Сапаны басқару жүйесінің принциптері

ҚАЗАҚСТАН РЕСУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
                      СМЖ 3  деңгей құжаты
                                   ПОӘК
                       ПОӘК 042 - 18-9.1.81/03 -2014
                                       
                                   ПОӘК
       <<Сапа жүйесі>> пәнінің бағдарламасы
                                       
                                11.09.2014 ж. 
                             № 2 басылым 
                                       








                 6М070100  -  <<Биотехнология>> 
                    мамандағына арналған
                                       
                          <<САПА ЖҮЙЕСІ>> 
                                       
           ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
             ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР



















                                  Семей
                                     2014
                                       



                                МАЗМҰНЫ

1. Дәрістер
2. Тәжірибелік сабақтар
3. Магистранттардың өздік жұмыс тақырыптары







































                               № 1 ДӘРІС
                                       
Тақырып: Сапа концепциясы: анықтамасы мен құрылымы. Сапаны басқару жүйесінің принциптері.
Жоспар:
1. Сапаның қазіргі заманғы конценциясы.
2. Сапаны басқару принциптері.

1. Сапа  -  бұл бекітілген немесе болжанған қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілетіне жататын объектінің сипатының толық жиынтығы.
Сапаны төрт кілттік аспектіге бөлу қабылданған: нарықтық талаптар мен болжамдарға сәйкестігіне негізделген сапа. Сапаның бұл аспектісі тұтыныушының қажеттіліктері мен болжамдарын олардың тұтынушы талабын қанағаттандыру және нарықтың мүмкіндігін нақты талдау мақсатында, жобаны әзірлеу мен жоспарлау сапасын тиімді анықтау мен тұтынушының қажеттілігі мен мүмкіндіктерін өзектендіру арқасында жетеді. 
Екінші аспекті жобаның өзі мен оның өнімдерін мұқият дайындау арқасында жететін сапа; жоспарлық құжатқа сәйкес жоба бойынша жұмыс орындау сапасы; тұтынушылар мен басқа да мүдделі тұлғалар үшін өндірістік құндылықтар мен жоба өнімдерінің әзірленген сипаттамасын қамтамасыз ету және жоспары бойынша жобаны жүзеге асырудың сәйкестігін қолдау бойынша қамтамасыз етілетін сапа. 
Сапа менеджментінің қазіргі заманғы концепциясы өзінің негізінде келесідей негіз қалаушы принциптері бар: сапа  -  жобаның тұтас бөлінбейтін элементі; сапа  -  бұл дайындаушы емес, ол  тұтынушының айтқаны; сапа жауапкершілігі адресті болуы тиіс; сапаны нақты арттыру үшін жаңа технологиялар қажет; сапаны тек кәсіпорынның барлық жұмысшыларының күш салуы арқылы арттыруға болады; үрдісті бақылау нәтижеден қарағанда тиімдірек; сапа жөніндегі саясат кәсіпорынның жалпы саясатының бөлігі болуы тиіс.
Бұл принциптер сапаны басқарудың ең танымал және әдістемелік мықты бағытының негізі  -  сапаны жалпыға бірдей басқаруда жатыр.  
Жетекшілік рөлі. TQM принциптері негізіндегі сапаны басқару бойынша шараларында ең басты рөл басшылыққа беріледі. Басшылық құрылысты басқару бойынша іс-әрекеттерді басқаруы тиіс. Ол жүйені қалтқысыз ұстанып, оның құндылығына сенуі тиіс. Басшылық сапаны басқару жүйесін жобаны басқарудың жалпы моделіне біріктіруі тиіс. Басшылық стилі авторитарлық, әкімшіліктен кооперативтік, либералдыққа алмасуы тиіс. Негізгі назар  -  клиенттерге. Клиентетрмен өзара әрекеттің тиімділігін арттыруда жобаның ақпараттық жүйесі үлкен рөлге ие, ол, сөзсіз, негізгі клеинттердің ақпарттық жүйесімен үйлесімді болуы тиіс. 
Стратегиялық жоспарлау. TQM-да жалпы жоспарлау үрдісіне үлкен мән беріледі және стратегиялық жоспарлауға жартылай. Бұл ретте тек дәстүрлі өндірістік-шаруашылық мақсаттарға жету ғана жоспарланбайды, сонымен қатар соңғы уақытқа дейін, тұтынушылардың қанағаттануы деңгейі, компанияның оңтайлы іскерлік бейнесі, сауда белгілерінің мәртебесі ретінде, сезiлмейтiн және өлшенбейтін ретінде қарастырылған мақсаттарға жету де жоспарлануда. 
Барлық қызметкерлерді тарту. TQM-да үлкен жауапкершілікті төменгі деңгейдегі басқаруға табыстау ұсынылады.
 Бұл ретте қызметкерлер олар үшін мұндай жауапкерішілікті қабылдау үшін арнайы дайындалған болуы тиіс. Қатардағы қызметкерлердің жауапкершілігін артыруда кері байланыс рөлі артады, ол кәсіпорынның негізгі ақпараттық жүйесін құрайды.
Әрине, мұндай бағыт дәстүрлі басқарудың қажеттілігін алып тастамайды, бірақ басқарудың жоғары деңгейлеріне арналған стратегиялық тапсырмаларды шешу үшін көп уақыт қалдырады. Бұдан басқа, әлеуметтік және психологиялық факторлар да маңызды рөлге ие. Өзіндік бақылау мен әріптестер тарапынан бақылау үстіден формальды бақылағаннан қарағанда тиімдірек жұмыс істейді. 
Қызметкерлерді дайындау. Функционалдық мүмкіндіктерді байыту мен өкілеттіктерді кеңітуде қызметкерлерді үнемі дайындаудың қажеттілігі туындайды, оған қоса тек тар мамандықты емес. TQM-да дайындаудың басқа жаңа сипаты оқытудың тиімділігін міндетті түрде бағалау. 
Марапаттау мен мойындау. Жаңа жүйе жұмыс істеу үшін, ол мотивацияның сәйкес жүйесіне нығайтылуы тиіс. Бұл ретте ресми мадақтаулар мен мойындаулар ресми еместермен үйлесуі тиіс. Осылайша, сапа менеджменті жүйесі белгілі ұйымдастыру мәдениетін қалыптастыра отырып, басқарудың корпоративтік жүйесіне бірігеді. 
Өнімдер мен қызметтерді әзірлеу. Тұтынушылардың үнемі өзгеретін және күрделетін қажеттіліктері мен болжамдарына теңбе-тең әсер етуі тиіс. Маңыздылары - дайындау сапасын жақсарту сияқты көрсеткіштер болып табылады, яғни дайындамалардың клиент талаптарына сәйкестігі, сонымен қатар дайындау-енгізу кезеңінің ұзақтығы. 
Үрдісті басқару. TQM негіз қалаушы принципі болып нақты үрдістерге күшті шоғырландыру, әсіресе жобаның соңғы өнімінің сапасына тікелей әсер ететін процесстерге. 
Жеткізушілер сапасы. Жеткізушілер өнімінің сапасына талаптар өзіңнің меншік талаптарыңа ұқсас. Сәйкесінше жұмысқа тиімді бақылау ұйымдастырып, қызметтерден уақытында бас тарту қажет. 
      
2. Сапаны басқару принциптері. 
Сапаны басқару жүйесін жүзеге асыру бойынша қазіргі заманғы  әзірлемелерде негіз ретінде сапаны жалпыға бірдей басқарудың (TQM) 14 принципі қолданылады.
Өнімдер мен қызметтердің сапасын жақсарту процесстерін тұрақты мақсат ету. Бұл ретте ресурстарды тиімді орналастыруды, ұзақ мерзімді қажеттіліктерді қанағаттандыруды, өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін, бизнесті, жұмыспен қамтуды және жаңа жұмыс орындарын өсіруді қамтамасыз ету қажет. 
Жаңа философияны қабылдау. Басқарудың стилін өзгерту қажет, ешқандай жағдайда компания ішіндегі қызмет процесстерінің, жүйелерінің сапасын үнемі жақсарту.  
Жұмыстың тексеріске тәуелділігін тоқтату. Бұл үшін жаппай тексеруді сапаға жету тәсілі ретінде шеттету қажет. Бұл мақсатқа жету тек, егер де сапа сұрақтары өндіруші үшін бірінші орындау тұрған жағдайда ғана мүмкін. 
Төменгі бағалар негізіндегі келісім-шарт бекіту тәжірибесін тоқтату. Бұл мақсатқа жету үшін сапаны бағамен өлшеу қажет (алатын төнімнің сапасымен салыстырылмаса, баға мәнге ие емес), өнімнің бір түрін жеткізу үшін бр жеткізушіні таңдау, сенім негізінде жеткізушімен ұзақ мерзімді қатынастар орнату. 
Кәсіпорынның қызмет жүйесін үнемі жақсарту. Жоспарлау, өндіру және қызмет көрсету жүйелерін үнемі және үздіксіз жақсарту туындаған мәселелерді жылдам шешудді, сапаны үнемі жақсарту және өнімділікті арттыруды қарастыралы. Жүйені жақсарту нәтижесі: шығыс материалдарына, жобалауға, қолданылатын құралдарға, қызметкерді оқыту мен қайта дайындауға, сапаны бақылауға шығынды үнемі төмендету болып табылады.
Жұмыс орнында оқыту. Кәсіпорынның немесе мекеменің барлық қызметкерлерін жұмыс орнында оқытуды жүргізу үшін оқытудың қазіргі заманғы әдістерін енгізу қажет. Басшылық тарапынан көмек институтын құру. Алға қойылған тапсырмалады шешуде қызметкерге көмке көрсету мақсатында басшылық институтын құру, яғни басқарма мүшелерінің басшы мен бағыныштылары арасындағы, олардың еңбек тиімділігі мен өнімділігін арттыру үшін екі жақты байланысты орнату  қабілеті белсендіріледі. 
Қорқынышты жою. Кәсірорын немесе мекеменің жұмысшысы өзгерістерден қорықпауы тиіс, ол оларға ұмтылуы керек. Кедергілерді жою, кәсіпкерлік кедергілер ұжымның жеке топтарға бөлінуніе кедергі болмауы керек. Ұйымның кадрлары бір команда ретінде әрекет етуі тіис. Тек осы жағдайда ғана сапаны үздіксіз қамтамасыз ету талаптары орындалуы мүмкін.
Бос ұрандардан аулақ болу. Бос лозунгтар қысқа уақыт аралығында ғана тиімді. Оған қоса, төменгі сапа ондағы адамдар жақсы жұмыс істей алмағандықтан емес, кәсіпорын немесе мекемедегі қолданыстағы жүйе оның кәсіптік қызметінің сапалы шартын қамтамасыз етпейтіндіктен.
Жұмысты басқару үшін сандық квоталарды шығарып тастау. Сандық квоталар кесімді жұмыстарға тән. Келісімді жүйе бір команда ретінде жұмыс істейтін ұжымда сапа мен өнімнің өсуін қамтамасыз ететін жүйемен алмастырылу қажет. Нақты компанияға, кәсіпорынға, мекемеге тиістімен мақтануына мүмкіндік беру.  Егер шығарылатын өнім жақсы беделге ие болмаса,өз жұмысыңды мақтан ету қиын. Білім мен өзіндік жетілуді мадақтау. Кәсіби шеберліктің шыңына өз бетімен шығу, қызмет басаплдағы бойынша алға басу мамандардың құзыреттілігімен, білім деңгейімен анықталуы тиіс. Компанияны қайта құру бойынша жұмыста әрбір маманды тарту.
Сапаға қол жеткізу процессіне басшылықтың сенімділігі жетістіктің негізгі шарттарының бірі болып табылады. Басшылық сапа мен өнімділікті арттыру процессінің декларациясымен шектелмеуі тиіс, әрекет ету керек. 
Ең алғаш Э.Демингпен ұсынылған бұл принциптер мынадай шарттарда жүзеге асады:
* Ұйымның адами ресурстармен дамуын басқару;
* Басшының қоластындағылармен өзара әрекетін басқару;
* Әртүрлі бөлімшелер арасындағы өзара қатынастарды басқару;
* Қызметкерлердің мүдделерінің мотивациялық саласын басқару.
Стандарттың жаңа нұсқасында (ИСО 9000:2000) кәсіпорынның сапаны басқару жүйесінің талаптары түрінде сапа менеджментінің сегіз негізгі принциптері қабылданған. 
1 принцип. Тапсырыс берушіге  <<фокус>>. Ұйым тапсырыс беругілерге тәуелді және сол себепті ағымдағы және болашақтағы тапсырыс берушінің қажеттілігін түсінуі, тапсырыс берушінің сенімін артуға ұмтылуы тиіс.
 2 принцип. Басшылық (лидерлік). Басшылар ұйымның мақсаты мен стратегиясын орнатады; олар жұмысшылардың кәсіптік қызметінің кеңістігін, ортасын құрып, ұстайды, бұл қызметкерге масқатқа жетуге қатысуына мүмкіндік береді. 
3 принцип. Қызметкердің қатысуы (тартылу). Қызметкер  -  ұйымның ең негізгі байлығы; қызметкерлердің ұйым қызметіне саналы, белсенді қатысуы қосымша табыс береді.
4 принцип. Үрдістік тәсілдеме. Ресурстарды және қызметтерді басқару процесс ретінде қарастырылғанда, қалаған нәтижег қол жеткізу біршама тиімдірек. Үрдістік тәсілдеме ұйымға өзара байланыс қызметін орнатуға және байқауға көмектеседі. 
5 принцип. Менеджментке жүйелік бағыт. Берілген мақсаттарға жеткенде өзара әрекет ететін процесстерді сәйкестендіру, түсіну және басқару ұйымның тиімділігін, экономикасын жақсартады. 
6 принцип. Үздіксіз жақсарту. Қызметті үздіксіз жетілдіру ұйымның тұрақты мақсаты болуы тиіс. 
7 принцип. Дерек негізінде шешімдер қабылдауға бағыт. Тиімді шешімдер мәліметттерді, ақпараттарды және құзыреттілікті фактологиялық талдауға негізделуі тиіс. 
8 принцип. Жеткізушілермен өзара тиімді әріптестік. Ұйымдардағы сапаны басқарудың барлық процесстері  нәтиженің мақсатынан бастап бағасына дейінгі толық қызмет кезеңін құрайтын қызметтерден тұрады.: мақсатты болжалдау, бағдарламалау (жоспарлау арқылы жобалау), бағдарламаны, талдауды және бақылауды (баға) жүзеге асыру. 

Тақырып бойынша сұрақтар:
1. Сапаға анықтама беріңіз. 
2. Сапаны басқару принциптерін атаңыз. 


                               № 2 ДӘРІС
Тақырып:  Сапа категориясының көп аспектілігі. Сапаны арттырудың мәні.   
Жоспар:
1.  Сапа категориясының көп аспектілігі 
2.  Сапаны арттырудың мәні.   

1. Сапа бұл - орнатылған немесе болжанған қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілетіне жататын объектінің толық сипатының жиынтығы. Сапаның бірнеше аспектілері бар. Оларды қарастырсақ. 
Сапа түсінігінің философиялық аспектісі.
Сапа дүниенің барлық жақтарын төмендетеді және адамдардың әлеуметтік құрылымы мен қызметінің негізгі факторы болып табылады. Сапалық сипат сонымен қатар адам мәнін, рухани мәдениетті түсіну үшін негізгі мәнге ие. Осылайша, сапа табиғи және әлеуметтік дүниенің толықтығын және оның көптүрлілігімен негізделген. Сапа бұл өзінің негізінде арнайы болмысына ие болатын заттың, нәрсенің, құбылыстың, үрдістің анықтылығы болып табылады және басқа заттардың, нәрселердің, үрдістердің және құбылыстардың көптүрлілігінен туындайды. Сонымен қоса сапа заттың болмыстан бөлінбейтін оның мәндік айқындылығын көрсетеді, соның арқасында ол басқа зат емес, дәл осы зат болып табылады. Әдетте сапаның мәнін талдау осыған тоқталады. Бірақ заттың айқындылығы дегеніміз не? Біріншіден, заттың сыртқы анықтылығы, оның пішіні, осы және басқа қасиеттері, сипаттары барр. Ішкі анықтылық негізіндегі Сезімдік қабылдау деңгейінде адамда (жануарларда да) заттарды ажыратумен бөлу қабілеті бар. Заттардың айырмашылығы ең алдымен олардың қасиеттері негізінде қабылданады. Екіншіден, заттардағы (құбылыстардағы, үрдістердегі) ең маңызды және мәнділері жүйе, құрылым, қызмет және т.б. категориялар қатары негізінде ашылатын ішкі аайқындылығында болады. Заттың ішкі айқындылығының синтетикалық сипаттамасы  оған сапалық өзіндік ерекшелік тұтастығы болып табылады. Осылайша, сапа бұл заттың (құбылыстың, үрдістің) ішкі және сыртқы айқындылығы, оның тұтастығының негізгі сипаты болып табылады. <<Сапа>> категориясының мәнін, оның логикалық мазмұнын айқындау үшін оның генезисін қарастыруға тоқталайық. Жалпыланған күйде адамзат санасының күрделі және көпқырлы тарихында сапаны түсінудің келесідей көптеген кезеңдерін бөлуге болады: 
* Субстратты  -  ежелгі мәдениетке тән және негізгі космостық стихия, <<болмыс стихиясына>>: от, су, жер, ауа және т.с.с. сипатына апаратын;
* Заттық  -  өндірістік қызметтің әсеріне, ғылыми және техникалық пәндердің қалыптасуына негізделген;
* Жүйелік  -  ғылыми зерттеудің және практикалық қызметтің объектілері объектілері білім жүйесі боып табылғандығымен байланысты мәнді болады;
* Функционалдық  -  сапаны сандық көрсетікштер арқылы анықтайтын үрдісті көрсетеді;
* Интегралдық  -  барлық жақтарды, факторларды синттеикалық, толық қамтуға бағыталады. 
<<Өнім сапасы>> түсінігінің экономикалық мазмұны.
Өнім сапасы түсінігінің экономикалық мазмұны оның пайдасына негізделген, нақты мөлшері әрбір затқа тұтынушы құнын жасайды. 
Өнімдердің сапасы өнімдердің талаптары жиынытығының есептеу өлшемін әрбір нақты қоғамның қажеттілігімен сәйкес дайындауға, өндіруге және қолдануға дайындаушы мен тұтынушы қатынасында тұтыну заты немесе өндіру құралы ретінде көрсетеді. Сондықтан өнім сапасын пайдалы қасиеттерінде көрінетін жетілуі өлшемінде анықтаған жөн, олардың жиынтығы мен мәні нақты қажеттіліктерді қанағаттандыру құралы ретінде қоғамның талабының осы сатысында пайда болады. 
МЕСТ 15467-79 сәйкес <<Өнімнің сапасы  -  оның тағайындалуына сәйкес нақты қажеттіліктерді қанағаттандырудың жарамдылығын қамтамасыз ететін өнімдер қасиетінің жиынтығын көрсетеді>>.
Стандарттау бойынша халықаралық ұйымда (ИСО) сапа өнімнің немесе қызметтің сипаты мен қасиеттерінің жиынтығы ретінде анықталады,бұл олардға болжанған қажеттіліктерді қанағаттандыруға неізделген қасиет береді.
Қажеттіліктер адамның тіршілігінің физикалық, экономикалық және әлеуметтік процесстерін алдын ала анықтайтын шындықты көрсетеді. Қажеттіліктерді қанағаттандыру осы үрдістерді қамтамасыз етеді және адамзат қызметінің табиғи құрамы болып табылады. Сондықтан сапаны басқару халық шаруашылығы қажеттіліктерін өндірістік құралдармен, ал тұрғындар  -  халықтық қажеттілік пен қызметтер тауарлармен зерттеуге негізделеді. Қажеттіліктерді білу жаңа өнімді жасаушыларға, құрастырушыларға нақты тапсырма беруге және өндірісті барлық қажеттіліктер ең жоғарғы деңгейде қанағаттандыратындай жоспарлау үшін қажет. Қажеттіліктерді анықтаудағы қателіктер сұранысқа ие емес өнім дайындалып, шығарылады, ал халық  шаруашылығы мен тұрғындардың  қажеттіліктері қанағаттандырылмайды, ал нәтижесінде  -  экономикалық және әлеуметтік шығындарға әкеледі. 
Осы себепке сәйкес, өнім шығаруды жоспарлаушылар, құрушылар және жасаушылар тапсырыс берушінің сұраныстарын, тұтынушылардың сұраныстарын мұқият зерттеуі тиіс. Бұл сапа мәселелерін шешу бойынша жұмысты тиімді ұймдастыру маңызды принцип болып табылады. Қажеттіліктер адам қызметін оларды қанағаттандыру құралын іздеу бойынша ынталандырады. Қажеттіліктердің туындауы және қолданылуы адам мен қоғам өмірінің табиғи күйі болып табылады. Қажеттіліктер адамды қызметіне түрткі болатын орасан зор қозғалыс күшіне ие. Адамдар үнемі өз қажеттіліктерін қанағаттандыру құралдары мен тәсілдерін іздейді. 
Қажеттіліктерді қанағаттандырудың өзі тұтыну үрдісі. Тұтыну үрдісінде тек бір ғана қажеттіліктерді қанағаттандыру емес, сонымен қатар басқа, бөгде сипаттағы, бұрын болмаған қажеттіліктердің туындауы жүреді. Қажеттіліктер жеке заңдар бойынша тұрады деуге болады. Қажеттіліктер туындайды, жетіледі, көптеген адамдар санын қамтиды, нәтижесінде көлемі артып, белгілі уақытта өзінің дамуының ең жоғары шегіне жетеді. Олардың орнына жаңа, жоғары қажеттіліктер туындайды. Жаңа қажеттіліктер әсерінен бұрынғы қолданыстағылар жойылып, уақыт өте келе мүлдем жоғалады. Жаңа қажеттіліктер көптеген жағдайда ескі қажеттіліктердің өзгеруі, олардың дифференцияциясы мен тереңдеуі  нәтижесінде туындайды. Жаңа қажеттіліктер әрқашан да біршама жоғары деңгейдегі қажеттіліктерді көрсетеді. 
Сапаның әлеуметтік көрсеткіштері тұрғындардың сұранысы арқылы көрсетіледі. Өнімнің әлеуметтік қасиеттерін адам-машина жүйесі түрінде сипаттайды: адамдардың денсаулығын пайдаланудың жоғары жайлылығы көмегімен сақтау (антропометрикалық, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық, психолого-физиологиялық және гигиеналық көрсеткіштер),  адамзат тұлғасын жан-жақты дамыту. 
Техникалық көрсеткіштер (аспектілер). 
Тағайындау көрсеткіштері (функционалдық талаптар). Өнімнің өз қызметін тиімді орындау қабілетін сипаттайды. Оларды келесідей топтарға бөлуге болады:
* Өндірістік талаптар. Қажетті қуат, жүк тасымалдау, жылдамдықты дамыту және басқа да орындалатын қызметті сипаттайтын көрсеткіштерден тұрады;
* Тиімділік талаптары. Өнімді тағайындалуы бойынша қолданудың тиімділігі деңгейін сипаттайды, мысалы, энергетикалық (шығындар), кинематикалық (ауысудың дәлдігі), күштік (жүктеу тұрақытылғы) және т.с.с.
* Құрылымдық қажеттіліктер. Таңдалған құрылымның сапасын сипаттайды, мысалы, салмағы, өлшемі.

2. Өнімнің сапасын арттырудың мәні. 
Қазақстанда экономикалық реформалардың даму шарасына сәйкес сапаға аса үлкен мән беріледі. Қазіргі кезде қазақстандық кәсіпорындар үшін ең үлкен мәселелердің бірі бәсекеге қабілетті өнімді өндіруді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін сапа жүйесін құру болып табылады. Сапа жүйесі шет елдік тапсырыс берушілермен келіссөз жүргізгенде маңызды болып табылады, ол өндірушіде беделді сертификациялаушы органмен берілген жүйе мен сертификаттың міндетті түрде болуы керек деп есептелінеді.  Сапа жүйесі кәсіпорынның ерекшеліктерін, өнімді дайындау шығындарын азайтуды қамтамасыз етуді және оны енгізуді есепке алу керек. Тұтынушы жеткізілетін тауар сапасының тұрақты және орнықты болатындығына сенімді болғысы келеді. 
Сапаны басқару теориясы мен тәжірибесінде екі мәселеге бөлінген:
Өнімнің сапасы.
Сапа менеджменті. 
Сапаны қамтамасыз ету көптеген шығындарды қажет етеді. Осы уақытқа дейін сапағы шығындардың негізгі үлесі дене еңбегімен анықталды. Бірақ қазіргі кедзе интеллектуалдық еңбек үлесі жоғары. Сапа мәселесі ғалымдардың, инженерлердің, менеджерлердің қатыуынсыз шешілуі мүмкін емес. 
Сапаны арттыру мәні сапалы өнімнің төлемге қабілетті батыстық нарыққа экспорттық жол ашады. Қазақстандық өндірушілердің өнім сапасын арттыруда және әлемдік нарықта ұтымды бәсекесі арнайы байқауларға қатысуға шақырылады. 
Байқаудың негізгі мақсаты  -  қазақстандық кәсіпорындар мен ұйымдарға әлемдік нарықтағы отандық өнімнің бәсекеге қабіеттілігін арттыруға көмектесу. Сонымен қатар байқауда мақсаттар:
*  9000 сериялы және TQM  концепциясы негізіндегі халықаралық стандарттар ИСО негізіндегісапаны қамтамасыз ететін кәсіпорын шеңберін кеңіту;
* Сапа саласындағы мамандардың кәсіптік деңгейін арттыру;
* Сапа бойынша тиімді жұмыс істейтін менеджерлердің тәжірибесін тарату; 
* Сапа бойынша қазақстандық менеджерлердің жетістіктерін елде және шет елдерде насихаттау. 
Негізінен, үлгі жалпыға бірдей сапа менеджменті принциптерімен құрылған:
* Тұтынушыға бағытталу;
* Мақсаттарға жетуде басшылықтың лидерлігі және жүйелілігі;
* Үрдістер мен фактілерді қабылдау негізіндегі менеджмент;
* Қызметкерлерді тарту;
* Үздіксіз танымдық қызмет және иннвациялар;
* Әріптестікті дамыту;
* Қоғаммен өзара іс-әрекет;
* Нәтижелерге бағытталу.
Жүлдегер компаниялар өз жұмысының тәжірибесімен таныстыруда қызығушылық танытқан ұйымдарға көмектесуге міндетті. Байқауға қатысу ерікті. Оған қоса, оған қатысуға ұйымдық-құқықтық формасына және шығарылатын өнім немесе қызмет түріне тәуелсіз кәсіпорындардың барлығы үміткер бола алады. 
Сапа үшін құрылған сыйлық  дипломнан, Үкіметтің алғысхатынан және өнімге сапа белгісін бейнелеу құқығынан тұрады. Өнімнің ең жақсы сапасы байқауының жеңімпаздары осының арқасында жарнама тиімділігін арттыра алады. 
Әлемдік нарықтағы ең жоғары сапа үшін мәртебелі марапат Болдридж сыйлығы мен Деминг жүлдесі болып табылады. 
Юолдридж сыйлығы  -  АҚШ үкіметімен және стандарттар мен технологиялар Ұлттық институтымен тағайындалатын жыл сайынғы марапат. Байқау қатысушлыары 7 негізгі салада бағаланады:
* Басшылық, ақпарат және талдау;
* Стратегиялық жоспарлау;
* Кадрларды басқару;
* Тауарлар мен қызметтер сапасының кепілдігі;
* Сапа бойынша және тұтынушылардың қанағаттануы бойынша нәтижелер. 
Деминг жүлдесі жапон үкіметінің жоғары баға белгілейтін марапаты болып табылады. Бұл жүлдені беруде компанияның жұмысының сапаны статистикалық бағалау жүмысына, сапаның мұқият тәптіштелген бағдарламасын әзірлеу жұмысына аса мән беріледі. 
Сапаны арттырудың мәні көп түрлі. Бұл мәселені микродеңгейде шешу маңызды және жалпы экономика үшін маңызды, себебі салалар мен ішкі салалар арасындағы жаңа және озық қатынастарды орнатуға мүмкіндік береді, мысалы, металлургиялық өнеркәсіп пен машина жасау арасында. 
Егер сапаға маңызды зер салмаса, қателіктерді түзетуге біршама қаражат қажет болады. Қателіктерді жою бойыша ұзақ мерзімді бағдарламалар әзірлеу арқылы біршама тиімділікке жетуге болады. 
Сапаны арттырудың мәні Жапония мысалында  жақсы сипатталады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жапондық өнеркәсіпшілер өндіріс пен өнім сапасының тиімділігін арттыру жолы іздеумен белсенді айналысты. Жапондық басқару топтары бүкіл әлем бойынша тәжірибелерді зерттеді. Барлық тиімділері ұлттық топыраққа енгізілді. Жапондық басқарушыларды статистикалық бақылау сапасы мен сапаны кешенді бақылау сияқты түсініктер қызықтырды. Әртүрлі елдердің тірибесін зерттей отырып, жапондық басқарушылар алдағы фирмалар өздерінің жұмысшылары мен өнім сапасына жоғары талап қоятынына назар аударды. 
Жасалған зерттеулер мен орындалған әзірлемелер нәтижесінде жапондық сапа стандарттары пайда болды. Жапонияда жаңа түсінік  -  сапа мәдениеті пайда болды. Жапония кәсіпорын қызметінің жаңа әдістемесінің тегі болып, сапаны жалпы бақылауға көшті. Жаңа жүйе микродеңгейдің шеңберінен шығып, өнімді нарықта өткізуден, нарықтық конъюнктураны талдаудан, сатудан кейінгі қызмет көрсетуден тұрады. Бұл ретте сапаны дәстүрлі басқару жойылмайды, ол жетілдіріледі. 

Сұрақтар:
* Сапаның қандай аспектілері бар?
* Деминг постулаттарын атаңыз. 
* Сапаны арттырудың мақсаты 


                               № 3 ДӘРІС
Тақырыбы: Сапа жүйесінің әдістемесі және терминологиясы.

Жоспар:
1. Сапаны басқарудың әдістемесі.  
2. Негізгі түсініктер.  
--------------------------------------------------------------------------------
3. Өнім сапасын кешенді басқару.  

Сапаны басқарудың қазіргі жағдайы үлкен тарихқа ие. Қысқаша, жалпы сипатта, оны келесідей бейнеде көруге болады. ХХғ. басталғанға дейін сапа туралы жұмыстар қамтамасыз ету және бақылаудың бірнеше шараларына орындауға апарды. Бұл ретте бөлшектерді, саймандарды және еңбек тәсңлдерін стандарттау мен біріздендіру қолданылды, материадардың кіру бақылаулары қолданылды, дайындау үрдісінде операциялық бақылау, сонымен қатар дайын өнімді сынаудың әртүрлі түрлері. 
Шығарылатын өнімнің бәсекелістігінің шиеленісуі және күрделенуі жағдайында бәсекелестікке қабілеттіліктің негізі ретінде оның сапасы одан да үлкен мәнге ие болады.
Бастамасын <<Белл>> фирмасының қызметкері, ХХ ғ.30-шы жылдарында тәжірибеге бақылау карталарын енгізген, Шухардт негізін салған сапаны статистикалық бақылау әдістері (statistical quality control (ағыл.), SQC),   маңызды рөлге ие болды. Статистикалық әдістерді енгізгеннен бастап жапондық фирмаларда сапаны басқару басталды, одан кейін американдық ғалым  -  статистик Деминг 1950 жылы Жапонияда оларды үйрену бойынша курстардан өтті. Бірақ 1960 жылдары сапаны статистикалық бақылау (SQC) өндірістік үрдістен тыс тарала бастады және SQC фирма деңгейіндегі сапаны жалпы бақылауға (TQC) айнала бастады  -  ағылшынша totalqualitycontrol .
Онда фирманың барлық жұмысшыларының қатысуы, кадрлерді дайындау, сапа үйірмелерінің жұмысы, статистикалық әдістерді пайдалану қарастырылды. Сапаны кешенді басқару, сапа үйірмелері және статистикалық әдістерді қолдану идеялары АҚШ пен Еуропада туындағанмен, Жапония оларды белсенді қолданып, жетілдірді. 
Сапаны басқарудың американдық, еуропалық және жапондық тәжірибелерін қолдану нәтижесінде және сапаға әсер ететін көптеген факторлардыі есебінен, сапаны басқару кешенді, жүйелі сипатқа ие болды. Және осындай кешенді бағыт кәсіпорындардың жалпы басқару шеңберіндегі сапа жүйесі (ағыл. qualitysystems)   ретінде жүзеге асты. 
Сапа жүйесі бойынша 9000 сериялы ИСО халықаралық стандарттардың шығуынан кейін, ИСО 8402-86 стандартында <<Сапаны кешенді басқару>> ескертуде <<Сапаны басқару>> терминін анықтауда <<компания деңгейінде сапаны басқару>> синонимі ретінде қолданылды. 
Сапа жүйелері тек АҚШ, Еуропа және Жапонияда ғана қалыптасқан жоқ, сонымен қатар бұрынғы КСРО-да өткен ғасырдың 70-ші жылдарында өнім сапасын басқарудың кешенді жүйесін (ӨСБ КЖ) енгізуде қолданылды. Бұл ретте сапаны кешенді басқару сапағы біршама әсер көрсететін барлық факторлардың есебінен өнімді жасаудың барлық сатыларына барлық деңгейдегі қызметкерлер мен жетекшілердің үйлестірілген әсері ретінде түсіндірілді. 
КСРО-да ӨСБ КЖ енгізудің бірінші сатысы 1950 жылдардың ортасында Саратовтық ақаусыз өнімді дайындау (АӨД) жүйесін құру болды. Бұл жүйеде бақылаушыға алғашқы ұсынудан ЖТБ өнімін өткізудің пайызы есепке алынжы эәне осыған байланысты жұмысшыны моральдық және материалдық мадақтау деңгейі орнатылды. Келесіде бұл жүйе ақаусыз еңбек жүйесіне (АЕЖ) айналды, онда АӨД жүйесіне өндірістің ырғақтығы мен мәдениеті есепке алынды. Бұл жүйелермен қатар КАНАРСПИ (сапа, сенімділік, алғашқы өнімдер қоры)  жүйесі әзірленді, ол Горьков облысының (қазіргі Нижегород) кәсіпорындарында енгізілді, сонымен қатар Ярославтық мотор зауытында қолданылған НОРМ жүйесі (моторесурстарды арттыру  бойынша ғылыми жұмыстарды ұйымдастыру). Сонымен, 1970 жылдары Львов облысының кәсіпорындар қатарында ішіне АӨД, АЕЖ, КАНАРСПИ,НОРМ және басқа да сапаны басқару бойынша жүйелердің элементтері кіргген өнім сапасын басқарудың кешенді жүйесі әзірленіп, енгізілді. 
Осыдан кейін кеңестік кәсіпорындарда нұсқамалық тәртіппен ӨСБ КЖ енгізу басталды, оның көмегімен отандық өнімдердің сапасын арттыруға үміттенді. 
Бәрі сапа үшін күресті, сапаның бесжылдығы болды, ең жақсы өнімдерге <<Сапа белгісі>> берілді. 1987 жылы елдің 1500 кәсіпорынында мекемеден тыс сапаны бақылау - өнімдерді мемлекеттік қабылдау енгізілді. ӨСБ КЖ сапа жүйесін құжаттық рәсімдеуде, кәсіпорындардағы сапаны басқарудың жекеленген элементтерін бірыңғай жүйеге біріктіруде оңтайлы рөлге ие болды. Соңынан бұл ӨСБ КЖ жүйелерін сапа жүйесі бойынша 9000 сериялы ИСО халықаралық стандарттарының талаптарына мағынасы жағынан жақын жүйеге жеткізу бойынша жұмыстарды біршама жеңілдетті бұның алғашқы баспасы КСРО-да орыс тілінде 1988 жылы шығарылды. 
--------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------
Сапаны статистикалық бақылау. 
Үлкен сериялы және жаппай өндіруде сапаны статистикалық бақылау (statistical quality control (ағыл.), SQC). әдістері кеңінен таралды. Олардың ішінде ең кең тарағаны кәсіпорынның қатардағы жұмысшылары үшін тиімділі мен қолжетімділігі арқасында ең алдымен Жапон сапа үйірмелерінде, ал сосын басқа да елдерде кеңінен қолданылған <<сапаны бақылаудың жеті құралы>> болды. 
Бұл <<Жеті құрал>> құрамына кіретіндер: Парето диаграммасы, себеп-салдарлық диаграмма, бақылау карталары, гистограммалар, қабаттарға бөліну әдістері, кестелер, таралу диаграммасы. Бұл әдістердің сапаны басқаруға қолданылатын қысқаша мазмұны келесіден тұрады:
Қабаттарға бөліну әдісі (қабатты талдау, аудандастырылған іріктеме -  --  stratification (ағыл.)) өнімдердің сипаттамасын тарату себептерін анықтау үшін қолданады. Әдістің мәні алынған сипаттамаларды әртүрлі факторларға байланысты бөлуден тұрады: жұмысшылардың біліктілігі, негізгі материалдардың сапалары, жұмыс әдістері, құрал-жабдықтардың сипаттамасы және т.б. бұл ретте әртүрлі фактордың өнімнің сапасына әсері анықталады, бұл олардың ретсіз таралуын жою үшін қажетті шараларды қабылдауға мүмкіндік береді. 
Кестелер (диаграммалар) сандық шамалар немесе олардың уақыт бойынша өзгеруінің өзара тәуелділігін түсінуді жеңілдетуге және көрнекілік үшін қолданылады. 
Парето диаграммасы (Pareto diagram), оның авторы итальяндық ғалым-экономист Паретоның (1848-1923) атына осылай аталған, шығындардың шамасын олардың әртүрлі ақауларына байланысты көрнекі таныстыруға мүмкіндік береді. Осының арқасында ең бірінші осы ақауларды жоюға назар аудару керек, себебі олар үлкен шығынға әкеледі. Бұл ақаулардың себебін анықтау үшін қосымша себеп-салдарлық диаграмманы қолдану орынды. Ақаулардың себептері мен жоюды анықтағаннан кейін қабылданған шаралардың тиімділігін тексеру мақстаында қайтадан Парето диаграммасы құрылады.
Себеп-салдарлыө диаграмма   (cause and effect diagram) ең үлкен шығындарға әкелетін ақауларды талдауда қолданылады. Ол осындай ақаулардың себебін анықтауға және осы себептерді жоюға назар аударуға мүмкіндік береді. Бұл ретте фактордың төрт негізгі себептері талданады: адам, машина (құрал), материал және жұмыс әдісі. Бұл факторларды талдауда ақауға немесе жоюға жататын екіншілік, мүмкін үшіншілік себептер туындайды. Сондықтан ақауларды талдау үшін және диаграммаларды құру үшін жіберілген ақауларға қатысы бар болуы мүмкін себептердің ең көп санын анықтау керек. 
Балық қаңқасы түріндегі мұндай диаграмманы жапондық ғалым Каору Исикава ұсынған. Бұл диаграмманы сонымен қатар <<тән факторлардың бұтақты сұлбасы>> деп те атайды. Кейде оны негізгі факторлардың құрамы Man (адам), Method (әдіс), Material (материал), Machine (машина) бойынша <<төрт М>> диаграммасы деп те атайды, Исикава диаграммасын қараңыз. 
Гисторгамма бағана тәріздес кестені көрсетеді және белгілі уақыт кезеңінде (апта, ай, жыл) жиіліктің қайталануы бойынша параметрлердің нақты мәндерін таратудың көрнекіік суреті үшін қолданылады.
Кестеге параметрлердің қосымга мәндерін енгізгенде бұл параметр  ықтимал диапазонға қаншалықты жиі түсетінін, шектік мөлшерде ауысатынын немесе оның мөлшерінен шығатынын анықтауға болады. 
Алынған мәліметтерді басқа әдістерді қолдана отырып талдайды:
* Әртүрлі ақауларға байланысты жарамсыздық шығындарын Парето диаграммасы көмегімен зерттейді;
* Ақаулар себептерін себеп-салдарлық диаграммасы, қабаттану әдісі және таралу диаграммасы көмегімен анықтайды;
* Уақыт бойынша сипатының өзгеруін бақылау карталары бойынша анықтайды. 
Таралу диаграммасы (Scatter diagram  --  корреляциялық диаграмма)екі параметр аралығындағы тәуелділік кестесі түрінде құрылады. Бұл осы параметр арасында өзара байланыс бар ма екенін анықтауға мүмкіндік береді. Егер мұндай өзара байланыс бар болса, екіншісіне әсер ету арқылы бір параметрдің ауытқуын жоюға болады. 
Бақылау картасы (Control chart)  - үрдіс бойы қарапайым жағдайларда сипаттардың таралуының шектік диапазонын көрсететін бақылау шегінің болуымен ерекшеленетін кестенің әртүрлілігі (қараңыз,Шухарттың бақылау картасы). 
Аталған <<Жеті құрал>> сапаның туындаған көптеген мәселелерін шешуге көмектеседі. Біршама күрделі мәселелерді шешу үшін қосымша <<Сапаны бақылаудың жеті жаңа құралы>> қолданылуы мүмкін: тартқыштық диаграммасы, тәуелділік диаграммасы, ағаш тәріздес диаграмма, матрицалық диаграмма, жебе тәрізді диаграмма, үрдісті бағалауды жоспарлау диаграммасы, матриуалық мәліметтерді талдау. 
Статистикалық әдістерді тереңінен үйрену үшін арнайы әдебиетке, сонымен қатар статистикалық әдіс жөніндегі ИСО 10017 халықаралық стандартын қараған жөн. 
Халықаралық деңгейде статистикалық әдістер саласында стандарттаумен ИСО/ТК 69 <<Статистикалық әдістерді қолдану>> стандарттау жөніндегі Халықаралық ұйымның техникалық комитеті айналысады. Бұл комитеттің материалдары жұмыс түрі бойынша статиситкалық әдістерді қолданумен байланыстылар үшін қызығушылық тудыруы мүмкін. 
Аталған статистикалық әдістерден басқа, сапаны бақылау мен басқару үшін <<Шесть сигм>> және Тагути әдістері қолданылады. 
<<Шесть сигм>> әдісі технологиялық процессті өнімдердің істен шығу ықтималдығын төмендету мақсатында статистикалық басқару үшін пайдаланылады. 
Өндірісте үрдістерді дәстүрлі статистикалық бақылау өнім бөлігі мен оны тестілеуді кездейсоқ таңдаудан тұрады. Ауытқулар үздіксіз шектілікке тексеріледі және қажет болған кезде жарамсыз бөлшектерді шығарғанға дейін түзетіледі. 

2. Сертификаттау бойынша сынақ зертханаларын немесе органдарын аккредиттеу  -  ҚР заңнамалық актілеріне сәйкес уәкілетті орган арқылы өтініш берілген салада сертификаттау бойынша сынақ зертханаларын немесе органдарымен нақты жұмыстардың орындалуын ресми танитын рәсім. 
Жарамсыздық  -  өнімнің ақаулық бірлігі, яғни ең кемі бір ақауы бар өнім. 
Валидация  -  нақыт пайдалануға немесе қолдануға арналған талаптардың объективті куәліктерін ұсыну негізіндегі талаптардың орындалғанын бекіту. 
Верификация: нақты куәліктерді көрсету негізінде орнатылған талаптардың орындалғанын бекіту. 
Ақау  -  өнімнің нормативтік-техникалық құжаттамада бекітілген талаптарға жеке сәйкессіздігі.  
Сәйкестік белгісі  -  бекітілген тәртіпте тіркелген белгі, бұл  олар белгілеген өнімнің орнатылған талаптарға сәйкестігін сертификаттаудың осы жүйесінде орнатылған.
Сынақ  -  физикалық, химиялық, табиғи немесе қолдану кезіндегі факторлар мен жағдайлар жиынтығының әсерінен өнімнің бір немесе бірнеше сипаттарын анықтау немесе зерттеу. 
Сапа  -  өнімнің қасиеттері мен сипаты жиынтығы, бұл оған мерзімді немесе болжанған қажеттілітержі қанағаттандыру қабілетін береді (ИСО 9000:2000).
Сапа  -  белгілі қажеттіліктерді оның тағайындалуына сәйкес жарамдылықты қанағаттандыруды қамтамасыз ететін өнім қасиеттерінің жиынтығы (МЕСТ 15467-79). 
Квалиметрия  -  өнімдер мен қызметтердің сапасын өлшеу мен сандық бағалау әдістері туралы ғылым. 
Бақылау  -  қолданыстағы мәндердің берілген ауытқулыары туралы ақпаратты анықтау мен бағалац үрдісі немесе олардың талдауының тура келуі мен нәтиделері. 
Менеджмент  -  ұйымды басқару немесе жетекші ету жөніндегі үйлестірілген қызмет. 
Сапа менеджменті  -  сапаға қатысты ұйымды басқару немесе жетекші ету жөніндегі үйлестірілген қызмет. 
Өнім сапасын басқару механизмі басқарудың өзара байланысты объектілері мен субъектілерінің жиынтығын, өнімнің өмірлік кезеңінің әртүрлі сатыларындағы және сапаны басқару беңгейлеріндегі қолданылатын принциптердің, әдістердің және қызметтердің жиынтығын көрсетеді. 
Ынта (немесе ниет)  -  белгілі қажеттіліктер мен мұқтаждықтарды қанағаттандыруға ұмтылу. 
Қызметкерді ынталандыру (сапаны басқаруда)  -  өнімнің қажетті сапасын қамтамасыз ету бойынша жұмысшыларды белсенді қызметке ниеттендіру. 
Норма  -  қанағаттандырылуы тиіс сандық немесе сапалық белгілерді орнататын ереже.
Нормативтік құжат  -  қызметтің әртүрлі түрлеріне және олардың нәтижелеріне қатысты ережелерді, жалпы принциптерді немесе сипаттамаларды орнататын құжат. 
Сапаны қамтамасыз ету  -  сенімділікті орнатуға бағытталған сапа менеджментінің бөлігі.
Техника-экономикалық жне әлеуметтік ақпараттарды жіктеуші (ТЭӘАЖ)  -  техника-экономикалық және әеуметтік ақпарат саласында жіктелген топтаулар мен жіктеу объектілерінің атаулары мен кодтарын жүйеленген жиынтық түрінде көрсететін ресми құжат.  
Өнім сапасы деңгейін бағалау  -  бағаланатын құжаттығ сапа көрсеткіштерінің номенклатурасын таңдаудан және өнім сапасын бағалауда осы көрсеткіштердің мәнін анықтаудан тұратын операциялардың жиынтығы. 
Параметрлік стандарттау стандарттау объектілерін өнімдердің, үрдістердің, жіктеуіштердің сипаттамаларының параметрлік қатарын құру көмегімен стандарттау объектілерін реттеуге негізделген. 
Сапа ілмегі  -  сақина түрінде тұйықталған өнімнің өмірлік кезеңі, ол келесі негізгі сатылардан тұрады: маркетинг; техникалық талаптарды жобалау және әзірлеу, өнімдерді дайындау; материалдық-техникалық қамтамасыз ету; өндірісті дайындау және технологиялар мен өндірістік үрдістеді әзірлеу; өндіріс; бақылау, сынақ және тексеру; орау және сақтау; өнімдерді сату және тарату; монтаж; пайдалану; техникалық көмек және қызмет көрсету; жою. 
Сапаны жоспарлау  - сапа саласында мақсаттарды орнатуға бағытталған және өнімнің өмірлік кезеңінің қажетті операциялық үрдістерін  және сапа саласында мақсаттарға жету үшін сәйкес ресурстарды анықтайтын сапа менеджментінің бөлігі. 
Сапа саласындағы саясат - жоғарғы басшымен ресми құрылған сапа саласындағы ұйымның жалпы ниеті мен қызмет бағыты. 
Ереже  -  жұмыстарды орындаудың қолдану үшін міндетті ұйымдық-техникалық және (немесе) жалпы техникалық жұмысты орындаудың  ережелерін, тәртіптерін, әдістерін орнататын құжат. 
Рәсім  -  қызмет немесе үрдісті жүзеге асырудың бекітілген тәртібі.
Тексеру (ревизия)  -  баықлау картасының мазмұнына сәйкес болуы тиіс, бақылаушымен жүзеге асырылатын тексеру. 
Регламент  -  міндетті құқықтық нормалар мен билік органдарымен қабылданған құжат. 
Ұсыныстар  -  қабылдау үшін еркіті ұйымдық-техникалық және жалпы техникалық жұмысты орындаудың ережелері, тәртіптері және әдістері бар құжат. 
Жетекшілік  -  жоғары деңгейде ұйымның қызметі мен басқаруын жүзеге асыратын жұмысшылар тұлғасы немесе тобы. 
Өзіндік тексеру (өзін-өзі бақылау)  -  технологиялық картмасен операцияға орнатылған әдістерді қолдану бойыша персоналдық тескеру және оператормен бақылау, сонымен қатар тексерудің берілген жиілігін сақтау арқылы қарастырылған өлшеу құралдарын қолданы лады. 
Қасиет деп өнімді жасауда, пайдалануда және тұтынуда туындауы мүмкін  объективтік қабілетін атаймыз.
Сертификаттау - қызметтің немесе өнімнің белгіленген  талаптарға сәйкес келетіндігінің арнайы актімен хатталып расталуы. 
Сәйкестік сертификаты - өнім, қызмет техникалық регламент, стандарт және басқа да нормативті құжаттардың талаптарына сәйкестігін күәландыратын құжат.
Симплификация - тұтынуды қанағаттандыратын бұйымдардың түрлерін жеткілікті санға дейін азайту мақсатымен жүргізілетін стандарттаудың түрі.
Жүйе  -  бір-бірімен қарым-қатынаста және байланыста болатын, сөйтіп белгілі бір тұтастық, бірлестік құратын көптеген құрамдас бөліктер жиынтығы; агрегаттар мен машиналардың территориялық принциппен емес, жұмыс істегенде атқаратын міндетіне негізделіп біріктірілген құрылымдар жиынтығы. 
<<ДЖИТ>> жүйесі (just in time  -  дәл уақытында өндіру)  -  нөл қорға, нөл ауытқуға, нөл ақауларға бағытталған басқару қызметтерінің кешені. 
Сапа менеджменті жүйесі  -  сапаға қатысты басшылық және ұйым басқармасы үшін өзара байланысты және өзара әрекет ететін элементтердің жиынтығы. 
Сертификаттау жүйесі  -  сертификаттау сәйкестігін жүргізу үшін өзіндік ережелердің процедуралары және басқаруы бар жүйе.
Сертификаттау тәсілдері (формасы, сұлбасы)  -  өнімнің берілген талаптарға сәйкестігін растау түрінде ресми қолданылатын әрекеттердің белгілі жиынтығы. 
Стандарт,   -  басқа ұқсас нысандарды, заттарды салыстыру үшін бастапқы үлгі ретінде қабылданатын үлгі, эталон, модель; құзыретті орган қабылдаған, шама өлшемін, терминдерді және олардың анықтамасын, өнімге және өндіріс үдерістеріне қойылатын талаптарды, адамдардың қауіпсіздігін, материалдық құндылықтардың сақталуын, т.б. айқындайтын нормативтік-анықтамалық құжат; кең мағынада өзіне ұқсас басқа нысандармен салыстыру үшін қолданылатын негізгі үлгі, эталон, модель.
Стандарттау - бұл белгілі бір салада нақты іс жүзіндегі немесе әлеуметті міндеттерге қатысты жалпыға бірдей және көп рет пайдалану үшін ережелер белгілеу арқылы регке (тәртіпке) келтірудің оңтайлы дәрежесіне қол жеткізугс бағытталған қызмет.
Техникалық бақылау  --  өндірістік процесс барысында іске асырылатын, нормативті-техникалық құжаттардың талабына сай бұйымдардың, материалдардың немесе процестердің техникалық сипаттамаларының сәйкестігін тексеру. 
Техникалық регламент - өнімдерге және олардың өмірлік циклінің процестеріне қойылатын міндетті талаптарды белгілейтін, <<Техникалық реттеу туралы>> заңнамасына сәйкес әзірленетін және қолданылатын нормативтік құқықтық акт. 
Өнімнің техникалық деңгейі  -  өнім сапасының салыстырмалы сипаты.
Сапаның артуы  -  сапаға талаптары орындау қабілетін арттыруға бағытталған сапа менеджментінің бөлігі. 
Уикипедия  --  бірыңғай мақсатқа пайдаланылатын объектілер санын тиімді түрде азайту.
 Сапа саласындағы мақсаттар  -  сапа саласындағы жетістік немесе ұмтылыс. 

Сұрақтар:
* Сапаны басқару әдістерінің қандай топтары бар?
* Статистикалық әдістерді атаңыз. 
* Диаграмма әдістеріне сипаттама беріңіз.  


                               № 4 ДӘРІС
                                       
Тақырып:  Халықаралық стандарттардың сапа жүйесі бойынша ұсыныстары ИСО 9000.   

Шет елдерде 9000 сериялы ИСО стандарттары жабдықтаушының өнімі сапасын қамтамасыз ету жүйелерін бағалау үшін үлгілер ретінде сауда байланыстарын орнатқанда кеңінен қолданылды. Бұл ретте жүйенің ИСО стандарттарының талаптарына сәйкестігін белгілі кепілдік ретінде қарастырады, бұл өнімнің тұрақты сапасын қамтамасыз етуге жабдықтаушы жеткізуге, қамтамасыз етуге орнатылған талаптарды орындауға қабілеттілігін көрсетеді. 
20 ғ.70-80 жылдары көп елдердің мамандары дайын өнімді бақылау жолымен ғана сапаға кепілдік берілмейді деген шешімге келді. Ол одан бұрын қамтамасыз етілуі тиіс - нарық талаптарын зерттеуде, жобалық және құрылымдық әзірлемелерді дайындау сатысында, шикізаттарды, материалдарды және құрылымдық өнімдерді жабдықтаушыларды таңдауда, өндірістің барлық сатыларында және өнімдерді сатуда, оларды тұтынуда және қолданғаннан кейін жою процессінде.
Халықаралық бірлестік өнім сапасына техникалық талаптарды мөлшерлеуге біртұтас бағыт әзірледеі, ол сапа жүйесін әзірлеуде қолданылды  -  тұтынушыға  үнемі жоғары сападағы өнімнің кепілдігін қамтамасыз ету үшін қажетті ұйымдық және техникалық шаралардың жиынтығы және оның стандарттар мен келісім-шарттың талаптарына сәйкестігін қамтамасыз ету.
Сапа жүйесімен жұмыс үрдісінде келесіде сапа жүйесінің халықаралық стандарттарын әзірлеуде ИСО-да қолданылған негізгі түсініктер мен принциптер қалыптасты. Сапаны басқарудың, талаптардың айырмашылығы мен үйлесімділігін жоюдың сұрақтарын шешудің біркелкі тәсілдерін әзірлеу мақсатымен ИСО құрамындағы халықаралық деңгейде ТК 176 <<Сапаны басқару және сапаны қамтамасыз ету>> әзірленді, оның міндетіне 9000 сериялы ИСО халықаралық стандарттарын әзірлеу мен сапа жүйелерінің негізіг принциптерін стандарттау мен үйлестіру кіреді. 1987 ж.осы серияның алғашқы бес стандарттары жарияланды және сапаны қамтамасыз ету саласындағы ХС ИСО 8402 терминдер мен олардың анықтамаларының үш тілдік сөздігі әзірленді.  1994 ж. Өзгерістерді енгізгеннен кейін екінші нұсқасы пайда болды және қазіргі уақытта стандарттардың үшінші нұсқасы әзірленуде. 
9000 сериялы ИСО ХС құрылымы 6.10 суретте көрсетілген.
61849023495






















9000 сериялы ИСО ХС-да өндіріс пен қызмет көрсету саласында сапаны басқарудың жалпы бағдарламаларын құру бойынша негізгі талаптар орнатылған. ИСО 9000 ХС <<Сапаны жалпы басқару және сапаны қамтамасыз ету бойынша стандарттар>> төрт бөлімнен тұрады, оның әрқайсысы басқа стандарттарды таңдау және қолдану бойынша жетекшілік ететін нұсқаулықтарды көрсетеді, нақты айтқанда ИСО 9000-1 <<Таңдау мен қолдану бойынша жетекші нұсқаулықтар>>; ИСО 9000-2 ХС <<ИСО 9001, ИСО 9002 және ИСО 9003 стандарттарын қолдану жөніндегі жалпы басшылық>>, ИСО 9000-3 ХС <<Бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеу, жеткізу және қызмет көрсетудегі ИСО 9001 қолдану бойынша басшылық ету нұсқаулықтары>>, ИСО 9000 ХС <<Сенімділіктің бағдарламалық қамтамасыз етуді басқару жөніндегі басшылық>>. Жалпы стандарт сол сапа жүйесін таңдау жөніндегі нұсқаулықтар береді, бұл нақты әрекеттерге байланысты қажет етіледі. Әртүрлі жүйелерді таңдауда ескеруге қажетті негізгі белгілер: жобалау үрдісінің күрделілік деңгейі, жобаның аяқталуы (өнімді пайдалану немесе сынау нәтижелері бойынша), өндірістік үрдістің күрделілігі (жаңа үрдістердің дайындамаларын қолдану мүмкіндігі, олардың саны, әртүрлілігі және т.б.), өнімнің сипаты, экологиялық факторлар және т.б. 
ИСО 9000 ХС басшылық саясаты мен сапаны қамтамасыз етудің негізгі принциптерінен тұрады. Сапа саласындағы әртүрлі түсініктер арасындағы өзара байланысты анықтайды және ИСО 9001 ХС, ИСО 9002 ХС және ИСО 9003 ХС келтірілген үш үлгінің қолданылу ережесін анықтайды. 
ИСО 9001 ХС <<Жобалауда, дайындауда, өндіруде, монтажда және қызмет көрсетудегі сапаны қамтамасыз ету үлгілері>>. Стандарт егер екі тараптан бекітілген келісім-шартта қолданылатын сапа жүйесіне қатысты талаптарды айтады. Бұл үлгі жабдықтаушылар үшін ең қатал болды. 
ИСО 9002 ХС <<Өндірісте, монтажда және қызмет көрсетуде сапаны қамтамасыз етуге арналған үлгі>>. Стандарт, егер екі тарап арасындағы бекітілген келісім-шарт бойынша жабдықтаушы технологиялық процессті бақылауды жүзеге асыру қабілетін көрсетуі тиіс болса, соңғы өнімді қабылдау үшін шешуші болып табылатын сапа жөніндегі талаптарды бекітеді. 
ИСО 9003 ХС <<Дайын өнімді бақылау және сынауда сапаны қамтамасыз ету үлгісі>>. Стандарт, егер екі тарап арасындағы бекітілген  келісім-шарт бойынша қолданылатын, соңғы өнімді қабылдау туралы сұрақтарды шешу үшін бақылау мен соңғы сынақтарды жүзеге асыру қабілетін көрсету қажет болса қолданылады.>>
ИСО 9004 ХС <<Сапаны басқару және сапа жүйесінің элементтері>>, сегіз бөлімнен тұратын, әрқайсысында басшылық ету нұсқаулықтары бар. Стандартта сапа жүйесінің барлық элементтер қарастырылады. 
Ресей мен ҚР 9000 сериялы ИСО стандарттары <<мұқаба әдісімен>> қабылданған. 
Сұрақтар:
* ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарының мәнін неде?  
* ИСО 9000 сериялы негізгі ХС кешенінің құрылмын келтіріңіз.  


                               № 5 ДӘРІС
                                       
Тақырып: Сапа көрсеткіштері мен оларды бағалау әдістері.  

Сапа (өнім) көрсеткіштері  -  өнімнің сапасына кіретін, оны құру және пайдалану немесе тұтынудың белгілі шарттарына қатысты қарастырылатын,  бір немесе бірнеше қасиеттердің сандық сипаты. 
Әрбір өнім өзінің номенклатуралық көрсеткіштеріне ие, ол өнімнің тағайындалуына, оны өндіру және пайдалану және басқа да көптеген факторлар жағдайына байланысты.  Сапа көрсеткіштері әртүрлі физикалық өлшемдерде (мысалы, секунд, метр, шаршы метр, км/сағ, грамм, вольт, ватт және т.б.), өлшеудің шартты бірліктерінде (ұпай, рубль, FLOPS және т.б.), сонымен қатар өлшемсіз (күтілген жағдайдың туындау ықтималдығы) көрсетілуі мүмкін. Техникалық талаптар түрінде көрсеткіштер өндірілетін өнім мен техникалық жағдайлардың техникалық міндеттері құрамына кіреді. 

--------------------------------------------------------------------------------
Көрсеткіштердің жалпы сипаттары. 
Көрсеткіштер номенклатурасы кесімді өнімді жобалау сатысында қалыптасады, себебі мұнда олар құрылымға салынады. Одан әрі, өндіріс сатысында бұл көрсеткіштер өз іске асуын табады. Ал пайдалану сатысында көрсеткіштер өнімнің жеке сипаттамасына айналады, оны өнімнің басқа түрінен бөліп алады, оның тұтынушылық қасиетін құрады және ізінше тартымды және бәсекеге қабілетті етеді. 
Көрсеткіштерге келесі талаптар қойылады:
* Басқа көрсеткіштердің тұрақтылығы жағдайында сапамен бір қалыпты байланыс;
* Анықтаудың, өлшеудің және бақылаудың қарапайымдылығы;
* Объект немесе үрдістері  қасиеттерінің бейне көрнекілігі;
* Қарастырылатын қасиеттерге сәйкестігі;
* Осы қасиеттердің өзгеруіне жақсы сезімталдылық;
* Кездейсоқ кедергілерге тұрақытылық.  
Көрсеткіштердің жіктелуі:
Тіршілік кезеңінде орны бойынша
* Болжалынатын;
* Жобалық;
* Өндірістік;
* Пайдаланушылық. 
Тұтынушылық қасиеттері бойынша: 
Көрнекілік пен қолайлылық үшін барлық көрсеткіштерді әдетте екі топқа бөледі: шартты түрде <<Баға>> және <<Сапа>> деп аталады. Бірінші топ экономикалық екіншісі  -  техникалық талаптарды біріктіреді. Бір жағынан, практикалық тапсырмаларды шешуде бұл оптимизациялау әдістерін қолдануды және мақсатты қызметтерді таңдауды жеңілдетеді. 
Техникалық  көрсеткіштер:
* Тағайындамалар көрсеткіштері (функционалдық талаптар);
* Өнімділік талаптары;
* Тиімділік талаптары;
* Құрылымдық талаптар.
Сенімділік көрсеткіштері келесі қасиеттерді сипаттайды:
* Тоқтауысыздық;
* Жөндеуге жарамдылық;
* Қалпына келушілік;
* Сақталуы;
* Ұзаққа жарамдылығы.
Эргономикалық көрсеткіштері- өнімнің адам-машина жүйесінің бөлігі ретінде әлеметтік қасиеттерін көрсетеді;
Қауіпсіздік көрсеткіштері: қалыпты жұмыс кезінде мүмкін қайғылы оқиғалардың болмайтынын көрсетеді. Қауіпсіздік түрлері: химиялық, радиациялық, механикалық, электромагниттік, жылулық, санитарлық-гигиеналық, өртке қарсы. 
Экологиялылық көрсеткіштер.  Өнімнің қоршаған ортамен бірігіп өмір сүруге қабілеттілігін сипаттайды. 
Эстетикалық көрсеткіштері. Өнімнің  сыртқы бейнелерінде әдемілікті көрсетуін сипаттайды: ақпараттық мәнер, форманң тиімділігі, орындалудың жетілуі, тауарлық түрдің тұрақтылығы.
Жою көрсеткіштері. Өнімнің оны пайдаланып болғаннан кейінгі жою әдістерн сипаттайды. 
Жобалық-техникалық көрсеткіштер. Техникалық шешімдердің тиімділігін сипаттайды. Келесі көрсеткіштерден турады: Стандарттау, бірегейлендіру және сабақтастық. Көрсеткіштердің бұл топтарына жататын коэффициенттер: қолданылушылық, қайталанушылық, өнімнің немесе өнім топтарының бірегейленуі. 
Технологиялық көрсеткіштер. Өнімнің ең төмен өндірістік шығындармен шығарылу мүмкііндігін сипаттайды. 
Тасымалдаушылық көрсеткіштер. Өнімнің ең төменгі шығындық қасиеттірін сипаттайды. 
Сақтау көрсеткіштер. Өнімнің қоршған ортаның қолайсыз әсерлеріне тәуелсіздігі қабілетін сипаттайды. 
Патенттік-құқықтық көрсеткіштері. Өнімнің патенттік тазалығы мен патенттік қорғалуын сипаттайды. 
Бағалау үшін қолданылуы бойынша:
* базалық (абсолиттік)  -  физикалық мәні бар. 
* Салыстырмалы.
Сипатталатын қасиеттерінің саны бойынша:
* Жекелеген көрсеткіштер: сапа бір параметрдің қызметі болғанжа.
* Кешендік (оның ішінде салыстырмалы) көрсеткіштер  -  қасиеттердің қатарын біріктіретін көреткіштер, олардың әрқайсысы өз параметрлерімен сипатталады. 
* Интегралдық көрсеткіштер, кешенді көрсеткіштердің қатарын біріктіреді.
Бағалау мүмкіндігі бойынша:
* Нысандандырылған көрсеткіштер. Әлдебір аталған мәнмен бағаланатын сандық бағасы бар. 
* Нысандандырылмаған көрсеткіштер. 
Сапа көрсеткіштерін өлшу әдістері мен олардың маңызы. 
Субъективті:
* Эксперттік;
* Сауалнама;
* Органолептикалық.
Объективті:
* Тіркеулік;
* Құралдық. 

Сұрақтар:
* Сапаның негізгі көрсеткіштерін атаңыз. 
* Эстетикалыққа қандай көрсеткіштері жатады?
* Сенімділік көрсеткіштеріне қандай көрсеткіштер жатады?
* Сипатталатын қасиеттердің саны бойынша көрсеткіштері атаңыз. 


                               № 6 ДӘРІС 
                                       
         Тақырыбы: Сапаны басқару қызметі.
                                       
Сапаны басқарудың барлық қызметтері арнайы қызметтер негізінде жүзеге асады. Осыған байланысты оларды келесі басқарушылық қызметтеріне бөлуге болады:
* Қажеттіліктерді, техникалық деңгейді және өнім сапасын болжау қызметі мынаған бағытталған:
* Ғылыми-техникалық және экономикалық мүмкіндіктерді анықтау және тұтынушының талаптарын қанағаттандыру жолдарын анықтау;
* Тұтынушылардың өнімнің номенклатурасына, ассортиментіне және сапасына талаптарын анықтау. 
* Өнімнің перспективалық түрін әзірлеуде және бұрыннан бар өнімдерді модернизациялауда номенклатураларды, сапа көрсеткіштерін анықтау. 
* Өнімнің сапасын арттыруды болжау қызметі:
* Өнімнің жаңа түрлерін әзірлеу;
* Шығарылатын өнімнің техникалық деңгейі мен сапасын арттыру;
* Жаңа өнімді меңгеру бойынша тапсырмалар әзірлеу;
* Дайындалған өнім сапасы мен жұмыс сапасын арттыру. 
* Өнімді әзірлеу мен өндірісті тәртіпке келтіру ең жақсы жетістіктерге немесе олардан артуға  сәйкес келетін жаңа өнім үлгілерін, құруға, техникалық деңгей мен экономикалық көрсеткіштерді құруға бағытталған;
* Өнімнің технологиялық сапасын қамтамасыз ету қызметі өнімнің бірінші үлгіде баста өндіріске технологиялық дайындылығын қамтамасыз етуге бағытталған;
* Өнім сапасын метрологиялық қамтамасыз ету қызметі өнім параметрлерінің өлшемдерінің біркелкілігі мен қажет етілген дәлдігіне негізделген толық көлемдегішараларды уақытында жүзеге асырудан тұрады.
* Өнім сапасын материалдық-техникалық қамтамасыз ету қызметі өнімді, шикізатты және т.б.жеткізуге бағытталған.
* Өнім сапасын жақсарту саласындағы қызметкерді дайындау мен біліктілігін арттыру қызметі өнімді әзірлеу, дайындау және пайдаланудың алғы әдістерінің барлық категорияларына жұмыс істейтіндерді оқытуға үйымдастыруға бағытталған.
* Өнім сапасы жөнінде тұтынушы мен жеткізуші арасындағы өзара қарым-қатынас қызметі бір тараптан шикізатты, қосымша өнімдерді жеткізуші мен екінші тараптан өнім мен дайындаушы арасындағы кең ақпараттық байланыстардың болуына негізделген. 
* Жоспарланған сапа деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету қызметі өнім сапасына кері әсер ететін себептердің алдын алу мен жоюға бағытталған.
* Өнімді сынаудағы сапаны бақылау қызметі стандарт талаптарына, техникалық шарттарға, сызбаларға, бекітілген үлгілерге, жеткізу мен шарт талаптарына сәйкес келмейтін өнімді шығаруды болдырмауға бағытталған. 
*  Өнімді тезнико-экономикалық талдауды жақсарту қызметі кәсіпорынның қызметінің соңғы нәтижелерін анықтауға бағытталған. 
*  Өнім сапасын басқару жүйесін құқықтық қамтамасыз ету қызметі өнімнің барлық кезеңінде басқару органдары мен объектілерінің заңдық әсерінің құралдары мен формаларын тиімді қолдануды қамтамасыз етуге бағытталған. 
*  Өнім сапасын арттыруды ынталандыру қызметі жоғары сападағы өнімді шығаруды кеңіту мен өнім ассортиментін жүйелік жаңартуды қамтамасыз етуге бағытталған. 
Сапаны басқарудың жалпы қызметтері:
* Сапа саласында саясатты анықтау мен жоспарлау;
* Сапа жөнінде жұмысты ұйымдастыру;
* Қызметкерді оқыту мен мотивация.
Сапаны басқарудың арнайы қызметтері:
* Стандарттау;
* Сәйкестікті растау;
* Өнімді сынау.
Сапаны басқаруды қамтамасыз ететін қызметтер:
* Құқықтық қамтамасыз ету;
* Ақпараттық қамтамасыз ету;
* Материалдық-техниккалық қамтамасыз ету;
* Қаржылық қамтамасыз ету.

Сұрақтар:
* Сапаны басқарудың қандай қызметтері бар?


                               № 7 ДӘРІС
                                       
Тақырып: Өнеркәсіптегі өнім жүйесін қолдану. 

Қазіргі кезде елдегі кәсіпорындарға халықаралық стандарттарды пайдалану, соның ішінде, әсіресе, сапа менеджменті жүйесі бойынша 9000 стандарттар топтамасын жаппай енгізу мәселесіне мемлекет тарапынан баса назар аударылуда. Оның айқын көрінісі менеджмент жүйелері бойынша халықаралық стандарттарды қолданудың барлық алғышарттары жасалуында. Мәселен, кәсіпорындарда қажетті заңнамалық база құрұлып, мемлекеттік қолдау тетіктері анықталды. Сонымен қатар, менеджмент жүйесін даярлап енгізу және сертификаттау бойынша білікті кеңесшілер мен сарапшы-аудиторлар тобы қалыптасып, көптеген кәсіпорын басшылары халықаралық стандарттарды, соның ішінде сапа менеджменті жүйесін енгізудің пайдасы мен қажеттілігін толықтай түсіне бастады.
Бүгінде дүние жүзінде мененджмент жүйелеріне талаптар белгілейтін бірнеше стандарт бар. Оларға ISO 9000 (сапа менеджмент жүйелері немесе СМЖ), ИСО 14000 (экологиялық менеджмент), OHSAS 18000 (өндіріс қауіпсіздігі және денсаулық сақтау), HASSP нормалары ж2не ИСО 22000 (тамақ өнімдерінің қауіпсізідігі), SА 8000 (әлеуметтік және этикалық менеджмент) стандарт топтамалары жатады. 
Менеджмент  жүйелерін енгізу бойынша мақсатқа сай жұмысты қамтамасыз ету мақсатында әрбір кәсіпорын (ұйым)  -  бұдан әрі кәсіпорын - өз тұжырымдамасын жасауға тиіс, осы кезде кәсіпорынды басқару мыналарға сүйенуге тиіс:
- тұрақты даму өнім мен көрсетілетін  қызметтердің сапасын, экологиялық  және өнеркәсіптік қауіпсіздікті және әлеуметтік жауаптылықты қамтамасыз етпей, қоршаған ортаға техногендік жүктемені төмендету бойынша мақсатқа сай және келісілген жұмысқа қатыспай жүзеге асырыла алмайды;
- экономикалық, әлеуметтік және экологиялық  теңгерілген шешімдерді іздестіру және олардың орындалуын қамтамасыз ету жөнінде жұмыс үнемі жүргізілуге тиіс;
-менеджмент жүйесінің жай-күйін және кәсіпорынның барлық құрылымдарының экологиялық қауіпсіздігін талдау негізінде қабылданатын шешімдер ISO 9000 және 14000; ОНSАS 18001 және SА 8000 сериялы халықаралық стандарттардың ережелері ескерілуі керек.
Кәсіпорында біріккен менеджмент жүйесін әзірлеу тұжырымдамасы кәсіпорында сапа менеджменті мәселелерінің және әлеуметтік-экологиялық проблемалардың кешенді шешімдерін қолданылатын технологиялардың ерекшелігін ескеріп және негізгі өндірістің техникалық дамуымен байланыста қарастырылуға тиіс.
Кәсіпорында біріккен менеджмент жүйесін әзірлеу тұжырымдамасы шаруашылық қызметті жүзеге асыру және қоршаған ортаны қорғау саласында заңнамалық-құқықтық және нормативтік-техникалық талаптардың қатаң сақтау міндеттілігіне сүйенуге тиіс:
1)кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін басқарудың барлық деңгейлерінде;
2) осы қызметтің барлық кезеңдерінде  -  жобалау, құру, пайдалану, жою  жұмыстарын жүргізу кезінде;
3) барлық салаларда  -  жобалық-технологиялық, өндірістік-пайдалану, қаржылық-экономикалық  салаларда.
Кәсіпорында біріккен менеджмент жүйесін әзірлеу тұжырымдамасын әзірлеу мынадай принциптермен жүзеге асырылуға тиіс:
- бар экологиялық проблемаларды шешудің басымдылығы және оңтайлылығы;
- бағдарламалық іс-шараларды іске  асыру процесінде бірыңғай ғылыми-әдістемелік,  метрологиялық және техникалық  тәсілдерді қамтамасыз ету;
- бағдарламалық іс-шараларды өз  уақытында және толық қаржыландыруды  қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның өзінің өндірістік қызметінің экологиялық қауіпсіздігін  қамтамасыз ету саласындағы ой-мақсаттары туралы ақпараттың ашықтығы және  қолжетімдігі;
- бағдарламалық іс-шараларды орындауды қатаң бақылау.
Кәсіпорынның  Тұжырымдамасы негізіне мыналар салынуға тиіс:
- кәсіпорынның экологиялық саясаты  принциптері;
- кәсіпорынның жаңашылдық стратегиясы;
- кәсіпорынның қызметкерлері мен  басшылары арасындағы тарифтік  келісім;
- кәсіпорын қызметінің тиімділігін  арттыруға бағытталған ұжымдық  келісім-шарт;
- қызметкерлерге және әкімшілікке  берілетін кепілдіктерді, жеңілдіктерді  және өтемақыларды кеңейту.
Тұжырымдаманы іске асыруды басқару Қазақстан  Республикасының қолданыстағы заңнамасына  сәйкес экономикалық және құқықтық әдістер  негізінде жүзеге асырылады.
Тұжырымдаманы іске асыруды ағымдағы үйлестіруді  кәсіпорынның тиісті бөлімшесі жүзеге асырады. Тұжырымдаманың орындалуына  жауаптылық мақсаттық нұсқауларды, бағдарламалық іс-шаралар бойынша  шығындарды, оларды іске асыру механизмі  мен мерзімдерін нақтылайтын кәсіпорын басшыларына жүктеледі.
Тұжырымдаманың жекелеген тармақтарын іске асыруды басқаруды ұйымдастыру нысандары  мен әдістерін кәсіпорындар өздері белгілейді.
Кәсіпорынның  Тұжырымдамасы аясында бағдарламалық іс-шараларды қаржыландыру инвестициялық бағдарламаларды қалыптастырудың жалпы тәртібі туралы және оларды қаржыландыру жүйесі туралы ережеге сәйкес жүзеге асырылады.
Тұжырымдаманы және оны іске асыру бағдарламасын  қаржыландыру көздері кәсіпорын  жинақтарының басым ішкі (жекеменшік) көздері: пайда, амортизациялық қор, сондай-ақ:
* Банктердің инвестициялық, конверсиялық, мақсаттық несиелері;
* Экологиялық қорлар мен қоғамдық ұйымдардың қаржылары;
* Тұжырымдаманың немесе оның жекелеген іс-шараларын іске асыруға мүдделі шетел инвесторларының қаржылары;
* Минералдық-шикізат базасының өндірісіне бөлінген қаржылар;
* Кез келген басқа түсімдер болып табылады.
Бағдарламалық іс-шараларды іске асыру үшін арнайы мақсаттық қорлар құрыла алады. 
6. Тұжырымдаманы іске асырудың негізгі бағыттары 
Тұжырымдаманы іске асырудың негізгі бағыттары:
- республика аумағында қызмет ететін консалтингтік компаниялардың  және менеджмент жүйесі саласында сертификаттау жөніндегі органдардың қызметіне мониторинг және талдау;
- республика кәсіпорындарында және  ұйымдарында менеджмент жүйелерін, соның ішінде біріккен жүйелерді енгізу бойынша орташа мерзімді бағдарламаны әзірлеу;
- сапа саласында жыл сайынғы конкурстарды өткізу және басқа  ұқсас халықаралық және өңірлік  конкурстарға қатысу;
- сапа саласында халықаралық және өңірлік конкурстарға қатысу үшін өнімдердің және көрсетілетін қызметтердің отандық өндірушілерін дайындау;
- сапа менеджменті жүйелері бойынша  ИСО барлық қолданылатын және  қайта қабылданатын стандарттарының Қазақстан Республикасы ұлттық стандарттары ретінде кезеңді  қатысуы;
- өнеркәсіптің қайта құрылған  кәсіпорындарында менеджмент жүйелерін  енгізуді тездету үшін халықаралық  сарапшыларды тарту арқылы <<Қазақстанның  30 корпоративтік лидерлері>> Мемлекеттік бағдарламасының озық жобаларын  инфрақұрылымдық қолдау;
- сарапшы-аудиторларды СМЖ, НАССР, экологиялық менеджмент, ОНSАS 18001, SА 8000, халықаралық деңгейде танылған біріккен жүйелер бойынша дайындауды және аттестаттауды жүзеге асыру;
- қызметкерлерді сертификаттау жөніндегі органды құру, оны аккредиттеу  және қызметкерлерді сертификаттау жөніндегі Халықаралық қауымдастықтың мүшелігіне кіру;
- республика мамандарын менеджмент жүйелері мәселелері бойынша  оқытуды белсендіру;
- ISO/ТС 176 жұмысына, сапа жөніндегі  халықаралық ұйымдарға белсенді  қатысу;
- менеджмент жүйелері саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу және ұсыныстар, соның ішінде менеджмент жүйесін біріктіру жөнінде ұсыну;
- менеджмент жүйесін енгізетін  кәсіпорындар мен ұйымдардың  материалдық ынталандыру жүйесін  жетілдіру;
- менеджмент жүйелері бойынша үйлестіру жұмыстарын жүргізу жұмыстарын белсендіру және Сапа жөніндегі кеңеске және Техникалық реттеу және метрология жүйесінің қатысушылары қауымдастығына кезеңмен беру.
Кәсіпорын қызметтері мен бөлімшлері
Сапа саясатындағы кәсіпорын басшылығы
      Негізгі құжаттарды пайдалануышылар
                     Құжаттардың мазмұны
Сапа жүйесін сатып алушылармен және ИСО 9000 сериялы стандарттармен сәйкестігі 
Сапа жүйесінің элем-енттерін жүзеге асыру үшін қажет жұмыстар-ды сипаттау

Қызметкер 
Жұмыс нұсқаулықтары, анықтамалар, есептік құжат және т.б.
Толық жұ-мысшы нұс-қаулықтар
Сапа ілгегі және қоғам-дық элементтердің са-тылары бойынша рә-сімдер
Сапа бойынша жетекшілік
























Сапа бойынша пирамиданың жоғарғы бөлігін барлық фирмалар үшін жетекшілік алады. Ол сапа саласында, фирманың қалыптасқан директивін, сапас боынша мақсаттарды және кәсіпорынның бойынша бекітілген ұйымдық құрылымынан тұрады. Пирамиданың орта бөлігін жалпы спаттағы әдістемелік құжат, сапаны қамтамасыз ету бойынша шаралар және операциялардың реттілігі құрайды. Пирамиданың тменгі бөлігі  -  орындаушылар үшін жұмыс нұсқаулықтарының жиынтығы. 

Сұрақтар: 
1. Сапа жүйесін құру қандай сатылардан тұрады?  
2. Сапа жүйесінде қандай құжаттамлар қатысады?


                               № 8 ДӘРІС
                                       
Тақырып: Өнімнің сапа жүйесі және сертификациясы. 
     Сапа аймағындағы құқықтық сұрақтары.
Жоспары:
1. Сапа саласында құқықтық сұрақтар. 
2. Өнім мен сапа жүйесін сертификаттаудың мәні мен мазұмны.  

1. Нарықтық қатынас жағдайында сапа әрқашан тұтынушы тұрғысынан қарастырылады. Тұтынушылардың мүддесі азаматтардың мүдделері мен өсіңкі сұраныстарын және өнімді алу саласындағы ұйымдастырушылықтан тұрады. Осындай қажеттіліктерді қанағаттандыру өнім дайындаушылардың тұтынушылармен өзара әрекеттесу үрдісінде ғана мүмкін болады. Берілген саладағы қоғамдық қатынастар өндіруші жағы бұзған жағдайда мүліктік міндеттемелерді реттеуге бағытталған, нақтырақ айтсақ, олар тұтынушының абсолютті құқығын бұзу нәтижесінде туындайды. Сондықтан ҚР Заңнамасына тұтынушылардың құқығын қорғау деңгейін жоғарылату мәселесін шешу тапсырылған.
Тауар өндірушілердің қалыпты бәсекелестігі келесі міндеттерді шешуді қамтамасыз ететін өркениетті нарықты құрғанда ғана мүмкін болады:
- өнімнің сапасы мен қауіпсіздігіне белгіленген талаптар қою;
- саудада пайда болатын қатынастарды қалыптастыру тәсілдерін регламенттеу.
Өнімді компетентті таңдау, заңда өнім туралы объективті ақпаратқа қойылатын талаптар болса, сонда ғана мүмкін болады. Өнімнің негізгі сипаттамалары сенімділік, қызмет ету мерзімі және ұсынылатын өнімнің жарамдылығы, оның кепілдік мерзімі және т.б. өткен соң анықталатын техникалық кемшіліктері болып табылады.
Жарамдылық мерзімі ең маңызды сипаттама болып табылады. Бұл терминнің мағынасын өнім қауіпсіз және атқаратын қызметі бойынша қолдануға жарамды болып табылатын кезең деп ұғамыз. Қалыпты өмір сүруге қажетті тұтынушы талаптарының қанағаттандырылмауы (нәтижесінде-қоғамның) өнім сапасының төменділігімен жиі түсіндіріледі. Тұтынушы бағасынан гөрі сапасын алдыңғы кезекке қояды, өйткені жоғарғы сапа сатып алынған тауарды жөндеу және пайдалануға шығатын шығындарды төмендететінін түсінеді. Өнім сапасы сату көлемін ұлғайтуды, шығындарды төмендетуді қамтамасыз етеді, осыдан келіп кіріс артады. Шығарылатын өнім сапасы өндіріс экономикасының дамуының өзіндік нышаны болып табылады.
Бірақ өнім сапасын жоғарылату  -  бұл бұйымның өмірлік циклының барлық кезеңдерін қамтитын, өндірушілер үшін еңбектенуді көп қажет ететін жұмыс, олардың негізгілері:
- ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар;
- өндіріс;
- пайдалану.
Бір қарағанда, ұйымның өнім сапасын арттыруға бағытталған іс-әрекетіне мемлекеттің араласуға қажеті жоқ сияқты болып көрінеді. Бірақ тәжірибе көрсеткендей мемлекет  тарапынан мұндай іс-әрекеттердің ретке келтірілуін ұйымдар айналып өте алмайды. Мемлекет пен қоғамның, еңбек ұжымдары мен тұтынушылардың мүдделері өнім сапасына қатысты жиі бұзылады. Сондықтан ұйымның өндірістік, экономикалық және басқа да қызметтерін құқықтық ретке келтіру қажеттілігі туындайды. Бұл жағдайда барлық субъектілердің мүдделері заңды талаптар түріне келтірілуі қажет және оны барлығы сақтауы қажет. Заң ұйымдардың өндірістік-шаруашылық қызметіне құқықтық реттегіштердің орынды мөлшерде араласуын қарастырады. Өндірушінің сапасыз өнімді сатуы сатып алушының жеке басына және мүлігіне зиянын тигізеді.
Өнім сапасын басқаруды құқықтық қамтамасыз ету келесі негізгі міндеттерді шешуге бағытталған:
- өнім сапасын басқарудың барлық деңгейіндегі қатынастарды құқықтық ретке келтіру;
- сапаны басқару функциясын тиімді жүзеге асыру үшін қажетті құқықтық ретке келтіруді қамтамасыз ететін нормативті-құқықтық базаны құру;
- еңбек қатынастарынан туындайтын жұмысшылардың құқығы мен мүдделерін қорғау.
Заңдық күші бар нормалар мен ережелер өнім өндіретін (сататын) объектілерге әсер етеді .
Құқық нормасы  -  бұл мемлекетпен белгіленетін, қорғалатын және міндетті күші бар жалпы сипаттағы тәртіп ережелері (оның орындалуы және сақталуы мемлекетпен мәжбүрлі қорғалады). Мысалы, стандарттың талаптарын сақтау азаматтық, еңбек, әкімшілік және қылмыстық заңнаманың нормативтік актілерімен қамтамасыз етіледі.
Нормативтік акт құқықтың дербес түрі ретінде заңдық нормаларды (тәртіп ережелері) белгілейтін, өзгертетін немесе күшін жоятын соған құзыреттілігі және уәкілеттігі бар мемлекеттік мекемемен шығарылатын актіні білдіреді. Ол негізгі екі топқа бөлінеді: заңдар және заңастылық нормативтік актілер.
Заң  -  мемлекеттік биліктің жоғарғы органымен немесе тікелей халықпен қабылданған және жоғарғы заңдық күшке ие нормативтік-құқықтық акт. 
Заңастылық нормативтік актілер  -  бұл президенттің жарлығы, үкіметтің актілері, аймақтық және жергілікті муниципалды мекемелердің актілері, ведомствалық актілер.
Өнім сапасын бақылауды жүзеге асыра отырып, ұйым әр түрлі тәсілдермен: үлгі бойынша, өзгешелігі бойынша, стандарт негізінде, алдын ала байқау бойынша анықтауға болатын өнімнің сәйкес сапасын қамтамасыз етуге және өндірістік үрдістерді жүргізуге қойылатын негізгі талаптарды орындауға міндетті. Сатылатын өнім үшін сапа эталоны болып табылатын дана үлгі деп аталады. Эталонды зерттеу (өнімнің бірнеше данасы) бизнес аясында сапа туралы жақтар арасындағы дау-дамайды шешуде маңызды шарт болып табылады. 
Өзгешелігі бойынша (спецификация)  -  онымен бірге жіберілетін құжаттарда көрсетілген барлық параметрлерге және пайдалану сипаттамаларына сәйкес келуі.
Стандарт негізінде  -  сапаны анықтаудың көп тараған тәсілі, ұлттық және халықаралық сауда айналымында кеңінен қолданылады.
Қазіргі жағдайда стандарттау әдісі өнім сапасын басқару аясында негізгі болып саналады. Өнім сапасын басқару халықаралық, мемлекеттік және ұйым стандарттары негізінде жүзеге асады.
 Мемлекеттік стандарттар өндіруші үшін міндетті ережелер болып саналады, өйткені мемлекеттік стандарттау қоғам және нақты тұтынушыларды қорғау құралы және басқарудың барлық деңгейлеріне таралады. Сондықтан олар тұтынушылардың өмірі, денсаулығы мен мүліктері және қоршаған орта үшін, техникалық және ақпараттық сәйкестілікті қамтамасыз ету, өнімдердің өзара алмастырылуы, оларды бақылаудың бірыңғай әдісі және таңбалау бірыңғайлығы үшін өнімдердің қауіпсіздігіне қатысты болады.
Қойылатын талаптарға өнім сапасының сәйкестігін бағалау үшін ҚР <<Стандарттау туралы>> және <<Сертификаттау туралы>> заңдарына, ал қазіргі кезде ҚР <<Техникалық реттеу туралы>> заңына сәйкес стандарттау бойынша жұмыстарды ұйымдастыратын және жүргізетін ұйымдар стандарттары бар. Нарықтық қатынас жағдайында заңнама ұйымдарға сыртқы нарыққа өз беттерінше шығуға құқық береді. Мұндай ұйымдар мемлекеттік стандарттар талаптарына өнімді сәйкестеу әдісіне негізделген өз өнімдерінің сапасын бағалау мәселелеріне жиі тап болады. Өнімдер мен қызмет көрсетудің мемлекеттік стандарттар талаптарына сәйкестігін растаудың екі тәсілі бар: сертификаттау жолы; өнімді мемлекеттік стандарттарға сәйкестік белгісімен таңбалау жолы.
Тәжірибе көрсеткендей өнім сапасының мемлекеттік стандарттар талаптарына сәйкестігіне кепіл болатын негізгі құрал сертификаттау болып табылады. Таңбалау сәйкес мемлекеттік стандарт немесе ТШ регламенттеледі.
Күрделі құрылыс саласындағы құқықтық қарым-қатынастарды реттеуде ҚР басқа да заң актілерімен жүзеге асырылады. 
Келісім-шартта (договор) көрсетілген арнайы мердігерлік (подрядчик) қызмет көрсетудегі қарым-қатынастарды реттеуде, келісім жүргізгенде жүгінетін, заң және басқа да заң актілеріндегі арнайы ережелер мен құқытқық актілер жайында естен шығармаған жөн. Сонымен, тұрмыстық мердігерлік (бытовой) келісім-шарт жасауда ҚР <<Тұтынушылардың құқығын қорғау>> заңында көрсетілген заң нормалары қолданылады, ал  құрылыстық мердігерлік келісім-шарт құрылыс саласындағы (құрылыс саласында жүргізілетін жұмысқа және оның орындалу сапасына қойылатын талаптар) барлық заңды актілермен іске асады.
Сатып-алу келісім шарты бойынша сатушы (тауарды ұсынушы) затты немесе тауарды келесі жақ, яғни сатып алушыға (тауарды алушыға)  беруі  тиісті, ал сатып алушы (тауарды алушы) тауарды алып, ол үшін белгіленген бағасы бойынша төлем ақысын төлеуі қажет (қаражатты аудару қажет).
 ГК ҚР  бөлшектеп (розничная) сату келісім-шартын регламенттей отырып, сатушы тұлғаны кәсіпкер ретінде айықындап, ал энергожабдықтаушы (энергоснабжения) шартында ретінде коммерциялық мекемені атап көрсетеді. Сонымен қатар, бөлшектеп сату келісім-шарты мен жабдықтаушы келісім-шарттары көпшіліктік (ашық) (публичный) болып табылады.
Сату-сатып алу шартына кәсіпкерлік қызметпен айналысатын субъектілерден  басқа, басқа тұлғалардың қатысуымен жүзеге асатын келісім шарттарға жылжымайтын мүлікпен кәсіпорынды сату шарттарын жатқызуға болады.
 Сату-сатып алу шарттары негізгі (генеральный) болып табылады және сату-сатып алу нормалары оның арнайы түрлері пайдаланылады, егер  ГК ҚР қарастырылған жағдайда.
Сатып алу-саты шарттарында өткізілетін тауар көлемі нақты көрсетілмеген жағдайда, келісім шарт заңды түрде жасалынған болып саналмайды. 466 Статья тауар көлемі шарттары сақталмаған жағдайды қарастырады. Мына жағдайларды:
1. Егер сатушы, сатып алушыға тауар көлемін шартта көрсетілген көлемнен аз көлемде берген жағдайда, сатып алушы шартта көрсетілген тауардың жетіспейтін бөлшегін талап етуге және тауардың бағасына сәйкес ақшасы төленген жағдайда, төленген ақшаны қайтарып алуға құқылы. 
2. Егер сатушы сатып алушыға келісім шартта көрсетілген тауарды артық данасымен берген (сатқан) жағдайда, аталмыш Кодекстің 1п.48 ст. Сай сатып алушыны ескертуі тиісті. 
3. Егер сатып алушы, сатып алу-саты шартында көрсетілген тауар саны артық данада болған жағдайда (2 пункке сай), шартта көрсетілген бағаға сәйкес артық алынған тауар сомаы төлені тиіс. 
Тауар жинағы (ассортимент) шарттары сақталмаған (бұзылған) жағдайда:
1. Сатушымен жіберілген тауар жинағы Сату-сатып алу шарты бойынша сақталмаған жағжайда, сатып алушы тауар жинағын қабылдаудан және ақысын төлеуден бас тартуға құқылы, ал егерде тауар жинағы үшін қаражаты төленген жағдайда ақшалай қаражатты қайтарып алуға құқылы.
 2. Егерде сатышы сатып алушыға сату-сатып алу шарты бойынша тауар жинағымен қатар, тауар жинағы сақталмаған тауарларды жіберген жағдайда, сатып алушы өз таңдауына қарай:
* тауар ассортиментіне қарай тауарды қабылдай отырып, басқа тауарлардан бас тарта алады;
* барлық тауардан бас тарта алады;
* шартқа сәйкес тауар жинағын ауыстырып беру талабына құқылы; 
* барлық тауарды қабылдай алады.
3. Сату-сатып алу шартынынң талаптарына сай келмейтін тауарлардан бас тартқан жағдайда не болмаса ауыстырып беру (алу) жағдайында, сатып алушы аталмыш тауарлардың ақшасын төлеуден бас тартуға және ақшасы төленген жағдайда, төленген қаражатты қайтарып алуға құқылы.
4. Егер сатып алушы сату-сатып алу шарттарына сәйкес, тауар ассортименті сақталмаған тауарларды қабылдай отырып, шартқа сәйкес ол тауарлардан бас тартаныны жайлы көрсетілген мерзім аралығында ақпарат бермесе, тауар қабылданды деп саналады.
 5. Егер сатып алушы, сату-сатып алу шарты бойынша тауар жинағы сақталмаған  тауарлардан бас тартпаса, сатушымен келісілген баға бойынша тауар сомасын төлеуі тиіс.
Сатушымен келісілген мерзім аралығында сатушы тарапынан тауар бағасы жөнінде ешқандай шаралар, өзгерістер қолданылмаса, сатып алушы келісім шарт жасау аралығындағы баға бойынша тауардың сомасын салыстырмалы турде төлейді.   
6. Аталмыш статья ережесі, сату-сатып алу шартында көрсетілмеген тауарға пайлаланылады.
 Тауардың сапалық кепілі:
1. Сатушы, сатып алушыға өткізетін тауар осы Кодекстің 469 ст. Талаптарына сәйкес болуы тиіс, яғни тауар шарт талаптарына сәйкес өткізу барысында пайдалану мерзімі жарамды болуы қажет.
2. Сату-сатып алу шартына сәйкес сатушы оыс Кодекстің 469 ст.сәйкес, сатып алушыға, шартта көрсетілген арнайы уақыт мерзімі көрсетілген тауардың сапалық кепілін (гарантийный талон)  беруі тиіс. 
3. Тауардың сапалық кепілі тауармен қатар, оның қосалқы бөлшектеріне  жарамды, егерде ол сату-сатып алу шартында көрсетілсе.
Кепілдік мерзім уақыты немесе кепіл уақыты  (Исчисление гарантийного срока)
1. Кепілдік мерзім Сату-сатып алу шартында көрсетілмеген жағдайда, тауарды сатып алушыға тауарды өткізген уақыттан бастап саналады (457 ст.).
2. Сатып алушы аталмыш тауарды кепілдік мерзім көрсетілген аралықта, сатушы салдарынан немесе тарапынан пайдаланбаған жағдайда, сатушы тарапынан болған  жағдайлар толығымен шешілмейінше кепілдік мерзім өз күшіне енбейді.
Сатушы  тауардың ақауы жайлы хабар қағаз (извещения) берген жағдайда, осы Кодекстің 483 ст. Сәйкес тауардың кепілдік мерзімі, тауардың ақауы анықталмайынша ұзартылады,  
3. Аталған жағдайлар сату-сатып алу шартында көрсетілмеген жағдайда, кепілдік мерзім қосалқы бөлшек кепілі де тауардың кепілдік мерзімімен қатар жүреді.
 4. Кепілдік мерзімі жарамды бола тұрып, бірақ ақауы бар тауардың орынына Сатушымен ауыстырылып берген тауардын (толымдаушы бұйымдар (комплектующее изделие), кепілдік мерзімі ауыстырылған тауардың уақыты сақталады.
Тауардың жарамдық (пайдалану) мерзімі бойынша:
1. Тауардың пайдалану мерзімі және уақыты өткенде жарамсыздық деңгейі Заңмен немесе белгілі тәртіппен белігіленеді.
2. Тауардың пайдалану мерзімі белгіленген тауарды, сатушы тауарды сатып алушыға , жарамдылық мерзімі  жарамды уақытқа сәйкес сатуы тиіс.
Тауардың жарамдылық мерзімі ҚР ГУ 473 ст. белгіленеді.
Тауардың жарамдылық мерзімі оның дайындалған күнінен бастап есептеледі, не болмаса тауардың пайдалану жарамдылығы аяқталатын уақыт аралығымен анықталады.
Тауардың сапасын тексеру.
1. Тауардың сапасын тексеру заңмен, өзге құқықтықтық актілермен, мемлекеттік стандарттардың немесе сату-сатып алу келісімінің арнайы талаптарымен қарастырылуы мүмкін.
Тауардың сапасын тексеру тәртібі заңмен, өзге құқықтықтық актілермен, мемлекеттік стандарттардың немесе сату-сатып алу келісімінің міндетті талаптарымен жүзеге асады.
Тауардың сапасын тексеру заңмен, өзге құқықтықтық актілермен, мемлекеттік стандарттардың немесе сату-сатып алу келісімінің шарттарымен бекітілген жағдайда, жоғарыда аталған заңнамалардың талаптарына тауар сапасы толықтай  сәйкес келуі тиіс.
 2. Тауардың сапасын тексеру тәртібі осы статьяның 1 пунктінде тағайындалмаған (не установлен) жағдайда,  тауардың сапасын тексеру іскерлік айналымдағы  шарттардың немесе сату-сатып алу келісімінің шарттарына сәйкес  жүзеге асырылады.
3. Сатып алушыға өткізілетін тауардың сапасын анықтау (тауардың сапасын, сараптамасын, т.б.), Заңмен, өзге құқықтықтық актілермен, мемлекеттік стандарттардың немесе сату-сатып алу келісімінің шарттарының талабы бойынша сатушы міндетіне жататын болса, сатушы сатып алушы тұлғаға тауардың сапасын анықтайтын дәйектемелермен таныстыру қажет. 
4. Сатушы мен сатып алушы тарапынан тауардың сапасын тексерудегі тәртіптер мен басқа шарттар, екі жақтада ортақ болуы қажет. 
Келесі шарт мердігерлікпен, сату-сатып алу келесімдерін салыстыру қажет. Осы келісімдерді толтыруда немесе жасауда жіберілген кемшіліктерді (келіспеушіліктерді) анықтау қажет.
Біріншіден,  мердігерлік пен сату-сатып алу келісімінінің шарттары тауардың қандай шикізаттан жасалған материалына қарай, ерекшеліктері анықталады. 
Екінші критерий бойынша,  мердігерлік пен сату-сатып алу келісімінінің шарттарын ажыратуға, келісім шарт бойынша нақты бір жұмыстарды орындауға, сонымен қатар осы жұмыстырдың жүзеге асырылуын құжатпен қадағалау болса, ал келісім шарттың негізгі мақсаты сатып алушыға алатын тауарын толықтай өткізіп беру (сатып алушы тарапына) болып табылады. 
Еңбек шартында  басты назар еңбек нәтижесіне емес, еңбек процессіне аударылады. 
Мердігерлік келісімнің негізігі шартының бірі- қызмет көрсетуші басқа жақтардың (тараптардың) жұмыстың орындалу мерзімін анықтау.
ҚР <<Тұтынушылардың құқығын қорғау>> заңына сәйкес, жұмыстың орындалу мерзімінің сапасы жайлы ешқандай шарттар қойылмаған. 
Осыған орай немесе сол себепті, екі жақта келіспеушіліктер тудырмас үшін, келісім шартта жұмыстың орындалу мерзімінің бастапқы және аяқталу мерзімін көрсеткен жөн.
Жұмыстың орындалу мерзімінен басқа, кейбір келісім шарттардың арнайы талаптары болады.
ҚР ГК 743 ст. 2 п. сәйкес, Мердігерлік құрылыс қызметін көрсетуші тарапынан арнайы құрамы мен мазмұннан тұратын техникалық құжат анықталу қажет және екі жақ осы аталған құжатты қандай уақыт аралығында тапсыру қажеттілігі анықталып, бекітіледі.
Техникалық құжатта ҚР ГК 743 ст. 2 п. сәйкес, ең аз дегенде жұмыс көлемі (ауқымы) мен мазмұны көрсетілуі тиіс.  
Құрылыс жұмыстарының жұмысын бағалау үшін, Мердігерлік құрылыс шартының міндетті талабы смета құрастыру қажет. 
Мердігерлік шартта жұмыс бағасы немесе құнын көрсету шартты емес.
Шарт бойынша істелінетін жұмыс, пайдаланылатын материалдар сапасы, жұмыс күші мердігер өз тарапынан қадағалап, жауап береді. 
Тапсырыс беруші жұмысқа пайдаланылатын жабдықтар мен (немесе) материалдармен қамтамасыз еткен жағдайда, (ГК ҚР 713 ст. 2п.) материалдың сапасы мен кемшіліктеріне жауап береді.
 Сонымен қатар, төтенше жағдай, адам өлімі, қауіп-қатер немесе мүлікке зақым келген жағдайда да жауап береді. Материалға, жабдықтарға қатысты қауіп-қатер, аталған заттармен қамтамасыз еткен тарап жауапты. Ал, жұмыстың нәтижесіне қатысты қауіп-қатер, жұмыс толығымен аяқталғанша мердігер жауапты. Басқа да қауіп-қатер туындаған жағдайда немесе туындау мүмкін болған жағжайда екі тарап алдын-ала шартта қарастыруы мүмкін. 
Нәтижесінде, Кодекс сату-сатып алу шарттарын реттеуде, мердігерлік қызмет көрсетуде, тапсырыс беруші тарапынан болатын келіспеушіліктерді шеш отырып, екі жақтың міндеттерін айқындап береді.
Сертификаттау жүйесі- осы жүйемен бекітілген, сертификаттау жұмыстарын іске асыратын, сертифкаттауға қатысушылар жиынтығы.
Сертификаттау жүйесінің құрамына: сертификаттау жұмыстарын қадағалаушы, сертификаттау жұмыстарын басқа орган жүргізуге рқсат беретін,  жүйені басқарушы орталық орган; сертифкаттау жұмыстарын жүзеге асыратын нормативтік құжаттар; сертификаттау процедулары (схемалары); инспекциялық бақылау тәртібі. Сертификаттау жүйесі ұлттық, аймақтық және халықаралық деңгейде әрекет ете алады. Егерде сертификаттау жүйесі нақты бір өнімнің (процесс, қызмет) сәйкестігін растауды жұмыс атқаратын болса, бұл жүйе осы өнімге қатысты ережелер мен стандарттар пайдаланады.


Сұрақтар:
1. ҚР аумағында қандай нпа қолданылады?
2. Қандай құжаттар ҚР құқықтық базасында пайдаланылады немесе    қолданылады?

                               № 9 ДӘРІС
                                       
Тақырыбы: Сапаның қолданылатын басқару жүйесі.
Жоспар:
* Сапаны басқарудың  тотальдық жүйесі.
2.  <<ДЖИТ>> жүйесі.
3. Өнімнің сапасын басқарудың кешенді (комплексный) жүйелері ӨСБКЖ (КСУКП)

Сапа концепциясын қатысты шараларды бекітуде тұтынушылар тарапынан ғана емес, сонымен қатар кәсіпорын, инвесторлар, қызметкерлер, жабдықтаушы тарапынан болған ұсыныстар да енгізілді. Осыған орай, сапа менеджментіне де қатысты шешімдер мен менеджментті жоғарылату концепциялары да қабылданды.
<<Жалпыға ортақ сапа менеджменті>> (TQM) мен <<Жалпыға ортақ сапа менеджмент жүйесі>> (Total Quality Management System (TQMS)) жайлы ұғымдары сапаны басқаруды дамытудың көрінісі болып табылады.
TQM алғашқыда АҚШ-ң Қорғаныс Министрлігінде енгізілген болатын. <> терминіндегі басқару әскери терминге қатысты емес және TQM <> (тотального качества) енгізу деген мағынаны білдірді, сол себептен бұл термин <> (басқару, басшылық) сөзінің өзгерісінің нәтижесінде пайда болды.
<<Тotal quality>> терминінің нақты анықтамасы АҚШ-ң алдыңғы қатарлы 9 өнеркәсіп басшыларының бастамасымен басталып, 1992ж. Сапа проблемасымен айналысатын ғалымдар мен кеңес берушілердің тырысуымен бекітілген еді.
 Тотальное качество  -  Total Quality (TQ)  -  өнім мен көрсетілетін қызметтің нақты бағасын төмендете отырып, тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру мақсатында құрылған менеджмент жүйесі.
TQ (тотальным) жоғарғы басқару деңгейінің бөлінбес бөлшегі болып табылады. TQ кәсіпорыннң барлық бөлімдерін, қызметкерлерін төменнен жоғары қарай, тұтынушылар мен жабдықтаушыларды толығымен қамтиды.
TQ  оқу мен күрделі өзгерістерге әкелетін  үздіксіз жұмыс істеу, жұмысты ұйымдастырудың жоғарғы деңгейіне әкеледі. Тоталды сапаның философиялық (пәлсапалық) негізін ғылыми әдістемелер құрайды. TQ әдістер мен құралдардан, жүйелереден тұрады. TQ ұжымның жеке тұлғалық қасиеттері мен маңыздылығын негіздейді.
TQM  -  әдістер мен құралдар біріккен, әкімшілікті тегіс қамти алатын (всеобъемлющая) философия.  
Сапа идеясының тарихи дамуы кәсіпорындар мен ұйымдардың сапа жүйесін бағалау TQM принциптеріне байланысты қажеттілігінен туындады.
Еуропада бұл қажеттілік Еуропалық сапа менеджмент қорын (European Foundation for Quality Management (EFQM)) <> (<<бизнесте алға шығу>>, <<превосходство в бизнесе>>) құруға әкелді, бұл қор TQM әдістері мен принциптерін кәсіпорынға енгізудегі моделі болып табылады.
Ол-жапондық сапаны басқару менанизімінің  орталық идеясы. Мұндай жүйе өнімнің сапасы мен көлемінің ескі жүйесімен салыстыра отырып, сапасының төмендеп кету қаупінен сақтайды. Шығарылатын өнімнің көлемі өскен жағдайда (нарықтың бәсекелестік талабына сай), өнімнің сапасына кері әсерін тигізбей көлемін арттырудағы шаралар жиынтығы, кей жағдайларда істелінетін шаралар өнім сапасына әсерін тигізуі де мүмкін. 
Сапаны тоталды басқару сапаын салыстыу мен тиімділіктен бас тарту дегенді де білдіреді. Үйренген батыстық фирмалардың нарықтық стратегиясы- өнімнің сапасы, не болмаса оның арзан қол жетімді бағасы. Нәтижесінде нарыққа жаңа өніммен енгенде, өнімді шығаруда жұмсалған шығын көлемінен жоғары, жаңа контструкторлы-техникалық параметрлер бағасына қарай, өнімнің бағасы сәйкесінше тағайындалады.
Тоталды басқарудың маңызды компоненті- өнеркәсіпте сапамен қамтамыз етудегі жауапкершілікті теңдей бөлу. Әдетте, шығарылатын өнімнің сапасына жауапты өндіріс басшыларының жауапкершілігі, ескі әдіс болып саналады, себебі, өндіріс мәселесі (план орындау) бірінші орынға қойылып, сапамен қамтамасыз ету көп жағдайда ысырылып қалады.
Тоталды басқаруда шығарылған өнім сапасы үшін тізбек бойынша қарапайым жұмысшыдан жоғарыдағы басшыға дейін жауапты болады. Ұйымды ұйымдастыру жүйесінде жұмысшыларды бақылау, технологиялық операцияларды қаншалықты сапалы орындалғаны анықталады, сонымен қатар, әрбір жұмысшы алдыңғы технологиялық операциядан келіп түскен өнімнің сапасын қадағалай алады.
Өнімнің кемістігі байқалған жағдайда, ол конвейерді тоқтатуға міндетті, ақауды жіберген жұмысшыға өнімді кері қайтарады. Ақауды жіберген жұмысшының фамилиясы, түскі ас кезінде асхана алдындағы стендтке ілінеді немесе цехтегі таблоға ілінеді. Мұндай шаралардың психологиялық тиімділігі, жұмысшылар өз міндеттерін жоғары деңгейде орындауға, жауапркешілікпен қарауға үйретеді, ақаулы өнімнің санын азайтады.
Ақауы бар өнімдерді түзетуде конвейерлердің тоқтап қалу уақытының орнын толтыру, ақауы бар өнімдерді қалыпқа келтіретін арнайы құралдарыдң болмауынан толықтырылады ( АҚШ-та мұндай шығындар 15-тен 30 % құрайды).
Тоталды басқару өнімнің барлық өмірлік циклін, яғни зерттеу мен құрастыру, өндіру, шығару мен сатуға қатысты қызметтермен қамтамасыз етуде жалпыға ортақ жауапкершілікпен қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, өндіріс бөлімшелерінде әртүрлі зерттеу мен жобалық интеграциялық формалар қолданылады.
Сапаны Тоталды бақылауда материалдар мен бөлшектер корпорациясының өзара байланыстары жайлы сұрақтар арнайы орында болады. Мұндай жабдықтау кейбір фирмаларда дайын өнімнің сапасының 50  -  60% құрайды. Бұл ретте, ірі өнеркәсіппен өндірілетін өнім сапасының деңгейі  жабдықтаушы мердігерлік фирмалардың ұсынған тізбектеріне байланысты, мердігерлік фирмалардың құрамы  - құрал-жабдықтары тозған немесе ескі типті ұсақ фирмалардан тұрады. Мұндай жағдайда ірі корпорациялар (<<Сони>>, <<Ниссан>>, <<Тойота>> т.б.) сапа жөніндегі бақылауларын тәуелсіз мердігерлік фирмалармен жүргізеді.
Сапаны жоғарылату мен еңбекті ұйымдастыруды жақсартуда сапаны бақылау үйірмелері маңызды роль атқарады. Аталмыш үйірме қатысушылар саны 4-тен 8 адамнан тұратын, өндіріс жұмысшылары тобын құрайды. Тәжірбие көрсеткендей, топта адам санының шамадан тыс артық болуы, әр қатысушыға <<ойын ашық>> жеткізу мүмкіндігінен айырады. Үйірме, ережеге сәйкес, өнім сапасына әсер етуші проблемаларды шешу үшін және алдын-алу шараларын қарастыру, ұсыныстар айту үшін, аптасына 1-2 рет жұмыс уақытында (кейде жиі және жұмыс күндері емес) 1-1,5 сағатқа жиналады.
Жеке өнертапқыштармен (рационализатор - ства) салыстырғанда, мұндай үйірменің ерекшелігі, ұжымдық жұмыс қана емес, сонымен қатар, мақсаттылығы, ең маңыздысы-біріңғай әдістемелік базаның болуы. Үйірменің барлық мүшелері, туындаған проблемаларды сараптау мен тиімді шешім қабылдау, сапаны бақылаудың статистикалық әдістерін меңгереді (оқып тәмамдайды). Оқу нәтижесінде, үйірменің әрбір мүшесі өндірісте орын алған проблемаларды сараптап, жұмыстың тиімділігіне баға бере отырып, кәсіпорын әкімшілігімен нақты шешімдер қабылдауға мүмкіндік алады.
Алайда, сапаны бақылауда үйірме қызметінінң нәтижесі айтарлықтай экономикалық тиімділікпен бағаланбайды.  Маңыздысы, сол жанама әсер өндірістегі жұмыс істеуші топқа моральды-психологиялық климат тудыру, жағдай жасау әрбір жұмысшының өз жұмысына деген құлшынысын арттырады. Жапондық фирмаларлардың моральдық және материалдық жүйені пайдалануы, жұмыстың жоғары сапалығын арттыру, насихаттау мақсатында жүргізіліеді.
 
2. <<ДЖИТ>> жүйесі.
Бұл <<өндіріс дәл уақытында>> деген мағынан білдіретін, <> ұйымның жаңа формасы. Түпкі немесе негізгі мағынасы: нөл қор (ноль запасов), нөл бас тарту (ноль отказов), нөл ақау ( ноль дефектов) білдіреді.
Нақтырақ айтатын болсақ, ДЖИТ қажет уақытта, бөлшектердің өндіріс бөлімшелеріне жеткізудегі матриалды қорларды азайту технологиясы болп табылады.
Бұл жерде, айтарлықтай ештеңе жоқ, жабдықтаушы мен байланыстырушы (смежник) тарапынан қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етудегі складтарын жою немесе тарату. Мысалы, Тойота складтарының <<беріктік қоры>> орташа 2-3 сағат, тізбек бойынша-көп дегенде жарты күнді қамтиды. Салыстырмалы түрде, американдық конценрды алатын болсақ, бұл көрсеткіш ең аз дегенде бір ай және одан ұзақ уақыт аралығын қамтиды. Алдағы уақытта складтау- <<Тойота>> принциптерінше аумақты тиімді пайдаланбау мен ақшаны желге ұшырғанмен тең .
Дегенмен де, ДЖИТ жүйесіне ауысу немесе көшу --  оңай мәселе емес. Бұл жүйе, өндірісті үйреншікті ұйымдастырудың негізгі 4 саласына қатты әсер етеді:
* материалды-техникалық жабдықтауды басқару;
*  өндірістік отралықтың құрылымына;
*  <<тұтынушы-ұсынушы (поставщик)>> қарым-қатынасына;
*  <<өндірісті тікелей басқару>> қарым-қатынасына.
Нәтижесінде ДЖИТ жүйесі, өндірістің әр бір кезеңінің автоматтандыру, жобалау және тұтынушыға кепілдік қызмет көрсету интеграциясына бағытталады. Бұл жүйенің ЭЕМ пайдалана отырып, өндірістің мүмкіншіліктерін жобалау, өндірісті автоматтандыру, сапаны бақылау негізгі қасиеті болып табылады. Жоғарыда аталған талаптар, толығымен жүзеге аспайынша мамандар ДЖИТ жүйесіне қарсы келуде. 
Складтағы қорларға жүргізілетін бақылау ДЖИТ-өндірісі үшін шектеулі мүмкіндік болып саналады. Складтағы қорларды ірі сериялы өндірісті, ұсақ немесе шағын серияға ауыстыру, өндірістегі қорлардың тежелуіне әкеліп соқтыруы, осы әдісті ендірудің алғашқы қадам болып табылады. Келесі маңызды қадам, складтағы сақтаулы бөлшектердің санын (көлемін) азайта отырып, қор мөлшері аз өндірісті іске қосу. Бұл жағдайда не істеуге болады? Станок жылдамдығын көбейтесіз бе, әлде бөлшектерді өңдеуге жұмсалатын уақыт көлемін қысқартасыз ба, барлығы сізге қабылдаған шешімге байланысты болмақ.
ДЖИТ жүйесі ұсақ немесе шағын сериялы өндірісті құптайды, себебі мұндай өндірісте сұранысқа қарай өнім ассортиментін күнделікті ауыстыру мүмкіндігі жоғары. Өндіріске айтарлықтай өзгеріс енгізетін жүйені (гибких производственных систем (ГПС)) енгізгенше, шағын сериялы өндіріс тиімсіз саналған, себебі жабдықты қысқа уақытқа жұмысқа қосу артық шығынды талап етеді. Бірақ, бүгінде ГПС шағын сериялы өндірісте бір даналы өнімді өндіріп шығару мен экономикалық-техникалық мүмкіншілігінің жоғары екеніне сендіруде. ДЖИТ-жүйе жабдықтың жұмыс жүйесін ауыстырып отырып, әртүрлі бөлшектерді жасау экономикалық тұрғыдан тиімді және уақыт үнемдейді. Сонымен қатар, өндірісте бөлшектерді (деталь) дайындауда өндірісті тоқтатпай тек қана программаны ауыстырып, бір типтен, келесі типті дайындауға көшуге кететін шығын көлемі аз болады. ДЖИТ концепциясын да станоктардың өндіріс ұяшықтарына ауысуы басқа да технологиялық топтаманы пайдалануға мүмкіндік туғызады. Фирманың дәстүрлі әдісі бойынша, мысалы: интегралды схемалар, компонентті монтаждау үшін өндірістің бір ауданынан, келесі ауданына тасымалдау сияқты жұмыстарын, топтасытыруға болады. Өндірістің секциялық құрылымы (алғашқы құрылыспен салынған ғимарат) құрал-сайманды топтасырып, ұяшық жасауға мүмкіншілігі аз, себебі технологиялық процесс бойынша тиімсіз. Ал, секционды технология өндірістік процесстің барлық сатыларын бақылауға мүмкіндік береді. Бұл ретте, ДЖИТ жүйесіндегі бөлшек (деталь) жинақталушы орындарында жатпай, өндірістік процесс ішінде жүреді және жұмыс орны U әріпі сияқты ұйымдастырылса. Мұндай жұмыс орны бар ұйым, жұмыс атқаратын аудан көлемін (рабочий площадь) үнемдей отырып, оператордың бір станоктан келесі станокқа жетуіне жеңілдік жасайды. Жұмыс орнын ұяшықтандыру қайта жасау уақытын үнемдейді.
ДЖИТ жүйесін өндіріске енгізуде, жабдықтаушылардың іс-әрекеті қойылған талаптарға сай болмау қиыншылықтарын туындатты. Аралас жабыдықтаушылар (смежники) ақаусыз өніммен қамтамасыз ету алмады, себебі, өндіріске келген шикізат немесе келіп түскен өнімнің сапасы бақылаусыз болды (входной контроль качества отсутствовал). Бірақ, бұл проблемалар уақыт өте келе, жабдықтаушылардың өзара қарым-қатынасының нәтижесінде шешілді. ДЖИТ жүйесінде нарық бәсекелесінде өнімге тиімді баға ұсынған жабдықтаушы емес, сапалы өнім ұсынушы немесе сапалы өніммен жабдықтаушы ғана қалады деп есептеделеді.

3. Өнім сапасын кешенді (комплексті) басқару (КСУКП). 
 Бұл жүйе ХХ ғ. 70-ші ж. СССР-де мемлекетіік стандарт жүйесінде құжатталып, алдыңғы қатарлы кәсіпорындардың тәжірбиесіне негізделе отырып, құрастырылған (разработка) немесе енгізілген еді. МСТ 15467-79 КСУКП сәйкес, өнім сапасын өнімді өндіруде, өндірістен шығаруда, өнім сапасына әсер етуші факторлардың алдын-алу үшін өнім сапасын басқаруға қажет сапалық деңгейлерді бекітеді. Бұл, біріккен өнеркәсіппен өндірістегі сапаны басқару жүйесінің бір жүйесі болып табылады (МСТ 24525.2-80). 
Өнімнің сапасын басқаруды жоспарланған өнім сапасын өндірістен шығаруда, өнімді тұтынуда өнім сапасына әсер етуші факторлардың жиынтығы деуге де болады. 
Ғылыми-техникалық, ұйымдастырушылық, экономикалық-әлеуметтік сұрақтардың көптігі, күрделі сапаны басқару жүйесі күнделікті мына сұрақтарды шешуге тырысады: өндірістің конструкторлы және технологиялық даярлығы, технологиялық процесстер, өндірістің технологиялық процессінің даярлығы, транспорттың жөндеу жұмыстары мен тасымалдаушы жабдықтарды жоспарлау, қызмет көнсету, кадрларды басқару,метрологиялық қамтамасыз ету, кадрларды моральды және материалды қолдау, қаржылай-есептік басқару және т.б.
КСУКП ұйымдастыру-техникалық базасы ұйымның (мекеменің) кешенді стандартарынан  тұрады. Базаға кіретін стандарттар өнім сапасы, материалды және еңбек ресурстарын ұйымдастыру, барлық деңгейдегі жұмысшылардың өнім мен еңбек сапасын көтеруге жұмылдыру тәртібін регламенттейді. Басқа сөзбен айтқанда, ұйым стандарты НЕ, КІМ, ҚАЙ ЖЕРДЕ, ҚАШАН және ҚАЛАЙ жасау керек деген ережелерді бекітеді. Бұл ережелерге ұйымның басшысынан, кез-келген жұмысшы үшін заң болып табылады.
Ұйым стандарты- динамикалық (ширақ) құжат. Бұл құжатқа кез-келген тәжірбиелі өзгерістер мен ғылыми жетістіктерді, енгізуге болады. Ұйымдастырушылық жағынан нақты, түсінікті және экономикалық құжат.
Халық шаруашылығының өзгешелігін ескере отырып, Ұсынымдар енгізілді (Сапаны басқарудың салалық жүйесі. Ұйым жұмысының құрамы мен мазмұнын жетілдіру. Мысалы, Сапаны басқарудың салаы жүйесі. Өнім сапасын басқару жүйесі. Негізгі ережелер.

Сұрақтар:
* Сапаны басқарудың Тоталды жүйесінің (ТQМ) маңызы мен өзара байланысы? 
* ДЖИТ жүйесі дегеніміз не? 
* Сапаны басқарудың кешенді жүйесінің маңызы мен мазмұн.

                                       
                               № 10 ДӘРІС
    Тақырыбы: Сапаны жақсарту концепциясы.

Сапаны жақсарту типтері. Жақсарту екі типті болуы мүмкін:
* Ірі (жаңашылдық);
* Тұрақты шағын сериялы (үздіксіз жақсарту).
Ірі немесе көлемді жақсарту екі әдіспен жүзеге асады: батыстық және жапондық. Батыстық идея әдісі жаңа технологияларды пайдалана отырып, жоғары сапалы өнімді шығару. 
Жапондық жаңашылдық әдіс бірнеше қызметкердің шығармашылығының нәтижесінде туындайды. Олар жақсартудың бір уақытта түпкілікті өзгеруін қамтамасыз тедеі және ол үшін үлкен инвестицияны талап етеді. Жапондықтар мұндай жақсартуды KAIRVO деп атайды. Жаңашылдықтың негізгі көрсеткіштеріне: технологиялық құрастырулар (разработка), жаңа өнімнің болашағы, ұйымдық құрылымның жаңа өзгерістері жатады.
Үздіксіз жақсарту жапондық ойлау стилі, нақты жағдайды қадам артынан қадам жасай отырып, жетік меңгеруге қол созуден тұрады. Жақсартуға көптеген қызметкерлердің еңбек нәтижесінде қол жеткізуге болады. Бұл ретте, қаржылай инвестиция қажет  емес. Олардың орнына, компанияның <<бай>> тәжірбиесі мен мамандарының жетіктілігі пайдалалнылады.
Джуран Трилогиясы. Деминг циклі.
Сапаға жұмсалатын шығын әлбетте, ақауды түзетуге жұмсалатын шығынмен байланысты. Джуранмен ойлап табылған классикалық схемаға байланысты, төмен сапамен байланысты шығындар: ақаудың ескі (хронический) деңгейіне байланысты шығындар мен кездейсоқ ақау шығындары деп бөлінеді.



Джуран ескі (хронический) проблемалар деп,  фазаны жоспарлаудың нәтижесінде жіберілген қателіктер нәтижесінде туындаған проблемаларды қарастырады. Аталмыш уақыт аралығында жіберілген ақаулар басқару практикасы бойынша, технолгияның жай-күйіне байланысты, қалыпты деп саналады. Соңғы кезеңде жіберілген ақаулар жол бергісіз (недопустимым) деп саналады.
Сапаны жақсарту проблемаларын шешуде, Джуран келесі кезеңдерді бөліп көрсетеді:
* Жобаны анықтау мен ұйымдастыру.
* Диагоностика.
* Шығар жол іздеу (Поиск решения)
* Нәтиже алу немесе күту.

Аталған кезеңдер белгілі сатылы операциялық қадамдардан тұрады.
Бірінші этап жақсарту жобасын тұжырымдау (формулировка). Мұнда негізгі проблемалардың тізімін құрау, компания үшін олардың артықшылығы (приоритетность), туындаған проблеме бойынша шешім қабылдай алатын жұмысшы топтың көп функциялылығы.
Екінші этап медициналық диагностиканың классикалық әдісі сияқты топпен жүргізіледі: проблема белгілерін сараптау, гипотеза тұжырымдау және негізгі себептерді анықтау. Бұл ретте, кез-келген шешім немесе іс-әрекет қатесіз жүзеге асуы тиіс.
 Үшінші этап  -  тығырықтан шығар шешім іздеу, шешімдерді сараптау,  шараларды ойластыру, болтын өзгерістерден өту мен қабылданған шешімдерді енгізу немесе іс-жүзінде іске асыру.
Ең қиыны болатын өзгерістерге қарсы тұру.
Төртінші этап  -  қол жеткізген нәтижелерді тежеу немесе ашық көрсетпеу: енгізілген шешімдердің нәтижесінінң тиімділігін тексеру, күнделікті жоспарланған шешімдердің нәтижесін салыстырып отыру. Бұл этаптың негізгі мәселесі, жаңа шешімді бөлім деңгейінде стандарттау. 
Сапаны үздіксіз жақсартуға Деминг циклін басшылыққа ала отырып, қол жеткізуге болады. Деминг циклі РDСА (жоспарлау, орындау, тексеру, нормаларды енгізу) аббревиатурасымен танымал.
Жоспарлау этапы нақты мақсатпен және әрекет ету жоспарынан тұрады. Келесі этапта-орындау- жоспарланған әрекетті жүзеге асыру.
Тексеру этапында жоспарланған нәтижемен, нақты алынған нәтижені салыстырып, істелінген жұмыстардың дұрыс бағытта жүріп жатқанына көз жеткізу. Нормаларды енгізу этапы екі жолмен жүргізіледі. Егер, әлдене (что-то) дұрыс болмаған жағдайда, РDСА циклін қайталаған жөн.
Барлығы дұрыс жүрген жағдайда, экспериментті нәтижені тіркеу қажет.
Жапондықтар қол жеткізген нәтижені бекітуді SDCA ең маңызды процесі ретінде қарайды. Ол жаңашылдықты енгізгеннен кейінгі жетістікті тұрақтандыру.



Джуран өз тұжырымдамасында, тиімді жақсарту үшін: жоспарлы болуы тиіс, жаңа жобалармен толықтырып отыру, қол жеткізген жаңа деңгейді тұрақтандыру қажет.
Үздіксіз жоғыра қарай сатылы қозғалыс, кемшіліктерден біртіндеп немесе арылып отыру. Осыдан кейін көлденең (горизонтальный) тұрақтандыру фазасы басталалды.
РDСА Деминг шеңбері жақсарту процессіне қол жеткізуге көмектессе, ал SDCA шеңбері тұрақтандыру процессіне қол жеткізеді.

Сұрақтар:
1. Жақсартудың қандай типтері болады немесе бар?
2. Джуран бойынша сапаны жақсару кезеңдерін атаңыз.






































              № 1 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚ (2 САҒ.)
                                       
Сабақтың тақырыбы: Сапа-кәсіпорынның негізгі  іс-әрекеті. 

Сабақтың мақсаты: <<Сапа>> түсінігінің көп аспектілігі.

Тапсырма:
* Жұмыс жөнінде есеп беруді дайындау.
* Бақылау сұрақтарына жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
* <<Сапа>> категориясының барлық деңгейлеріне анықтама беріңіз.
* Аристотель <<Сапа>> категориясын қандай мағынада қарастырды.
* Г.Гегель мен Ф. Энгельстің трактаттарында <<Сапа>> категориясына берген түсініктемелердің айырмашылығын түсіндіріп беріңіз.
* Өзіңізге мәлім сапа типтерін атаңыз.
* МСТ Р ИСО 9000:2001 келтірілген <<Сапа>> категориясына анықтама беріңіз. Осы аталған құжатта берілген анықтама, басқа құжатта берілген анықтамалардан қандай айырмашылығы бар?
* Сапаны басқару саласына қатысты негізгі терминдерді атаңыз және анықтамасын айтыңыз.
* Сапаны Дамыту Жүйесінің 5 этапын атап беріңіз.

                                       
              № 2 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚ (2 САҒ.)

Сабақтың тақырыбы: Сапа саласындағы терминдер мен анықтамалар.

Сабақтың мақсаты: Сапаны басқаруда пайдаланылатын негізгі терминдерді қарастыру.

Тапсырма: 
* Жұмыс жайлы есеп дайындау.
* Бақылау сұрақтарына жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
* <<Сапа>> түсінігіне анықтама беріңіз немесе мазмұнын ашыңыз.
* МСТ Р ИСО 9000:2001 келтірілген <<Сапа>> категориясына анықтама беріңіз. Осы аталған құжатта берілген анықтама, басқа құжатта берілген анықтамалардан қандай айырмашылығы бар?
* Сапаны басқару саласына қатысты негізгі терминдерді атаңыз және анықтамасын айтыңыз.



              № 3 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚ (2 САҒ.)
                                       
Сабақтың тақырыбы: Шығарылатын өнімнің сапа көрсеткіштері.

Сабақтың мақсаты: Шығарылатын өнімнің сапа көрсеткіштерін                           оқып білу.

Тапсырма: 
* Жұмыс жайлы есеп дайындау.
* Бақылау сұрақтарына жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
  + Сапа көрсеткіштеріне анықтама беріңіз.
  + Қандай сапа көрсеткіштерінің топтарын білесіз?
  + Қандай көрсеткіштер сенімділік көрсеткіштеріне жатады?
  + Қандай көрсеткіштер эргономикалық көрсеткіштерге жатады?
  + Қандай көрсеткіштер қауіпсіздік көрсеткіштеріне жатады?


              № 4 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚ (2 САҒ.)
                                       
Сабақтың тақырыбы: Шығарылатын өнімнің сапасын бақылау әдістері.

Сабақтың мақсаты:  Шығарылатын өнімнің сапасын бақылау әдістерін оқып білу.

Тапсырма:
* Төмендегі шамалар арқылы кондитерлік өнімнің (торт) сапасын анықтау керек:
Р1  -  дәмі мен хош иісі;
Р2  - құрылымы мен консистенциясы;
Р3  -  ішеі көрінісі (түрі);
Р4  -  формасы (қалпы).
Базалық (бастапқы) көрсеткіш Qб =40. Салмақ коэффициенті: m1 = 4; m2 = 3; m3 = 2; m4 = 1.

                             Сарапшылар
                       Көрсеткіштер мәні
                                       
                                      Р1
                                      Р2
                                      Р3
                                      Р4
                                 Иванов
                                       5
                                       4
                                       5
                                       4
                                Петрова
                                       5
                                       5
                                       5
                                       4
                                Сидоров
                                       5
                                       4
                                       4
                                       3
                                 Васина
                                       4
                                       3
                                       3
                                       3
                                Мешкова
                                       4
                                       3
                                       3
                                       3

Сіз сапа көрсеткіштерінің мәнін анықтауда қандай әдісті пайдаландыңыз? Бұл әдістің артықшылығы мен кемшілігін атап көрсетіңіз.
* Төменде берілген шамалар арқылы <<Мир-4>> рентгенді микроскоптың сапа деңгейін анықтаңыз. 
Микроскоптар келесідей көрсеткіштермен бағаланады:
- рентгенді тұтқаның фокусты дағының көлемі арқылы (Х1);
- максималды үлкейту арқылы (Х2);
- габариттермен (Х3);
- массасымен (Х4);
- пайдалану күшімен (Х5).
Микроскоптың сапасы мен техникалық деңгейінің көтерілуі (жоғарылауы) Х2 жоғарылауы мен Х1, Х3, Х4, Х5  мәндерінің төмендеуіне байланысты. Барлық микроскоптың классификациялық көрсеткіштері ретінде рентгендік микроскорпты алуға болады. Сегіз аналогты (№1-8) көрсеткішпен және бағаланатын <<Мир - 4>> микроскобынынң мәндері кестеде келтірілген.

                                 Моделі
                 Фокусного дақ көлемі (Х1)
Максималды үлкейтілген  еселенгіш (кратность) (Х2)
                           Габариттер, м3
                                     (Х3)
                               Масса, кг
                                     (Х4)
               Пайдаланатын  күш, кВт*А (Х5)
1. ГХ-100
                                       1
                                      500
                                     1,57
                                      700
                                      2,0
2. ГХМ-100
                                      10
                                      150
                                     1,67
                                      700
                                      2,5
3. ГХМ-160
                                      10
                                      150
                                     1,57
                                      750
                                      2,5
4.НОМХ-160
                                      10
                                      100
                                     0,78
                                      471
                                      2,0
5. НГ-200М
                                       5
                                      200
                                     0,39
                                     187,5
                                      1,0
6. МЕ  -  160М
                                      10
                                      100
                                     0,78
                                      750
                                      2,0
7. НРХ
                                      15
                                      100
                                     0,78
                                      350
                                      2,0
8. МР-160
                                      10
                                      250
                                     1,57
                                      500
                                      2,0
9. <<Мир - 4>>
                                       1
                                      500
                                     0,22
                                      25
                                     0,05
       
Бақылау сұрақтары:
* Өндірісте және қызмет көрсетуде жүзеге асатын сапаны басқарудың негізгі функцияларын атаңыз.
2. Сапаны басқару әдістерін атаңыз.
3. Статистикалық әдістергі қандай әдістерді жатқызуға болады?
4. Сапаны бақылаудың негізгі кезеңдерін атаңыз.


              № 5 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚ (2 САҒ.)

Сабақтың тақырыбы: Сапаны жақсартудың тұрақты концепциясы.

Сабақтың мақсаты:  Сапаны жақсартудың тұрақты концепциясын қарастыру.

Тапсырма: 
* Жұмыс жайлы есеп дайындау.
* Бақылау сұрақтарына жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
1. Кайдзен шешімінің (подход) негізгі құрамын атаңыз.
2. Сапаны жақсартудың тұрақты принципі жайлы ашып айтыңыз. PDCA циклінде бұл принцип қалай келтірілген немесе қандай жағдайда көрсетліген?
* Ұйымда тұрақты жақсартудың негізгі кезеңдері мен мақсатын атаңыз. Ұйымда тұрақты жақсартуды сақтау үшін қандай шарттарды сақтау немесе қадағалау қажет?
* Ұйымда тұрақты жақсарту объектілеріне мінездеме беріңіз. Ұйымда тұрақты жақсартуды сақтау үшін қандай шарттарды сақтау немесе   қадағалау қажет?
5. Жақсартуды қамтамасыз ететін шаралар жайлы айтып беріңіз.


              № 6 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚ (2 САҒ.)
                                       
Сабақтың тақырыбы: Сапаны басқарудағы ресейлік, жапондық, американдық мектептердің негізгі ерекшеліктері. 

Сабақтың мақсаты:  Сапаны басқарудағы ресейлік, жапондық, американдық мектептердің негізгі ерекшеліктерін анықтау.

Тапсырма: 
* Жұмыс жайлы есеп дайындау.
* Бақылау сұрақтарына жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
* Сапаны басқару теориясы мен практикаысна үлес қосқан Ресейлік ғалымдардың еңбектері жайлы айтып беріңіз.
* У.Э. Деминтің, Дж.Джуранның, Ф. Кросби мен А. Фейгенбаумның басқару жайлы шешімдерін (ойларын) салыстырыңыз. Ортақ ұқсастықтары мен айырмашылықтарын атаңыз.
3. Жапондық сапаны басқару мектебінің негізгі ережелері қандай?
4. У.Э.Деминга принципін пайдалана отырып, студенттік топты басқару мүмкіншілігінің тиімділігін түсіндіріңіз.
* Дж.Джуранның <<сапа триадасының>> негізінде білім алуды жақсарту жайлы өз пікіріңізді білдіріңіз.
* У.Э.Демингтің философиясына сүйене отырып, ғалым ұсынған төменде берілген топтарға, басқарудың 14 принципін жинақтаңыз:
- ұйым миссиясы;
- сапа саласындағы мақсаты;
- менеджмент философиясының түрленуі;
- командадағы жұмыс енемесе командамен жұмыс;
- ұйым басшылары мен қызметкерлерінің өзара әрекеттерін жетілдіру.
7. Сапаны басқарудағы ресейлік, жапондық, американдық мектептердің негізгі ерекшеліктерін, кестеге толтырып жазыңыз.

Сапаны басқарудағы ресейлік, жапондық, американдық мектептердің негізгі ерекшеліктерін

                               Ережелер
                         Ресейлік мектеп
                      Американдық мектеп
                         Жапондық мектеп
1. Сапаға қадам жасау шешімі (подход к качеству)



2. Сапаны басқару мақсаты 



3. Сапа қызметінің рөлі 



4. Басшылықтың рөлі 



5. Жұмысшылардың рөлі



6. Ұйым мәдениетіне әсері





              № 7 ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚ (3 САҒ.)
                                       
Сабақтың тақырыбы:  Өнім сапасына жұмсалатын шығынды сараптау әдістері. 

Сабақтың мақсаты:  Өнім сапасына жұмсалатын шығынды сараптау әдістерін оқып-білу.

Тапсырма: 
* Жұмыс жайлы есеп дайындау.
* Бақылау сұрақтарына жауап беру.

Бақылау сұрақтары:
1. Өнім сапасына жұмсалатын шығындарды атаңыз.
2. Өнім сапасына кететін шығындар кезеңдерін атаңыз.
3. Өнім сапасына кететін шығындардың ақпараттық кезеңі болып не табылады?
* Басқа да ақпараттар үшін сапаға жұмсалатын смета артықшылығы неде?
* Ішкі ақпаратты алу қиын және қымбат процесс болып табылады, неліктен? 
* Бөлу диаграммасы (диаграмма рассеивания) қандай мақсатта пайдаланылады? Құрылу кезеңдерін атаңыз.

                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                        МӨЖ ТАҚЫРЫПТАРЫ:
                                       
1. <<Сапа>> түсінігінің эволюциясы мен тарихы. Сапа саласындағы саясат.
2. Өнім сапасын басқару.
3. Сапа көрсеткіштері.
4. Сапа жетістіктері.
5. Қызметкерлерді мотивациялау мен оқыту.
6. Сапаны кешенді басқару жүйесі (TQC).
7. Сапа саласында жоспарлау.
8. Сапаны басқарудың әдістері мен жүйелері. Эдвардс Демингтің оқуы.
9. Өнім сапасын басқарудың комплексті жүйесі (КС УКП). Анықтамалар, негізгі мәселелер мен мақсаттар.
10. Сапа жүйесінің негізі даму кезеңдері. Сапа жүйесі.
11. Өнім сапасын басқарудың салалық жүйесі.
12. ҚР сапаны басқару жүйесі.
13. Сапаны басқарудағы шет елдік тәжірбиелер.
14. Сапаны басқарудың Еуропалық тәжірбиесі.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс