саясат.

70.    Еңбек нарығын реттеу кезіндегі монетаристердің ойы:
А Мемлекет бұл процеске күнделікті араласып отыруы қажет;
В Мемлекет берілген процеске жұмыссыздықты табиғи деңгейге жеткізу үшін ғана араласуы керек;
С Мемлекет еңбек нарығының қызметіне араласпауы керек, өйткені нарықтық жүйе автоматты түрде бағаларды, еңбекақының деңгейін және пайызды өзі реттейді;D Мемлекет еңбек ақының минималды қалыптасуына әсер етуі керек;
Е  Нарық шешуін қамтамасыз ете алмайтын мақсаттар қойылу керек.

71. Шешім қабылдау лагы төмендегілердің қайсысына жатады:
А Бірінші лагқа;
В Екінші лагқа;
С Төртінші лагқа;
D Бесінші лагқа;
Е Үшінші лагқа.

72. Экономикалық саясат құралдарының өзгеру лагы төмендегілердің қайсысына жатады:
А Бірінші лагқа;
В Екінші лагқа;
С Үшінші лагқа;
D Төртінші лагқа;
Е Бесінші лагқа.

73. Экономикалық өсуін мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарына төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Антициклдік реттеу;
В Құрылымдық реттеу;
С Салықтық саясатты өткізу;
D Экономикалық өсу типін таңдау;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

74. Қазіргі заманға сай мақсатты функция өзіне төмендегілердің қайсысын қосады: 
А 10 элементті;
В 2-3 элементті;
С 4 элементті;
D 8 элементті;
Е 5 элементті.

75. Экономиканы мемлекеттік реттеуге төмендегілердің қайсысы толық анықтама береді:
А Өнім өндірілмей тұрып жүргізілетін мемлекеттік реттеу;
В Антициклдік реттеу;
С Антиинфляциялық саясат бойынша жүргізілетін қызмет;
D Ұдайы өндірістің тұрақтылығын қолдайтын, экономиканың дамуына жағдай жасайтын мемлекеттің қызметі;
Е  Макроэкономикалық тепе-теңдіктің категориясы.

76. Инфляцияны төмендету үшін үкімет не өткізеді:
А <<Қымбат ақша>> саясатын;
В <<Арзан ақша>> саясатын;
С Есептік ставканың төмендеуіне қарай өзгеру;
D Банктерді мемлекеттік тіркеу;
Е Шағын кәсіпкерлікті қолдау.

77. Алтын ақшалардың қағаз ақшалардан басты айырмашылығы неде:
А Олар <<сезу>> қасиетіне ие болады, яғни олар айналымда көп немесе аз болған жағдайды сезеді;В Олар айырбас құралы ретінде жүреді;
С Олар жинақталу құралы болып табылады;
D Олар тұрақтылық құралы болып табылады;
Е Олар сәндік құрал болып табылады.

78. Мемлекетті нарықтық субъект ретінде сипаттайтын белгілерге төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Реттеуші субъект;
В Мемлекеттік табыстың нарықтан тыс пайда болуына байланысты <<екілік>>, <<қайтара туынды>> нарықтық субъект;  
С Мемлекеттік кәсіпкерлік;
D Экономиканы орталықтық басқару;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

79.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсатына жатпайды:
А Нарықтық құрылымның қызмет нормасын қамтамасыз ететін заңдарды құрастыру;
В Нарықтық үдерістердің жоюға мүмкін емес теріс салдарды азайту;
С Нарықтық экономиканың тиімді қызмет етуі үшін құқықтық, қаржылық, әлеуметтік алғы шарттарды құру;
D Баспа станоктардың жұмысы есебінен мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу;Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы;

80. Антициклдік реттеудің басты әдістері болып табылады:
А Бюджеттік саясат;
В Ақша саясаты;
С Валюталық саясат;
D Инвестициялық салықтық несиелердің жүйесі;
Е Фискалды саясат.

81. Құрылымдық реттеудің негізгі нысандарына жатады:
А Бюджеттік және салықтық саясат;
В Несие және ақша саясаты;
С Бюджеттік және несие саясаты;
D Валюталық және несие саясаты;
Е Салықтық және валюталық саясат.

82. Міндетті резерв нормалары:
А Ақша массасын шектейтін құралы ретінде енгізіледі;
В Салымдарды заңсыз алудан қорғайтын құралы ретінде енгізіледі;
С Банктік қызметті бақылау үшін енгізіледі;
D Дұрыс жауап жоқ;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

83. Міндетті резерв нормасы 100 % болған кездегі, ақша мультипликаторының мөлшері қанша болады:
А 0;
В 1;
С 10;
D 100;
Е 1000.

84. Ашық нарықтағы <<операцияның>> түсінігі:
А Тұрғындарды және фирмаларды коммерциялық банктермен несиелендіру;
В Коммерциялық банкпен орталық банкке қарыздарды ұсыну;
С Коомерциялық банк ұсынатын, қарыздардың мөлшеріннің өсуі немесе төмендету жолымен пайыздық ставканың деңгейіне әсер ету;
D Мемлекеттік бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу кезіндегі орталық банктің қызметі;
Е Банктік қызметті бақылау.

85. Орталық банк ашық нарықта мемлекеттік бағалы қағаздардың үлкен мөлшерін сату арқылы, өзінің алдына қандай мақсат қояды:
А Несиені біршама қолайлы ету;
В Инвестицияның көлемін жоғарылату;
С Есеп ставкасын төмендету;
D Айналымдағы жалпы ақша массасын төмендету;
Е Инвестицияның көлемін төмендету.

86. М.Фридменнің және оның жақтастарының еңбегі төмендегілердің қайсысынан көрінді:
А Кейнсиандық экономикалық теориядан;
В Ақшаның сандық теориясының эволюциясынан;
С <<Шығындар-шығару>> үлгісінің талдауынан;
D Ұсыныс экономикасының теориясынан;
Е  Макроэкономикалық тепе-теңдіктің категориясынан.

87. Мемлекеттік қарыздардың басты проблемаларының бірі:
А Табыстардың тепе-теңдігі қысқаруы;
В Ұлттық өнімнің жартысы елдің шекарасынан тыс кетуі;
С Табыстың барлық деңгейінен жинақтамалардың бөлігінің өсуі;
D Жоғарыда аталғандардың барлығы;
Е  Дұрыс жауап жоқ.

88. Инвестициялардың және жинақтаулардың экономикалық тепе-теңдігін реттеу қандай жолмен жүзеге асады:
А Салықтық саясатты қайта қарау;
В Бюджеттік саясатты қолдану;
С Несие саясатын қолдану;
D Ақша саясатын қолдану;
Е Фискалды саясатты қолдану.

89. Мемлекеттің жарық түрде көрсетілген антиинфляциялық саясат келесіні ұсынады:
А Салық салу деңгейін жоғарылату және мемлекеттік шығындарды қысқарту;
В Салықтық түсімдерді қысқарту және мемлекеттік шығындарды қысқарту;
С Салықтарды және мемлекеттік шығындардың жоғарғы деңгейін өсіру;
D Салықтарды және мемлекеттік шығындардың жоғарғы деңгейін төмендету;
Е Салық салу деңгейін төмендету және мемлекеттік шығындарды жоғарылату.
  
90. Қазіргі заманға байланысты экономиканың тепе-теңдік жағдайына тиімді жету жолдары төмендегілердің қайсысы болып табылады:
А Нарықтық механизмнің қызметіне мемлекеттің араласпауы;
В Мемлекетпен экспансия саясатын жүзеге асыру;
С Мемлекетпен ұстап қалу саясатын жүзеге асыру;
D Мемлекеттің жиынтық сұранысқа ғана емес, сонымен қатар жиынтық ұсынысқа да әсер етуі;
Е Нарықтық механизмнің қызметіне мемлекеттің араласуы.

91. ЭМР-дің әкімшілік әдістерін қолдану қандай міндеттерге сәйкес келеді:
А Өндіріс өсімінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз ету;
В Ұлттық жұмысты нығайту;
С Орта мерзімді жалпы шаруашылықтық мемлекеттік бағдарламалардың ойдағыдай орындалуына жағдай жасау;
D Нарықтық механизмді түзету және оны экономикалық құралдармен түзетуге мүмкін емес жерлерді түзету;
Е Елдегі экономиканың салалық және территориялық құрылымының сәйкессіздікті теңестіру.

92. <<Экстенсивті факторлар>> категориясы деген ұғым нені білдіреді:
А Еңбек өнімділігінің өсуі;
В Еңбек ресурстарының жоғарылауы;
С Өндірістік алаңды кеңейту;
D Өндіріс технологиясының деңгейін сақтау кезіндегі инвестиция көлемінің өсуі;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

93. Төмендегілердің қайсысы АӨК-нің 3-ші звеносына жатады:
А Кәсіпорындардың және ұйымдардың қойма шаруашылығы;
В  Тұрғындардың жеке басты қойма шаруашылығы;
С Тракторлық және ауыл шаруашылық машина жасау;
D Тамақ өнеркәсібі;
Е Мал шаруашылығы.

94. Төмендегілердің қайсысы қоғамдық игілік болып табылмайды:
А Азық-түлік;
В Маяктар;
С Полиция;
D Ел қорғанысы;
Е Көшелерді жарықтандыру.

95. Ереже бойынша нарықтық экономиканың қай саласы мемлекеттік секторға жатады:
А Қоғамдық көлік;
В Тұрмыс заттарының өндірісі; 
С Ауыл шаруашылығы; 
D Көтерме сауда;
Е Киім және аяқ-киімді өндіру.

96. Кейнстің мультипликатор эффектісі қалай сипатталады:
А Белгілі бір инвестицияның көбейткіш түрінде табыстарға, жұмыс бастылыққа, сұранысқа және басқа да сфераға әсер етуі;
В Инвестицияның көп салаларының көбейткіш түрінде арнайы салаға, табыстарға, жұмыс бастылыққа, сұранысқа әсер етуі;
С Инвестиция санының өсімі;
D Тиімсіз кәсіпорындар санының төмендеуі;
Е Шығарылатын тауарлардың ассортиментінің жоғарылауы.

97. Төмендегілердің қайсысы функционалдық белгі бойынша болжамға жатады:
А Қысқа мерзімді;
В Ұзақ мерзімді;
С Салалық;
D Іздеуші;
Е Орта мерзімді.

98. Адам қоғамының дамуында технотәжірибелік шара келесідей өндірістің технологиялық әдістер сменасының тізбегін ұсынады:
А Табиғи-техникалық; ҒТП; ҒТР;
В Табиғи, техникалық; ҒТР;
С Табиғи, табиғи-техникалық; ҒТП; ҒТР;
D Табиғи, техникалық; ҒТП; ҒТР;
Е жауап жоқ.

99. Шеврон, Лукойл, Мобил секілді компаниялар Қазақстанның экономикасыныың қай сферасына инвестицияларын салған болатын:
А Түсті металдарды шығару және өндіруге; 
В Мұнай және газ секторына;
С Көмірді өндіруге;
D Құрылыс индустриясына;
Е Электроэнергетикаға.

100. Кез-келген мемлекетте құрылыс индустриясы дамуы кезінде рентаның қай түрі ескеріледі:
А Абсолютті рента;
В 1 дифференциациялық рента;
С 2 дифференциациялық рента;
D 1 және 2 дифференциациялық рента;
Е Рентаның барлық түрі.

101. Төмендегілердің қайсысы өндірістік инфрақұрылымның элементі болып табылады:
А Коммуналды-тұрмыстық қызмет көрсету;
В Қоғамдық қоректену;
С Басқарудың мемлекеттік аппараты;
D Жүк көлігі;
Е Банктік жүйе.

102. ҚР - ның әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгей бойынша мемлекеттердің қайсыларына жатады:
А Өтпелі экономиканың дәстүрлі үлгісімен;
В Өтпелі экономиканың  жаңа дәстүрлі үлгісімен;
С Өнеркәсібі дамыған елдерге;
D Жаңа индустриалық елдерге;
Е Дұрыс жауап жоқ.

103. Төмендегілердің қайсысы қоғамдық тауарға жатады:
А Автобус;
В Кітап;
С Көше бағдаршамы;
D Футболка;
Е Хайуанат бағы.

104. Төмендегілердің қайсысы АӨК-нің бірінші звеносына жатады:
А Өсімдік шаруашылығы;
В Тұрғындардың жеке басты қойма шаруашылығы;
С Тракторлық және ауыл шаруашылық машина жасау;
D Тамақ өнеркәсібі;
Е Мал шаруашылығы.

105. Кез-келген мемлекеттің экономикалық өсу факторларына төмендегілердің қайсысы жатады:
А Табиғи ресурстардың саны мен сапасы;
В Еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
С Негізгі капиталдың көлемі;
D Өндірісте қолданылатын технологиялар;
Е Барлық жауаптар дұрыс.

106. Бәсекелестік емес және шығарылмайды деген түсініктер төмендегілердің қайсысына сәйкес емес:
А Қарапайым тауарларға;
В Тапшылық тауарларға;
С Өндірістік факторларға;
D Қоғамдық игілікке;
Е Барлық жауаптар дұрыс.

107. Мемлекеттік бағдарламалау міндеттеріне жатпайды:
А ЭМР мақсаттарына максималды түрде жетуін қамтамасыз ету;
В Нарықтық экономикаға зиян келтіру үшін емес, игілік үшін мемлекеттік нарықтық экономиканы жүзеге асыру;
С Ішкі бағаның бірыңғай деңгейін ұстап тұру;
D ЭМР алдына қойған мақсаттарын және мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыратын құралдардың сәйкестігін білу;
Е Шығындалатын бюджеттік қаражаттың тиімділігін және экономикасын қамтамасыз ету.

108. Қазіргі заманға сай кез-келген мемлекетте жүзеге асатын адам капиталына салынатын инвестициялар:
А Тұрғындардың білім мен дағды деңгейін көтереді;
В Еңбек сапасын көтереді;
С Физикалық капиталды біршама өндірісті етеді; 
D Еңбек процесі кезінде жүзеге асуы мүмкін немесе жоғарғы білім алу жолымен жүзеге асуы мүмкін;
Е Барлық жауаптар дұрыс.

109. Қоғамдық игілік жекеден қалай ерекшеленеді:
А Олар бөлінеді;
В Дара пайдалануда жатады;
С Олар бөлінеді және дара пайдалануда жатады;
D Олар бөлінбейді және дара пайдалануға жатпайды;
Е Дұрыс жауап жоқ.

110. Аймақтық деңгейде әлеуметтік-экономикалық үдерістерді реттеуді жүзеге асыратын жергілікті атқарушы орган:
А Сенат;
В Мәжіліс;
С Мәслихат;
D Парлмент;
Е Конгресс.

111. Кез-келген мемлекеттің инфрақұрылымдық саланың құрамына кіретін нарықтық экономикаға төменде берілген элементтердің қайсысы кіреді:
А Жоғары оқу орындары;
В Жолдар;
С қойма шаруашылық;
D Медициналық ғимарат;
Е Тауарлы-шикізат биржасы.

112. ҚР қазіргі заманғы аграрлы саясаттың мақсаттарына төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А АӨК мемлекеттік қолдаудың тұрақты жүйесін құру;
В Азық-түліктің топталған импорты;
С Ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешу;
D Аграрлы секторда нақтылы жеке меншіктерді құру;
Е Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін топтық дағдарысқа ұшырауын болдырмау.

113. Кез-келген мемлекетте жүзеге асатын инвестицияның деңгейі күтілетін пайдаға ғана тәуелді болмайды, тағы неге тәуелді болады:
А Экспорт пен импорт арасындағы қатынасқа; 
В Тұрғындардың өмір сүру деңгейіне;
С Пайыздық ставканың деңгейіне;
D Тарифтік тордағы разрядтардың санына;
Е Акциялардың курсына.

114.  Негізгі инвестициялар ҚР экономикасының қай секторына құйылады:
А Ауыл шаруашылық;
В Машина жасау;
С Отын - энергетикалық кешен; 
D Халық тұтынатын тауарларды өндіру;
Е ВПК.

115. Мақсатты белгісіне сәйкес мемлекеттік макроэкономикалық бағдарламалардың келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады:
А Қысқа, орта және ұзақмерзімді;
В Қарапайым және төтенше;
С Тотальдық;
D Әкімшілік;
Е Дұрыс жауап жоқ.

116. Адам қоғамының дамуында өркениеттік әдіс келесідей өркениет сменасының тізбегін ұсынады:
А Дәстүрлі қоғам, феодалдық қоғам, буржуазиялық қоғам, индустриалдық қоғам;
В Дәстүрлі  -  құл иеленушілік  -  феодалдық  -  буржуазиялық  -  индустриалдық;
С  Дәстүрлі  -  құл иеленушілік  -  буржуазиялық - постиндустриалдық;
D Жабайлық, дәстүрлі, буржуазиялық, постиндустриалдық;
Е Дәстүрлі, индустриалдық, постиндустриалдық.

117. Кез-келген мемлекетте жер ресурстар нарығындағы жердің бағасы тікелей неге байланысты болады:
А Кәсіпкерлік пайдаға;
В Жер иесінің тәжірибесіне;
С Банктік (ссудалық) пайыздың нормасына;
D Акциялардың курсына;
Е Рентаға.

118. Ертіс өзені арқылы жаңадан салынған автокөлікке арналған көпір Семей аймағында қандай инфрақұрылымның түрі кеңінен дамуына жағдай жасады:
А Әлеуметтік;
В Экономикалық;
С Өндірістік;
D Институционалдық;
Е Дұрыс жауап жоқ.

119. Шаруашылықтық жүйеден басқа жүйеге (бір өркениеттен басқа бір өркениетке көшу) көшудің дәуірі келесілерден тұрады:
А Латенттік кезең, су басу жағдайы, аяқтайтын кезең;
В Құлайтын дағдарыстың кезеңі, аяқтайтын кезең;
С Құлайтын дағдарыстың кезеңі, су басу жағдайы, аяқтайтын кезең;
D Латенттік кезең, құлайтын дағдарыстың кезеңі, аяқтайтын кезең;
Е Латенттік кезең, құлайтын дағдарыстың кезеңі, су басу жағдайы, аяқтайтын кезең.

120.  Мемлекетпен жүзеге асатын индустриалдық саясатта тездетілген амортизацияны қолдану ең бастысы қандай жағдайға әкеледі:
А Айналым капиталының шығандарының қысқаруына;
В Нарықта қазіргі заманға сай еңбек заттарының көбеюіне;
С Негізгі капиталдың жаңару темпінің жоғарылауына;
D Мшина жасау саласындағы кәсіпорындарда өндірістің орталықтануына;
Е А және В жауаптары дұрыс.

121. Адам қоғамының дамуында формациялық  әдіс келесідей формациялық сменасының тізбегін ұсынады:
А Алғашқы-қауымдық, буржуазиялық, социалистік, коммунистік;
В Алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, буржуазиялық, социалистік, коммунистік;
С Алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, буржуазиялық, феодалдық, коммунистік;
D Алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық, коммунистік;
Е Алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық, коммунистік.

122. Кез-келген мемлекетте көлік кешенінің дамуы төмендегілердің қайсысына біршама әсер етеді:
А Өндірісті орналастыру, бірлестіру және мамандандыру;
В Қабаттану жүйесі;
С Тұрғындардың өмір сүру деңгейі және оның белсенділігін жоғарылату;
D Жоғарыда көрсетілген үдерістердің барлығы және құбылыс толығымен;
Е А және В жауаптары дұрыс.

123. ҚР-ны қоса алғанда, өтпелі экономика мемлекеттерінің ауыл шаруашылықтық өндірістік күшінің дамуының төмен деңгейі төмендегілердің қайсысымен байланысты:
А Жұмыс күшінің арзандығымен;
В Айналымға жаңа жерлерді ұсыну мүмкіндігінен;
С Ауыл шаруашылық машиналарын сатып алатын өндірушілердің қаражатының болмауынан;
D Мемлекет тарапынан көмек көрсету жағдайының болмауынан;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

124. Кез-келген мемлекеттегі  автокөлік пен темір жолдардың тығыздығы төмендегілердің қайсысымен сипатталады:
А Елдің ЖҰӨ-ге байланысты авто және темір жол көліктерінің бөлігінің дамуымен;
В Тұрғындардың белсенділігінің деңгейімен;
С Елдің экономикалық дамуының деңгейімен;
D А және В жауаптары дұрыс;
Е Дұрыс жауап жоқ.

125. Мемлекеттік макроэкономикалық жоспарлауды жүргізуде қолданылатын негізгі әдістерінің бірі:
А Қарапайымнан күрделіге;
В Ғылыми абстракция;
С Баланстық;
D Логикалық және тарихтық бірлігі;
Е Дұрыс жауап жоқ. 

126. Нарықтық инфрақұрылымға төмендегілердің қайсысы кірмейді:
А Жарнамалық қызмет көрсету;
В Биржалар;
С Өндірістік кәсіпорындар;
D Аудиторлық фирмалар;
Е Банктер.

127. Мемлекеттік инвестициялық саясатты орындау келесідей бағыттар бойынша жүзеге асады, бірақ біреуінен басқа:
А Мемлекеттік бюджеттік ресурстарды пайдалану;
В Жеке тұлғалардың ағымдағы тұтынуына арналған алып қойған қаражатты тарту;
С Жеке және заңды тұлғалардың ішкі неселік ресурстарды пайдаланылуын тиімді инвестициялық ынталандыру;
D Тура және портфелді шетелдік инвестицияларды тиімді пайдалану және тарту;
Е Қарыз нысанындағы шетелдік капиталды тиімді пайдалану және тарту;

128. Заттық белгісіне қарай инвестицияның деңгейі пайыздық ставка деңгейіне ғана тәуелді болмайды, сонымен қатар төмендегілердің қайсысына тәуелді болады:
А Акцияның курсына;
В Тарифтік тордағы разрядтардың санына;  
С Тұрғындардың өмір сүру деңгейіне;
D Экспорт пен импорт арасындағы қатынасқа;
Е Күтілетін пайданың мөлшеріне.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс