Файл қосу
Аралдың экологиялық проблемасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18-25.1.06/03-2014
ПОӘК
оқытушыға арналған <<Қазақстан экологиясы>> пәнінің оқу-әдістемелік кешені
№2 басылым
11.09.2014 ж.
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
<<Қазақстан экологиясы>> пәнінен
5В060800- <<Экология>> мамандығына арналған
ОҚЫТУШЫҒА АРНАЛҒАН ПӘН
БАҒДАРЛАМАСЫ
Семей
2014
Дәріс 1. Қазақстан Республикасындағы экологиялық жалпы жағдайы.
* 1 Адам әрекеті нәтижесінде табиғи кешендердің өзгеруі
* 2 Семей ядролық полигоны
* 3 Ядролық сынақтар
* 4 Семей ядролық полигонындағы сынақтардың әсері
* 5 Каспий теңізінің экологиялық проблемасы
* 6 Аралдың экологиялық проблемасы
* 7 Балқаш проблемасы
* 8 Үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында қоршаған ортаның ластануы
Адам әрекеті нәтижесінде табиғи кешендердің өзгеруі
Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны өзгертеді. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда аумақтың табиғат ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпақтануға, топырак, өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады. Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді. Соның бірі - мелиорация. Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады. Табиғатты тиімді пайдалану, көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады.
Ғаламдық экологиялық проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биоәртүрліліктің азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы (деградация) жатады. Ұлттық экологиялық проблемалареа экологиялық апатты аймақтар; Каспий теңізі қайраңы ресурстарын белсенді игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық мәселелер; әскери ғарыштық және тәжірибелік кешендер полигондарының әсерін жатқызуға болады. Жергілікті экологиялық проблемаларға ауа бассейнінің ластануын, радиоактивті, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және техногендік төтенше жағдайларды жаткызуға болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде тез шешуді қажет ететін проблемалар бар.
Семей ядролық полигоны
Семей полигоны Қазақстан картасында
Еліміздің тарихындағы ең қайғылы парақтардың бірі - Семей ядролық сынақ полигонының өмірге келуі Алғашқы атомдық жарылыс дауысы 1949 жылы тамыздың 29-ы, таңғы сағат 7-де естілді. Семей ядролық полигоны ауданында 450-ден астам жер үсті және жер асты ядролық сынақтарының өткізілуі нәтижесінде атмосфераға, гидросфераға және литосфераға өте үлкен мөлшерде радиоактивті материалдар шығарылды. Тек Семей ядролық полигонының ғана емес, соған жақын жатқан орасан үлкен аумақтар да (Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Жезқазған облыстары және Ресей Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті ластануға ұшырады. Соның нәтижесінде сол аумақтағы көптеген тірі ағзалар және тұрғын халықтар зардап шекті.
Қазақстандағы сансыз ядролық зерттеулердің салдарлары әлі де толық зерттелген жоқ. Белгілі ақын Олжас Сүлейменовтың басшылығымен Невада -- Семей экологиялық қозғалысы Семей ядролық полигонында сынақтар өткізуге толық тыйым салды. Бұл қозғалысқа Қазақстанның көптеген халқы кеңінен қатысты. Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев республикада ядролық сынақтар өткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың <<Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы>> Жарлығына 1991 жылы тамыздың 29-да қол қойылды.) Соңғы сынақтардан бері он жылдан астам уақыт өткеніне қарамастан, Семей ядролық полигонының белдемі күні бүгінге дейін экологиялық кауіпті аудан болып есептеледі. Өйткені онда ұзақ сақталатын радиоактивті заттар жинақталған. Полигон аймағында күні бүгінге дейін топырақ және өсімдіктер ластанған. Қазақстан Үкіметі Семей ядролық полигонымен шектесіп жатқан аудандар аймағындағы экологиялық жағдайды жеңілдету жөнінде бірқатар шұғыл шаралар қабылдады. АҚШ пен Жапония үкіметтері Семей ядролық полигоны аймағында экологиялық зерттеулерді жүргізуге елеулі қаржылық көмек көрсетуде.[[1]] КСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқысынды адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті. 1949 жылдан 1963 жылға дейін жер бетінде жасалған сынақтардың зардабы әсіресе мол болғаны рас. Бұл аймақтағы аурулардың есеп-қисабы 1990 жылға дейін мұқият жасырылып келді. Облыста онкологиялық, жүрек-қан тамыр, жүйке және психикалық аурулар саны күрт өсті. Азап шегіп, өлім құшқан адамдар қаншама. Отбасыларында кемтар балалар көбейді. Бұның өзі қазақ ұлтының келешегіне төнген зор қауіп болатын 1980 жылдардың аяғына қарай халықтың төзімі таусылып, шегіне жеткен еді. Басқа ядролық державалармен салыстырғанда, Қазақстан аумағында қиратқыш әлуеті жағынан орасан зор ядролық арсенал болды. Қазақстандағы қарудың жиынтық ядролық қуаты бұрынғы Кеңес Одағының барлық ықтимал дұшпандарының аса маңызды стратегиялық объектілерінің барлығының тамтығын да қалдырмауға жетіп артылатын. Бұл қаруды қолдану миллиондаған халқы бар мыңнан астам қаланы, ол былай тұрсын, тұтас бір мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге мүмкіндік беретін. Қазақстан стратегиялық қару-жарақ пен оны жеткізу құралдары орналастырылған жай ғана орын болған жоқ. Біздің елде жайласқан сұмдық әскери-техникалық әлует қуаты жағынан тұтас бір индустрия, өзіндік бір <<мемлекет ішіндегі мемлекет>> еді. КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде Қазақстан толық әскери ядролық циклды: ядролық қаруды сынау, жаңғырту және өндіру циклын жүзеге асыру мүмкіндігі алды. Негізгі бөлім
Невада-Семей полигонының инфрақұрылымы
Сол ядролық сынақ полигондарының бірі - Семей полигоны Кеңес Одағының аса маңызды стратегиялық объектісі болды. Осынау полигонның кемел инфрақұрылымы: Курчатов қаласын (Семей - 21), реакторлар кешенін, <<Балапан>>, <<Г>> (Дегелеңдегі сейсмокешен), <<Ш>> (<<Тәжірибелік алаң>> дейтін) сынақ алаңдарын, толып жатқан басқа да ұсақ тәжірибелік алаңдарды қамтиды. Семей ядролық полигонның осынау тәжірибелік алаңдарында 456 ядролық жарылыс жасалды. Осынау сынақтар атом қаруының қиратқыш қаруын айтарлықтай арттыруға ғана емес, оның жаңа түрлерін де жасауға мүмкіндік берді.
Ядролық сынақтар
Семей ядролық полигонындағы сынақтардың жалпы саны 456 ядролық және термоядролық жарылысты құрады. Олардың 116-сы ашық болды, яғни жер бетіндегі немесе әуе кеңістігінде жасалды. Семей полигонында әуеде және жер бетінде сынақтан өткізілген ядролық зарядтардың жалпы қуаты 1945 жылы Хиросимаға тасталған атом бомбасының қуатынан 2,5 мың есе көп болды. 1949 жылғы 29 тамызда тұп-тура таңғы сағат жетіде көз ілеспес жылдамдықпен ұлғайып бара жатқан отты доп кенеттен Жер денесіне қадалып, оны шарпып өтіп, аспанға көтерілген. Отты шардан соң, сұрапыл қуат пен көз қарастырар сәуле бас айналдырып жібергендей бір сәтте жер қабығының ыстық күлі мен иісі көкке көтерілген. Жер лыпасының өртең иісі қолқа атар түтіннің ащы иісін қолдан жасалған жел әп-сәтте жан жаққа таратты. Таяу жерлердегі сирек ауылдарда тұратын адамдар дір ете түскен жер мен жарты аспанды алып кеткен от-жалынға таңырқап, үйлерінен қарап тұрған. Жалғыз түп шөп қалмаған, түтігіп қарайып кеткен даланың тұл жамылғысы. Жан-тәсілім алдында жанталасқан тышқандардың, қарсақтардың кесірткелердің өлі денесі табылған. Жаңадан келгендер бұл тозақты Семей ядролық сынақ полигоны ретінде белгілі № 2 оқу полигонында РДС-1 (зымырандық көрсеткіш снаряды) плутоний зарядан жер бетінде сынақтан өткізу жарылысы деп атады. Бұл КСРО-да тұңғыш атом бомбасының жарыдуы еді. Полигонда жаңа таталды жұлдыздың тууын Лаврентий Берия, Сергей Курчатов, әскери бастықтар мен атақты ғалымдар, Кеңестік атом бомбасының толып жатқан идеологиялық, идеялық және техникалық аталары тасадан бақылап тұрды.
Семей ядролық полигонындағы сынақтардың әсері
Тұңғыш атомдық жарылыстың радиоактивті өнімдері аймақтың барлық елді мекендерін жауып қалды. Көрші қонған әскери объектіде не болып жатқаны туралы титімдей түсінігі жоқ жақындағы ауылдардың тұрғындары радиациялық сәуленің сұмдық дозасын алды. Халыққа сынақ туралы ескертілмеген де еді. Ядролық жарылыстар туралы халыққа 1953 жылдан бастап қана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттардың таралу аймағынан уақытша көшіру, оларды қарабайыр қорғаныш объектілеріне, орларға немесе кепелерге жасыру көзделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан былғанған жерлердегі өз үйлеріне оралып отырды. Жарылыс толқыны көптеген үйлер терезесінің шынысын ұшырып жіберген, кейбір үйлердің қабырғалары қирады. Кейінірек сынақ алдында уақытша көшірілген адамдар полигон жанындағы туған жерлеріне қайтып орала бастағанда, олардың көбісі үйінің орнын сипап қалды, не қақырап кеткен қабырғаларды көрді. Семей ядролық полигонындағы сынақтардың әсері туралы алғашқы шын да жүйелі деректер Қазақ КСР Ғылым академиясы жүргізген кең ауқымды медициналық-экологиялық зерттеулердің нәтижесінде алынды. Зерттеулерді, ғылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басқарды. Радиацияның адамға ықпалының механизмі қазіргі кезде едәуір жақсы парықталған. Бұл орайда ең қауіптісі - иондалатын радиацияның ықпалы гендік кодты дауасыз өзгерістерге соқтыруға мүмкін екендігі. 1949 жылғы алғашқы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей және Павлодар облыстарының радиациялық сәулеленудің ықпалына ұшыраған басқа аумақтардың тұрғындарының арасында сырқат санының ұдайы өсіп келе жатқаны байқалады. Бұлар өкпе мен сүт бездерінің рагы, лимфогемобластоз және басқа да қатерлі ісікті патологиялары. Жалпы алғанда рак ісігі сынақтар басталғалы бері үш есе өсті. Семей полигонына жақын нақ сол аудандарда жетілуіндегі әртүрлі ауытқулар, тәндік және естік кемшіліктер әрқилы сәбилер дүниеге ерекше көп келеді. Мамандардың айтуынша, соны бәрі нақ қысқа мерзімді және қалдықты радиацияның кесірінен болатын генетикалық мутациямен байланысты. Адамдар ғана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтердің жинала беруі жердің құнарлығын азайтады. Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний және басқа металдар әрттүрлі дәнді дақылдар адам организміне сіңеді.
Сутегілік құрылымы РДС-2 бұйымы дегеннің қуаты жағынан соған дейін болып көрмеген. Жарылысы 1953 жылғы 12 тамызда Семей ядролық полигонының төңірегін тетірентті. Оның қуаты 480 килотонна еді. Жарылыстан кейін пайда болған нарттай жанған радиоактивті газдардың саңырауқұлақ секілді бұлты 16 километр биіктікке көтерілді. Осы жарылыстан кейін радиусы ондаған километр болатын жерде дала шөптері бірнеше күн бойы көгілдір сәуле шығарып тұрды. 1955 жылы 22 қарашада ТУ-16А әскери бомбалағышы Семей полигонының үстінен ұшып бара жатып, жаңадан жасалған қуаты 1,7 мегатонна болатын, термоядролық РДС-37 зарядын тастады. Бомба бір жарым километрлік биіктікте жарылды. Бұл жарылыстың соққы толқыны мен жер қабатының дірілі бүкіл дерлік Қазақстан аумағы мен Ресейдің көршіліс аймақтарында сезілді. 1962-1989 жылдар арасында Семей полигонындағы Дегелең тауының жер астындағы шахталарында 340 жарылыс жасалды. Бұл арада жыл сайын 14-18 ядролық сынақ өткізіліп тұрды. Осынау жарылыстың салдарынан бір көздері жартастардан құралған Дегелең тауы іс жүзінде киыршық тас үйіндісіне айналды. Жер астындағы әрбір үшінші жарылыстан соң, жарылыс нәтижесінде пайда болған жарықтар мен саңылаулардан радиоактивті газ шығып кетіп жатты. 1989 жылы 12 ақпанда кезекті жоспарлы ядролық сынақ өткізді. Үңгірлердің бірінде қуаты 70 килотоннадан астам ядролық заряд жарылды. Соның салдарынан жер бетінде саңылаулар пайда болып, олардан екі тәулік бойы радиоактивті газдар шығып жатқан. Содан пайда болған радиоактивті бұлт 30 мыңнан астам адам тұратын аумақты бүркеді. Бұл аймақта радиациялық фон 3000-4000 микрорентгенге жетті. Бұл көрсеткіш қалыпты жағдайда сағатына 15-20 микрорентген болатын табиғи радиациялық фоннан екі жүз есе асып түсті.
Қорытынды бөлім
Бір кездері ядролық полигон нақ Семей жерінде неге құрылды деген сұрақтың жауабын іздегенде сол кезде бұл өңір Кеңес Одағының адам ең аз қоныстанған, сонымен бірге негізгі коммуникация жерлерінен оншалықты қашық емес деген сөздер шыққан. 1989 жылдың ақпанында Семейдегі атом полигонын табу үшін күресті бастауға ұйғарған <<Невада - Семей>> қозғалысының алғашқы митингісі өткізілді. Оны басқарған - белгілі қоғам қайраткері, ақын Олжас Сүлейменов. Сол жылдың 6 тамызында Семей облысының Қарауыл ауылында ядролық қаруды сынауға мораторий жариялау жөніндегі ұсынысты КСРО және АҚШ Президенттеріне үндеу қабылданды. Онда былай делінген болатын: <<Сайын даламыз ядролық жарылыстардан қалтырап бітті, сондықтан да онда ары қарай үнсіз қалу мүмкін емес. 40 жыл ішінде бұл арада мыңдаған Хиросималар жарылды. Біз келешекті қауіппен күтудеміз. Уайымсыз отырып, су мен тамақ ішу, өмірге нәресте әкелу мүмкін емес болып барады. Қазақстандағы ядролық қаруды тоқтату үшін, өз үйімізде бейбітшілік пен тыныштық орнату үшін, өз құқықтарымыз үшін күресу мақсатында біз <<Невада - Семей>> қозғалысын құрдық>>. Осы уақытқа дейін үнсіз тығылып келген халық бір дауыстан <<ядролық қаруға жол жоқ!>>, <<Сынақтар тоқтатылсын>> деп мәлімдеді. Ядролық сынақтардың қатері жөнінде барлық бұқаралық ақпараттары құралдарында, телевидение мен газеттерде әңгіме бола бастады. Түрлі елдердің парламенттері өз сессияларында қозғалыс ұрандарын талқылап жатты. Радиациялық сәулелердің зардаптары жайлы дәрігерлер мен ғалымдардың ашық әңгіме қозғауға батылдары жетті. Бұқараның қысымымен Семей полигонындағы сынақтар саны азая бастаған еді. Халықтың бастамасымен тұңғыш ретКСРО Үкіметі ядролық қаруды сынауға тыйым салу - мораторий жасау туралы шешім шығарды. Қазақстан Республикасының егемендігі туралы Декларацияда ел ауағы ядросыз аймақ деп жарияланды. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев Семей полигонын жабу туралы Жарлық шығарған күні - 1991 жылдың 28 тамызы. Сөйтіп тиянақтылық пен елімталдық көрсеткен қазақ халқы өз мақсатына жетті: ең үлкен полигон жабылып, атом қаруынан бас тарту әрекеті жасала бастады. Семей полигоны жабылғаннан кейін Ресейдің, АҚШ пен Францияның полигондарында ядролық қаруды сынауға мораторий жарияланды. 1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигоны жабылып, 1992 жылдың мамырында оның базасында Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталық құрылды.[[2]][[3]][[4]]
Каспий теңізінің экологиялық проблемасы
Каспий теңізінің алып жатқан географиялық орнына байланысты (шөл зонасы) еліміздің шаруашылық саласында атқаратын маңызы өте зор. Сонымен қатар сол маңдағы шөлді алапқа ылғал әкелуші су айдыны ретінде де үлкен рөлі бар. Солтүстігіне құятын Еділ өзенінде бөгендердің салынуы, мұнай кәсіпшілігінің өркендеуі теңіздің экологиялық жағдайын нашарлатты. Соңғы жылдары бұл аймақ мұнай мен газды өндірудің маңызды экономикалық ауданына айналды. Теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты бұл аймақ табиғи апат жағдайына ұшырады. Табиғи қорларын игеруде де, бұл аудандағы табиғат компоненттерінің өзгеруіне байланысты мынадай проблемалар туындауда:
* экологиялық апатты аймаққа жататындықтан, негізгі әрекет етуші Капустин Яр, Азғыр полигонының ұзақ уақыт бойы жұмыс істеуіне байланысты тұрғын халықтардың денсаулығының күрт нашарлауы;
* мұнай мен газдың өндірілуіне байланысты тіршілік дүниесінің өзгеруі, балықтардың (бекіре) қырылуы, уылдырық шашатын көксерке балықтарының кеміп кетуі;
* осы теңізге ғана тән (эндемикалық) итбалықтың мезгіл-мезгіл қырылуы;
* аңызақ жерлердің шаруашылыққа тигізетін кері әсері (жел эрозиясы).
1. Каспий теңізінің солтүстік жағасы, Еділ мен Жайық өзендері аралығының көп жері Атырау облысының Құрманғазы ауданына қарайды. Теңіз жағасының шекарасын Еділ өзенінің теңізге құятын Қиғаш саласы анықтайды. Осы Қиғаш өзенінен Исатай ауданының Забурын елді мекеніне дейінгі жағалық аймақ түгелдей Құрманғазы ауданының жері. Бұл жердің экологиялық жағдайынан сөз қозғау үшін оның бұрынғы жағдайы қандай екеніне көз жеткізу керек. Бұрын бұл жердің кеңестік кезеңге дейін, онан кейін де теңіз суының және оның құрлыққа суғына кіріп жатқан шалқыған саналуан сулы шығанақтары мен теңізден бөлініп қалған көлдері көп болды. Қай кездерде де осы көлдерден, шығанақтардан жергілікті халық балық аулап, олардың түрлі өнімдерін шығаратын шағын да ірі кәсіпорындарына тапсыратын. Оларды балықшылардың тілімен айтсақ <<Балық батағалары>> дейтін. 1925 жылдан бастап Каспий теңізінің суы тартылып, барған сайын азайды. 1930 жылы бұл су арналары, шығанақтар сусыз қалды. Біртіндеп тартылған теңіз суы 100 километрге қашықтаса, кейіннен ол одан екі есеге жуық қашықтап кетті. Балық батағалары жабылды. Аудандағы кеңестік кезеңде құрылған балық колхоздарының балықшылары теңізге балық аулауға шығатын кеме-қайықтарын Астрахань облысы аумағына қарасты теңіз жағасындағы <<Тұмақ>> аралына күзде тастап, көктемде сол жерден жарақтанып теңізге шығатын болды. Бұрынғы теңіз ротасындағы Белужий, Трешкин, Дементьев, Қарабөлек, Ленкоса, Комсомольск, Бесшифер, Жаркөсе, Әбу аралдары қара жерге жалғасты. Бұл аралдар соңғы 30-40 жылдар бойы Атырау облысы мал шаруашылықты колхоздарының мал азығын дайындайтын учаскелерге, малшылардың қыстақтарына айналды. Қиғаш өзенінен Забурын елді мекеніне дейігі 200 километрге жуық жердегі халықтың байырғы қонысы сусыз қалды. Оншақты колхоздар тұрақты тұра алмағандықтан Қиғаш, Шарон өзендерініңбойына қоныс аударды. Бірақ бұл сусыз қалған мыңдаған гектар жерді малшылардың қонысына, жайылымға айналдырар бағдарламасы ел алдына қойылды. 1946 жылы Шортанбай балық зауытының қасынан Қиғаш өзенінен басын алатын Қиғаш-Кобяков каналы, одан басын алатын Көкарна-Белужий-Трешкин, кейін Кобяков-Жанбай каналдары, мал су ішетін Кобяков-Мальцев каналы, сонан кйін Ганюшкиннен Забурынға жететін жоғары жақпен Сурхан каналының желісі іске қосылды. Бұл каналдардың тұщы ағынды суы түгелдей каналдың төменгі желісімен бұрынғы арналар ізімен теңізге құятын болды және осы арналар ізімен суды теңізге жеткізетін Ленкоса, Мальцев, Жанбай-Дементьев каналдары да қазылды. Мысылы <<Белужий>> арнасы атына сай Белуга (қортпа балығы) балығының ішкі суға кіретін, уылдырық шашатын бұрынғы терең арна болатын. Бұл каналдар бойындағы жайылымдық жерлерге, малшыларға Еділдің тұшы суын жеткізіп қана қоймай, бұрынғы теңіз суы жайылатын көлдерге құйып, теңіз балықтарының көктемде уылдырық шашып, көбеюіне мыңдаған суды мекендейтін құстардың көбеюіне мыңдаған жол ашты. Мұның бәрі кешегі өткен кеңістік кезеңдегі теңіз жағасын мекендеген Құрманғазы ауданы жерінің келбеті еді. Теңіз жағасының қазіргі жағдайы мүлде өзгерді. Аудандағы өнеркәсіптік, ауыл шаруашылықты өндіріс орындарының көбі жабылды. Аудан экономикасы төмендеді. Табиғаты қорғалмай, экологиясы бұзылды.Өткен 30 жыл ішінде каналдар бір де бір рет аршылмағасын, арналары бітелді. Қамыс, қоға, су балдырлары қаптап кетті, көпшілігін су жүрмейтін болып, құм басты. Теңізбен байланыс үзілді. Көлдерде тұрып қалған су бұзылып, мыс купросының ерітіндісіне айналды, зәрленді. Ауру таратудың көзіне айналды. Мыңдаған гектар шабындық, жайылымдық жер шөпшықпай, пайдаланудан қалды. Ауданға қарайтын батыстан-шығысқа ұзындығы 200км, терістіктен-түстікке150 километрге созылатын теңіз жағалауын нар қамыс, қоға басты, су арналары жойылды. Өзен суы теңізге жетпейді. Бірнеше жылғы ну орман болып шыққан қамыс, қоға, жыңғылдар 1974 жылдан бері өртелмегендіктен қурап, үйінді-шөгіндіге айналды, су балдырларымен қопаға айналып шіріді. Қопа үстінен қайталап шыққан биік қамыс-қоғалар жыртқыш қасқыр, қарсақ, түлкі, қамыс мысықтарының, борсықтын, күзен, жанат, қабандардың және кемірушілер-егеуқұйрық, тышқан, атжалмандардың тұрақты мекеніне айналды. Жылма-жыл олардың санының ұлғаюына сай жұқпалы да, қатерлі аурулар туу қаупі өсті. Әсіресе қасқыр, түлкілер құтырып ауырып, адамға, малға шабатын болды. Тышқандар осы оңірде 1920 жылдарда болған оба ауруының қайталануына мүмкіндік туғызып отырТеңіз суын жағалай және су астындағы жеке аралдарға мұнай компаниялары қожа болып, мұнай ұңғымаларын қаптата бастады. Жағадағы <<Белужий>>, <<Ленкоса>>, <<Трешкин>> аралдарында жиырмашақты мұнай ұңғымылары жұмыс үстінде. Мемлекеттер арасындағы Каспийді бөлісу келісіміне сай Ресей үкіметінің мұнай-шылары біздің аудан жері болып саналатын теңіз суындағы <<Новинск>> аралына мұнай ұңғымасын орнатып жатыр. Мұнай ұңғымалары қамыс, қоға, қопа, балдыр үйіндішірінділердің ортасына орналасуда. Бұлар теңіз жағасының бұзылған ауасын одан сайын ластаса, екінші жағынан қураған қамыс мұнай көздерінің өртену қаупін туғызады. Аудан халқы үшін кәсіптік және күнкөрістік балық көзі-Каспий теңізінің балығы мен жер астының мұнайы. Оларды бұрынғы қалпына келтіріп, халық игілігіне айналдыру үшін төмендегідей шараларды шұғыл іске асыру қажет деп санаймыз: 1. Аудан жеріндегі каналдары қалпына келтіру, бітелген жерін аршып, қазып, Қиғаштын мол тұшы суын Каспий теңізіне құюын қамтамасыз ету керек. Ол үшін Сурхан каналының Қиғаш - Кобяков каналынан бастау алатын жеріндегі 15км жерін тереңдетіп қазған жөн. Онан кейін Кобяков-Жанбай-Забурын каналының бойындағы бұрын теңізге құятын Ленкоса каналын, Жанбай арнасын, Деменьтев каналдарының бітелген жерлерін қазып, кейбіреулерін теңізге қарай ұзартып, Шаронка суының осылар арқылы теңізге құюына мүмкіндік беруміз керек. Бұларды аршып, қазғаннан қандай пайда бар? Біріншіден, теңіз балықтарының үлкен-кішісі болмасын көктемде уылдырық шашу үшін үйірімен теңізді жағалап келіп, дағды бойынша өзен суы ағысына қарсы каналдармен жоғары өрлейді, көлдерге жайылған суға шығады, тұшы суда балық жақсы өседі. Мұның өзі аудандағы балық аулайтын колхоздар мен балық зауытының, кәсіпшіліктердің өркендеуіне, аудан экономикасын котеруге, халықтың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді. Екіншіден, қазіргі кезде Жайық өзенінің теңізге құяр тамағы тайыздалған. Жылдар бойы қазылмағандықтан балықтар Жайық бойына толық шыға алмайды. Біздің ауданның тұсындағы теңізге құятын негізгі арналар бітелген, балықтар кіре алмайды. Соның салдарынан балықтар көктемде үйірімен жоғырылайды. Кейде онан да асып Мақашқалаға қарай асады. Сондықтан да Каспий балығының өз жерімізде көбеюіне жағдай жасауымыз керек. Үшіншіден, Еділ-Қиғаш суы өте көп. Көктемде олардан келетін мол суды бұрынғы қазылған Каспий теңізіне жібермесек ең адымен аудан орталығы Ганюшкинді су басады. Селоны бірнеше жылдар бойы богет салып қана аман алып қалып отырмыз, ал биыл жағдай өте қауіпті. Су басса мыңдаған саман үйлер құлап, ел баспанасыз қалады. Төртіншіден, су келсе каналдар бойындағы көлдер жағасы мен жайылымдарға шөп шығады, егін егіледі, халықтың күнкөрісі, ауа райы жақсарады, табиғат түзіледі. 2. Теңіз жағасына жағалай шыққан, адам жүре алмайтын, ит тұмсығы өтпейтін, жүздеген гектар жерді алып жатқан қураған қамыс, қоғалар, қопаларды көктемде және күзде өртеу керек. Өйткені олар қопаланып шіріп, бұларды паналап жүрген сансыз көп жабайы аңдар мен тышқандардың сүйегінен улы заттар, газдар көбейіп, экология бұзылады, аурулар тарайды. Оның елге келтіріп отырған зияны көп. Сондықтан да қамыс, қоғаларды жылма-жыл өртесе жер тазарады, қажетті аралдар мен су өз арналарын табатын болады.Оны осы жерді игеріп, өнімін алып жатқан мұнай компаниялары жүзеге асыра алар еді. Ал бұған бақылауды облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы, одан жоғары министрлік жургізуге тиісті.
Каспий экологиясына мұнай өндірудің қаупі қанша және Каспий аймағының ахуалы
Каспий теңізі қайраңында кең көлемде басталған бұрғылау жұмыстары теңізге қауіп төндіре ме? Әрине. Әлемнің әр түкпірінде болып жатқан экологиялық апаттардың ащы сабағынан оң қорытынды шығармасақ, Каспийдің келешегіне де қауіп төнеді. Қазір мұнда тек іздестіру шаралары ғана жүргізілуде. Осындай геологиялық жұмыстардың барысында-ақ бірнеше оқыс оқиғалар орын алды. Алдымен итбалықтардың, соңынан құстардың жаппай қырғынға ұшырауы теңіздің қазақстандық бөлігінде дабыл қағылар жағдайдың қазір-ақ қалыптасып келе жатқанын аңғарды. Ең сорақысы - сол апаттардцың аяғы анықталмай, себебі сараланбай қалғандай. Аджип компаниясы азды-көпті айыппұл төлесе, бұл осымен іс тыңды деген сөз емес. Бізге "қара алтын" игеру жолында табиғатты құрбандыққа шалмау, қоршаған ортаны таза күйіде сақтау жолындағы шараларды қолға алатын кез жетті. Жалпы, адам мен табиғаттың байланысы ықылым замандарда қалыптасқан. Адамзат өзінің өмірлік қажеттілігін қоршаған ортадан алады. Бұл үлес қазір артып келеді. Бүгінде қоғам қажеттілігінің 80%-ы табиғи қорлардан алынады. Осы қарқын алдағы уақытта да сақталса, мұнығ арты табиғи ортаның азуына, яғни деградацияға апарып соқтырады. Бұл - табиғаты күрделі аймақта орналасқан Атырау облысы үшін үлкен қауіп. Күн тәртібінде Каспий теңізінің су алып, су басып кеткен аймақтарындағы ұңғымаларды жою проблемасы тұр. Ұңғымаларды жою жөнінде шұғыл шаралар Каспий теңізінің акваториясы үшін жағымсыз салдарларға әкеп соқтыруы мүмкін. Аймақта үш басты экологиялық проблемасын атап өтуге тболады: 1. Қошқар-Ата қалдық сақтау қоймасының проблемасы, онда 105 млн тонна улы және радиоктивті қалдықтар сақталады. СКЗ және ХГМЗ зауыттарының толық тоқтап тұруына байланысты 1988 жылдан бастап ағынды сулар ағызылып жіберілмейді. Сұық фазаның деңгейі төмендеуде. Қазіргі уақытта жалпы көлемі 77км жер тазартылып, көлемі 30км жағажайлар пайда болды. Қалдық сақтау қоймасы жөніндегі проблемалық мәселелерді шешу үшін миллиондаған қаражат қажет. 2. БН-350 реакторлық зауытының істен шығуы, оны радиациялық қауіпсіз жағдайға келтіру. 3. Каспий теңізінің Солтүстік теңіз қайраңында мұнай операцияларын жүргізу және Каспий теңізінің теңіз қайраңын игеру кезінде қоршаған ортаны қорғау жөніндегі мәселелерді шешудегі негізгі проблемалардың бірі - толыққанды экологиялық мониторингтің болмауы. Қазақстан Республикасының оны жүзеге асыру үшін тиісті база жасақталмаған. Аймақтың тағы да бір проблемасы қоршаған ортаны қорғау компоненттеріне жасалған толыққанды мемлекеттік мониторингтің жоқтығы болып табылады. Теңіз көлігінің көтеріңкі қарқынды қозғалысы нәтижесінде теңіз ортасына, оның флорасы мен фаунасына әсері өрши түседі, ол жағалаудағы аймақтарға және сулы ортаға экологиялық мониторинг жүргізуді талап етеді. Каспий теңізі жағалауының 1350 км бақылаусыз қалып отыр. Қазіргі уақытта құрғақ жүктерден басқа жылына 5 млн мұнады тасу жүзеге асырылатын теңіз портының жұмысына тұрақты бақылау жетіспейді. Зертханалар мен инспекторлық құрамның көптігінен теңіз портының акваториында, сондай-ақ Каспий теңізінің қалған аумағындағы теңіз суының сапалы құрамына мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын жағдай жоқ. 3. Соңғы жылдары кәрі Каспийден мұнай өндіру мәселесі қатты қолға алынып жатыр. Мол байлық бірнеше шет ел алпауыттарын дедектетіп біздің республикамызға алып келгеніне де бірнеше жыл болды. Олар қазір ақ тер, көк тер болып теңізге мұнай соратын қондырғыларды орнатып жатыр. Пиғылы белгілі - оларға мұнай керек. Және көп мұнай керек. Ал ертең мұнай сора бастағанда теңізіміздің табиғаты не болады? Алтынға парапар бекіре балығы мен қара уылдырық өндіре аламыз ба? Басқа да теңіз жәндіктері қырғынға ұшырамай ма? Айталық, ана жылы итбалықтар қырылды, балықтар да өлді. Сонда осы мол мұнай Қазақстанның келешекте соры болмай ма? Себебі деректер бойынша Каспийдің Қазақстан жақ бетіндегі биоқорлардың жалпы құны 500млрд доллар. Ал теңіз тіршілігі жойылса, халықаралық сот жыл сайын сондай мөлшердегі айыпты біздің елге салады да отырады. Мүмкін ол бірнеше ғасырғы созылар? Осы сұрақтар еріксіз ойландырады. Ең қиыны, теңізіміздің ертеңі не болады? Теңіздің жерасты қойнауында байлықтың мол қоры жатқаңына қай жақ та күдіктенбеді. Кеңес үкіметін ойландырған бұрғылау кезіндегі теңіз экологиясын сақтау болатын. Оған Кеңес Одағының көзін жеткізу үшін халықаралық мұнай бірлестігі компаниясы мамандарды Мексика шығанағы мен Кариб теңізінің атырауында орналасқан мұнай бұрғылау алаңдарына апарып, сонда жіберілген крокодильдерді көрсеткен. Оның себебі мұнай араласқан ортаға ең төзіімсіз тіршілік - крокодильдер екен. Ал апарылған крокодильдер онда жақсы өсіп жатқан. Сол кезеңде АҚШ-тың КСРО-дан Каспий теңізінің су асты алқабын сатуды қолқалағаны белгілі. Алайда кеңес үкіметі бұған келіспеді. Бірақ сол дәуәрде де теңіз асты мұнайын өндіру жөнінде әңгімелер болды. Оған екі жақтың космостан түсірілген бейнематериалдарындағы мұнай белгілері дәнекер болса керек. Алайда негізгі келісімшарт Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін басталды. Теңіз астын геологиялық-геофизикалық зерттеу жөніндегі <<Қазақстан-Каспийшельф>> компаниясын құру туоалы қаулы 1993 жылдың 13 ақпанында дүниеге келді. Сол жылдың 3 желтоқсанында бұл компания халықаралық консорциум болып қайта құрылды. Қазақстан шельфінің теңіз асты қайраңының Атырау-Маңғыстау облыстарының жерінде жатқаны белгілі. Ал бұл екі облыстың шекарасы құрлық бойындағы шекалармен тұтас келеді. ШШШельф орналасқан аймаққа қарай судың тереңдігі - 1,5 метрден 9 метрге дейін барады. Оңтүстік бетін құрайтын Түрікменстан шекарасыа дейінгі тереңдік 20 метрден 400 метрге дейін барады. Мұнай өндіретін бөліктің тайыз болуы жұмыстың жеңілдеуіне, құрылыс бөлшектерінің аз жұмсалуыне әсерін тигізері хақ. Сейсмикалық барлау жұмыстарының жүргізілуіне 1994 жылдың тамыз айында Ақтауға <<Вестерн Джеофизикалдың>> келуі айтарлықтай роль атқарды. Осы жерде сейсмикалық жұмыстардың атқарылу нәтижелерін сараптау мақсатында есептеу орталықтары құрылды. Ол әуелі Атырауда, кейін Алматыда дүниеге келді. Сол кездегі тағы бір өзгеріс - 1995 жылы <<Каспийшельф>> компаниясының <<Қазақстанкаспийшельф>> акционерлік қоғамы болып қайта құрылуы еді. Мұның өзі біздің ел үшін билік тұтқасына ие болуға жол ашатындай көрінді. Алайда ол Қазақстанды жай алдау ғана болып шықты. Біртіндеп ол өзге компаниялардың қолына көше бастады. Оған Қазақстанның бұл консорциумға қаражат қоспауы да әсер етті. Сол жылдары Ақтау қаласында консорциумның мониторингі өтті. Онда консорциумның алматы филиалының өкілдері басым болды. Негізгі әңгіме теңіздің экологиялық жағынан бүлінбеуіне арналды. Геология-минерология ғылымдарының докторы, академик Қ.Аманиязов өз сөзінде <<егер теңіз экологиялық жағынан бүлінетін болса. Ондай жағдайда оның шығыны консорциум есебінен өндірілетін болсын>> деген пікір айтты. Алайда бұл мәселе хақында шешім алынған жоқ. Тек консорциумның қорына 200 млн доллардың бөлінгендігі, одан 20 млн әлеуметтік салаға, 6 млн мамандар дайындауға кететіні белгілі болды. Мұнай өндірісі еліміздің қазіргі дамуы үшін ең негізгі екендігіне дау жоқ. Былайша айтқанда ол - Қазақстан экономикасының ең басты көзі. Осыдан он жыл бұрынғы сараптама-салыстыруларға қарағанда Қазақстан мұнайының негізгі қоры теңіз астында болып отыр. Есепші экономистердің пайымдауынша қайраңның Қазақстан жақ бөлігіндегі мұнайдың қоры бүкіл Қазақстандағы мұнай қорының тең жартысындай деп жорамалдаған болса, қазір шельфтегі мұнай қорының ондай болжамнан әлдеқайда көп екендігі анықталып отыр. Олай деліну себебі Батыс Қашағанды қазғанда теңізасты мұнай қоры 7 млрд тонна делінсе, Шығыс Қашағанды қазғанда оның мөлшері 50 млрд-қа артып кетті. Ал қазір 6 алаң зерттелуде. Демек, жоғарыдағы көрсеткіштің әлі де еселей өсетіндігінде дау жоқ. Олай болса бұл Каспий астын мұнай теңізі алып жатыр деген сөз. Теңіздің тайыз бөлігі мен терең бөліктеріндегі атқарылатын жұмыстардың ауқымы әрқилы болып келеді. Әсіресе оны сейсмикалық жұмыстартар кезінде ерекше назарда ұстау қажет. Жүз мың шаршы шақырым алаң зерттеліп шықты. Сол кезеңдердегі ақпарат ағымдарының хабарлауына жүгінсек, теңіз тіршілігінің жойылуы о баста-ақ байқалған. Атырау экологтарының анықтамаларына қарағанда жер асты дүмпулерінен теңіз тіршіліктері үнемі зақымдалып отырған. Оның шындығын кейінгі кезең толық дәлелді. Итбалық эпидемиясын былай қойғанда, қазір балықтардың қырылуы жаппай етек алуда. Әрі оның көрініс бергеніне де бірнеше жылдың жүзі болды. Екінші мәселе, Солтүстік теңіздердегі мұнай өндіру жолдарын Каспийге қолдана салуға болмайды. Ең алдымен екі жақтың тіршілігі екі басқа. Ауа-райы мен табиғи ортасы да екі бөлек. Сондықтан Каспий астынан мұнай өңдіруге басқаша қарау керек. Экваториялық өзгешеліктерін де естен шығаруға болмайды. Бұл жерде Кариб өңіріндегі әдістерді қолдану да тиімсіз. Демек Каспий астынан мұнай өңдірген кезде өзге теңіздердегі әдістерді басшылыққа алудың пайда бермесі хақ. Алайда шетелдік компанияларға теңіз тіршілігінің жойылуы ешқандай әсер етпейді. Себебі Қазақстанның табиғаты олар үшін көк тиын. Өткен жылдың шілде айында БҰҰ-ның шешімімен бекіре тұқымдас балықтарды аулауға мараторий жарияланды. Қара уылдырықты экспорттауға да рұқсат етілмеді. <<Атырау балық>> бірлестігінің тоңазытқыш цехында 4 тонна уылдырық қалды. Ал сол уылдырықтың Америкадағы құны 14 млн доллар. 2002 жылдың 7 наурызы күні <<Хабар>> арнасында теңіз жағасындағы бес мемлекеттің уылдырықты экспорттау мөлшері көрсетілді. Сонда Қазақстан 23,5 тонна уылдырық экспорттауға құқылы болды болып шықты. Бұрынғы кездерде сондай уылдырық бір самолетке тиеліп, шетелдерге жөнелтіліп отырған. Қысқасы, қазір теңіз тіршілігіне қатер төнуде. Балық қоры мүлдем азайды. Оны броконьерлерден көреді. Олар бір-бір ұшқыр моторларға мініп алып, балық сақшыларын маңайлатпай кетеді дейді. Мемлекеттік қорықшылар сондай ұшқыр кемелерге неге мінбейді? Балық инспекторларының тікұшақтар алуына да мүмкіншіліктері де бар. Осы тұрғыдан алғанда қызыл балықтарды броконьерлер тауысып жатыр деген пікір - алдамшы сөз. Биылғы бозторғайлардың қырылуына да броконьерлер кінәлі ме? Жоқ, оның бір ғана себебі бар, ол - Батыс, Шығыс Қашағанды қазу кезіндегі теңізге жіберілген лай су, ыссы фонтан, жер астынан атылған инертті газ. Нәтижесінде теңіз тіршілігі қырғыеға ұшырауда. Оны басшылар көрсе де көрмеген, білсе де білмеген болады. Әрине, мұнай керек, бірақ теңіз табиғаты құрыса, ол байлықтың құны көк тиын. Теңіз тіршілігі қалай болғанда да жойылуға тиісті емес.
Аралдың экологиялық проблемасы
Арал теңізі деңгейінің төмендеуі(1960-2010 жж.)
Бұл проблеманың тууына себепші болған - адам әрекеті. Ұзақ жылдар бойы Аралға құятын ірі өзендер Әмудария мен Сырдарияның суын теңізге жеткізбей, түгелдей дерлік егістіктерді (мақта, күріш) суландыруға пайдаланылып келді. Буланушылық дәрежесі жоғары болатын шөл зонасында орналасқан теңіз суының көбірек булануы оның тартылуына әкеп соқты. Қазіргі кезде Арал теңізі екі су айдынына Үлкен және Кіші теңізге бөлінген. Арал теңізіндегі суы тартылған бөліктің ауданы 30 мың км² жетеді. Ғалымдардың есептеуі бойынша, теңіз табанынан атмосфераға жылына 200 млн тоннаға дейін тұзды шаң-тозаң ұшады. Теңіз суының шегінуінен оның жағалауындағы 800 гектар тоғай, жануарлар дүниесі жойылып, теңіз айналасы бұл күнде тіршілігі жоқ құмды, сортаң жарамсыз жерлерге айналды. Теңіз суының тартылуынан мұнда теңдесі жоқ Барсакелмес қорығы жойылды. Бұл өзгерістер өз кезегінде сол аймақ тұрғындарының денсаулығына кері әсерін тигізді. Аралды сақтап қалуға арналған Халықаралық қордың құрылғанына 15 жыл толды. Осы жылдар аралығында аткарылған жұмыстар аз емес. Аралды қалпына келтіру үшін көптеген іс-шаралар қаралып, жобалар жасалды. Кіші аралдың оңтүстігіне ұзындығы 12 км болатын Көкарал бөгені салынды. Соның салдарынан Кіші Аралдың (Солтүстік) деңгейі 42 метрге, аумағы 800 шаршы километрге ұлғайды. Суы тартылып қалған тұзды көлдің табанын жауып, көлге тіршіліктің нышаны енді. Ғалымдардың айтуынша Аралдан ұшқан тұзды дауылдың бір ұшы Гренландия мұздықтары мен Норвегияның орманды алқабына да жеткенін дәлелдеген еді. Еліміздің көлемді атқарып жатқан іс-шараларының алды, аймақтың және жергілікті жердің экологиялық жағдайын көтеру. Бүгінгі күні Солтүстік Арал маңына халықтар қайта қоныстанып, үй салып, балық шаруашылығымен қайта айналыса бастады. АРАЛ ТЕҢІЗІ - Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе облысы) жерінде, Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін (1960 -- 70 ж.) дүн. жүз. теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан (кестені қ.). Осы деңгейдегі айдынының ауданы 66,1 мың км² (аралдарымен қоса), суының көл. 1064 км3, орташа тереңд. 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұзындығы 428 км, ені 235 км, су жинау алабының ауданы 69000 км² болған. Алабындағы шаруашылық мақсаттарға үздіксіз су алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м-ге төмендеді (1997). Нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға -- Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды. А. т. көне замандардан белгілі. Ежелгі гректер мен римдіктер теңізді Каспийдің "сақ шығанағы" деп есептесе, А. Македонский кезінде Окс теңізі (Окс -- Сырдарияның грекше аты) деп атаған. Кейін Птолемей оның геогр. орнын анықтаған. А. т-нің Хорезм т., Жент т., Кердері т. сияқты аттары да бар. Араб саяхатшылары Әбу Әли Ахмед ибн Русте (10 ғ.), Әбу Исхақ әл-Истахри (10 ғ.), Әбу Абдал-лаһ Мүхаммед ол-Идриси (12 ғ.), Әбу-л-Фида (14 ғ.), сондай-ақ Әбілғазы жазбаларында А. т. туралы деректер кездеседі. 1850 ж. Аралдың алғашқы толық картасы жасалды. Теңіздің морфометриялық сипаттамаларын тұңғыш рет (1874,-1889) И.А. Стрельбицкий анықтады. Арал ойысы жоғарғы плиоценде жер қыртысының төменге майысуы нотюкесінде қалыптасқан. Табанының бедері жота-жоталы жазық болып келеді. Деңгейі күрт төмендегенге дейінгі тереңд. 20 -- 25 м, А. т-нде жалпы ауданы шамамен 2235 км² (айдынның 3,5%) болатын 1100 аралдар тобы болған, кейін олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылған. А. т-не Орталық Азияның 2 аса ірі өзені (Әмудария мен Сырдария) құяды. Климаты континенттік, кұрғақ, ауаның орташа температурасы жазда 24 -26°С, қыста -7,0 - 13,5°С. Жьылдық жауын-шашынның орташа мөлш. шамамен 100 -- 150 мм. Табиғи жағдайдағы теңіздің су теңдестігінің құрамы: көл бетіне жауатын жауын-шашынның мөлш. 5,9 км3, өзен ағындысы 54,8 км3, көл бетінен буланған ылғал 60,7 км'. 1970 ж. бастап көлге құятын өзен ағындысы жоққа тән болғандықтан, булануға кеткен шығынды толтыруға шамасы жетпейді, сондықтан теңіз суы жылдан жылға тартылып келеді. Су деңгейінің маусымдық тербелісінің орташа мәні 25 см, көп жылдық (ғасырлық) ауытқуы 3 м-ге дейін жеткен. Соңғы кезде маусымдық кұбылмалылық болмаса, су деңгейінің көпжылдық ауытқу көрсеткіші тек төменге бағытталған. Судың беткі қабатының темп-расы жазда 26 -- 30°С, қыста 0°С-тан төмен. Қыс бойы теңіз айдынын толығымен мұз басады. Суының тұзд. табиғи жағдайда 9 -- 14%с болатын, соңғы он жыл ішінде (1988-98) 25 -- 30%-ға дейін өсті. Суы өте мөлдір, 25 м-ге дейінгі тереңдікті көруге болатын еді. Теңіздегі ағыстар сағат тілінің бағытымен айналым жасайды. А. т-нде балықтан арал шоқыры, сазан, каяз, торта, т.б. бар. Соңғы кезде камбала жерсіндірілген. Кеме байланысы шамамен 7 айға созылатын, қазіргі кезде тек иірімдерде ғана қатынайды. А. т-нің жағалауында халық аз тұрады, жергілікті халық балық аулау, мал ш-мен жөне көкөніс-бақша өсірумен айналысады. Арал балық аулау ауданына А. т-не құятын өзендердің атырау аумағы кіреді. Балықөндеу (тұздау) зауыттары бұрын Әмударияның атырауында, Аван кентінде (Көкаралда), Бөген ауылында (шығыс жағалау), бұрынғы Ұялы және Ұзынқайыр аралдарында орналасқан болатын. Алғаш Әмударияның атырау тұсы А. т. Аталып, кейін теңіз түгелімен Арал аталған.
Арал теңізінің экологиясы Арал теңізі - Қазақстаныың інжу-маржаны, шөл белдеміндегі бірден-бір көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі -1066 км², тереңдігі - 30-60 метр, тұздылығы - 10-12% болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген. Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік көшті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс істеген. 1960 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікстанда 1,5, Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Әмудария мен Сырдария бойындағы халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай, 1970-1980 жылдар аралығында Аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол қажет ететін күріш пен мақта өсіру ісі қаркындап дамыды (Шардара). Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Аралға 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м3 су құйылса, бұл көрсеткіш 1974-1978 жылдары 13 мың м3, ал 1990 жыл-дары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 метрге дейін төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40 пайызға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану бұрын-соңды болмаған көрсеткішке жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10-15 есеге өскен. Осындай антропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл сайын айналаға зияндылығы өте жоғары 2 млн. т тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға: - жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу; - ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау; - суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп жіберу; - жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау; табиғат ресурстарын пайдаланудағы жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады. Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген қателігі ретінде дүние жүзіне белгілі болды. Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл өскен сайын теңіз суын тарылтуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жақын. Топырақтың тұздануы өте жылдам жүруде. Арал теңізінде балық өсіру шаруашылығы тоқталып, соңғы 1-2 жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті. Теңіз түбінен көтерілген улы тұздың мөлшері жылына 13-20 млн. т деп есептеледі. Тіптен, тұзды шаңдар әсері сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп, ауыл шаруашылығына зардабын тигізуде. Топырақтың тұздануы Өзбекстанда - 60%, Қазақстанда -60-70 %-ға артып отыр. Мұның өзі жалпы шаруашылыққа зиянын тигізуде. Арал өңіріндегі климаттың өзгеруі шөл белдемінің табиғи ландшафтар бірте-бірте күрделі әрі қайтымсыз антропогендік экожүйелерге қарай ығыстыруда. Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде. Жұмыссыз қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа аймақтарға еріксіз қоныс аударуда. Қазіргі Арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл өңірде соңғы мәліметтер бойынша туберкулез, бүйректе тас байлану, сарысу, өкпе-тыныс жолдарының қабынуы, жұқпалы аурулар республиканың басқа өңірімен салыстырғанда жоғары көрсеткішті беріп отыр. Арал теңізінің болашағы дүние жүзі халықтарын толғандыруда. Оның біржола жойыльш кетуі Орта Азия мен Қазақстанды ғана емес көптеген ШЫҒЫС елдеріннің тыныс-тіршілігіне өзгерістер әкелмек. Ал әлемдік климаттың өзгеруі, шөлге айналу, атмосферадағы ауытқу-шылықтар, антропогендік экожүйелердің тұрақсыздығын тудырады. Арал мәселесі соңғы 10 шақты жылда географ және эколог ғалымдар арасында жиі-жиі пікірталастар туғызуда. Арал мәселесі туралы халықаралық конференциялар ұйымдастырылды. Өркениетті елдер қаржылай көмек көрсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалары, Ресей, АҚШ, Жапония, т.б. мемлекеттер.
Арал теңізін құтқару жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар: 1. Сібір өзендерін Қазақстанға бұру. 2. Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту. 3. Арал теңізін жартылай сақтап қалу. 4. Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу. 5. Жер асты суларын пайдалану. 6. Арал теңізінің өздігінен табиғи реттелуін немесе толысуын күту. Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы оны күттірмейді. Бәрі де қаражатқа тірелуі мүмкін. Ал оның іске асуы адамзат кауымының білімі мен біліктілігіне байланысты екені анық. Қазіргі кезде Аралды құтқару бағытында батыл да жоспарлы түрде ғылыми негізде жұмыстар жасалуда. "Арал тағыдыры - адам тағдыры" болғандықтан оны сақтап қалу.
Балқаш проблемасы
Балқаш көлі алабында да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр. 1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр станциясының (СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы кешенінде бетбұрыс кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш алабындағы экологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау кезінде Іле өзенінің атырауындағы табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді. Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондатр, балық, т.б.) және ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып, күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке жұмсалды. Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді. Суармалы алқаптардың көлемінің есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын игеруді бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, XXI ғасырдың басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа айналуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен экологиялық жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады. Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдануына әкеп соғуда. Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге қайта келіп құятын су құрамында әр түрлі тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен қатар алаптағы өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су айдынының тәуліктік температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың тартылуы Батыс Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі мүмкін.
Үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында қоршаған ортаның ластануы
Ауаға шығатын улы заттардың концентрациясы (ауыр металдар, шаң-тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқыл газы және т.б.) белгіленген мөлшерден он есе артық. Ең ауыр жағдай Тараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балқаш, Риддер, Өскемен және басқа да қалаларда қалыптасқан. Осы қалаларда лас заттардың концентрациясы жыл бойынша белгіленген мөлшерден 5-10 есе артады. Ауа кеңістігінің ластануы пайдалы қазбалар өндіретін аудандарда да байқалады. Атмосфераның ластануы Байқоңыр космодромында ғарыш кемелерін ұшыру кезінде де байқалады. Өнеркәсіпті аудандарда ауа кеңістігінің ластануымен катар ластану сол жердегі су көздерін қамтиды. Сырдария өзені ағысының 35-40%-ы өндіріс орындарының қалдық суларынан түрады. Өзен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сүзек ауруы қоздырғыштары мен өте қатерлі гексахлоран ДДТ кездеседі. Өнеркәсіп орындарының ластаушы заттарына жер игеру нотижесінде пайда болған масштабы химиялық ластанудың көлемдері ұлғаюда. Өсімдік жамылғысын қорғайтын әр түрлі химиялық заттар, дефолианттар, пестицидтер, мөлшерден артық қолданған тыңайтқыштар, тек қана қоршаған ортаны емес, тамақ өнімдерін де ластауда.
Семей ядролық полигонында да экологиялық апатты аймақ қалыптасып отыр. 1948-1964 жылдар аралығында Семей полигонында жер бетінде ядролық сынақтар жүргізілді, ал 1964-1989 ж. аралығында жер асты сынақтары жүргізілді. Ядролық қару-жарақтарды сынау аймақтың табиғи ортасына және халықтың денсаулығына кері әсерін тигізді. Республика көлемінде қоршаған ортаны қорғауға бағытталған жұмыстар жоспарлы түрде іске асуда. Олар: жер қойнауын тиімді пайдалану (минералды шикізаттарды кешенді пайдалану, игерілген жерді рекультивациялау және көгалдандыру).
Дарис 2. Қоршаған ортаның ластануына түсінік. Ластану түрлері
* Мақсаты: қоршаған ортаның ластануының адам денсаулығына әсер етуінмен байланысты мәселелер және мәселелерді ашу және оның алдын алу бойынша шаралар.
* Дәріс жоспары:
* Қоршаған ортаның ластануына түсінік. Ластану түрлері.
* Қазіргі атмосфераның жағдайы атмосфералық ауаның ластануының негізгі көздері.
* Тұрғындардың денсаулығына қоршаған ортаның ластануының әсері.
* Атмосфералық ауаның жағдайына бақылау.
* Қоршаған ортаны қорғаудың жүйелік шаралары. Қоршаған орта нысандарының өзіндік тазалануының механизмі.
Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады.
Осы калдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға және топыраққа түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организміне келіп түседі.
Бүкіл жер шарында осы ластаушы заттардың түспеген жері жоқ деп айтуға болады. Тіпті ешқандай өнеркәсіп орындары жоқ Антарктиданы алайық. Бүл жерде адамдар кішігірім гылыми станцияларда тұрып, ғылыми бақылаулар ғана жасайды. Ғалымдар осы заманғы өнеркәсіптердің әр түрлі улы заттарын осы Антарктидадан да тапқан. Олар бұл жерге басқа жерлерден ауа ағындарымен келіп түскен.
Табиғи ортаны ластаушы заттар әр түрлі болып келеді. Ол заттар өзінің табиғатына, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытына қарай. әр түрлі жағымсыз ; нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса да адамға әсері -- адам-ның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын жыбырлатып, жөтелтеді. Егер адам организміне осындай улы заттар көп молшерде әсер етсе қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де мүмкін. Ондай улы заттарға ірі өнеркәсіптк қалалардың үстіне желсіз күндері жиналған қара түтіндер немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың қалдықтары мысал бола алады. Электр станциялары, түрлі-түсті металл өндіретін зауыттар, химиялық және мұнайды кайта өңдейтін кәсіпорындар атмосфераға үлкен түтін шығаратын мұржалар аркылы көптеген адам организміне зиянды улы заттарды ауаға шығарады.
Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы заттардың 150-ден астамы белгілі. Бұл заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа косындылар түзеді.
Өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі күкірттің қос тотығы (80з) коксохимия зауыттарымен, тау-кен өндіру және целлюлоза-қағаз өнеркәсіптерінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Олар ауада ылғалдың әсерінен күкірт қышқылына айналады. Құрамында күкірт кышқылы бар тұман немесе ылғалды ауа адамның, жануарлардың тыныс жолдарының кілегей қабаттарына, терісіне әсер етеді. және өсімдік те көп зардап шегеді. Ауадағы күкіртті сутек адам организмін улап қана қоймайды, сонымен қатар адамдардың жүйке ауруларын туғызады.
Ауадағы фторлы сутек өте улы. Азық-түліктің құрамындағы фторлы сутек адамды,жануарларды құстырып өте жаман ауру туғызады. Хлорлы сутек пластмасса қалдықтарын жақканда пайда болады. Осы газбен тыныс алғанда; адамның тыныс жолдарының кілегейлі қабығын закымдандырып, өкпенің ісік ауруын туғызады.
Қоңыр көмірді жағудың нәтижесінде ауаға күл бөлініп шығады. Ол ауылшаруашылығы мен орман өсімдіктеріне әсер етеді. Әсіресе, көкөніс, жеміс-жидек өсімдіктеріне де зиянын тигізеді Ластанған өсімдікпен қоректенген жануарлардың адамдарды организмдерінде физиологиялық өзгерістер болады.
Цемент зауыттарынан шыққан цемент шаңдары топырақта калий, кальций, магний элементтерінің көбеюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жақын жерлерде фосфордың мөлшері көбейеді. Құрамында мырыш пен қорғасын бар металлургия зауытының калдықтары да өте улы әсер етеді. Осындай улы заттар жиналған өсімдікпен адам не жануар қоректенгенде олардың денсаулығына қауіп төнуі мумкін.
Организмнің осы улы заттарға төзімділігі әр адамнның өзінің жеке басының гигиенасына байланысты, ең алдымен денсаулығы- жасы мен жынысына байланысты болып келеді.
Аталған улы заттарға балалар,қарт адамдар және денсаулығы нашар ауру адамдар өте сезімтал қеледі.
Улы заттар адам организміне біртіңдеп жүйелі турде жинала берсе, онда созылмалы улануға ұшырайды. Оның басты белгілері: адамның тез шаршағыштығы немесе үнемі шаршап тұратыны, сезімі, ұйқы басуы немесе ұйқысының қашуы, бейжайлық, ұмыт-шақтық, көңіл-күйінің тез өзгеруі, зейінінің төмендеуі. Улы заттар адамдардың қан айналым мүшелеріне, жүйке жүйесіне, бауырына әр түрлі әсер етеді. Улы химиялық қосылыстар адамның әрбір органдарының созылмалы қабынуына, жүйке жүйесінің өзгеруіне, адам ұрығының дамуына, жас нәрестенің ауру болып тууына әкеліп соғады.
Дәрігерлер адамдардың әртурлі аллергиялық аурулары, өкпе демікпесі, қатерлі ісік ауруларының болуы сол аймақтың экологиялық жағдайымен тығыз байланысты екенін анықтап отыр. Сонымен катар, хром, никель, бериллий, бензопирин, асбест, түрлі улы химикаттар сияқты тағы басқа өнеркәсіп қалдықтары -- канцерогендік заттар болып табылады. Олардың адамдарда қатерлі ісік ауруларын туғызатындығы анықталды. Егер өткен ғасырда балалардың қатерлі ісік аурулары сирек болса, қазір балалардың арасында ол ауру өте жиі кездесіп отыр. Ал, химиялық заттармен ластану нәтижесіңде бұрын кездеспеген жаңа аурулар пайда болуда.
Адам денсаулығына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қатарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі түтінінің құрамына 4 мыңға жуық химиялық заттар кіреді, олардың көбі улы заттар. Олардың қырыққа жуығы қатерлі ісік ауруын туғызады. Темекінің уы сонымен қатар қолқаның созылмалы ауруын туғызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жөтеледі. Темекі шегетін ата-аналардың жаңа туған нөрестелерінің организміңде улы газ бірінші жылы олардың канында бірнеше сағатқа дейін болады. Есірткі заттары да қолка, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады. Көптеген органикалық еріткіштер: авиациялық, желім, бензин, эфирі еріткіштер мен аэрозольдер буланып ауаға шығарылады. Егер осы заттардың буы көп мөлшерде организмге түссе жүйкені, миды, асқазанды жөне өкпенің ауруын туғызады. Кейде ол өлімге де әкеліп соғуы мұмкін.
Ендігі жерде біз, қоршаған ортаның қазіргі заманға нақты -проблемаларына тоқталамыз.
Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздері төмендегідей топқа бөлінеді:
Физикалық ластану -- радиоактивті заттар, электромагнитгі толқындар, жылу, шулар және тербелістер.
Химиялык ластану - көміртегі өнімдері, күқірт, көмірсулар, шайыңды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.
Биологиялық ластану -- ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар, карапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер.
Эстетикалық зиян -- _табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бүліңуі, ормаң-тоғайлардың жойылуы, т.б.
-Биосферадағы ластану процесін 3 кезеңге бөлеміз:
1)ластаушы заттардың таралуы;
Ластағыш заттардың биологиялық топтануы немесе қорлануы.
Адам баласының организмі жоғарыдағы ластаушы заттарды қабылдаған кезде белгілі бір деңгейге (мөлшерге) дейін ғана көтере алады. Ал, зиянды заттардың одан әрі организмде көбейе түсуі денсаулықты бұзып, ауруға шалдықтырады.
1. Көміртегі оксиді (СО2) және монокосид (СО). Жалпы отын жаққан кезде көміртектің екі -газы түзіледі. Еқеуі де ластағыш газдар. Оның[:] бірі көміртегі диоксиді ~- улы емес ал монооксид улы болып келеді, Ол адамның қаныдағы гемоглобинмен өте тез қосылып зиянды қоспа түзіп ауру туғызады.
Сонғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесі жылдамдатуда. Нәтижесінде, көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ға өсіп, атмосферада жылу эффектісін туғызуда. Ал, жылу эффектісі өз кезе-гінде жер шары климатының орташа температурасын көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың көтерілуі, ауа райының өзгеруі, кауіпті циклондар мен цунамилер, шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей, көмір қышқыл газдарының қызып жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде.
Қоршаған ортаның химиялық ластануыньң кейбір түрлері казіргі кезде глобальды экологиялық проблемаларды туғызьш отыр. Олар жер шарындағы жиі-жиі байқалып отырған "Жылу эффектісі", "Озонның жұқаруы", "Кышқыл жауындар", "Фотохимиялық тұмшалар" және осылардың әсерінен туындайтын аурулар.
Адам баласы әсіресе, атмосфера (ауа бассейіні) ауасының лас - тану көздерін тереңірек білгені жөн. Жоғарыда біз, атмосфераның ластаңуына жалпы сипаттама берсек, ендігі жерде оған толығырақ токталуды жөн көрдік. Оның себебі, барлық зиянды заттар атмосфера аркылы түрлі химиялық қосылыстарға айналып, газ, сүйық немесе қоспа түрінде топырақ, су бетінде келіп, одан адам организміне түссді.
Атмосферадағы тіршілікке кажетті барлық процестер оның тропосфера кабатында жүреді. Оның жер бетінен калыңдығы 10-18 км. қашықтыкты (қалыңдықгы) қамтиды. Енді біз жекелеген зиянды заттардың өзіне және қоршаган ортаға тигізетін әсеріне токталамыз.
Көміртегі оксиді (СОІ) жөне монооксид (СО). Жалпы отын жақкан кезде көміртегінің екі газы түзіледі. Екеуі де ластағыш газдар. Оның Щк хөміртегі диоксиді - улы емес, ал монооксид улы болып келеді Ол адамньң қандағы гемоглобинмен өте тез қосылып зиянды қоспа түзіп ауру туғызады.
Соңғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп өсімдіктерде жүретін фотосинтез процесін жылдамдатуда. Нөтижесінде, көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ке өсіп, атмосферада жылу эффектісін туғызуда. Ал жылу эффектісі өз кезегінде жер шары климатыньң орташа температурасын көтеріп, түрлі экологиялық апаттардың (мүхиттардың көтерілуі, ауа райының өзгеруі, кауіпті циклондар мен цунамилар, шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен катар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар кун сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеністігіне кететін ұзын толкынды жылу сәулелерін өткізбей, көмір кышкылы газдарының қызып, жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде. Мәселен, XIX ғасырдың 20-жылдарында көмір қышқылы газының атмосферадағы мөлшері 0,029% болса, ал 90-жылдары -0,035%-ке жетіп, 20%-ке көбейіп отыр. Бұл көрсеткіш БҰҰ-ның зерттеулері бойынша 2000 жылдары 30%-ке жетпек. Ол жағдайда жер шарының орташа температурасы 0,1°С-қа, ал 2050 жылдары екі есеге өсе түсетіні дәлелденген. Осы мәліметтерді компьютерлік жүйе арқылы есептегенде жер шарының орташа температурасы жақын жылдары 1,5 - 4,5°С-қа жетуі әбден ықгимал.
Жер шарының осылайша жылып кетуі дүниежузілік мүхиттардың деңгейін 1,5 метрге көтеріп, планетамызда "топан су" қаупін туғызары сөзсіз.
Мүхиттардың деңгейінің көтерілуі адамзат үшін кауіпті проб - лема. Міне, осының бәрі жылу эффектісінің әрекеті болғандықтан оның жүру механизмін бәріміздің де білгеніміз жөн.
"Озонның жұкаруы". XIX ғасырдың 80-жылдарында атмосфера қабатында озонның кейбір жерлерде жүкаруы байқалған. Мөселен, 1987 жылы Антарктида тұсында озонның мөлшері күрт азайып, (космостық станциясының фотосуреті бойынша) ол 7 млн км2 аумақгы камтыған. Осы жағдай 1992 жылы Оңтүстік Америка тұсында оның мөлшері 50%-ке жеткен.
Осы жағдайға байланысты БҰҰ жанынан ғылыми кеңес күры-льш "озонньщ жүкару" себебін зерттеу басталды. Нөтижесінде, оның негізгі көзі - хлорфторкөміртектік (фреондар) қосылыстар екені анықгалды. Осы химиялық қосьшыс атмосфераға көтеріліп, фотохимиялық ыдырауларға ұшырап, хлор тотығын түзеді. Ол өз кезещндегі озон молекуласын ыдыратып жойьш отырады. Нәти-жесінде озонның жүкару процесі басталып, Космостан келетін зиянды ультракүлгін (УК) сәулелердің еркін өтуіне жол беріп, букіл тіршілік атаулыға кауіп төндіреді.
Бүкіл дуниежүзілік денсаулық сақтау (БДС) үйымьшың мөлі-меті бойынша атмосферадағы озонньщ 1%-ке азаюы кдуіпті ісік ауруларын көбейтіп жіберетіні анықталған. Сол сияқгы УК сәу-ленің көбірек өтуі адам баласының иммундық қорғаныс кдбілетін азайтып, жұқпалы аурулардың мендеп кетуіне жол ашатьшы дә-ледденіп отыр. Осыған орай, 1985 жылы озон проблемасын шешу үшін халыкдралық Конвенция кабылданды. Оньщ максаты -- озон кдбатынан бүлдіргіш заттар шытаруды тежеу немесе тоқгату. Осы багатта Ресей мен ТМД елдершің біріккен ғалымдар ұжымы еңбек ётуде. .
"Қышгқыл жауындар" -- атмосфераға байланысты казіргі кезең-дегі үлкен проблема. Оньщ негізгі көздері күкіртт* ангидрид (SO[2]) пен азот тотығы (NO, азот қос тотығы NO[2])
2. Фотохимиялык түмша. Атмосфера кдбатында азот оксид-тері, көмірсулар, озон, күннің радиациясының фотохимиялык, ре-акцияға үшырауы нәтижесінде пайда болатын улы түгін. Оның Лондондық түмшадан айырмашылығы автокөлік моторларынан шығатын газдар күндізгі жагдайда улы түтін түзуге бейім келеді. Фотохимиялық түмша алғаш per 1930 жылдары Лос-Анджелес каласы үстінде есепке алынған. Одан соң бүл күбылыс Нью-
3.2. Қоршаган ортаның радиациялық ластануы
Радиациялық ластанудьщ басқа ластанудан коп айырмашы-лыгы бар. Қысқа толқынды элекгромагаиттік сәуле шыгару мен зарядталган боліктерді боліп шыгаратын түрақсыз химия-лык элементтердің ядросы -- радиоактивті нуклидтер. Міне, осы болшектер мен шығарылган сәулелер адамның организміне түскенде жасушаларды бүзады, соның нәтижесінде түрлі ауру - лар пайда болады.
Радиациялык ластанудың негізгі квздері - альфа, гамма және бэта сиякты радиоактивті сәулелер. Ионданған сәулелер адам, жануар организмдерінде акуыз, фермент және баскд да заттардьщ өзгеруіне, яғни сәуле ауруыньщ дамуына әкеліп соғады.
Сәуле ауруы сырткы мүшелерінің зақымдануынан және ра-диациялык ластаушылардын ішкі органдарға түсуі нэтижесінде болады.;
Сэуле ауруының дәрежесі алынған сәуленің молшеріне бай - ланысты балалар, карт адамдар мен ауру адамдар сэуле ауруын кетере алмайды. Адамдарда 50 рентген мэлшеріндегі сэуледен сэуле ауруы байкалмайды. Ал, 100 рентгеннен бастап сэуле ауруы дами бастайды.
Сэуле ауруы өзінен альпнган сәуленің мөлшеріне кдрай ауыр жэне созылмалы болып бэлінеді. Адамдар екі-үш рет сэуле ал-ганда ауыр сэуле аур>ъіна үшырайды, ал аз молшерден үзақ уақыт сэуле ауруына шалдыгады.
Сәуленің эсер ету мэлШеріне карай терт дәрежедегі сэуле зуруы болады: 1-дәрежесі жеңіл түрлі 100-200 рентген молше-рінде; 2-ші дәрежесі орташа - 200-300 рентген; 3-ші дәрежесі ауыр - 300-500 рентген молшерінде; 4-Ші дәрежесі эте ауыр -- 500 рентгеннен астам мөлшерде сэуле алган кезде болады.
Сэуле ауруы төрт кезенде жүреді: бірінші кезең -- сәуленің ор ганизмге әсері Ьньщ мөлшеріне карай болады. Оның ең алғашқы белгілері: әлсіздік, бас айналу, бас ауру, жүреК айну, күсу, іш эту, терінің бозаруы, кан кысымыньщ секірмелі болуы, естен тануы болады. Екінші кезең -- бірінші кезеңнен кейін уақытша аурудың жағдайы жақсарады. Бүл қезенді латентті кезең, яғни, жағдайдың жақсы болып коріну кезеңі деп атайды. Алган радиация мэлшері көп болса, бүл кезең.кыска: болады да екі күннен - үш жетіге дейін созылады. Әдсіздік, терлегіштік, тәбетінщ төмендеуі, ұйқы-сыньщ бүзылуы байкалады және канда өзгеріс болады. Үшінші кезең - өте жоғары мөлшерде сәуле алғанда сэуле ауруыньщ асқыну кезеңі бастаЛады. Аурудьщ температурасы кэтеріліп, ішіне кан күйылады, жаралар пайда болады, бадамша безі асқынып, баспа ауруы пайда болады. Үш-төрт жетіден кейін шаштары тү-седі, қан үюы бү^ьілады да жүклалы аурулар дами бастайды (өк-пенщ кабынуы, дизентерия, іш өту, канның бүзылуы, т.б.). Төртінші кезең -- сэуле ауруыньщ жеңіл түрі, бүл осы кезенде ауру жазыла бастайды. Ауыр түрі болса, онда адам бірінші кезенде өліп кетеді. Орташа жэне ауырлау түрінде адамньщ жазылуы бірнеше айға созылып кан азаяды, кан қысымы көтеріледі жэне организмнің әлсіздігі байқалады.
Егер тамақ не су арқылы радиоактивті заттар адамның ішкі органдарына туесе, онда адамга 25-30 г активтелген көмір, 50 г күкірт қышқыл барийді немесе 25-30 г балшық суьш ішкізеді. Адсорбент радиактивті затгарды қанға өткізбей сіңіріп алады. Одан әрі 15-20 минуттан соң 2-3 лирт су беріп қүстырып, аска-занын жудырады. Осыдан соң тағы да адсорбент беріп, іш айдай-тын дәрімен ішек-карнын тазалатады. Адам баласы сэулемен ка - тар эр түрлі жаракат алса (күйік, сынық, т.б.) онда ең алдымен жараға эр тұрлі микробтар түспейтіндей етіп алғашқы көмек көр-сетіледі. Құсқысы келіп, басы аурьш, басы айналғанда этапир зин немесе аэрон таблеткаларын береді. Сәуле алғаньш біле са-лып 3-4 сағаттан соң тетрациклин, биомицин береді, сонымен катар сульфадемизин, этазол, фталозол сияқты дәрілерді де бе - реди Егер ішіне кан хүйылған жагдайда тез қймыл жасатпай 5% хлорлы кальций ертіңдісін 4 сагат сайын бір ас касықган беру керек. Сәуле аурумен ауырған адамдарға сорт, әр түрлі жеміс шырыньш немесе көп су ішкізу керек. Аздап тұз қосылған су беріп, ауруларды аз-аздан жиі тамакхандыру керек.
Адамның іс-әрекеті нәтижесінде биосфераның радиацияльгқ ластануы өте үлкен кауіп тудырып отыр. Казіргі кезде радио-активті заттар өте кең қолданылуда. Осы элементтерді тасымал-дауда болатын немкүрайдылықгың нәтижесінде өте күшті радиа-циялық ластану болады. Мысалы, атом каруын сынақган өткізу биосфераның радиациялық ластануына әкеліп соғады. Жиырма-сыншы ғасырдың екшші жартысынан бастап, түрлі атом электр станциялары, мүз жарғыш кемелер, ядролық қондырғылары бар сүңгуір кайықгарды кең түрде пайдалана бастады. Өнеркәсіп пен атом энергиясын пайдаланатын мекемелер дүрыс жүмыс істегенде қоршаған ортаның радиоактивті нуклидтермен ластануы өте аз мөлшерде болады. Осы атомдық энергияны пайдаланатын меке-мелерде авария болтан кезенде жатдай өзгеше болады. Радиация-лык ластану нәтижесінде түскен радиоактивті шөгінділердің өзі бірнеше мындатан километрге дейін таралады. Казіргі кезде әске-ри өнеркәсіптің радиоакитивгік каддьгқгарын сақтау мен жою мәселесі түр. Ол калдықтар жыл санап қоршаған орта үшін аса кауіпті бола түсуде.
Радиоактивтік ластану өткец ғасырдың 40-шы жыддары уран-ның ыдырау реакциясы ашылғаннан бастап пайда болтан. Атом энергиясын американдықтар сотые мақсатында, ал 1945 жылдан бүрын Кеңес дәуірінде оньі бейбіт мақсаткд пайдалана бастады. Атом энергиясын пайдалану кезінде сакман дыру шаралары коса шаралары коса жүргізіледі. Өйткені, атом қоңдыртылары жүмыс істеу кезінде, адам өміріне кдуіпті радиоактивті шлак түзіледі. Ал оны залалсыздаңцыру оңай шаруа емес. Радиоактивтік калдық-тарды теңізге, мүхиткд, өзенге тастауга рүқсат етілмейді. Әрине, бүл жагдай кейбір капиталистік еддерде сақгалмайды. Мәселен, Ирландия жаталауы казір ядролық үйіндіге айналтан. Жыл сайын мүхит түбіне радиоактивтік калдықтар тасталып жатыр. Көптеген дамыган елдерде атом өнеркәсібі кәсіпорыңдарда белгіленген са-нитарлық нормата дейін радиоактивті заттардьщ концентрация-сын азайтатын тазарту қондыргылары салынтан. Каддықтар бал-лондарта салынып цементтеледі де, арнаулы жерлерге тасталады. Атом энергетикасының мәселелері миллиондаган адамдарды ой-ландыруда. Атом электростанциядаты аппараттарга немкүрайды кдрауға болмайды, олардың ойламаған жерден апатка үшырауы -- объективтік шындық. Солардьщ бірі -
Чернобыль ядролық апаты. Чернобыль апаты айналадағы орта мен халықтьщ денсаулытына кдтты эсер еткен, атом энергиясындағы ешуақытта болмаган апат. Чернобыль апаты кезінде атмосферага 50 МК радиоактивті заттар шытарылган және ауданы 3000 км болатын жерге таралган.
Біздің республикамызда Семей ядролық сынақ аймағы жа-йында тоқгальш кетейік. Мүнда 40 жылдан астам уақыт ішінде 500-ден астам жер асты жэне жер бетінде түрлі жарылыстар бо - лып, жарылған заттардьщ куаты Чернобыль апаты кезіндегі жа-рылгыш заттардьщ куатынан бірнеше мьщ есе асып кеткен. Осы жарылыстьщ 27-сі атмосферада, 113-і жер бетінде, ал калганы жер астында жүргізілген. Олардың радиоактивті калдықтары жарты миллион адамга зиянын тигізгені белгілі болып отыр. Семей полигонынан басқа Казақстан жерінде 27 әр түрлі термоядролық сынақгар өткізілетін әскери полигондар болтанын жасыруға бол - майды. Олар негізінен Батыс Казакртандағы Азғыр, Тайсойған, Нарын полигондары.
Күнделікті түрмыста да түрлі түрмыстық техникалардан, компьютерлерден, рентген агшаратгарынан да сэуле алады. Мысалы, адам баласы телевизор караудан бір жылда 0,5 мбэр сэуле алса, компьютер мен рентген аппараттарынан бір жылда 370 мбэр сэуле алады.
Атмосфераның озон кдбатының жүкаруы күн радиациясы сэу-лесінің жер бетше эту каупін туғызуда. Міне, осы кезде ядролық энергияны пайдалану адамзат алдында көптеген мәселелерді шешуді талап етуде.
Бақылау сұрақтары:
1. Қоршаған орта, биосфера, ноосфера, биоценоз, фитоценоз, зооценоз, микроценоз, түсініктері. Халық денсаулығын түзетін факторлар.
2. Табиғи және антропогенді химиялық факторлар. Ластану көздері. Заттардың қауіптілік класы.
3. Табиғи және антропогенді биологиялық факторлар. Ластану көздері.
4. Қоршаған орта факторларының адам денсаулығына біріккен, кешенді әсерлері туралы түсінік
5. Қоршаған ортаға антропогенді әсер.
6. Қоршаған орта сапасы мен халық денсаулығын зерттеу.
7. Қоршаған орта жағдайын талдау.
8. Қоршаған орта факторларын тәжірибелік гигиеналық бағалау.
9. Халық денсаулығы жағдайын эпидемиологиялық бағалау
Дарис 3. Тақырыбы: Атмосфера туралы түсінік
(1сағат)
Жоспар:
1.Атмосфера жердің ауа қабығы.
2.Атмосфераның химиялық құрамы.
3.Атмосфера қасиеттері және оның адамға әсері
Лекцияның мақсаты: Атмосфера туралы қарастыру.
Лекция мәтіні:
1. Атмосфера (грек.atmos-бу және sphaira-шар ) - Жер шарының өзімен бірге айналатын және оның тәуліктік ,жылдық айналымына қатысы бар газ қоспаларынан тұратын ауа қабаты.
Жер бетіндегі тіршілік тек ауа бар жерде ғана болады. Ауа планетаның сыртқы қабығы , ол тіршілік атаулының бәрін космостың ультракүлгін сәулелерінің әсерінен сақтайтын өзіндік ерекшелігі бар қабат. Қазіргі деректерге қарағанда,атмосфера жер бетінен 1500-2000 километр биіктікке дейін жайылған, әйтсе де жер серіктерінің және ракеталардың көмегімен жүргізілген бақылауларға қарағанда, атмосфераның кейбір белгілері жерден 10-20 мың километр биіктікке дейін болғандығы анықталып отыр
2. Ауаның құрамы: 78 0/0 - азот, 210/0- оттегі, 10/0- басқа газдар құрайды. Атмосфера жердегі ауа райын белгілі бір қалыпта реттеп отырады. Атмосфера болмаса, тәулік ішінде жер бетінің темпертурасы шамамен 200 градусқа құбылып тұрған болар еді( күндіз 100 градус шамасында ыстық болса, түнде -100 градусқа дейін суықтық болар еді). Ол газдан, су тамшыларынан, шаңнан, мұз кристалдарынан тұрады. Массасы 5,15*1015т. Жер бетінен жоғарылаған сайын Атмосферарының қысымы мен тығыздығы төмендей түседі де, біртіндеп планетааралық кеңістікке ұласып кетеді.
3.Адамзат қоғамы табиғаттың бір бөлігі, ол онымен үнемі байланыста болған күнде ғана тіршілік ете алады. Адамның өмірі үшін ең басты қажеттің бірі - ауа. Өйткені барлық тірі организмдер атмосфералық ауамен тыныс алады. Адам тамақсыз бес жетіге, сусыз бес күнге , ал ауасыз бес минутқа ғана шыдай алады екен. Егер адам тәулігіне 4-5 литрдей су, тамақ ішетін болса, дем алғанда 23-24 литр ауа жұтады.
Ең маңызды қорғаныш қабаты - озон. Ол атмосфераның жоғарғы қабатында(20-50км) күн радиациясы әсерінен түзілетін бір түрі. Озон жерден 25 км қашықтықта ең көп мөлшерде пайда болады. Ол атмосфераны тек 2-4 мм қалыңдықпен қоршайды. Осы аз мөлшердегі қабық жер бетіндегі барлық тіршілікті космостық сәулелердің зиянды әсерінен толық сақтап отырады. Ол ультракүлгін сәулелерді өзіне сіңіріп қалып , жер бетіне тек шамалы мөлшерін ғана жібереді. Сондықтан оның жануарлар мен адамдарға пайдасы өте зор. Атмосфераның озон мәселесінің адам қызметіне қатысы өзара байланысты екі аспектісі бар: жоғары қабаттағы бұзылу және жер маңы кеңістіктеріндегі концентрациясының артуы.
Атмосфераның жоғары қабатындағы озон оттегі молекуласының (о) ультракүлгін сәулелер әсерінен ыдырауы нәтижесінде түзіледі.
Қазіргі кезде озон қабатын бұзатын негізгі антропогенді фактор фреондар (хладондар) болып есептеледі.
Озон қабатының бұзылуының тағы бір себебі ретінде атмосфераға оттегін бөліп шығаратын негізгі фактор ретінде ормандардың жойылуы аталады.
Қышқыл жауындардың пайда болуының негізгі себебі күкірттің қос оксидімен ластану болып табылады. Су буының қатысуында күкіртті ангидрид күкірт қышқылының ерітіндісіне айналады. Осындай жолмен көмірқышқыл газы мен азот оксидтерінен көмір қышқылы мен азот қышқылы түзіледі. Оларға органикалық қышқылдар мен басқа да қосылыстар араласып, қышқыл реакциясы бар ерітінді береді.Қышқыл жауын - шашын мен оның компоненттері әсіресе ормандарға орасан зор зиян келтіреді.
Бақылау сұрақтары:
* Қазіргі кезде озон қабатын бұзатын негізгі антропогенді фактор атаңыз
* Атмосфераның қасиеттері және оның адамға әсері
(1 сағат)
Тақырыбы: Атмосфераның қабаттары
Жоспар:
1.Тропосфера.
2.Стратосфера.
3.Мезосфера.
4.Термосфера. Экзосфера.
Лекцияның мақсаты: Атмосфераның қабаттарын қарастыру.
Лекция мәтіні:
1.Жер шарын қоршап тұрған бүкіл ауа қабатының қозғалыс жүйесі, яғни ауа массасының көлденең және тік бағытта ауысуына себепкер болатын негізгі ауа ағындарының жиынтығы . Жердің тәуліктік айналуы, мұхиттар мен құрлықтардың өзара орналасуы, құрлық бетінің бедері, тағы басқа Атмосфералық айналымдарды тудырады. Айналым жылы және салқын ауа масаларын араластырып, ылғал тасмалдайды, нәтижесінде ауарайы өзгереді. Тропосфера қабатында оған циклон және анти циклондар тығыз байланысты пассаттар мен муссондар ,тропосфераның жоғарғы қабаты мен стратасфераның ауа ағыны өте қатты жүретін төменгі қабаттары жатады. Атмосфералық айналым бірнеше ірі көлемдегі ауа қозғалыстарын қамтиды, соның ішінде ең ірісі - ауа массасының батыс тасмалы. Сонымен қатар атмосферада кіші көлемді жергілікті ауа айналымдары (бриз бора фен және тау аңғарлық желдер ) мен күшті құындар (тромб тарнадо қарадауыл) да байқалады. Атмосфералық айналым синоптикалық, статистикалық және гидродинамикалық әдістермен зерттейді.
Температураның өзгеруіне қарай Атмосфера: тропосфера, стротосфера, мезосфера, термосфера және экзосфера қабаттарына ажырайды .
Тропосфера (грекше "tropos"-бұрылыс деген сөз) - Жерден экватормен - тропиктік ендіктерден 16-18 км .ден солтүстік полюстерге дейінгі аймақта 8-9 км.ге дейін созылған.Бұл қабат атмосфераның ең төменгі қабаты болып табылып, бұл қабатта атмосфера ауасы 80% шоғырланған және де су буының 99 % осында орналасқан. Тропосфера қабатында барлық Жер климатының факторлары кездеседі.
Тропосферада температура жер бетінен тропопаузаға дейін орта есеппен әрбір 100 м-ге 0,6 ° төмендейді.Ғалымдар Жер планетасындағы ең бір ғажайып құбылыс ол-"Атмосфера қабаттарынан жоғарылаған сайын температура төмендесе, Жер құрылыстарынан төмендеген сайын темепература жоғарылауы ең ғажайып құбылыс" деп атап көрсеткен.Тропосферада ауа үнемі араласып отырып ,онда бұлт пайда болады және де жауын-шашын жауады.
Тропопауза-тропосферадан стратосфераға қарай өтпелі қабат.Тропаузаның биіктігі және температурасы ендікке байланысты өзгереді.Экватордан полюстерге қарай тропауза араласа береді, бірақ бұл араласу бірқалыпты жүрмейді.
2.Стратосфера(латынша :"stratus"-жұқа дегенді білдіреді) -тропопаузадан 50-55 км аймақта шоғырланған. Бұл қабатта 20 % ауа шоғырланып, Жер бетіндегі тіршілікті ультракүлгін Күн сәулесінен сақтайтын "озон" қабаты (сратосфераны кейде озоносфера деп те атайды) 25 км биіктікте шоғырланған.Стратосферада су буының мөлшері тым аз.22-25 км биіктікте сыйық- тамшы перламутты бұлттар кездеседі.Алғашында атмосфера қабаттарын зерттегенде стратосфераны "тыныш қабат" деген атақ берілсе, қазір стратосферада горизонтальды циркуляция процесі болып жататындығы анықталды.
Стратосфераның төменгі шекарасындағы температура экватордың үстінде жыл бойы - 74 ° С маңында ,полюстердің үстінде ,онан жоғары.Солтүстік жарты шарда қаңтарда - 64 ° С ,-68 °,шілдеде 42 °С.Биіктеген сайын температура жоғарылау береді де ,стратопаузаға барғанда ° С, + 10 °С жетеді.
3.Мезосфера (латынша "mesos"- орта,аралық дегенді білдіреді.)-стратопаузадан 800 км биіктікте шоғырланған.Бұл қабатта температура -80-85 ° С жетеді.Бұл қабатта күміс түстес мұзды бұлттар көптеп шоғырланған.Трапосфердан термосфераға дейінгі аралықтағы аймақта 99,5 % ауа массасы шоғырланған.
4.Термосферада температура биіктік артқан қайтадан жоғарылайды да ,100 км биіктікте 0 ° С - тан өтеді.Ол 150 км биіктікте +220-240 ° С жетіп үлгереді.Тропосферадағы газ бөлшектерінің қозғалыс жылдамдығы орасан зор,бірақ кеңістіктің барынша селдір болуына байланысты олар өте сирек соқтығысады.Күннің күшті әрекетіне байланысты термосфераның полярлық аймақтарында тығыздығы да (жүздеген есе) ,температурасы да (жүздеген градусқа ) өзгеріп тұрады.
Термосферада ионданған өте селдір газдың қабығы болып, сондықтан да оны кейде иносфера деп атайды.
Термосферады негізінен ионданған мынадай төрт қабат ажыратылады:
1.Д (биіктігі 80 км)
2.Е (биіктігі 110 км)
3.F¹(биіктігі 120 км)
4.F²(биіктігі 250-400 км)
Иондану қабаттары кейде секундына 40-80 км жылдамдықпен вертикаль бағытта қозғалысқа түседі.Онда қуатты электр тоқтары өтіп жатады.Термосферадағы бөлшектердің қозғалысына магнит өрісі әсер тигізеді.400 км-ден биіктікте бұл процестің әсері басым екендігін білуімізге болады.Магнит күші сызықтарын бойлап созылып жатқан зарядталғанбөлшектердің бұлттары сағатына жүздеген км жылдамдықпен ауысып жатады.
Экзосфера-(грекше :exo - сыртқы деген мағына береді )-800 км - ден жоғары ,температурасы 2000° -қа жетуі мүмкін - атмосфераның ең жоғарғы қабаты ,сондай-ақ планетаралық қабат. Тек шартты түрде шектелген сыртқы сфера -шашырау қабаты ,одан газдар планетааралық кеңістікке ұшып кете алады.Бұл қабат қазіргі күнге дейін аз зерттелегн.Бұл қабатта ғалымдардың болжамы бойынша бөлшектер бір-біріне соқтығыспайды деуге болады.
Бақылау сұрақтары:
1.Атмосферадағы кіші көлемді жергілікті ауа айналымдары
2. Атмосферадағы күшті құйындар түрлері.
3.Атмосфералық айналымның зерттеу әдістері
(1 сағат)
Тақырыбы: Атмосфераның ластануы
Жоспар:
1.Жер атмосферасына шығарылатын техногенді табиғаты бар қалдықтардың әлемдік мөлшері
2.Ауаның радиоактивті заттармен ластануы.
3.Қалалардағы ауаның ластануы.
Лекцияның мақсаты: Атмосфераның ластануын қарастыру
Лекция мәтіні:
1.Қоршаған ортаның ластану мәселесінің ушыққандығы соншалық,ол қолайсыз техногендік аймақтарда тұратын адамдардың денсаулығына ғана емес бүкіл адамзатқа қатер төңдіріп отыр.Өзің су ішкен құдыққа түкірме дейтін халық нақылын ұмытқан біз тазалық ұғымын ұмыта бастадық.Табиғат қазір күн сайын ауаға,топыраққа,суатқа шығарылатын миллиондаған тонна техникалық және тұрмыстық қалдықтарды өз күшімен ұқсата алмайды.
2.Атмосфералық ауаның әр түрлі зиянды заттармен былғануы,адамдар органының ауруына,оның ішінде жыныс мүшелерінің ауруына әкеліп соғады.
Атмосферада табиғи және антропогендік көздерден қосылатын әр түрлі қосындылар әр кездерде де болады.Ондай табиғи қосылыстарға шаңдар,өрт түтіндері,газдар жатады.
Атмосфералық ауасын ластайтын негізгі антропогендік көздер қатарына өнеркәсіп орындарының кейбір салалары,автокөлік және жылу энергетикасы жатады.Атмосфера ауасының ластануының ішіндегі ең қауіптісі - радиоактивті ластану - ортада радиоактивтік заттектердің құрамының қалыпты деңгейінен артуына байланысты физикалық ластану түрі.Радиоактивті ластануға АЭС - тегі аварияны жатқызуға болады.АЭС-тегі аварияның қауіптілігі атом реакторларынан ұсақ шаңдақ,эрозия түрінде радиоактивті заттардан атмосфераға шығуына қауіпті сұйық заттың төгілуіне байланысты.Оның иісі,түсі,дәмі жоқ болғандықтан адам оны байқай алмайды.Тек арнайы приборлар арқылы ғана білуге болады.
1986 жылғы Черноболь АЭС-індегі авария-атом энергетикасы тарихындағы ең зұлмат апаттың бірі.Ол экология үшін қолайсыз жағдайды тудырды,көптеген адамдардың өмірін қиды,экономикаға орасан зор залал келтірді.Тек КСРО республикаларының ғана емес,бүкіл әлем жұртшылығының алаңдаушылығын туғызды.
Бұл авариялардың түпкілікті қайғылы қорытындысын ондаған,жүздеген жылдан кейін ғана шығаруға болады,мысалы,шағын зонадағы радиацияның адамға әсерінің салдары осы уақытқа дейін зерттелген жоқ.
3.Қазақстан Республикасының қалаларындағы ауаның ластануының деңгейі өте жоғары.Орташа алғанда қалалардағы шаңның,аммиактың,фенолдық,фторлық сутегінің,формальдегидтің,қорғасының,азот диоксидінің және күкіртің жиынтығы шекті нормадан әлде қайда артық болып тұр.Мысалы,Шымкент және Ленингорск қалаларында күкірт жиынтығы шекті нормадан 100 есе артып кеткен.
Смог- үлкен қалаларда,өнеркәсіп орталықтарында байқалатын ауаның өте қатты ластануы.Оның екі тұрпаты байқалады:
* түтінен немесе өндірістік газдың қалдықтарынан құралған қалың тұман.
* Фотохимиялық смог- өткір газ бен аэрозольдің қою тұмансыз жиынтығы ол күннің ультракүлгін сәулесінің әсерінен фотохимиялық реакцияға түсіп құралады,әрі өте улы келеді.
* Фотохимиялық смог 1940-шы жылдарда Лос-Анджелес қаласында байқалған,қазірде ғаламшарымыздың барлық дерлік бұрыш-бұрыщтарында көрінеді. Смог көз көрерлікті төмендетеді,металдық тотығуын күшейтеді,денсаулыққа кері әсер етеді,әрі тұрғындардың өлімін көбейтіп,аурушаң етеді.
Атмосфера экологиясына :Озон қабатының бұзылуы, қышқыл жауын-шашындардың жаууы ,тағы басқалар болып табылады.Атмосфера экологиясын бұзушы факторларға : өндіріс және қайта істеу өнеркәсіптеріндегі шығынды заттардың атмосфераға түтін, күйе ретінде көтерілуі.тұздардың атмосфераға көтерілуі
Атмосфераның 100 км биіктікке дейінгі қабатында жер бетіне баяу қонып жататын 28 млн. Т. астам космостық шаң - тозаң бар. Аэрозолдардың жалпы салмағы 108 т кем соқпайды. Атмосфераның электор өткізгіштігі иондардың коцентрация қозғалғыштығына байланысты. Биіктеген сайын иондардың коцентрациясы күшейе түсетіндіктен электор өткізгіштік те арта береді де, 100-250 км биіктікке максималдық жағдайына жетеді.
Бақылау сұрақтары:
* Радиоактивті химиялық элементтерді атаңыз?
* Смог және олардың бөлінуі.
(1 сағат)
Тақырыбы: Атмосфераны ластанудан қорғау жолдары
Жоспар:
1.Биосфера үшін атмосфераның маңызы.
2.Атмосферадағы қазіргі өзгерістер.
3.Атмосфераны қорғау жолдары мен құқықтары
Лекцияның мақсаты: Атмосфераны ластанудан қорғау жолдарын қарастыру.
Лекция мәтіні.
1.Атмосфера - ауа, химиялық қоспалармен су буынан тұратын күрделі жүйе. Ол биосферадағы физико-химиялық және биологиялық процестердің жүруінің шарты мен метрологиялық режимнің маңызды факторы. Атмосферадағы жекелеген компоненттердің қатынасы оның радияцияға, жылу және су режиміне,өздігінен тазартуға қабілетін анықтайды. Атмосфералық ауа- барлық тіршіліктің негізі. Ауасыз жан-жануарлар, өсімдіктер мен адамдар тіршілік ете алмайды. Сонымен қатар атмосфералық ауа жер бетіндегі тіршілікті ашық космос әсерінен сақтап отырып, атап айтқанда, күн сәулесінің жерге түсетін мөлшерін реттейді. Ол болмаса тәулік ішінде жер бетінің температурасы шамамен 200˚ С құбылып тұрған болар еді: күндіз қатты ысып (100° С үстінде), ал түнде аяз (-100°). Сондай-ақ атмосфера болмаса Жердің әр 1 км² үш-төрт күнде мотиорит түсіп отырған болар еді, осы жағдайдан сақталып отырғанымыз метеориттердің көбісі ауаның тығыыз қабаттарында жанып кетеді.
2.Қазақстанда тұрақты өнеркәсіп орындарының көздерінен атмосфераға жыл сайын (1995 ж- 3,1 млн. г 1997 ж- 2,37, 1998ж- 2,33) зиянды заттар шығады. Атмосфераға әкелетін зиянды қосындылардың жартысына жуығын энергетика, ал түсті металдар-22,7 %, қара металдар -15,7 % береді.
Қазақстанның үлкен қалаларында автокөліктердің зиянды заттарды шығарудағы үлесі 60-80 пайыз құрайды. Ал алматы қаласында 90-пайыз.
Ең көп тарайтын улы заттар -углеродтық оксиді ( СО), күкіртің диоксиді (SO), азоттық оксиді (МО), көмірсутегі (Сп Нт) және қатаң заттар(шаң ).
Атмосфераға одан да гөрі улы заттар шығады, мысалы, фтордың қосындысы, хлор, қырғасын, сынап және бензопирен. Осы күрделі атмосфераға 500-ден астам улы заттар шығады екен, оның саны күннен күнге ұлғаяды.
3. Атмосфера маңызды сарқылмайтын экологиялық ресурс екені ақиқат. Қаншалықты сарқылмайтын болса да біз бұл ресурсты тиімді пайдаланып, қорғай білуіміз қажет. Ауаның тазалығы өсімдіктер мен жануарлар әлеміне де, бізді қоршаған басқа да объектілерге қажет.
Ауаны тазалауға арналған құралдар негізгі топқа: құрғақ және ылғалды шаң ұстағыштарға маталы сүзгіштерге және электр сүзгіштерге бөлінеді.
Құрғақ шаң ұстағыш аппараттарында қалқыма бөлшектерді тұндыру (ұстау) әр түрлі миханизмдерге: гравитациялық (салмақ күші әсерінен), инерциялық, сыртқы тепкіш және сүзгіштік негізделген. Ылғалды шаңұстағыштарда қалқыма бөлшектер сұйықтықтармен, көбінесе сумен түйістіру арқылы тұндырылады. Электрлік тазалау әдісі жоғарғы қуатты электрсүзгіштердің электродтарында тұтынуға негізделген. Газды оның құрамындағы газ және бу тәрізді қоспалардан айыру үшін абсорбция, адсорбция, катализдік және термиялық әдістер кеңінен қолданылады.
Ауа ортасының құрамы мен ерекшелігінің жаман жаққа қарай өзгеруі -ауа қорғау заңын бұзудың нәтижесі. Атмосфераға зиянды қалдықтардың тасталуын азайту мақсатында ауа қорғау заңының талаптарын сақтау қажет технология процесін жақсарту, шаң мен күл ұстағыш жүйені жетілдіру, қондырғыларды жаңғырту және т.б
Бүгінде атмосфераны қорғау халықаралық мәселеге айналды. Ақиқатында атмосфера мемлекеттік шекараны білдірмейді және тіршілік ортасына басқа мекендеушілермен салыстырғанда үлкен кеңістікте жылдам таралатындықтан тез ластанады.
Бақылау сұрақтары:
* Ең көп тарайтын улы заттарды атаңыз
* Қазақстанда тұрақты өнеркәсіп орындарының көздерінен атмосфераға жыл сайын зиянды заттар шығады
Тақырыбы: Атмосфераның басқа географиялық қабықтармен байланысы және озон қабаты
(1 сағат)
Жоспар:
1.Атмосфераның гидросферамен байланысы.
2.Атмосфераның литосферамен байланысы.
3.Атмосфераның биосферамен байланысы. Атмосфераның - Жер бетіндегі тіршілік үшін маңыздығы.
Лекцияның мақсаты: Атмосфераның басқа географиялық қабықтармен байланысын және озон қабатын қарастыру.
Лекция мәтіні:
1. Табиғатта су айналымы болады. Осының ең негізгісін булану алып жатыр Булануға әсер ететін факторлар жоғарғы температура, желдің жылдамдығы тағы басқалар.Булану тек суда ғана емес топырақтада болады . Мысалы қара топырақ -өзінің жылуды көптартуына байланысты көп буланады ,егер жер асты суы[грунд сулары ] көп болса соғұрлым булану көп болады ,өсімдік дүниесі көп болса соғұрлым булану аз болады. Бірақ өсімдіктер дүниесі тамырымен жер астынан немесе топырақтан суды тартып ,өздері атмосфераға буланып отырады. Ауада яғни ауа құрамында су газ тәрізді,қатты ,сұйық түрінде кездеседі.
Су атмосфераға 2-түрлі жолмен келеді : 1- ші физикалық булану ол өзендер ,көлдер,мұхиттар яғни су қоймаларының беттерінен судың буланып жетуін айтамыз ,2 ші транспирацияның булануы ол өсімдіктер арқылы булану .Атмосфераның төменгі қабаттары суға және буға толы болады және және олар жоғарыға қарай көтеріліп тұрады. Содан соң бұлттар пайда боладығ, содан соң жауын - шашын пайда болады.Атмосферадағы булы су әрбір 10 күн сайын жаңарып отырады .
Бірақ өсімдіктер дүниесі тамырымен жер астынан немесе топырақтан суды тартып ,өздері атмосфераға буланып отырады.Булану нәтижесінде топырақта ,су қоймаларында ,өсімдіктер де көптеген мөлшерде су жоғалтады Барлығы сулануда ,булануда тең болуы қажет.
2. Атмосфера Жердегі тірі организмдерді Күн радиациясының ультрофиолеттік сәулелерінен сақтайды.Атмосферада тасты-темірлі метеориттік ағындарға қалқан, Жер бетіндегі тірі организмдерге жылулық жағдай жасайды.Атмосферасыз жаңбыр,жел,дыбыс,ешқандай метеорологиялық көріністер болмас еді. Атмосфераның құрамы Жердегі тірі организмдердің дамуына оң ықпалын тигізеді.
3. Атмосферамен Жер бетінің арасында жылулық және ылғал айналымы болады.Дүние жүзілік мұхиттар Жер бетіне ылғал шығарушы орган болып табылады.Сондай-ақ жердің жасыл өсімдіктері көмірқышқыл газын жұтып,оттегі шығарады,сондықтан оларды Жердің өкпесі деп атаймыз.Сондай-ақлитосферамен байланысы -- Атмосфера Жер бедерін қалыптастырушы этзогендік фактор-температура,жел,жауын-шашындар т.б. болып табылады.
Атмосфера адамның шаруашылық іс-әрекеттеріне үлкен ықпал етеді,бірақ соңғы кезде адам атмосферағаықпал ете бастады,әсіресе соңғы он жылдықта.Адам ісч-әрекетінен атмосфералық диоксид көмірқышқыл газымен улануы және басқа газдармен улануы температураның көтерілуіне әсер етеді.Ормандардың жойылуы,-оттегінің азаюына әкеп соғуда,Жер бетінің -- жер жырту арқылы,мұхиттың ластануы осының бәрі атмосфераға және климатқа әсер етеді.Ең ірі ластаушы ядролық соғыс болуымүмкін.Соның салдарынан атмосфераның шаң-тозаңмен ластанып,бірнеше күн ішінде,ондағанградус планетамыздың түпкір-түпкірінде төмендеп,суынып,бірнеше айға созылған суыну болып Жер бетіндегі тірі организм жойылып кетуі мүмкін.Планетамызда ,,Ядролық қыс,,болуы мүмкін.
Жер бетіндегі құрғақ ауаның құрамында 78% азот 21% оттегі,1% инертті газдардан құралады. Әрбір географиялық қабықта өз орны зор.
1.Оттегі - Жер бетіндегі бүкіл тіршіліктің тыныс алуына әсер етеді,жану процесіне әсер етеді.
2. Азот--өсімдіктердің минералдың қоректен,уіне әсер етеді.
3. Көмір қышқыл газының диоксиді-Жердің жылытушы(0,03%),яғни күн радиациясындағы сәулеленуді Жер бетінде ұстап тұрушы-парникті эдирент пайда болады. Осы газдың көбеюі Жердегі температураның жоғарлауына әсер етті. Атмосферада озонның қалыңдығы 3мм. Озон күннен түсетін ультрафиолеттік сәулесін қайта космосқа
Дәріс 4. ҚР гидросфера экологиясы.
Планетамыздағы су қабығын - гидросфераны, оның қасиеттерін, ондағы өтіп жатқан процестерді, оның атмосферамен, литосферамен және биосферамен байланысын зерттеу мен айналысатын ғылым саласы гидрология деп аталады.
"Гидрология" сөзі екі грек сөзінің (гидро - су, логос - ғылым, ілім) қосылуынан пайда болған, яғни су туралы ғылым дегенді білдіреді.
Гидрология жердің және оның су қабығының физикалық, географиялық қасиеттерін зерттейтін ғылымдар кешеніне жатады.
Су - зат алмасу мен ағзалар дамуы өтетін негізгі орта. Адамзаттың өмірі мен мәдениеттің дамуы көне замандардан бері сумен тығыз байланысты. Су - физика, химия, механика және басқа да ғылыми салаларының зерттеу объектісі.
Қазіргі гидрология ғылымы су объектілерін зерттеу барысында мынадай негізгі әдістерді пайдаланады, олар:
* Тұрақты бақылау (стационар);
* Экспедициялық;
* Тәжірибиелік (эксперементтік);
* Теориялық;
Тұрақты бақылау әдісі су объектілерінің гидрологиялық режимі элементтерінің мерзімдік қозғалысын зерттеу үшін қызмет етеді. Гидрологиялық режимді жүйелі түрде бақылау гидрологиялық бекеттер мен станцияларда жүргізіледі. Бұл бақылаулар бірыңғай бағдарлама бойынша ғылым мен техниканы мақсатына сәйкестендірілген.
Эспедициялық әдіс қысқа мерзім ішінде су объектілерінің физика географиялық сипаттамалар жөнінде маңызды деректер ауылға, далалық ізденістер негізінде олардың режимдік ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Экспедициялық зерттеулердің нәтижесінде алынған деректер мамандарға гидрологиялық ұқсастық әдісін сенімде түрде пайдалануға жағдай туғызады.
Тәжірибиелік (эксперементтік) әдіс жалпы гидрологиялық құбылыстар мен қатар процестердің жекелеген жақтарын түпкілікті зерттеуге қызмет етеді. Зертханада немесе далалық жағдайда жасалатын тәжірибе көмегімен өзен арналарының қалыптасу заңдылықтары, мұз қату және еру, судың топыраққа сіңуі мен беткейлерден ағып түсуі, су бетінен және жер бетінен булану және басқа да көптеген құбылыстар зерттеледі.
Зерттеудің теориялық әдісі гидрологиялық мақсаттарды физиканың жалпы заңдылықтары және математикалық тәсілдердің көмегімен шешуге негізделген. Теориялық әдістің нәтижелері дәйекті материалдың көмегімен тексеріліп отырады.
Су объектілері және олардың режимі жөніндегі ең толық мәліметтер жоғарыда келтірілген төрт әдіс бірге пайдалынған жағдайда алынатын болады.
Химиялық таза су массасы бойынша 11,9 % сутегі және 88,81 % оттегіден тұрады. Су оттегінің бір атомы мен сутегінің екі атомы қосылуының нәтижесінде пайда болады.
Су қорларын қорғау табиғат қорғау пәнінің негізгі бір бөлігі болып табылады. Табиғатты қорғау ерте заманнан бастау алады. Көне заманының өзінде халықтар табиғат қорының сарқылатынын білгеннен кейі табиғаттан тек қана ала бермей, онын орнын толтырып, қайтадан қалпына келуіне көмектесу керектігіне көздері жеткен.
Қазақ халқында халықтық табиғат қорғау дәстүрі ертеден сақталған. "Елім бай болсын десен, жеріңнің бабын тап" - деген халық мақалын есте ұстаған ата-бабамыз күзеуге, көктеуге, жайлауға және қыстауға көшіп, қонысын ауыстырып отырған. Мұның түбірі табиғат қорларын қорғауда, ләжі болса оны арттыруда жатыр.
Су. Судың қасиеті мынадай мақсат көздейді: Әр түрлі тәжірибиелер нәтижесінде судың басты қасиеттерімен және оның шаруашылық маңызымен оқушыларды таныстыру. Су туралы ғылыми түсінік беру. Оқушылардың байқағыштығын, білімқұмарлығын дамыту. Суды таза сақтауға, ұқыптылыққа тәрбиелеу.
жабысқақ
түссіз
жабысқақ
иіссіз
бу
сұйық
ағады
қатты
СУ
Ата-әжелеріміз бірдеңені мақтаса, "Судай мөлдір, сүттей ақ" деуші. Су - еріткіш. Суда ерийтін және ерімейтін заттар - бұл тақырып мынындай мақсатты талап етеді: оқушыларға судың еріткіш екенін түсіндіру тәжіриебе арқылы суда ерийтін де, ерімейтін де заттардың бар екенін түсіндіру.
Судың маңызы - бұл тақырыптың мақсаты: жергілікті жердің су айдындары мен таныстырып, олардың сол аймаққа пайдасын ұғындыру.
"Сулы жер - нулы жер" дейді. Ну дегеніміз - қалың тоғай. Су бар жерде тіршілік бар. Бүкіл тірі табиғаттың денесінде су көп орын алады.
Судың адам өміріндегі пайдасы:
а) Су адамның еңбектегі көмекшісі (егін суару, фабрика, заводтарда);
ә) Су - қозғаушы күш (кемелер, қайық, паравоздар);
б) Су - жол қатынасы (кемелер, қайықтар жүзеді, ағаш ағызады);
в) Судың бұзушылық күші жайында (тасқын, тасқынның түрлері, теңіз дауылы).
<<Бірікккен Ұлттар ұйымының Бас Ассамблеясы <<2003 жылды-Халықаралық ауыз су жылы>>,-деп жариялаған болатын. Халықаралық ауыз су жылында Қазақстан мемлекеті біраз іс тындырды. Ең бірінші <<Ауыз су>> мемлекеттік бағдарламасы дайындалды. <<2010 жылға дейінгі экономикалық су секторы саласы және су шаруашылығы жүйесін жетілдірудің концепциясы>> жасалды. Еліміздің <<Су кодексі>> қабылданды. Жер асты су қорларын барлауға, жер үсті тұщы су қорларын ретіне келтіруге біраз қаржы бөлініп, жұмыс істеліп жатқаны аян. Бірақ, бұқаралық ақпарат құралдарында осы <<Ауыз су>> мәселесін көтеріп жатқан мақалалардың аздығынан қалың халық әлі осы проблемаға мән бермей келеді. Қазіргі таңда Қазақстан, су ресурстарының қорынан ТМД елдерінің ішінде ең артта тұрғанымызды айта кеткен жөн болар. Еліміздің аумағының 30 пайызы сусыз шөлейтті далада халқымыздың 20 пайызы ауыз су тапшылығын көріп отыр. Сондай-ақ халықтың 40 пайызы осы күні сапасы ауыз су нормативіне сәйкес келмейтін су ішіп отыр. Біздің көтеріп отырған мәселеміз ауыз су болғандықтан, оның қадір-қасиетіне тоқтала кетейік. Адам организміне пайдалы тұзды минералдардың (кальций, магний, калий, фосфор, тағы басқаларының) 80 пайызы ауыз су арқылы ағзаға келеді. Зат алмасудың күрделі процесінде ауыз су басты роль атқарады. Ауыз судың қатысуымен организмде физикалық және химиялық реакциялар жүреді. Ауыз су адам ағзасындағы артық тұздарды еріткіш ретінде де пайдалы. Сондықтан су өте ғажап ми-нерал. Американдық мамандар судың құрамына 6000 түрлі элемент кіретінін дәлелдеген. Ауыз судың адам баласына пайдасымен бірге зияны да болуы мүмкін. Ол ауыз судың сапасына байланысты. Сапасыз судың адам ағзасына келтірегін зиянын адамдар ерте заманнан байқаған. Сапасыз судың жұқпалы ауыруларды тарату қаупі бар екені көпшілікке белгілі.
Қазіргі кезде әр елде ауыз суға арналған мемлекеттік стандарт қолданылады. Сол стандарттан өткен ауыз су эпидемиялық тұрғыдан қауіпсіз, химиялық құрамы зиянсыз болады.
Қалаларымызбен, үлкен аудан орталыктарында су құбыр тартпалары арқылы әр пәтерге келіп отыр. Бірақ, осы су құбырлары арқылы әкелінген ауыз судың өзін оқтын-оқтын лабораторияға апарып тексеріп отыруды пайдаланушылардың есіне салған жөн. Себебі, осы күні барлық су құбыр тартпалары ескірген, тот басқан, тіпті тесілген болуы мүмкін Сол тесіктері арқылы басқа лай, бактериялық қосындылары бар коммуналдық сарқынды сулармен араласып кетуі ықтимал. Үйге құбырлар арқылы келетін суды қайнатпай ішуге болмайтынын, әсіресе жасөспірім балалардың есіне әрқашан салып жүрген абзал. Ауыз судың органилиптикалық қасиетін қадағалап отырған шарт. Ол исі, дәмі, мөлдірлігі түсі жағынан күмән туғызбауға тиіс. Судың бүл қасиетін әр адамның өзі де анықтай алады. Мысалы, жездің микробөлімдері суға тұнықтық берсе, темір қызғылт түс береді. Темірдің стандарттан артық құрамы суға жағымсыз батпақ дәмін береді. Кір жуғаннан кейін темірі көп судан жуған кірде тат қалдықтары қалады. Сондай сары тат ыдыста, ванналарда пайда болады. Темір құрамы ауыз судың бір литрінде 0,3 мг-нан аспауға тиіс. Ауыз суда басқа бетен иіс, бөтен дәм болмауымен қоса ол мөлдір болуы қажет. Ауыз суда минералдық тұздар қосындысы болады. Егер сол тұздар қосындысының мөлшері бір литр суда 0,001 г/л ден аспаса, онда ауыз су ішуге жарамды болып табылады. Тұздар қосындысы көп сулар ауыз суға жарамайды. Ал тұздар қосындысы тым аз болса, (100 мг/п шейін) ол судың дәмін бұзады, ондай су тұзы жоқ (дистиллированная) су зиянды деп есептеледі. Ауылды жерлерде бұрынғы бұрғыланған скважиналар істен шығып, ауылға тартылған су құбыр тараптары бұзылып, әр ауыд әр шаруашылық өзінің құдығын, өзінің скважинасын қазып жатқанда, олардың сол су көздерінің орнын таңдауда біраз олқылықтар бар сияқты. Мұндай олқылық ең алдымен су көзін санитарлық қорғау жағынан деп есептеймін. Скважиналарды, құдықтарды мал қорасынан ең кемінде 200-300 метрдей қашықтықта қазу керек. Сосын олардың айналасын радиусы бір-екі метрге дейін бетондап тастаған жөн болады. Себебі құдықскважина неғұрлым ластайтын көздерге жақын болса, онда солғұрлым лайлы шалшық, органикалық заттар, малдың қиы сумен араласып, судың көзіне дейін жетіп, сіңуі мүмкін. Жеке меншіктегі скважиналардың, құдықтардың суын жылына бір-екі рет бактериялық анализден өткізіп алған дұрыс болады.
Қазақ халқының ұлттық әдет-ғұрыптарында, ауыз суға өте үлкен мән берген. <<Судың да сұрауы бар"деп қадірлеген, оның бетін жауып жүрген. Сөйтіп, суды қашанда таза ұстаған жөн. Қазіргі заманда дүние жүзінің бір миллиардтай халқы су тапшылығынан неше түрлі ауруға шалдығуда. Сондықтан жоғары сапалы су-адам ден саулығының басты кепілі. Табиғи бұлақ суына ешқандай минералды-асханалық сулар жетпейді. Ауыз суы-мыздың сапасы қандай болса денсаулығымыз сондай болары хақ.
Бұл талай жыл айтылып келе жатқан әңгіме. Адам денсаулығында судың, оның сапасының маңызы зор. Сондықтан үкіметіміз бен Парламентіміз ауыз су мәселесіне соңғы екі жылда ерекше назар аударып, халықты сумен, оның ішінде сапалы ауыз сумен жабдықтау жайын жоғарғы деңгейдегі қузырлы мәжілістерде бірнеше рет көтерді.
Қазақстандағыдай біздің Ақмола облысында да сумен Жабдықтау, су шаруашылығын экологиялық таза, хауіпсіз технологиямен жүргізу, ауыз судың санитарлық жайын жақсарту жайы талапқа сай деуге келе қоймайды. Суға сұраныс та, оның қазіргі сапасына реніш те азаймай отыр. Суға ұқыпты да үнемді болу, тиімді пайдалану әлі де жеткіліксіз.
Облыс халқы негізінен Есіл, Сілеті және Шағалалы өзендерінің су көздерін пайдаланады. Әр жылдары пайдалануға берілген осы аттас су қой-мапарының сыйымдылықтары да әртүрлі. Бұлардан тартылатын су құбырлары мен тазарту жүйелерінің қондырғылары тым ескіріп кеткен. Көкшетау қаласында тасқынды канализация жүйесі жоқ. Сөйтіп ағынды су биологиялық тазарту стансасына есепсіз құйылып жатады.
Көкшетау қаласындағы ағынды су Мырзакөлсор су жинағышына жіберіледі. Оған тәулігіне орта есеппен 24 мың текше метр су барады екен. Биологиялық тазарту стансасы соның 18 мың текше метрін ғана өткізе алады. Яғни оның қуаты аз. Оның жанынан салынған бөгетке тиісті жөндеу жүргізілмейді. Сонымен ағынды су дұрыс тазартылмайды.
Облыста жерасты және жерүсті сулары негізінен тазартылмаған ағынды сулар есебінен ластануда. Барлығы 7 тазарту қондырғысы жұмыс істейді. Темір жол стансаларындағы канализациялық тазарту жүйелері де жұмыстарын тоқтатқан.
Қысқасы облыста сапалы ауыз сумен жабдықтау әлі де өткір күйінде қалуда. Су тарататын және жіберетін жүйелер қайта жөндеуді қажет етеді. Халықтың 68 пайызы ауыз суды орталықтандырылған жүйеден, 25 пайызы құдықтардан, басқа да жеке көздерден, ал қалған 7 пайызы ашық cу көздерінен, тасып әкелушілерден алады. Соңғы 7-8 жыл бойы Сергеев, Сілеті, Ярослав, Яблоневск, Қима, Державин, Зеренді топтық су құбырлары іске қосылмай қалды.
Жыл сайын су қубырларын пайдаланушы-ларазайып келеді. Атбасар, Астрахан, Жарқайың, Егіндікел, Қорғалжын және Жақсы аудандарының 22 елді мекенінің тұрғындары ауыз суды ашық су көздерінен алуда. Ал облыстың 33 ауылына су тасылып беріледі. Ал 54 елді мекен ауыз суға әбден тапшылық керуде.
Рас, "Сапалы су" бағдарламасы бойынша об-лыста 2002 жылы біршама іс атқарылғанын айта кету керек. Осы бағдарламаны жүзеге асыруға былтыр 410,1 млн.теңге бөлінді. Бұған қосымша басқа көздерден ауыз сумен жабдықтауға 116,5 млн.теңге бөлініп, игерілді.
Өткен жылы 8 ауыз су құбыры қайта қалпына келтірілді. Жыл ішінде қосымша 14 ұңғыма бұрғыланды, 12 құдық қазылды. Көкшетау, Степно-горск, Ақкөл қалаларындағы су құбырларына жөндеу жүргізілді.
Былтыр сумен жабдықтаудың санитарлық-техникалық жағдайын жақсартуға, ауыз су сапасын арттыруға республикалық бюджеттен 340 мил-лион теңге бөлініп, игерілді. Ал жалпы 2001-2002 жылдары 804,9 млн. теңге игерілді.
Облыста жерасты су көздері соншалықты көп емес. Олар солтүстік және шығыс бөлікте кездеседі. Ал 15 су көзінің пайдалану мерзімі өтіп кетті.
Қазір бүкіл елімізде "Ауыз су" салалық бағдарламасы жүзеге асырылуда. Өйткені бұл мәселе бізде ғана емес, бүкіл планетада назарға алынуда. Соған орай БҰҰ-ы 2003 жылды Халықаралық ауыз су жылы деп жариялады. Олай болса біздің облыста да халықты ауыз сумен жабдықтауға, оның сапасын жақсартуға байланысты атқарар іс күн тәртібінен түспейді. Осыған орай басқармамыздың су ресурстарын қорғауды бақылау мамандары да биылғы "Ауыз су" жылында жұмыстарын ширата түспек. Олай болатыны қалаларымыз бен ауылдарымыздағы тұтынып жүрген ауыз суымыздың сапасы шынту-айтқа келгенде еш сын көтермейді. Сондықтан экологиялық таза сумен қамтамасыз етуде біздің үлесіміз үлкен болуы керек.
Қазақстан су ресурстарының үлкен жетіспеушілігі сезіліп отырған елдердің санатына жатады. Қазіргі уақытта су объктілері таукен өндіру, металлургия және химия өнеркәсібі кәсіпорындарының, қалалардың коммуналдық қызметтерінің жедел ластануына ұщырауда, сөйтіп бул жағдай нақты экологиялық қауіп-қатер төндіреді. Ертіс, Нұра, Сырдария, Іле өзендері, Балқаш көлі шамадан тыс ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған.
Су объектілеріне антропогендік артық жүктемелер, оларды қалпына келтіру арасындағы теңгермесіздік барлық ірі су бассейндерінде экологиялық қолайсыздықтар тудырып отыр. Су шаруашылығы мұқтаждарын жеткіліксіз қаржыландыру су шаруашылық нысандарының техникалық жай-күйін нашарлатып жіберді.
2005-2010 жылдар аралығында өзен экожүйелеріне жүктемені азайту мақсатында және олардың ластануы мен қоқыстануының алдын-алу үшін су қорғау аймақтарының жобалары және барлық пайдаланылатын су нысандарының жолағы әзірленетін болады. 2005-2006 жылдары су объектілеріне ластаушы заттардың, төгінділердің жиынтығын нормалауға кезең-кезеңмен көшіруге мүмкіндік беретін зиянды заттардың шектеулі нормативтерін және судың жай-күйінің мақсатты көрсеткіштерін әзірлеу жөнінде кешенді ғылыми-қолданбалы зерттеулер жүргізілетін болады. Мұның бәрі ағынды суларды тазарту жөніндегі нысандарды салу және қайта жөндеу кезіндегі жаңа технологияларды еңгізуді жеделдетеді.
Су жетіспеушілігін бастан кешіп жатқан өңірлердегі барлық су ресур-старының көлемін ұлғайту және сапасын жақсарту үшін өзендер ағысын реттеу жөніндегі, оның ішінде бассейнаралық қайта бөлу жөніндегі, сондай-ақ жерасты ауыз суларын пайдалануды жеделдету жөніндегі жұмыстарды жалғастыру қажет...
Әлбетте біз суды тіршіліктің нәрі, онсыз өмір жоқ. Соның ішінде күнделікті пайдаланатын ауызсудың қажеттілігі мен маңыздылығын айтып жеткізе алмас едік. Бірінші байлық -- адам денсаулығында, оның кұрамдас бөлігі -- адам экологиясында ауызсу ең негізгі фактор болғандықтан оған ерекше көңіл бөліп, қажетті су көздерінің, ауыз су ахуалының қазіргі жинақталып қалған проблемаларын әріден қозғап, тереңнен толғасак, оның басты-басты көкейтесті мәселелеріне, түйткіл жактарына жұрт назарын тағы бір аудара кетсек артық болмас. Олай болатыны бұл жөнінде, әсіресе ауызсудын жарамдылығы мен сапасы, жалпы пайдалануға кажетті cу көздерінің жетімсіздігі соңғы жылдары алабөтен алаң туғызып жүр.
Сапасыз су зардабы мен қасіретіне қатысты мысалдар жеткілікті. Бүкіл әлемдік Денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) мәліметтеріне карағанда әлемде жыл сайын ауыз су сапасының тым төмендігінен 5 миллион адам өледі екен. Бұл дегеніңіз жыл сайын кішігірім бір мемлекеттің халқы жойылып кетеді деген сөз ғой. Осының өзі ауыз су мәселесінің әлемде, онын ішінде көбінесе тазартылмаған су ішіп отырған Қазақстанда ен бірінші кезектегі проблема болып отырғандығын көрсетсе керек. Тек 2000 жылдың өзінде ғана ауыз су сапасыздығынан республикамыздағы әрбір 10 мың адамның 88 пайызы ішектің қауіпті инфекциялық дерттеріне шалдыққан. Сондай-ақ ел ішінде сары ауру, бүйрекке, қуыққа тас байлануы, ішектің әр-турлі жұқпалы кеселдері кеңінен тарап барады.
Ал енді осы жайлардан ұлтқа, халыққа төнетін хауіп қандай дейсіз ғой. Жыл сайын Азияда санитарлық-гигиеналық талаптарға сай келмейтін әлеуметтік жағдайда өмір сүріп, суды-тұтынудан жарты миллионға жуық адам дүниеден ететін көрінеді. Сол санитарлық-гигиеналык талаптарға сай келмейтін әлеуметтік жағдай бүгінде қазақ ауылдарынын басында да баршылық. Көптеген ауылдарда су кұбырлары мүлде жүргізілмеген.
Қазақстанның кай өңірлерінде болсын ауыз су көздері тым аз, оның үстіне пайдаланылатын су сапасы, оның санитарлық-экологиялык тазалығы сын көтермейді. Жер асты суларын пайдалану әлі де жетімсіз. Ал жер үстіндегі тұщы су көздерін ұқсату, тазарту, ауыз су жеткізетін кұбырлар мен жүйелерді, насос стансаларын, су бөгеттерімен тоғандарын санитарлық-экологиялық талаптарға сай жөндеп, техникалық, технологиялык жағынан қалыпты дәрежеде ұстау мардымсыз.
Деректер бойынша Қазақстанда пайдаланылатын ауыз судың 30-40, кейбір жерлерде 50 пайызы жарамсыз болып келеді.
Міне осыдан барып адам денсаулығына зиянды әсер ететін ауыз судың сапасын жаксарту ең бастысы оның көздерін көбейту күн тәртібіне қойылып отыр. Ол талай жылдар бойы ең зәру, өткір де түйінді, шешімін күтіп келе жатқан маңызды мәселе болып қалуда.
Облыстағы су құбырларын, жүйелер мен насос стансаларын, су ұңғымаларың сутарататын колонкаларды тиісті техникалық жөндеуден өткізу, ауыз судың санитарлық. Тазалық деңгейін бақылап отыру жіті қолға алына бастады. Жылдың лайсанды көктем, күз айларында судың дизенфекциялануына, хлор қосып микробтарды жоюға ерекше назар аударылуда. Казір ауыз судың санитарлық-химиялық құрамының жарамсыздық пайызы eптеп болса да төмендегендей. Ал микробиологиялық құрамынын жарамсыздығы 5,6-8 пайыз аралығында.
Сәуірден шілдеге дейін өткізілген көркейту мен көгалдандырудың үш айлығы кезінде де коммуналдық шаруашылық саласында біраз іс тынды-рылғандығын айта кетпекпік. Бұл іс-шаралар барысында да коммуналдық гигиена ережелерін сақтауға көп көңіл бөледі.
Сонымен осы мәселелерге орай ауыз су проблемалары қордаланып қалған Ақмола облысының аумағында да биыл біраз іс аткаруға тура келді. Алдағы жылдарға <<Сапалы-Су>> бағдарламасы жасалып, жүзеге асырыла бастады. Сондай-ак. Денсаулык сақтау Министрлігінің, облыстық әкімшіліктін ауыз су сапасын жаксартуға байланысты шешімдері мен бұйрықтарын іске асыруға ауқымды жұмыстар жүргізілуде және жүргізілуде.
Қазіргі заманның шаруашылық-тұрмыстық, әлеуметтік- мәдени қызметі табиғи су көздерін күнделікті пайдаланумен тығыз байланысты. Сусыз жерде өмір мен тіршілік тынысы мүлдем жоқ. Сондықтан оны неғұрлым тиімді пайдаланудың, ауыз су сапасын жақсартып отырудың маңызы ерекше. Су қорғаудың қажеттілігі осыдан туындайды.
Адамдар ауруының 80 пайызы күнделікті пайдаланатын ауыз судың сапасының нашарлығынан, су көздерінің шамадан артық ластануынан болады екен. Бұл мәселелерге халықаралық республикалық және жергілікті деңгейде көңіл бөліне де бастады. Оған бірсыпыра халықарлық ұйымдарға мүше елдердің өзара ынтымақтасуы, мемлекетаралық экономикалық кеңестердің бірлесе жұмыс істеуі, су пайдалануға, қорғауға байланысты ме-морандумдарға қол қою жағдайы бұдан да нашар. Ең лас бұл көлдің ластану индексі 6- класты. Тұзды Майбалық көлінің ластануы да нормадан көп жоғары. Бул да 6- класты ластану индексіне жатады.
Облысты өндірістік- шаруашылықтық және ауыз сумен қамтамасыз ететін бүгінгі негізгі ашық су көздері Есіл Сілеті және Шағалалы сияқты арналы өзендер болып табылады. Есіл өзенінің ағынды суын пайдалануға кепілдік беруді Астанадағы су қоймасы реттеп отырады. Сілеті өзенінің суын Сілеті су қоймасы, Шағалалы өзенінің суын Шағалалы су қоймасы реттейді. Бұл су қоймаларының жалпы сыйымдылығы 669 миллион текше метр. Қойма суларының сапасы да өзен суларына жақын. Сонымен бірге өндірістік және ауыз су үшін Шортан және Баягиз көлдерінің сулары да пайдаланылады. Ал жалпы алғанда облыстағы ашық су рын қалпына келтіріп, жаңартып, жерасты су көздерінің пайдаға асуын қадағалап, жөндеу және санитарлық- қорғау жұмыстарын ширата түсу керек болады. Сондай- ақ ескірген, тозығы жеткен су құбырларын жаңартып, су тартқыш колонкалардың жағдайын жақсарту да қолға алынуы қажет.
Жерүсті суларын ауыз су ретінде пайдаланғанда оны талапқа сай тазарту керек. Ал жерасты сулары сапалық жағынан едәуір жақсы. Қазіргі су пайдалану құрылымында оның үлес салмағы 29,7 пайызға жетеді. Яғни тәулігіне 56,4 мың текше метр жерасты суы пайдаға асады. Тұщы жерасты сулары облысы.
Ауыз су сапасының төмен болуы кебінесе су қоймаларына, су қорғау аймағына өндірістік қалдық сулардың көп жіберілуіне, рұқсатсыз көң- қоқыс төгуге, өзендер мен қойма маңына мал қораларын орынды- орынсыз салуға, канализация жүйелеріндегі апаттарға, тазарту қондырғыларының тиімсіз жұмыс істеуіне байланысты болады.
Енді су тазарту жөнінде бірер сөз.
Адамзат қоғамындағы экологиялық басты проблемалардың бірі - ауыз су сапасы. Ол адамдар денсаулығы елеулі әсер етеді. Өкінішке орай ауыз су сапасы әлі де жақсармай отыр. Мемлекеттік деңгейде оны оңтайлы шешу үшін "Ауыз су туралы" жеке заң қабылдануы керек-ақ. Ондай заң көптеген елдерде бар.
Ендігі сөз облыстағы су қорлары, олардың қорғалуы, ластану деңгейі жөнінде болмақ. Облыс аумағында Есіл, Колутон, Жабай, Сілеті, Нұра, Шағалалы және Қылшақты сияқты жеті ірі өзен ағады. Ал ірі көлдер саны 140, өзгесі шағын- шағын көлшіктер.
Ең ірі көл Теніз. Оның су айдынының көлемі 1590 шаршы километр. Одан кейінгі аумақтысы Қорғалжын көлі. Көптеген көлдеріміздің тереңдігі орта есеппен 1-1,5 метрге ғана жетеді. Біраз көл табандары қорыс- батпақты болып келеді.
Соңғы жылдары өзен суларының, оның ішінде Есіл суының ластануы азайғандай. Алайда кейбір тұстарында ластану деңгейі нормадағыдан жоғары. Екінші ірі өзен Нұра суының нитритпен, сульфатпен, темірмен, мыспен, фенолмен, мұнай өнімдерімен және сынаппен ластануы жоғарырақ. Негізгі ауыз су көзі болып табылатын Вячеслав су қоймасының соңғы жыл-дардағы тазалығы көңілге қонымды.
Бурабайдағы Үлкен шабақты, Шортан және Зе-ренді көлдерінің ластану деңгейлері бір- бірімен шамалас. Бұлардың ластану индексі 3 класты. Ал Кіші Шабақты мен Көкшетау түбіндегі Қопа көлдерінің табандарында қорыс та көп, негізінен бұлар лас көлдер қатарына жатады. Екеуінің де ластану индексі 5- класты. Қотыркөл көлінің қоймаларының жергілікті су қорлары жоғарыдағыдай мақсаттарға қажетінше пайдалануға жеткіліксіз.
Дегенмен әлі де болса Көкшетау және Щучье қалаларын сапалы ауыз сумен жабдықтау жайы шешімін таба қойған жоқ. Ауыз су сапасының проблемалары жетіп жатыр. Осы қалалардағы су қоймаларының су сапасы талапқа сай емес.
Көкшетау қаласының халқы ауыз суды негізінен Шағалалы су қоймасынан, Павлов жерасты су көздерінен алады. Жерасты су көздерін осы мақсатқа пайдалану өз қуатында деуге де болмайды. Оған экономикалық, қаржылық және өндірістік кейбір қиындықтар кедергі келтіруде. Шағалалы су қаймасы да жылдан- жылға тайыздап, табаны қорыстанып бара жатқандай. Қар еріп, көксоқта болған көктемде, жаңбырлы күзде оның суы лай тартып кетеді.
Міне мұндай олқылықтардың орын алмауы үшін су тазартатын тиімді технологияларға арқа сүйеу қажет. Көкшетау қаласын қажетті мөлшерде сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету үшін тазарту қондырғыламыздың солтүстік және солтүстік- шығыс бөлігінде көбірек. Облысымыздың орталық және оңтүстік аудандары су қорларына зәрулеу. Жерасты су көздері аз немесе жоқ аудандар жерүсті суларын пайдалануда. Ал оның тазартылуы, сапасы ойдағыдай бола бермейді.
Облыста 272 шаруашылық- ауыз су мақсатындағы су құбырлары жұмыс істейді. Оның біреуі топтық Нұра су құбыры. Сумен жабдықтау жүйесінің техникалық қондырғыларына көп жөндеу, қалпына келтіру қажет.
Халықты сапалы ауыз сумен жабдықтауда көп жұмыс атқаруға тура келеді. Осы жөнінде облыстық бағдарлама жасалған. Ауыз суға арналған су көздері ағынды лай сумен ластанады. Осыған баса назар аудару қажет. Су Кодексінде жерүсті су қаймаларын таза ұстауға, ауыз суды барынша тазартып отыруға талаптар қойылған. Солардың бірі- су қорғау аймақтарын, бөліктерін салу. Олар жергілікті билік органдары арқылы жүзеге асырылады, Оның жобасын арнаулы жобалау ұйымдары жасайды.
Ауыз су сапасының төмен болуы көбінесе су қоймаларына, су қорғау аймағына өндірістік қалдық сулардың көп жіберілуіне, рұқсатсыз көң- қоқыс төгуге, өзендер мен қойма маңына мал қораларын орынды- орынсыз салуға, канализация жүйелеріндегі апаттарға, тазарту қондырғыларының тиімсіз жұмыс істеуіне байланысты болады.
Енді су тазарту жөнінде бірер сөз. Көкшетау қаласындағы биологиялық тазарту стансасының жобалық қуаты тәулігіне 32 мың текше метр. Механикалық және биологиялық тазарту қондырғылары арқылы тәулігіне 18 мың текше метр су өтеді. Мырзакөлсор жинағышы 1972 жылдан бері пайдаланылуда. Оның су жинақтау көлемі 120 миллион текше метрге жетті. Бірақ мұндағы су бегетіне 1999 жылдан бері күрделі жөндеу жүргізілген емес. Лабораториялық тексерулер тазарту қондырғыларының тиімді екендігін көрсетті.
Дәріс №5. Қазақстан топырақ экологиясы.
Мақсаты : . Қазақстан топырақтарының қазіргі экологиялық жағдайы мен қорғау жолдарын анықтау.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Қазақстан жер қорлары мен оларды пайдалану жолдары.
2. Қазақстан топырақтарының қазіргі экологиялық жағдайы
3. Бүлінген жерлерді қалпына келтіу.
Тақырыптың қысқаша мазмұны:
Қазақстанның барлық жер көлемі 272,5 млн. га.
Қазақстан Республикасының жер қорының пайдалану мақсатына байланысты бөлінуі 3 кестеде көрсетілген.
3 кесте
Жер аттары
1999
2000
2001
2002
Барлық жерлер (территория)
272,5
272,5
272,5
273,5
оның ішінде
Ауыл шаруашылығының, тұрғындардың жерлері
107,0
93,4
91,2
86,5
Өнеркәсіп, көлік, және басқа ауылшаруашылық жерлер
11,1
11,1
11,1
2,3
Ерекше қорғалатын территориялардың жерлері
1,2
1,2
1,2
1,4
Орман қорының жері
21,0
22,2
22,3
22,4
Су қорының жері
3,1
3,6
3,6
3,6
Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180 млн. га немесе 60% шөлге айналған. Барлық жердің 235 млн га жазық жерлер, 185 млн. га жайылым және 34 млн. га таулы аймақтар алып жатыр.
Жоғарыда аталған 235 млн. га құнарлы жердің 180 млн. га жері жарамсыз жерлерге үшырап, оның 30 млн. га топырақ эрозиясы, 60 млн. га түздану, 10 млн. га химиялық және радиактивті заттармен ластанған.
Республиканың 30 млн. га жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс, елді мекендер алып жатыр.
Солтүстік облыстарда тың игеру науқанына байланысты және бірегей бидай дақылын егу топырақ карашірігінің 25-30 % жоғалтты.
Батыс Қазакстан аймағында мұнай-газ өнеркәсібінің қарқындап дамуы 1000 га астам жерді қамтыса, топырақтың техногенді бүлінуі 2,5 млн. га, ал тозған жайылым 3 млн га жерді алып жатыр. Сол сияқты Алыр мсн Тайсойған сынақ полигондарының игілігіне 1,4 млн. га жер бүйырған. Оның үстіне Каспий теңізінің көтерілуі болашақта осы аймақтың шамамен 2,8 млн. га жерін су басады деп болжам жасалуда.
Экологиялық қиын жағдай Орталық Қазақстан жерлерін де қамтып отыр. Мүнда жердің техногенді бүлінуі, өнеркәсіптік қалдықтарымен ластану, ауыр металдардың жинақталуы, радиактивті элементтердің және ракета-ғарыштық қоқыстардың (Бетпақ дала) шоғырлануы тұрақты жағдайға айналған.
Кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, бүлінуі және шөлге айналуы Ертіс, Әмудария мен Сырдария өзендерінің су бассейнінін азаюы, Арал теңізінің тартылуымен тікелей байланысты болып отыр. Мәселен, Оңтүстік Қазақстанда Арал аймағының экологиясына байланысты 2 млн. га жер шөлейттеніп кеткен және Жаңадария өңіріндегі 3 мың га қара сексеул орманы біржола жойылу үстінде. Арал өңірі мен Сырдария өзенінің аңғары бойынша топырақтың химилық улы заттармен және радионуклидпен ластануы жылдам жүруде.
Балқаш - Алакөл және Шу - Мойынқұм аймақтарындағы өзгерістер, Іле өзеніне Қапшағай су қоймасының салынып, судың жасанды реттелуі табиғатқа көп зардаптар әкелді. Су деңгейінің 1,5-2,0 метрге төмендеуі Іле атырабы бойынша топырақтың кұрғап, бүлініп, сорланып, тозып кетуіне жол берді. Әсіресе, Іле - Балқаш бассейіні жер жаннаты аталған Жетісу өңіріне экологиялық апатты да ала келді. Іле бойындағы ит түмсығы өтпейтін тоғай, тораңғы орманы, Шарын өзенінің қайталанбас сұлу табиғаты мен каньондары тозып, жағалаудағы шұрайлы жайылымдар құлазыған сары далаға, шөлге айналып бара жатыр. Ендігі жерде Іле суының 10-15 процентін Қытай халық республикасының алуы бұл өңірдің табиғатын тұл етері анық.
Қазақстандағы егістікке пайдаланатын жерлердің де экологиялық жағдайы нашар. Ол республика бойынша 26610,7 мың га жерді алып жатыр.
Соңғы жылдары байқалып отырған әлемдік климаттың өзгеруі Қазақстанның шөл, шелейтті белдемдеріне әсерін тигізіп, ондағы егіс
Республикада эррозияға ұшыраған ауылшаруашылық жерлер-30,7 млн.га, оның ішінде -25,7 дефляцияланған, олардың -0,6 млн.га жайылым, және 5,0 млн. га шайылған жерлер. Мәселен, 1996 жылы егістіктерге 1 млн. т. минералдық және 33,2 млн. т органикалық тыңайтқыш берілсе, бүл көрсеткіштер 1998-2001 жылдары 16 мың тоннаға қысқарған. Топырақтану институтының мәліметі бойынша Қазақстанның кұнарлы топырағы өзінің қарашірігінің 19-22 % жоғалтқан. Мұның өзі болашақта жер ресурстарының сапасы жақсармайтынын аңғартады.
2 Топырақтың ауыр металдармен және радионуклидтермен ластануы барлық аймақтарды қамтып отыр. Әсіресе, Қазақстан бойынша ірі өнеркәсіптер, кен орындары, қазба байлықтарды өндіру, соғыс -өндірістік қалдықтарды сақтау және оларды көму аймағында ерекше жылдам жүруде. Республика жерінде химиялық қалдықтар 2,3 млрд. т жетсе, ал 529 объектіде радиактивті қалдықтар сакталған. Өнеркәсіптерден шығарылған химиялық заттар Шығыс Қазақстан бойынша жылына 5 млн. т жетіп отырғаны тіркелген. Республика бойынша ластану деңгейі Бетпақ дала, Балқаш өңірі, Мұғаджар, Ертіс өңірі, Маңғыстау, Каспий маңы ойпаты, Іле Алатауы жазықтарында тым жоғары. Сырдария, Шу, Талас, Жайык өзендеріндегі жерлер қорғасын, фтор, бор, мыс, пестицидтер және нитраттармен ластанған.
Өскемен, Риддер, Зырян қалалары маңындағы жерлерде қорға-сынның мөлшері 100 РЗШ, кадмий, мырыш 8-14 РЗШ, мыс 10 РЗШ-ға жеткен.
Павлодар, Екібастұз, Қаратау, Тараз т.б. өнеркәсіп орындары аймағы геохимиялық ауытқуларға және уытты заттармен ластануға ұшыраған.
Дәріс №5.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
* Жер категориялары бойынша жер ресурстарының қалай бөлінетін сипатаңдар?
* Топырақ эрозиясын болдырмау шаралары?
* Топырақты бонитеттеу?
* Жер кадастры деп?
Дарис 6. Қоршаған ортаға палигон сынақтарының әсері.
МазмұныІ. КіріспеІІ. Негізгі бөліма) Невада-Семей полигонының инфрақұрылымыб) Семей ядролық полигонының алғашқы жүргізілуів) Семей ядролық полигонындағы сынақтардың адамдарға, қоршаған ортаға әсеріг) Суарылған ядролық темірменІІІ. Қорытынды бөлімҚолданылған әдебиеттерКСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқысынды адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті.1949 жылдан 1963 жылға дейін жер бетінде жасалған сынақтардың зардабы әсіресе мол болғаны рас. Бұл аймақтағы аурулардың есеп-қисабы 1990 жылға дейін мұқият жасырылып келді. Облыста онкологиялық, жүрек-қан тамыр, жүйке және психикалық аурулар саны күрт өсті. Азап шегіп, өлім құшқан адамдар қаншама. Отбасыларында кемтар балалар көбейді. Бұның өзі қазақ ұлтының келешегіне төнген зор қауіп болатын 1980 жылдардың аяғына қарай халықтың төзімі таусылып, шегіне жеткен еді.Басқа ядролық державалармен салыстырғанда, Қазақстан аумағында қиратқыш әлуеті жағынан орасан зор ядролық арсенал болды.Қазақстандағы қарудың жиынтық ядролық қуаты бұрынғы Кеңес Одағының барлық ықтимал дұшпандарының аса маңызды стратегиялық объектілерінің барлығының тамтығын да қалдырмауға жетіп артылатын. Бұл қаруды қолдану миллиондаған халқы бар мыңнан астам қаланы, ол былай тұрсын, тұтас бір мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге мүмкіндік беретін.Қазақстан стратегиялық қару-жарақ пен оны жеткізу құралдары орналастырылған жай ғана орын болған жоқ. Біздің елде жайласқан сұмдық әскери-техникалық әлует қуаты жағынан тұтас бір индустрия, өзіндік бір <<мемлекет ішіндегі мемлекет>> еді.КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде Қазақстан толық әскери ядролық циклды: ядролық қаруды сынау, жаңғырту және өндіру циклын жүзеге асыру мүмкіндігі алды.Негізгі бөлімНевада-Семей полигонының инфрақұрылымыСол ядролық сынақ полигондарының бірі - Семей полигоны Кеңес Одағының аса маңызды стратегиялық объектісі болды.Осынау полигонның кемел инфрақұрылымы: Курчатов қаласын (Семей - 21), реакторлар кешенін, <<Балапан>>, <<Г>> (Дегелеңдегі сейсмокешен), <<Ш>> (<<Тәжірибелік алаң>> дейтін) сынақ алаңдарын, толып жатқан басқа да ұсақ тәжірибелік алаңдарды қамтиды.Семей ядролық полигонның осынау тәжірибелік алаңдарында 456 ядролық жарылыс жасалды. Осынау сынақтар атом қаруының қиратқыш қаруын айтарлықтай арттыруға ғана емес, оның жаңа түрлерін де жасауға мүмкіндік берді.Семей ядролық полигонның алғашқы жүргізілуіСемей ядролық полигонындағы сынақтардың жалпы саны 456 ядролық және термоядролық жарылысты құрады. Олардың 116-сы ашық болды, яғни жер бетіндегі немесе әуе кеңістігінде жасалды.Семей полигонында әуеде және жер бетінде сынақтан өткізілген ядролық зарядтардың жалпы қуаты 1945 жылы Хиросимаға тасталған атом бомбасының қуатынан 2,5 мың есе көп болды.1949 жылғы 29 тамызда тұп-тура таңғы сағат жетіде көз ілеспес жылдамдықпен ұлғайып бара жатқан отты доп кенеттен Жер денесіне қадалып, оны шарпып өтіп, аспанға көтерілген. Отты шардан соң, сұрапыл қуат пен көз қарастырар сәуле бас айналдырып жібергендей бір сәтте жер қабығының ыстық күлі мен иісі көкке көтерілген. Жер лыпасының өртең иісі қолқа атар түтіннің ащы иісін қолдан жасалған жел әп-сәтте жан жаққа таратты.Таяу жерлердегі сирек ауылдарда тұратын адамдар дір ете түскен жер мен жарты аспанды алып кеткен от-жалынға таңырқап, үйлерінен қарап тұрған.Жалғыз түп шөп қалмаған, түтігіп қарайып кеткен даланың тұл жамылғысы. Жан-тәсілім алдында жанталасқан тышқандардың, қарсақтардың кесірткелердің өлі денесі табылған.Жаңадан келгендер бұл тозақты Семей ядролық сынақ полигоны ретінде белгілі № 2 оқу полигонында РДС-1 (зымырандық көрсеткіш снаряды) плутоний зарядан жер бетінде сынақтан өткізу жарылысы деп атады.Бұл КСРО-да тұңғыш атом бомбасының жарыдуы еді.Полигонда жаңа таталды жұлдыздың тууын Лаврентий Берия, Сергей Курчатов, әскери бастықтар мен атақты ғалымдар, Кеңестік атом бомбасының толып жатқан идеологиялық, идеялық және техникалық аталары тасадан бақылап тұрды.Семей ядролық полигонындағы сынақтардың адамдарға, қоршаған ортаға әсеріТұңғыш атомдық жарылыстың радиоактивті өнімдері аймақтың барлық елді мекендерін жауып қалды. Көрші қонған әскери объектіде не болып жатқаны туралы титімдей түсінігі жоқ жақындағы ауылдардың тұрғындары радиациялық сәуленің сұмдық дозасын алды. Халыққа сынақ туралы ескертілмеген де еді.Ядролық жарылыстар туралы халыққа 1953 жылдан бастап қана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттардың таралу аймағынан уақытша көшіру, оларды қарабайыр қорғаныш объектілеріне, орларға немесе кепелерге жасыру көзделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан былғанған жерлердегі өз үйлеріне оралып отырды.Жарылыс толқыны көптеген үйлер терезесінің шынысын ұшырып жіберген, кейбір үйлердің қабырғалары қирады. Кейінірек сынақ алдында уақытша көшірілген адамдар полигон жанындағы туған жерлеріне қайтып орала бастағанда, олардың көбісі үйінің орнын сипап қалды, не қақырап кеткен қабырғаларды көрді.Семей ядролық полигонындағы сынақтардың әсері туралы алғашқы шын да жүйелі деректер Қазақ КСР Ғылым академиясы жүргізген кең ауқымды медициналық-экологиялық зерттеулердің нәтижесінде алынды.Зерттеулерді, ғылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басқарды.Радиацияның адамға ықпалының механизмі қазіргі кезде едәуір жақсы парықталған. Бұл орайда ең қауіптісі - иондалатын радиацияның ықпалы гендік кодты дауасыз өзгерістерге соқтыруға мүмкін екендігі.1949 жылғы алғашқы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей және Павлодар облыстарының радиациялық сәулеленудің ықпалына ұшыраған басқа аумақтардың тұрғындарының арасында сырқат санының ұдайы өсіп келе жатқаны байқалады. Бұлар өкпе мен сүт бездерінің рагы, лимфогемобластоз және басқа да қатерлі ісікті патологиялары. Жалпы алғанда рак ісігі сынақтар басталғалы бері үш есе өсті.Семей полигонына жақын нақ сол аудандарда жетілуіндегі әртүрлі ауытқулар, тәндік және естік кемшіліктер әрқилы сәбилер дүниеге ерекше көп келеді.Мамангдардың айтуынша, соны бәрі нақ қысқа мерзімді және қалдықты радиацияның кесірінен болатын генетикалық мутациямен байланысты.Адамдар ғана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтердің жинала беруі жердің құнарлығын азайтады.Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний және басқа металдар әрттүрлі дәнді дақылдар адам организміне сіңеді.Суарылған ядролық темірменСутегілік құрылымы РДС-2 бұйымы дегеннің қуаты жағынан соған дейін болып көрмеген. Жарылысы 1953 жылғы 12 тамызда Семей ядролық полигонының төңірегін тетірентті. Оның қуаты 480 килотонна еді. Жарылыстан кейін пайда болған нарттай жанған радиоактивті газдардың саңырауқұлақ секілді бұлты 16 километр биіктікке көтерілді. Осы жарылыстан кейін радиусы ондаған километр болатын жерде дала шөптері бірнеше күн бойы көгілдір сәуле шығарып тұрды.
Дарис 7. Өндіріс қалдықтары және оларды жою жолдары.
Қалдықтар бұл шикізаттың, материалдардың, жартылай фабрикаттардың, басқада өндірісітк процестердің соңғы мақсатына дейін жетпей қалған қалдығы, дайын өнімді алғанда немесе толық және жартылай өзінің қолдану қасиеттерін жоғалтқанда пайда болады.
Адам баласының планета үстінде жинаған заттардың жалпы алмағы, жылына 4 трлн.т. жетеді. Жылына әлемдік экономикада 120 Гт қазба материалдарынан және биомассадан, барлығы 9 Гт (7,5 %) ғана өндіріс кезінде материалдарды өнімге пайдаланылады. Бұл көлемінің 80% артығы қайтадан негізгі және айналмалы материалды өндіріске енеді, яғни өндіріске қайтарылады. Тек 1,5 Гт адамдардың жеке тынысын қамтамасыз етеді. Қалдықтар өндірістік қызметтен, қолданыстан да пайда болуы мүмкін. Оыған сәйкес олар өндірістік қалдықтар және тұтыну қалдықтары болып бөлінеді. Өндірістік процесте ақаба сулар, түтінді газдар, жылу қалдықтары пайда болады.
Өндірісиік қалдықтар өнімді дайындағанда толық немесе жартылай өзінің тұтыну қасиетін жоғалтқан шикізат, материал және жартылай фабрикаттардың қалдығы, сонымен бірге шикізатты физико-химиялық немесе механикалық қайта өңдегендегі өнім, олар сәйкес өңдеуден өткеннен кейін халықшаруашылығында пайдалануы мүмкін. Қалдықтардың проблемасы әіресе үлкен қалаларда өзекті мәселе, оларда үлкен өндірістік кәсіпорындар, адамдардың көп болуы. т.б. бұл қалалардың экологиялық жағдайы көптеген факторларға байланысты. Оларға автокөлік газдары, жылу станцияларының атмосфераны ластауы, кәіпорындардың тастандылары, онымен қатар табиғи сулардың сұйық қалдығымен латануы.
Тұтыну қалдықтарына әртүрлі себептерге байланыты ары қарай қолданылмайтын бұйымдар, детальдар жатықызылады. Бұл қалдықтарда өндірістік және тұрмыстық болып бөлінеді. Өндірістік қалдықтарға жабдықтардан, металдардан, резенкелеарден, пластмалардан, шынылардан шықан қалдықтар. Тұрмытық қалдықтарына азықтық қалдықтар,
тұрмытық бұйымдарға арналған аяқ киім киім кешек тұрмыстық ақаба сулар жатады.
Қалдықтардың жіктелуі. (классификацияы)
Қалдықтардың жіктелуі өнеркәіптің алаларына, агрегаттық күйіне, токинділігіне негізделген. Әрбір жағдайда аспектііне әйкес қарастырамыз: тазалануы, қайта өңдеуі, қалдықты көмуі, токсинді әсерінің алдын алу. Әрбір өндірістік саланың өзінің қалдықтарының клаификацияы болады. Қалдықтардың жіктелуі әртүрлі көрсеткішке байланысты ең негізгі адам денсацулығына қауіптілігі, зиянды қалдықтар, мысалы: инфекциялық, токсинді, радиоактивті болып бөлінеді. Зиянды заттар жіктелуі және
жалпы қауіптілік талаптары стандартына сәйкес, барлық өндірістік қалдықтар 4 қауіптілік клаына бөлінеді.
Кластар заттарға мінездеме:
Бірінші төтенше қауіпті
Екінші жоғарғы қауіпті
Үшінші орташа қауіпті
Төртінші аз қауіпті.
Қалдықтардың химиялық құрамына байланыты оның қай қауіптілік класына жататынын летальды дозасына ЛД5О, сонымен бірге ПДК (ШРК) на байланысты анықтайды.
Қалдықтар күйіне байланысты қатты, сұйық және газ тәрізді болып бөлінеді. Қалдықтар шығатын жеріне байланысты тұрмыстық, өндірістік ауылшаруашылық болып бөлінеді. Құрамына байланысты негізгі көрсеткіші қалдықтың шығуы болып еептеледі - органикалық неорганикалық, онымен қатар жанатын немесе жанбайтын қалдықтар болып бөлінеді. Негізгі топқа энергия түріндегі қалдықтар энергетикалық деп аталады.
Тұрмытық және өндірістік қалдықтардың барлық түрлерін қатты және ұйық деп бөледі.
Қатты қалдықтар бұл металл, ағаш, платмасалар, және бақа материалдардың қалдықтары жатады, минералды және органикалық қалдықтар жатады. Өндірістік кәіпорындардың тазарту жүелерінен шыққан газдар және әртүрлі органикалық және минералды заттардан тұратын өндірістік қоқы.
Ұйық қалдықтарға өңдеуден кейінгі қалдықтардағы сулар және газдарды дымқыл тазарту жүйесінде пайда болған минералды немесе органикалық шаңдар.
Өндірітік және қолданған қалдықтардың түрлерін пайдалану мүмкінділігіне байланысты матералды ресуртарға, ал екінші жағынан экономикалық даму сатысында өңдеу тиіміз болатын қалдықтарға бөлуге болады. Өңделетін қалдықтар пайда болатын жеріне немесе арнайы
жабдықталған басқа кәіпорындарда қайтадан өңдеуден өтеді. Кейбір өндірітік қалдықтар пайдалану қасиетінен айырылған соң қазіргі кезде өз орындарын таба алмай келеді. Бұл қалдықтар қоршаған ортаға зияны бюолмаса көміледі.Санитарлық гигиена жағынан қауіптілік тудырса, қалдықтарды алдын ала қауіпіздендірлігеннен кейін көмеді. Қалдықтардың формасы және түріне байланысты 13 топқа бөледі:
1. Гальваношламдар және тұнбалар. Химиялық реактивтердің және реагендер қалдықтары; құрамында хром, никель, мыс, кобальт, мырш, қорғасын болатын химреактивтерді және реагендерді;
2. Су құбырларының және канализациялардың қалдық сулары, құрамында мұнай бар өндірітік тұнбалар;
3. Салқындатқыш сұйытқыштар, лак бояу, өндірісмтердің қалдықтары, мұнай қалдықтары, оңай жанты сұйықтар.
4. платмассалар, полимерлер, синтетикалық талшықтар, мата емес интетикалық материалдар қалдықтары.
5. резина техникалық бұйымдар, вулканизаторлар қалдықтары,
6. ағаш қалдықтары,
7. қағаз қалдықтары,
8. қара және түсті металдардың, темір қалдықтары.
9. шлактар, күлдер шаңдар қалдықтары.
10. тамақ қалдықтары.
11. жеңіл өнеркәсіп қалдықтары.
12. әйнек қалдықтары.
13. құрлыс индустриясының қалдықтары.
Қалдықтарды екіншілік шикізат ретінде толық пайдалану үшін олардың өндірістік жіктелуі жасалған. Мыалы: металдардың бөлшектері және қалдықтардың физикалық қаиеттеріне байланысты клатарға, химиялық құрамына байланысты сұрыптарға бөлінеді. Екіншілік материалдық реурстардың екі көрсеткіші бойынша жіктеген ыңғайлы. Олар пайда болу көзі және пайдалану бағыты қарастырылған.
Химиялық өнеркәібінде қолданылатын бөлімдердің көрсеткіштері:
-Қалдықтарды қолданатын сала химиялық өнеркәсіп.
-металдардың реурстары пайда болатын процес.
-қалдықтардың физико-химиялық қаиеттері.
-жиналатын қалдықтардың көлк\емі.
-Қалдықтарда бағалы көлемінің болуы.
-Бағалы көрсеткіштер.
-қалдықтардың қолданылу мүмкінділігі.
-қалдықтардың тамалдануы
-қалдықтьардың қоршаған ортаға әсері.
1.3. Қалдықтардың құрамы және қолданылуы.
Қалдықтардың химиялық құрамы табиғи минералды қор құрамынан ерекшелінеді. Кейбір жағдайларда қалдықтар құрамындағы компоненттер төмен болады. Ал кейбіреуі табиғи шикізатқа жоғары болады.
Қалдықтардың көптеген түрлерін қоршаған ортаға зиянсыз және отынның дәстүрлік түрлерінің орнына пайдаланылады және жылу алуға болады. Қалдықтардың көптеген түрлері қоршаған ортаға , қала мен ауыл халқына жоғары төменділігіне байланыты үлкен қауіп төндіреді. Оларға арнайы қауіпсіздіктің алдын алу шараларынсыз қөму және қоймаға орналатыру адамдарға және табиғатқа маңызды нәтижеге әкелуі мүмкін.
Бұл әсіресе радиоактивті жарылықа қауіпті қалдықтар, жеңіл ұшатын уландырғыш заттарға қатысты, осыған ұқарамастан кейбір қалдықтардың өзінің химиялық құрамымен физикалық күімен ешқандай зияны жоқ. Оларды көмуге, көлдерге, теңіздерге батырып жіберуге болады. Топырақтың химиялық ластануын нормаландыру ШРК бойынша қойылады. ШРК өз шамасы бойынша су және ауа қабылданған ШРК - дан ерекшеленеді. Бұл ерекшелік топпен байланысқа түсетін орта арқылы зиянды заттардың түсуімен түсіндіріледі.
Дарис 8. Қазақтанда радиоактивті жағдай.
Техногенді радиоактивтілік - адамның іс-әрекетінің нәтижесінде пайда болады. Табиғи радинуклидтердің қайта бөлініп, концентрациялануы пайда болвтын саналы шаруашылық іс-әрекет процесінде табиғи радиациялық фонның өзгеруіне әкеліп соғады. Бұған тас көмірдің, мұнайдың, газдың және т.б. жанғыш пайдалы қазбалардың, фосфат тыңайтқыштарының, кен өндірілуі мен өңделуінің де кең әсері бар. Адамзаттық авияция сияқты транспорт түрі өз жолаушыларын ғарыштық сәулелердің жоғары әсеріне ұшыратады.
Әрине, сонымен бірге ядролық қаруды сынау, атом энергетикасының кәсіпорындары мен өнеркәсіп орындары бұған өте үлкен үлес қосуда. Радиоактивті көздердің таралуы мүмкін екендігі сөзсіз; бұл-авариялар, радиоактивті заттардың шашырап, шашылуы және тағы басқалар. Қуанышқа орай бұндай оқиғалар жиі болмайды.
XX ғасырдың екінші жартысынан бері биосфераның радиоактивті ластануы шапшаңдай түсті. Онда радиоактивтік заттардың таралуы жыл сайын артып отыр. Географиялық қабықтың сан милион жылдар бойына тұрақты қалыпта болып келген радиоактивтік фон деңгейі көтеріле бастады. Бұл процестің келешектегі барлық зардаптарын болжап білу қиын.
Радиоактивтілік ластайтын заттарды тарататын негізгі көздер әзірге ядролық жарылыстар болып отыр. Осы жарылыстардың салдарынан 1945-жылдан бері атмофераға түрлі рдиоактивті изотоптар, оның ішінде ұзақ уақыт сақталатын радиоактивті заттар тарала бастады. Олар атмосферадан топыраққа, беткі және грунт суларына, мұхиттар мен теңіздерге, тірі организмдерге түседі. ...
Қазақстандағы радиоактивті ластану проблемасы.
... Үстіміздегі жылдың ақпан айында шетелдік радиоактивті қалдықтарды Қазақстан Республикасы территориясына көшу туралы заң лқыға түсті. Мәліметтер бойынша еліміздің территориясын толығымен тазалап шығу үшін 1 млрд. 110млн. доллар аржы қажет екен, ал жерімізге шет мемлекеттердің радиоактивті қалдықтарын көму 20-30 млрд. доллар пайда әкеледі деген пікір бар. Алайда бүгінгі таңдағы экономикалық жағдайда 10-15 жылға бағдарланып отырған бұл жобаның тікелей және қосымша шығындарын қалай есептеуге болады? Бұл заңды қабылдай отырып біз ұзақ мерзімді саяси және экономикалықжауапкершілікті өзімізге аламыз. Ал бұл жауапкершілікті тек біздің замандастарымыз ғана емес, келер ұрпақ, тіпті олардан кейінгі буында орындауға мәжбүр болады. Парламент бұл жобаны қабылдай отырып, бүгінгі буынды ғана емес, келешек ұрпақты да қауіпті бизнестің тұтқынына түсірер еді. Бұл заңды қабылдау арқылы еліміз өз территориясын << радиоактивті қалдықтар моласына >> айналдырған ең бірінші мемлекет болар еді.
Радиоактивті қалдықтарды еліміздің территориясына көшу табиғи су көздерін ластап, ауыз су проблемасын туғызып, жер қыртысына үлкен нұқсан келтірмек еді. Семей полигонының нәтижесін көзбен көре отырып, ядролық қарудың зардаптарын біле тұра және радиоактивті қалдықтардың адамдардың денсаулығына әсері жайлы мәліметтен хабардар бола отырып, радиоактивті қалдықтардыкөшуге келісім беру - келешек алдындағы үлкен қылмыс болар еді. Аталған заңның қабылданбауы белгісіздікке басылған қате қадамнан аман алып қалды.
Қазіргі кезде дүние жүзіндегі барлық ядролық қаруларды сынауға қарсы <<Невада - Семей - Моруруа - Лабнор - Жаңа жер>> халықаралық одағы құрылды.бұларға қосымша Қазақстандағы экологиялық жағдайды жақсарту мақсатында қоғамдық негізде <<Елім - ай>> халықаралық экологиялық қоры және <<Эко - Қазақстан>> экологиялық ассоциациясы құрылды.
Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген өңірі экологиялық апатты аймақ деп аталады. Соның бірі Семей полигоны болып табылады. Бұл 18 мың км аймақты алып жатыр. Бұл өңірде 1949 жылдан 1989 жыл аралығында бұл жерде 510 рет ядролық жарылыс болып, сынақтар өткізілген. Осындай жойқын әрекеттерден Семей аймағының табиғаты мен халқы өте ауыр зардап шегуде. Мұндай сынақ аймақтары Қазақстанның 34 нүктесінде болғандығы да белгілі болып отыр.
Даріс 9. ҚР биоалуантүрлілік.
1 Биоалуантүрліліктің қалыптасуы
2 Қазақстандағы ландшафттық және биологиялық әртүрліліктің жоғалуы.
1 Ерекше экологиялық, ғылыми және рекреациялық мәндегі өсімдіктер мен жанарлардың сирек және жойылу қаупі бар түрлерін, бірегей үлгідегі жерлерді, табиғи және тарихи-мәдени кешендер мен нысандарды сақтаудың ең тиімді шаралары - ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру болып табылады.
Қазақстан Республикасының табиғи-қорық қорының жағдайына қазіргі заманғы талдау жасау нәтижелеріне сүйенсек, сүтқоректілердің 178 түрлерінің 140 түрі (78,6%) қорғалады, оның ішінде 22 түрі Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген, сондай-ақ құстардың 346 түрі (87,4%), бауырымен жорғалаушылардың 31 түрі (63,2%), балықтардың 23 түрі (22,1%) қорғалады. Бұлар Қазақстанның бірегей флоралық және фауналық әртүрлілігін сақтауды қамтамасыз етпейді.
Қазақстанда ғаламдық маңызы бар экожүйелердің бірнеше қатары бар, олардың ішінде солтүстік шөлдер, реликті шыршалы ормандар және бірегей тау экожүйелері бар. Қазақстан шөлдері мен тау жүйелері Жабайы табиғаттың Дүниежүзілік Қорының Ғаламдық Тізіміне енгізілген. Бұл жүйелер ең маңызды экологиялық аймақтарды (орталық азия шөлдері мен ортаазиялық тау шалғындары мен орман алаптары) алып жатыр. Халықаралық мәні бар Рамсар конвенциясының сулы-батпақты жерлерінің тізіміне Каспий теңізінің маңындағы жағалаулар мен Орал өзенінің атырауы, Алакөл-Сасықкөл және Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйелері енгізілген.
2 Қазақстандағы ландшафттық және биологиялық әртүрліліктің жоғалуы мен қысқаруының негізгі факторлары мекен ету ортасына техногендік және антропогендік әсерлері, сонымен қатар, аридизация және шөлдену үрдістері болып табылады. Биологиялық әртүрліліктің жойылуы табиғи экожүйелердің бұзылуы, аумақтағы су режимінің өзгеруі, орман алқаптарының жойылуы, биологиялық қорлардың шамадан тыс пайдаға асырылуы, өнеркәсіптік және ирригациялық сулардың шығарындылары, өсімдіктер мен жануарлардың бөтен түрлерін енгізу салдарына байланысты. Биоәртүрліліктің жоғалу қаупі температураның артуымен, экожүйелердің сумен қамтылу жағдайының нашарлауы және сәйкесінше, шөлдену қырқынының тез жүруімен байланысты климаттың өзгеруі есебінен артады.
Биоалуантүрлілік - адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық, техникалық және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі.
Биоалуантүрліліктің экожүйедегі байланыстарының толық болуының шарты және негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті - тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Элементарлық (іс жүзінде бөлінбейтін) экожүйелердің көптүрлілігі ең алдымен олардың түрлік құрамымен анықталады. Ал ең ірі экожүйелер үшін алуан түрліліктің артуына оларға кіретін кіші деңгейдегі экожүйелердің маңызы артады.
Экология ғылымы ең маңызды биоалуантүрлілік туралы ғылымды зерттейді. Табиғаттағы барлық биологиялық процестер биосфера мен экожүйелерден тыс жүрмейді. Осыдан биоалуантүрліліктің үш үлкен бұтағы тарайды. Әрбір бұтағы деңгейлерге бөлінеді. Биоалуантүрліліктің әр деңгейі бөлімдерге бөлінеді. Бұл бөлімдерде биоалуантүрлілік әртүрлі тірі ағзалардың арасындағы ерекше туындысы ескеріледі. Олардың арқасында көрсеткіші құрылады, қоршаған ортаға төзімділікті қамтамасыз етеді. Биоалуантүрліліктің жоғары деңгейде көптеген әртүрлі экожүйелер және ландшафтар орналасады. Табиғатта біртекті мекен орталары болмайды.
Біз биоалуантүрлілік жайында сөз еткенде, ең біріншіден көптеген жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар және микроағзалар түрлерін жатқызамыз. Кез келген түр дараларды құрады. Генетикалық жағынан бір біріне өте жақын келеді. Олар еркін шағылысады және өсімтал ұрпақ береді. Сол уақытта кейбір даралар түрлері басқа даралар түрлерімен еркін шағылыса алмайды. Ғалымдар әрдайым жаңа жануарлар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар және микроағзалар түрлерін сипаттап, жаңа түрлерін атауда. Біздің планетамыздағы түрлердің нақты санын ешкім келтіріп бере алмайды. Алайда жануарлардың түрлері өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың, бактериялардың санынан әлдеқайда басым түседі.
2 Техносфераның биосфераға жасайтын қысымының ең манызды көрінісі - табиғи экожүйелердің кедейленуі,яғни биоалуантүрліліктің кемуі болып табылады.
Биоалуантүрлілік тек маңызды шаруашылық қор ғана емес, ол биосфераның тіршілік етуінің басты шарты болып табылады.
Рио-де-Жанейрода өткен 1992 ж. БҰҰ конференциясында қабылданған үш арнайы Мәлімдемелер мен Конфенциялардың екеуі биологиялық қорлар мен биологиялық алуантүрлілікті сақтаусыз тұрақты даму мүмкін емес екенін көрсетті.
Қазіргі адамның азық - түлік ретінде қолдануға болатын бірнеше мың түрлер белгілі. Бірақ іс жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың 200 - 250- ден аспайтын түрлері пайдаланады. Ауылшаруашылық өнімдерінің басым көпшілігі 12 -15 өсімдік береді.
Жабайы түрлер - табиғи экожүйелерден алынатын бағалы өнім көзі және әсіресе, ауылшаруашылық жануарлары мен өсімдіктердің жаңа қол тұқымдары мен іріктемелерін шығаруда маңызы зор.
Жабайы түрлер - дәрі - дәрмектердің маңызды көзі. Қазіргі кезде осы мақсатта шамамен 5 мың өсімдіктердің түрлері қолданылады. Олардың жалпы бағасы 40 миллиард доллар. Шипалы қасиеттері бар өсімдіктердің көптеген түрлері әлі медицинада қолданылмай келеді.
Биоалуантүрлік - адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық, техникалық және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі.
Биоалуантүрлік экожүйелердегі байланыстардың толық болуының шарты және негізгі фактор бола отырып,оның ең маңызды қасиеті - тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Неғұрлым экожүйенің деңгейі жоғары болса,соғұрлым оны құрайтын элементтердің көпшілігі олардың алуантүрлілігін қамтамасыз етеді. Элементарлық экожүйелердің көптүрлілігі ең алдымен олардың түрлік құрамымен анықталады, ал ірі экожүйелер үшін алуан түрліліктің артуында оларға кіретін кіші деңгейдегі экожүйелердің маңызы артады.
Экологиялық мәселерді бір жолы - Қызыл кітап. Табиғат ресурстары мен табиғатты қорғаудың Халықаралық одағы (МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын құрастырған.
Қызыл кітапқа сирек және жойылу қаупі төніп отырған ағзалар енгізілген. Қызыл кітапқа енген түрдің шамамен санының кему себебі,таралу территориясы қорғау үшін орындалатын іс - шаралар және т.б.мәліметтер көрсетіледі.
Қызыл кітаптың бірінші томы 1963 жылы шығарылды.1972 ж.оның бес томы жарық көрді. Қызыл кітапқа сүтқоректілердің 236 түрі, құстардың 287, қосмекендердің 36 және бауырмен жорғалаушылардың 119 түрі, балықтар мен жоғары сатыдағы өсімдіктердің тізімдері кіреді.
Табиғатты қорғаудың маңызды формаларының бірі - ерекше қорғауға алынған территориялар. Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар, қорықшалар, табиғи ескерткіштер, ұлттық және табиғат саябақтары, ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар. Қорықтар - табиғатты қорғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық территориялар Жер шарының шамамен 1,6-2,0%-ын құрайды. Дүние жүзіндегі ең ірі ұлттық саябақ Гренландияда. Оның ауданы шамамен 7 млн.га.
Қорықтар - толық қорғаудың жетілдірілген түрі, себебі, оған табиғи кешен кіреді де, табиғат қорларын шаруашылықта пайдалануға рұқсат берілмейді.
Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың ерекше объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі - қорықшалар болып табылады.
Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориялардың біріне табиғи (ұлтық) саябақтар жатады. Олардың негізгі міндеті - халықты рекреациялық қамтамасыз ету.
Қазақстан қорықтары. Қазір Қазақстан территориясында 10 нан астам қорықтар жұмыс істейді.
Қазақстан территориясының 3,8%-ы орманды жерлер алып жатыр. <<Қазақстан-2030>> стратегиясында бұл көрсеткіш 5,1%-ке дейін көтеру жоспарланған.
1997 жылы республикамыздың орман қорының территориясында 2257 орман өрттері орын алған. Бұл өрттердің 70%-ы отты дұрыс пайдаланбау себепті орын алған.
1997 жылы Түркияның Анталия қаласында орман шаруашылығы бойынша Дүниежүзілік конгресс өткен. Оған 146 елдің ішінде Қазақстан да қатысты.
Дәріс №015. Қазастанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары..
Мақсаты: Қазастанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдарын табу.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Қоршаған орта ахуалы.
2. Қоршаған ортаны қорғау заңдары
3. Экологиялық қор жауапкершілігі.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
2Қазіргі кезде қоғам мен қоршаған ортаның , сондай - ақ қоршаған ортаға байланысты тұлғалардың іс-әрекеті құқық нормаларымен белгіленген өзара қарым-қатынастарды зердеуден басталады. Қазақстанның экологиялық құқығы құқық саласы ретінде 1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін, ғылымда Кең мағынадағы жер құқығының құрамында пайда болған, Бастапқы кеде бұл сала табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттеп отырды . Кейін табиғат қорғау нормаларының дамуына байланысты бірнеше дербес құқық салаларының пайда болуына әкеп соқтығ олар-жер, су, орман, тау құқығы. Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының негiзгi принциптерi: 1) Қазақстан Республикасының орнықты дамуын қамтамасыз ету; 2) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету; 3) экологиялық қатынастарды реттеу кезiндегi экожүйелi көзқарас; 4) қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк реттеу және табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы мемлекеттiк басқару; 5) қоршаған ортаны ластаудың және оған кез келген басқа түрде залал келтiрудi болдырмау жөнiнде алдын алу шараларының мiндеттiлiгi; 6) Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын бұзғаны үшiн жауаптылықтан бұлтартпау; 7) қоршаған ортаға келтiрiлген залалды өтеу мiндеттiлiгi; 8) қоршаған ортаға әсер етудiң ақылы болу және оған рұқсат алу тәртiбi; 9) табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде неғұрлым экологиялық таза және ресурс үнемдеушi технологияларды қолдану; 10) қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi мемлекеттiк органдар қызметiнiң өзара әрекеттестiгi, үйлесiмдiлiгi мен жариялылығы; 11) табиғат пайдаланушыларды қоршаған ортаны ластауды болдырмауға, азайтуға және оны жоюға, қалдықтарды кемiтуге ынталандыру; 12) экологиялық ақпараттың қолжетiмдiлiгi; 13) табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға әсер ету кезiнде ұлттық мүдделердi қамтамасыз ету;
14) Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының халықаралық құқық принциптерiмен және нормаларымен үйлесуi; 15) жоспарланып отырған шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық қауiптiлiгi презумпциясы және оны жүзеге асыру туралы шешiмдер қабылдаған кезде қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсерiн бағалау мiндеттiлiгi болып табылады.
&&&
$$$002-015-100$Дәріс №015.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Қоршаған орта ахуалы.
2. Қоршаған ортаны қорғау заңдары
3. Экологиялық қор жауапкершілігі.
Практикалық сабақ №1
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
* Тақырып: Қазақстан экологиясына кіріспе.
Мақсаты : Қазақстанның экологиялық апат аймақтарына сипаттама жасау
Сұрақтар: Қазақстан экологиясына кіріспе. Қазақстан экологиясының негізгі терминдерінің сөздігін жасау. Қоршаған орта сапасының адамдар денсаулығына әсері. Қазақстанды қоршаған ораты қорғау нормалары мен нормативтер жүйесі
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақтау арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
* Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
* Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
* Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
* Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
* Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
2- Тақырып: Республиканың экономикалық және экологиялық аймақтарының сипаттамасы.
Мақсаты : Республиканың экономикалық және экологиялық аймақтарын қарастыру.
Сұрақтар: Республиканың экономикалық және экологиялық аймақтарының сипаттамасы. Сұраққа түсініктеме жазының.
Шетелдердегі қоршаған ортаны басқару Қоршаған орта сапасын бақылау, бағалау жүйесі. Мемлекеттік экологиялық сараптама.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
1. Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
2. Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
3. Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
5. Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
3- Тақырып: Қоршаған ортаның ластануы.
Мақсаты : Қоршаған ортаның ластануын анықтап ластанудың алдын алу бағыттарын жүргізу.
Сұрақтар: Қоршаған ортаның ластануы Берілген жағдайды талдаңыз
Қоршаған ортаның физикалық ластануы
Қоршаған ортаға тигізетін шу әсері. Қоршаған ортаның биологиялық ластануы
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
1. Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
2. Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
3. Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
5. Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
4- Тақырып: Қазақстан атмосфера экологиясы.
Мақсаты : Атмосфера экологиясының проблемаларын анықтай отырып, шешу жолдарын қарастыру.
Сұрақтар: Атмосфера экологиясы. Атмосфера ауасына автокөліктердің әсері. Киота хаттамасындағы қалыптасқан негізгі міндеттер. Атмосфераның қорғау шаралары.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
1. Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
2. Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
3. Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
5. Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
5- Тақырып: Гидросфера экологиясы.
Мақсаты : Су көздерінің экологиялық проблемасы және суларды қорғау жолдары
Сұрақтар: Гидросфера экологиясы. Су ресурстарын қорғау және оңтайлы қолдану.Тұйықтанған шығын ұғымы. өндірісті экологияландырудың мәні, әдістері.Жер асты суын қорғау.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
1. Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
2. Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
3. Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
5. Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
6-Тақырып: Қазақстаның су ресурстарының экологиялық мәселелері
Мақсаты : Су көздерінің экологиялық проблемасы және суларды қорғау жолдары
Сұрақтар: Қазақстаның су ресурстарының экологиялық мәселелері. Ертіс өзеннің экологиялық прблемалары..
Алматы қаласының экологиялық жағдаы мен жақсарту жолдары. Шымкент қаласының экологиялық жағдайы мен жақсарту жолдары. Өскемен қаласының экологиялық жағдайы мен жақсарту жолдары
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
1. Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
2. Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
3. Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
5. Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
7- Тақырып : Экологияның ғаламдық проблемалары.
Мақсаты: Экологияның ғаламдық проблемаларын шешу жолдарын табу.
Сұрақтар: Экологияның ғаламдық проблемалары. Экологияның ғаламдық проблемалары. Рим клубы Рио-де Жанейродағы БҰҰ концеренциясы..
Қазақстанда тұрақты экологиялық даму бағдарламасы.
Тұрақты даму бойынша Стокгольм конференциясы..
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
1. Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
2. Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
3. Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
5. Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
8- Тақырып: Қазақстан топырақ экологиясы.
Мақсаты: Қазақстан топырақтарының қазіргі экологиялық жағдайы мен қорғау жолдарын анықтау.
Сұрақтар: Топырақ экологиясы. Қазақстан топырақ жамылғысының жағдайы. Қазақстанда топырақты бағалау жұмыстары . Жердің тұйықтанған шығыны. Топырақты бониттетеу. Жер мониторингісі мне жер кадастрі.
Топырақты тыңайту мәселелері. Қазақстанның суарлалы егіншілігі.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
1. Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
2. Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
3. Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
5. Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
9- Тақырып: Қазақстан өсімдіктер экологиясы.
Мақсаты : Өсімдіктер әлемін қорғау және оңтайлы пайдалану жолдарын табу.
Сұрақтар: Өсімдіктер экологиясы. ШҚО өсімдіктері олардың қорғау Таулы аудандарда өсетін өсімдіктер. Қазастанда дәрілік өсімдіктер.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
1. Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
2. Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
3. Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
5. Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
10- Тақырып: Қазақстан жануарлар экологиясы.
Мақсаты : Жануарлар әлемін қорғау және оңтайлы пайдалану жолдарын табу
Сұрақтар: Жануарлар экологиясы. ШҚО хайуанаттар әлемі. Қызыл кітапқа енген жануарлар тізімі. Мал шаруашылығының экологиялық мәселесі.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер
1. Баешов А Экология және таза су проблемалары. Алматы: Дәнекер 2003
2. Дәрібаева.Ж.Е,Баешов.Ә.Б,Сермаңызов С.С Эклогия Астана Дәнекер 2005
3. Сағымбаев.Ғ << Экология негіздері>> Алматы., 1995ж.
4. Оспанова Г. С., Бозшатаева Г.Т. Экология Алматы экономика 2002ж.
5. Ә. Бейсенова, А. Самақова Экология және татиғатты тиімді пайдалану. Алматы. 2004
&&&
$$$007-000-000$3.7 Білімді бақылау бөлімі
...
&&&
$$$007-001-000$3.7.1 1-модуль бойынша тапсырма
Семинар сабақтарының жоспары
1-модуль. Қазақстанның экологиялық ахуалдары.
1- Тақырып: Қазақстан экологиясына кіріспе. Өткізілу түрі:Семинар
Мақсаты : Қазақстанның экологиялық апат аймақтарына сипаттама жасау
Жоспары:
* Қазақстан экологиясының негізгі терминдерінің сөздігін жасау
* Қоршаған орта сапасының адамдар денсаулығына әсері.
* Қазақстанды қоршаған ораты қорғау нормалары мен нормативтер жүйесі
Методикалық ұсыныстар; Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу.
Әдебиеттер тізімі 1,2,3,4
2- Тақырып: Республиканың экономикалық және экологиялық аймақтарының сипаттамасы.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Республиканың экономикалық және экологиялық аймақтарын қарастыру.
Жоспары
1. Шетелдердегі қоршаған ортаны басқару
2. Қоршаған орта сапасын бақылау, бағалау жүйесі..
3. Мемлекеттік экологиялық сараптама.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
Әдебиеттер тізімі 1,2,3,4,5
3- Тақырып: Қоршаған ортаның ластануы.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Қоршаған ортаның ластануын анықтап ластанудың алдын алу бағыттарын жүргізу.
Жоспары
1. Қоршаған ортаның физикалық ластануы
2. Қоршаған ортаға тигізетін шу әсері
3. Қоршаған ортаның биологиялық ластануы
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
4- Тақырып: Қазақстанның атмосфера экологиясы.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Атмосфера экологиясының проблемаларын анықтай отырып, шешу жолдарын қарастыру.
Жоспары:
1. Атмосфера ауасына автокөліктердің әсері..
2. Киота хаттамасындағы қалыптасқан негізгі міндеттер.
3. Атмосфераның қорғау шаралары.
4. Климаттың өзгеруі жөніндегі нарықтық Конвенцияның негізгі ережелері қандай.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
5- Тақырып: Гидросфера экологиясы.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Су көздерінің экологиялық проблемасы және суларды қорғау жолдары
Жоспары
1. Су ресурстарын қорғау және оңтайлы қолдану.
2. Тұйықтанған шығын ұғымы. өндірісті экологияландырудың мәні, әдістері.
3. Жер асты суын қорғау.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
6-Тақырып: Қазақстаның су ресурстарының экологиялық мәселелері
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Су көздерінің экологиялық проблемасы және суларды қорғау жолдары
Жоспары
1. Ертіс өзеннің экологиялық прблемалары..
2. Алматы қаласының экологиялық жағдаы мен жақсарту жолдары..
3. Шымкент қаласының экологиялық жағдайы мен жақсарту жолдары
4. Өскемен қаласының экологиялық жағдайы мен жақсарту жолдары
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
7- Тақырып : Экологияның ғаламдық проблемалары
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты: Экологияның ғаламдық проблемаларын шешу жолдарын табу.
Жоспары
1. Экологияның ғаламдық проблемалары. Рим клубы
2. Рио-де Жанейродағы БҰҰ концеренциясы..
3. Қазақстанда тұрақты экологиялық даму бағдарламасы.
4. Тұрақты даму бойынша Стокгольм конференциясы..
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
8- Тақырып: Қазақстанның топырақ экологиясы.
Өткізілу түрі Семинар
Мақсаты: Қазақстан топырақтарының қазіргі экологиялық жағдайы мен қорғау жолдарын анықтау.
Жоспары
1. Қазақстан топырақ жамылғысының жағдайы.
2. Қазақстанда топырақты бағалау жұмыстары
3. Жердің тұйықтанған шығыны. Топырақты бониттетеу.
4. Жер мониторингісі мне жер кадастрі.
5. Топырақты тыңайту мәселелері. Қазақстанның суарлалы егіншілігі
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
9- Тақырып: Қазақстан өсімдіктер экологиясы.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Өсімдіктер әлемін қорғау және оңтайлы пайдалану жолдарын табу.
Жоспары
1. ШҚО өсімдіктері олардың қорғау
2. Таулы аудандарда өсетін өсімдіктер..
3. Қазастанда дәрілік өсімдіктер..
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
10- Тақырып: Қазақстан жануарлар экологиясы.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Жануарлар әлемін қорғау және оңтайлы пайдалану жолдарын табу
Жоспары
1. ШҚО хайуанаттар әлемі.
2. Қызыл кітапқа енген жануарлар тізімі.
3. Мал шаруашылығының экологиялық мәселесі.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
&&&
$$$007-001-001$3.7.2 2-модуль бойынша тапсырма
2-модуль. Қазастанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары.
11- Тақырып Қазақстанның ормандар экологиясы.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Орман ресуарстарының қорғау және ұтымды пайдалану жолдарын табу.
Жоспары
* Ормандарға рекреациялық қысымның әсері.
* Тропиктік ормандар мәселесі
* Ормандардың зақымдануының жалпы заңдылықтары
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
12- Тақырып Қазақстан полигондары.
Курчатов қаласының жағдайы. Чернобль апатының зардаптаы. Әскери полигондар орналасуы мен экологиялық зардап салдары
жалпы заңдылықтары.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Орман ресуарстарының қорғау және ұтымды пайдалану жолдарын табу.
Жоспары
* Курчатов қаласының жағдайы.
* Чернобль апатының зардаптаы
* Әскери полигондар орналасуы мен экологиялық зардап салдары
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
13- Тақырып Қазақстан биосферасының радиоэкологиялық жағдайы.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Қазақстан биосферасынң радиоэкологиялық жағдайын қарастыру
Жоспары
* Родон ұғымы мен оның әсері.
* Радиактивті заттар
* Радициядан қорғану жолдары
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
14-Тақырып. Республика территориясындағы ерекше қорғалатын аймақтар.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты : Республика территориясындағы ерекше қорғалатын аймақтарды кө рсетіп болашақта қорық ұйымдастырудың болашағын ашу.
Жоспары
1. Қазақстан ерекше қорғалатын аймақтары
2. Қазақстанда жаңа қорықтар ұйымдастыру болашағы.
3. Биосфераны қорғаудың қызыл кітабы
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу
15-Тақырып. Қазастанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары.
Өткізілу түрі: Семинар
Мақсаты: Қазастанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдарын табу.
Жоспары
1. Қоршаған орта ахуалы.
2. Қоршаған ортаны қорғау заңдары
3. Экологиялық қор жауапкершілігі.
Методикалық ұсыныстар Ұсынылған әдебиеттер тізімі және қосымша
мағлұматтарды жинақта арқылы берілген сұрақтарға толық, әр тұрғыда
талқыланған жауап жазу және ауызша дайындалу.
Методикалық ұсыныс: семинарларға берілген сұрақтарға конспект жасап
шептік және қортынды бақылауда ауызша немесе тест сұрақтары бойынш
жауап беру үшін өткен материалдарды үнемі қайталап, лекцияда алған
теориялық білімдерін толықтырып отыру керек.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz