Белгілердің тұқым қуалаушылық заңдылықтары және тұқым қуалау процесінің принциптері

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Семей мемлекеттік педагогикалық институты 
      Жаратылыстану ғылымдары факультеті
Жалпы биология кафедрасы
                                       

                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       





                                       
                     <<Генетика>> пәнінің 
                  ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
             050113 <<Биология>> мамандығының 
            3 курс студенттеріне арналған
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                           Семей қаласы,
                                   2011 ж.
                                       
Құрастырған: жалпы биология кафедрасының доценты                    Садыкова Р.А.


Жалпы биология кафедрасы отырысында бекітілген
№  __  <<__>> _____ 2011 ж.


Кафедра меңгерушісі _______________ Қалиева С. Қ.

Жаратылыс ғылымдар факультетінің оқу әдістемелік мәжілісінде талқыланды

№  __  <<__>> _____ 2011 ж.

Жаратылыс ғылымдар факультетінің оқу әдістемелік кенесінің төрайымы
б.ғ.к., доцент ________ Абдишева З.В.


Жаратылыс ғылымдар факультетінің ғылыми кеңесінде бекітілді.

№  __  <<__>> _____ 2011 ж.

Жаратылыстық ғылымдар факультетінің деканы,
х.ғ.к., доцент __________ Ибраева Л.С.





























                                       
                                МАЗМҰНЫ:
І. Глосарий.............................................................................................................................
ІІ. <<Генетика>> пәні бойынша дәрістердің қысқаша мазмұны...........................................
ІІІ. Зертханалық жұмыс тақырыптары ..............................................................................
ІV. Студенттердің оқытушымен өтетін өздік жұмыстарының  (СОӨЖ) тақырыптары .......
V. Студенттердің өздік жұмыстарының  (СӨЖ) тақырыптары............
VІ. Студенттердің білімін тексеру үшін тест сұрақтары................................................
VІІ. Қолданылған әдебиеттер...........................................................................................
                                       

Краткий конспект лекций:

* название темы;
* цель лекции;
* основные вопросы и краткое содержание;
* основные схемы, формулы и т.д. иллюстрирующие содержание;



Вопросы для самоконтроля


Рекомендуемая литература

                 Методические  указания  
для  проведения лабораторных, практических (семинарских) занятий
                                       
Лабораторные занятия:
* название темы;
* цель занятия;
* задания;
* методические рекомендации;
* основные схемы, формулы и т.д. иллюстрирующие содержание;
* вопросы для самоконтроля.


Практические (семинарские) занятия:
* название темы;
* цель занятия;
* основные вопросы, задания;
* методические рекомендации;
* список литературы.
                                       

Методические  рекомендации по СРСП



текст



Методические  рекомендации по СРС




текст



















                              Глоссарий
Аберрация (хромосомалық)  -  мутагендік факторлардың әсерінен немесе спонтанды түрде пайда болатын әртүрлі хромосомалық өзгерістер.
Автогамия  -  бір ғана гүлден түзілген гаметалардың қосылуы негізінде болатын өздігінен тозаңдану. Бұл инбридингке өте ұқсас. 
Автогенез  -  эволюцияны сыртқы орта жағдайларынан тыс организмнің ішкі күштері әсерінің нәтижесі деп қарастыратын эволюциялық теорияның бір бағыты. 
Автомутагендер  -  организмде зат алмасу процесінде түзілетін мутагендік факторлар. Олар гендік және хромосомдық мутациялар тудыра алады.
Автополиплоидия  -  хромосомалардың гаплоидты жиынтығының еселеніп артуы. 
Аденин  -  ДНК мен РНҚ нуклеотидтерінің құрамына енетін, пурин туындысы болып есептелетін азотты негіз. 
Аллель  -  хромосоманың белгілі бір бөлігінде орналасқан жұп геннің немесе оның альтернативті формаларының бір сыңары.
Аллополиплоидия  -  түр аралық будандастыруда зигота немесе гибрид организмнің дене клеткаларында геном санының еселеніп артуы. 
Альбинизм  -  организмде меланин пигментінің синтезі бұзылады. Сол себепті адамдар мен жануарлар терісі мен жүнінде, көздің нұрлы қабықшасында тиісті пигменттілік болмайды. Ондай особьты альбинос деп атайды. Альбиностардың жарыққа сезімталдығы өте жоғары болады. Альбинизм аутосомды-рецессивті тұқым қуалау типі бойынша беріледі. 
Алькаптонурия  -  организмде гомогентизин қышқылы несеп пен бірге сыртқа шығарылады. Құрамында осындай зат болғандықтан несеп ауамен жанасқанда тез қараяды. Ауру адамның шеміршек ұлпаларының болмайтындығы байқалады. Ересек адамдарда артритке себепші болады. Тұқым қуалау типі  -  аутосомды-рецессивті. 
Амитоз  -  интерфазалық ядроның қарапайым жолмен тікелей екіге бөлінуі. Көбінесе арнайы (эндосперм, нуцеллус, паренхима т.б.) ұлпалар клеткаларында және кейбір палотогиялық өзгеріске ұшыраған клеткалардың, мысалы, рак клеткаларының бөлінуі кезінде байқалады. 
Амфидиплоидтар  -  екі түрге жататын организмдердің хромосома жиынтықтарының екі еселенуі нәтижесінде пайда болатын полиплоидия (ААВВ). Мысалы, бидай мен қарабидайдың, шалқан мен қырыққабаттың т.б. амфидиплоидтары алынған. 
Андрогенез  -  ұрықтың жұмыртқа клеткасы ядросының қатысуынсыз тек аталық ядродан  ғана дамуы.  
Анемия  -  қан аздық. Эритроциттер мөлшерінің, оның гломогобиннің немесе жалпы қан мөлшерінің азаюына пайда болатын аурулар тобы. Оның бірнеше түрі бар: Кули анемиясы немесе талассемия, орақ тәрізді клеткалы анемия, примахиндік анемия. 
Анеуплоидия  -  хромосома санының оның гаплоидты жиынтығына еселенбей өзгеруі (артуы немесе кемуі). Мысалы, жүгеріде болатын 20 хромосоманың 21 немес 19 болып өзгеруі. 

Аниридия  -  көзде сыртқы мөлдір қабықтың болмауы (екі көзде бірдей), соның салдарынан қасаң қабықтың, көз бұршағының бұлдырлануы, көрудің нашарлауы, катарактаның пайда болуы, жарыққа қарай алмау байқалады. Аутосомды-доминатты тип бойынша тұқым қуалайды. 
Анофтальмия  -  көз алмасының мүлде болмауы (рецесивті белгі). Толымсыз доминаттылық жағдайда гетерозиготалы дарақтардың көз алмасы кішірейген күйде болады. 
Антигендер  -  организм үшін бөгде болып есептелетін белокты заттар. Олар организмге енгенде қорғағыш заттар түзіледі. 
Антидене  -  организмге бөгде бөлшектер енгенде түзіліп, оның зиянды әсерін жоятын белокты зат. 
Антикодон-белок биосинтезі кезінде матрициялық РНК-ға сәйкес келетін транспорттық РНК молекуласының бөлігі.
Антимутагендер  -  мутагендердің әсерін кемітетін немесе жоятын заттар. 
Аутбридинг - туыс емес дарақтарды будандастыру. 
Аутосомды хромосомалар  -  аталық жыныс пен аналық жыныстардағы құрылыстары біркелкі хромосомалар. Мысалы, адам клеткасының диплоидты жиынтығында 22 жұпты аутосомалар және 1 жұп жыныс хромосомалар бар. 
Ахондрипиазия  -  эмбриондық дамудың алғашқы кезеңінен бастап-ақ сүйектерінің өсуі баяулайды. Соның салдарынан тұлға бітімі дұрыс болмай балалардың қол-аяқтары қысқа, танауы жалпақ, ергежейлі болып туады. Көпшілік жағдайда бала іште жатып өледі. Аутосомдық доминантты белгі ретінде тұқым қуалайды. 
Ахроматин  -  хроматинмен салыстырғанда әлсіз реңге боялатын ядролық зат. 
Бактериофаг  -  бактерия клеткасында паразиттік тіршілік ететін және оны ертіп жіберетін вирус. Ол сыртын белокты қабықша қаптаған ДНК-дан тұрады. Мөлшері 200-500 мкм шамасында. 
Бекрос  -  будан ұрпақты бастапқы ата-аналық формалардың біреуімен қайыра будандастыру. 
Бивалент  -  мейоздың 1-профазасының пахитена кезеңінде бір-бірімен жақындасып, конъюгацияланатын екі гомологты хромосома. 
Биогенетикалық заң  -  онтогенездік даму кезеңдерінің филогенез кезеңдерін қайталайтындығын көрсететін заң. 
Биотип  -  генотиптері біркелкі, барлық белгі-қасиеттері, яғни фенотипі ұқсас популяциялар құрамына енетін организмдер.
Биоценоз  -  тіршілік жағдайлары азды-көпті біркелкі болып келетін жерлерді мекендейтін жануарлар, өсімдіктер мен микроорганизмдер бірлестігі.
Бисексуальдық  -  биологиялық түрде екі, яғни аталық және аналық жыныстың болуы. 

Бластула  -  көп клеткалы жануарлар ұрығының бір қабатты, іші өуыс тәрізді болып даму сатысы.
Вариация  -  организмдердің белгілі бір жиынтығын құрайтын бірліктердің арасындағы модификациялық немесе фенотиптік айырмашылық.
Вегатативтік көбею  -  өсімдік организмінің жеке бір мүшесінен жаңа өсімдік түзілуі.
Вирустар  -  өсімдіктер мен жануарларда жұқпалы ауру тудыратын, тек тірі клеткаларда ғана тіршілік ететін қоздырғыштар.
Гамета  -  жыныс клеткасы, аталық жыныс клеткасы  -  сперматозоид, аналық жыныс клеткасы жұмыртқа деп аталады. Кәдімгі сомалық клеткалардан айырмасы хромосомалар жиынтығы  -  гаплоидты болады. Мысалы, адамның жыныс клеткаларында 23 хромосома бар.
Гаметогенез  -  жануарлар мен өсімдіктердің жыныс клеткаларының түзілу процесі.
Гаметоцит  -  гаметогенез процесінде гаметалар түзетін клетка. 
Гаплоид  -  жануар және өсімдік клеткасы ядросындағы сыңар хромосомалар жиынтығы. Оын басқаша геном деп атайды. 
Гаплонт  -  хромосомалар санының жартысы ғана бар спорадан дамитын ұрпақ. 
Гемофит  -  гүлді өсімдіктердің жынысты ұрпағы. 
Гексаплоид  -  клеткасында алты хромосома бар организм.
Гемофилия  -  қанның ұйымауы. Қанда ерекше белокты зат болмағандықтан ол ұйығыштық қасиетінен айырылады. Бұл  -  жыныс пен тіркесіп тұқым қуалайтын рецессивті белгі. Сондай-ақ гемофилияның аутосомдық-доминантты және аутосомдық-рецесивті тұқым қуалайтын түрлері де бар. қазіргі кезде медицинада гемофилияның 4 түрі белгілі. 
Ген  -  хромосоманың белгілі бір бөлігіне орналасқан тұқым қуалағыштың негізгі материалдық бірлігі. 
Генезис  -  шығу тегі немесе пайда болу процесі. 
Геном  -  организмнің ата-аналарынан қабылдаған тұқым қуалау бастамаларының немесе гендердің жиынтығы. Генотипі бойынша организм не гомозиготалы не гетерозиготалы болып келеді. 
Генеалогия  -  қандай болмасын бір организмнің шығу тегін зерттеу.
Генетика  -  организмдердің тұқым қуалағыштығы мен өзгергіштігі туралы ғылым. 
Генетикалық талдау  -  организмнің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігін зерттеу.
Гетерозигота  -  клеткаларында белгілі бір генның түрлі алельдері бар дарақтар. Ондай дарақтар <<А>> және <<а>> - алельдері бар гаметалар түзеді. Гетерозиготалы организмдерді өзара будандастырғанда генотипі мен фенотипі бойынша Мендель заңдылықтарына сәйкес ажырау жүреді. Кез-келген дарақ бір жұп алельге байланысты гетерозиготалы болуы мүмкін. 
Гетерозис  -  бірінші будан ұрпақтың тіршілік қабілетінің ата-аналарына қарағанда күшті болуы. 
Гибрид  -  генетикалық тұрғыдан бір-бірінен өзгеше формаларды будандастыру арқылы алынған ұрпақ. 
Гипертрихоз  -  құлақ қалқанының жиегіне жүн өсу. У хромосомамен тіркес тұқым қуалайтын белгі. Әдетте бұл ауру тек ер адамдарда болады. 
Гипоплазия  -  тіс эмалі өте жұқарып, соның салдарынан тістің түсі бұзылады. Жыныспен тіркес тұқым қуалайтын доминатты белгі. 
Гистондар  -  жануарлар мен өсімдіктер клеткаларының көпшілігінің ядросында болатын қарапайым белоктар немесе протеиндер тобы. 
Глаукома  -  көз алмасындағы сұйықтықтың сыртқа бөлінуі бұзылады. Соның салдарынан түрлі патологиялық өзгерістер қалыптасып, ең соңында адам көруден қалады. Глаукоманың түрлері көп. Олардың біразы аутосомдық  -  доминантты, ал кейбіреулері аутосомдық рецессивті тип бойынша тұқым қуалайды. Сондай-ақ тұқым қуаламайтын фенокопиялық формалары да кездеседі. 
Гомозигота  -  деп клеткаларында белгілі бір аллель жұбының біркелкі не доминантты (АА), не рецессивті гендері (аа) бар дарақты айтады. Ондай дарақтардың гаметалары бір сортты болады және ешуақытта ажырамайды.
Дальтонизм  -  түрлі-түсті ажырата алмау. Жыныспен тіркесіп тұқым қуалайтын рецессивті белгі.
Диплоид  -  сомалық клеткадағы хромосомалардың толық жиынтығы. 
ДНК  -  дезоксирибонуклеин қышқылы, тұқым қуалаушылықтың материалдық негізі болып есептеледі. Шиыршық тәрізді болып орналасқан екі полинуклеотид тізбегінен тұрады. 
Дигибридті будандастыру  -  белгілерінде екі түрлі айырмашылығы бар формаларды будандастыру. Мысалы, тұқымы сары, тегіс бұршақ пен жасыл бұдырлы бұршақ өсімдігін будандастыру. 
Доминанттылық  -  аллельдер жұбындағы бір геннің басымдылық әрекетіне байланысты 1  -  ұрпақтан көрініс беріп, екінші рецессивті генді басып тастауы. Доминанттылықтың немесе рецессивтіліктің көріну дәрежесі сыртқы ортаның әсеріне, сондай-ақ басқа гендердің модификаторлық әрекетіне байланысты өзгеруі мүмкін. Сондықтан толық доминанттылық кей жағдайда толымсыз доминанттылыққа ауысып, аралық сипаттағы формалар жарыққа шығады. 
Дупликация  -  хромосоманың қайсібір бөлігінің екі еселенуі.
Евгеника  -  генетикалық жолмен адамның биологиялық табиғатын жақсарту туралы ілім. 
Зигота  -  аталық және аналық клеткалардың қосылып ұрықтануы нәтижесінде түзілетін диплоидты клетка. 
Зигонема  -  гомологты хромосомалар уақытша бір-біріне жақындаса бастайтын мейоз профазасындағы сатылардың бірі.
Идиотип  -  организмнің барлық тұқым қуалайтын факторларының жиынтығы.
Изоляция  -  организмдердің белгілі бір тобының генетикалық тұрғыда бөлектеніп, соның салдарынан будандаса алмай, оқшауланып қалуы.
Изохромосома  -  бір-біріне дәл сәйкес келетін, генетикалық тұрғыдан өте ұқсас екі нақты хромосома. 
Инбридинг  -  жақын туыс организмдерді бір-бірімен будандастыру өсімдік шаруашылығында бұл термин инцухт деп аталады. 
Инверсия  -  хромосоманың екі немесе бірнеше жерден үзіліп, оның бір бөлігінің 180 градусқа бұрылып қалпын өзгертуінің нәтижесінде пайда болатын хромосома ішіндік мутация. 
Индукция  -  белок биосинтезін реттейтін механизмдердің бірі, ол клеткаға белгілі заттың енуі арқылы қандай да бір ферменттің түзілу жылдамдығын арттырады. 
Интеркинез  -  мейоздың редукциялық және эквациондық бөлінулерінің арасындағы аралық кезең. 
Интерсексуалдық  -  дара жынысты организмнің бойында екі жыныстық белгінің болуы. 
Интерфаза  -  клетка бір бөлініп болған соң келесе бөлінуге дейінгі аралық фаза. 
Интерференция  -  хромосоманың бір бөлігінде болған кроссинговердің оның екінші бір бөлігіндегі кроссинговерге басымдылық көрсету құбылысы. 
Интродукция  -  жергілікті жерде бұрын өспеген өсімдіктредің екпе тұрлері мен сорттарын өсіру. Жануарлардың табиғи мекенінен басқа жерлерге апарып жерсіндіру. 
Иондаушы сәулелер  -  тір организм клеткасындағы су молекуласымен басқа химиялық қосылыстарды иондайтын әрі күшті мутагендік қасиеті бар радиоактивті сәулелер.
Кариогамия  -  ұрықтану процесінің негізі болып табылатын жыныс клеткалары ядросының зигота ядросында тоғысуы. 
Кариограмма  -  кариотип құрамындағы барлық хромосомаларды сызып бейнелеу. 
Кариотип  -  жануарлар мен өсімдіктердің белгілі бір түріне тән болып есептелетін, олардың сомалық клеткасындағы хромосомалардың жиынтығы. 
Катаракта  -  көз бұршағының буалдырлануы. Оның көптеген формасы бар. Туа біткен катаракта аутосомдық доминатты және аутосомдық рецессивті жолмен де тұқым қуалайды. Журе пайда болған катаракта тек аутосомдық доминатты тұқым қуалау жолымен беріледі. 
Клетка  -  эволюциялық даму нәтижесінде пайда болған, морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық тұрғыда жіктеліп қалыптасқан организмге тіршілік қасиетін беретін оның негізгі құрамдас бөлігі.
Клон  -  жыныссыз жолмен көбейетін өсімдіктер мен жануарлардың генетикалық тұрғыдағы бір типті ұрпағы. 
Комбинация  -  организм формаларын будандастырғанда алынатын будан ұрпақтағы гендердің жаңа үйлесімі. Бұл да  -  мутация сияқты тұқым қуалайтын өзгергіштікке жатады. 
Комплементтену  -  бір геннің немесе әр түрлі гендер аллельдерінің бір-біріне қосымша әсері. 
Комплементаралық  -  аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуінің бір түрі. Генотиптегі әртүрлі аллельді жұптардың екі доминатты гені өзара әрекеттесе отырып жаңа белгіні жарыққа шығарады
Конгрессия  -  хромосомалардың метафазалық пластинкаға орналасуы. 
Көптік аллельдер  -  хромосоманың бір локусына орналасқан, арнайы бір белгіні ғана жарыққа шығаратын үш, төрт немесе бірнеше аллельдер бар гендер. Адамда көптік аллельдер типі бойынша қан топтары тұқым қуалайды. 
Кроссинговер  -  бірінші мейоздық бөлінудің профазасы кезінде болатын процесс. Гомологтық хромосомалардың конъюгациясы кезінде олар үзіліп сәйкес бөлімшелерімен алмасады. Кроссинговердің нәтижесінде жаңа комбинациялардың түзілуі комбинативтік өзгергіштікке себеп болады. Кроссинговерге байланысты бір хромосоманың бойында орналасқан гендер арақашықтығын анықтауға мүмкіндік туады. 
Лептонема  -  мейоздың бірінші профазасының бастапқы кезеңі. Бұл кезде хромосомалар жіңішке жіпшелер күйінде болады. 
Летальдылық  -  қандай болмасын бір қауіпті генетикалық факторлардың әсерінен организмнің жыныстық жағынан жетілмей тұрып-ақ тіршілігін жою.
Летальды ген  -  организмді өлімге душар ететін ген.
Локус  -  хромосоманың белгілі бір гендер шоғырланатын бөлігі. 
Макрогаметогенез  -  макроспорадан аналық гаметафит және аналық жыныс клеткасының түзілу процесі. 
Макроспора  -  макроспорагенез процесінде түзілетін төрт гаплоидты клетканың бірі. 
Мейоз  -  клетканың хромосома санының екі есе азайып бөлінуі. Ол болашақ жыныс клеткаларының түзілуіне негіз болады. 
Менделизм  -  Словакия жаратылыс зерттеушісі Грегор Мендель негізін салған тұқым қуалаушылық заңдылықтары туралы ғылым.
Метаболизм  -  ассимиляция және диссимиляция процестерінің жиынтығы немесе зат алмасу.
Метаболиттер  -  организмде зат алмасу кезінде түзілетін заттар. 
Метахроматин  -  саңырауқұлақтар және бактериялар клеткасынан алынатын зат, ол нуклеин қышқылынан, метофосфат және белоктан құралады.
Микроспорогенез  -  аталық гаметафиттен аталық жыныс клеткаларының түзілу процессі. 
Микроспора  -  гүлді өсімдіктердің аталық тозаңы. 
Миоплегия  -  қайталанып отыратын тырысқақ ауруы. Мұның себебі  -  бұлшықеттер клеткаларында калий мөлшері азаяды. Миоплегияның бірнеше түрі бар. 20-40 жас аралығында пайда болатын миоплегия аутосомдық доминантты және аутосомдық рецессивті тип бойынша тұқым қуалайды. Жас балаларда кездесетін миоплегия көбінесе аутосомдық доминатты тұқым қуалау типі бойынша беріледі. 
Митоз  -  клетканың дұрыс жолмен бөлінуі. Ол кезде хромосомалар теңдей екіге бөлінеді де, соның негізінде жаңадан екі клетка түзіледі. Митоз төрт фазадан тұрады: профаза, метафаза, анафаза және телофаза. Генетикалық тұрғыдан алғанда митоз тұқым қуалау тұрақтылығын қамтамасыз ететін процесс.
Митоздық индекс  -  ұлпаның митоздық активтілігін сипаттайтын көрсеткіш. 
Митоздық цикл  -  нәтижесінде бір клеткадан жаңа екі клетка түзілетін процестердің жиынтығы.
Модификация  -  генотиптердің өзгеруіне байланыссыз, тек фенотипті ғана қамтитын тұқым қуаламайтын өзгергіштік. 
Моногенді  -  бір ген арқылы анықталатын тұқым қуалайтын белгі.
Моногибрид  -  бір жұп аллель (Аа) бойынша гетерозиготалы организм.
Моносома  -  сыңар хромосома. 
Морган заңдары  -  Америка оқымыстысы Томас Морган мен оның шәкірттері негізін салған (1911-1915) тұқым қуалаушылықтың хромосомдық теориясы.
Морганида  -  гендер арақашықтығының өлшем бірлігі. 
Морфогенез  -  онтогенез процесінде организм мүшелері мен белгі қасиеттерінің дамып, қалыптасуы. 
Морфоз  -  белгілі бір түрдің дарақтары қалыпты жағдайда сирек ұшырайтын, химиялық заттардың, радияцияның әсерінен пайда болатын тұқым қуаламайтын өзгеріс. 
Мутагенез  -  табиғи және жасанды факторлардың әсерінен тұқым қуалайтын өзгерістердің пайда болу процесі. 
Мутант  -  мутацияның нәтижесінде қайсыбір белгісі немесе қасиеті өзгерген организм.
Мутация  -  геннің хромосоманың немесе генетикалық аппараттың басқа бір элементінің өзгеруіне байланысты болатын тұқым қуалайтын өзгергіштік.
Мутациялық қысым  -  популяцияда альтернативті аллельдердің біреуінің концентрациясының артуы.
Мутон  -  егер өзгерсе организмнің мутантты формасының пайда болуына себепкер болатын геннің шағын бөлігі. 
Нуклеин қышқылдары  -  тұқым қуалайтын ақпаратың  сақталуын және берілуін қамтамасыз ететін жоғары молдекулалы биологиялық полимер.
Нуклеотидтер  -  пентоза қантының пуринді немесе пириминді негіздермен қосылысы. 
Нуклеопротеидтер  -  белокпен нуклеинқышқылдары ДНК мен РНҚ-ның қосылысынан тұратын ядро мен цитоплазманың күрделі химиялық компонеттері. 
Нуклеотид  -  құрамына азотты негіздердің біреуі пентоза қанты және фосфор қышқылының қалдығы енетін күрделі органикалық қосылыс. 
Нуллисомик  -  диплоидты жиынтығында бір жұп хромосомасы жетіспейтін организм.
Онтогенез  -  жұмыртқа клеткасының ұрықтануынан бастап, қартайып өлгенге дейінгі организмнің жеке жамуы. 
Оперон  -  ДНК молекуласының бір ізді болып бір-бірімен тығыз орналасқан құрылымдық, оператор және реттеуші гендер тобы. Олар қандай болмасын бір заттың синтезделуінің тиісті этаптарын қамтамасыз етеді. 
Органоидтар  -  морфологиялық және функционалдық жағынан жекеленіп жіктелген цитоплазманың құрылымдық элементтері. Оларға рибосомалар, лизосомалар, митохондриялар, эндоплазмалық тор, Гольджи жиынтығы, пластидтер жатады. 
Орақ тәрізді клеткалы анемия  -  қалыпты гемоглобин генінің мутацияға ұшырауына байланысты қалыптасады. Мұндай гемоглобині бар эритроциттер орақ тәрізді немесе  жарты ай тәрізді пішінге ие болады.
Панмиксия  -  популяция құрайтын даралардың еркін түрде будандасуы. 
Пенетранттылық  -  белгілі бір геннің фенотиптік көрінісі байқалатын популяция құрамындағы дарақтардың сан мөлшері. 
Плазмидтер  -  клеткадағы хромосомадан жеке репликацияланатын нуклеин қышқылының шиыршықталған немесе түзу сызық тәрізді молекуласы.
Пластидтер - өсімдік клеткаларында болатын цитоплазмалық органоид.
Плейцотропия  -  бір геннің қатарынан бірнеше белгіге тигізетін әсері.
Полимерия  -  аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуі. Мұнда аллельді емес бірнеше ген әрекеттесе отырып бір белгіні өте айқын түрде жарыққа шығарады. Мұндай белгіні полигенді белгі деп атайды. Полигенді белгілерге варияциялық қатарлар түзе алатын сандық белгілер жатады. Адам бойының биіктігі, дене салмағы, терінің түсі полигенді белгілер болып табылады. Олардың фенотиптік көрінісі сыртқы орта жағдайларына да байланысты болады. 
Полиморфизм  -  популяциядағы генетикалық тұрғыдан әртүрлі болып келетін екі немесе бірнеше форманың үйлесімді арақатынасы.
Полиплоидия  -  хромосома санының оның гаплоидты жиынтығына еселеніп артуы. Бұл геномдық мутацияға жатады. 
Полирибосома  -  ақпараттық РНК молекуласының бойында орналасқан рибосомалар тізбегі. 
Полигибрид  -  үш немесе одан да көп белгілерінде айырмашылығы бар дарақтарды будандастырудың нәтижесінде алынған будан.
Полисомия  -  негізгі диплоидты жиынтықтан тыс екі немесе бірнеше қосымша хромосомалардың болуы. 
Полиспермия  -  ұрық қапшығының ішіне бір мезгілде екі немесе одан да көп спермилердің енуі. 
Политения  -  алып хромосомалардың пайда болуы.
Популяция  -  бір түр ареалының белгілі бір бөлігінің ұзақ уақыт оқшаулана мекен етіп, өзара еркін будандасатын, сөйтіп өсімтал ұрпақ қалдыра алатын түр ішіндегі дарақтар жиынтығы. 
Прокариоттар  -  генетикалық материалы тікелей цитоплазманың өзінде болатын вирустар, бактериялар және көк жасыл балдырлар. 
Промотор  -  транскрипция ферментті  -  РНК  -  полимераза келіп жалғасатын оперонның реттеуші бөлігі. 
Протопласт  -  клетка қабырғасынан айырылған өсімдік немесе микроб клеткасы. 
Псевдогендер  -  белгілі бір генге өте ұқсас, хромосомада болатын, бірақ қайсыбір есептермен функционалдық активтілігінен айырылған нуклеотидтік тізбектер. 
Пуффтар  -  функционалдық жағынан белсенді белгілі бір ұлпаларға тән политенді хромосомаларда болатын гендер. 
Радиопротекторлар  -  радиоактивті сәулелердің генетикалық әсерлерін төмендететін заттар. 
Радиосенсибилизаторлар  -  организмнің радиоактивті сәулелердің мутагендік әсерлеріне сезімталдығын күшейтетін қосылыстар.
Риверсия  -  геннің бұрынғы жабайы типін қайта қалпына келтіретін мутация. 
Редукция  -  мейоз процесі кезінде диплоидты хромосома санының екі есе кесуі.
Редупликация  -  хромосоманың екі еселенуі.
Резус фактор  -  қанның көптеген антигендік қасиеттерінің бірі, қанда бұл фактор болса, доминанттылық қасиет көрсетеді, бомаса, рецессивтік белгі деген сөз. 
Репликация  -  бастапқы матрицалық ДНК молекуласының негізінде жаңа ДНК жіпшелерінің синтезделуі.
Рекомбинация  -  мейоз процесі кезінде гендердің жаңа комбинацияларының пайда болуы. 
Репарация  -  физикалық және химиялық мутагендердің әсерінен өзгерген ДНК құрылымының өздігінен қайта қалпына келуі. 
Репрессия  -  транскрипциясына тосқауыл жасау арқылы геннің активтілігін жою.
Рецессивтілік  -  доминанттылыққа қарама-қарсы ген аллельдерінің біреуінің басыңқы болуы. 
РНК  -  рибонуклеотидтерден тұратын поллимер.
Рибоза  -  РНК нуклеотидтерінің құрамына енетін моносахарид немесе пентоза қанты. 
Рибосома  -  белок биосинтезі жүретін цитоплазмалық органоид.
Сайт  -  кроссинговер және мутагенез кезінде біртұтас қызмет атқаратын ДНК молекуласының бір бөлігі. 
Селекциялық материал  -  селекциялық жұмыс барысында сұрыптап алынатын формалар.
Сибстер  -  адам генетикасында ағалы-қарындасты деген мағынада қолданылады. 
Синапсис  -  мейоздың 1 профазасындағы гомологты хромосомалардың конъюгациялануы. 
Синдром - өзара байланысты бірнеше патологиялық белгілердің жиынтығы. Бұл жағдай көбінесе гендердің плейотропиялық әрекетіне сай қалыптасады. 
Сомалық  -  клеткалар  -  көп клеткалы организмдер ұлпасының клеткалары. 
Сорт  -  морфологиялық, физиологиялық және шаруашылық қасиеттері жағынан ұқсас, шығу тегі бір белгілі бір аймақта өсірілетін екпелі өсімдіктердің тобы. 
Спермий - өсімдіктердің аталық жыныс клеткасы.
Сперматозоид  -  жануардың аталық жыныс клеткасы.
Стерильділік  -  особьтың (дарақтың) белгілі бір орта жағдайларында тіршілікке қабілетті гаметалар түзе алмауы. Стерильділік хзромосомалар санының, құрылысының өзгеруіне, сол сияқты гендік мутацияларға байланысты қалыптасады.
Теломерлер  -  бір пуриннің екінші біреуімен, сол сияқты пиримидиннің де бір-бірімен орын алмасуының негізінде пайда болатын мутация. 
Трансверсия  -  пуриннің пиримидин мен немесе керісінше орын алмастыруына байланысты болатын мутация.
Трансдукция  -  бактерияның генетикалық материалының бактериофагтың көмегімен тасымалдануы.
Транкрипция  -  ДНК матрицасының негізінде РНК-ның синтездалуі.
Трансляция  -  иРНК (ақпараттық РНК) матрицасының негізінде белоктың синтезделуі. 
Транформация  -  генетикалық ақпарат (информация) тасымалдануының бір жолы. Бұл жағдайда бір клеткадан бөлініп алынған ДНК басқа клеткаға өтіп, оның геномына барып жалғасады. 
Трисомия  -  хромосоманың диплоидты жиынтығының өзі үш дана болып келетін кариотиптік өзгеріс. 
Фенотип  -  генотип пен сыртқы орта факторларының әрекеттесуі негізінде қалыптасатын белгі  -  қасиеттердің жиынтығы.
Фенилкетонурия  -  фенелаланинді терозинге айналдыратын ферменттердің түзілмеуіне байланысты пайда болады. Соның салдарынан фенелалалиннің қандағы мөлшері шамадан тыс артып кетеді. Артық фенелалалиннің фенилпиро-жүзім қышқылына айналып, несеппен бірге сыртқа шығарылады. Нерв жүйесінің бұзылуына байланысты есуастық белгісі қалыптасады. Аутосомдық  -  рецесивті белгі ретінде тұқым қуалайды.
Хиазма  -  кроссинговердің салдарынан пайда болатын Х тәрізді фигура.
Хроматин  -  клетка ядросындағы ДНК мен белок комплексінен тұратын зат. 
Хромомерлер  -  хромосоманың анық көрінетін, қанығып боялатын бөлігі. 
Хромосомалар  -  клетка ядросындағы нуклеопротеидтік жіпшелерден тұратын құрылым. 
Хромоцентрлер  -  телофаза кезінде диспиральданбайтын, соған байланысты интерфазалық ядрода метафазалық қалпын сақтайтын хромосоманың гетрохроматинді бөлігі.
Центромера  -  хромосоманың ұршық тәрізді (ахроматин) жіпшелер бекінетін жері. 
Цистрон  -  белок молекуласының толық құрылымы туралы хабарламасы бар бөлігі. 
Циптокинез  -  клетка цитоплазмасының бөлінуі.
Цитоплазмалық аталық стерильдік (ЦАС)  -  цитоплазмадағы генетикалық факторлармен ядролық гендер бірігіп бақылайтын аталық жыныс клеткасының ұрықтандыру қабілетінің болмауы.
Цитоплазмалық тұқым қуалау  -  негізінен цитоплазма оргоноидтарында (митохондрия, пластидтер т.б.) орналасқан гендер арқылы анықталатын тұқым қуалаушылық.
Чаргаф ережесі  -  Америка Чаргаф негізін салған молекулалық генетикадағы іргелі мәселенің бірі. Ол бойынша кез келген ДНК молекуласындағы пурин негіздерінің жиынтығы пиримидинін негздерінің жиынтығында кем болып келеді.
Экзондар  -  құрылымдық гендердегі кодтар тізбегі.
Экспрессивтілік  -  белгінің генотиптік көрініс деңгейімен сипатталатын ген әсерінің күші. Бұл құбылыс сол геннің сыртқы жағдайлары мен генотиптік ортаның арақатынасына байланысты болады.
Эллиптоцитоз  -  эритроциттредің пішіні өзгеріп, сопақша, яғни элипс тәрізденеді, гомозиготалы жағдайда анемияның ауыр формасы байқалады.
Эпистаз  -  аллельді емес гендердің өзара әрекеттесу түрі. Мұнда бір доминантты ген (супрессор) екінші доминантт ыгенді басып тастайды (А > В). Кейде эпистаздың рецессивті ген арқылы да болуы мүмкін (а>в) мұны рецесивті эпистаз дейді. 

                                       



                                       
                                       
     І. Дәріс сабақтарының қысқаша мазмұны
                                       
Дәріс №1
Генетика пәні. Биология ғылымдары арасындағы генетиканың орны.

 Биология ғылымдары арасындағы генетиканың орны.
Кіріспе. Генетика  -  тұқым қуалаушылық және өзгергіштік заңдылықтары туралы ғылым.
Генетика және оның биология ғылымындағы орны. Генетика ғылымының зерттеу әдістері. Генетика ғылымының негізгі спецификалық әдісі  -  гибридологиялық талдау. Генетикалық мәселелерді шешуде биохимиялық, математикалық, цитологиялық, эмбриологиялық және т.б. әдістерді қолдану. Генетиканың тарихы. Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясының генетика ғылымының қалыптасуында маңызы. Қазіргі генетиканың негізгі бөлімдері - цитогенетика, молекулярлық генетика, популяциялық және эволюциялық генетика, физиологиялық генетика, өсімдіктер генетикасы, адам және жануарлар генетикасы.
Генетика  -  организмнің негізгі екі қасиетін  -  тұқым қуалаушылық пен өзгергіштікті зерттейді.
Генетика деген сөзді 1906 ж. ағылшын ғалымы У.Бэтсон ойлап шығарған және осы ғылымды қуалаушылық пен өзгергіштіктің физиологиясы деп белгілеген.
Тұқым қуалаушылық дегеніміз оргакнизмнің көбеюі кезінде өзінің қасиеттері мен даму ерекшеліктерін ұрпаққа беруі.
Тұқым қуалаушылықты тірі организмдер қасиеттерінің бірі ретінде зерттегенде мынадай екі ұғымды ажырата білу керек: жеке тұқым қуалаушылық және тұқым қуалау. Тұқым қуалаушылық деген ұғымға гендердің өзіне тән ерекше қасиеттері бар белок молекуласын, белгілерджің дамуын және организм құрылысының жоспарын детерминациялау кіреді. Тұқым қуалау организмнің тұқым қуалаушылық қасиеттерінің бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілу процесінің заңдылықтарын білдіреді. Жынысты көбейгенде тұқым қуалау жыныс клеткалары, ал жыныссыз және вегетативті көбейгенде соматикалық клеткалардың бөлінуі арқылы іске асады. Осыған орай белгілердің ұрпақтан ұрпаққа берілу механизмдерінің де әр түрлі болуы мүмкін.
Өзгергіштік организмнің тұқым қуалаушылық қасиеттерінің әрдайым сақталып отырмауының көрінісі болып табылады.
Тұқым қуалаушылықтың материалдық негізін цитологиялық әдістің көмегімен зерттейді. 
Жынысты көбеюде организмдердің жеке қасиеттері мен белгілерінің тұқым қуалауын және тұқым қуалаушылық заңдылықтарын талдауға мүмкіндік беретін шағылыстыру (бірнеше ұрпақ бойы) жүйесін, сол сияқты гендердің өзгергіштігі мен комбинаторикасын гибридологиялық анализ деп атайды. Бұл генетикалық анализдің негізгі әдісі. Ол өзіне математикалық статистиканың элементтерін де қосады. Бұған қоса генетикалық анализге эмбриологиядан, цитологиядан, физиологиядан алынған бірқатар көмекші әдістер де енеді.
Гибридологиялық әдістің ережелері Г.Мендельмен ұсынған:
* Будандастырылатын организмдер бір түрге жату керек.
* Будандастырылатын организмдердің зерттелінетін белгілері бір-бірінен айқын ажыратылу керек.
* Анықталынатын белгілер тұрақты болу қажет яғни ұрпақтан ұрпаққа будандастыру нәтижесінде берілу керек.
* Ажырайтын белгілердің сипаттамасы және дәл есебі болу керек.
Гибридологиялық анализ бен цитологиялық анализдің үйлесімджі қолданылуы өз алдына  цитогенетикалық әдіс құрайды.
Организмнің жеке өзінің дамуында оның көріністерін және геннің әсерін зерттеу, генетиканың бір бөлігі онтогенетика деп аталады.
Сонымен, генетика тұқым қуалаушылықты және тұқым қуалайтын өзгергіштікті негізгі үш бағытта зерттейді:
* организмнің көбею процесіндегі гендердің жағдайы;
* геннің материалдық құрылымы;
* геннің онтогенездегі өзгергіштіктігі мен қызметі (әсері).

Генетиканың ресми жарыққа шығуы 1900 жылдан саналады, бір біріне қатысы жоқ, үш елде тұратын үш ғалым әр түрлі объектілепде будандар ұрпағындағы тұқым қуалаудың белгілерінің аса маңызды заңдылықтарын ашты. Г. де Фриз (Голландияда) көкнәрді және басқа да өсімдіктерді зерттеу нәтижесінде <<будандардың ажырау заңдылыңы жөнінде>> жазды, К.Корренс (германияда) жүгеріден, ал Э.Чермак (Австрияда) асбұршақтағы дәл сондай ажырау заңдылығын ашты.
1865 ж. Г.Мендель тұқым қуалаушылық заңдылықтарын ашты.

Дәріс №2
Тұқымқуалаушылықтың цитологиялық негіздері. Митоз.

Тұқым қуалаушылықтың  -  материалдық негіздері. Митоз. Прокариоттардың жыныссыз көбею процесінің механизмі. ДНҚ  -  тұқым қуалау ақпаратын тасылмалдаушы. Митоз процесінің фазалары. Кариотип. Эукариот ағзаларының хромосомаларының пайда болу ерекшеліктері. Репликон туралы түсінік. Митоз процесінің генетикалық маңызы.
Тұқым қуалаушылықтың  -  материалдық негіздері. Мейоз.
Жыныспен көбеюдің цитологиялық негіздері. Мейоз процесі жыныс жасушаларының пайда болуындағы және дамуындағы цитологиялық негіз ретінде. Мейоз процесіндегі биосинтез ерекшеліктері. Жануарлар гаметогенезі: сперматогенез және оогенез. Өсімдіктер сперматогенезі, гаметогенезі.

Дәріс №3
Тұқымқуалаушылықтың цитологиялық негіздері. Мейоз.


Дәріс №4

Белгілердің тұқымқуалаушылығының негізгі заңдылықтары мен тұқымқуалаушылық принциптері.
Белгілердің тұқым қуалаушылық заңдылықтары және тұқым қуалау процесінің принциптері. Моногибриті будандастырудағы тұқымқуалаушылық. Кері қайтара және анализдік будандастыру. Реципрокті будандастыру туралы түсінік. Г.Менделдің негізгі генетикалық заңдылықтары. Ген және аллелдер жөнінде түсінік. Гомозигота және гетерозигота. Ажыраудың цитологиялық механизмі. Гендердің тәуелсіз жинақталуының цитологиялық негіздері. Комбинативті өзгергіштік, оның эволюцияда және селекцияда маңызы.



Тақырыбы:Тұқым қуалаудың негізігі заңдары және тұқым  
                            қуалаушылық принциптері          
Жоспар: 
I.Мендельдің   тұқым қуалау заңдары және олардан шығаратын тұқым қуалаушылық принциптері.
II.Морганның тұқым қуалау заңдары және олардан келіп шығатын тұқым қуалаушылық принциптері
III.Цитоплазмалық тұқым қуалаудың заңдылықтары және олардан келіп шығатын  тұқым қуалаушылық принциптері
Тұқым қуалаушылық және тұқым қуалау кейде ажырата алмайтын екі  түрлі құбылыс. Тұқым қуалау- көбею процесінде организмнің тұқым қуалау арқылы анықталатын қасиеттері мен белгілерінің,бастамаларының ата-анадан ұрпаққа берілу процесі. Тұқым қуалаушылық деп клетка құрылымдарымен тұтас организмнің ұрпақтар арасындағы материалдық және қызметтік сабақтастылықты қамтамасыз ету қасиетін айтады.Тұқым қуалау және тұқым қуалаушылықтың негізіндетұқым қуалай өзін-өзі өндіре алатын маңызды дәл құрылымдар мен клеткалар бөлінуі кезінде олардың заңды таралуы жатыр.
        I.Бірінші ұрпақ будандарының бірдей болуы,ажырау және белгілердің тәуелсіз комбинациялануы  жөніндегі Мендель ашқан заңдылықтар,сол сияқты Морган ашқан тіркесу және жыныспен тіркескен белгілердің тұқым қуалауы тұқым қуалаушылыққа жатпайды, тұқым қуалау заңдылықтарына жатады.
      Оларды ашудағы Мендельдің табысы оның  жекелеген жұп белгілерге генетикалық анализ әдісін қолдануы қамтамасыз етті.Мынадай құбылыстарды ашу арқылы Мендель шын мағынасында генетикагың ғылыми негізін қалады.
    1.Әр белгі жыныс клеткалары арқылы берілетін тұқым қуалайтын фактормен анықталады;қазіргі заманғы түсінік бойынша бұл бастамалар гендерге сәйкес келеді.
    2.Ұрпақтар қатарында гендер өздеріне тән ерекшеліктерін жоғалтпай және өзгермей таза күйінде сақталады,яғни ген салыстырмалы түрде тұрақты.
    3.Тұқым қуалайтын бастамалар жұп болады:біреуі-анасынікі,екіншісі-әкесінікі;олардың біреуі доминантты,екіншісі рецессивті болуы мүмкін;бұл ереже аллелизм принципін ашуға сәйкес келеді,ол принцип бойынша генде әрқашан ең кем дегенде екі аллель болады.
    4.Екі жыныс та өздерінің тұқым қуалайтын қасиеттерін ұрпақтарына беруде бірдей мөлшерде қатысады.
   5.Гендердің саны жыныс клеткаларында екі есе азаяды;бұл ереже мейоздың болатындығын генетикалық алдын ала болжау болып табылады.
    Айтылғандардың негізінде Мендельдің тікелей өзі тұжырымдаған және тұқым қуалау процесіне қатысы бар заңдарды және Мендель жұмысынан келіп шығатын тұқым қуалаушылық принциптерінен ажырата білудің пайдалы екені түсінікті.
   Тұқым қуалау заңдарына:бірінші ұрпақ будандарының бірдейлілік заңы,будан ұрпағында тұқым қуалайтын белгілердің ажырауы және тұқым қуалайтын белгілердің тәуелсіз комбинациялану заңы жатады.Бұл заңдар жынысты көбеюде тұқым қуалайтын информацияның ұрпақтарға берілу процесін қамтып көрсетеді.
   Тұқым қуалаушылық принциптерінде басқа да мағына болады,оларды төмендегідей тұжырымдауға болады:
1.Белгілердің дикретті (генді) тұқым қуалай детерминациялануы.
2.Тұқым қуалайтын бірліктің-геннің салыстырмалы тұрақтылығы.
3.Геннің аллельдік күйі( доминанттылық және рецессивтілік).
Мендельдің тұқым қуалау заңы және олардан келіп шығатын тұқым қуалаушылық принциптері генетиканың негізгі мазмұны болып табылады.Олардың ашылуы   осы заманғы табиғаттану ғылымына тіршілік процестерінің өлшем бірлігін-генді берді және биологиялық процестерге анализ жасау мақсатымен табиғат ғылымдарын-биологияны,физиканы,химияны және матеметиканы біріктіруге мүмкіндік жасады.
    II.Генетиканың қалыптасуы мен дамуында Т.Морганның жұмыстары аса зор роль атқарады.Ол-тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясының авторы.Ол тұқым қуалаудың жаңа заңдарын ашты:жыныспен тіркескен белгілердің тұқым қуалауы,тіркесіп тұқым қуалау.
  Осы заңдардан  тұқым қуалаушылықтың төмендегідей принциптері келіп шығады:
 1.Фактор- ген хромосоманың белгілі бір локусы.
2. Геннің аллельдері гомологиялық хромосомалардың ұқсас локустарында орналасқан.
3. Гендер хромосомада тізбектеле орналасқан.
4.Кроссинговер-гомологиялық хромосомалар арасындағы гендердің үнемі алмасып отыру процесі.
      III.Цитоплазмалық тұқым қуалау заңдылықтарына мыналарды жатқызуға болады:
1) Белгілердің аналық линия бойынша берілуін;
2) Ажыраудың қатал сандық заңдылықтарының жоқ болуы; Цитоплазмалық тұқым қуалаушылық принциптері мыналар болып табылады:
1.белгілердің дискретті детерминациялануы;
2.плазмогендердің салыстырмалы тұрақтылығы;
3.ұқсас плазмогендердің көптігі.
Сонымен,тұқым қуалау және тұқым қуалаушылық деген ұғымдарды ажырата білу қажет,бірақ ақырында ұрпақтар арсындағы материалдық және қызметтік сабақтастылық клетканың өзін-өзі өндіре алатын ядролық және цитоплазмалық құрылымдарының бәрімен қамтамасыз етілетінін есте сақтау керек.

Дәріс №5
Гендердің өзара әсер етуі.

ГЕНДЕРДІҢ  ӨЗАРА ӘСЕР  ЕТУІ.
Мендель өзінің тәжірибелерінде аллельді гендердің өзара әсер етуінің бір ғана түрін анықтады  --  ол бір аллельдің толық доминанттылығы мен екінші аллельдің рецессивтілігі. Кейіннен тұқым қуалау бірлігінің өзара әсер етуі өте күрделі және көп түрлі екені анықталды. Бір белгінің дамуы көп гендерге байланысты және, керісінше, бір геннің көп белгілерге жауап беретіні анықталды. Сондықтан әрбір белгі, тіпті белгілердің бір тобы гендердің өзара әсер ету нәтижесінде пайда болады. Кей кезде екі түрлі (аллельді емес) шндердің өзара әсер етуінен жаңа фенотип пайда болады, ал осы гендер жеке ғана әсер еткенде бұл фенотип болмас еді. Бір ген басқа гендердің көрінуіне жол бермейді, соның салдарынан жеке жұп аллельдердің әсерінен пайда бо- латын комбинациялар түзілмейді, немесе бұл комбинациялық күшті әсер фенотипте көрінбей қалады.
Гендердің мұндай өзара әсер етуінің арқасында моногибридтік және полигибридтік будандастыру кізіндегі Мендель ашқан белгілердің ажырасу қатынасы өзгереді. Аллельді емес гендердің өзара әсер етуі нәтижесінде жаңа түзілістер пайда болады. Бұл құбылыстар алғаш қарағанда Мендельдің заңдылықтарына қайшы келетін секілді болып көрінеді. Бірақ мұқият зерттегенде бұл құбылыстарды тек қана Мендельдің заңдылықтарына сүйене отырып түсіндіруге болатыны анықталды. Гендердің өзара әсер етуінен шығатын тұқым қуалау заңдылықтарын зерттеу:ата-аналардың тиісті генотиптерін тандап будандастыру арқылы өзімізге қажетті белгілері бар ұрпақтарды алдын ала есептеп арақатынаста алуымызға мүмкіндік береді. Бір ғана белгілерге ықпалын тигііетін әр түрлі ген жұптарының өзара әсер етуін зерттей келе олардың өзара әсерлерінің бірнеше түрі анықталды, олар: жаңадан пайда болшн түр, комплементарлық немесе толықтырғыш факторлар, криптомерия (грекше "криптос"  --  жасырын, құпия, "мерос"  --  қатысу), эпистаз және гипостаз, полимерия.
Жаңадан пайда болган тур деп гендердің өзара әсер етіп үйлесуінің арқасында бір организмде мүлде жаңа белгінің пайда болуын айтады. Гендердің өзара әсер етуінің бұл түрі тауықтың айдарларының тұқым қуу заңдылығын зерттегенде анықталған. Тауықтарда сыртқы пішіні бірнеше түрлі айдарлар кездеседі: раушан гүлі тәріздес (гені R) айдар, жапырақ тәріздес айдарға қарағанда басым болады және бұршаққынды айдар (гені С)  --  ол да жапырақ тәріздер айдардан басым қасиет. Бірақ раушан тәріздес және бұршаққынды айдар түрлерінің гендері аллельді емес, ал жапырақ 
тәріздес айдар тауықтарда екі төуелсіз рецессивті геннің гомозиготалық күйінде ғана  кездеседі, яғни генотипі rrcc болуы керек.
Генотипі RRсс раушан тәрізді тауықтарды генотипі бұршаққынды өтештермен шағылыстырғанда   бірінші ұрпақтың генотипі RrСс болады, бұл генотипте екі басым мен R және С қосылады. Гендердің бүл үйлесімінен ұрпақтарда айдардың жаңа, жаңғақ тәрізді түрі пайда болады да екінші қатардағы үрпақтарында мына арақатынаста төрт фенотип пайда болады: 9 R және С гендері бар жаңғақ тәрізді айдар, 3Rсс  --  раушан тәрізді, 3rrс  --  бұршаққынды және 1 rrсс  --  жапырақ тәрізді айдар. Бірінші ұрпақтағы тауықтарды жапырақ айдарлы әтештермен (rrсс) кері қайтара шағылыстырғанда, сол төрт фенотип бірдей қатынаста ажырасады (12-сурет).
    КОМПЛЕМЕНТАРЛЫҚ НЕМЕСЕ ТОЛЫҚТЫРУШЫ ФАКТОРЛАР. Әрқайсысы фенотипте өз бетімен көрінбейтін аллельді емес екі доминантты гендердің үйлесуінен белгі пайда болса, одадай гендер әрекеті компле- ментарлық деп аталадыуКей жағдайларда белгілердің дамуына организмде екі түрлі немесе оданда да көп заттардың түзілуі және өзара әсер етуі қажет.
Криптомерия. Жоғарыда келтірілген мысалда белгінің пайда болуына екі басым гендердің себепші болатынын көрдік. Алайда организмде белгілі бір заттың түзілуіне зиянын тигізетін рецессивті гендер де бар. Бұған мысал ретінде альбинизмді (латынша "альбус"  --  ақ)  --  пигменттің жетімсіздігінен терінің, шаштың ағаруын алуға болады. Альбинизмнің себебінен пигменттің щамуына әсер ететін гендер жасырын қалып қояды. Мысалы, ақ түсті (альби- нос) тышқандарды қара тышқандармен шағылыстырғанда бірінші түқымда тағы сұр түстің ("агути") пайда болатыны байқалады. Әдетте бүл доминантты белгі. Ұрпақтарында 3 түрлі фенотип: 9 агути, 3 қара және 4 ақ пайда болады. Түстердің бұл тұқым қуу қасиетін екі жүп геннің қызметі деп түсіну керек. Олар пигментке жауап беретін А гені және альбинизмге үшырайтынын, оның аллелі  --  а; В гені пигменттің шаітаың үзына бойына тегіс таралмауын қам- тамасыз етеді (агути), оның аллелі  --  в қара тышқандарда байқалатын пигменттің біртұтас тарауын қамтамасыз етеді. Гендердің осылайша өзара әсер етуін криптомерия деп атайды.
Эпистаз және гипостаз. Доминантты ген кез келген аллельдер жұбына өзінің рецессивті серігінің көрінуіне бөгет жасайды. Дегенмен, кейде доминантты геннің қасиеті басқа жердегі (локустағы) тіпті басқа хромосомдағы геннің әсерінен бәсеңдеуі мүмкін. Мұндай бір геннің қасиетін екінші бір геннің бүркемелеуін эпистаз деп атайды. Басқа гендердің қасиетіне жол бермейтін "құдіретті" генді эпистаздық ген, ал жәбірленген генді гипостаздық ген деп атайды. Эпистаз құбылысы жылқылардың түсін және асқабақтың сыртқы қабығының бояуының түқым қууын зерттегенде ашылған. Жылқылардың көк түсі басқа түстерге қарағанда басым болады. Бұл түс торы, қара, жирен т.б. түстерді бүркемелейді. Генотипі СсВВ көк жылқыны ссвв жирен түстімен шағылыстырғанда Ғ1 барлық құлынның түсі көк, генотипі СсВс болады. Ал  - F1-ді өзара шағылыстырғанда Ғ2-де фенотипі: 12 көк, 3 қара және 1 жирен қатынасымен ажырасады. Көк түстің аллелі (С) басқа түстердің тәуелсіз гендерін бүркеп қалады. Генотипінде С аллелі бар жылқылардың бәрі көк болады. Егер С аллелі болмаса қара (ссВВ, ссВе) және қос рецессивті ссее генотипі барлар жирен болады (14-сурет).
Полимерия (грекше "полимериаң  --  өте күрделі). Бірнеше гендердің бір белгіні анықтауы гендердің өзара әсер етудің маңызды бір түрі. Белгінің бір уақытта бірнеше балама (эквивалентті) гендердің әсерінен қалыптасу құбы- лысын полиметрия деп атайды, ал оған әсер ететін гендерді полимерлі гендер деп атайды.Полимерлі белгілерге көптеген шаруашылық маңызы бар белгілер жатады. Мысалы, астық өнімділігі, дәннің мөлшері мен салмаш, сүт өнімі және оның майлылығы, ет, жүн, жүмыртқа өнімдері, малдың жұмысқа қабылеттілігі т.б. селекциялық маңызы бар белгілер жатады. 
Басым полимерлі гендер жиналған сайын олардың әсері күшейе түседі. Бүл гендердің шоғырлануының күшті әсері болғандықтан гендердің мүндай өзара әсер етуін кумулятивті (шоғырлану) полимерия деп атайды.


Дәріс №6
Тіркесіп тұқымқуалау және кроссинговер. 
Белгілердің тіркесе тұқым қууы. Т.Морганның тұқым қуудың хромосомалық теориясының негізі. Кроссинговер цитологиялық дәлелдері. Кроссинговер механизмі және ол жөніндегі гипотезалар. Хромосоманың айқасуына әсер ететін факторлар. Тең емес кроссинговер.
Кроссинговер 
1909 жылы Янсенс саламандраның спермиогенезі жүргенде мейоздың профаза кезеңіндегі гомологтық хромосомалар конъюгациясын (жанасуы) бақылап,олардың бір-бірімен ажырасарда гректің <<хи>> әрпі тәріздес  фигура жасайтынын байқаған. Сондықтан бұл құбылысты хиазматипия, ал хромосомалардың айқасу бейнесін хиазмалар деп атаған.
Т.Морган және оның мектебінің зерттеулері,гомологиялық хромосомалар жұбында  гендер үнемі алмасып отыратынын көрсетті.Тиісті гендері бар гомологиялық хромосомалардағы сәйкес учаскелердің алмасу процесі хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговер (ағылшынша <<кроссинговер>>, <<овер>>- айқасу) деп аталады. Кроссинговер гомологиялық хромосомаларда орналасқан гендердің жаңа үйлесулерін қамтамасыз етеді.Тіркесу сияқты кроссинговер құбылысы да барлық жануарлар,өсімдіктер мен микроорганизмдер үшін ортақ. Гомологиялық хромосомалардың өзара ұқсас  жерлерімен алмасуы гендердің алмасуын, яғни гендердің рекомбинациясын (латынша <<ре>>-кейін, <<комбинаре>>-қосу) қамтамасыз етеді, сөйтіп эволюцияда комбинативтік өзгергіштіктің ролін едәуір арттырады.Үйлескен жаңа белгілері бар организмдердің  пайда болу жиілігіне қарап хромосомалардың айқасқандығы жөнінде пікір айтуға болады. Мұндай организмдерді рекомбинанттар  деп атайды.Кроссинговерге ұшыраған хромосомалары бар гаметалар кроссоверлі деп, ал кроссинговерге ұшырамаған гаметалар кроссоверлі емес гаметалар деп аталады.Осы кроссоверлі гаметалардан пайда болған ұрпақтар кроссоверлер немесе рекомбинанттар деп аталады, ал бірінші кроссоверлі емес гаметаларынан пайда болған кроссоверлі емес немесе рекомбинантты емес организмдер деп аталады.
Морган зерттеген  белгілердің тіркес тұқым қуалауы Морганның тіркесу заңы деп аталады. Рекомбинация гендер арасында жүретіндіктен,ал геннің өзі кроссинговермен бөлінбейтін болғандықтан,генді кроссинговердің бірлігі деп санайтын болды.
Кроссинговердің мөлшері анализдік шағылыстыру ұрпақтарының жалпы санымен кроссоверлер саны арасындағы қатынаспен өлшенеді. Жаңа үйлескен түрлердің саны айқасу жиілігіне байланысты болғандықтан төмендегі формуламен анықталады.
Айқасу жиілігі=
Рекомбинация реципрокты жүреді,яғни аталық-аналық хромосомалары арасында өзара алмасу болады,бұл жағдай кроссовер кластарын бір құбылыстың нәтижесі деп санауға міндеттейді. Кроссинговер мөлшері процентпен көрсетіледі. Кроссинговердің бір проценті гендер арақашықтығының бірлігі болып табылады. Оны морганида деп атайды.
Хромосомаларда гендердің тізбектеле орналасуы.
Морган гендер хромосома бойына тізбектеле орналасқан,ал кроссинговер жиілігі олардың арасындағы салыстырмалы қашықтықты көрсетеді деп болжау  жасады. Кроссинговер неғұрлым жиі болса,хромоссомалардағы гендер соғұрлым жақын орналасқанын көрсетеді.Әр ген хромосомада  белгілі бір орында-локуста орналасады.Хромосомалардағы гендер санының көп болу мүмкіндігін,олардың тізбектеліп белгілі бір локуста орналасу қағидаларын еске ала отырып,Морган гомологиялық хромосомалар арасында айқасу бір мезгілде бірнеше нүктеде болуы мүмкін деп болжау жасады.Мұндай болжамын Морган дрозофлаға тәжірибе жасап толық дәлелдеді,ал онан соң бірқатар басқа жануарларда,өсімдіктер мен микроорганизмдерде толық дәлелденді.
Егер кроссинговер тек бір нүктеде ғана жүрсе,ол дара деп,егер екі нүктеде жүрсе қосқабат,үш нүктеде-үшқабат т.с.с. деп аталады,яғни ол көп қабатты болу да мүмкін.Кроссинговердің жиілігі гендердің арақашықтылығына байланысты;гендер хромосоманың бойында неғұрлым жақын орналасса,соғұрлым олардың өзара үзілісі аз  болады да, жаңа үйлесімдер проценті азаяды. Керісінше,хромосомадағы гендердің бір-бірінен арасы алшақ болса, олардың арасындағы үзілісі көбейіп 50%-ке дейін жетеді, яғни мұнда гендердің  тәуелсіз комбинациясы жүреді.Кроссинговер жиілігі  50%-тен жоғары болмайды,себебі гендер арасы өте алшақ болғанда қосқабат кроссинговер жиі кездеседі де,кейбір кроссинговерлі  түрлер есепке алынбай қалады.
Хромосоманың бір жерінде жүретін  кроссинговердің оған  жақын жердегі кроссинговерді  басуы интерференция деп аталады.
Қосқабат айқасуда  гендердің арасы жақын болса, интерференция әсіресе күшті болады.Хромосомалардың үзілісі өзара тәуелді болады. Мұндай тәуелсіздік дәрежесін болған үзілудің ара қашықтығы бойынша анықтайды. Үзілу болған нүктеден қашықтаған сайын,екінші үзілу  мүмкіндігі  арта береді.
Тіркесу тобында ген белгілі бір орын алатындықтан,хромосомадағы гендердің орналасу тәртібін  анықтауға және хромосомалардың генетикалық картасын жасауға мүмкіндік берді.
Генетикалық карталар
Белгілі бір тіркесулер тобына кіретін гендердің салыстырмалы түрде орналасу  схемасынихромосомалардың генетикалық картасы  деп атайды.
Генетикалық көзқарас тұрғысынан алғанда әсіресе көбірек зерттелген кейбір дрозофила,жүгері,томат,тышқан,нейроспора,ішек таяқшасына ғана әзірше ондай карта жасалды.
Генетикалық карталар гомологиялық хромосомалардың әр жұбы үшін жасалады.Тіркесулер тобын нөмірлейді.Картаны жасау үшін  көптеген гендердің  тұқым қуалау заңдылықтарын  зерттеп білу қажет.Мысалы, дрозофиланың төрт тіркесулер тобына жинақталған 500-ден астам, жүгерінің он тіркесулер тобына  жинақталған 500-ден астам,үй тышқанының 15 тірексу тобынан 200-ге жуық гендері зерттелген.Жануарлардың жоғарғы класстарынан тауықтың 39 жұп  хромосомаларынан сегіз тіркесу тобы, адамның 23-нен он тіркесу тобы негізінен көп гендердің Х және У  - хромосомада орналасқаны анықталған.Генетикалық карталар жасағанда тіркесулер тобы, гендердің толық немесе қысқартылған аттары,хромосоманың ноль ретінде қабылданған бір шетінен бастап процентпен көрсетілген қашықтығы көрсетіледі,центромераның орны белгіленеді.Генетикалық карталар жасау гендері картаға түсірілген белгілердің тұқым қуалау сипатын болжап айтуға мүмкіндік береді,ал ол селекциялық жұмыстарда  будандастыру үшін аталық-аналық жұбын таңдап алуға жеңілдік келтіреді.
Кроссинговердің цитологиялық дәлелдемелері
Кроссинговер  құбылысы алғашқыда генетикалық әдіспен дрозофилада анықталып,кейіннен жүгеріде және тетрадалық талдау жүргізу арқылы нейроспорада цитологиялық тұрғыда дәлелденді. Мейоз кезінде байқалатын хромосомалар айқасуынан хиазмдердің пайда болуын кроссинговерді тудыратын механизм деп қарастыруға болар еді.Бірақ ондай болжам түбегейлі дәлелді қажет етеді.
Айқасу процесінде гомолгты  хромосомалардың бөлімдер алмастыратындығын тұңғыш рет 30-жылдардың бас кезінде цитологиялық тұрғыда дрозофила шыбынында К.Штерн дәлелдеді.Одан кейін Г.Крейтон мен Б.Мак-Клинток дәл сондай заңдылықты жүгері өсімдігінен байқады. К.Штерннің дрозофиламен жүргізген тәжірибесін қарастырайық.Әдетте екі гомологты хромосома морфологиялық жағынан өте ұқсас болып келеді. Штерн морфологиялық жағынан айырмашылығы бар,яғни толық гомологты емес Х-хромосомаларды алып зерттеді.Бірақ олардың көпшілік бөлігінде гомология (ұқсастық) бар,сондықтан да мейоз кезінде бір-біріне жақындасып жұптаса алады.Аналықтың Х хромосомасының біреуі транслокацияның,яғни У хромосома үзіндісінің  ауысуына байланысты Г тәрізді болып өзгерген.Екінші  Х хромосома  қалыптыға қарағанда қысқарақ,себебі оның бір бөлігі У хромосомаға  ауысқан.Будандастыру нәтижесінде жоғарыда көрсетілген морфологиялық жағынан әртүрлі екі Х хромосома  және оларда орналасқан екі ген бойынша гетерозиготалы аналықтар алынған.Оның біреуі көздің пішіні мен көзшелердің санына әсер ететін жартылай домиантты ген В+.Ал В аллелі бар мутанттардың көзі таспа тәрізді болып келеді. Сч гені дрозофила көзінің қызыл түсін анықтайды.
Г тәрізді Х хромосомаларда  жабайы типке тән В+ және С+ алельдері,ал қысқалау хромосомаларда мутантты аллельдер В мен Сч болды.Осындай генотипі бар аналық,морфологиялық жағынан алғанда қалыпты Сч және В+ аллельдері бар Х-хромосомалы аталықпен будандастырылған.Олардың ұрпағында кроссоверлі емес хромосомалары бар екі топ  - счВ/счВ+, Сч+В/счВ+ шыбындары пайда болған. Цитологиялық зерттеулер кроссоверлі дарақтарда Х хромосомалардың бөлім алмастыратындығын,соған сәйкес пішінінің өзгеретіндігін көрсетті. Аналық ұрпақтың барлық төрт табында да атасынан берілген бір-бір қалыпты немесе таяқша тәрізді хромосомадан болған. Кроссоверлі аналық шыбынның кариотипінде кроссинговердің нәтижесінде өзгерген ұзын таяқша тәрізді немесе  қысқа екі иығы бар Х хромосома болатындығы анықталған. Бұл тәжірибе және осы сияқты жүгерімен жүргізілген тәжірибелердің нәтижесі Морган мен оның шәкірттерінің кроссинговер-гомологты хромосомалардың бөлімдерін алмасытрады және гендер негізінен хромосомаларда шоғырланады деген болжамын дәлелдей түсті.
Мейоздық кроссинговер
Хоомосомалардың айқасуы  туралы ғылыми деректердің аз кезеңінің өзінде-ақ цитологтар мейоздың профазасын зерттеу барысында гомологты хромосомалардың конъюгациялануы (бір-бірімен жанасуы) кезінде Х тәрізді фигуралардың,яғни хиазмдердің пайда болатындығын байқады. 1909 жылы  Ф.Янсен хиазмдер гомологты хромосомалардың бір-бірімен бөлім алмастыруына байланысты деген болжам айтты.Бұл кейіннен 1911 жылы Т. Морган ұсынған хромосомаладың айқасуы жайлы гипотеза негіз болды.
Мейоздың 1-профазасының пахинема кезеңінде гомологты хромосомалардың ұқсас бөлімдері бір-бірімен жақындасып,конъюгацияланатыны белгілі. Хромосоманың ондай күйін бивалент дейді.Әр хромасоманың өзі екі хроматидтен тұрады.Көбінесе сол  биваленттің құрамындағы ішкері орналасқан екі хроматид бір-бірімен айқасып,содан барып хиазм пайда болады.Сөйтіп,мейоздың 1-профазасы кроссинговердің пайда болуының  бірден-бір сәтті кезеңі болып есептеледі.Жынысты жолмен көбейетін организмдерде кроссинговерді кроссоверлі зиготалардың түзілу жиілігіне қарап анықтайды.Себебі олар кроссоверлі гаметалардың ұрықтануынан пайда болады. Мұнда зерттеу үшін объект ретінде зең  саңырауқұлағы-нейроспора алынған.Бұл саңырауқұлақтың тіршілік циклының көпшілігі гаплофазаға сәйкес келеді,ал диплофазасы өте қысқа.Зигота түзілген соң,көп кешікпей  қайтадан мейоз басталды да,гаплоидты споралары бар қалта-аска пайда болады.
Сол спораға қарап кроссиноверді оп-оңай анықтауға болады. Бұл әдісті тетрадалық әдіс деп те атайды. Сол асканың ішіндегі сегіз спораның төртеуі боялған (АААА), ал қалған төртеуі боялмаған (аааа). Олардың қалтаның ішіндегі орналасу реті ААААаааа болып келеді. Егер споралар ААаа  ААаа болып орналасса,ол кроссинговердің болғанын көрсетеді.
Митоздық кроссинговер
 Жоғарыда қарастырылған мейоздық кроссинговермен қатар сомалық (дене	) клеткаларының бөлінуі кезінде пайда болатын митоздық кроссинговер де кездеседі.1936 жылы К.Штерн сұр түсті (У+) денесіндегі қылшығы ұзын (Sn+) дрозофила шыбынын сары денелі (У), қылшығы қысқа (Sn) шыбынмен будандастырып тәжірибе жүргізді.Сонда олардан алынған дигетерозиготаның екі белгісі де  жабайы фенотипке тән болып келеді,бірақ кейбір шыбындардың денесінде ішінара дақтар пайда болған. Ондай дақтың тең жартысының түсі сары,қылшығы ұзын,қалған бөлігінің түсі сұр,қылшығы қысқа болып шыққан.Мұндай қос дақтың пайда болуын К.Штерн митоздық кроссинговермен түсіндірді. Шынында мұндай дақтардың пайда болуы төрт хроматидтер  стадиясындағы гендердің алмасуының нәтижесі болып есептеледі.
Тең емес кроссинговер
Әдетте хромосомалар айқасқанда екі гомологты хромосоманың бөлім алмастыратын жері бір нүктеде болады. Соған байланысты екі хромосоманың да айқасқан бөлімдері және олардағы генднрдің жиынтығы да сан жағынан бірдей тең болады. Бірақ,кейде,өте сирек жағдайда,хромосомалардың айқасуы бір нүктеде болмай шығады. Соның нәтижесінде хромосомалардың алмасатын бөлімдері және олардағы гендердің саны бір-біріне тең болмайды.Мұндай құбылысты тең емес кроссинговер дейді. Мысалы,дрозофланың жабайы тегіне тән қалыпты көздері хромосомалардың тең айқаспауы салдарынан таспа тәрізді болып  өзгерген.
Кроссинговер механизмі және ол жөніндегі гипотезалар
К.Сакс (1930-32) гипотезасы бойынша хиазмалар кроссинговердің нәтижесі емес: ең алдымен хиазмалар түзіледі,одан кейін аламсу жүреді.Хромосомалар полюстерге тараған кезде механикалық кернеу салдарынан хиазмалар болған нүктелерде үзілістер және сәйкес учаскелерде алмасу жүреді.Алмасудан кейін хиазма жойылады.
Дж.Беллинг (1933) ұсынған кейін Дж.Ледеберг (1955) толықтырып жаңартқан гипотезаның мағынасын мынадай: ДНҚ-ның редупликациялануы (өздігінен екі еселену) процесі бір жіпшеден екіншісіне алма кезек ауыса алады; бір жіпше-матрицада басталған өзін-өзі өндіру процесі белгілі бір нүктеден сәйкес серік ДНҚ-ның матрица жіпшесіне ауысады,бұдан кейін өзінің матрицасына (қалып) қайта оралады, бұл жағдай  генетикалық материалдың қайта алмасуына (рекомбинация) алып келеді.Бұл жорамал <<көшірмесін таңдау>> гипотезасы деп аталады.
1963 жылы кроссинговердің тағы бір жорамалы ұсынылады. Бұл гипотезаның авторы Х.Уайтхауз рекомбинация кезінде ДНҚ-ның будан молекуласында қосымша редупликация болу мүмкіндігін айтады.Бірақ хроматидтер деңгейіндегі рекомбинация болады деп жорамалдау бұл тұжырымның күмәнді екенін көрсетеді. Сонымен айтылған жорамалдардың бірі де кроссинговер құбылысын толық түсіндіре алмайды.
Сыртқы орта факторларының айқасуға әсері
Генотипке және ол анықтайтын клетка мен организмнің физиологиялық күйіне тәуелді айқасудың түрін спонтанды кроссинговер деп атайды. Бірақ сыртқы ортаның әр түрлі  факторларымен организмге әсер ету арқылы айқасу  жиілігін өзгертуге болады.Әр түрлі факторлармен қолдан әсер ету  нәтижесінде болған айқасуды  индукцияланған(латынша <<индукцио>>-қоздыру) кроссинговер деп атайды.Хромосомалардың айқасуына көптеген факторлар әсер етеді: жоғарғы және төменгі температура, иондаушы  сәулелер,клеткаларда кальций,магний т.б. болуы,мысалы дрозофилада  төменгі (+90........+130С) температура  және жоғарғы  (+300........+320С) температура кроссинговер процентін көбейтеді:даму ең қолайлы температурада өткенде проценті өте аз болады.Хромосомалардың центромераға қашық орналасқан бөліктерімен салыстырғанда оған жақын орналасқан аймақтары сыртқы орта әсерінен тез ұшырайды.Иондаушы радиация мен химиялық агенттер де кроссинговер жиілігін арттырады.Мысалы,этилендиаминтетрасірке  қышқылы хромосомада кальций және магний иондарын бөліп шығарады,сірә,ол иондар хромосомалардың құрылым тұтастығын сақтауда белгілі бір роль атқаратын болса керек,сондықтан оларды бөліп шығару хромосомалар құрылымының тұтастық күйін бұзады,бұл жағдай хроматидтердің үзілу жиілігін арттырады,ал ондай үзілген хроматидтердің бір бөлігі гендердің рекомбинациялануына әкеліп соғады.


Дәріс №7
     Жыныс генетикасы және жыныспен тіркескен белгілердің тұқымқуалауы. Жануарлар және өсімдіктер жынысының биологиясы. Жынысты анықтаудың генетикалық әдістері. Гомо- және гетерогаметті жыныс. Жыныс хромосомаларының генетикалық және цитологиялық ерекшеліктері. Гинандроморфизм. Жыныс айырудың баланстық теориясы.                             


Дәріс №8
 Генетикалық материалдың өзгергіштігі. 
Өзгергіштік және оның зерттеу әдістері. Өзгергіштіктің классификациясы. Мутациялық жіктеу. Генеративті және соматикалық мутациялар. Гендік мутациялар, геномдық мутациялар. Модификациялық өзгергіштік. Көп аллельдік. Метематикалық әдіс модификациялық өзгергіштікті зерттеудегі негізгі әдіс ретінде.
Спонтанды және индукцияланған мутагенез. Себептері. Индукциялық мутациялық құбылыс. Ультра күлгін, ионды сәулелердің, температураның, химиялық және биологиялық факторлардың мутациялық процеске әсері. Геномдық мутациялар. Полиплоидия, автополиплоидия.
Сабақтың тақырыбы:   Өзгергіштік классификациясы. 

Сабақтың мақсаты:       Өзгергіштіктің екі типін ажырату;  
                                             а) генотиптік
                                             ә) фенотиптік.
               Особьтар белгілерінің алуан түрлілігінтүр, тұқым, сорт  шегінде өзгеогіштікті бағалау - әрқашан  да олардың фенотиптік көрінісі бойынша жүргізіледі.
               Алайда олардың фенотиптік алуан түрлілігінің болуы мүмкін. Генотиптері бірдей организмдер белгілері көрінісінің өзгеруін анықтаған генотиптер мен орта жағдайларының айырмашылығы. Бұл принцип бойынша  
өзгергіштіктің  екі типін ажыратады. 
               1. Генотиптік өзгергіштік 
              Геннің немесе клетканың генетикалық аппаратының басқа да элементтерінің өзгеруі организмнің қасиеттері мен белгілерінің өзгеруіне себепші болуы мүмкін. Мұндай өзгерістерді мутация деп атайды. Мутациялар жекелеген жыныс клеткаларындасекірмелі түрде пайда болады және ұрпақтарда  сақталады. Гомозиготалы ақ қоянның ұрпағында қара үй қоянының, қылтанақты бидайда қылтанақсыз формалардың, жасыл балдыр хлореллада салат түсті балдырдың пайда болуы мысал бола алады. 
             Өзгергіштік гендердің мутациялары ғана емес, сондай  -  ақ олардың түрліше комбинациялары арқылы да жүзеге асуы мүмкін. өзара әсер ету жағдайында гендердің комбинациясы жаңа белгілердің пайда болуына немесе олардың жаңаша үйлесулеріне әкеп соғуы мүмкін.  Мұндай өзгергіштікті комбинативті өзгергіштік деп атайды. 
              Мутациялық және комбинативтік өзгергіштік генотиптердің әр түрлілігімен қамтамасыз етіледі, сондықтан олар генотиптік немесе тұқым қуалайтын өзгергіштікке жатады.
               2. Фенотиптік өзгергіштік  
            Жеке даму процесіне организмнің морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық және басқа ерекшеліктерінің заңды өзгерістері байқалады. Бұл өзгерістердің пайда болу уақыты мен тәртібінонтогенезде генотип қатаң түрдебелгілеп отырады. Мұндай өзгергіштікті жасқа байланысты немесе отогенетикалық өзгергіштік деп атайды. Адамның дене және ақыл  -  ойының дамуы заңды түрде және біртіндеп қалайша жүзеге асатынын еске түсіре отырып, онтогенетикалық өзгергіштіктің мысалдарын жеке өз басының тәжірбиесінен байқауға болады. Онтогенетикалық өзгергіштіктің айырмашылығы, мұнда жас ерекшелігіне қарамастан, организмдерде бірдей генотип сақталады. Мұндай өзгергіштікті фенотиптік немесе тұқым қуаламайтын өзгергіштікке жатқызады.
             Организмнің барлық белгілері, мен қасиеттері тұқым қуалап анықталады, алайда организмднр алдыңғы ұрпақтан белгілер мен қасиеттердің өздерін емес және тіпті олардың даму қажеттігін емес, оның болу мүмкіндігін ғана қабылдайды. Белгінің дамуы үшін немесе айтылып жүргендей, генотип фенотипте жүзеге асу үшін сыртқы ортаның тиісті жағдайлары болуы қажет. 
               Егер белгілі  белгілі генотиптегі хлорелланы жарықта өсірсе, одан түзілетін колониялар жасыл түсті болады. Ал қараңғыда өсірілген осындай клеткалар сары түсті колониялар түзеді. Егер сары клетеаларды жарыққа шығаратын болсақ, олар қайтадан жасыл колониялар түзеді. Екі жағдайда да клеткаларда хлорофилл түзу мүмкіндігі болды, бірақ оны жүзеге асыру үшін жарық қажет.
            Тіпті белгі дамитын жағдайда да оның байқалу дәрежесі сыртқы ортаға байланысты белгілі бір шекте өзгеріп отыруы мүмкін. Мәселен, адамда секпілдің болуы генотип арқылы анықталады, алайда олардың даму дәрежесі күн көзінде ұзақ болуына байланысты. Сондықтан организдерде белігілі бір  реакция нормалары тұқым қуалайды деп айту қабылданған.
            Әр түрлі орта жағдайындағы бірдей генотиптер көрінісінің алуан түрлілігін модофикациялық өзгергіштік деп атайды.  Онтогенетикалық өзгергіштік секілді ол да фенотиптік немесе тұқым қуаламайтын өзгергіштікке жатады. 
              Генетикада кеңінен қолданылып жүрген <<тұқым қуаламайтын өзгергіштік>> термині орынсыз, өйткені организмнің барлық белгілері мен қасиеттері тұқым қуалаушылыққа байланысты және олардың фенотиптік көрінісіндегі алуан түрлілікті анықтайтын өзгерісі де генотиптің қасиеттерімен анықталған. 
              Бір телімді жапырақтың мөлшері мен тісшелерінің саны әр түрлі болуы мүмкін. Бұл  -  модофикациялық өзгергіштік (кеңістіктегі өзгергіштік). 
              Егер ата  -  аналар особьтарының гаметаларында ген өзгерісі болса, онда мұндай зиготадан дамитын өсімдіктердің жапырақтары бүкіл онтогенез кезеңінде бір телімді болуы мүмкін. Бұл өзгерісті мутациялық деп атайды. Шағылыстыру нәтижесінде генотиптегі бірнеше гендердің комбинациясы бес телімді жапырақтың пайда болуына әкеп соғуы мүмкін. Бұл  -  комбинативтік өзгергіштік. өзгергіштіктің мұндай формаларын генотиптік деп атайды.

Модификациялық өзгергіштік. 
             Организмдердің генотипі бірдей бірақ әр түрлі  сыртқы орта жағдайларында дпмып жетілетін түрлі фенотиптері болуы мүмкін. Особьтардың мұндай фенотиптік алуан түрлілігін модификациялық өзгергіштік деп атайды. 
* Модификациялық өзгергіштік ұғымы
Сыртқы орта жағдайларына белгілердің белгілі бір шекте көріну дәрежесінің өзгеруін және генотиппен анықталатын организмнің қабілетін реакция нормасы деп атайды. Реакция нормасын зерттеу үшін қолда ең алдымен генетикалық біртектес материал болуы қажет және оны сыртқы ортаның әр түрлі жағдайларына орналастыру керек. 
         Өсімдіктердің клондары мен таза линиялары жеткілікті дәрежеде біртектес материал бола алады. Микрооргонизде деклондар бір текутес материал болып табылады: жануар мен адамда  -  бір жұмыртқадан дамыған егіздер бір тектес болады, қазіргі уақытта бұл метод кеңінен пайдаланады және <<егіздік метод>> деп аталады. Алайда едәуір немесе шамалы дәрежедегі генетикалық материалды баска әдістермен: өсімдіктерде ұзақ уақыт өздігінен тозаңдану және жануарларда туысмтық шағылыстыру арқылы алуға да болады.
            Модфикациялық өзгергіштікті туғызатын және реакция нормасын зеріттеуге жәрдемдесетін жағдайлар ретінде сырткы ортаның барынша алуан түрлі, дәлірек айтқанда, кез келген жағдайда пайдалануы мүмкін. Нақты мысалдарға қарайық.
             Температураға байланысты реңнің өзгеруі колорад қоңызынан, ақ тышқаннан, кроликтен жжәне т.б. байқалады. Кейде бұл өзгерістер бірнеше ұрпақ бойына сақталады. Бұл ұзақ мерзімдік модофикация. Алайда көптеген жағдайларда жануарлар реңі  -  тұрақты белгі. Мәселен европалық тұқымды сиырды Европада өсіргенде де, сондай-ақ Оңтүстік Африкадаөсіргенде де реңі бірдей болады.
               Модификациялық өзгергіштіктің маңызы. Жебе тәрізді, жүрек тәрізді әр түрлі жапырақтары бар жебе жапырақ өсімдігі (Sagittaria sagittifolia) де молификациялық  өзгергіштікке мысал бола алады. Демек, жебе жапырақтың жапырағының белгілі бір формасы емес, тіршілік ету жағдайларына қарай бұл форманы кейбір шекте өзгерту қабілеті тұқым қуалай детерминацияланған, бқл сөз жоқ, организмнің бейімделгіштік ерекшелігі болып табылады, оның үстіне бірдей генотипі бар барлық особьтар сыртқы жағдайларға бірдей жауап қайтарады. Модификациялық өзгергіштіктің жаппай сипаты бар, сондықтанда да өзгергіштіктің осы түрін Ч. Дарвин айқын өзгергіштік деп атаған.  
               Модфикациялық өзгергіштіктің мәні сапалық белгілер мысалынан ерекше жақсы көрінеді; организмде белгінің даму қабілеті тұқым қуалайды, бұл қабілеттің байқалу дәрежесі генотип пен сыртқы орта жағдайларының өзара әсеріне байланысты болады. Сиырдың белгілі бір тұқымнан әр түрлі шаруашылықтарда түрліше мөлшерде: мысалы, бір шаруашылықта 2105 кг-нан 4203 кг-ға дейін, екінші шаруашылықта 3008 кг-нан  4954 кг-ға дейін сүт сауылады. Бұл әр түрлі күтіп  -  бағу және азықтандыру жағдайындағы бірдей генотиптердің өзара әсер етуімен анықталады, ал белгілі бір тұқымның жануарларынан әр түрлі жағдайларда түрліше мөлшерде сүт сауылуы оларда реакция нормасының тұқым қуалағандығын білдіреді. 
              Әр түрлі  белгілердің реакция нормасы да түрліше болады. Оны организмдерді әр түрлі тіршілік ету жағдайларына, оның ішінде белгілер максимум байқалу шегіне жететін оптимальды жағдайларға орналастыру арқылы толық дәрежеде айқындауға  болады.  Мүйізді ірі қаралардың белгілері осыған мысал бола алады.  Мәселен, рең іс жүзінде ешқандай жағдайда да өзгермейді, яғни оның бір мағыналы реакция нормасы болады. Негізінен азықтандыру және күтіп бағу жағдайларына байланысты сүт өнімділігінің реакция нормасы өте кең болады.  Сүттегі майдың проценттік шамасы сияқты белгі аралық  орын алады. Ол сауылатын сүт мөлшеріне қарағанда аз дәрежеде азықтандыру жағдайларына тәуелді және болмашы дәрежеде өзгереді. 
 	Адамнан да бір мағыналы реакция нормасы бар белгілерді (қан тобы, шаштың түсі) және реакция нормасының кеңдігімен сипатталатын белгілерді (бойы, массасы және) атауға болады.
 	Реакция нормасын білудің ауыл шаруашылығы практикасында өсімдіктерден мол түсім алу үшін және жануарларды оптимальды күтіп- бағу жағдайларында, өсімдіктер мен жануарларды   жаңа климаттық аудандарға   
көшіруде, олардан мол өнім алу үшін зор маңызы бар.  Организмдердің табиғи жағдайларындағы адаптация процесінде  реакция нормасы кеңдігінің айтарлықтай маңызы бар, өйткені модификациялық өзгергіштік тұқым қуаламайтын өзгергіштікке жатқанмен, түрдің сақталуы мен өркендеуін реакция нормасының кеңдігі анықтауы мүмкін. 

Модификациялық өзгергіштіктің заңдылықтары 

Математикалық методтарды қолдану қажеттігі.  Модификациялық өзгергіштікті зерттеуде генетиктер жоғарыда айтылғандай, әр түрлі сыртқы орта жағдайларында  дамитын біртектес генетикалық материал мен жұмыс істеді.  Ылғалдылық, температура, жарықтың түсуі, құрылым, топырақ құнарлығы және  көптеген жағдайлар тіпті бір танапта ешқашан да ұқсас болмайды.  Сондықтан бидайдың бір танабындағы масақтың ұзындығы 6,2 см- ден 13,4 см-ге дейін ауытқуы мүмкін.  Белгілі бір жағдайлар комплексі бір өсімдікке әсер ете отырып, оның масағының ұзындығы 7,4 см болуын анықтады, ал басқа өсімдікке сол жағдайлардың басқаша үйлесімі әсер етіп оның масағының ұзындығы 8,2  болуын анықтайды. Бірінші өсімдік масағының ұзындығы басқаша емес, дәл 7,4  см болуы кездейсоқ жағдай. Мұның жануарлар мен микроорганизмдердің сандық белгілеріне де  қатысы бар. Демек, модификациялық өзгергіштік массасындағы заңдылықтарды зерттеуге алып келеді. Ал мұны математика пәндерінің бірінің, атап айтқанда статистиканың методтарын пайдалана отырып істеуге болады.    
Қалыпты таралу- модификациялық өзгергіштік заңы. Өсімдіктердің, жануарлар мен адамның алуан түрлі белгілерінің модификациялық өзгергіштігінің ортақ сипаты болатындығы анықталған. 
Белгінің орташа мағынасы мағынасы бәрінен де жиі кездеседі, ал орташа мағынадан едәуір айырмашылығы бар варияциялар өте сирек кездеседі.  Қисық сызық графикте әдетте симметриялы болады. Бұл орташаға қарағанда үлкен мағыналы вариациялар,  сондай -  ақ, кіші мағыналы  вариациялар, бірақ орташа арифметикалық мағынадан белгілі бір шамаға ғана айырмашылығы бар вариациялар бір шамада жиі кездеседі деген сөз. Осыдан келіп, минимум және максимум шамалар өте сирек , бірақ бірдей жиілікте кездесуі тиіс деген қорытынды шығады.
Мұндай таралу заңдылығы тек модификациялық өзгергіштікке ғана емес, сондай- ақ басқа да кездейсоқ құбылыстарға тән. Оны К. Гаусс сипаттаған, сондықтан ол гаустық немесе қалыпты таралу ретінде белгілі. Ол табиғатта өте жиі кездесетіндіктен , қалыпты таралу деп аталған. 
Модификациялық өзгергіштік заңдылықтарын білудің өте зор практикалық маңызы бар, өйткені ол көптеген көрсеткіштерді болжай және алдын ала жоспарлай білуге мүмкіндік береді.
Сонымен, қорыта келе тағы да мынаны атап көрсету қажет: организмнің реакция нормасын генотип анықтайды; әр түрлі белгілер сыртқы жағдайлардың әсер етуінен болатын өзгергіштік шегі арқылы ажыратылады, яғни кеңдігі жөнінен реакция нормасы әр түрлі болады; табиғи жағдайларда модификациялық өзгергіштік бейімделушілік сипатта және бұл мағынада алғанда эволюцияда маңызды болады, ал ауыл шаруашылығы практикасында генотип жүзеге асыруға оптимальды жағдайлар жасалғанда едәуір жоғары өнімділікке жетуге мүмкіндік береді: математикалық статистика  методтары зерттеудің  негізгі методтары, ал қалыпты таралу- негізгі заңдылық болып есептеледі.


Дәріс №9

 Генетикалық процестердің молекулалық механизмдері. 
Тұқым қуалаушылық ақпаратының молекулярлық механизмнің іске асырылуы. ДНҚ молекуласының ұйымдасуы. Транскрипция. Жасушадағы РНҚ түрлері:  ақпараттық, рибосомалық, тасымалдаушы. ДНҚ, РНҚ молекулаларының гибридизациясы. Трансляция. Геннің қолдан синтезделуі. 
Гендердің өзара әсер етуі. Гендердің өзара әсер етуіндегі негізгі типтері: комплементарлық, эпистаз, полимерия, гендердің модификациялық әсері. Генотиптің іске асырылуындағы сыртқы орта факторларының әсері. Гибридологиялық, онтогенетикалық және биохимиялық әдістердің қосылысы генетикалық талдаудағы гендердің өзара әсер етуіндегі басты шарт. Генотиптің дискреттілігі және біртұтастығы туралы түсінік.
Тұқым қуалаушылық аномалиялар және оның таралуының профилактикалық әдістері .Негізгі түсініктер. Тұқым қуалаушылық патологиялардың классификациялық түрлері. Генетикалық жүк. Хромосомалық аномалиялар және популяцияның бейімделуі. Тұқым қуалаушылық аномалиялардың диагностикасы. Рецессивті гендерді гетерозиготалы тасымалдаушыларды аңықтау әдістері.


Дәріс №10
Спонтанды және индукцияланған мутагенез.



Дәріс №11

Популяциялар генетикасы. 
Эволюцияның генетикалық негіздері. Генетикалық гомеостаз және оның механизмі. Эволюциялық теорияның дамуындағы генетика ғылымының маңызы. Популяциялар генетикасының экология және биогеоценология салаларына маңызы. Табиғатты қорғау мәселелеріндегі популяциялар генетикасының маңызы. Жер шарындағы генофондты сақтап қалу шаралары.
Микроағзалардың генетикалық талдауының ерекшеліктері. Вирустар, бактериофагтар генетика ғылымының объектісі ретінде. Вирустық инфекцияның даму механизмі. Вирустардың және бактерифагтардың мутациялары. Плазмидтер. Тұқым қуалаушылық ақпартты тасымалдауда эписомалардың қатысуы.
Селекцияның генетикалық негіздері. Жануарлар және өсімдіктер селекциясы. Зерттеу әдістері мен объектілері. Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары. Штамм, сорт түсініктері. Комбинативті өзгергіштік. Мутациялық өзгергіштік. Индукциялық мутагенездің өсімдіктер және микроағзалар селекциясындағы қолдануы. Жануарлар, өсімдіктер және микроағзалар селекциясындағы негізгі жетістіктер. Молекулярлық генетиканың және цитогенетиканың жетістіктері селекция саласының дамуының перспективасы.


Дәріс №12

Адам генетикасы. 
Селекциялық генетикалық негіздері. Адам генетикалық зерттеулердің объектісі ретінде. Генеалогиялық, цитогенетикалық. биохимиялық, егіздік, онтогенетикалық және популяциялық әдістер. Адам кариотипі.
Биохимиялық полиморфизм және қан топтары. Негізгі түсініктер. Қан топтар жүйесі. Қан топтарының практикалық маңызы. Биохимиялық полиморфизмның маңызы.
Иммунитеттің генетикалық негізі. Жасушалық және гуморалдық иммунитет жүйелері. Иммуноглобулиндердің құрылымы және генетикасы. Иммундық жауаптың генетикалық бақылауы. Иммундық жүйенің туа біткен ауытқулары.




Дәріс №13
Даму генетикасы. Онтогенез процесінің генетикалық негізі.

 Ген табиғаты. Геннің эволюциясы. Ген - қызмет, рекомбинация және мутация бірлігі ретінде. Ген және аллелдер жөнінде қазіргі көзқарастар. Ген  -  ДНҚ және РНҚ (вирустарда) молекулаларының бөлігі ретінде.Онтогенез процесінің генетикалық негізі. Онтогенез қоршаған ортаның ішкі және сыртқы жағдайлардың әсерімен даму бағдарламасының іске асыру процесі ретінде. Хромосомалардың онтогенездегі қызметтік маңызы. Хромосомалардың қызметтік гетерохроматизациясы. Онтогенез процесін басқару. Биологиял-ық белсенді заттардың жеке дамудағы ролі. Онтогенетикалық өзгергіштік. Даму процесіне қоршаған ортаның экстремальды жағдайларының әсері.


Дәріс №14
Селекцияның генетикалық негіздері.


Дәріс №15

Биохимиялық полиморфизм және қан топтары.
       2. Зертханалық сабақтар тақырыптары

№
Тақырыптар
Зертханалық сабақтар мазмұны
1
Жыныссыз көбеюдің цитологиялық негіздері.
Митоз процесінің фазалары. Митоз процесінің генетикалық маңызы. Хромосомалардың құрылымы және морфологиясы.
2
Жыныспен көбеюдің цитологиялық негіздері.
Жұмыртқа жасушасының және сперматозоидтардың даму тәсілдері. Жынысты көбею және гаметогенез процестерімен танысу.
3
Моногибридті будандастыру.
Тұқым қуалаушылықтың негізгі заңдылықтарымен танысу. Моногибридті будандастыруға есеп шығару.
4
Дигибридті будандастыру. 
Тұқым қуалаушылықтың негізгі заңдылықтарымен танысу. Дигибридті будандастыру есеп шығару.
5
Полигибридті будандастыру.
Белгілердің ажырау анализі. Полигибридті будандастыру.
6
Тіркесе тұқым қуалау. Кроссинговер.
Т.Морганның тұқым қуудың хромосомалық теориясының негізі. Есеп шығару.
7
Ген табиғаты.
Геннің эволюциясы. Ген  -  қызметі, рекомбинация және мутация бірлігі ретінде. Ген және аллелдер жөнінде қазіргі көзқарастар. Ген  -  ДНҚ және РНҚ (вирустарда) молекулаларының бөлігі ретінде.
8
Гендердің өзара әсер етуі.
Гендердің өзара әсер етуіндегі негізгі типтері: комплементарлық, эпистаз, полимерия, гендердің модификациялық әсері. Гибридологиялық, онтогенетикалық және биохимиялық әдістердің қосылысы генетикалық талдаудағы гендердің өзара әсер етуіндегі басты шарт. Есеп шығару.
9
Жыныс генетикасы және жыныспен тіркесе түқым қуалау.
Жынысты анықтаудың генетикалық әдістері. Жыныстың анықталуы және тұқым қуалауы. Жыныстар арақатынасы. Жыныс хромосомаларының генетикалық және цитологиялық ерекшеліктері. Жыныс айырудың баланстық теориясы. Есеп шығару.
10
Генеалогиялық талдау.
Тұқым қуалаушылық аномалияларды генеалогиялық талдау әдісімен анықталуы және маңызы. Есеп шығару.
11
Популяциялар генетикасы.
Популяциялар генетикасының экология және биогеоценология салаларына маңызы. Табиғатты қорғау мәселелеріндегі популяциялар генетикасының маңызы. Хард-Вайнберг заңы. Есеп шығару.
12
Адам генетикасы.
Адам генетикалық зерттеулердің объектісі ретінде. Генеалогиялық, цитогенетикалық, биохимиялық, егіздік, онтогенетикалық және популяциялық әдістер. Адам кариотипі.
13
Биохимиялық полиморфизм және қан топтары.
Негізгі түсініктер. Қан топтар жүйесі. Қан топтарының практикалық маңызы. Биохимиялық полиморфизмның маңызы.
14
Спонтанды және индукцияланған мутагенез.
Себептері. Индукциялық мутациялық құбылыс. Ультра күлгін, ионды сәулелердің, температураның, химиялық және биологиялық факторлардың мутациялық процеске әсері. Геномдық мутациялар. Полиплоидия, автополиплоидия. 
15
Селекцияның генетикалық негіздері.
Жануарлар және өсімдіктер селекциясы. Зерттеу әдістері мен объектілері. Комбинативті өзгергіштік. Мутациялық өзгергіштік. Жануарлар, өсімдіктер және микроағзалар селекциясындағы негізгі жетістіктер.
Барлық  сағат саны:


3. Студенттердің өздік жұмыстарына арналған тапсырмалар және орындайтын уақыты
№
Тақырыптың атауы
Дайындалу формасы
Орындалу көлемі және шарты
Бақылау формасы
Тапсыру мерзімі
1
Генетикадағы Мендель ілімінің алатын орны.
конспект
Тапсырманың негізін ашу (4-5б)
ауызша
2 апта
2
Бактериялар мен вирустардың рекомбинациясы.
реферат
10-15б
ауызша
3 апта
3
Генетика мен    селекцияның дамуына Қазақстандық ғалымдардың қосқан үлестері.
реферат
10-15б
ауызша
4 апта
4
Генетикалық инженерияның теориялық және практикалық мәні.
реферат 
10-15б
ауызша
5 апта
5
Өзгергіштік, оның себептері және зерттеу әдістері.
конспект
Тапсырманың негізін ашу (4-5б)
ауызша
6 апта
6
Генді жасанды жолмен синтездеу.
реферат
10-15б
ауызша
7 апта
7
Тұқым қуалайтын белгілердің бірегей талдауы.
конспект
Тапсырманың негізін ашу (4-5б)
ауызша
8 апта
8
Генді зерттеудегі әдістері мен этаптары.
реферат
10-15б
ауызша
9 апта
9
Иммунитет және оның генетикалық негізі.
конспект
Тапсырманың негізін ашу (4-5б)
ауызша
10 апта
10
Спонтанды және индукцияланған мутагенез
реферат
10-15б
ауызша
11апта

                                       








 Өзіндік бақылауға арналған тест тапсырмалары
1 - тақырып .Тұқымқуалаушылықтың биохимиялық негiздерi.
1. Ақуыз биосинтезiне қанша әртүрлi амин-қышқылдары қатысады?
	A) 20;
	B) 50;
	C) 100;
	D) 150;
	E) 27;
2. Нуклеин қышқылдарына қандай қызмет тән?
	A) информациялық;
	B) катализдiк;
	C) құрылыста;
	D) қорғаушы;
	E) қозғалғыштық (жиырылғыштық);
3. ДНК молекуласына тиiстi келтiрiлген дәлелдердiң қайсысы бұрыс емес?
	A) ДНК екi тiзбектi спираль;
	B) ДНКмен бiр нуклеотидтен тұрады;
	C) ДНК-ның құрамына дозоксирибоза кiредi;
	D) ДНК-ның құрамына фосфор қышқылы кiредi;
	E) ДНК-ның құрамына тимин кiредi;
4. Жасушаның қандай компонентi ақуыздың биосинтезiне тiкелей қатысады?
	A) ядролық;
	B) вакуоль;
	C) хромосома;
	D) жасуша орталығы;
	E) дұрыс жауабы жоқ;
5. Берiлген реакциялардың қайсысы қалыптық (матрица) синтезiнiң реакциясына жатады?
	A) АТФ - синтезi;
	B) көмiрсулар синтезi;
	C) ДНК синтезi;
	D) липидтер синтезi;
	E) глюкоза синтезi;
6. ДНК нуклеотидтердiң құрамына қандай химиялық қосылыс кiрмейдi?
	A) фосфор қышқылы;
	B) дезоксирибоза;
	C) май қышқылы;
	D) аденин;
	E) цитозин;
7. РНК нуклеотидтердiң құрамына қандай химиялық қосылыс кiрмейдi?
	A) аденин;
	B) рибоза;
	C) тимин;
	D) фосфор қышқылы;
	E) урацил;
8. Нуклеотидтердiң бiр триплеттерiнiң информациясы немен анықталады?
	A) полипептидтi байланыспен;
	B) ақуыз молекуласымен;
	C) көмiрсу молекуласымен;
	D) аминқышқылдарымен;
	E) дипептидтiк;
9. Ақуыз биосинтез процесi кезiнде рибосомода не түзiледi?
	A) нуклеотид;
	B) көмiрсу;
	C) май қышқылы;
	D) полипетидтiк тiзбек;
	E) нуклеин қышқылы;
10. Ақуыз биосинтезiнде  ДНК қандай қызмет атқарады?
	A) репликация;
	B) транскрипция;
	C) АТФ синтезiне қатысу;
	D) ақуыз молекуласының синтезi қалыптық принцип негiзiнде жүредi;
	E) мезосома синтездеуге қатынасады;
11. Мына келтiрiлген дәлелдердiң қайсысы дұрыс емес?
	A) Кодан үш нуклеотидтен тұрады;
	B) Әрбiр кодон аминқышқылдың тек бiреуiн ғана анықтайды;
	C) кодондар матрицалық РНК  және ДНК болады;
	D) Әрбiр кодон тек қана бiр аминқышқылын анықтайды;
	E) антикодондарда т кодондар болады;
12. Антикодон келтiрiлген мысалдың қайсысының құрамында болады?
	A) матрицалық немесе информациялық РНК-да ;
	B) рибосомалық РНК-да;
	C) ДНК-да;
	D) тасымалдаушы РНК-да;
	E) митохондрияда;
13. ДНК молекуласының комплементарлы тiзбегi бiр-бiрiмен қандай химиялық байланыспен жалғасады?
	A) иондық;
	B) дисульфидтi;
	C) пептидтi;
	D) сутектi;
	E) коваленттi;
14. Дезоксирибоза қандай затқа жатады?
	A) нуклеин қышқылына;
	B) ақуызға;
	C) липидтерге;
	D) көмiртегiне;
	E) аминқышқылдарына;
15. РНК синтезделу процесi?
	A) матрицалық синтез;
	B) редукция;
	C) редупликация;
	D) транскрипеция;
	E) трансляция;
16. Нуклеотидтердiң құрамына қандай заттар кiредi?
	A) липидтер;
	B) сулар;
	C) АТФ;
	D) азотты негiздерi;
	E) аминқышқылдары;
17. Хромосомалар қандай қызмет қызмет атқарады?
	A) энергия көзi;
	B) жасушаның жылжуын қамтамасыз етедi;
	C) фотосинтез;
	D) тұқым қуалау информациясын сақтау;
	E) бөлiнуге қатысады;
18. Ақуыз неше аминқышқылдарынан тұрады, егер оның сәйкес келу генiнiң кодтық бөлiмi 3000 нуклеотидтен тұрса?
	A) 100;
	B) 10000;
	C) 500;
	D) 1000;
	E) 300;
19. Геннiң кодтық бөлiмiнде неше нуклеотид бар, егер де соған қарап синтезделетiн  ақуыз 300 аминқышқылынан тұрса?
	A) 400;
	B) 500;
	C) 1000;
	D) 900;
	E) 2000;
20. Ақуыздың мономерлерiне не жатады?
	A) нуклеотидтер;
	B) глюкоза;
	C) ферменттер;
	D) амин қышқылдары;
	E) азот негiздерi;
21. ДНК нуклеотидтерiнiң бiр-бiрiнен айырмашылығы неде?
	A) көмiрсутектерiнiң құрылысынде;
	B) азотты негiздердiң санында;
	C) фосфор қышқылы молекуласының санында;
	D) азотты негiздердiң құрылысында;
	E) нуклеотидтер компоненттерi арасындағы байланыстың сипаттамасында;
22. ДНК молекуласының екi еселенуi клетканың тiршiлiк циклiнiң қай фазазсында жүзеге асады?
	A) профазада;
	B) телофазада;
	C) анафазада;
	D) интерфазада;
	E) метафазада;
23. Генетикалық код дегенiмiз не?
	A) ДНК молекуласының бiр тiзбегiндегi нуклеотидтердiң екiншi тiзбегiндегi нуклеотидтерге сәйкес келуi;
	B) ДНК тiзбегiндегi нуклеотидтердiң а - РНК нуклеотидтерiне сәйкес келуi;
	C) бiр нуклеотидтiң құрамындағы фосфор қышқылы қалдығының екiншi нуклеотидтiң дезоксирибозасына сәйкес келуi;
	D) ДНК молекуласындағы нуклеотидтердiң орналасу  ретi;
	E) ақуыз молекуласындағы амин қышқылдарының орналасу ретiн анықтайтын а - РНК-дағы нуклеотидтердiң орналасу ретi;
24. Генетика ғылымындағы қандай жаңалықтар гендiк инженерия методологиясының негiзiн қалады?
	A) ферменттердiң, ДНК-ның кесетiн эндонуклеоздардың ашылуы;
	B) хромосомалардың жұптылығының ашылуы;
	C) генотип пен фенотиптiң өзара байланыстылығының ашылуы;
	D) генотип пен қоршаған ортаның өзара байланыстылығының ашылуы;
	E) гендердiң өзара әсерiнен; 
25. Ақуыз молекуласының қандай құрылымына глобулалар тән?
	A) бiрiншi реттiк;
	B) екiншi реттiк;
	C) үшiншi реттiк;
	D) төртiншi реттiк;
	E) бiрiншi және үшiншi реттiк;
26. Ақуыз синтездеу информациясы ядроның қандай затында болады?
	A) ядро қайықшасында;
	B) ядро шырынында;
	C) хромосомаларда;
	D) ядрошықта;
	E) ядро қабықшасының iшкi мембранасында;
27. Гендiк инженерияда қайтымды транскрипция ферментi қай кезде қолданылады?
	A) гендердiң санын айқындау кезде;
	B) Т-РНК-ын амин қышқылдарыменөзара байланыстыратын кезде;
	C) ДНК-ның көшiрмесiн информациялық РНК-ға түсiрру кезiнде;
	D) РНК-ның көшiрмесiн алу кезiнде;
	E) қалыпты (матрицалық) синтез;
28. Егер 300 аминқышқылынан тұратын белок синтезделсе онда геннiң кодтелушi бөлiгiнде қанша нуклеотид болғаны?
	A) 400;
	B) 500;
	C) 1000;
	D) 900;
	E) 300;
29. Биологиялық жарғақша үшiн ең маңызды компанент не?
	A) АТФ;
	B) ақуыз;
	C) көмiрсу;
	D) Н2О;
	E) ДНК;
30. Аллельдi гендердiң әр құрылымының ауысуына қандай процесс себеп?
	A) митоз;
	B) мейоз;
	C) экоцитоз;
	D) эндоцитоз;
	E) ДНК редупликациясы;
31. Нуклеотид мына белгiлердiң қайсысынан тұрады?
	A) А,Г,Т, және Ц.;
	B) азотты  негiздерден;
	C) қант - фосфаттан;
	D) қант, фосфат тобы және азотты негiзден;
	E) Г,Ц,Т,	;
32. Қандай қосылыстар ақуыз молекуласының мономерi болып табылады?
	A) глюкоза;
	B) май қышқылы;
	C) глицерин;
	D) аминқышқылы;
	E) нуклеин қышқылы;
33. Нуклеотид мына берiлгендердiң қайсысынан тұрады?
	A) А,Г,Т және Ц;
	B) Азотты негiздерден;
	C) қант-фосфаттан;
	D) қант, фосфат тобы және азотты негiзден;
	E) Г,Ц,Т;
34. Қандай қосылыстар ақуыз молекуласының мономерi болып табылады?
	A) рибосома;
	B) қозғалыс органоидтар;
	C) митохондрия;
	D) эндоплазмалық тор;
	E) Аминқышқылдары;

2 - тақырып. Менделизм.
35. Қандай белгiлердi альтернативтi деп атайды?
	A) қарама - қарсы;
	B) бiрдей;
	C) әртүрлi;
	D) ұқсас;
	E) гомологты;
36.Альбиностардың  қандай жанұясында ,бала болмайды?(альбинизм генi рецессивтi, 
аутосомды - а);
	A) D: AA aa;
	B) D: Aa Aa;
	C) D: Aaaa
	D) D: aaaa;
	E) D: AAAA;
37. Нелiктен туыстас некелерден туған балаларда тұқым қуалауға байланысты аурулар жиi болады?
	A) ұрпаққа үқсас гендердiң кездесу жиiлiгi артады;
	B) доминантты гендердiң жиынтығы артады;
	C) гетерозиготалықтың дәррежесi артады;
	D) депрессияның күшеюi;
	E) жауабы жоқ;
38. Гетерозистiң биологиялық маңызы қандай?
	A) бiрiншi ұрпақта гибридтiң өмiршең болуында;
	B) бiррнеше ұрпақтарда өмiршеңдiктiң сақталуында;
	C) өмiршеңдiктiң бiр ұрпақтан соң қайталанып ұлғаюында;
	D) Гибридтер ата-аналарының бiреуiнiң өмiршеңдiгiн қайталайды;
	E) дұрыс жауабы жоқ;
39. Өсiмдiктерде альбиностар (ақ) летальдi гендерге жатады (өлiп қалады), бiрақ көптеген 
түрлердiң ұрпағында альбиностар кездеседi. Альбиностар өлген кезде олар неге бiржола 
жойылып кетпейдi ?
	A) альбинизмнiң генi рецессивтi және гетерозиготалы жекелеген түрлерде әрқашан сақталады.;
	B) альбинизмнiң генi доминантты.;
	C) олар тек мутацияның әсерiнен пайда болады;
	D) гендер ауысқанда бiр түрден екiншi түрге берiледi;
	E) оқшаулануда жүредi;
40. Қара түстi тышқанды бiр-бiрiмен шағыстырғанда олардан алынған ұрпақ әрқашанда қара болады. Сары түстi тышқанды бiр-бiрiмен шағылыстырғанда үштен бiрi қара, ал үштен екiсi сары болады. Бұны қалай түсiндiруге болады?
	A) сары түстiң генi доминантты, гомозиготалы жекелеген түрлер өлiп қалады;
	B) сары түстiң генi доминантты, толық доминанттылық;
	C) қара түстiң генi рецессивтi.;
	D) сары түстiң генi қара түстiң генiне толық басымдылық көрсете алмайды;
	E) дигибридтiк будандастыруда;
41. Будандастырудың қандай түрiнде келесi ұрпақтар фенотипi бойынша 3:1 қатынасында 
ажырайды?
	A) дигибридтi толық доминанттылық (басымдылық) болған жағдайда және гендер тiркесiнде.;
	B) тригибридтi толық доминанттылық болған жағдайда;
	C) дигибридтi тәуелсiз тұқым қуалаған жағдайда;
	D) талдамшы будандастыру кезiнде;
	E) полигибридтiк будандастыруда;
42. Инсектицид уына (ДДТ) төзiмдi тарақанның аталықтарын ДДТ-ға төзiмсiз тарақандардың аналықтарымен будандастырған Бiрiншi ұрпағында барлық жаңа туылған ұрпағы ДДТ-ға тұрақты болып, екiншi ұрпағында ажыратылу қатынасу: 3 төзiмдi және 1 төсiмсiз. Айтылған белгiлердiң қайсысы доминантты?
	A) төзiмдiлiк белгiсi ;
	B) төзiмсiздiк белгiсi;
	C) бiрде-бiр белгiсi доминантты емес;
	D) толық доминанттылық жоқ;
	E) доминантты және рецессивтi белгiлерi жоқ;
43. Адам шашаының бұйра болу белгiсi болжам бойынша - доминантты белгi. Жанұяда үш бала бар. Қызының шашы тiк, ал екi ағасының бiреуiнiкi - бұйра, бiреуiнiкi - тiк. Шешесiнiң шашы бұйра, ал әкесiнiкi - тiк. Егер бұйраның генiн Д деп алсақ, онда балаларының генотиптерi қандай?
	A) ДД. Дd? dd;
	B) бәрi ДД;
	C) бәрi Дd;
	D) бәрi dd;
	E) DDCC;
44. Үй хайуанаттарындағы инбридингтiң жағымды жақтары қандай?
	A) ұрпағының гомозиготалық деңгейiнiң көтерiлуi;
	B) ұрпағындағы депрессия;
	C) доминантты ауруларының өршiгуi;
	D) бiркелкi емес ұрпақтың көбеюi;
	E) дұрыс жауабы жоқ;
45. Туысқандық қатынастағы денi сау ата-аналардың ұрпағында тұқым қуалайтын аурудың көп болуы неге байланысты?
	A) зиянды рецесивтi гендердiң гетерозиготалы болуы;
	B) бiрдей доминантты гендердiң болуы;
	C) бiр типтi гендердiң байланысу ықтималдылығының көтерiлуi;
	D) летальдi гендердiң пайда болу ықтималдылығының көтерiлуi;
46. Ген мына үш формадағы аллель түрiнде кездеседi: а1 а2 а3. Диплоидты ағзаларда қандай гетерозиготты генотиптер болуы мүмкiн?
	A) а1а2, а2а3, а1а3;
	B) а2а2, а3а2;
	C) а3а2,а2а2;
	D) а3а2, а1а3, а1а1;
	E) толық жауабы жоқ;
	E) көптеген гендердiң әсерiнен;
47. Мендельдiң тәжiрибесiндегi дигибридтi будандастыруда жұп гендер қайда орналасады?
	A) бiр хромосомада;
	B) жыныс хромосомасында;
	C) әр түрлi хромосомада;d
	D) гомологтi хромосомада;
	E) тiркесiп орналасады;
48. Аллельдiк гендер қалай орналасады?
	A) бiр аутосомда және жыныс хромосомада;
	B) әр жұп хромосомада ;
	C) жыныс хромосомада;
	D) гомологты хромосомада;
	E) тақ гендер;
49. Аллельдi гендер немесе жұп гендер ұрпақ жасушасында қалай байқалады?
	A) ата-аналар гаметасының жиынтығы;
	B) ата-анасының бiреуiнен тұқым қуалау арқылы берiледi;
	C) кездейсоқ бiрiгедi;
	D) жаңадан құрылады;
	E) ата-анасының екеуiнен де тұқым қуалау арқылы берiледi;
50. Қосалқы белгiлер қанша гендерде (жаңа мәлiметтер бойынша)?
	A) аллельдi;
	B) ұқсас;
	C) сiңлiлi;
	D) әртүрлi;
	E) ата-аналар гендерiнде;
51. Моногибридтi шағылыстыру кезiнде гибридтiң ағзадағы хромосомдақанша аллельдiк ген бiр белгi үшiн жауап бередi?
	A) екi;
	B) бiр;
	C) үш;
	D) төрт;
	E) үштен көп;
52. Мейозда аллельдi гендер қалай ажырайды?
	A) бiр жасушаға түседi;
	B) әр түрлi жасушаға түседi;
	C) бiр хромосомаға түседi;
	D) бiр ядроға түседi;
	E) бiр зиготаға түседi;
53. Талдаушы будандастыруды қандай мақсатта жүргiзедi?
	A) өсiмдiктер мен жануарлардың фенотипiн анықтау үшiн;
	B) өсiмдiктер мен жануарлардың генотипiн анықтау үшiн;
	C) өсiмдiктер мен жануарлардың генотипi мен фенотипiнiң ажырауын анықтау үшiн;
	D) доминантты белгiлердiң санын анықтау үшiн;
	E) рецессивтi белгiлердiң санын анықтау үшiн;
54. Қандай будандастыруда белгiлердiң 9:3:3:1 арақатынасы байқалады?
	A) моногибридтi;
	B) дигибридтi;
	C) полигибридтi;
	D) реципрокты;
	E) қайыра будандастыру;
55. Қандай будандастыруда белгiлердiң 9:3:3:1 арақатынасы байқалады?
	A) моногибридтi;
	B) талдаушы;
	C) дигибридтi;
	D) моногибридтi аралық тұқым қуалау;
	E) моногибридтi толық  доминанттылықты;
56. Қара және сұр тышқанды будандастырғанда 30 ұрпақ алынды. Оның 14-i қара түстi көк түстiң қараға қарағанда  доминантты екенi белгiлi. Тышқанның ата-анасының генотипi қандай?
	A) екеуi де гетерозиготалы (Аа Аа);	
	B) екеуi де гомозиготалы (ААаа);
	C) бiреуi гетерозиготалы, екiншiсi гомозитоталы (Аааа);
	D) бiреуi гнтнрозиготалы екiншiсi гомозиготалы доминантты (АаАА);
	E) дигетерозиготалы екi белгiсi бойынша;
57. Мендельдiң екi заңының мәнi неде? (белгiлердiң тәуелсiз тұқым қуалауы)
	A) ата-аналарының өзгесiне жаңа фенотиптер пайда болады;
	B) бұл заң әруақытта сақталады;
	C) дигибридтi будандастыру кезiнде бiр белгiсi екiншiсiнен тәуелсiз тұқым қуалайды;
	D) дигибридтi  будандастыруда жеке моногибридтi будандастыру деп қарастыруға болмайды;
	E) анализдеушi полигибридтi будандауда;
58. Адамдарда керең -мылқаулықты анықтайтын ген (S) рецессивтi болады. Осы аурумен ауыратын ер адам есту қабiлетi жақсы әйелге үйленген, бұл некеден есту қабiлетi жақсы бала туады. Шешесiнiң генотипi қандай болуы мүмкiн?
	A) ss;
	B) SS;
	C) SS және Ss;
	D) Ss;
	E) ssKK;
59. Намазшам гүлiнiң екi формасын (қызыл және ақ гүлдi) будандастырғанда екiншi гибридтiң ұрпағында мынадай белгiлер ажырайды?
	A) 1:1:3;
	B) 31;
	C) 1:2:1;
	D) 3:2:2:1;
	E) 3:3:3:1;
60. Аллельдi гендерi бар хромосомалар қалай аталады?
	A) тақ хромосомалар;
	B) соматикалық;
	C) гомологты;
	D) гомологты емес;
	E) жыныс хромосомалары;
61. Қандай семьяда барлық балалары альбиносты болады? (альбинум генi- рецессивтi және 	аутосомды - а)
	A) ААаа ;
	B) АаАа;
	C) аааа;
	D) ВВВв;
	E) жауабы жоқ;
62. Тұқым қуалайтын аурумен ауыратын еркек денi сау әйелмен некелескен. Олардың 8  баласы болған: 4 ұл және 4 қыз. Барлық қыздары тұқым қуалау ауруыменн туған (ұлдарында ондай жоқ). Осы тұқым қуалау ауруы қай типке жатады?
	A) аутосомды рецессивтi;
	B) аутосомды доминантты;
	C) Х хромосомасымен тiзбектелген доминантты;
	D) Ү  хромосомасымен тiзбектелген;
	E) жауабы жоқ;
63. Егер ұрпақта мынадай ажырау болса : 1AABB 2Aa BB 1aa BB онда ата-аналарына қандай қасиеттер тән?
	A) Аа Вв;
	B) АА ВВ;
	C) Аа ВВ;
	D) АА Вв;
	E) Аа вв;
64. Қай кезде екеуi де гомозиготалы әке-шешесiнiң Е1-дегi гибридi фенотип бойынша оларға ұқсайды?
	A) толық доминанттылықта;
	B) гендер тәуелсiз тұқым қуалағанда;
	C) толық емес доминанттылықта;
	D) тiркес тұқым қуалағанда;
	E) дигибридтiк будандастыруда;
65.Мысықтардың қысқа жүндi түрiнiң ангор мысығына қарағанда доминантты генi бар. Егер ангор мысығын қысқа жүндi мысықпен будандастырғанда 6 қысқа жүндi 2 ангорлы ұрпақ берсе, онда осы будандастырылған мысықтардың  генотиптерi қандай?
	A) екеуi де доминантты гендерi бар гомозиготалы;
	B) екеуi де рецессивтi гендерi бар гомозиготалы;
	C) бiреуi гомозиготалы, екiншiсi гетерозиготалы;
	D) екеуi де гетерозиготалы;
	E) көп гендердiң әсерiнен;
66. Егер де адамның жыныстық хромосомасының жиынтығы ХХҮ болса , онда адам қай 
жынысты болады ?
	A) ұрғашы;
	B) интерсекс;
	C) еркек;
	D) ана мозайкалы болады;
	E) дүрыс жауабы жоқ;
67. Егер де дальтонизм тасымалдайтын гетерозиготалы әйелдiң және көру-қабiлеттiлiгi жақсы еркектiң некесiнен қандай ұрпақты күтуге   болады? Белгi жыныспен тiзбектелген және рецессивтi?
	A) қыздарының жартысы дальтониктер;
	B) қыздары -белгi тасымалдаушы, ал ұлдары дальтониктер;
	C) ұлдарының жартысы- дальтониктер, қалғанының көру қабiлеттiлiгi жақсы;
	D) барлығының көру қабiлеттiлiгi кәдiмгiдей;
	E) балаларының жартысы дальтониктер;
68. Тұқым қуалайтын аурумен ауыратын еркек денi сау әйелмен некелескен. Олардың 8  баласы болған: 4 ұл және 4 қыз. Барлық қыздары тұқым қуалау ауруымен туған (ұлдарында ондай жоқ). Осы тұқым қуалау ауруы қай типке жатады?
	A) аутосомды рецессивтi;
	B) аутосомды доминантты;
	C) Ххромосомасымен тiзбектелген доминантты;
	D) Ү  хромосомасымен тiзбектелген рецессивтi;
	E) жауабы жоқ;
69. Мысықтардың жирен шаштылығын   реттейтiн ген - r, ал R-қайшылығын реттейдi. Осы екеуi де Х хромосомында шоғырланған. Ү хромосомы жоқ. Геннотиптерiнде Rr генi бар. Аналық мысықтар тасбақа түсi болады. Неге аталық мысықтарда тасбақаның түсi мүлдем кездеспейдi?
	A) Ү-хромосомасы тасбақаның түсiнiң пайда болуын болдырмайды;
	B) қара түстi R генi аталық мысықтардың r генiн басып тастайды;
	C) аталық мысықтар гетерозиготалы, яғни екi Х хромосомы болмайды;
	D) Х хромосомадағы гендерге аутосомдар ықпалын тигiзедi;
	E) цитоплазмасында тұқым қуалайды;
70. Егер ұрпағында фенотип 1:1 қатынаста кездессе, онда ата-аналары туралы не айтуға болады?
	A) екеуi де гетерозиготалы;
	B) екеуi де гомозиготалы;
	C) бiреуi гетерозиготалы, ал екiншiсi рецессивтi гомозиготалы;
	D) бiреуi гетерозиготалы да, ал екiншiсi доминантты гомозиготалы;
	E) барлық жауаптары дұрыс;
71. Гомозиготалы ата-аналарын шағылыстырғанда, пайда болған будандағы белгiлер қалай аталады?
	A) рецессивтi;
	B) альтернативтi;
	C) доминантты;
	D) аллельдi;
	E) қосымша;
72. Асбұршақтың қандай ерекшелiктерi оны генетикалық зерттеу барысында ыңғайлы объектетедi?
	A) бақша өсiмдiгi;
	B) бiр өсiмдiкте көп гүл болғандықтан;
	C) әр асбұршақта бiрнеше дән байланғандықтан;
	D) ұрпақтары iрi болғандықтан;
	E) асбұршақ өздiгiнен тозаңданады және бiр-бiрiнен ерекшеленетiн әртүрлi морфологиялық түрлерi бар;
73. Мендельдiң пайдаланған методикасының қайсысын сiз тұқымқуалаушылық заңдылықтарын анықтауда ең негiзгiсi деп санаймыз?
	A) әртүрлi белгiлерi бар ата-анасын алуы;
	B) әртүлi сорттары бар асбұршақты объект ретiнде пайдалануы;
	C) қолдан тозаңдандыру жүргiзуi;
	D) өздiгiнен тозаңдандыруы;
	E) пайда болған ұрпақтарды дәлдiкпен санап отыруы;
74. Мейоз барысында аллельдi гендер қалай ажырайды?
	A) бiр хромосомада болады;
	B) бiр ядрода болады;
	C) бiр  клеткада болады;
	D) әртүрлi клеткаларда болады;
	E) олардың ажырауында ешқандай заңдылық болмайды;
75. Мына формула 1:2:1 қандай будандасуда генотипi мен фенотипi бойынша F2-де ажырайды?
	A) моногибридтi;
	B) анализдеушi;
	C) толық емес доминанттылық пен моногибридтi;
	D) дигибридтi;
	E) полигибридтi;
76. <            

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс