Файл қосу
Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі ОӘ құжаты
ОӘК
ОӘК 042-14-1-03-01.09/03- 2006
<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>> пәнінің оқу-әдістемелік кешені
№1 басылым
пәнінің оқу-әдістемелік кешені
<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>>
<<051201 <<Ветеринарлық медицина>>,
<<051202 <<Ветеринарлық санитария>>- мамандықтарына арналған
Семей қаласы
2012
Алғы сөз
Жануарларға <<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>> пәні дәрілік заттар әсерінен жануарлар организмінде болатын физиологиялық, биохимиялық өзгерістерін оқытып, осы өзгерістердің көрсеткіштері негізінде мал шаруашылығында дәрілік заттарды қолдану тәсілдері мен жағдайлардын анықтайды.
<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>> - дәрілік заттардың концетрациясын қажетті мөлшерін ескертіп, олардың формаларын істей білуі керек және оңы малға енгізіп, дәрілік заттың организмге әсер етуін бағалауға керек.
* ӘЗІРЛЕНДІ
Құрастырған: Тойкина Г.Н., ветеринария ғылымдарының кандидаты, Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің <<Ветеринариялық медицина>> кафедрасының доценті
<< 01>> 09 2012 ж.
* ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің <<Ветеринариялық медицина>> кафедрасының отырысында
<<01 >> 09 2012 жылы № 1 хаттама.
Кафедра меңгерушісі, проф. М.М.Ыскаков
2.2. Агро-ветеринарлық факультетіның оқу-әдістемелік бюросынің отырысында
<<___>>____________2012 жылы, №____хаттама
төраға
* БЕКІТІЛДІ
Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында шығаруға мақұлданған және ұсынылған.
<<___>>____________2012 жыл, №____ хаттама
ОӘК төрағасы, ОЖ проректорі Б.А.Рскелдиев
АЛҒАШҚЫ РЕТ ЕҢГІЗІЛДІ
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
<<<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>>>> пәнінің оқу- әдістемелік кешені
<<_____>>_________________2012 жылы, №____университеттің Оқу-әдістемелік кеңестің шешімімен әрекетке еңгізілді және бекітілді.
Еңгізілген күні______________
* Қолданылу саласы
<<<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>>>> пәні бойынша оқу-әдістемелік кешеннің мамандығы <<051201>> <<Ветеринариялық медицина>> студенттерге арналған. Ол студентті оқу процесінде алған курстың мазмұнымен, оның маңыздылығы мен қажеттілігін, курс саясатын, дағды мен іскерліктің тақырыптарымен таныстырады. Оқу-әдістемелік кешен пәндерді оқып білудегі негізгі басшылық болып табылады.
* Нормативтік сілтемелер
<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>> осы пәндердің оқу-әдістемелік кешені келесі құжаттардың ұсынымдарымен және талаптарына сәйкес пән бойынша оқу процесін ұйымдастыру тәртібін белгілейді және жасайды:
<<051201>>-<<Ветерианариялық медицина>> мамандықтағы мемлекеттік жалпы міндеті білім стандарты ҚР МЖБС 3.08.0.ХХ-2006, Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің 7 тамыз 2006 жылғы, № 447 бұйрығы бойынша әрекетке еңгізілді және бекітіді.
3. Жалпы ереже
- Тойкина Гүлсара Нүрәліқызы, ветеринариялық ғылымдарының кандидаты, доцент;
- Кафедра - <<Ветеринариялық медицина>>;
- Байланыс ақпараты- тел. 53-07-19, №6 оқу ғимараты, кабинет 3;
- Сабақ өткізу орны- аудиториялар 41, 43, 40.
- Пәннің атауы <<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>>;
- Кредиттың саны - 3;
- Жұмыс оқу жоспарынан көшірме (Кесте 1);
Жұмыс оқу жоспарынан көшірме
Кесте 1
курс
семестр
кредиттер
ЛК
(сағ)
ТС (сағ)
ПС
(сағ)
СОӨЖ (сағ)
СӨЖ (сағ)
Барлығы (сағ)
Жиынтық бақылаудың формасы
3
5
3
15
0
30
45
45
135
Емтихан
3.1. Пәннің мазмұнының қысқаша шолуы.
<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>> пәні әртүрлі дәрілік заттардың концентрациясың кажетті мөлшерін есептеп, дәрілік заттардан рецепт тағайымдап, олардың формаларын істеуін көрсетіп, ережелері мен әдіс-тәсілдерін үйретіп және оны жануарларға беріп, дәрілік заттың организмге әсер етуін бағалауға керек. .
<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>> -дәрілік заттардың жаңа түрлерін іздестіріп таңдап, даындау технологиясын үйрену.Дәрілік заттардың қолдану қаупсіздігін және сапасын фармакологиялық тұрғыдан қадағалау.
Пәннің міндеті: студенттерге алғашқы емдік шаралар мен манипуляциялардың /әрекет/ қарапайым тәсілдерін атқарудың теориялық негіздерін үйрету. <<<<Дәрілік формаларды дайындау технологиясы>> курсында студенттер дәрілік заттардың жаңа түрлерін іздестіріп, және олардың тиімді пайдалану теориясымен танысады, сондай-ақ фармакологиялық препараттар және оларды сақтау жөнінде мәліметтер алады.
3.2. <<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>> курсының негізгі мақсаты: студенттерді латын терминологиясы, аналитикалық және физколоидтық химия, биохимия, биофизика, ботаника, химияны білген жөн. <<Дәрілік түрлерін дайындау технология>> - міндетті түрде шектес пәндермен вирусология, микробиология, фармакология, токсикология, фармокогнозия, дәрілік заттарды стантарттау, ішкі жұқпалы емес аурулар, паразитология, хирургия, акушерство және т.б
Жалпы және аймақтық хирургия, офтальмология және ортопедия анатомия, гистология, физиология, патофизиология, зоогигиена, малды азықтандыру, патанатомия, микробиология, вирусология, эпизоотология, паразитология, клиникалық диагностика,терапия, акушерство, оперативті хитрургия, экономика және малдәрігерлік ұйымдастыру, экономика және менеджмент пәндерімен байланысты.
3.3. Пәнді оқытудың негізгі міндеті келесі мәселелерді зерттеу болып табылады;
* Дәрілік заттардың жаңа түрлерін іздестіріп және олардың тиімді пайдалану териясын жасау;
* Фармакологиялық қалыптастырудың белсенді түрлерін тандап, олардын алғашқы әсер ету механизмін және қолдану тізбегін құру;
* Дәрілік заттардың қолданылу қаупсіздігін және сапасын фармакологиялық тұрғыдан қадағалау;
* Дәрілік заттардың әсер ету механизмін зертеп, оның сау және ауру мал организміне тиімді қолдану теориясының негізін құрау.
БІЛУІ КЕРЕК:
* заттың атын және құрылымдылық формуласын;
* лабораториялық зерттеу әдістерін;
* дәрілік заттардың қасиетін және сақталу ережелерін;
* Дәрілік заттардың организмнің физиологиялық және патологиялық жағдайларындағы әсерлерінің ерекшеліктерін, олардың сипаттамасын, әсер ету механизмін, қолдануға болатын және болмайтын жағдайларын.
ИГЕРУІ КЕРЕК:
* Малдарды тексеру тәжірибесін;
* Лабораториялық диагностикумдармен жұмыс істеуді;
* Жаңа аспаптармен, құралдармен жұмыс істеуді;
* Пәнді жан-жақты теория жүзінде білуді;
* Дәрілік заттардың қасиеттеріне қарай сақтау ережелерін, малдарға әсер ету заңдылықтарын, антидоттарды қолдану тәртібін, дәрілік заттардың қолдануға болатын тиімді формасын, малдәрігерлік тәжірибеде қолдану әдістерін.
ІСТЕЙ БІЛУІ КЕРЕК:
* Малдың физиологиялық жағдайына, жасына, жынысына, салмағына байланысты дәрілік заттарды тағайындауды, олардың концентрациясын шығаруда індетті және тоғышар ауруларға қолдануды, рецепт жазуды, белгілі бір формада дайындауды, оларды ауруды емдеу үшін қолданғандағы нәтижелерін шығаруды;
* Тұжырымдамаларын дұрыс пайдаланып дағдыларын меңгеру.
+ Курстың пререквизиттері:
* Латын терминология
* Биохимия
* Аналитикалық және физколоидтық химия
+ Курстың постреквизиттері:
* Микробиология вирусология
* Фармакология және токсикология
* Жануарлардың патологиясы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі.
Шәкәрім атындағы Семей мемелекеттік университеті
Агро-ветеринариялық факультеті
Ветеринариялық медицина кафедрасы.
<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>>
(оқу методиқалық кешені)
Семей 2012
Мазмұны
* Қолдану саласы ......................................................
* Нормативтік сілтемелер.................................................
* Жалпы ереже...............................................................
* Әдебиет.....................................................................
* Жұмыс бағдарламасы...................................................
* Лекциялардың қысқаша конспектісі.................................
* Тәжірибелік сабақтардың қысқаша конспектісі.......................
* Емтиханның сұрақтары.....................................................
* Пән бойынша студенттердің білімін бақылау..............................
* Реферат жазудың әдістемелік нұсқаулары...................................
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Шәкәрім атындағы Семей мемелекеттік университеті
Агро-ветеринариялық факультеті
Ветеринариялық медицина кафедрасы.
Жұмыс бағдарламасы
(СИЛЛАБУС)
<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>>
Семей 2006
№
реті
Лекциялардың тақырыптары
Сағаттар саны
1
Негізгі ұғымдар және пәннін методологиясы.
1
2
Дәрілік түрлерін технологиясының қысқаша тарихы.
1
3
Биофармация дәрі турлерін дайындау технологиясының теориялық негізі ретінде.
1
4
Ветеринарлық дәріхана және сипаттамасы. Дәрі заттарды шығару және мемлекеттік нормалау. Дәрі түрлерін дайындау технологиясы және дозалау (мөлшерлеу).
1
5
Рецепті жазу тәсілінің негізгі ережелері және жазу сызбалары.
1
6
Дәрі түрлерін жіктеу. Дәрі және көмекші заттар.
1
6
Қатты дәрі түрлерінің сипаттамасы. Жазу және дайындау технологиясы.
2
7
Сұйық дәрі түрлерінің сипаттамасы. Жазу және дайындау технологиясы.
2
8
Сұйық дәрі түрлерін стандарттау және бұлғандату.
2
9
Жұмсақ дәрі түрлерінің сипаттамасы. Жазу және дайындау технологиясы.
2
10
Фармацевтикалық сыйыспайушылықтар және болдырмау әдісі.
1
Барлығы.
15
№
реті
Лабораторялық сабақтардың тақырыптары
Сағаттар саны
1
Дәрі-дәрмектер және көмекші заттар. Рецепті негізгі жазу ережелері.
1
2
Рецепті жазу сызбалары.
1
3
Ұнтақтарды жазу тәртібі.
1
4
Ұнтақтарды дайындау технологиясы.
1
5
Болюстерді және пилюлдерді жазу тәртібі. Болюстерді және пилюлдерді дайындау технологиясы.
1
6
Қорытынды сабақ..
1
7
Сыртқа қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін жазу тәртібі.
1
8
Сыртқа қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін дайындау технологиясы
1
9
Ішке қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін жазу тәртібі.
1
10
Ішке қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін дайындау технологиясы.
1
11
Жұмсақ дәрі түрлерін жазу тәртібі.
1
12
Сұртпе майларды дайындау технологиясы.
1
13
Галендік және жаңа галендік заттардың жазу тәртібі.
1
14
Тұнбаны, тұндырманы, қайнатпаны дайындау технологиясы.
1
15
Қорытынды сабақ.
1
Барлығы
15
№
реті
Практикалық сабақтардың тақырыптары
Сағаттар саны
1
Химиялық фармакологиялық лабораторияда жұмыстеу барысындағы техника қауіпсіздігі.
1
2
Уақытша фармакологиялық мақалар мен мемлекеттік фармакопея. Қазақстан Республикасындағы дәрі заттардың дайындау технологиясының негізғі міндеттері.
1
3
Ветеринарлық дәріхана. Дәрілік заттардың технологиялық ұғымдары және негізгі терминдер. Ветеринарлық дәріханаға тускен дәрілік заттарды сақтау, пайдалану және жою талаптары. Ветеринарлық дәріхана жұмысшыларына арналған өзіндік тазалық талаптары.
1
4
Дәріханалық ыдыстар мен жапқыш, қақпақтар дайындау үшін қолданылатын құралдар. Дәріханалық ыдыстарды жуу және дезинфекциялау әдістері.
1
5
Дәріханалық жапқыш, қақпақтар дайындау үшін қолданылатын құралдар. Дәріханалық резинке, алюмин, полиэтилен, пластмас жапқыштарды, қақпақтарды өндеу эдістері.
1
6
Ветеринарлық дәріхана бөлмелерге және аспаптарға арналған талаптар. Малдәрігірлік- санитарлық бөлмелерді жинастыру және дәріханалық құралдардың күтімге арналған талаптары. Тазартқан ыдыстардың сапалығын бақылау.
1
7
Корытынды сабақ,
1
8
Тамшылап, жиындап, көлемдеп мөлшерлеу.
1
9
Инъекцияға арналған заттарды жазу және дайындау тәсілі.
1
10
Антибиотиктерді жазу ережелері және есептеу тәртібі.
1
11
Жараны жуу үшін ертінділерді жазу және дайындау технологиясы /фурацилин, спиттер, от тегі, т.б./
1
12
Пасталарды жазу және дайындау технологиясы.
1
13
Дезинфекциялық заттарды есептеу және дайындау әдістері
1
14
Дегельминтизациялық заттарды есептеу және дайындау әдістері.
1
15
Қорытынды сабақ
1
Барлығы
15
№
реті
СӨЖ тақырыптары
Сағаттар саны
1
Төменгі молекулярды дәрілік заттардың ерітінділері.
1
2
Жоғарғы молекулярды ерітінділердің қосындылыры және қорғалған коллоидтар.
1
3
Бюретттік жүйенің көмегімен сұйық дәрілік заттарды дайындау.
1
4
Суспензияларды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
5
Эмульсияларды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
6
Микстураларды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
7
Экстракттарды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
8
Қөзді емдеуге арналған дәрі түрлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
9
Жануарларды шомлуға арналған дәрі түрлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
10
Малдардың түратын жерін дезинфекциялау үшін дәрі турлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
11
Малдардың түратын жерін дератизациялау үшін дәрі түрлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
12
Әр түрлі жануарларға дегельминтизациялау үшін дәрі түрлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
13
Сыртқа қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін дайындау технологиясы /қөзге, құлаққа, мұрынға, тіске/
1
14
Сыртқа қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін дайындау технологиясы /шәю, шомылдыру, дымқылдандыру, ванна, клизма/.
1
15
Сұйық дәрі түрлерін дайындауға қойылатын санитарлық талаптар.
1
16
Сұйық дәрі формаларының дисперсиялық орталары.
1
17
Сусыз ерітінділерді дайындау технологиясы.
18
Акаратизацияға арналған өте ұсақ ұнтақтарды /дусты/ дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
19
Коллоидты ерітінділерді дайындау технологиясы.
1
20
Серпінді тұтқыр пластикалық қасиеттерге ие болатын дәрілік заттарды дайындау технологиясы.
1
21
Пасталарды дайындау технологиясы.
1
22
Линименттерді дайындау технологиясы.
1
23
Пилюльдерді дайындау технологиясы.
1
24
Дәрілік өсімдіктер жийынтығың дайындау технологиясы.
1
25
Жануарларға арналған брикеттерді дайындау технологиясы.
1
26
Аэрозолді заттарды қолдану үшін дәрілік препараттарды дайындауының технологиясы.
1
27
Гомеопатияда қолданылатын дәрі түрлері.
1
28
Фармацевтиқалық сыйымсыздық және оны болдырмаудың тәсілдері.
1
29
Инъекцияға судан жасалған ерітінділерді дайындау технологиясы.
1
30
Әртүрлі дәрілік заттарды дайындау үшін қолданылатын көмекші заттардың технологиясы.
1
№
рет
СОӨЖ тақырыптары
Сағаттар саны
1
Көлемі бойынша сұйықтықтарды мөлшерлеу үшін, ветеринарлық дәріханаларда қолданылатын өлшеуші құралдар.
1
2
Қатты, тұтқыр және сұйық заттарды өлшеу үшін, ветеринарлық дәріханаларда қолданылатын өлшеуші құралдар.
1
3
Тамшылап дозалау (мөлшерлеу). Тамшыны стандартап және эмпирлеп өлшеу және жалпы сипаттаманы беру.
1
4
Күрделі ұнтақтарды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
5
Йод ертіндісін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
6
Тотықтырғыш ерітінділерін дайындау технологиясы.
1
7
Формалин және хлорлы әкті ертіндісін дайындау технологиясы.
1
8
Люголь ертіндісін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
9
Протаргол және колларгол ертіндісін дайындау технологиясы.
1
10
Сұйық экстрактілерге және тұнба ертінділеріне қосқан уақытта микстураларды дайындау технологиясы.
1
11
Қүкірт суспензиясын дайындау технологиясы.
1
12
Ас қабақ ұрығынан эмульсияны дайындау технологиясы.
1
13
Алтей тамырынан сулы шығаруларды дайындау технологиясы.
1
14
Алкалойдтардан құралатын өсімдік шикізаттардан сулы шығаруларды дайындау технологиясы.
1
15
Дубилді заттардан құралатын өсімдік шикізаттардан сулы шығаруларды дайындау технологиясы.
1
16
Фурациллин пастаны дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
17
Эмульсиялық майларды дайындау технологиясы.
1
18
Суспензиялық линименттерді дайындаудың ерекшеліктері.
1
19
Вишневский линиментті дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
1
20
Ректальды суппозитариилерді дайындау технологиясы.
1
21
Вагинальды суппозитариилерді дайындау технологиясы.
1
22
Алкалойдтардан құралатын пилюльдерді дайындау технологиясы.
1
23
Тотықтырғышдардан құралатын болюстерді дайындау технологиясы.
1
24
Өте ұсақ ұнтақтарды /дусты/ дайындау технологиясы.
1
25
Инъекцияға глюкозаның (мейіз қанты) ерітіндісін дайындау технологиясы.
1
26
Көздік тамшыларын даындаудың технологиялық процесі.
1
27
Көздік майларын дайындаудың технологиялық процесі.
1
28
Бояйтын, тотықтындыратын және оталғыш заттардан құралатын ұнтақтарды дайындау технологиясының ерекшеліктері.
1
29
Премикстерді дайындаудың қазіргі технологиясы.
1
30
Дезинфекцияға құралдарды дайындаудың ерекшеліктері.
1
Барлығы
30
Негізгі оқулықтар:
* Грецкий В.М., Хоменок В.С. Руководство к практическим занятиям по технологии лекарственных форм. М. 1991
* Кондратьева Т.С. Технология лекарственных форм том 1,2, М. 1991
* Мингилев В.П., Мухамбетов Д.Д. Основы общей рецептуры. Акмола 1996
* Мозгов И.В. Ветеринарная рецептура М. 1966
* Рабинович Практикум по фармакологии и общей рецептуре М. 1978
* Өтенов Ә.М. <<Мал дәрігерлік фармакологиясы пәнінен лабораториялық- жаттығу сабақтарын оқытуға арналған>> Методикалық нұсқаулар А. 1991
Қосымша оқулықтар:
* Сковронский В.А. Практикум по фармакологии и рецептуре М. 1962
* Государственная фармакопея
* Оқу - әдістемелік материалдар
+ <<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>> пәні бойынша лекциялардың қысқаша конспектісі
+
Тақырып 1. Кіріспе.
Негізгі ұғымдар және пәннін методологиясы.
Болашақ мал мамандары дайындауда <<Фармакология>> пәні негізгі пәндердің қатарына жатады. Оқу барысында студенттердің малдармен жұмыс істегенде қауіпсіздікті толық қамтамасыз етуі, ауру малдарды жан-жақты емдеу және дәрі-дәрмектерді пайдалана отырып, еңгізу жолдарын білуі, соның негізінде шаруашылықтарға тиімді нұсқаулар ұсынылуының қамтамасыз етілуі дәрістеледі.
Практикум "Жалпы рецептура" курсы лабораториялық жұмыстар жүргізуге арналған. Бұл жерде ең маңыздысы студенттерді дәрілік формаларды жазу және жасау технологиясың оқып үйрену, студенттің клиникалық ойлау өрісінің қалыптасуы маңызды, ал ол келешек жұмысында патологиялық процесті ұғуды, патогенетикалық ем жасау мен аурудан сақтандыру шараларын жүргізуге қажет.
Сол үшін, осы практикумда студентке белгілі бір тақырып бойынша лабораториялық-практикалық сабақтар қосылған. Әр бір бөлім бойынша лабораториялық-практикалық сабақтарды оқып білгеннен соң студент белгілі бір дәрілік форманы жазыуың ұғып, дәрілік форманы жасау технологиясын үйренеді.
Әр бір бөлімнің соңында тапсырманы міндетті түрде жазбаша жұмыс ретінде орындауға, қорытынды дайындауға және оны тапсыруға арналған бақылау сабақтары берілген.
Барлық лабораториялық- практикалық сабактарды, өз бетімен орындайтын жұмыстарды, бөлімдер бойынша жоспарланған коллоквиумдарды орындаған студент келесі сабаққа дайындалады.
Фармакология туралы ұғым. Фармакология - (pharmacon - дәрі; logos - ғылым немесе сөз) - сау және ауру организмге немесе оның жеке органдарына дәрі-дәрмек заттардың қандай әсер ететіндігін зерттейтін ғылым.
Фармакологияның ең дәл анықтамасы - фармакодинамика, немесе химиялық қоспалардың әсерінен органдар мен тканьдер қызметінің өзгеруін зерттеу.
Тақырып 2. Дәрілік түрлерін технологиясының қысқаша тарихы.
Фармакологияның даму тарихы. Фармакология, соның ішінде малдәрігерлік фармакология өте ерте заманда пайда болған. Түрлі заттардың адам мен жануарға тигізетін әсерін бақылаудың нәтижесінде бұл салада толып жатқан білімдер жиналады, ал бұл заттардың өздерін адам организміне қолданып сынауға да жиі негіз болды. Ертедегі Греция дәрігері Гиппократ (б.з. д. 460-377 жыл) оларды жүйеге келтіруге тұңғыш рет әрекет жасады, Гиппократтың ілімін рим дәрігері Гален (б.з. 131-201 ж.ж.) және араб ғалымдары, әсіресе тәжік ұлтынан шыққан Авицена (Абу Али ибн Сина) дамытты. Орта ғасырларда Парацельс фармакологияда негізінен өзгерістер туғызды. Алайда XVIII ғасырға дейін бұл ғылым эмпиризмге, яғни ғылыми дәлелденбеген бақылауға ғана сүйеніп келді. Тек XVIII ғасырдың аяғында ғана эксперименттік фармакологияның дәуірі басталды.
Біздің елімізде эксперименттік фармакологияның негізін салушылар Андриевский, Кайданов, Лукин, Нелюбин, Забелин, Соколовский, Дыбковский, ал олардың ісін жалғастырушылар - Е. Пеликан, И. Догель, Богославский, И.Павлов, Кравков т.б. болды. Н.П. Кравковтың ерекше еңбектері оны отандық эксперименттік фармакологияның негізін қалаушы деп есептеуге мүмкіндік береді.
Зоофармакологиялық (малдәрігерлік фармакология) нұсқау құралды тұңғыш рет Ликин жазған еді.
Ғылымның бұл саласында біздің отандастарымыз Сошественский мен Савичтың және олардың шәкірттерінің зор еңбегі бар. Проф. Н.А. Сошественский шын мәнінде кәзіргі отандық малдәрігерлік фармакологияның негізін қалаушы болып саналады.
Фармакологияның басқа ғылымдармен байланысы. Фармакология мәнінің анықтамасы - ол басқа ғылымдармен: өсімдіктер шикізатын зерттейтін фармакогнозиямен, дәрілік заттардың физикалық және химиялық қасиеттерін зерттеумен шұғылданатын фармацевтикалық химиямен, фармацияман немесе дәрілер дайындау және аптекалық істі ұйымдастыру туралы ғылымдармен тығыз байланысты екендігін көрсетеді. Аталған ғылымдардың әрқайсысы дербес, бірақ фармакологияға қатысы жөнінде оған бағынышты болып келеді.
Малдәрігерлік колледждерде бұл пәндер өз алдына оқылмайды; фармакология курсына олардың кейбір тармақтары, негізінен рецептуралары ғана енгізіледі.
Мұның үстіне, фармакология физиологиямен және жалпы патологиямен тығыз байланысты, өйткені органдардың, тканьдердің нормадағы және патологиядағы әрекеттерін білмей, дәрілердің тигізетін әсерін түсіну мүмкін емес.
Фармакологияның бактериология және паразитологиямен байланысы дезинфекциялайтын және паразиттарға қарсы қолданылатын заттарды оқып үйренгенде өте көзге түседі.
Фармакологияға ішкі секреция бездерінің қызметі туралы ғылым - эндокринология (физиологияның бір бұтағы) өте жақын тұрады; емдік заттардың ішінде органдардан жасалған препараттар айтылады; бұларды қолдану үшін осы органдар жасаған дарығыш негіздерді және олардың организмге тигізетін ықпалын білу талап етіледі.
Дәрілік заттар көбінесе таза лабораториялық және ауылшаруашылық малдарына тигізетін әсері арқылы зерттеледі. Бұл зерттеудің негізгі мақсаттары:
1. қандай да болса қолданылатын зат малдың организміне және жеке органдарына қалай және неліктен әсер ететіндігін анықтау;
2. көтере алатын (емдеу), улайтын (уытты) және өлтіретін (летальді) дозаларды табу.
Фармакология қандай затты болса да осындай зерттеулерден кейін ғана клиникадағы ауру малдарға қолданып сынауға ұсынады. Міне сондықтан да фармакология клиникамен, сондай-ақ фармакологиялық емдеу өте маңызды орын алатын дәрігерлік практикамен тығыз байланысты деп есептеледі.
Тақырып 3. Биофармация - дәрі түрлеріне дайындау технологиясының теориялық негізі ретінде.
Дәрі және у туралы ұғым. Жануарға қолданылатын дәрілік заттардың қолайлы формасын (ұнтақтар, ертінділер, микстуралар, таблеткалар, сүртпе майлар, т.б.) дәрі деп атайды. Аурудан сақтайтын, оны өзгертетін, оны асқындыратын немесе ауру процесін тоқтататын барлық заттар дәрі бола алады. Бұған өсімдіктерден, жануарлардан алынатын минерал және синтезбен шығарылатын химиялық заттар жатады.
Белгілі жағдайларда және организмнің белгілі қалпында оның қалыпты тіршілік әрекетін бұза алатын, яғни оны улай алатын (токсикалық), немесе өлтіре алатын химиялық заттар у деп аталады.
Дәрілік заттардың оганизмге тигізетін әсерін фармакология, ал улардың тигізетін әсерін - токсикология зерттейді.
Дәрі мен удың арасында дәл шек болмайды. Мысалы: наперстянка белгілі мөлшерде жүрек қызметін жақсартады, ал бұл заттың дозасын көбейтсе, осы органның қызметін нашарлатады.
Дәрілік заттардың тигізетін әсерінің түрлері. Дәрілік заттар қолданылатын жеріне және жалпы (резорбтикалық; resorptio - сору) әсерін тигізеді.
Егер бұл зат қандай да болса тканьмен (терімен, кілегей қабықпен) жанасып, көбінесе жанасқан жерінде осыған сәйкес өзгерістер туғызатын жағдайда, қолданылған жеріне тигізетін әсері байқалады.
Қолданылған жеріне әсер тигізетін заттардың көпшілігін шағын мөлшерде қан сорып алады. Бұл сорылған заттың мөлшері аз болады, сондықтан қандай да болсын органдардың қызметіндегі өзгерістерді жәй қарағанда көруге болмайды.
Алайда ерекше жағдайларда (дәрі мөлшерінің көптігі тканьнің сыйпаты және күйі, дәрі қолданғанда жүргізілген арнаулы шара т.б.) қолданылған жеріне тигізетін әсермен қатар, жалпы әсері де болуы мүмкін, мысалы, жарасы бар жерін феколмен мол етіп жуғанда малдың уланып қалуы ықтимал, ал нервке новокаин енгізумен органның жағдайын өзгертуге болады.
Дәрілік заттың жалпы әсері ол қанға, демек, барлық органдар мен тканьдерге түскенде көрінеді. Жалпы әсер тигізетін химиялық заттар кейбір жағдайларда барлық тканьдерге, бірақ түрліше дәрежеде (протоплазмалық әсер); екінші жағдайда жеке органдарға (таңдап әсер ету) ықпалы болатыны анықталады.
Таңдап әсер ету нақ сол орган басқа органдарға қарағанда, дәріні көбірек жыйнап алатындығын немесе оның бұл дәріні сезгіш екендігімен түсіндіріледі: мысалы, наперстянка жүрекке, адреналин симпатикалық нерв системасының ұштарына, карбохолин мен ареколин - парасимпиялық нерв системасының ұштарына таңдап әсер етеді т.б.
Қолданылған жеріне және жалпы әсер тигізгенде: 1) зат байланыс жасайтын қандайда болсын тканьге, органға немесе системаға тікелей бағытталған тура бірден әсер ететін және 2) тура емес яғни жанама, айнымалы түрлері бар, бұл кейінгі түрі тура әсер ететін түрдің салдары болып келеді.
Емдеуде жанама әсер етудің болғаны жөн; мысалы, жүрек глюкозидтері жүрекке тікелей әсер етіп, оның жұмысын жақсартады - бұл оның таңдамалы, сонымен бірге тура әсер етуі; мұның нәтижесінде қан айналысы, тканьдер қорегі жақсарады, ісігі қайтып, несеп бөлінуі (дируез) көбейеді т.б. бұл тура емес немесе шамалап тиген әсер болады.
Жанама әсердің ерекше түрі- нерв жолымен жүзеге асырылатын рефлекторлық әсер болып келеді. Мысалы, аммиакпен деп алғанда тыныс және жүрек қызметі уақытша тоқтауы мүмкін; мыс сульфаты қарын кілегейін тітіркендіріп құстыруы ықтимал т.б.
Дәрілік заттарадың тағы да қосымша әсері бар; ол әрқашанда бола бермейді, бірақ есептесу керек, оның көбінесе болмағаны жақсы. Мысалы, хлороформды бірнеше рет, немесе бір рет ұзақ уақыт қолданғанда паренхиматоздық органдар майлы өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Егер бұл жағымсыз әсер едәуір орын алса, онда мұндай заттың емдеу қасиеті азаяды немесе мүлде жоғалады.
Фармакологияда ауру қоздырғыштарға әсер тигізетін заттардың зор маңызы бар; оларды этиотроптық, яғни каузальдық деп атайды; бұған фенол, креолин т.б. микробтарды өлтіретін (бактерицидтық) және олардың өсуін тежейтін сульфаниламидтық дәрілер жатады. Емдеудің мұндай әдісін каузальдық емдеу әдісі деп атайды.
Этиотроптық әсердің бір түрі - химиотерапевтикалық әсер, ол заттың белгілі құрылысымен және оның микроорганизмдердің белгілі түріне таңдамалы әсер етуімен байланысты. Егер дәрі ауру себептерін жоймай, ауру белгілерін бәсеңдетсе, немесе тоқтатса, оны симптоматикалық дәрі деп атайды. Мысалы, кейбір ыстық төмендеткіш заттар ауру малдың температурасын уақытша басады, бірақ аурудың себебіне әсер етпейді.
Сондай-ақ, дәрілік заттардың қайтатын және қайтпайтын әсері болады. Қайтатын әсерде орган функцияларындағы өзгеріс уақытша сыйпатта болады; енгізілген дәрілерден арылуына қарай функция қызметі қалпына келеді. Егер енгізілген зат түзілмейтін шұғыл морфологиялық және функциялық өзгерістер туғызса, мұны қайтпайтын әсер деп атайды.
Дәрілік заттардың мәні және олардың әсер ету сыйпаты. Дәрілік заттардың тканьдермен, органдармен, системалармен, өзара әсерлес болуы өте күрделі процесс; оның өзі мынадай:
1) химиялық реакциялар, мысалы: қалпына келтіру, тотығу, ажырау, тұндыру, қос қабат алмасу реакциялары т.с. жолмен;
2) физикалық - химиялық процесстер, мысалы, осмостық қысым, диффузия, беткі кіріс т.с.жолмен.
3) биохимиялық процесс, мысалы: клеткадағы биохимиялық реакцияның өзгеруі (энзимдердің, ферменттердің, катализаторлардың тыныс алудағы, алмасудағы әрекеттері т.с.) жолмен жүреді.
Клеткаларға, тканьдерге, органдарға және системаларға фармакологиялық заттардың тигізетін әсерінен: қозу, меңдеу және функция параличтері пайда болады. Бұл реакцияларды бірінен бірін бөліп алып, оқшау қарауға болмайды, оларды органдар нервтік және гуморалдық өзара қатынаста болғандықтан бүкіл организмнің жауап реакцияларының күрделі комплексі деп қарау керек.
Орган функциясының күшеюін қозу, ал оның әлсіреуін меңдеу деп түсіну керек. Мысалы, карбохолин ішектердің перистальтикасын, сілекей, қарын, ішек және тер бездерінің серекциясын күшейтеді, антропин ішек перистальтикасын баяулатып, бұл бездердің серекциясын әлсіретеді.
Тіршілік әрекетінің мүлдем, ал кейде тіпті қайтпастай болып әлсіреуін паралич деп атау әдет болып кеткен.
Тітіркену - міндетті түрде жалпы ткань реакциясы гипермия (қан толып қызару) мен трансуданцияның (қан сары суының сыртқы тканьдерге шығуы) пайда болуымен өзгерілген функция. Тітіркендіру әсері бір жерге әсер етумен тынбайды, ол организмнің әрқашанда біліне бермейтін реакциясынан да туады.
Дәрілік зататрдың әсеріне ықпал тигізетін жағдайлар
Заттардың организмге тигізетін әсері әрқашанда бірдей болмайды, оған бірқатар әр түрлі жағдайлар ықпал етеді. Бұл жағдайлар дәрілік заттың өзіне де, сондай-ақ денеге де байланысты болуы мүмкін.
Дәрілік заттың қасиетіне байланысты жағдайлар. Ерігіштік. Егер зат суда, майда және организмнің ткань сұйықтарында еріген жағдайда ғана мейлінше жақсы әсер ете алады. Мысалы, парафин мен барий сульфаты фармакологиялық әсер етпейді, өйткені ерімейді, сондықтан да тканьдерге сіңбейді. Күкірт тканьдермен өзара қарысу нәтижесінде еритін клеткаларға сіңімді болады, демек, ол фармакологиялық тұрғыдан әсерлі болып саналады. Дәрінің ерігіштігі теріге және кілегей қабықтарға тікелей әсер еткенде тканьдерге терең ену қабілетімен тығыз байланысты болады. Мысалы, барлық липоидотроптық (майда еритін) заттар майда ерімейтін заттарға қарағанда теріге терең және тез сіңеді.
Дәрілердің тканьдерде болып жатқан физикалық-химиялық процесстер жөніндегі тұрақтылығы. Заттың мөлшері, яғни дозасы, демек, дәрілік заттың клеткаға әсер ететін концентрациясы, қолданылатын жеріне әсер еткенде ертіндінің концентрациясы, жалпы әсер еткенде - қандағы концентрация ескеріледі.
Дозаның екі түрі: бір мезгілдік (pro dosi), яғни малға бір рет берілетін немесе бір рет енгізілетін дәрінің мөлшері; күн тәуліктік (pro die), яғни малға бір күнге, күн тәулік ішіне арналып берілетін дәрінің мөлшері бар.
Енгізілетін заттың мөлшерін оның әсер ету сыйпатын анықтайды. Өте үлкен дозалар малды өлтіруі мүмкін, сондықтан да оларды өлтіретін дозалар деп атайды; дәрінің малды улайтын дозасын уытты (зәрлі) доза деп, ал емдік нәтиже беретін дозасын емдеу дозасы деп атайды.
Дәрілік түр. Ішке сұйық түрде берілген заттар қатты заттарға қарағанда жылдам және күшті жалпы әсер етеді. Мұнда еріткіштің де маңызы бар: суда ерітілген заттарға қарағанда, спиртте ерітілген заттар тезірек әсер етеді, кілегей сұйықта ертілсе, олардың әсері едәуір бәсеңдейді т.б.
Температуралық жағдйлар. Жылы етрінділер салқын ертінділерден гөрі ішке енгеннен кейін тезірек бойға сіңеді. Дәрілік ертінді өте жоғары немесе төмен температурада болса клеткаларды тітіркендіріп, жоя отырып, олардың тіршілік процесстерін құртады.
Тақырып 4. Ветеринарлық дәріхана және сипаттамасы. Дәрі заттарды шығару және мемлекеттік нормалау.
Малдәрігерлік дәріхананың құрылысы мен жабдықтары. Әрбір малдәрігерлік емханалар, фельдшерлік пункттер жанында малдәрігерлік аптекалар бар; оларда тиісті емдеу мекемесінің дәрігерлер мен фельдшерлері қызмет істейді. Тек айрықша бағыттағы азын-аулақ клиникалар мен емдеу мекемелерінің ғана фармацевт басқарған аптекалары болады. Осыған сәйкес малдәрігерлік аптекалардың құрылысымен жабдықталуын әрбір емдеу мекемесі өзінің мүмкіндігі мен қызмет бағытына қарай белгілейді. Малдәрігерлік емхана жанындағы аптеканың құрғақ және жарығы жеткілікті үш бөлмесі, шоланы, подвалы немесе мұздақ суық бөлмесі болғаны жөн.
Бірінші бөлме - рецепт қабылдайтын, дайындалған дәріні жіберетін рецептуралық, екінші бөлме - жуып шайып тұратын, үшіншісі - заттар тұратын, дәрі-дәрмектер сақтайтын бөлме болуға тиіс.
Рецептуралық бөлмеде: 1) кеңсе құралдарымен жабдықталған стол, 2) линолеуммен немесе шынымен жабылған және түрегеліп тұрып қызмет істеуге қолайлы дәрілерді жасайтын стол; 3) улы заттар мен оларға керекті ступкаларды, пестиктерді, гирлермен жабдықталған қолтаразыларды, өлшеуіш цилиндр мен мензуркаларды, воронколарды, капсул жасағыштарды, совочкалар мен сүзгіш қағазды сақтайтын шкаф; 4) күшті әсер ететін дәрілер шкафы және 5) басқа заттарды сақтайтын шкафтар болуға тиіс.
Заттар қоятын бөлмеде дәрі-дәрмектер сақтайтын шкафтар болға тиіс. Олардың саны әрбір жеке жағдайға сәйкес белгіленеді. Кір жуатын бөлмеде қазанмен жабдықталған плита, дистилденген су құйылатын алмалы-салмалы қазан және ыдыс жуылатын жабдықтар болады.
Ветфельдшерлік пункт аптекасы үшін жұмыс столмен, үлкенді-кішілі екі шкафпен жабдықталған бір ғана кең бөлме, сондай-ақ дезинфекциялық және оттан қауыпты заттардың қорын сақтайтын шоланың болуы жеткілікті.
Аптека мебелі қарапайым, мықты, ақ бояумен боялуға тиіс. Бөлмелердің қабырғалары майлы немесе эмальді бояумен, мүмкіндігінше ақ бояумен сырланған болғаны жөн.
Аптека жабдығы: 1) тек техникалық таразылардан, 5 кг - дық стол үстіне қойылатын таразылардан, өлшеуіш тастармен жабдықталған түрліше безбендер, 2) металдан жасалған ступка мен пестиктерден, фарфордан жасалған үлкенді-кішілі ступкалар мен пестиктерден, 3)электрлі немесе жай булы моншадан, 4) электр плитасынан, 5) қабықтан тығын жасайтын пресстен, 6) дистилденген су алуға керекті айдамалы кубтен, 7) әртүрлі шөлмек воронкалар мен бір үлкен фарфор воронкадан, 8) шөлмектен жасалған бірнеше өлшеуіш құралдар мен әртүрлі мензуркалардан, 9) пилюля жасайтын машинкадан, 10) бикстер мен жабдықталған инфундир аппаратынан, 11) перкулятор немесе үлкен бөлгіш воронкадан, 12) әртүрлі пипеткалардан, сондай-ақ көз пипеткаларынан, 13) әртүрлі сыйымдылығы бар материалдық банкілерден, совочкалардан, қасықтардан, металл мен мүйізден жасалған немесе пластмассадан жасалған шпательдерден, капсул жасағыштардан, тағы басқа шөлмек ыдыстармен жабдықталған лабораториялық бұйымдардан құрылады. Бұдан басқа, аптекада фармакопеяның соңғы басылып шыққаны, дәрілердің фармацевтикалық мануал жазбасы, рецептуралық журнал, дәрі-дәрмектерді есепке алу және жұмсау журналы, сондай-ақ олардың катологі болуға тиіс.
Дәрі-дәрмектерді өртке, бақытсыздық оқыйғаларға немесе қасақаналықпен істелетін әрекетке қарсы шараларды ескере отырып сақтайды. Дәрі-дәрмектер сақталатын шкафтарда құлып салынуға тиіс. Жұмыс баңткеннен кейін улы заттар сақтайтын шкафтың аузына сургучті мөр немесе басқа мөр басылады.
Дәріні дайындап болғаннан кейін жұмыс столының үстінде ешқандай дәрі-дәрмек, әсіресе А мен Б тобына жататын дәрілерді қалдырмау керек. Дәрі-дәрмектер сақталатын шкафтардың кілттері оларға жауапты адамның қолында болуға тиіс.
Дәрі-дәрмек салынған шөлмектер мен банкілерге анық етіп латынша жазылған этикеткалар жапсырылады, улы заттар үшін қараның үстіне ақпен, күшті әсер ететін заттар үшін - ақтың үстіне қызылмен, ал қалған дәрілер үшін - ақтың үстіне қарамен жазу керек. Улы және күшті әсер ететін заттар салынған әрбір ыдысқа арнаулы этикеткалар жапсырылады (бассүйектің үстінде айқастырып салынған жілік сүйектердің суреті мен <<у>> деген жазу болуға тиіс).
Жарықтың ықпалымен ажырайтын заттар салынған ыдыстың сыртына: <<қараңғыда сақталсын>>, оттан тұтанғыш заттар үшін - <<оттан қауыпты>>, жылу ықпалымен бұзылатын заттар үшін - <<салқын жерде сақталсын>> деген этикеткалар жапсырылады.
Дәрі-дәрмектерді төмендегідей етіп сақтау керек:
1. гигроскопиялық (ылғал тартқыш) заттарды құрғақ үйде, мықтап тығындалған шөлмек ыдыста:
2. жарықта ажырайтын заттар - қараңғы үйде немесе күнгірт шөлмектерде;
3. оттан қауыпты заттар (олар аз мөлшерде болуға тиіс) - керосин шамынан, пештерден қашық жерде, ал олардың қоры - өртке қарсы шаралардың ережесіне сәйкес келетін жеке үйде;
4. күйдіргіш сілтілер мен күшті қышқылдар - қолдан келген сақтықпен бірыңғай жерде;
5. жылу ықпалымен бұзылатын дәрілік заттар - құрғақ, салқын жерде сақталады.
Дезинфекциялық заттардың көп мөлшердегі запасы құлып салынған жеке бөлмеде сақталады. Аптека жылылығы 9 градустан төмен болмауы керек, өйтені сұйық формалы заттардың бірқатары салқын әсерінен кристалға айналып кетеді.
Аптекадағы ыдыстарды таза ұстап, олардың дұрыстап жуылуына ерекше көңіл бөлу керек. Шөлмек және фарфор ыдыстарды алғаш рет кәдімгі суда сулап, содан кейін жылы сілтімен немесе жылы сабын ертіндісімен жуады. Оларды қыл немесе сым щеткалардың көмегімен жуып, ал содан соң жылы таза судың немесе кран суының ағынымен әбден шаю керек. Оларды төңкерілген күйінде аша ағашқа іліп кептіреді, ал бұл ыдыстар сілтілер ықпалымен бұзылатын дәрілерге арналса, онда оларды 0,5 процент тұз қышқылымен шаяды.
Бұрын қолданылған және сырттан түске (ауру малдардың инелерінен т.б.) ыдысты алдын ала бір тәулігі ішінде алмас ертіндісімен дезинфекциялайды. Содан кейін оны сілтіге немесе сабын ертіндісіне салып қайнатады, осыдан кейін ғана барып жоғарыда көрсетілген тәсілмен жуады.
Металдан, мүйізден немесе пластмассадан жасалған қалақтарды, совочкаларды, капсул жасағыштарды жылы сабынды суда жуып, содан кейін жылы таза сумен немесе кран суының ағынымен шаяды, содан соң бұларды арнаулы таза орамалмен сүртеді.
Қол таразыларының табақшалары таза орамалмен, ал қажет болса спитрпен жуып сүртіледі.
Тақырыбы 5. Дәрі түрлерін дайындау технологиясы және дозалау (мөлшерлеу).
1. Организмге байланысты жағдайлар. Жануар түрлері.
Әр түрлі мал қандай да болсын дәріні әртүрлі қабылдайтыны анықталған. Мысалы, етқоректілер шөп қоректілерден гөрі барий тұздарын өте жақсы сезеді; адреналин сүтқоректілерден гөрі құстарға күшті әсер етеді; морфин итті ұйықтатады, ал мысықты күшті елітеді; көп камералы қарыны бар сыйыр малына каломель тағайындау қауыпты, өйткені каломель еритін қоспаларға тез айналып, улы болады.
Жануар түріне қарай дозаларды төмендегідей етіп есептеп беру белгіленген:
Жылқыға (тірідей салмағы 400 кг дейін) ........................
Сыйыр малына (тірідей салмағы 300-320 кг)..................1 - (1/2)
Есекке ...................................................................(1/3) - (1/2)
Қойға (таза салмағы - 50 кг)........................................1/5 - 1/6
Шошқаға (таза салмағы - 50 кг) ....................................1/5 - (1/8)
Итке (таза салмағы - 2- ден 10 кг дейін) ........................1/10 - 1/6
Мысыққа (таза салмағы - 2 кг) ...................................1/20 - 1/32
Құсқа (таза салмағы - 2 кг) ........................................1/20- 1/40
Малдәрігерлік практикаға әзір енгізілмеген, бірақ медицинада қолданылатын дәрілердің дозаларын мөлшерлегенде төмендегідей ережеге сүйену керек:
Орта жастағы адамға ................................................. 1
Жылқыға .................................................................5 - 10
Сыйыр малына ..........................................................5 - 10
Ешкі, қой, шошқаға ....................................................2
Итке ........................................................................1/4 - 1
Мысыққа ..................................................................1/4
Құсқа ........................................................................1/6
Жануар жынысының организмінің физиологиялық жағдайына байланысты ғана маңызы бар. Кейбір заттар буаз малдардың іштегі төліне зыян келтіреді, кейбіреулері жатыр тамырларын кеңейтіп немесе тарылтып, іш тастатады; кейбір препараттар сүтпен бірге бөлініп, жас төлді улайды және сүт сапасына әсер етеді. У ұрғашы малға еркек малдан гөрі күшті әсер ететінін есте ұстаған жөн.
Малдың жасы қартаң және әлі толыспаған жас малдарға кейбір дәрілік заттар орта жастағы малдардан гөрі едәуір күшті әсер етеді. Мысалы, морфиннің тіпті аз дозасының өзі төлдің параличке ұшырауын тудырады, ал ірі малдың тыныс орталығына сәл әлсірету әсерін тигізеді.
Сондықтан кәрі немесе жас малдарға дәрі тағайындағанда оның дозасын олардың жасына сәйкес азайту керек. Кейбір заттарды оларға мүлдем қолдануға да болмайды.
Малдың жасына қарай дәрі дозасын есептеудің бағыт беруші таблицасы ( Мозгов бойынша)
Жылқыға:
3 - 12 жасқа дейін ...........................................1
15-20 жасқа дейін ..............................................(3/4)
20 - 25 жасқа дейін.............................................(1/2)
2 жасар ............................................................(1/2)
1 жасар ............................................................1/12
6 айға дейінгі құлынға:.........................................1/21
Сыйыр малына:
3-8 жасар .........................................................1
10-15 жасар .......................................................(3/4)
15-20 жасар .......................................................(1/2)
2 жасар ............................................................(1/2)
1 жасар ............................................................1/4
Бұзау: 4-8 айлық .........................................................(1/8)
1-4 айлық ..........................................................1/16
Қой, ешкі: 2 жасар және одан үлкен .................................1
1-2 айлық ........................................................... (1/2)
6-12 айлық .........................................................1/4
Шошқа 1 (1/2) жасар және одан үлкен ................................1
9-18 айлық .........................................................(1/2)
4-9 айлық ...........................................................1/4
Мал салмағының да елеулі маңызы бар. Бір түлікткгі жас мөлшері бірдей, бірақ салмағы әртүрлі малдарың дәріні қабылдауы да әртүрлі болатындығы туралы көптеген бақылаулар бар. Әдетте, дәрінің белгілі бір мөлшері салмағы ауыр малға емдеу (терапевтикалық), ал салмағы жеңіл малға уытты (зәрлі) немесе өлтіретін доза болып табылады. Сондықтан доза малдың килограмм салмағына шағып беріледі. Мысалы, егер дәрінің емдік дозасы 1 кг салмаққа 1 мг болып белгіленетіні болса, 2 кг салмағы бар малға - 0,002 (2 мг), 10 кг салмағы бар малға дозасы 0,01 (10 мг), 400 кг салмағы бар малға 0,4 (400 мг) тағы басқадай болады.
Малдың жалпы күйі. Арық организмге семіз организмге қарағанда дәрі күшті әсер етеді. Шаршап шалдыққан малдар сергек және күшті малдардан гөрі дәрілерді нашар көтереді. Сау органдардан гөрі ауру органдар дәріні көбіне басқаша қабылдайтынын ескеру керек (Кравков Н.П., М.П. Николаев). Мысалы, камфора сау жүрекке мүлде дерлік әсер етпейді, бірақ ол қабынған жүректің жұмысын күшейтеді және жақсартады; алкоголь сау малдардан гөрі ыстығы көтерілген малдарға нашарырақ әсер етеді.
Организмнің немесе органның физиологиялық күйі дәрілерге сезімдік әрекет туғызады. Мысалы, буаз жатыр қысыр жатырдан гөрі дәрі әсерін сезгіш келеді; қоздырғыш заттарды жүгіріп жүретін құстардың аяқтары мен бұлшық еттері, суда жүзетін құстардың көкірек бұлшық еттері жақсы сезеді т.б.
Идиосинкразия, яғни дәріні бір жолы қабылдаған кезде пайда болатын организмнің айқын көзге түсетін және бұрмаланған реакциясы. Мысалы, сульфаниламид препараттарының әсерінен кейбір малдардың ыстығы көтеріледі, денесі бөртеді. Мұндайдың негізгі себебі нерв жүйесінің ерекше сезімталдығына деп жобалау керек.
Дәрі тағайындау мерзімі. Таңертеңгі тыныққан мезгілде кешкі шаршаған мезгілге қарағанда, малдың дәріге сезімталдығы төмендейді. Аш қарында берілген дәрі тоқ кездегіден гөрі бір жерге де және жалпы да едәуір күшті әсер етеді.
Әсер туу үшін дәрілік заттарды енгізу жолдарының немесе әдістерінің де зор маңызы бар; мысалы, күретамырға енгізілген дәрі тері астына енгізілген дәріден гөрі күшті әсер етеді; дәл осы дәрі ішке қолданылғанда тері астына енгізгендегіден гөрі анағұрлым бәсең болады.
Дәрілік заттардың құранды әсері. Синергизм (syn - бірге, ergo - жұмыс істеймін) - дәрілік заттардың физиологиялық бір бағыттағы әсері. Синергизм бойынша қоспаға кіретін жеке құранды бөліктердің әсері жай ғана жыйнақталуы немесе жеке дәрілердің әсерін жыйнақталған дәрі нәтижесімен салыстырғанда сай келмей көбейіп кеткенде потенциялануы мүмкін. Тікелей және жанама синергизмдер бар: тікелей синергизмге әсер ететін бір ғана нүктелік дәрілер, ал жанама синергизмге әсер ететін түрліше нүктелік дәрілер жатады.
Антогонизм (anti - қарсы, agon - күрес)- бір дәрілік заттың әсерін екінші дірілік заттың бәсеңдетуі немесе мүлдем тоқтатуы; химиялық және физиологиялық антогонизм болады. Химиялық антогонизм екі заттың химиялық өзара ықпал етуі нәтижесі болып табылады, мысалы, қышқылдарды сілтілер оқшаулайды, алкалойдтарды таннин тұндырады т.б. физиологиялық антогонизм екі зат бір түрлі (тікелей антогонизм), немесе әр түрлі (жанама антогонизм) ткань элементтеріне қарама-қарсы бағытта әсер еткен жағдайда кездеседі.
Тікелей антогонизмге орталық нерв системасының стрихнин, кофеин, коразол туғызған қозуын наркотиктердің (хлороформмен, эфирмен, хлорамидтермен) жоюы мысал бола алады; наркотиктер орталық нерв системасын әлсіретеді, ал стрихин, кофеин және коразол оны қоздырады.
Жанама антогонизмге хлорлы баридың ішекке тигізген әсерін адреналиннің жоюы мысал бола алады; хлорлы барий ішек қабілетін арттырады және ішектің тегіс мускулатурасына тікелей әсер ете отырып, оның перитальтикасын көбейтеді; адреналин симпатикалық нерв системасын қоздыра отырып, перистальтикаға бөгет болады. Сонымен ішекке әсер етуіне қарағанда хлорлы барий мен адреналин - антагонистер; бұл тікелей антогонизм емес, өйткені олардың әсер етерлік нүктесі әртүрлі болып келеді.
Сондай-ақ бір жақты және екі жақты физиологиялық антогонизмдер болады; біржақты антогонизм бір заттың әсерін екінші заттың әсері қайтарған кезде байқалады; мысалы, атропин ареоколиннің әсерін қайтарады, бірақ атропиннің әсерін ареколин жоя алмайды. Екі жақты антогонизм дәрі әсерлерінің өзара бірін бірі жоюы нәтижесінде пайда болады; мысалы, стрихнин мен хлорформ бірінің әсерін бірі жояды.
Дәрілердің қайталап қолданғандағы тигізетін әсері. Дағдылану. (толеранттық, иммунитет). Кейбір дәрілерді ұзақ уақыт қолданғанда организмнің оларға тигізетін реакциясы бірте-бірте әлсірейтіндігі байқалады. Бастапқы әсерге жету үшін енгізілетін заттың дозасын көбейтуге тура келеді. <<Дағдыланбаған>> организмді өлтірерліктей дәрі мөлшерін <<дағдыланған>> организмдер көтере алуы мүмкін. Бұл құбылысты дәрінің баяу сіңіуімен, тез бұзылуымен және оның тез бөлініп шығуымен, оған организмнің өзіне тән <<иммунитет>> жасап шығаруымен түсіндіруге болады. <<Иммунитет>> бір жерде және жалпы болады. Мал мен адамның морфинге дағдылануы бір жерлік <<иммунитетке>> мысал бола алады; оның кейде түрлік сыйпаты болады, мысалы, құстар стрихнинді көп сезбейді. Бір жерлік <<иммунитет>> (ішектегі) мышьякты ішке ұзақ уақыт қолданғанда пайда болады; бұнда жалпы <<иммунитет>> кездеспейді, өйткені көрсетілген тәсілмен енгізілген дәрінің мал көтере алатын дозасын тері астына немесе қан жүйесіне жібергенде мал өледі.
Кумуляция, немесе шоғырлану, жиналу дәрілерді тіпті ең аз емдеу дозасымен қайталап енгізгенде байқалады; мұнымен қатар күшті фармакологиялық немесе уытты әсер ету белгілері көрінеді.
Кумуляция- материалдық және функционалдық яғни физиологиялық түрлерге бөлінеді. Материалдық кумуляция дәрінің денеден шығуы оның енуінен анағұрлым қалып қойған жағдайда, мысалы, ауыр металл тұздарын, стрихнинді, кейбір ұйықтатын заттарды т.б. қолданған кезде пайда болады. Физиологиялық кумуляция деп белгілі органдардың немесе тканьдердің сезгіштігінің күшеюін айтады. Дегенмен наперстянка, қорғасын тұздарын т.б. қайталап қолданғандағыдай, бұл жағдайда да дәрі организмде жыйналып қорланбайды.
Тақырыбы: Дәірлік заттарды енгізудің және бөліп шығарудың жолдары
Дәрілік заттарды қолдану тәсілдері. Дәрілерді ауыз арқылы (peros) енгізу - көп тараған тәсілдердің бірі, бірақ түрлерін кеңінен таңдап алуға мүмкіндік береді, өйткені бұл жолмен еритін де, ерімейтін де дәрілерді енгізуне болады. Олар асқазанда тиісті өзгерістерге ұшырап, өздерінің әсер етерлік күшін не жояды, не уыттық әсер етеді ( каломельдің мүйізді малға тигізетін әсері). Қан жүйесіне сіңіп, дәрі ең алдымен бауырға түседі; бұнда дәрінің бір бөлігі, немесе түгелінен зарарсызданады немесе қор болып жыйналады. Дәрінің асқазан каналынан бойға сіңу жылдамдығы екі жағдайға: оның асқазан каналы шырындарында еру және қарынның тоқтық дәрежесіне байланысты. Демек бұл тәсіл дәрілердің әсер ететін уақытын есепке алуды және оларды лайықтап өлшеп беруді қыйындатады.
Мал сүйсініп жейтін дәрілік заттатр ірі қараға күшті жемге, немесе суға, ал ит пен мысыққа нанға, етке, сүтке қосылып беріледі.
Ұнтақтарды ірі қара нанмен, немесе шөлмекке құйылған ертіндімен бірге береді; соңғы жағдайда малдың басын жоғары көтеріп, шөлмекті ауыздың тіссіз кенересіне қойып, ертіндіні біртіндеп ұрттатады, ал кейде оны зонд арқылы тікелей қарынға жібереді. Сұйық дәрі түрлерінде осылай береді. Ұсақ малдарға сұйық дәрілерді қасықпен немесе рюмкемен береді. Ал, мұндай дәріні итке оның жақ етін тартып, жыйырады да пайда болған қалтаға құяды. Шошқа мен мысықты жақсылап бекітеді. Бұл малдардың басын сәл жоғары көтереді. Болюстарды көбінесе жылқыға тағайындайды. Бұл үшін, олардың аузын ашып, зевник қояды да, болюсті ұш саусақпен тілдің түбіне салады, сонсоң қолды зевникпен бірге тез шығарады да, малдың басын аз уақыт көтеріңкі ұстап, жұтқыншақты терінің астынан төмен қарай сыйпалайды. Сондай-ақ болюстерді (көбінесе жылқыларға) болюс беретін арнаулы құралдармен береді.
Капсулалар корнцангпен беріледі; түрегеліп тұрған малдың аузын ашып, капсуланы тілдің түбіне корнцангтың көмегімен салады да, корнцангты ауыздан жедел шығарады.
Ботқаларды тіл түп жағына шпательмен жағады. Пилюлдарды ит пен мысыққа ет немесе нанға қосып тағайындайды, немесе корнцангтың көмегімен береді, құстарға сол күйінде тағайындайды.
Тікішек (per rectum) аарқылы енгізгенде дәрілер күштірек әсер етеді,өйткені олар қанға сіңгеннен кейін бауырға бармайды, бұл тәсілмен енгізілген затқа ішек-қарын ферменттерінің әсері тимейді; ол тікішектен тезірек сіңеді. Көрсетілген әдіспен дәрілер сұйық (клизма) және жұмсақ (балауыз) формада енгізіледі. Тітіркендіретін препараттарға шырыш қосылады. Дәрі толығынан сіңу үшін тік ішекті фекалиядан тазарту керек.
Клизма ретінде берілетін дәрілер ірі малдарға Эсмарх кружкамен ұсақ малдарға - резина баллоншамен беріледі. Эсмарх кружканың жиегін вазелинмен майлап, оны мүмкіндігінше тереңірек енгізіп, кружканы малдың белінен жоғарырақ көтереді. Клизма енгізілгеннен кейін кружканың ұшын шығарып, біраз уақыт анусты қолмен басып тұрады, сөйтіп дәрінің кейін төгілуіне жол бермейді. Тікішекке енгізілетін сұйықтард жылытып беру керек екендігің есте ұстау керек. Клизманың дәрілік, іш жүргізетін және қоректік түрлері бар.
Дәрілік клизманың ірі малдарға берілетін мөлшері 1-2 (1/2) л., ұсақ малдарға - 1, 1/4 стақан. Іш жүргізетін клизманың мөлшері көбірек етіп және оған сабын қосып беру керек; ірі малдарға 2-5 л және одан да көбірек, ұсақ малдарға 1-4 стақанға дейін береді. Сабын (балауыз) тікішекке енгізіледі, бұдан кейін малды тыныш қалдырады.
Жатыр мен жыныс қынабына дәрі сұйық, жұмсақ (қынап домалақтары) және қатты (ұнтақтар) формада енгізіледі; сұйық затты ірі қараға арнаулы үшы бар клистрлі кружкамен береді; (жынс қабына енгізу үшін қолданылатын әдейі ұштықтар жоқ болса, кәдімгі ұштықтарды пайдалануға болады); ұнтақтарды сүртіп-жағу үшін ұнтақ сепкіш құрал қолданылады; дәрі енгізудің бұл жолы бір жерге әсер ету үшін пайдаланылады, бірақ жатыр мен қынаптың кілегей қабықтары арқылы дәрілердің өте жақсы сіңетіндігін ескеру керек.
Ауызды шайып жуу үшін каучук, ағаш немесе пластмассалы ұштығы бар клистирлі кружка қолданылады. Көздің кілегей қабығына ұнтақтарды қағаз немесе ұнтақ сепкіштер арқылы енгізеді, сұйықтарды көз пипеткаларының көмегімен тамызады, ал сүртпемайларды қабақтың астына салады.
Қуық пен желінге дәрілер арнаулы катерлердің көмегімен енгізіледі. Дәрі жіберу яғни парэнтарлық енгізулер зарарсыздаандырылған ертінділер мен оған сәйкес зарарсыздаандырылған құралдарды (шприцтер, инелер) керек етеді.
Дәрілерді тері астына және бұлшықет арасына енгізу әдістері малдәрігерлік тәжрибеде (ветеринарияда) көп тараған, өйткені бұлар қолайлы, оңай әрі дәріні дәл мөлшерлеуге мүмкінді береді және тез әсер етеді. Тері астына тек тұнық сұйық дәрі формаларын ғана, ал бұшықет астына, бұдан басқа, езінділер жіберіледі. Тітіркендіретін және жансыздандыратын заттарды, осы әдістермен өте сирек және ерекше мақсатты көздегенде ғана жіберуге болады.
Малдың денесіне дәрі жіберетін жердің жүнін қырып, терісін спиртпен, немесе басқа дезинфекциялайтын затпен сүртеді, сонсоң дәрі жіберілгеннен кейін екінші рет дезинфекциялайды. Дәріні көлемі белгілі шприцпен жібереді. Дәрі енгізілетін жерлер: ірі малдар үшін - әдетте мойынның бойы, жауырын, көкірек асты; ұсақ малдар үшін - кеуденің бойы болып келеді. Тері астына енгізер кезде сол қолдың ұш саусағымен теріні қыртыстап, оң қолдың басбармағы және сұққолдың көмегімен қыртыстың астына шприцтің инесін қадайды, оны шприцпен жалғастырып поршенді қысып барып дәріні жібереді. Бұлшықет арасына жіберу үшін үлкен инелер керек, бұл жағдайда теріні қыртыстамаса да болады.
Құрсақ қуысына дәрі жіберу әдісі сирек және лаборатория жануарлары үшін ғана қолданылады. Дәрінің қан жүйесіне араласу жылдамдығы бойынша бұл әдіс бұлшықет арасы мен венаға дәрі жіберудің арасында орта орын алады.
Кеңірдек ішіне енгізу әдісі, көбіне тыныс жолдарында бір жерге әсер етуді ғана көздейді. Ол үшін кеңірдектің айналасындағ жүнді қырып, иод настойкасын жағады, кеңірдек білезіктерінің арасына инені қадап, оны шприцпен жалғастырады, сонсоң өте ақырын дәріні жібереді.
Егер дәріні тыныс жолдарының төменгі бөліктеріне тегіс тарту керек болса, малды жанымен жатқызып, оның басы мен мойнын 30° көтеріңкі ұстайды. Сонсоң малды екінші жанымен жатқызып, дәрі жіберуді қайталайды. Дәрі жіберудің бұл әдісі мал дәрігерлігінде бараған сайын кең тарап келе жатқанын ескеру керек; оның оңайлығынан және тыныс жолдарының ауруларын емдеуде қолайлығынан туады.
Венаға дәрі жіберу әдісі бұлшықет арасына жіберуден гөрі кең қолданылады. Дәрінің әсері тез көрінеді. Қан тамырының ішкі қабының сезгіш рецепторлары жоқ екенін ескере отырып, тітіркендіргіш қастеті бар заттарды осы жолмен енгізуге болады. Қанға ықпал тигізетін заттарды (белоктарды ұйытатын, қызылқан түйіршіктерін бұзатын) венаға енгізуге болмайды. Қан мен органдарға (ең алдымен жүрекке) жағымсыз әсер ететін концентрация пайда болмау үшін дәрілік заттардың ертіндісі венаға жәйләп енгізіледі.
Шошқа, ит, мысық және үй қояндарынан басқа ірі және ұсақ жануарларға дәріні күре венасына, мысық пен итке - сан венасына, шошқа мен үй қоянына - құлақ венасына жіберу керек.
Күре венасына енгізу техникасы төмендегідей. Күре науасының бойын жағалаай мойнның жоғарғы үштен бірінің жүнін қырқады; теріні спиртпен немесе басқа бактерицидтық дәрімен дезинфекциялайды; сол қолдың басбармағымен, ал сыйыр малы үшін жгуттың немесе белбеудің көмегімен, дәрі жіберілетін жерден төменірек венаны қысады, оны оң қолдың саусағымен басып тауып алады да, оған инені түйрейді. Аққан қанға қарап, иненің венаға кіргеніне көз жеткеннен кейін, оны ертіндіге толған цилиндрдің резинка түтігімен жалғастырады. Венаға ауа кіргізбеу үшін цилиндрді мойынның жоғарғы жағынан төменірек ұстау керек. Цилиндрде қанның көрінуі системаның дұрыс жалғанғанын сыйпаттайды. Сонсоң цилиндрді мойыннан жоғарырақ көтеріп, оның ішіндегі дәріні жайлап венаға жібереді. Дәрі жіберудің біткенін цилиндрдегі сұйықтың жиегіне қарап анықтайды. Цилиндрді төмен түсіріп, оның ішінде қан көрінген бойда инені тамырдан шығарады. Дәріні жібергеннен кейін цилиндрді екінші рет төмен түсіру инені қанмен жууды көздейді; бұл кейбір заттарды енгізген кезде тканьдерді тітіркендіру мен некрозға ұшыраудан сақтайды.
Дәріні искетіп беру (ингаляция) әдісі бір жерге және жалпы (резорбтық) әсер ететін газ және бу тәрізді заттар үшін ғана жарайды. Жалпы әсер тез пайда болады. Бұл әдіс бойынша кейде әдейі маска арқылы малды газ немесе бумен, кейде маскасыз оны белгілі концентрациялы ұшқыш заттар себілген үйдің ауысымен, ал кейде брезент шелек, дорба т.с. құралдар арқылы дем алдырады. Көрсетілген ыдыстарды шөп ұнтағымен, немесе сабанмен жеткілікті етіп толтырып, олардың үстіне су құйып және лайықты дәрілік затты қосып малдың тұмсығына кигізеді.
Дәріні жұлын каналына енгізу өзінің қыйындығына байланысты сирек қолданылады, ол көбінесе бір жерді жансыздандырғыш заттарды енгізуге жарайды. Бұл заттарды омыртқа каналында қысым күшеймеу үшін алдымен жұлын сұйығының (линвордың) сәйкес мөлшерін шығарып барып аз концентрациялы және аз мөлшерлі ертінді күйінде енгізеді. Теріге, жара және іріңді жараның бетіне сүртпе майлар, пасталар, ұнтақтар, настойкалар, ертінділер, эмульсиялар, булаулар, пластырлар, қолданылады. Ұнтақтар ұнтақ үргіштің, немесе мақтаның көмегімен себіледі, сүртпе майлар мен пасталарды жұқалап жағады, немесе сыйпап сылайды. Ертінділермен жуу резина баллондар (спринцовкалар), немесе клистирлі кружкалар арқылы атқарылады, мақта тампондардың көмегімен тканьнің тиісті бөлегін настойкалармен майлайды; эмульсияларды мақта тампондардың көмегімен қолданады немесе жараның яғни іріңді жараның бетіне тікелей жағады. Бұларды шөп қыйқымынан, кендір тұқымынан кебектерден, қосындылардан және жыйнақтардан жасайды; оларды ыстық сумен булайды, матадан жасалған қапшықтарға салып, терінің тиісті жеріне жапсырады; ұшқыш заттар ұшып кетпеу үшін және олардың суымауын көздеп қапшықтарды клеенкамен бекітеді.
Пластырларды 1 мм-дей қалың етіп кенепке жағады да, терінің, немесе жараның тиісті бөлегіне жапсырады. Пластырдың ауданы (оның ұзындығы мен ені) әрқашанда керегінше белгіленеді. Ірі қара малдар ұшін пластырды дененің тиісті жеріне тікелей жағуға болады.
Теріге газ тәрізді заттармен де әсер етуге болады; мысалы, жылқылардың қотырын күкірт ангидридімен түрліше құрылысты әдейі камераларда емдеу осыған негізделген.
Дәрілерді жіберу жолдарына қарай дозаларды
бағдарлы анықтау есебі:
ішекке ..................1 венаға ............................1/4
тікішекке ...............1 (1/2) бұлшықет арасына ...........(1/3)-1/4
тері астына .............(1/3)-(1/2) кеңірдекке ......................1/4
Тақырыбы: Дәрілік заттардың организмде өзгеруі.
Қан жүйесіне енген дәрілік заттардың қандай құбылыстарға ұшырауы кәзіргі уақытта жеткіліксіз зерттелген. Дегенмен, диффузия және адсорбцияға қабілеттілігі бар каллоидтық құрылыс жоқ қоспалар қан жүйесінен тез жоқ болып, органдарға сіңіп, олардың ішінде жыйнақталады (деполанады) деп есептейді. Мысал ретінде мышьякты, хлоридты, бромидтерді т.б. көрсетуге болады.
Каллоид қасиетті заттар қан жүйесінде бірнеше сағат болуы мүмкін. Бұлардың көпшілігі тканьдерге сіңіп, тұрақсыз органикалық қоспаларға айналады, сонсоң біртіндеп қайтадан қанға сіңеді. Мұндай құбылыстарға айналдыратын негізгі орган бауыр болып табылады; бауырда немесе басқа органдарда органикалық қоспалар тотығу, қалпына келу, дезаминделу, деметилдену, күрделі қос қоспаларға айналу т.б. процесстерге ұшырайды. Кейбір, әсіресе анорганикалық заттар өзгерместен сол күйінде қалуы мүмкін. Дәрілік заттар әсерінің ұзақтығы организмде олардың химиялық құбылыстарға айналу жылдамдығына байланысты; бұл процестер неғұрлым тез болса, соғұрлым әсер де ұзағырақ болады.
Дәрілік заттардың организмнен шығу жолдары. Дәрі организмнен негізінен бүйректер арқылы шығады. Бұлар ауруға ұшырағанда заттар қан жүйесінде ұзақ болып, ұзақ уақыт әсер етеді, ал қайталап қолданғанда олар мол, уытты концентрацияға дейін қорланып жыйналады.
Дәріні организмнен шығаратын маңызы жағынан одан кем емес жол асқазан болып саналады; мұнымен қатар, кілегей қабықтар мен сілекей бездері сыяқты секреция аппараты арқылы шығуды да ескеру керек. Бұл жолмен енгізу тәсіліне байланыссыз кейбір алколоидтар (морфин, атропин, хинин), ауыр металл тұздары (мышьяк, сурьма), жұпар иісті қосылыстардың туындылары, эфирлі майлар, бояулар, сантонин шығады,
Тыныс жолары арқылы: ұшқыш наркотиктер, эфирлі майлар, көмір тотығы, күкірт сутегі т.б. шығады. Шығу жылдамдығы заттардың физикалық - химиялық қасиеттеріне, дем алу көлеміне, өкпенің қанмен жабдықталу дәрежесіне т.б. байланысты.
Тер бездері мен майлы бездер арқылы ауыр металл тұздары, галоидтар, күкірт сутегі, мышьяк, фекол, салицил қышқылы сыяқты заттар шығады; олардың кейбіреулері теріде жыйналып қалады.
Заттардың әсері мен химиялық структурасының өзара байланысы. Заттың химиялық структурасын білу арқасында оның фармакологиялық сыйпатын алдын ала болжауға мүмкін екендігі туралы бірқатар мысалдар бар. Сондықтан заттардың химиялық структурасын өзгерту арқылы белгілі бағытқа сай қанағаттандырарлықтай препарат алуға болады. Алайда, бұл ережемен қыйыспайтын жағдайлар да кездеседі, өйткені химиялық структураның өзгеруіне қарай физикалық-химиялық қасиеттер де өзгереді; сөйтіп бұл өзгерістер сіңу, ажырап бұзылу, организмде жаңа заттар пайда болу, тағы сол сияқты құбылыстарға ықпал тигізеді.
Рецептурада қабылданған салмақ және өлшеуіштер аптекалық істе салмақ мөлшері ретінде- грамм, ал көлем мөлшері ретінде- миллилитр қабылданған. Осы уақытқа дейін сұйық заттардың салмағы ғана көрсетіліп келген еді, мұны ескеру керек, мемлекеттік фармокопеяның сегізінші рет басылуына сәйкес, аптекалар кейбір заттарды көлем өлшеуіштері арқылы жазып береді және жұмсайды.
Салмақ және көлем өлшеуіштерін белгілеу
1 грамм ...................1,0 1 декаграмм................10,0
1 дециграмм...............0,1 1 гектограмм...............100,0
1 сантиграмм.............0,01 1 килограмм................1001,0
1 миллиграм..............0,001 1 миллилитр................1 мл
1000 миллилитр............1 л (L)
Мөлшерленбеген сұйықтар шай, десерттік, асқасықтармен, стақан және құмыралармен тағайындалады. Шай қасыққа 4,0-5,0, десерттік қасыққа- 8,0-10,0, ас қасыққа- 16,0-20,0, стақанға - 200,0-250,0, құмыраға- 650,0, шелекке - 10-12 л, 15°-20° жылылығы бар су сыяды деп есептеледі. Суға қарағанда майлардың сыйымдылығы 20-25 пайыз кем, ал концентрацияланған ертінділер 20-40 пайыз екендігін ескеру керек.
Сұйық заттарға қарағанда қатты заттардың көлемін анықтау үшін бұдан да гөрі қыйынырақ, бұл жағдай заттардың табиғи қасиеттеріне және қандай түрде кездесетіндігіне (құрғақтығы немесе ылғалдығы), қасық қалай толтырылғандығы, тағы басқаларға байланысты.
Тақырыбы: Дәрілік заттардың әсер ететін негіздері
Алколоидтар - көбінесе өсімдіктерден, өте сирек жануарлардан алынатын азотты органикалық сілтілер; қышқылдармен әсерлесіп олар тұздар құрады. Олардың химиялық структурасына көміртегі, сутегі, азот және оттегі кіреді. Құрамында оттегі жоқ алколоидтар да бар; олардың саны аз және барлығы да сұйық болып келеді. Барлық алколоидтар суда мүлде дерлік ерімейді бірақ, органикалық еріткіштерде (спиртте, эфирде, хлороформда т.б.) жақсы ериді. Алколоид тұздары суда жақсы ериді, бірақ органикалық еріткіштерде ерімейді. Алколоидтардың әсері көбінесе нерв системасына бағытталған.
Гликозидтер- көбінесе құрамына азот кірмейтін өсімдіктерден алынатын эфир тәрізді органикалық қоспалар; олар организмде қантты (гликон) және қантсыз негізгі әсер ететін (агликин, яғни генин) бөлшектерге бөлінеді. Гликозидтердің басты түрлері жүрекке әсер ететін заттар болып табылады.
Сапониндер (сапогликозидтер) - көбінесе өсімдіктер ұүрамына кіретін коллоид тәрізді, формасыз заттар. Олардың әсері арқылы клетканың үстіртін тартысы кемиді, қанның формалы элементтері гемолизге ұшырайды. Қақырық шығарғыш заттар ретінде қолданылады.
Танноглюкозидтер - өсімдіктерден алынатын қоспалар; тканьдердің бетіне әсер етіп, жымырады және белоктарды тұндырады; тұтқыр заттар ретінде кең тараған.
Эфирлі майлар - сыртқы көрінісі майға ұқсас, бірақ химиялық құрылысы жағынан жұққыш майларға ешқандай қатынасы жоқ ұшқыш сұйықтар. Олар көбінесе өсімдіктердің гүлдерінде, ұрықтарында және жапырақтарында кездеседі және оларға жұпар иіс береді. Эфирлі майлардың құрамына негізгі, маңызды заттар ретінде терпендер, камфорлар, алкогольдер, эфирлер, фенолдар, қышқылдар т.б. кіреді; сондықтан олардың әсері де әртүрлі болады.
Майлы қатар қоспалары - көбінесе наркотикалық заттар. Бұлардың қатарына көмірсутектері және химиялық сыйпаты бойынша реакцияға қатынаспайтын бұлардың туындылары жатады. Олардың негізгі әсері - протоплазмалық әсер.
Жұпар иісті қатарға кіретін дезинфекциялық қасиетті заттар өз алдына бір топ құрады. Минералдан жасалған заттар металл және металлоид тұздарына бөлінеді. Металл тұздары өз алдына ауыр және жеңіл металл тұздары тобына бөлінеді; олардың әсері металл иондары мен қышқыл иондарының арқасында пайда болады. Металлоидтар дәрілік заттардың арасында ерекше орын алады. Олар организмге түгел молекуласымен әсер етеді.
Актибиотиктер - грибоктар мен бактериялар шығаратын белок тәрізді арнаулы заттар; олар ауру тудыратын микробтарға өлтіре әсер етеді.
Гормондар - ішкі секрециялы бездерден қан жүйесіне шығатын және денеге таңдамалы әсер ететін заттар. Олардың кейбіреулері таза күйінде, кейбіреулері - сығынды - мүшелік препараттар ретінде қолданады.
Витаминдер - өсімдіктер мен жануар организмінде құрылатын және таңдамалы әсер тигізетін заттар.
Тақырыбы: Ең басты физикалық, химиялық сыйыспаушылықтар
Тақырыбы 5. Рецепті жазу тәсілінің негізгі ережелері және жазу сызбалары.
Рецепт- дәрігердің дәрі жасап беру туралы дәріханаға немесе фармацевке жазбаша түрдегі өтініші. Рецепт - қандай заттарды қанша мөлшерде алу қажеттігін, дәріні қандай формада дайындау керек екенін, дәрі кімге арналғандығын және оны қалай қабылдау керек екенін көрсетіп, дәрігердің немесе фельдшердің аптекаға жазған қолжазбасы.
1. Әрбір ресми документ сыяқты, рецепті анық және таза етіліп, ешқандай жөндеусіз, бір рет қағаздың 1/16 бөлегіне тең 8 х 16 см-лік көлемі бар бланкіге сыямен жазылады. Кейбір айрықша жағдайда рецепті сыялы карандашпен де жазуға болады.
2. Әрбір дәрілік зат латын әріпімен, Жана жолдан басталып ілік септігінде жазылады. Керекті заттың аты бір жолға сыймаса, оның жалғасы келесі жолдың оң жағынан сәл аттап түсіп барып жазылады, мысалы:
Rp.: Extracti Filicis maris Ал: еркек папортиигінің эфирлі
Aethere сіріндісін
3. Дәрілік заттын салмағы граммен көрсетіліп, ондық бөлшек түрінде жазылады. Бүтін сандар үтір арқылы нолмен аяқталады, ал бөлшек сандар бір бірінен үтір арқылы ажыратылады. Мысалы: 0,5; 2,5; 5,0; 20,0. Заттың дозасы араб цифрларымен жолдың оң жағына жазылады. Егер заттың дозасы туралы нұсқау бір жолға сыймаса, оны келесі жолдың оң жағына үстіңгі жолдағы зат дозасының астына дәл келетіндей жазу керек. Кейде керекті заттың мөлшері қарасөзбен жазылады. Мысалы:
Rp.: Solutionis adrenalini Ал: тұз қышқылды адреналиннің
hudrochlorici 1 : 1000 1 : 1000 ертіндісінің
guttas X 10 тамшысы.
Жекеленген жағдайларда дәрілік заттардың мөошері миллилитрмен (мл), литрмен (л), килограммен (кг) немесе әсерлік бірлігі (Ә.Б.) түрінде беріледі.
4. Бірнеше затты тең мөлшерде жазуы жиі-жиі кездесіп тұрады, бұл жағдайда соңғы заттың жанына āā яғни ana - тепе-тең (бірдей мөлшерде) деген сөз жазылады, егер ертінді құйылса, онда ad ( мөлшерге дейін) деген сөз жазылады.
мысалы:
Rp.: Tincturae Digittalis Ал: Наперстянка настойкасын
Tincturae Valerianae āā 10.0 Валериан настойкасын 10,0 бірдей
# #
Rp.: Natrii chloridi 1,0 Ал: Ас тұздын дозасы 1,0
Aquae dеstillatae ad 100,0 Дистилді су 100,0 ге дейін
5. Сонымен, рецепт recipe деген сөзден signetur дейін латын тілінде жазылады. Содан кейін дәрінің қолдану тәсілі (signatura) мен оның кімге тағайындалғандығы (nomen aegroti) орыс тілінде немесе жергілікті халық тілінде жазылады.
9. Рецептінің аяғына дәрігердің немесе фельдшердің қолы қойылады (nomen medici), егер улы немесе күшті әсер ететін зат жазу керек болса, рецептіге дәрігердің немесе емдеу мекемесінің мөрі басылады.
6. Рецепт кейде бланкінің бір жағына сыймайды, мұндай жағдайда бланкінің төменгі жағына verte - аударып қара деген сөз жазылады да, рецептіні екінші бетінен жалғастырып жаза береді.
7. Дәріні тез алу керек болған жағдайда бланкінің оң жақ бұрышының жоғарға жағына cito (тез) немесе statim (дереу), немесе citissime (мүмкінділігінше тезірек) деген сөздер жазып, олардың асты сызылып, леп белгісі қойылады (Cito !).
8. Кейде дәріханаға бір рецепт бойынша дәріні екі-үш рет босату туралы нұсқау беруге тура келеді, ондай жағдайда бланкінің бос жеріне repetatur (қайталаңыз) немесе bis repetatur (екі рет қайталаңыз) деген сөз жазып, леп белгісін қойып, күнін көрсетіп, қол қойылады, ал улы немесе күшті әсер ететін зат жазылса, мөр басылады, егер уға қарсы рецепт жазылса, онда (Antidotum!) деген сөз жазылады.
9. Кейде рецепте дәрінің тәуліктік немесе бір мезгілдік дозасын фармакопеяда қаралған белгілі мал түріне немесе оның жасына сәйкес дозадан артық көрсетуге тура келеді, ондай жағдайда заттың мөлшерін қарасөзбен немесе санмен жазады, соңына леп белгісін қойып, астын сызады. Егер мұндай нұсқау көрсетілмесе, дәріхана фармакопеяда қаралған дозаның жартысын жібереді.
10. Кейбір заттар жарық, ылғал, ауа тағы басқалардың ықпалымен өзгереді, ондай жағдайда аптекаға дәріні қандай затқа орап жіберу туралы рецептіде нұсқау көрсеткен жөн. Егер дәріні күңгірт шөлмекке салып жіберу керек болса, detur деген сөзден кейін in vitro nigro, немесе парфиндалған қағазға in charta paraffinata, яғни ad chartam paraffinatam т.с. сыяқты сөздер жазылады. Мысалы:
Rp.: Cocaini hudrochlorici 0.4 Ал: кокаин хлорлы гидратин 0,4
solutionis Natrii chlorati ас тұзының изотоникалық
isotonicae 20.0 ертіндісін 20,0, араластыр,
M. Sterilisetur зарарсыздандыр, тұз қыш-
Adde solutionis Adrenalini қылды адреналиннің
Hudrochlorici 1: 1000 gtts V 1: 1000 ертіндісінің 5 там-
D. in vitro nigro шысын. Күңгірт шөлмекпен
S. Волк атты иттің бер. Белгіле: "Волк" атты
Терісінің астына жіберу. Иттің терісінің астына
жібер.
11. Бір рецепт бланкесіне бірнеше рецепт жазу жиі кездесіп тұрады, ондай жағдайда олардың арасына айыру белгісі қойылады #.
12. Бір рецептік бланкіде бір ғана улы дәрілік зат немесе 2-3 жай әсер ететін дәрілік заттар жазылады. Әрбір рецепт жаңа жолдан Rp: деген сөзден басталып сигнатурамен аяқталады.
13. Жоғарыдағы аталған ережелерге сай емес, немесе құрамында керегер әсер етуші заттары бар рецептер жарамсыз деп табылады.
14. Сонымен қатар Calomel (каломель), aderes (май), mel (бал), pulvis (ұнтақ)¸ oleum Cacao (какао майы), т.б. заттар жекеше ілік жалғауында төмендегідей болып есептеледі: Calome- lanos, adiris, mellis, pulveris, olei Cacao т.б.
Рецептің құрамдас бөлімдері
Рецепт алты құрамдас бөлімнен тұрады:
І- бөлім - Кіріспе - Inscriptio
Рецептіде ең алдымен дәрігердің мекем жайы, телефон номері, күні, айы, жылы көрсетіледі, ауру мал туралы деректер (түрі, жасы, иесінің аты-жөні, т.б.) егер рецепт емдеу мекемесінен жазылған болса, жоғарыда көрстетілген мәліметтердің орнына оның мөрі басылады. Рецептін бөлімі (inscriptio), орыс тілінде немесе жергілікті ұлттық тілінде жазылады.
Мысалы: Семей қаласы, Қабанбай Семей қаласы
батыр көшесі 16, 25 кв. Шугаева көшесі 157,
Смирнов Иван Иванович малдәрігерлік институттың
10. 05. 2005 ж кликасы.т.53-19-20
II- бөлім - Дәрігердің фармацевке өтініші - Praepositio
Қағаздың сол жақ бетінен 1 (1/2) - 2 см қалдырып, жаңа жолдан recipe, яғни - ал, қысқаша екі әріппен белгіленген (Rp.:) деген сөз жазылады, содан кейін міндетті түрде қос нүкте қойылады. Рецептін бұл бөлімі (praepositio) яғни invocatio, яғни өтіну деп аталады. Recipe сөзден кейін жаңа жолдан бастап немесе әдепкі жолдың бойымен керекті заттардың аттарын ілік септік жалғауында міндетті түрде бас әріппен жалғастырып жаза береді.
III - бөлім - дәрілік заттардың атаулары - Designatio materiarum
Рецептін құрамында дәрілік заттар белгілі бір тәртіппен, ретпен жазылады. Күрделі рецептін құрамында заттар былай жазылады: 1) негізгі әсер ететін (basis), 2) негізгі заттың әсерін күшейтетін (adjuvans), 3) дәмін жақсартатын (corrigens), 4) форма беретін (constituens) заттар кіруі мүмкін.
Күрделі рецепт былай жазылуы тиіс:
Rp.: Natrii bromati 4.0 (basis) Ал: натрии бромидің 4,0, валериан
Tincturae Valerianae 5.0 тұндырмасын 5,0, кәдімгі
(adiuvans) сиропты 20,0, дестилденген суды
Sirpi simplicis 20.0 200,0. Араластыр, бер, белгіле:
(corrigens) ас қасығымен күніне 1 рет.
Aquae destillatae ad 200.0
(constituens)
M.D.S. Ас қасығымен күніне 1 рет
Кейбір дәрілік формаларын дайындаған кезде қажетті форма беретін заттың керекті мөлшерін көрсету өте қыйынға соғады, ондай жағдайда дәрінің керекті формасын жасау үшін фармацептке дәрілік затты керегінше алу туралы нұсқау беріледі. Бұл нұсқау q. s. (quantum satis - керегінше) деген екі әріппен белгіленеді. Мысалы:
Rp.: Creolini 20.0 Ал: креолинді 20,0, қара бидай
Farinae secalinae et ұны мен дестилденген суды
Aquae destillatae q.s. керегінше.
Ut, f. Bolus Болюс жаса.
D. S. Бер. Белгіле.
IV- бөлім - дәрі жасау және оны босату туралы нұсқау беріледі - Subscriptio
Қандай затты қанша мөлшерде алу керек екенін көрсеткеннен кейін жаңа жолдың сол жағынан қысқаша М әріпімен белгіленген misce (араластыр) деген сөз жазылады. Қандай дәрілік форма алу керек екенін көрсеткенде қысқаша f әріпімен белгілеп, fiat (жаса), деген сөз жазып, латынша керекті форма көрсетіледі.
Мүнан әрі жаңа жолдың сол жағынан da немесе detur яғни dentur, бер, мейлі берілсін, мейлі олар берілсін деген және signetur мейлі белгіленсін, яғни signa белгіле ( қысқаша D. S.) деген сөздер жазылады. Қандай дәрілік форма дайындау керек екенін көрсеткісі келмесе, рецептіні M. D. S. әріптерімен аяқтайды.
Мысалы:
Rp.: lodoformii 5.0
Xeroformii 1.0
M.f.pulvis
D.t.d.N 5
S.
Бұны аударғанда: ал йодоформды 5,0, ксероформды 1,0 араластыр жаса ұнтақты, бер сондай мөлшермен бес рет. Белгіле (тағайында).
V- бөлім - тағайындау - Signatura (қысқаша S.) Бұл бөлімде дәрілердің қолданылу тәсілі, қанша мөлшерде және қанша рет беру керектігі көрсетіледі. Сигнатура ауру иесі алатындай тілде жазылуы керек.
VI- бөлім - дәрігердің қолы -Nomen medici : Бүл бөлім рецептің ең жаупты бөлімі (дәрігер қол қояр алдында жазылған рецепті мүқият тексеріп шығуы керек).
Рецепт бір заттаң ғана құралса, оны қарапайым рецепт дейді; жасалған дәріге де осындай ат беріледі. Құрамына және одан да көп заттар жазылған жағдайда рецепт және оған сәйкес жасалған дәрі күрделі рецепт немесе күрделі дәрі деп аталады, мысалы:
Rp.: lodoformii 15.0 Rp.: lodoformii 5.0
D.S. Aetheris ad 50.0
M. D. S.
Мал дәрігері (қарайым рецепт) Мал дәрігері (күрделі рецепт)
Официналдық дәрі деп таза күйінде алынған заттан немесе фармакопеяға енгізілген даяр қоспалардан жасалған дәріні айтады; магистральдық дәрі дәрігер ұйғараған заттардан жасалады, бұлардың түгелдей немесе бір қатары фармакопеяда жоқ болуы мүмкін. Магистралдық дәрі фармакопеяға енгізілген заттардан да жасалуы ықтимал, бірақ мұндай жағдайда олардың қоспалары дәрігердің нұсқауы бойынша жазылуға тиіс:
І вариант ІІ вариант
Rp.: Solutionis Glucosi 25 % cum Rp.: Glucosi 60.0
Methyleno coeruleo 1% 5.0 Methyleni coerulei 3.0
D. t. d. № 6 in ampullis Aquae destillatae ad 300.0
S. (официналдық дәрі) M. Sterilisetur
D.S. (магистралдық әдіс)
Бірінші жағдайда дәрі официналдық болып саналады, өйткені мұндай қоспа фармакопеяда қаралған. Екінші жағдайда - магистралдық дәріге жатады, өйткені оны, фармакопеяға кірмегендіктен, дәрігердің нұсқауы бойынша жасайды.
Рецептердің жазу схемалары
Рецепт құрамына қанша дәрілік заттар кіреді және олардың жалпы салмақтық немесе жеке дозалармен көрсетілуіне байланысты рецепт жазудың бес схемасы бар:
І - схема: қарапайым дозаланбаған рецепт.
Rp.: lodoformii 150,0
D.S. Жараға себу үшін.
ІІ- схема: қарапайым дозаланған рецепт.
Rp.: Streptocidi 0,5
D.t.d.N 10
S. Күніне 2 рет 5 тәулікке.
ІІІ- сxема: күрделі дозаланбаған рецепт.
Rp.: lodoformii 50,0
Xeroformii 10,0
M.f. pulvis
D.S. Жараға себу үшін.
IV- схема: күрделі дозаланған диспензациялық (бөлінген) әдіс:
Rp.: Natrii bromidi 1,0
Kalii bromidii 0,5
M.f. pulvis
D.t.d.N 5
S. Күніне бір рет 5 тәулікке 1 ұнтақтан ішкізілсін.
V - схема: күрделі дозаланған дивизиялық (бөлінбеген) әдіс:
Rp.: Natrii bromidi 5,0
Kalii bromidii 2,5
M.f. pulveres N 5
D. S. Күніне бір рет 5 тәулікке 1 ұнтақтан ішкізілсін.
Дәрілік формалардың І -ші схема бойынша: ұнтақтар, сүртпе майлар, ертінділер, эмульсиялар, түнбалар, қайнатпалар және кейбір басқа формалар жазылады. ІІ- схема бойынша - ұнтақтар, таблеткалар, ампулдағы ертінділер жазылады.
ІІІ - схема бойынша - ұнтақтар, дәрілік жиынтық заттар, ботқалар, сүртпе майлар, пасталар, линименттер, ерінділер, микстуралар, эмульсиялар жазылады.
ІV және V схемалар бойынша ұнтақтар, пилюлалар, болюстер, суппозиторийлер жазылады.
Тақырыбы 6. Дәрі түрлерін жіктеу. Дәрі және көмекші заттар.
Дәрі туралы ұғым. Дәрілік затқа берілген қолайлы форманы дәрі деп атайды. Сонымен, дәрі және дәрілік форма - тең мағыналы ұғым. Дәрілік заттар деп белгілі бір әдіспен дәрі жасауға болатын әр түрлі тектес заттарды айтады.
Заводтар мен ірі дәріханаларда жасалынатын және фармакопеяға енгізілген дәрілік заттарды ресми официналдық (officina - дәрігерлік), ал дәрігерлердің өтініш - ңұсқаулары (рецепті) негізінде дайындалатың дәрілік формалар магистралдық (Magister - оқытушы, жетекші) формалар деп аталынады, яғни аптекалық (Apateca) заттар дейді. Олар төмендегі түрде болуы мүмкін; 1) өсімдіктер мен жануарлардан өндірілетін дәрілік шикізат (medicamenta cruda) шөптер, жапырақтар, гүлдер, ұрықтар, қабық, өсімдік тамырлары, түбіріштер, қастауыш, шикі майлар, сүртпе майлар т.б.; 2) фармазаводтарда дайындалатын синтетикалық және өсімдітерден өндірілетін заттар мен препараттар (medicamenta chemica pharmaceutica); 3) күрделі фармацевтикалық, яғни ертедегі рим оқымыстысы Клавдий Галеннің құрметіне оның есімімен аталған галендік препараттар (praeparata gaienica s. praeparata composita ); олар өсімдік шикізатынан алынады, мысалы, бұған настойка, сірінді, спирт сыяқты тағы басқалар кіреді; 4) фармацевтикалық заводтарда күрделі тәсілмен шығарылған жаңа галендік препараттар; бұлардың қатарына құрамына болар-болмас қосымша заттар кірген өсімдіктердің әсерлі негіздерінің сулы сығындылары - адонилен, конваллен, эрготин, тағы басқа препараттар кіреді.
Фармакопеяға енгізілген барлық препараттар үш топқа бөлінеді:
1) А - тобы - улы заттар (улар - venena); олар аузына құлып салынған жеке шкафта сақталады. Улы дәрілік заттар қүйылған шөлмектің сыртындағы қара қағазға ақ түсті әріптермен жазылады. Шкафтардың (сейфтердің) ішкі қабырғасына сақтаулы тұрған улы дәрілік заттардың тізімі мен қанша бар екендігі жазылып қойылуы керек;
2) Б - тобы - күшті әсер ететін заттар (heroica); бұлар да құлып салынған жеке шкафта сақталады. Күшті әсер еткіш заттар қүйылған шөлмектін сыртындағы ақ қағазға қызыл түсті әріптермен жазылады;
3) Улы және қатты әсер ететін дәрілік заттардан басқа дәрілер (жай әсер ететін) кәдімгі шкафтарда жалпы ережелер бойынша сақталады. Шөлмектін сыртындағы жазу ақ фонда, қара түсті әріптермен жазылады. Дәріханаларда дайындалған дәрілік зат формаларының жапсырма қағазы (этикетка) да әр түсті болады; ішуге арналған дәрілердің жапсырма қағазы ақ сыртқа қолданылатын дәрілердікі көк түсті.
Тақырыбы 7-8. Қатты дәрі түрлерінің сипаттамасы. Жазу және дайындау технологиясы.
Ұнтақтар - pulveres. (Pulvis, pulveris, pulveres)
Ұнтақтар- құрғак, сусымалы дәрілік зат формасы. Бұл форма ірі, қатты өсімдік заттар мен құрғақ минералдық заттарды келсаппен (ступкада) ұсатып, соңынан әдейі електермен елеу арқылы алынады.
Үйкеп ұстаудан басқа ұнтақтарды жасаудың тұндырып (pulveres praecipitati), айдап (pulveres sublimati) және майлап (pulveres laevigati) алу түрлері бар. Ұнтақтар ішке де, сыртқа да тағайындалады. Бір ғана заттан тұратын ұнтақ қарапаиым, ал екі және одан да көп заттан тұратын ұнтақ күрделі ұнтақ деп аталады. Ірі (pulvis grossus), ұсақ (pulvis subtilis), өте ұсақ (pulvis subtilissimus) ұнтақтар бар. Ішке ұсақ ұнтақтар қолданылады, бұл туралы рецептіде әдейі көрсетпесе де болады. Кілегей қабықтарға, жара немесе іріңді жара бетіне жағу үшін ұсақ ұнтақтар жазу керек. Ішке қабылданатын ұнтақтардың салмағы 0,2-дан 2,0-ға дейін, ал ірі малдар үшін 20,0 - 25,0 және одан да көпке жетеді.
Әсер етерлік негіздер аз мөлшерде жіберілген жағдайда, форма беру үшін мал сүйсіне қабылдайтын индиференттік ұнтақ қосылады. Олардың қатарына: қант (saccharum), қызылмыя түбірінің ұнтағы (pulvis radicis Glucyrrihizae), жалбызтікен түбірінің ұнтағы (pulvis radicis Аlthaeae), ас тұзы (Natrium chloratum) жатады. Басқа дәрілік формадағыдай, күрделі ұнтақтарға: basis (міндетті түрде), adjuvans, corrigens, constituens кіреді. Жәй ұнтақтарда бір ғана зат - basis болады.
Дозаланған және дозаланбаған ұнтақтар бар. Дозаланған ұнтақтарға жазбада әрбіреуінің салмағы көрсетілген ұнтақтар жатады. Дозаланбаған ұнтақтардың жалпы салмағы көрсетіліп қана жазылады, оларды малдарға шай қасықпен немесе ас қасығымен, шай стақанымен т.б. береді. Ұнтақтардың бұл түрінде қауыпсыз, бәсең әсер ететңн, индиференттік дәм беретін заттар ғана тағайындалады, ал күшті әсер ететін және улы заттар қолданылмайды.
Ұнтақтарды жазудың екі әдісі: рецептіде заттың барлық ұнтақтар санына жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын дивизиондық және бір ғана ұнтаққа жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын диспензациялық әдістері бар. Бірінші жағдайда рецепт M. f. pulvis D. t. d. № -диспензиялық әдіс, екінші жағдайда - M.f. pulveres № - дивизиялық әдіс, формуласымен аяқталады, мысалы:
Қойға:
2. Rp.: Santonini 0,3 1. Rp.: Santonini 0,1
Sacchаri albi 1,5 Sacchаri albi 0,5
M. f. pulveres № 3 M. f. pulvis
D. S D. t. d. № 3
S.
(дивизиялық әдіс) (диcпензациялық әдіс)
Соңғы тәсіл ірі қолайлы, әрі оңай және онда қате аз болады.
Гигроскопиялық, майлы немесе құрамында ұшқыш заттар кездесетін ұнтақтарды алу үшін рецептіде оларды парафиндаған немесе жылтыр қағазға орау туралы нұсқау беру керек: күрделі ұнтақтар жазу үшін мұндай рецепт: M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta parffinata; M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta немесе M. f. pulvis ad chartan ceratam: M. f. pulvis D. t. d. №.. ad chartam paraffinatan: формуласымен аяқталады, қарапайым ұнтақ жазғанда рецепт D.t. d. № .. in charta paraffinata; D. t. d. №... in charta D.t. d. № .. ad chartam paraffinatan; D. t. d. №... ad chartam ceratam формуласымен ақталады, өте ылғал тартқыш (гигроскопиялық) ұнтақтар мықтап тығындалған шөлмектерге салынып жіберіледі.
Тақырыбы 9-10. Сұйық дәрі түрлерінің сипаттамасы. Жазу және дайындау технологиясы.
Ертінділер - solutio, ( solutionеs, solutio, solutionis) (жекеше, тарау жалғауы - solutio, жекеше ілік жалғауы- solutionis).
Ертінді - мал дәрігерлігінде кең тараған дәрілік форма. Оны қатты немесе сұйық затты су, спирт, эфир хлороформ, тағы басқа сол сияқты еріткіштерде еріту арқылы алады. liquor дегеніміз арнаулы құрамды және айрықша мақсатқа қолданылатын дәрігерлердің сұйық формасы, мысалы, Буров сұйығы, Дакен сұйығы т.б. Көбінесе еріткіш ретінде: кәдімгі (aqua fontana қарапайым (aqua communis),қайнаған (aqua cocta), дестилденген (adua destillata) және екі рет дестилденген (adua destillata немесе adua redestillata) сулар қолданылады. Егер еріткіш көрсетілмесе, оның орнына дестилденген, ал денеге енгізу үшін - екі рет дестилденген су қолданылады деп түсіну керек.
Ертінділер алу үшін қарапайым және күрделі рецепт жазылады. Бірінші жағдайда заттың қатынасы алынбай, оның пайызы (проценті %) ғана көрсетіледі. Ертінділер официналды және магистралды әдіспен (тәсілмен) жазылады. Рецепт официналды тәсілмен жазылса, оны Rp.: -алыныз деген сөзден кейін дәрілік формасын жазу керек:
Мысалы- Rp.: Solutionis - аланыз ертіндіні.
Стерилденбеген ертінділер төмендегі тәсілмен жазылады:
Официналды тәсілі: Магистралды тәсілі:
Rp.: Solutionis Coffeini natrio- Rp.: Coffeini natrio- benzoici 2.0
benzoici 10%-20,0 Aquae destillatae ad 20,0
D.S. М.f. solutio
D.S.
Стерилденген ерітінді төмендегі варианттармен жазылады:
Официналды тәсілі: Магистралды тәсілі:
Rp.: Solutionis Coggeini natrio- Rp.: Coffeini natrio- benzoici 2.0
benzoici sterilisatae 10%-20,0 Aquae destillatae ad 20,0
D.S. M.f. solutio. Sterilisetur!
D.S.
Санауы:
+ 10%,г---100 мл
Хг. ------20мл
х= 10х20 : 100
х= 200: 100, х=2 г.
Бірінші жағдайда дәрігер фармацевтіге стерилденген натрий - бензоатының 10 процент ертіндісінің 20,0 алу керек екенін көрсетсе, екінші жағдайда ол фармацевтіге бұйрық беріп - стерилдеңіз деп жазады, төртінші жағдайда- араластыр және стерилденген ертінді жаса деп нұсқау береді.
Күрделі рецепт M. D. S. формуласымен, ал қарапайым рецепт- D.S формуласымен аяқталады.
Тақырыбы 11-12. Сұйық дәрілік түрлерін стандарттау және бұлғандату.
Спирттік, эфирлік немесе глицериндік ертінділер жасау қажет болса, сулы ертіндегідей, күрделі рецептіде ертетін зат пен керекті еріткіш көрсетіледі; қарапайым рецептіде қандай ертінді алу туралы нұсқау беріледі, мысалы:
Официналды тәсілі: Официналды тәсілі:
Rp.: Solutionis Veratini Rp.: Solutionis Veratini in
Spirituosae 0.5%- 10,0 spiritus vini 0.5%- 10,0
D.S. D.S.
# #
Официналды тәсілі: Магистралды тәсілі:
Rp.: Solutionis Lodogormii Rp.: Veratini 0,05
Aethereae 10%-20,0 Spiritus vini ad 10,0
D.S. M.D.S.
Санауы: 0,5(%) г.----100мл
х г. -----10 мл
х= 0,5х10 : 100
х= 5 : 100, х= 0,05г.
Спирттік және эфирлік ертінділер стерилденбейді. Егер олар жіберуге енгізуге тағайындалса, оларды құятын ыдыс пен тығынды стерилденсе де жеткілікті.
Әсер тигізетін негізнің өзі ертінді болып келген ертінділерді (мысалы, пергидрол, яғни су тегінің асқын тотығының 30 процент ертіндісі; формалин, яғни формальдегидтің судағы 40 процент ертіндісі), қате кетпес үшін, күрделі рецептімен жазып, рецепт құрамына кіретін барлық заттарды тізіп көрсету керек. Мысалы:
Официналды тәсіл:
Rp.: Solutionis Formalini 10%- 200,0
D.S
#
Магистралды тәсіл: санауы: 10(%)г. ----100ml
Rp.: Formalini 20,0 x г ---------200ml
Aquae destillatae 180,0 x г = 10x200 : 100
M.f. solutio x г = 20 г
D.S.
Егер формалиннің 10 проценттік ертіндісі қарапайым рецепт күйінде ғана жазылса, онда қате болып саналады: Мысалы:
Бірінші жағдайда оны 20,0 формалин мен 180,0 судан, ал екінші жағдайда - 2,4 формалин мен 197,6 судан дайындауы мүмкін.
Денеге жіберу үшін ампулаға құйылған ертінділерді алған жөн: өйткені олардың барлығы стерилденген, әрі официаналдық дәрілерге жатады; әрбір ампулдың дозасы және керегіне сай қанша ампул жіберу қажеттігі көрсетіліп, олар тек қарапайым рецептімен ғана жазылады; Мысалы:
Жылқыға: Официналды тәсілі
Rp.: Solutionis Atropini немесе Rp.: Solutionis Arecolini hydro-
Sulfurici 1%-5,0 bromici 10% - 5,0
D.t.d. № 3 in ampullis D.t.d. № 2 in ampullis
* үш рет жылқы S.2.рет жылқы терісінің астына
терісінің астына
Енгізу мақсатымен медициналық ампулаға құйылған препараттарды пайдалануға болады: ол үшін 1 рет енгізу мақсатымен бірнеше ампула жазу керек.
Мысалы: Глюкозаның дозасы сиырға 40 г. Бір ампулада 20% -10 ml глюкоза бар. Венаға бір инъекцияға рецепті жаз.
Rp.: Solutinis Glucosi - 20% -10 ml
D. t. d. № 20 in ampullis
S. Венаға бір инъекцияға 200мл
Санауы:
* әдісі. 1) 20(%)г- 100 мл 2) 1 ампулада- 2 г
х г- 10 мл х ампула - 40г
х = 20х10 : 100 х = 1х40: 2
х = 2 г х =20 ампулы
2 әдісі 1) 20г - 100 мл 2) 1 ампулада - 10 мл
40г- х мл х ампула - 200 мл
х = 40х100: 20 х =1х200: 10
х =200 мл х = 20 ампула
Стерилдеу. Стерилдеу микроорганизмдерді және олардың спораларын өлтіру үшін қолданады. Стерилдеу тәсілін таңдау стерилденетін заттардың қасиеттеріне байланысты.
Стерилдеудің мынадай тәсілдері қолданылады:
* жалынмен күйдіру;
* кептіру шкафында 160-170° температурада 1 сағат бойы қыздыру:
* 30 минут бойы суда қайнату;
* 100° температурада бумен 1 сағат бойы қыздыру;
5) күн бойы 60- 65°-та күн сайын 1 сағаттан немесе 3 күн бойы 70-80°-та (тиндализоция) стерилдеу, стерилдейтін затты ара-арасында 25-37°-та ұстап қыздыру керек:
6) автоклавта (1/2) - 1атмосфера қысымымен қыздыру:
7) дәріні асептикалық жолмен даярлау: еріткішті сүртпе май негізін, құралдар мен ыдысты бөлек стерилдейді, дәрілік заттарды асептика жолымен өлшеп, оларды стерилденген еріткіш құйылған ыдыста ерітеді немесе стерилденген негізбен араластырады.
Тазалап жуғаннан кейін шөлмек ыдысты алдын ала тұз қышқылының 2 процент жылы ертіндісімен жуып, бейтарап реакцияға дейін сумен шаяды, сонсоң кептіріп стерилдейді.
Металдан жасалған құралдарды, шөлмек пен фарфорды: жалынмен күйдіру, кептіргіш шкафта 160-170° -та 1 сағат бойы қыздыру, 30 минут бойы суда қайнату, автоклавтвта (1/2) -1 ат қысымымен, немесе су буымен 110-120°-та 15-20 минут бойы қыздыру тәсілдерінің біреуімен стерилдейді.
Стерилденген сұйықтар құйылатын ыдысты тығындармен (мақтадан, щөлмектен жасалған) бірге екінші тәсіл бойынша, ал қабық пен резинадан жасалған тығындарды соңғы тәсіл бойынша стерилдейді.
Каучукті қыздырғанда өзгермейтін дәрілік заттардың ертінділіері немесе олардың ертінділерін және құрамында ұщқыш заттар кездесетін ертінділерді мықтап жабылған ыдыста 100° -та бір сағат бойы (1/2) -1 ат қысымымен су буында 110- 120°-та 15-20 минут бойы стерилдеуге болады.
Мақтаны, дәкені, лигатурлық жібекті кетгутсіз және сүзгіш қағазды автоклавта (1/2) -1 ат қысымымен су буында 110-120°-та 15-20 минут бойы қыздырып стерилдейді.
Қызуға шыдайтын ұнтақтарды кептіргіш шкафта 160-170°-та 1 сағт бойы стерилдейді.
Стерилдеу нәтижесінде езінділердің, сүртпе майлардың және пасталардың біркелкі қалпы бұзылатын болса, тек еріткіштерді немесе олардың негіздерін ғана стерилдейді, ал дәрілік форманы (сүртпе май, паста, суспензия) асептика жолымен даярланады.
Ертінділерді стерилдеу жұмысын ауасы таза бөлмеде жүргізу керек. Бұл жұмысты орындайтын адамдар қолдарын сабындап жуып, дезинфекцияланатын ертінділердің біреуімен зарарсыздандыруы және жұмыс уақытында стерилденген халат және шлем киіп басы мен бетінің көзден басқа жерлерінің бәрін жабуы керек. Стерилденген ертінділер даярлау үшін қолданылатын ыдыстар мен аппараттарды да стерилденген болуы керек.
Егер қыздырған кезде тез ажырайтын заттардан стерилденген дерлік форманы шұғыл жасау керек болса, онда препаратты асептика жолымен 0,5 процент фенол немесе 0,3 процент трикрезол қосып немесе хлорэтонның қанық ертіндісіне араластырып даярлайды. Сонсоң флаконға немесе мықтап тығындалған шөлмек ыдысқа құйылған мұндай формаларды салқын суға салып 80°-қа дейін қыздырады; бұл температурада олар 30 минут бойы болуы керек.
Мұндай стерилдеу тәсілін кез келген малдәрігерлік аптека моншада немесе кастрюлда қайнату жолымен іске асыра алады; қайнатқан кезде сынбау үшін шөлмектің түбіне мақта салу керек. Қайнаған кезде ертінді құйылған флаконның, немесе шөлмек ыдыстың, немесе құмыраның ішіне су кірместей етіп монша тәрізді ыдысты (кастрюланы) суға толтырады; ертіндінің ыдыстағы жиегі моншадағы немесе кастрюладағы су жиегінен жоғары болмауы керек, ол үшін осыған сәйкес ыдыс таңдап алады.
Тақырыбы 13-14. Жұмсақ дәрілік түрлерінің сипаттамасы. Жазу және дайындау технологиясы.
Ботқалар - electuaria. Бұл қоюлық дәредесі мен құрамдық тегі әртүрлі дәрілік және индиференттік форма құрағыш заттарды араластыру арқылы алынатын қамыр тәрізді форма. Ботқалар жасағанда төмендегі ережелерді басшылыққа алады:
1. Егер негізгі зат өсімдік тектес болса, форма құрағыш зат ретінде: шырыштардың (1/3) - (1/2) бөлегін, сироп пен балдың (1/2) - (3/4) бөлегін, майлардың 1 бөлегін алады.
2. Егер әсерлік негізі анорганикалық заттар немесе бальзам және жұққыш май болса, форма құрағыш зат ретінде, шырыштардың (1/2) -(1/3) бөлегін, өсімдік сірінділерінің (1/2) - (3/4) бөлегін, сироп және балдың 1 бөлегін алады.
Қоюлық дәрежесіне қарай ботқалар қою (electuria spissa) және қойыртпақ (electuria tenua s. mollia) болып екіге бөлінеді.
Ботқалар тұрақсыз дірілік формаға жатады. Олардың 1-3 күнге ғана даярлайды, глицерин қосып, оларды шіруден сақтайды. Ботқаларды салқын жерде сақтау керек. Ботқа формаларында бір жерге тигізетін тітіркендіргіш және күйдіргіш әсері жоқ өсімдіктер мен минералдардан алынатын дәрілік заттарды тағайындайды. Бұл форманы дәл дозалауға болмайтындықтан ботқа ретінде күшті әсер ететін және улы заттардан тағайындамайды; сондай-ақ жеңіл тотығатын және ажырайтын анорганикалық заттардан да тағайындалмайды. Бұл формада дәрі шошқаларға жиі тағайындалады, ол үшін оны қантты сиропқа, балға, арша шырышына т.б. тәтті заттарға араластырып жасайды. Жылқыларға ботқаларға ас тұзын, ал мүйізді малға- ашқылтым заттар қосып беру керек. Ботқалар дайындау. Алдымен ботқа құрамына кіретін ұнтақтарды араластырып, сонсоң сұйқылтым және сұйық заттарды қосып, оларды біркелкі қойыртпаққа айналдырғанша былғайды. Егер ботқа құрамына қою сірінділер кірсе, оларды сұйық заттармен араластырады, сонсоң бұл қоспаны өсімдік тамырларына қосады. Ботқаның құрамында еритін тұздар болса, оларды суда ерітеді немесе ұнтаққа айналдырады: тұтқыш заттар біртіндеп қана қосылады.
Ботқаларды дәріханада немесе іші айналдыра парафиндалған, жылтыр немесе құрғақ қағаз төселген коробкаларға салып жібереді. Ботқаларды жазып бергенде формаға құрағыш заттардың мөлшерін көрсетпей-ақ, қандай ботқа жасау керектігін көрсете салады.
Сиырға:
Rp.: Extracti Aloёs 15,0 Rp.: Matrii svlfurici 2000,0
Pulveris rhizomatis Rhei 300,0 Pulveris radicis Althaeae et
Natrii hydrocarbonici 50,0 Aquae destillaeae q.s.
M. f. electuarium spissum D. S.
D.S.
Сүртпе майлар - unguenta. Бұл қоюлық дәрежесі шыжғырған майдың, сыйыр майының, вазелиннің қоюлығына ұқсас дәрілік форма; ол майларды, жұққыш майларды, ланолин немесе вазелинді әсер ететін затпен араластыру арқылы алынады; оны бір жерге әсер ету мақсатымен сыртқа қолдану үшін ғана тағайындайды.
Constitens ретінде: шошқа майы (Adeps suillus s. Axungia porcina), ланолин- қой жүнінің шуашы (оның екі түрі бар: сусыз - Lanolinum anhydricum және сулы ланонин - (Lanolinum hydricum), вазелин (оның да екі түрі бар; ақ - Vaselinum album және сары- Vaselinum flavum), қатты және жұмсақ парафин (Paraffinum solidum et molle), сары және ақ балауыз (Cera flava et alba), сыйыр майы (Butyrum Vaccae), глицерин (glycerinum), сондай-ақ әдейі майлық негізер: парафин сүртпе майы (Unguentum Paraffini), глицерин сүртпе майы (Unguentum Glycerini), нафталин сүртпе майы (Unguentum Naphtalani) қолданады.
Шошқа майының су тартқыштығын және судың оның терісіне терең сіңе алатын қасиеттерін ескеру керек. Шошқа майына қарағанда ланолин теріге аз сіңеді, бірақ ол да суды жақсы тартады. Сондықтан терең әсер ету үшін сүртпе майларды шошқа майына ланолинге немесе олардың қоспасына араластырып жасайды. Вазелин, парафин, сондай-ақ парафин және глицерин сүртпе майлары үстіртін әсер етуі үшін (жұмсарту және қорғау үшін) таза күйінде қолданылады.
Әсер ететін заттар ретінде сүртпе майлардың құрамына қатты, жұмсақ және сұйық препараттар кіруі мүмкін. Олардың мөлшері түрліше болуы ықтимал, бірақ ол алынған заттардың физикалық және химиялық қасиеттеріне байланысты.
1. Сілтілер мен ихтиол майлық негізге оның салмағының 50 процентіне тең етіліп қосылады.
2. Өсімдіктен алынатын және ерімейтін ұнтақ тәрізді басқа заттар, сондай-ақ еритін заттар, қою сірінділер, бальзамдар 25 процентке дейін қосылады.
3. Хлороформ, настойкалар, спирттер және басқа сұйық заттар 16 процентке дейін қосылады.
4. Эфирлі майлар, креозот, камфора, 10 процентке дейін қосылады.
Сүртпе майлар дайындау. Затты керекті мөлшерде өлшеп алып, ступкаға салады. Егер бұл ірі кристалдар болса, оларды ұсақ ұнтаққа айналдырғанша түйіп, аз ғана керекті еріткіш қосып, әбден ерігенше былғайды. Сонсоң қағазға керекті мөлшерде майлық негізді өлшеп алады да, оны кіші-гірім порциямен ступкаға салып біркелкі қойыртпақ пайда болғанша араластырады.
Қолайсыз иісін жою үшін кейде сүртпе майларға тежеулі мөлшерде - 5,0 майға 1-2 тамшы жұпар иісті эфирлік майлар және бальзамдар қосылады. Сүртпе майларды фарфор, шөлмек немесе саздан жасалған ыдысқа салып, жақсылап жуып құрғақ, салқын жәну қараңғы жерде сақтайды.
Сүртпе майларды былай жазады: официналдық майлардың құрамындағы заттарды айтпай-ақ, атын ғана көрсетеді; магистральдық майлардың құрамындаға барлық заттарды тізіп, рецептіні M. f. unguentum формуласымен аяқтайды.
Егер магистральдық сүртпе майдың негізгі рецептіде көрсетілмесе, оны вазелинге қосып жасайды. Рецепт үлгілері:
Сиырға:
Rp.: Unguenti Ichthyoli 10% -150,0 Rp.: Ichthyoli 15,0
D.S. Vaselini ad 150,0
M.f. unguentum
D.S.
(официналдық сүртпе май) (магистралдық сүртпе май)
Санау: 10 г - 100г Х = 10х150 :100; Х = 15 г.
Х г - 150 г
Тақырыбы 15. Фармацевтикалық сыйыспайушылықтар және болдырмау әдісі.
5. Басқа сыйыспаушылықтар
Антипирин (Antipyrinum) - темір тұздармен, түрлі түсті реакция (қызыл түске боялуы).
Аспирин (Aspirinum) - қышқылдар мен сілтілердің ықпалымен ажырау.
Натрий гидрокарбонаты (Natrium hydrocarbonicum) - қышқылдармен және қышқыл тұздармен араласқанда CO бөлінеді.
Глюкозидтер (Glucosida) - қышқылдар, сілтілер және қыздырудың ықпалымен ажырайды.
Темір (Ferrum) және оның тұздары - таннин және басқа илеу заттарымен бірге сыя тәрізді. ертінділер пайда болады. Антипирит, адреналин, т.б. заттармен түрлі түсті реакциялар пайда болады.
Коллодий (Collodium) - оттан қауіпті.
Күміс нитраты (Argentum nitricum) - органикалық заттармен жанасқанда күміс қалпына келеді.
Калий перманганаты (Kalium hypermanganicum) - органикалық заттардың болар-болмас қосындысының ықпалымен бұлардың сулы ертінділері ажырайды.
Сынап және оның тұздары (Hydrargyrum) - органикалық заттармен араласқанда ажырап, басқа жаңа қосылыстарға айналады, сынап тотығы майлы негізде сүртпе майлармен біріккенде май қышқылдарының сынапты тұздары пайда болуы мүмкін.
Натрий салицилары (Natrium salicylicum) - темір тұздарымен бірге түрлі түсті (көгілдір) реакциялар пайда болады.
Сантонин (Santoninum) - жарықтың ықпалымен сарғаяды.
Бром тұздары - қышқылдар мен тотықтырғыштарға араластырғанда бром пайда болады.
Таннин (Tanninum) - темір тұздарының ықпалымен сыя тәрізді сұйыққа айналады.
Фенол (Phenolum) - тұздармен біріккенде түрлі түсті (көк) реакция пайда болады.
Калий хлораты (Kalium chloricum) - иодті және бромды тұздармен араласқанда иод және бром пайда болады.
Сілтілер (Alcalid) - майлармен біріккенде - сабын, хлоралгидратпен біріккенде - хлороформ, қышқылдармен- бейтарапталып, тұздар пайда болады.
Дәрілердің латынша аттарын рецептіде қысқартып жазуға да болады. Түсініспеушілік болмау үшін сөздің ақырғы буынын ғана қысқартып, сөзді дауыссыз әріппен аяқтау керек (мысалы, Natrium - Natr), егер бір сөзде екі дауыссыз әріп қатар келсе, қысқартылатын сөз екінші дауыссыз әріппен аяқталады (destillatum - destill).
+ <<Дәрі түрлерін дайындау технология>> пәні бойынша тәжірибелік сабаққа қысқаша конспектісі
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
Тақырыбы: Химиялық фармакологиялық лабораторияда
жұмыстеу барысындағы техника қауіпсіздігі.
Сабақтың мақсаты: Студентерді <<Ветеринариялық медицина>> кафедрасының фармакологиялық лабораторияда жұмыс істеу қауіпсіздігінің жалпы талаптарымен таныстыру. Малға дұрыс келуді және оларды ұстау әдістерін үйрету.
Лабораторияда жұмыс істеу алдында оқытушы жалпы қауіпсіздік ережелері, жеке құралдармен дұрыс жұмыс істеу, құрылғылар, химиялық реактивтер және өрттің алдын-алу шаралары бойынша нұсқаулар жүргізеді. Содан кейін студеттер нұсқауды жүргізілген күні мен оқутушының аты-жөні жазылған арнайы журналға қол қояды.
Құралдар мен құрылғылар жиналып, химиялық реактивтер мен сабақта қолданылатын ыдыстар тексерілгеннен кейін жұмыс істеуді бастайды.
Сабақтың соңыңда жұмыс орынын, құралдарды, құрылғыларды, химиялық ыдыстарды жинастырып лаборантқа өткізеді.
Сабақтың барысында студенттер қауіпсіздік ережелерін және санитарлық- гигиеналық нормаларды қатаң сақтаулары керек:
* Клиника лабораториясында жұмыс істеудегі техника қауіпсіздік ережелеріне және еңбек қорғауға институттің мүдірі мен кафедра меңгерушісі жауапты;
* Лабораторияда жұмыс істегенде міндетті түрде ақ халат пен қалпақ кию керек;
* Шыны ыдыстармен абайлап жұмыс істеу керек;
* Концентрациялы химиялық реактивтерді қолмен ұстайуға болмайды;
* Сынық , жарылған ыдыстарды жұмыс істеуге болмайды;
* Лабораториялық жұмыстарды жүргізіп болған соң барлық құрылғыларды тоқтан ажырату керек;
* Студенттер нәтижесі белгілі және оқытушы рұқсат еткен лабораториялық эксперименттерді жасау керек;
* Студенттер лабораторияда жеке бас тазалығы ережелерін сақтау керек;
* Сабақ уақытында тамақ ішуге, темекі тартуға, арнайы киімді шешуге болмайды;
* Лабораторияға арнайы киімсіз кіруге, киім аустыруға болмайды.
Лабораториялық жануарлармен жұмыс істеудің негізгі ережелері
Лабораториялық жануарларға операция жасағанда, инъекция енгізгенде, қансыздандырғанда, фистулалар мен датчиктер орнатқанда ауырсыну болмау үшін, жергілікті жансыздандырғыш немесе жалпы есірткі заттар пайдалану керек.
Бекіту әдістері. Ұсақ лабораториялық жануарларды бекіту үшін жәшіктер пайдаланады. Оның үлкендігі жануардың көлеміне сәйкес болады. Жануарларды қолмен ұстауға да болады. Қояндармен теңіз шошқаларын көмекші үстелдің үстінде, тізесінде немесе қолында жұмыс істеуге ыңғайлы қалыпта ұстайды. Итті тексерген кезде, қандай жуас ит болмасын оған томаға кигізу қажет, егер олар жоқ болса, онда иттің жағын жіңішке жіппен буып, түйіннің ұшын желкенің мойнынан байлау керек.
Химиялық фармакологиялық лабораторияда жұмыс істеудің негізгі талаптары.
* Малдәрігірлік мақсатта қолданылуға арналған улы және қатты әсер ететін заттарды есепке алу, жіберу және сақтау ережелеріне сәйкес лабораторияға түскен барлық қышқылдар, сілтілік және т.б. химиялық заттар есепке алынып, арнайы бөлмелерде сақталады.
* Өрт тудыру қаупі бар, тез тұтанатын және атылғаш заттарды негізгі сақтау бөлмесінен бөлек, ауасы тазартылып отыратын, табиғи жарықтандырылатын арнайы бөлмелерде сақтайды. Ал лабораторияда істеп жатқан жұмысқа қажетті мөлшерде ғана ұстаған жөн.
* Лабораторияда жанғыш және атылғыш заттарды улылығы жоғары заттармен бірге сақтауға тыйым салынады.
* Аса улы заттарды есепке алу мен босатуды лабораторияға арнайы бөлінген, нұскауды жақсы меңгерген жұмысшы жүргізу керек.
* Реактивтер және басқа химиялық заттар лаборатория бөлімшелеріне бөлімше бастығының рұқсатымен босатылады.
* Реактивтер мен басқа химиялық заттардың лабораторияда сақталуына бөлімше мамандарының біреуі жаупты болады.
* Жарақтың әсерінен ыдырайтын реактивтерді қою қоңыр түсті шыны ыдыста, жарық өткізбейтін шкафтарда немесе картон қораптарда сақтайды.
* Шыныны күйдіргіш реактивтерді /фтор-сутекті қышқыл және оның тұздары/ эбониттен жасалған ыдыста немесе ішкі беті парафинделген шыны ыдыста сақтайды.
* Азот, тұз, сірке, құмырсқа қышқылдарын ауасы үнемі тазартылып отыратын шкафтарда сақтау керек, өйткені, қышқылдар тұрған ыдыстар қызып кетсе жарылуы мүмкін.
* Аталған қышқылдарды қыздырылатын құрамдардың маңында немесе күн сәулесі түсетін жерде сақтауға және көлемі 0,9 асып кететін шөлмектерді бұл қышқылдармен толтыруға болмайды.
* Сұйықтық ағып кетпеу үшін қышқыл құйылған шөлмектер зақымдалған, аузы тығыз жабылған болу керек. Ал олар тұратын кәрзеңкелердің тұтқалары мықты болу керек. Шөлмекке мен кәркеңкенің арасына сабан /солома/ немесе т.б. жұмсақ заттар салынады.
* Қышқыл құйылған шөлмектерді арқаға салып тасуға тыйым салынады. Оларды арнайы арбаға тасымалдау керек.
* Қышқыл құйылған үлкен ыдыстарды арнайы изоляцияланған жерде сақтаған жөн.
* Қышқылдарды және күйдіргіш сұйықтықтарды ыдыстарға құйғанда грушасы бар шыны сифондарды немесе штативпен иілетін арнайы құралдарды қолдануға ұсынылады.
Бірінші көмек көрсету.
1. Жарақаттанған адамның киімін шешіп алу керек немесе қиып тастау керек. Содан соң жараның айналасындағы қанды сүртіп, шеттеріне йод жағу керек. Жараның үстіне стерилді мақта тампонын қойып, бинтпен орап тастау керек. Егер қан көп ағатын болса, оны жгутпен тоқтатады. Жгут болмаған жағдайда белдікті, шыттын немесе басқа тағатын орамалды пайдалануға болады. Жгуты жазда 2 сағатқа, қыста 1 сағатқа салуға болады. Жарақатталған адам дәрігер келгенше толық тыныштықта болу керек.
2. Бір жерін соғып алған кезде мұз, суық су, тартқыш байлауыштарды пайдалануға болады.
3. Сіңірін созып алған болса, буынға суық компресс басады.
4. Шынтақ буынында қолын шығарып алса, қолын шығарып алудың нәтижесінде буында түзілген бұрышты өзгертей қолды денеге бинтпен орап тастау керек. Дәргерсіз қолды түзетуге болмайды.
5. Сынық кезінде негізгі көмек көрсету, ол- сынған жерге тақтай, шыбық немесе картон және т.б. қатты заттардын шина қойып, тамып тастау. Ашық сынық болғанда алдымен сынған жерге стерилді тану салып, одан кейін шинаны (иммобилизациялық таңу) бинтпен орайды. Шинаны алдымен мақтамен немесе матамен қалың қылып орап, содан соң сыныққа орайды. Адам дәрігер келгенше толық тыныштықта болуы керек.
6. Жеңіл күйік кезінде (тері қызарып түрғанда) күйген жерге спирт, ас содасының ерітіндісін басу керек.
Күйген жерді стерильді маталармен жауып, бинтпен орап тастау керек. Ауыр күйікте күйген жерді қолмен ұстауға немесе сүртпе май, май, вазелин жағуға болмайды. Сонымен қатар, түзілген күлдіреген көпіршіктің бетін алып тастауға, күйген жерге жабысып қалған киім бөлшектерін алуға болмайды. Күйген жерге стерильді салфетка жабу керек. Оның үстінен мақта қайып, битпен орап тастау керек. Дәрігер келгенше зақымдалған адам толық тыныштықта болу керек.
7. Басынан күн өткен жағдайда, егер ол адам кенеттен пайда болған әлсіздікті, басы айналғаның, жүрек жұмысының әлсіреуін сезсе, ол адамды ауасы таза, салқын жерге апару керек. Бетіне желпу арқылы, басы мен кеудесін суық сумен сулау арқылы денесін суыту керек. Егер тыныс алуы әлсіресе немесе тоқтап қалса, жасанды тыныс алдыру керек. Дәрігер келгенше ол толық тыныштықта болу керек.
8. Электр тоғымен зақымданған кезде лезде электр жүйесін өшіру керек. Токты өшіруге болмайтын жағдайда, адамды электр тогының әсерінен босату үшін құрғақ ағаш, тақтай, резеңке қолқаптарды пайдалану керек. Металл және су заттарды қолдануға болмайды. Сонымен қатар, оның киімсіз, ашық дене бөліктерінен ұстауға болмайды. Егер адам есінен танбаса, онда оны ыңғайлы жатқызып, киімінің түймелерін ағытып, таза ауамен дем алдыру керек. Дәрігер келгенше ол толық тыныштықта болу керек.
Ал егер есінен танып қалатын болса, бетіне су бүркіп, денесін ысқылап жылытып, мүсәтір спиртін иіскетеді. Тыныс алуы әлсіресе немесе тоқтап қалса, жасанды тыныс алдыру керек. Дәрігер келгенше ол толық тыныштықта болу керек.
9. Улы химикаттармен уланғанда адамды ол жерден тез алып кетіп, кірленген және тар киімін шешу керек. Көзге немесе теріге түскен улы затты көп мөлшердегі сумен жуу керек, көзді ас содасының немесе бор қышқылының 2%-к ерітіндісімен жуу керек. Улы химикаттың асқазанға түскен жағдайында адамға бірнеше стақан су немесе ашық қызғылт түсті калий-марганец қышқылды ішкізу керек. Құсқанан кейін 2-3 қасық активтелген көмір жарты стақан суға ерітіп ішкізеді. Іш өткізетін зат енгізеді (күкірт қышқылды магнезияның 30% -к ерітіндісінен 100-150 мл немесе 20 грамм ащы тұзды жарты стақан суға ерітеді). Дәрігер келгенше уланған адам толық тыныштықта болу керек.
10. Көмір тотығынан (угарный газ, СО) жіті уланған кезде адамды ол жерден тез алып шығып, тыныс алуын қиындататын заттардың (түймені ағыту, белдікті босату )түгелін алып тастау керек. Оны ыңғайлы жатқызып, табанына грелка, горчичниктер қою керек (күйіп қалмауын қадағалау керек). Есінен танып қалса, мүсәтір спиртін иіскетіп, кеудесі мен бетіне суық су бүркиді, денесін ысқылайды. Дәрігер келгенше оған толық тыныштық беру керек.
№_____________бақылау парағы
Қауіпсіздік ережелері бойынша студентерге нұсқау жүргізу
Кафедра__________________________________________________
Курс_____________________________________________________
--------------------------------------------------------------------------------
Нұсқауды жүргішінің аты-жөні мен лауазымы_______________
--------------------------------------------------------------------------------
Нұсқауды жүргізген күн ________________________________________
--------------------------------------------------------------------------------
Лабораторияда қауіпсіздік ережелерін сақтаудың нұсқау __________________
--------------------------------------------------------------------------------
Нұсқауды меңгердік:
реттік№
Студенттің аты-жөні
қолы
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
12
13
14
15
16
17
18
Қауіпсіздік ережесі бойынша жүргізілетін нұсқауды тексердім:__________________
(қолы)
<<Ветеринарлық медицина>>
кафедраның меңгерушісі
профессор: К.Н. Қожанов.
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
ТАҚЫРЫБЫ: Жалпы рецептураға кіріспе. Рецепт және оның жазу ережелері.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді жалпы рецептурамен және дәріханамен, рецепті жазу ережелерімен, рецептің құрамдас бөлімдерімен, рецептін жазу схемалармен таныстыру және үйрету.
Фармакология туралы ұғым. Фармакология - (pharmacon - дәрі; logos - ғылым немесе сөз) - сау және ауру организмге немесе оның жеке органдарына дәрі-дірмек заттардың қандай әсер ететіндігін зерттейтін ғылым.
Фармакологияның ең дәл анықтамасы - фармакодинамика, немесе химиялық қоспалардың әсерінен органдар мен тканьдер қызметінің өзгеруін зерттеу.
Рецептура- дәрілік зат формаларын жасап- дайындау және беру ережелерін зертейтін ғылым. Рецептура дәрі жазып беру әдісін үйрететін дәрігерлік және Мемлекеттік фармакопеяның ережесіне сүйеніп дәрі дайындау технологиясын үйрететін фармацевтикалық рецептуралар болып екіге бөлінеді:
* дәрілік рецепура әртүрлі дәрілік формаларына рецептер жазу;
* фармацевтикалық рецептура- дәрілік формаларды жасап- дайындау және беру тәртібінің ережелерін зертейді.
Фармакопея (pharmacon- дәрі және poieo - жасаймын деген грек сөздерінен шыққан). Бұл мемлекеттік кітап; онда аптекада міндетті түрде болуға тиісті дәрілік заттардың тізімі; олардың тазалығын тексеру тәсілдері туралы нұсқаулар, олардың физикалық - химиялық қасиеттері туралы қысқаша мәліметтер, улы және күшті әсер ететін заттардың бір мезгілдік, тәуліктік және ең жоғарғы дозалары туралы мәліметтер, оларды сақтау тәсілдері, кейбір дәрі түрлерін дайындау ережелері және басқа нұсқаулар бар. Сонымен, фармакопея фармоцевт пен дәрігер үшін міндетті заңдардың жыйнағы сыяқты болып келеді. Фармакопеялық комиссия тарабынан фармакоея мезгіл-мезгіл қайта қаралып отырылады.
Медицина мен ветеринарияда тараған, бірақ фармакопеяға кірмеген дәрі қоспалары мануалдар деп аталатын арнаулы тізбеге енгізілген. Мұндай дәрі қоспаларын мануалдық дәрілік қоспалар деп атайды. Оларды аптекадан, немесе атын немесе олардың құрамына кірген жеке заттарды тізіп көрсетіп жаздырып алуға болады.
Рецепт және олардың жазылу ережелері
Рецепт- дәрігердің дәрі жасап беру туралы дәріханаға немесе фармацевке жазбаша түрдегі өтініші. Рецепт - қандай заттарды қанша мөлшерде алу қажеттігін, дәріні қандай формада дайындау керек екенін, дәрі кімге арналғандығын және оны қалай қабылдау керек екенін көрсетіп, дәрігердің немесе фельдшердің аптекаға жазған қолжазбасы.
1. Әрбір ресми документ сыяқты, рецепті анық және таза етіліп, ешқандай жөндеусіз, бір рет қағаздың 1/16 бөлегіне тең 8 х 16 см-лік көлемі бар бланкіге сыямен жазылады. Кейбір айрықша жағдайда рецепті сыялы карандашпен де жазуға болады.
2. Әрбір дәрілік зат латын әріпімен, Жана жолдан басталып ілік септігінде жазылады. Керекті заттың аты бір жолға сыймаса, оның жалғасы келесі жолдың оң жағынан сәл аттап түсіп барып жазылады, мысалы:
Rp.: Extracti Filicis maris Ал: еркек папортиигінің эфирлі
Aethere сіріндісін
3. Дәрілік заттын салмағы граммен көрсетіліп, ондық бөлшек түрінде жазылады. Бүтін сандар үтір арқылы нолмен аяқталады, ал бөлшек сандар бір бірінен үтір арқылы ажыратылады. Мысалы: 0,5; 2,5; 5,0; 20,0. Заттың дозасы араб цифрларымен жолдың оң жағына жазылады. Егер заттың дозасы туралы нұсқау бір жолға сыймаса, оны келесі жолдың оң жағына үстіңгі жолдағы зат дозасының астына дәл келетіндей жазу керек. Кейде керекті заттың мөлшері қарасөзбен жазылады. Мысалы:
Rp.: Solutionis adrenalini Ал: тұз қышқылды адреналиннің
hudrochlorici 1 : 1000 1 : 1000 ертіндісінің
guttas X 10 тамшысы.
Жекеленген жағдайларда дәрілік заттардың мөошері миллилитрмен (мл), литрмен (л), килограммен (кг) немесе әсерлік бірлігі (Ә.Б.) түрінде беріледі.
4. Бірнеше затты тең мөлшерде жазуы жиі-жиі кездесіп тұрады, бұл жағдайда соңғы заттың жанына āā яғни ana - тепе-тең (бірдей мөлшерде) деген сөз жазылады, егер ертінді құйылса, онда ad ( мөлшерге дейін) деген сөз жазылады.
мысалы:
Rp.: Tincturae Digittalis Ал: Наперстянка настойкасын
Tincturae Valerianae āā 10.0 Валериан настойкасын 10,0 бірдей
# #
Rp.: Natrii chloridi 1,0 Ал: Ас тұздын дозасы 1,0
Aquae dеstillatae ad 100,0 Дистилді су 100,0 ге дейін
5. Сонымен, рецепт recipe деген сөзден signetur дейін латын тілінде жазылады. Содан кейін дәрінің қолдану тәсілі (signatura) мен оның кімге тағайындалғандығы (nomen aegroti) орыс тілінде немесе жергілікті халық тілінде жазылады.
9. Рецептінің аяғына дәрігердің немесе фельдшердің қолы қойылады (nomen medici), егер улы немесе күшті әсер ететін зат жазу керек болса, рецептіге дәрігердің немесе емдеу мекемесінің мөрі басылады.
6. Рецепт кейде бланкінің бір жағына сыймайды, мұндай жағдайда бланкінің төменгі жағына verte - аударып қара деген сөз жазылады да, рецептіні екінші бетінен жалғастырып жаза береді.
7. Дәріні тез алу керек болған жағдайда бланкінің оң жақ бұрышының жоғарға жағына cito (тез) немесе statim (дереу), немесе citissime (мүмкінділігінше тезірек) деген сөздер жазып, олардың асты сызылып, леп белгісі қойылады (Cito !). Кейде дәріханаға бір рецепт бойынша дәріні екі-үш рет босату туралы нұсқау беруге тура келеді, ондай жағдайда бланкінің бос жеріне repetatur (қайталаңыз) немесе bis repetatur (екі рет қайталаңыз) деген сөз жазып, леп белгісін қойып, күнін көрсетіп, қол қойылады, ал улы немесе күшті әсер ететін зат жазылса, мөр басылады, егер уға қарсы рецепт жазылса, онда (Antidotum!) деген сөз жазылады. Кейде рецепте дәрінің тәуліктік немесе бір мезгілдік дозасын фармакопеяда қаралған белгілі мал түріне немесе оның жасына сәйкес дозадан артық көрсетуге тура келеді, ондай жағдайда заттың мөлшерін қарасөзбен немесе санмен жазады, соңына леп белгісін қойып, астын сызады. Егер мұндай нұсқау көрсетілмесе, дәріхана фармакопеяда қаралған дозаның жартысын жібереді.
8. Кейбір заттар жарық, ылғал, ауа тағы басқалардың ықпалымен өзгереді, ондай жағдайда аптекаға дәріні қандай затқа орап жіберу туралы рецептіде нұсқау көрсеткен жөн. Егер дәріні күңгірт шөлмекке салып жіберу керек болса, detur деген сөзден кейін in vitro nigro, немесе парфиндалған қағазға in charta paraffinata, яғни ad chartam paraffinatam т.с. сыяқты сөздер жазылады. Мысалы:
Rp.: Cocaini hudrochlorici 0.4 Ал: кокаин хлорлы гидратин 0,4
solutionis Natrii chlorati ас тұзының изотоникалық
isotonicae 20.0 ертіндісін 20,0, араластыр,
M. Sterilisetur зарарсыздандыр, тұз қыш-
Adde solutionis Adrenalini қылды адреналиннің
Hudrochlorici 1: 1000 gtts V 1: 1000 ертіндісінің 5 там-
D. in vitro nigro шысын. Күңгірт шөлмекпен
S. Волк атты иттің бер. Белгіле: "Волк" атты
Терісінің астына жіберу. Иттің терісінің астына
жібер.
9. Бір рецепт бланкесіне бірнеше рецепт жазу жиі кездесіп тұрады, ондай жағдайда олардың арасына айыру белгісі қойылады #.
10. Бір рецептік бланкіде бір ғана улы дәрілік зат немесе 2-3 жай әсер ететін дәрілік заттар жазылады. Әрбір рецепт жаңа жолдан Rp: деген сөзден басталып сигнатурамен аяқталады.
11. Жоғарыдағы аталған ережелерге сай емес, немесе құрамында керегер әсер етуші заттары бар рецептер жарамсыз деп табылады.
Рецептіні дұрыс жазу үшін оның құрамымен қатар зат есімімен сың есімінің латын тіліндегі ілік септеу жалғауларын білу керек.
* таблица.
Септеу
Жалғаулар
Мысалдар
Атау
Ілік
Атау жалғауы
Ілік жалғауы
I
A
ae
Aqua - су
Aquae - сулар
II
us
um
e
er
ur
os
i
i
is
ris
uris
ris
Bolus - құм
Atropinum - атропин
Secale - қарабидай
Aether - эфир
Sulfur - күкірт
Flos - гүл
Boli - құмдар
Atropinumi - атропиндер
Secalis - қарабидайдар
Aetheris - эфирлер
Sulfuris - күкірттер
Floris - гүлдер
III
al
en
o
or
ix
ex
ma
lis
inis
onis
oris
cis
icis
atis
Sal - тұз
Semen - тұқым
Carbo - көмір
Liquor - сұйық
Pix - деготь(қара май)
Cortex - қабық
Rhizoma - көгенетамыр
Salis - тұздар
Semenis - тұқымдар
Carbonis - көмірлер
Liquoris - сұйықтар
Picis - дегтялар /қара май/
Corticis - қабықтар
Rhizomatis - көгентамыр-лар
IY
us
us
Spirtus - спирт
Fructus - жеміс
Quercus - емен
Spirtus - спирттер
Fructus - жемістер
Quercus - емендер
Y
es
ei
Species- жыйынтық
Species- жыйынтықтар
Сонымен қатар Calomel (каломель), aderes (май), mel (бал), pulvis (ұнтақ)¸ oleum Cacao (какао майы), т.б. заттар жекеше ілік жалғауында төмендегідей болып есептеледі: Calome- lanos, adiris, mellis, pulveris, olei Cacao т.б.
Рецептің құрамдас бөлімдері
Рецепт алты құрамдас бөлімнен тұрады:
І- бөлім - Кіріспе - Inscriptio
Рецептіде ең алдымен дәрігердің мекем жайы, телефон номері, күні, айы, жылы көрсетіледі, ауру мал туралы деректер (түрі, жасы, иесінің аты-жөні, т.б.) егер рецепт емдеу мекемесінен жазылған болса, жоғарыда көрстетілген мәліметтердің орнына оның мөрі басылады. Рецептін бөлімі (inscriptio), орыс тілінде немесе жергілікті ұлттық тілінде жазылады.
Мысалы: Семей қаласы, Қабанбай Семей қаласы
батыр көшесі 16, 25 кв. Шугаева көшесі 157,
Смирнов Иван Иванович малдәрігерлік институттың
10. 05. 2005 ж кликасы.т.53-19-20
II- бөлім - Дәрігердің фармацевке өтініші - Praepositio
Қағаздың сол жақ бетінен 1 (1/2) - 2 см қалдырып, жаңа жолдан recipe, яғни - ал, қысқаша екі әріппен белгіленген (Rp.:) деген сөз жазылады, содан кейін міндетті түрде қос нүкте қойылады. Рецептін бұл бөлімі (praepositio) яғни invocatio, яғни өтіну деп аталады. Recipe сөзден кейін жаңа жолдан бастап немесе әдепкі жолдың бойымен керекті заттардың аттарын ілік септік жалғауында міндетті түрде бас әріппен жалғастырып жаза береді.
III - бөлім - дәрілік заттардың атаулары - Designatio materiarum
Рецептін құрамында дәрілік заттар белгілі бір тәртіппен, ретпен жазылады. Күрделі рецептін құрамында заттар былай жазылады: 1) негізгі әсер ететін (basis), 2) негізгі заттың әсерін күшейтетін (adjuvans), 3) дәмін жақсартатын (corrigens), 4) форма беретін (constituens) заттар кіруі мүмкін.
Күрделі рецепт былай жазылуы тиіс:
Rp.: Natrii bromati 4.0 (basis) Ал: натрии бромидің 4,0, валериан
Tincturae Valerianae 5.0 тұндырмасын 5,0, кәдімгі
(adiuvans) сиропты 20,0, дестилденген суды
Sirpi simplicis 20.0 200,0. Араластыр, бер, белгіле:
(corrigens) ас қасығымен күніне 1 рет.
Aquae destillatae ad 200.0
(constituens)
M.D.S. Ас қасығымен күніне 1 рет
Кейбір дәрілік формаларын дайындаған кезде қажетті форма беретін заттың керекті мөлшерін көрсету өте қыйынға соғады, ондай жағдайда дәрінің керекті формасын жасау үшін фармацептке дәрілік затты керегінше алу туралы нұсқау беріледі. Бұл нұсқау q. s. (quantum satis - керегінше) деген екі әріппен белгіленеді. Мысалы:
Rp.: Creolini 20.0 Ал: креолинді 20,0, қара бидай
Farinae secalinae et ұны мен дестилденген суды
Aquae destillatae q.s. керегінше.
Ut, f. Bolus Болюс жаса.
D. S. Бер. Белгіле.
IV- бөлім - дәрі жасау және оны босату туралы нұсқау беріледі - Subscriptio
Қандай затты қанша мөлшерде алу керек екенін көрсеткеннен кейін жаңа жолдың сол жағынан қысқаша М әріпімен белгіленген misce (араластыр) деген сөз жазылады. Қандай дәрілік форма алу керек екенін көрсеткенде қысқаша f әріпімен белгілеп, fiat (жаса), деген сөз жазып, латынша керекті форма көрсетіледі.
Мүнан әрі жаңа жолдың сол жағынан da немесе detur яғни dentur, бер, мейлі берілсін, мейлі олар берілсін деген және signetur мейлі белгіленсін, яғни signa белгіле ( қысқаша D. S.) деген сөздер жазылады. Қандай дәрілік форма дайындау керек екенін көрсеткісі келмесе, рецептіні M. D. S. әріптерімен аяқтайды.
Мысалы:
Rp.: lodoformii 5.0
Xeroformii 1.0
M.f.pulvis
D.t.d.N 5
S.
Бұны аударғанда: ал йодоформды 5,0, ксероформды 1,0 араластыр жаса ұнтақты, бер сондай мөлшермен бес рет. Белгіле (тағайында).
V- бөлім - тағайындау - Signatura (қысқаша S.) Бұл бөлімде дәрілердің қолданылу тәсілі, қанша мөлшерде және қанша рет беру керектігі көрсетіледі. Сигнатура ауру иесі алатындай тілде жазылуы керек.
VI- бөлім - дәрігердің қолы -Nomen medici : Бүл бөлім рецептің ең жаупты бөлімі (дәрігер қол қояр алдында жазылған рецепті мүқият тексеріп шығуы керек).
Рецепт бір заттаң ғана құралса, оны қарапайым рецепт дейді; жасалған дәріге де осындай ат беріледі. Құрамына және одан да көп заттар жазылған жағдайда рецепт және оған сәйкес жасалған дәрі күрделі рецепт немесе күрделі дәрі деп аталады, мысалы:
Rp.: lodoformii 15.0 Rp.: lodoformii 5.0
D.S. Aetheris ad 50.0
M. D. S.
Мал дәрігері (қарайым рецепт) Мал дәрігері (күрделі рецепт)
Официналдық дәрі деп таза күйінде алынған заттан немесе фармакопеяға енгізілген даяр қоспалардан жасалған дәріні айтады; магистральдық дәрі дәрігер ұйғараған заттардан жасалады, бұлардың түгелдей немесе бір қатары фармакопеяда жоқ болуы мүмкін. Магистралдық дәрі фармакопеяға енгізілген заттардан да жасалуы ықтимал, бірақ мұндай жағдайда олардың қоспалары дәрігердің нұсқауы бойынша жазылуға тиіс:
І вариант ІІ вариант
Rp.: Solutionis Glucosi 25 % cum Rp.: Glucosi 60.0
Methyleno coeruleo 1% 5.0 Methyleni coerulei 3.0
D. t. d. № 6 in ampullis Aquae destillatae ad 300.0
S. (официналдық дәрі) M. Sterilisetur
D.S. (магистралдық әдіс)
Бірінші жағдайда дәрі официналдық болып саналады, өйткені мұндай қоспа фармакопеяда қаралған. Екінші жағдайда - магистралдық дәріге жатады, өйткені оны, фармакопеяға кірмегендіктен, дәрігердің нұсқауы бойынша жасайды.
Рецептердің жазу схемалары
Рецепт құрамына қанша дәрілік заттар кіреді және олардың жалпы салмақтық немесе жеке дозалармен көрсетілуіне байланысты рецепт жазудың бес схемасы бар:
І - схема: қарапайым дозаланбаған рецепт.
Rp.: lodoformii 150,0
D.S. Жараға себу үшін.
ІІ- схема: қарапайым дозаланған рецепт.
Rp.: Streptocidi 0,5
D.t.d.N 10
S. Күніне 2 рет 5 тәулікке.
ІІІ- сxема: күрделі дозаланбаған рецепт.
Rp.: lodoformii 50,0
Xeroformii 10,0
M.f. pulvis
D.S. Жараға себу үшін.
IV- схема: күрделі дозаланған диспензациялық (бөлінген) әдіс:
Rp.: Natrii bromidi 1,0
Kalii bromidii 0,5
M.f. pulvis
D.t.d.N 5
S. Күніне бір рет 5 тәулікке 1 ұнтақтан ішкізілсін.
V - схема: күрделі дозаланған дивизиялық (бөлінбеген) әдіс:
Rp.: Natrii bromidi 5,0
Kalii bromidii 2,5
M.f. pulveres N 5
D. S. Күніне бір рет 5 тәулікке 1 ұнтақтан ішкізілсін.
Дәрілік формалардың І -ші схема бойынша: ұнтақтар, сүртпе майлар, ертінділер, эмульсиялар, түнбалар, қайнатпалар және кейбір басқа формалар жазылады. ІІ- схема бойынша - ұнтақтар, таблеткалар, ампулдағы ертінділер жазылады.
ІІІ - схема бойынша - ұнтақтар, дәрілік жиынтық заттар, ботқалар, сүртпе майлар, пасталар, линименттер, ерінділер, микстуралар, эмульсиялар жазылады.
ІV және V схемалар бойынша ұнтақтар, пилюлалар, болюстер, суппозиторийлер жазылады.
Бақылау сұрақтар:
* Рецептура дегеніміз не?
* Фармакопея дегеніміз не?
* Дәрілік форма дегеніміз не?
* Дәрілік препарат дегеніміз не?
* Дәрілік заттар дегеніміз не?
* Рецептің бөлімдері.
* Рецептің схемалары.
* Рецептің жазылу ережелері.
* Қарапайым рецептерді жазу схемалары.
* Күрделі рецептерді жазу схемалары.
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
ТАҚЫРЫБЫ: Қатты (тығыз ) дәрілік түрлеріне рецепт жазу тәртібі.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді қатты дәрілердің түрлерімен таныстыру, оларды рецепт жазу ережелеріне үйрену.
Ұнтақтар - pulveres. (Pulvis, pulveris, pulveres)
Ұнтақтар- құрғак, сусымалы дәрілік зат формасы. Бұл форма ірі, қатты өсімдік заттар мен құрғақ минералдық заттарды келсаппен (ступкада) ұсатып, соңынан әдейі електермен елеу арқылы алынады.
Үйкеп ұстаудан басқа ұнтақтарды жасаудың тұндырып (pulveres praecipitati), айдап (pulveres sublimati) және майлап (pulveres laevigati) алу түрлері бар. Ұнтақтар ішке де, сыртқа да тағайындалады. Бір ғана заттан тұратын ұнтақ қарапаиым, ал екі және одан да көп заттан тұратын ұнтақ күрделі ұнтақ деп аталады. Ірі (pulvis grossus), ұсақ (pulvis subtilis), өте ұсақ (pulvis subtilissimus) ұнтақтар бар. Ішке ұсақ ұнтақтар қолданылады, бұл туралы рецептіде әдейі көрсетпесе де болады. Кілегей қабықтарға, жара немесе іріңді жара бетіне жағу үшін ұсақ ұнтақтар жазу керек. Ішке қабылданатын ұнтақтардың салмағы 0,2-дан 2,0-ға дейін, ал ірі малдар үшін 20,0 - 25,0 және одан да көпке жетеді.
Әсер етерлік негіздер аз мөлшерде жіберілген жағдайда, форма беру үшін мал сүйсіне қабылдайтын индиференттік ұнтақ қосылады. Олардың қатарына: қант (saccharum), қызылмыя түбірінің ұнтағы (pulvis radicis Glucyrrihizae), жалбызтікен түбірінің ұнтағы (pulvis radicis Аlthaeae), ас тұзы (Natrium chloratum) жатады. Басқа дәрілік формадағыдай, күрделі ұнтақтарға: basis (міндетті түрде), adjuvans, corrigens, constituens кіреді. Жәй ұнтақтарда бір ғана зат - basis болады.
Дозаланған және дозаланбаған ұнтақтар бар. Дозаланған ұнтақтарға жазбада әрбіреуінің салмағы көрсетілген ұнтақтар жатады. Дозаланбаған ұнтақтардың жалпы салмағы көрсетіліп қана жазылады, оларды малдарға шай қасықпен немесе ас қасығымен, шай стақанымен т.б. береді. Ұнтақтардың бұл түрінде қауыпсыз, бәсең әсер ететңн, индиференттік дәм беретін заттар ғана тағайындалады, ал күшті әсер ететін және улы заттар қолданылмайды.
Ұнтақтарды жазудың екі әдісі: рецептіде заттың барлық ұнтақтар санына жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын дивизиондық және бір ғана ұнтаққа жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын диспензациялық әдістері бар. Бірінші жағдайда рецепт M. f. pulvis D. t. d. № -диспензиялық әдіс, екінші жағдайда - M.f. pulveres № - дивизиялық әдіс, формуласымен аяқталады, мысалы:
Қойға:
2. Rp.: Santonini 0,3 1. Rp.: Santonini 0,1
Sacchаri albi 1,5 Sacchаri albi 0,5
M. f. pulveres № 3 M. f. pulvis
D. S D. t. d. № 3
S.
(дивизиялық әдіс) (диcпензациялық әдіс)
Соңғы тәсіл ірі қолайлы, әрі оңай және онда қате аз болады.
Гигроскопиялық, майлы немесе құрамында ұшқыш заттар кездесетін ұнтақтарды алу үшін рецептіде оларды парафиндаған немесе жылтыр қағазға орау туралы нұсқау беру керек: күрделі ұнтақтар жазу үшін мұндай рецепт: M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta parffinata; M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta немесе M. f. pulvis ad chartan ceratam: M. f. pulvis D. t. d. №.. ad chartam paraffinatan: формуласымен аяқталады, қарапайым ұнтақ жазғанда рецепт D.t. d. № .. in charta paraffinata; D. t. d. №... in charta D.t. d. № .. ad chartam paraffinatan; D. t. d. №... ad chartam ceratam формуласымен ақталады, өте ылғал тартқыш (гигроскопиялық) ұнтақтар мықтап тығындалған шөлмектерге салынып жіберіледі.
Болюстер - bolus. (Bolus, boli, boli)
Болюстер- дөнгелектеу немесе сопақша келген, консистенциясы- жұмсақ, ішке беруге арналған дәрілік зат формасы. Бұл әсер беретін заттарды құрамында шырыш кездесетін өсімдік ұнтақтарымен және су немесе басқа сұйықтармен араластырып жасайтын дөңгелек яки жұмыртқа тәрізді қатты дәрілік форма. Болюстерді балзамдар мен ағаш шайырын көк сабынмен араластырып жасайды.
Болюстер бір немесе бір неше дәрілік заттардан және форма түзгіш (беретін) заттардан (contituens) тұрады. Форма түзгіш зат ретінде: қара бидай ұны (farina Secalina), бидай ұны (farina Tritici), жабызтікен тамырының ұнтағы (pulvis radicis Althaeae), орал мия тамырының ұнтағы (pulvis radicis Alycyrrhizae), ақ саз (pulvis alba), глинозем (argilla alba), сондай-ақ көк сабын (sapo viridis), глицерин сүртпе майы (unguentum Glucerini) т.б. қолданылады. Тез кебетіндіктен (көгеріп кетеді), болюстерді 1-2 күнге жететіндей етіп қана дайындайды. Оларды көбінесе ірі малдарға тағайындайды. Болюстердің ең жоғарғы салмағы 50,0 - ға, орташа салмағы 25,0-30,0 - ға тең болады.
Ұнтақтар сыяқты, болюстерді де екі әдіспен жазады, ал рецепті ut f. bolus D. t. d. №...( болюс жаса, осындай дозалардың....санын бер), немесе Ut. f. boli №...(болюстерді жаса....санын бер), формуларының біреуімен аяқталады.
Болюстер жануарларға арнаулы болюс бергіш құрал арқылы немесе қолмен малдын көмекейіне салып жұтқызу арқылы беріледі. Болюстер рецепте диспензиялық (4) және дивизиялық (5) әдістермен жазылады.
Сиырға:
Диспензиялық әдіс Дивизиялық әдіс
Rp.: Kalli bromati 15,0 немесе Rp.: Kalli bromati 30,0
Farinae Secalinae et Farinae Secalinae et
Aquae destikkatae q.s. Aquae destikkatae q.s.
Uf. f. bolus Ut. f. boli № 2
D.t. d. № 2 D.S.
S.
Пилюлдер - pilulae. (Pilula, pilulae, pilulae)
Пилюлдер- домалақ дәрілер, ұсақ жануарларға ішке беруге арналған, дозаланған дәрілік форма. Салмағы 0,1-ден 0,5-ке дейін қою тұтқыр қамырдан иленген шар сыяқты дәрі. Бұл ұзақ уақыт сақтау үшін даярланатын тұрақты әзірлік форма. Пилюлалар көбінесе ұсақ малдарға (құстарға, итке, мысыққа), тағайындалады. Пилюла формасында аз мөлшерде әсер ететін (улы және күшті әсер ететін), тітіркендіретін, дәмі мен исі бар, ащы заттар қолданылады. Олардың әсері бәсең пайда болады.
Пилюлалар рецептерде диспензиялық (бөлінген) және дивизиялық (бөлінбеген) әдістермен жазылады. Форма (беретін) түзгіш зат салмағы көрсетілмейді, тек қана q.s.- қанша керек Ut. f. pilulae - пилюля болу үшін деп жазылады.
Форма түзгіш (беретін) зат ретінде: қызылмыя тамырының ұнтағы (pulvis radicis Glycyrrhizae), бақбақ тамырының ұнтағы (pulvis radicis Taraxaci), көкгүл тамырының ұнтағы (pulvis radicis Gentianae), сондай-ақ оларға сәйкес сұйық немесе қою сірінділер немесе құрғақ сірінділер мен су қосылып тағайындалады. Рецептіде мөлшері немесе заттың барлық пилюлге жетерлік мөлшері көрсетіледі; форма құрағыш заттарды мөлшерлеу фармацевтке жүктеледі (q.s.); су мөлшері рецептіде көрсетілмейді.
Итке:
Rp.: Strychnini nitrici 0,03 Rp.: Strychnini nitrici 0,3
Pulveris et extracti radicis Pulveris et extracti radicis
Aquae fontanae q.s. Aquae fontanae q.s.
Ut. f. pilula ut f. pilulae № 30
D.t.d.N 30 D. S.
S.
Пилюлялар жабысып қалмау үшін оларға талк, крахмал, магний карбонаты т.б. ұнтақтарды себеді, ол туралы кейде рецептіде Ut.f. pilulae № ...consperge Talcum; Ut. f. pilulae № .. consperge Amylum т.б. формулары арқылы нұсқау беріледі. Пилюлдер қарында ажырамайды: ішекте ажырау үшін оларды кератин, салол т.б.-ға орайды; бұл туралы да рецептіде әдейі нұсқау беріледі Ut.f. pilulae №..., odduce Keratinum Ut.f. pilulae №..., obduce Salolo т.б. Рецепт үлгілері:
Мысыққа:
Rp.: Argenti nitrici 0,6 Rp.: Tincturae Opii simplicis 3,0
Boli albi q. s. Extracti Faecis q. s.
M. f. pilula N 30 M. f. pilulae N 30
Obduce Keratino Consperge Talco
D.S. D.S.
Пилюлдарды коробкаға, ал күшті иісті және ылғал тартқыш пилюлдарды жақсылап жабылған шөлмектерге салып жібереді. Жарықта ажырайтын пилюлдер күңгірт шөлмектерге салынып беріледі.
Таблеткалар - - tabuletta, tabulettae.
Таблеткалар- престеу арқылы алынған, дөнгелек, сопақша, беті тегіс немесе екі жағы доғалы пластинка тәріздес, дозаланған қатты дәрілік формасы. Олардың барлығы официналдық, дәл дозаланған, сондықтан да қолайлы болады, заводта жасалатын дәрілердің қатарына жатады.
Таблетка бір рет қабылдауға арналады, бірақ кейде оларды 2-4 бөлшекке бөлу қолайлы болу үшін (аурудың жасы мен қалына байланысты) олардың үстіне әдейі кертпелер салынады.
Таблеткалар сыртқа және ішке қолдану үшін тағайындалады, сыртқа қолдану үшін таблеткаларды (мысалы, Tabulettae Hydrargyri bichlorati) еріту керек. Оларды ішке таза күйінде (per se) немесе болюс қойыртпағына және нанға қосып береді. Таблеткалардың жәй және біріккен түрлері бар. Таблеткалар құрамына асқазанның кілегей қабығын тітіркендіретін және күйдіретін қоспалар кіргізбейді.
Таблеткалардың құрамына дәрілік заттар және олардың салмағына 20 пайыздай құрайтың көмекші заттар (қант, крахмал, желатин т.б.) кіреді.
Фармакопеяның 8 рет басылуына сәйкес таблеткалар дақсыз болуға және ұнталмауға тиіс, формасы дұрыс және жиектері бүтін болуы керек 1-1,5 м биіктіктен ағаш еденге түскенде таблеткалар сынбауға тиіс. Олардың салмағы орташа салмақпен +- 5 проценттен артық болмау керек.
Официналдық таблеткалар: 1) Tabulettae Acidi acetylosalicylici (aspirin) 0,25 және 0,5 - әрбіреуі 0,25 және 0,5 тең аспирин таблеткалары 2) Tabulettae Carbonis activati 0,5- әрбіреуі 0,5 тең көмір таблеткалары, 3) Tabulettae Chinini hydrochlorici 0,25 және 0,5- әрбіреуі 0,25 және 0,5 тең тұз қышқылды хинин таблеткалары, 3) Tabulettae Chinini sulfurici 0,25 және 0,5- әрбіреу 0,25 және 0,5 тең хинин сульфатының таблеткалары, 4) Tabulettae Coffeini natrio-benzoci 0,1-әрбіреуі 0,1 тең кофеин натрий-бензонатының таблеткалары, 5) Tabulettae Hexamethylentetramini (Urotropini) 0,25 және 0,5- әрбіреуі 0,25 және 0,5 тең уротропин таблеткалары, 6) Tabulettae Kalii bromati 0,5 - әрбіреуі 0,5 тең калий бромидінің таблеткалары, 7) Tabulettae Kalii iodati 0,5- әрбіреуі 0,5 тең калий иодидінің таблеткалары, 8) Tabulettae Natrii chlorati 0,85 - әрбіреуі 0,85 тең натрий хлоридінің таблеткалары, 9) Tabulettae Natrii hydrochlorici 0,3 және 0,5 - әрбіреуі 0,3 және 0,5 тең натрий гидрокарбонатының (соданың) таблеткалары, 10) Tabulettae Natrii salicylici 0,25 және 0,5- әрбіреуі 0,25 және 0,5 тең натрий салицилатының таблеткалары, 11) Tabulettae Phenolhtaleini 0,1 - әрбіреуі 0,1 тең фенолфталеин таблеткалары, 12) Tabulettae Phytini 0,25 - әрбіреуі 0,25 тең фитин таблеткалары, 13) Tabulettae Sterptocidi rubri (albi) 0,3 - әрбіреуі 0,3 тең ақ немесе қызыл стрептоцид таблеткалары, 14) Tabulettae Tannalbini 0,3 (0,5) - әрбіреуі 0,3 немесе 0,5 тең таннальбин таблеткалары.
Рецептерде таблеткалар официналдық және дозаланған әдіспен жазылады да стандартық жазбамен жасалынады.
Таблеткалар төмендегі тәсілмен жазылады:
Итке:
Rp.: Luminali 0,1 Rp.: Tabulettae Luminali 0,1
D. t. d. N 12 in tabulettis D. t. d. N 12
S. S.
# #
Rp.: Codeini 0,015 Rp.: Tabulettae Codeini 0,015
cum Natrio hydrocarbonico cum Natrio hydrocarbonico
0,25 0,25
D.t.d. N 12 in tabulettis D.t.d. N 12
S. S.
Жиынтықтар - species. (Species, specei, specerum)
Бұл дәрілік форма құрамына әсер ететін заттар кіретін қабықтар, өсімдік тамырлары, түбіршелер, шөптер, гүлдер, жапырақтар, ұрықтар, тұқымдар сыяқты ұсақ өсімдіктерден немесе уытылған бөлектерінен дайындайды. Ауру малдың иесі немесе оны бағатын адамның өздері жиынтықтардан тұнбалар, тұнбашалар, қайнатпалар, булау дәрілерді жасайды.
Қабықты, өсімдік тамырлары, түбіршелерді, жапырақтарды және гүлдерді жинағаннан кейін, оларды елеп, ұнтағынан айырады; ұсақ тұқымдарды, ұрықтарды, ал сол сыяқты аюқұлақ және розмарин жапырақтарын түйіп ірі ұнтаққа айналдырады. Жиынтықтарға қазтабан, лаванда, ермен-жусан, роза, аюбадам, және аюқұлақ гүлдері бүтін күйінде қосылады.
Жиынтықтарды құрғақ жерде, ал жұпар иісті заттардан жасалған жиынтықтарды, нығыз жабылған қаңылтыр коробкаларда сақтайды. Дәріханада жиынтықтарды әрбір қабылдау мөлшеріне бөліп немесе бөлмей қағаз қапшықтарға немесе коробкаларға салып жібереді.
Жиынтықтарға минералдық тұздарды, жұпар иісті және басқа заттарды қосуға болады; оларды рецепт жазбасының аяғына жазады. Өңдеу тәсілін көрсету қажет болса, concisa (немесе contunde) M. f. species тұра (немесе ұнта), араластыр, жиынтықты жаса деген сөздер жазылады. Егер бұл екі тәсіл бірдей керек болса, concisa et contunda деп жазады.
Әдетте жиынтықтардан 1: 10 сығындылар және қайнатпалар, 1:3 және 1 : 5 тұнбалар жасалынады. Дәрігердің ұйғаруы бойынша басқа да қатынастар болуы мүмкін.
Официналдық құрандылар: 1) іш жүргізетін жиынтық - Species laxans, яғни пішен жапырақтарының, анис және укроп ұрықтарының, аюбадам гүлдерінің және сегнет тұзының қоспасы. 2) көкірекке жағатын жиынтық - Spexies pectoralis, яғни ана-өгей ана жапырақтарының, аюқұлақ гүлдерінің, анис ұрықтарының, жалбызтікен тамырының т.б. қоспасы;
Рецепт үлгілері:
Шошқаға:
Rp.: Floris Chamomillae Rp.: Floris Chamomillae 50,0
Floris Arnicae Floris Lavandulae
Radicis Althaeae Folii Rosmarini āā 20,0
Seninis Lini āā 20,0 M. f. species
M. f. species D. S. Шай сыяқты етіп
D. S. Шошқаға булау үшін қайнат, бір стақан ыстық
Суға 1 қасықтан. Бұзаудың
аузын шаюға.
Официналдық жиынтықтарды олардың атына қарап жазады:
Бұзауға:
Rp.: Speciei pectoralis 100,0 Rp.: Speciei laxantis 50,0
D. S. Бір стакан ыстық D. S. Шай сыяқты етіп
суға ас қасық өлшеп 500,0 суға қосып қайнат:
алып қайнат бұзауға 2 рет беру үшін
Капсулалар - capsullae. (Capsula, capsulae, capsulae)
Бұл ішке тағайындалатын ұнтақ тәрізді немесе сұйық заттарға толтыру үшін қолданылатын қабықтар. Капсулалар крахмалдан (capsulae amylacae s. oblatae), желатинадан (capsulae gelatinosae), кератиннен, (capsulae keratinosae) жасалады. Крахмал және желатина капсулалары қарын шырынында кератин капсуласы ішекте ериді.
Капсула формасында дәрілік заттарды жылқыларға, ірі және ұсақ малға; иттерге, құстарға тағайындайды. Капсулалар арналы капсула бергіш арқылы малға беріледі немесе көмекейіне салып жұтқызады. Әдетте официналдық капсулалар дозаланған әдіс бойынша жазылады. Рецепт үлгілері:
Қойға:
Rp.: Carbonei, tetrachlorati 2,0
D. t. d. № 2 in capsullis gelatinosis
S. 1 капсуладан қойға бір рет қабылдау үшін
Брикеттер - Briceta (брикеты).
Брикеттер төрт бүрышты, сопақша, тік бүрышты немесе цилиндр тәріздес белгілі бір күрамы мен салмағы бар, престеу арқылы алынатын заттар. Олар дәрілік және форма түзгіш заттардан түрады. Форма беретін (constituens) зат есебінде әдетте азықтық заттар (натрий хлориді, крахмал, бор, қара бидай ұны т.б.) алынады. Брикеттердегі әсер етуші заттар макроэлементтер, антибиотиктер, микроэлементтер, түздар, дезинфекциялаушы және ішек құртына қарсы қолданылатын дәрі-дәріментер болуы мүмкін.
Бақылау сұрақтар:
* Ұнтақтар. Анықтама бер.
* Ұнтақтарды жазу ережелері.
* Болюстарды диспензациялық және дивизиялық әдістермен жазу ережелері.
* Пилюляны жазу және ережелері.
* Капсуланы жалпы сипаттамасы және жазу ережелері.
* Дражже жалпы сипаттамасы және жазу ережелері.
* Брикеттер жалпы сипаттамасы және жазу ережелері.
* Таблеткалар жалпы сипаттамасы және жазу ережелері.
* Дәрілік жиынтақ заттарды жазу ережелері.
* Ұнтақтардың ерекшелері және кемшіліктері.
Бақылау рецептер:
* 3 г калий бромидтан (Kalii bromidum) және 6 г натрий бромидтан (Natrii bromidum) тұратын 30 пилюля иттке жаз.
* Амидопириннің (Amidopyrinum) дозасы 6 г бір таблеткада 0,5г амидопирин бар. Қойға күніне 3 4 тәулікке рецепті жаз.
* Аммоний хлоридтың (Ammonium chloridum) дозасы 30 г. болюс тұрінде рецепті жаз. Сиырға 2 болюстан 5 тәулікке бер.
* Сульфат натрийдың (Natrium sulfatis) дозы 20 г. Ұнтак түрінде рецепті жаз.
* 1 г калий бромидтан (Kalii bromidum) және 0,5 г натрий бромидтан (Natrii bromidum) тұратын 10 ұнтақ иттке жаз.
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
Тақырыбы: Қатты (тығыз) дәрі түрлерін
дайындау технологиясы.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді қатты (тығыз) дәрілік зат формаларды
дайындау технологиясын үйрену. Рецептердін жазуың еске түсіру.
Ұнтақтар - pulveres. Бұл форма ірі, қатты өсімдік заттар мен құрғақ минералдық заттарды ступкада (келі) ұсатып, соңынан әдейі електермен елеу арқылы алынады.
Күрделі ұнтақтар дайындау. Алдымен аз мөлшерде жазылған затқа керекті мөлшерде жетерліктей алып, өлшеп ступкаға салады: біртіндеп көп мөлшерде басқа ұнтақтарды қосып, қоспаны араластырады және араласқанша пестикпен аздап үйкейді. Қоспаны рецептіде көрсетілген ұнтақтар санына бөліп, әрбір ұнтақты жекеше өлшейді. Дозаланған ұнтақтардың салмағының айырмашылығы бір-бірінен - 5 пайыздан артық болмауы керек.
Құрамында әсер етерлік негізі өте аз күрделі ұнтақтар (алкалоидты ұнтақтар, сынап препараттары т.б) жасау үшін алдымен индиференттік затты келіге (ступка) ұсатады, сон кейін әсер етерлік негізгі зат қосып, барлығын араластырады. Мұның себебі мынада: егер алдымен аз мөлшерлі әсер етерлік негізді затты ступкада ұсатып, ол түгелінен ступканың қабырғасына жабысып, ұнтақтың құрамына кірмей қалуы мүмкін.
Ұнтаққа айналуы қыйын кристалдарға аздап керекті еріткіш қосу керек: мысалы: камфораға бірнеше тамшы спирт немесе эфир қосылады.
Ұнтақтарды жазудың екі әдісі: рецептіде заттың барлық ұнтақтар санына жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын дивизиондық және бір ғана ұнтаққа жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын диспензациялық әдістері бар. Бірінші жағдайда рецепт M. f. № .., D. S, екінші жағдайда - M.f. pulvis D. t. d. №, S. формуласымен аяқталады, мысалы:
Итке:
Rp.: Santonini 0,3 Rp.: Santonini 0,1
Sacchari albi 1,5 Sacchari albi 0,5
M. f. pulveres № 3 M. f. pulvis
D. S D. t. d. № 3
S.
(дивизиондық әдіс) (диcпензиядық әдіс)
Гигроскопиялық, майлы немесе құрамында ұшқыш заттар кездесетін ұнтақтарды алу үшін рецептіде оларды парафиндаған немесе жылтыр қағазға орау туралы нұсқау беру керек: күрделі ұнтақтар жазу үшін мұндай рецепт: M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta parffinata; M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta немесе M. f. pulvis ad chartan ceratam: M. f. pulvis D. t. d. №.. ad chartam paraffinatan: формуласымен аяқталады, қарапайым ұнтақ жазғанда рецепт D.t. d. № .. in charta paraffinata; D. t. d. №... in charta D.t. d. № .. ad chartam paraffinatan; D. t. d. №... ad chartam ceratam формуласымен ақталады, өте ылғал тартқыш (гигроскопиялық) ұнтақтар мықтап тығындалған шөлмектерге салынып жіберіледі.
Болюстер - bolus. Бұл әсер беретін заттарды құрамында шырыш кездесетін өсімдік ұнтақтарымен және су немесе басқа сұйықтармен араластырып жасайтын дөңгелек ягни жұмыртқа тәрізді қатты дәрілік форма. Болюстерді балзамдар мен ағаш шайырын көк сабынмен араластырып жасайды.
Болюстер дайындау. Алдымен аз мөлшерде рецептіде жазылған заттарды ступкада араластырып, сон кейін керекті мөлшерде форма беретін ұнтақтар қосылады. Қоспаны жақсылап араластырып, оған қамыр тәрізді қойыртпаққа айналғанша су қосылады, қойыртпақ жұмсақ, келігімен келсапқа жұқпайтындай болу керек. Қойыртпақты таразыға салып тең бөлшектерге бөледі, содан кейін оларға керекті форма береді.
Дөңгелектер біріне бірі жабысып қалмауы үшін оларға индиференттік ұнтақ сеуіп, бұл туралы рецептіде осыған сәйкес нұсқау беріледі (consperge Talco, consperge Magnesio т.б.) яғни талк сеп, магнезий сеп.
Ұнтақтар сыяқты, болюстерді де екі әдіспен жазады, ал рецепті Ut. f. boli №... (болюс жаса, санын бер), немесе Ut.f. bolus D. t. d. №...(болюс жаса, осындай дозалардың....санын бер), немесе ut f. bolus (болюс жасау үшін) сөздерімен аяқталады.
Итке:
Rp.: Kalli bromati 15,0 немесе Rp.: Kalli bromati 30,0
Farinae Secalinae et Farinae Secalinae et
Aquae fontanae q.s. Aquae fontanae q.s.
Ut. f. bolus Ut. f. boli № 2
D. t. d. № 2 D.S.
S.
Қате аз болу үшін заттаң бір болюске жететін мөлшерін және одан неше болюс жасау керектігін көрсетіп болюстерді бірінші әдіспен жазған жөн. Форма беретін заттардың мөлшерін рецептіде көрсетпей-ақ, ол туралы q.s. (quantum satis - керегінше) белгісін қояды.
Болюстерді жылтыр немесе парафиндалған қағазға орап жібереді. Қолайсыз исі, ашы дәмі және қоздырғыш заттарды да болюс түрінде тағайындауға болады. Олардың әсері жәй білінеді. Болюс түріндегі зат өте көп мөлшерде тағайындалмайды.
Бақылау сұрақтар:
* Қарапайым және күрделі ұнтақтарды дайындау.
* Ұнтақтарды дайындау ережелері. .
* Болюсті дайындау ережелері
* Пилюляны дайындау ережелері
* Капсуланың және дражженың айырмашылығы
* Дражже жалпы сипаттамасы және жазу ережелері
* Брикеттер тағайындалуы
* Таблеткалар және капсулалардын айырмашылығы.
* Дәрілік жиынтық заттарды дайындау ережелері.
* Ұнтақтарды диспензациялық және дивизиялық әдістермен жазу және дайындау ережелері.
Бақылау рецептер:
* 500мг калий бромидтан (Kalii bromidum) және 100 мг натрий бромидтан (Natrii bromidum) тұратын 10 пилюля иттке жаз.
* Амидопириннің (Amidopyrinum) дозасы 1 г бір таблеткада 0,25 г амидопирин бар. Итке күніне 2 рет 2 тәулікке рецепті жаз.
* Аммоний хлоридтың (Ammonium chloridum) дозасы 40 г. болюс тұрінде рецепті жаз. Жылқыға 2 болюстан 3 тәулікке бер.
* Сульфат натрийдың (Natrium sulfatis) дозы 30 г. Ұнтак түрінде жылқыға рецепті жаз.
* 200 мг калий бромидтан (Kalii bromidum) және 50 мг натрий бромидтан (Natrii bromidum) тұратын 10 ұнтақ торайға жаз.
* Активты көмір (Carbo actibatus) және сульфат натрийдың (Natrium sulfatus) дозы бірдей 5 г. 10 өте ұсақ ұнтақ құлынға жаз.
* Олететринның (Oletetrinum) дозасы 0,5 г, торайға ішке күніне 3 рет 3 тәулікке таблетка арқылы ( бір таблеткада 0,25 г).
* 100,0 ұнтақ жаса, оның ішінде болсын квасцы (Alunem) 60%, салицил қышқылы (Acidum salicylicum) 10% және тальк (Talcum) 30%.
* Амидопирин (Amidopyrinum) анальгинмен (Analginum) дозасы 0,25 г. иттке бер. Ішке 2 ұнтақтан 3 тәулікке рецепті жаз.
* Рибофлавин (Plathyphyllinum) қантпен (Saccharum) шошқаға дозасы 1 г, ішке күніне 2 ұнтақтан 5 тәулікке рецепті жаз.
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
Тақырыбы: Сұйық дәрі түрлеріне рецепт жазу тәртібі.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді сұйық дәрілердің түрлерімен таныстыру, оларды рецепт жазу ережелеріне үйрету.
Ертінділер - solutio, ( solutionеs, solutio, solutionis) (жекеше, тарау жалғауы - solutio, жекеше ілік жалғауы- solutionis).
Ертінді - мал дәрігерлігінде кең тараған дәрілік форма. Оны қатты немесе сұйық затты су, спирт, эфир хлороформ, тағы басқа сол сияқты еріткіштерде еріту арқылы алады. liquor дегеніміз арнаулы құрамды және айрықша мақсатқа қолданылатын дәрігерлердің сұйық формасы, мысалы, Буров сұйығы, Дакен сұйығы т.б. Көбінесе еріткіш ретінде: кәдімгі (aqua fontana қарапайым (aqua communis),қайнаған (aqua cocta), дестилденген (adua destillata) және екі рет дестилденген (adua destillata немесе adua redestillata) сулар қолданылады. Егер еріткіш көрсетілмесе, оның орнына дестилденген, ал денеге енгізу үшін - екі рет дестилденген су қолданылады деп түсіну керек.
Ертінділер алу үшін қарапайым және күрделі рецепт жазылады. Бірінші жағдайда заттың қатынасы алынбай, оның пайызы (проценті %) ғана көрсетіледі. Ертінділер официналды және магистралды әдіспен (тәсілмен) жазылады. Рецепт официналды тәсілмен жазылса, оны Rp.: -алыныз деген сөзден кейін дәрілік формасын жазу керек:
Мысалы- Rp.: Solutionis - аланыз ертіндіні.
Стерилденбеген ертінділер төмендегі тәсілмен жазылады:
Официналды тәсілі: Магистралды тәсілі:
Rp.: Solutionis Coffeini natrio- Rp.: Coffeini natrio- benzoici 2.0
benzoici 10%-20,0 Aquae destillatae ad 20,0
D.S. М.f. solutio
D.S.
Стерилденген ерітінді төмендегі варианттармен жазылады:
Официналды тәсілі: Магистралды тәсілі:
Rp.: Solutionis Coggeini natrio- Rp.: Coffeini natrio- benzoici 2.0
benzoici sterilisatae 10%-20,0 Aquae destillatae ad 20,0
D.S. M.f. solutio. Sterilisetur!
D.S.
Санауы:
+ 10%,г---100 мл
Хг. ------20мл
х= 10х20 : 100
х= 200: 100, х=2 г.
Бірінші жағдайда дәрігер фармацевтіге стерилденген натрий - бензоатының 10 процент ертіндісінің 20,0 алу керек екенін көрсетсе, екінші жағдайда ол фармацевтіге бұйрық беріп - стерилдеңіз деп жазады, төртінші жағдайда- араластыр және стерилденген ертінді жаса деп нұсқау береді.
Күрделі рецепт M. D. S. формуласымен, ал қарапайым рецепт- D.S формуласымен аяқталады.
Спирттік, эфирлік немесе глицериндік ертінділер жасау қажет болса, сулы ертіндегідей, күрделі рецептіде ертетін зат пен керекті еріткіш көрсетіледі; қарапайым рецептіде қандай ертінді алу туралы нұсқау беріледі, мысалы:
Официналды тәсілі: Официналды тәсілі:
Rp.: Solutionis Veratini Rp.: Solutionis Veratini in
Spirituosae 0.5%- 10,0 spiritus vini 0.5%- 10,0
D.S. D.S.
# #
Официналды тәсілі: Магистралды тәсілі:
Rp.: Solutionis Lodogormii Rp.: Veratini 0,05
Aethereae 10%-20,0 Spiritus vini ad 10,0
D.S. M.D.S.
Санауы: 0,5(%) г.----100мл
х г. -----10 мл
х= 0,5х10 : 100
х= 5 : 100, х= 0,05г.
Спирттік және эфирлік ертінділер стерилденбейді. Егер олар жіберуге енгізуге тағайындалса, оларды құятын ыдыс пен тығынды стерилденсе де жеткілікті.
Әсер тигізетін негізнің өзі ертінді болып келген ертінділерді (мысалы, пергидрол, яғни су тегінің асқын тотығының 30 процент ертіндісі; формалин, яғни формальдегидтің судағы 40 процент ертіндісі), қате кетпес үшін, күрделі рецептімен жазып, рецепт құрамына кіретін барлық заттарды тізіп көрсету керек. Мысалы:
Официналды тәсіл:
Rp.: Solutionis Formalini 10%- 200,0
D.S
#
Магистралды тәсіл: санауы: 10(%)г. ----100ml
Rp.: Formalini 20,0 x г ---------200ml
Aquae destillatae 180,0 x г = 10x200 : 100
M.f. solutio x г = 20 г
D.S.
Егер формалиннің 10 проценттік ертіндісі қарапайым рецепт күйінде ғана жазылса, онда қате болып саналады: Мысалы:
Бірінші жағдайда оны 20,0 формалин мен 180,0 судан, ал екінші жағдайда - 2,4 формалин мен 197,6 судан дайындауы мүмкін.
Денеге жіберу үшін ампулаға құйылған ертінділерді алған жөн: өйткені олардың барлығы стерилденген, әрі официаналдық дәрілерге жатады; әрбір ампулдың дозасы және керегіне сай қанша ампул жіберу қажеттігі көрсетіліп, олар тек қарапайым рецептімен ғана жазылады; Мысалы:
Жылқыға: Официналды тәсілі
Rp.: Solutionis Atropini немесе Rp.: Solutionis Arecolini hydro-
Sulfurici 1%-5,0 bromici 10% - 5,0
D.t.d. № 3 in ampullis D.t.d. № 2 in ampullis
* үш рет жылқы S.2.рет жылқы терісінің астына
терісінің астына
Енгізу мақсатымен медициналық ампулаға құйылған препараттарды пайдалануға болады: ол үшін 1 рет енгізу мақсатымен бірнеше ампула жазу керек.
Мысалы: Глюкозаның дозасы сиырға 40 г. Бір ампулада 20% -10 ml глюкоза бар. Венаға бір инъекцияға рецепті жаз.
Rp.: Solutinis Glucosi - 20% -10 ml
D. t. d. № 20 in ampullis
S. Венаға бір инъекцияға 200мл
Санауы:
* әдісі. 1) 20(%)г- 100 мл 2) 1 ампулада- 2 г
х г- 10 мл х ампула - 40г
х = 20х10 : 100 х = 1х40: 2
х = 2 г х =20 ампулы
2 әдісі 1) 20г - 100 мл 2) 1 ампулада - 10 мл
40г- х мл х ампула - 200 мл
х = 40х100: 20 х =1х200: 10
х =200 мл х = 20 ампула
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У №
<<Фармакология>> пәнінен
Тақырыбы: Сұйық дәрілік зат формаларына рецепт жазу тәртібі.
1.Сұрақ. 100 пайызды әсері болмайтың дәрілік заттардан ертінділерді жасау ережелері.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді сұйық дәрілердің түрлерімен таныстыру, оларды рецепт жазу ережелеріне үйрету.
100 пайыздық әсері болмайтың дерілерге жатады:
1. 30 % мүсәтыр спирт- Solutio, spiritus Ammonium causticum
2. 96,70, 80, этилды спирт- Spiritus aethylicum
3. 40 пайызды формальдегид ертіндісі- Solutio Formaldehydium
4. 30 пайызды концентрациялы су тегі тотығы ертіндісі- Solutio Hydrogenium peroxydium diluta
5. 96, 90, пайызды мұзды сірке қышқылы- Acedum aceticum
А х В
х= -------------
С
Х= дәрілік заттардың саны % /офиналдык ертінді/;
А- керекті концентрациясы %;
В- керекті заттардын саны /мл/
С- колданылатың концентрация % /офиналдык ертінді/.
Мысалы: 5% - 800 мл формальдигид ертінідісін жаса. /Официналды ертінідісі 40%/
Есебі: 5%х800 мл: 40%=100 мл
Магистралді әдісі:
Rp.: Formalidehydi 100 ml
Aquae destillatae ad 800 ml
M.F. solutio
D.S. Сыртқа.
Официналды әдiсі:
Rp.: Solutionis Formalidehydi 5% - 800 ml
D.S. Сыртқа.
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У №
<<Фармакология>> пәнінен
Тақырыбы: Сұйық дәрілік зат формаларына рецепт жазу тәртібі.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді сұйық дәрілердің түрлерімен таныстыру, оларды рецепт жазу ережелеріне үйрету.
Стерилдеу. Стерилдеу микроорганизмдерді және олардың спораларын өлтіру үшін қолданады. Стерилдеу тәсілін таңдау стерилденетін заттардың қасиеттеріне байланысты.
Стерилдеудің мынадай тәсілдері қолданылады:
* жалынмен күйдіру;
* кептіру шкафында 160-170° температурада 1 сағат бойы қыздыру:
* 30 минут бойы суда қайнату;
* 100° температурада бумен 1 сағат бойы қыздыру;
5) күн бойы 60- 65°-та күн сайын 1 сағаттан немесе 3 күн бойы 70-80°-та (тиндализоция) стерилдеу, стерилдейтін затты ара-арасында 25-37°-та ұстап қыздыру керек:
6) автоклавта (1/2) - 1атмосфера қысымымен қыздыру:
7) дәріні асептикалық жолмен даярлау: еріткішті сүртпе май негізін, құралдар мен ыдысты бөлек стерилдейді, дәрілік заттарды асептика жолымен өлшеп, оларды стерилденген еріткіш құйылған ыдыста ерітеді немесе стерилденген негізбен араластырады.
Тазалап жуғаннан кейін шөлмек ыдысты алдын ала тұз қышқылының 2 процент жылы ертіндісімен жуып, бейтарап реакцияға дейін сумен шаяды, сонсоң кептіріп стерилдейді.
Металдан жасалған құралдарды, шөлмек пен фарфорды: жалынмен күйдіру, кептіргіш шкафта 160-170° -та 1 сағат бойы қыздыру, 30 минут бойы суда қайнату, автоклавтвта (1/2) -1 ат қысымымен, немесе су буымен 110-120°-та 15-20 минут бойы қыздыру тәсілдерінің біреуімен стерилдейді.
Стерилденген сұйықтар құйылатын ыдысты тығындармен (мақтадан, щөлмектен жасалған) бірге екінші тәсіл бойынша, ал қабық пен резинадан жасалған тығындарды соңғы тәсіл бойынша стерилдейді.
Каучукті қыздырғанда өзгермейтін дәрілік заттардың ертінділіері немесе олардың ертінділерін және құрамында ұщқыш заттар кездесетін ертінділерді мықтап жабылған ыдыста 100° -та бір сағат бойы (1/2) -1 ат қысымымен су буында 110- 120°-та 15-20 минут бойы стерилдеуге болады.
Мақтаны, дәкені, лигатурлық жібекті кетгутсіз және сүзгіш қағазды автоклавта (1/2) -1 ат қысымымен су буында 110-120°-та 15-20 минут бойы қыздырып стерилдейді.
Қызуға шыдайтын ұнтақтарды кептіргіш шкафта 160-170°-та 1 сағт бойы стерилдейді.
Стерилдеу нәтижесінде езінділердің, сүртпе майлардың және пасталардың біркелкі қалпы бұзылатын болса, тек еріткіштерді немесе олардың негіздерін ғана стерилдейді, ал дәрілік форманы (сүртпе май, паста, суспензия) асептика жолымен даярланады.
Ертінділерді стерилдеу жұмысын ауасы таза бөлмеде жүргізу керек. Бұл жұмысты орындайтын адамдар қолдарын сабындап жуып, дезинфекцияланатын ертінділердің біреуімен зарарсыздандыруы және жұмыс уақытында стерилденген халат және шлем киіп басы мен бетінің көзден басқа жерлерінің бәрін жабуы керек. Стерилденген ертінділер даярлау үшін қолданылатын ыдыстар мен аппараттарды да стерилденген болуы керек.
Егер қыздырған кезде тез ажырайтын заттардан стерилденген дерлік форманы шұғыл жасау керек болса, онда препаратты асептика жолымен 0,5 процент фенол немесе 0,3 процент трикрезол қосып немесе хлорэтонның қанық ертіндісіне араластырып даярлайды. Сонсоң флаконға немесе мықтап тығындалған шөлмек ыдысқа құйылған мұндай формаларды салқын суға салып 80°-қа дейін қыздырады; бұл температурада олар 30 минут бойы болуы керек.
Мұндай стерилдеу тәсілін кез келген малдәрігерлік аптека моншада немесе кастрюлда қайнату жолымен іске асыра алады; қайнатқан кезде сынбау үшін шөлмектің түбіне мақта салу керек. Қайнаған кезде ертінді құйылған флаконның, немесе шөлмек ыдыстың, немесе құмыраның ішіне су кірместей етіп монша тәрізді ыдысты (кастрюланы) суға толтырады; ертіндінің ыдыстағы жиегі моншадағы немесе кастрюладағы су жиегінен жоғары болмауы керек, ол үшін осыған сәйкес ыдыс таңдап алады.
Ампулаға құйылған официналдық ертінділер мен сұйықтар: 1) Solutio Acidi ascorbinici 10% in ampullis- ампулаға аскорбин қышқылының 10% ертіндісі, 2) Solutio Adrenalini hydrochlorici in ampullis - адреналиннің ампулаға құйылған 0,1% ертіндісі, 3) Solutio Atropini sulfurici 0.1% in ampullis- атропин сульфатының ампулаға құйылған 0,1% ертіндісі, 4) Solutio Camphorae oleosa 10% seu 20% in ampullis- камфораның ампулға құйылған 10% немес 20% майлы ертіндісі, 5) Solutio Chinini hydrochlorici 50% in ampullis- қос тұз қышқылы хининнің ампулаға құйылған 50% ертіндісі, 6) Solutio Coffeini natrio-benzoici 10% seu 20% in ampullis- натрий кофеин бензоатының ампулаға құйылған 10% ертіндісі, 8) Solutio Corazoli 10% in ampullis- коразолдың ампулаға құйылған 10% ертіндісі, 9) Solutio Еphedrini hydrochlorici 5% in ampullis- тұз қышқылды эфедриннің ампулаға құйылған 5% ертіндісі, 10) Solutio Glucosi 10%, 25%, 40% in ampullis- глюкозаның ампулаға құйылған 10%, 25%, 40% ертіндісі, 11) Solutio Hydrogenii reroxydati concentrata - су тегі қышқылының концентрациялы ертіндісі, 12) Solutio Hydrogenii peroxydati diluta - су тегі қышқылының сұйылтылған ертіндісі, 13) Solutio Lobelini hydrochlorici 1% in ampullis- тұз қышқылды лобелиннің ампулаға құйылған 1% ертіндісі, 14) Solutio Magnesii sulfurici 5% in ampullis- магний сульфатының ампулаға құйылған 5% ертіндісі, 15) Solutio Morphini hydrochlorici 1% in ampullis- тұз қышқылды морфиннің ампулаға құйылған 1% ертіндісі, 16) Solutio Natrii chlorati isotonica in ampullis- изотоникалық натрий хлоридінің ампулаға құйылған ертіндісі, 17) Solutio Natrii thyosulfurosi 30% in аmpullis - натрий тиосульфатының ампулаға құйылған 30% ертіндісі, 18) Solutio Natrii nitrosi 1% in ampullis- натрий нитратының ампуладағы ертіндісі, 19) Solutio Novocaini 0,5 %, 1% et 2% in ampullis- новокаинның ампулға құйылған 0,5 %, 1% және 2% ертіндісі, 20) Solutio Omnoponi 1% et 2% in ampullis- омнопонның ампулға құйылған 1% және 2% ертіндісі, 21) Solutio Scopolamini hydrobomici 0,05 % in ampullis- тұз қышқылды скополаминнің ампулға құйылған 0,05% ертіндісі, 22) Solutio Strychnini nitrici 0,1% in ampullis- стрихнин нитритінің ампулға құйылған 0,1% ертіндісі, 23) Solutio Thiamini bromati (Vitamini B) in ampullis 0,6, 0,36 aut 0,34- тиаминбромидінің (В витаминінің) ампулға құйылған 0,6, 0,36 немесе 0,34 ертіндісі, 24) Solutio Urotropini 40% in ampullis- уротропиннің ампулға құйылған 40% ертіндісі.
Микстуралар - mixtura. ( Mixtura, mixturae )
Еріткіште екі және одан да көп заттарды еріту арқылы немесе бірнеше сұйық препараттарды араластыру арқылы алынады.
Микстуралардың тұнық және шөгіп тұнатын (mixtura agitanda) түрлері бар.
Микстуралар сулы ертінділерді спиртті тұндырмалар мен сірінділерге араластыру арқылы алынады. Шөгіп тұнатын микстуралар ерімейтін (өсімдіктерден алынған), немесе нашар еритін (минералдық) ұнтақтарды суға араластырғанда пайда болады. Тұнған дәрілерді сұйықпен араластыру үшін оларды қолданар алдында жақсылап шайқау керек. әрине, мұндай микстураларды құрайтын заттарды дәл мөлшерлеу өте қыйын; сондықтан заттардың ең жоғарғы дозалары немесе А мен Б тобына жататын заттар мұндай микстуралық формада әдетте тағайындалмайды. Микстуралар үшін еріткіш ретінде көбінесе су қолданылады.
Тұнық микстураларды ішке қолдануға да, сондай-ақ енгізу мақсатымен де тағайындауға болады; опалесценциялық және шөгіп тұнатын микстуралар көбінесе ішке қолданылады.
Микстуралар алу үшін әдетте күрделі рецептілер жазылады; оларды M. D.S. формуласымен аяқтайды. Рецепт үлгісі:
Rp.: Cocaini hydrochlorici 0,1
Solutionis Adrenalini hydrochlorici
1 : 1 000 gtts X
Zinci sulfurici 0,05
Acidi borici 0,3
Aquae destillatae 10,0
M. D. S. 2-4 тамшыдан жылқының көзіне
Официоналдық микстуралар: Mixtura oleosae balsamica (Гофман бальзамы), Mixtura sulfurica acida (галлер элексирі, яғни күкірт қышқылы мен спирт қоспасы).
Эмульсиялар - emulsa. Бұл май және шырыш (коллоид) бөлшектері біркелкі езінді ретінде жүзіп жүретін сүт тәрізді сұйық дәрілік форма.
Ұрықтық және майлық эмульсиялар бар. Ұрықтық шын эмульсия төмендегі жолмен дайындалады. Керекті мөлшерде ұрықты ступкада үнтап, аз ғана су қосып араластырады. Қалған суды біртіндеп қосып, ступкадағы затты ұдайы пестикпен үйкеп, араластырып біркелкі сүт тәрізді сұйық жасайды. Сонсоң кенеп немесе екі қабат марля арқылы сүзеді. Сонымен, ұрықтық эмульсиялар жасағанда ұрықтардан май, шырыш т.б. белок, ағаш шырышы, желім сыяқты эмульсияғыш заттар алынады. Егер эмульсия нағыз қабығы бар ұрықтардан (миндаль ұрығы) жасалатын болса, онда алдын ала оларға ыстық су қосып, олардың қабығын жоқ қылады, тек содан кейін ғана жоғарыда көрсетілген тәсілмен эмульсия жасайды. әдетте ұрықтық эмульсияларды ұрықтың 1 бөлегін 10 бөлек суға қосып жасайды. Әсіресе, зығыр, қызғалдақ, тәтті миндаль, кендір т.б. ұрықтардан жасалған эмульсиялар көп тараған. Оларды сумен қандай мөлшерлік қатынаста алынғанын көрсетпей-ақ жазады.
Эмульсия алу үшін жазылған күрделі рецепт M.f.emulsum формуласымен аяқталады. Рецепт үлгілері:
Итке:
Rp.: Seminis Lini 40,0 Rp.: Emulsi ex seminis Lini 400,0
Aduae destillatae ad 400,0 D. S.
M. f. emulsum #
D. S. Rp.: Emulsi semminis Lini 400,0
D. S.
Майлық (жалған эмульсия еmulsum oleosum) негізгі 3 компоненттен: майдан, коллоидтан (шырыштан) және судан тұрады. Майды сумен біркелкі араластыру үшін эмульгатур ретінде гуммиарбик (аравия ағаш шайыры), желатоза немесе жұмыртқа сарысын пайдаланады. Алынған материалдардың қарым-қатынасы мынадай болуға тиіс: эмульгатор 1 белок, май 2 бөлек және су 17 бөлек, яғни 5 процент эмульгатор, 10 процент май және 85 процент су. Демек 200,0 эмульсия жасағанда аптека 10б0 эмульгатор, 20,0 май және 170,0 су алады.
Қандай эмульсия қанша мөлшерде керек екендігі көрсетіліп, майлық эмульсиялар көбінесе қарапайым рецепт ретінде жазылады, мысалы:
Қойға:
Rp.: Emulsi ilei Ricni 200,0
D. S.
Бұл эмульсияға 20,0 касторка кіреді. Егер эмульсияның кейбір компоненттерінің қатынасын өзгерту қажет болса, онда оның құрамына кіретін заттар түгелдей тізіліп жазылады. Ең тұрақты эмульсия 2 бөлек май мен 1 бөлек эмульгатордан жасалады:
Сиырға:
Rp.: Olei Ricini 20,0
Gelatosae 10,0
Aquae destillatae ad 200,0
D. S.
Эмульсия құрамына бұдан басқа заттар кіретін жағдайда, фармакологиялық әсеріне қарап, оларды яки рецептінің басына яки аяғына жазу керек.
Қойға:
Rp.: Emulsi olei Ricini 100,0
Olei Crotonis gut. 1.
M. D. S.
Егер майлық эмульсия жазбасында оны қандай майдан жасау керек екені көрсетілмесе, онда аптека миндаль немесе шапталы майын алады: бұл жағдайда рецепт былай жазады:
Шошқаға:
Rp.: Emulsi oleosi 200,0
D. S.
Кәзіргі уақытта практикада ультраэмульсия деп аталатын, немесе дыбыстанған, яғни, секундіне 8 000 және одан да көп жылдамдықпен ультрадыбыстық тербеліс беретін установкада арнаулы тәсілмен жасалатын эмульсиялар қолданылады; олардың ішінде май өте ұсақ бөлшектерге ажыраған; мұндай эмульсияларды венаға жіберуге болады. Мысалы, камфора майының судағы ультраэмульсиясының - Emulsum Camphorae oleo-aduosum жазбасы белгілі; оған 2 процент камфора кіреді; оны 2 мл сыйымдылығы бар ампулаларға құйып венаға және тері астына жіберу үшін жасап шығарады. Ультраэмульсияларды қараңғы жерде бөлме температурасындай жылылықта сақтайды.
Тұнбалар- (infusa). ( Infusa, infusum, infusi)
Бұл өсімдіктерден алынатын дәрілік заттарды сулы моншада тұндыру арқылы жасалатын сұйық дәрілік форма. Тұнбаларды жапырақтардан, гүлдерден, шөптерден, ал кейде өсімдік тамырлары мен түбіршелерінен жасайды. Тұндырылатын заттан бояйтын заттар шығуына байланысты олардың түсі әрдайым бояулы болып келеді.
Тұнбалар жасау үшін әдетте құрамына глюкозидтер кіретін өсімдіктер, кейбір алколоидтар, эфирлік майлар т.б. ұзақ қыздырғанда ажырайтын және әсерлік негіздері оңай шығарып алынатын заттар қолданылады. Настойкалар ішке, сирегірек сыртқа жуып шаю немесе ауызды жуу үшін, жараны жуу үшін тағайындалады.
Тұнбалар тұрақсыз екенін және ұзақ уақыт сақтағанда бұзылатындығын, сондай-ақ олардың әсер ететін негіздері ажырайтындығын ескеру керек; сондықтан оларды 2-3 күнге жететіндей етіп жасап, салқын жерде сақтайды. Тұнған формада заттардың әсер ететін негіздері тез сіңіп асқазан секресцияларының әсерінен аз бұзылуына байланысты оларды ұнтақтарға немесе болюстерге қарағанда (1/3) - (1/4) есе кем тағайындайды, ал наперстянка жапырақтарының дозасын екі есе кемітеді.
Фармакопея бойынша тұмбалардың үш түрлі концентрациясы бар: күшті әсер ететін заттар үшін 1: 400 (наперстянка жапырағы, ипекакуан тамыры); сенага тамыры, валериана түбіршесі, қастауыш, теңіз жуасы үшін - 1:30; ал бұдан басқа, күшті әсер ететін материалдар үшін - 1:10 концентрацияларын алу белгіленген.
Құрамында алкалоидтар кездесетін заттардан тұнбалар жасағанда, ұсатылған материалды алдын ала оның ішіндегі алколоидтардың мөлшеріне сәйкестеліп алынған лимон қышқылының ертіндісімен шаяды.
Малдәрігерлік практикада кейде тұнбалардың концентрациясын көбейтеді, бірақ мұндай жағдайда әсер етерлік негіздерді шығарып алу фармакопеяда көрсетілген жылдамдықтан анағұрлым бәсеңдеу болып келеді. Тұнбаларды көп мөлшерде айындау үшін кейде аптекадан ұсатылған өсімдік материалын ғана алып, тұнбаларды үйде жасайды. Ұсақталып туралған материалды кастрюлға салып, оның үстіне ыстық су құяды, қақпағын мықтап жауып кастрюляны қағазбен немесе басқа жылы әрі қалың затпен (одеяламен, тонмен т.б.) орайды. 30-45 минуттен кейін сұйықты сүзіп, суытады, сонымен тұнбалар қолдануға жарамды болады.
Рецептіде қанша заттан қанша мөлшерде тұнбалар алу қажеттігін көрсету керек. Тұнбаларды проценттік қатнаста жазуға болмайды, өйткені тұнбаларды дайындағанда ол ерімейді, ал тек заттың көрсетілген мөлшерінен әсер етерлік негіздері ғана шығарылады. Рецепт үлгілері:
Сиырға:
Rp.: Infusi herbae Adonidis Rp.: Infusi radicis Ipecacuanhae
Vernalis ex 6,0 : 180,0 0,5 - 180,0
D. S. Codeini 0,2
Rp.: Infusi folii Digitalis Natrii hydrocarbonici 2,0
0,5 - 200,0 M. D.S.
Rp.: Infusi radicis Valerianae Rp.: Infusi floris Chamomillae
6,0 - 180,0 ex 20,0- 200,0
Tincturae Convallariae D. S.
maialis 3,0
M. D.S.
Официналдық тұнбалар: 1) жалбыз тікен түбірінің тұнбасы; (Infusum Althaeae); 2) күрделі сенна тұнбасы (Infusum Sennae compositum).
Қайнатпалар - decoctа. (Decocta, Decoctum, Decocti)
Бұл настой сыяқты дәрілік форма, олардың айырмашылығы мынада: қайнатындылар жасау үшін өсімдіктердің құрлысы жөнінде ірі бөліктері (тамырлар, түбіршілер, қабық, ағаш сүрегі) алынады. Қайнатынды түрінде қайнағанда ажырамайтын және ұшып кетпейтін заттар алынады. Қайнатынды дайындау үшін өсімдік материалына салқын су қосып, сулы немесе булы моншада 30 минут бойы тұндырып, ыстық күйінде сүзеді. Бұдан әрі жүргізілетін процесс настой жасағандағыдай болады.
Егер рецептіде қайнатынды жасау үшін қанша материал алу керектігі көрсетілмесе, оны 1: 10 концентрацияда жасайды, ал теңіз жуасының ұрықтары, валериана түбіршесі, қастауыштар, сенага түбірі үшін 1:30; күшті әсер ететін заттар үшін 1: 400 концентрациясында дайындайды. Қайнатынды жазбалары настойка жазбасымен бірдей.
Рецепт үлгілері:
Rp.: Decocti corticis Quercus 50,0 - 500,0
Creolini 5,0
M. D. S. жылқыға 2 рет қабылдау үшін
Бақылау сұрақтар:
* Сұйық дәрілік формаларға не жатады?
* Сұйық дәрілік формалардың жалпы сипаттамасы.
* Ертінді дегеніміз не?
* Ертіндінің және микстураның (қоспа) айырмашылығы.
* Ертіндінің жалпы сиппатамасы және жазу ережелері.
* Микстураның қысқаша сипаттамасы және жазу ережелері.
* Микстураның түрлері.
* Микстураның және эмульсияның айырмашылығы.
* Қайнатпаның сипаттамасы және жазу ережелері.
* Тұнбаның сипаттамасы және жазу ережелері.
Бақылау рецептер:
* Итке бор қышқылынан (Acidum boricum) 2% 150 мл ертіндісін жаса. Ауыз қуысты жуу үшін рецепті жаз.
* Кальций глюканаттың (Calcium gluconas) дозасы күшікке 2 г, ішке бір ас қасықпен күніне 3 рет 10 тәулікке, ертінідісін дайында.
* Қойға емең қабығынаң (Corticus Qbercus) дозасы 50 г қайнатпаны жаса. Ішке күніне бір стаканмен бер.
* Торайға 100 г эмульсияны кастор майынаң (Olium Ricinum) жаз.
* Сиырға калий перманганаттан (Kalium permanganas) 200 мл. сумен қатнасы 1:4000 ертіндісін жараны жуу үшін жаса.
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
Тақырыбы: Сұйық дәрі түрлерін
жасау технологиясы және дайындау тәртібі.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді сұйық дәрілік зат формаларды
жасау технологиясын және дайындау тәртібің үйрену. Рецептердін жазуың еске түсіру.
Ертінділер - solutiones (жекеше, тарау жалғауы - solutio, жекеше ілік жалғауы- solutionis). Ерітінді - мал дәрігерлігінде кең тараған дәрілік форма. Оны қатты немесе сұйық затты су, спирт, эфир хлороформ, тағы басқа сол сияқты еріткіштерде еріту арқылы алады.
Ертінділерді дайындау. Спирттік ертінді жасау үшін, егер спирттік концентрациясы көрсетілмесе, еріткіш ретінде 90° спирт алынады. Еріткіш таңдағанда заттың еріткіштік дәрежесін, еріткіштің фармакологиялық қасиеттерін және ертіндінің кімге тағайындалғанын ескеру керек.
Кейбір еріткіштерді қайсы бір тағайындау тәсілімен қолдануға болмайды, мысалы, хлороформ, эфир көп мөлшерде ішке,күшті спирт венаға немесе тканьдерге енгізуүшін қолданылмайды.
Ертінділердің мынадай түрлері бар: еріткіште бұдан әрі ерімейтін қанық ертінділер (solutio saturata), ертіндінің қандырылу дәрежесі мол болғанмен, оның ішінде бұдан әрі зат ери алатын концентрацияланған ертінділер (solutio concentrats), заттың қоюлық дәрежесі орташа немесе шамалы болып келген сұйылған ертінділер (solutio diluta).
Ертінділердің концентрациясы процентпен (1%, 2%, 4%) немесе пропорциямен белгіленеді: 1: 100,1 :50, 1: 25 т.б. Бірінші жағдайда 100,0 ертінді жасау үшін 1,0 затжәне 99,0 еріткіш, 2,0 зат және 98,0 еріткіш, 4,0 зат және 96,0 еріткіш алынады, екінші жағдайда- 1,0 г зат100 мл ертінді алғанша, 1,0 г зат 50 мл ертінді алғанша ертіледі.
Ертінділер: ішке (per os), клизма ретінде (per rectum), денеге енгізу ретінде, ал дененің сыртына- спринцовкамен және ертіндімен жуу ретінде қолданылады. Басқа, формаларға қарағанда, ертінділердің мынадай артықшылары бар, оларды дайындау оңай, әрі ертінді ретінде көптеген заттарды малдардың барлық түріне қолдануға және дәл мөлшерлеп беруге болады, олардың фармакологиялық әсері тез шығады, әдетте еріткіш препараттың әсерін өзгертпейді және қосымша әсер көрсетпейді. Зат толық еріп, ертінділер тұнық болу керек.
Мензуркаға немесе химиялық стақанға еріткіштің (1/3)- (1/2) -ін құйып, дәрілік заттың керекті мөлшерін қосады, қоспаны толық ерігенше шайқайды немесе таяқшамен араластырады. Сонсоң шөлмек таяқшаны еріткішпен шайып, еріткіш қалдығын қосады, ертіндіні басқа бір шөлмек ыдысқа сүзеді. Зарарсызданбаған ертінді құйылған кіші-гірім шөлмек ыдысты тығындап, оған сәйкес этикетка жапсырылады.
Коллоидтық (протаргол), белоктік ертінділер мен таннин ертінділерін былай дайындайды: затты еріткіштің үстіне сеуіп, әбден ерігенше тыныш қалпында қалдырады, әйтпесе ұнтақ ыдыстың түбіне жабысып қалады. Құрғақ сірінділер мен ұнтақтарды ступкада пестикпен араластырып және үйкеп, аз мөлшерлі ертіндімен еріту керек: біркелкі езінді немесе ертінді пайда болғаннан кейін қалған еріткішпен араластырады.
Ертінділер алу үшін қарапайым және күрделі рецепт жазылады. Бірінші жағдайда заттың қатынасы алынбай, оның проценті ғана көрсетіледі.
Стерилденбеген ертінділер төмендегі тәсілмен жазылады:
Сиырға:
Rp.: Solutionis Glucosi Rp.: Glucosi 40.0
40%-100,0 Aquae destillatae ad 100,0
D.S. M.D.S.
Стерилденген ерітінді төмендегі варианттармен жазылады:
Rp.: Solutionis Glucosi Rp.: Glucosi 4.0
sterilisatae 40%-20,0 Aquae destillatae ad 20,0
D.S. M.f. solutio. Sterilisetur!
D.S.
Тұндырма- (infusa). Бұл өсімдіктерден алынатын дәрілік заттарды сулы моншада тұндыру арқылы жасалатын сұйық дәрілік форма. Тұнбаларды жапырақтардан, гүлдерден, шөптерден, ал кейде өсімдік тамырлары мен түбіршелерінен жасайды.
Тұнбаларды дайындау. Әсер ететін негіздерін шығару үшін өсімдік материалын майда етіп ұнтап, елейді. Керекті мөлшерде өлшеп алып, оны инфундирлік аппаратқа, ал ол жоқ болса - берік жабылған фарфор немесе шөлмек ыдысқа салады, оның үстіне керекті мөлшерде салқын су құйып, ыдысты мықтап жауып, сулы немесе булы моншада 15 минут бойы тұндырады. Сонсоң оны моншадан шығарып, суытады; суыған сұйықты дәкі немесе кенеп арқылы сүзеді; қойыртпақ қалдықты сығып, сығындыны тағы да сүзеді. Тұнбалардың мөлшері көрсетілген мөлшерден кем болған жағдайда, сығылған материалды дестилденген сумен шайып, шайындымен кемістікті жетістіреді. Тұнбаларға оның ішінде еритін басқа заттарды да қосуға болады: бұл жағдайда микстура пайда болады, өйткені оның негізі су емес, настойка болады.
Қайнатпалар - decoctа. Бұл настой сыяқты дәрілік форма, олардың айырмашылығы мынада: қайнатындылар жасау үшін өсімдіктердің құрлысы жөнінде ірі бөліктері (тамырлар, түбіршілер, қабық, ағаш сүрегі) алынады. Қайнатынды түрінде қайнағанда ажырамайтын және ұшып кетпейтін заттар алынады. Қайнатынды дайындау үшін өсімдік материалына салқын су қосып, сулы немесе булы моншада 30 минут бойы тұндырып, ыстық күйінде сүзеді. Бұдан әрі жүргізілетін процесс настой жасағандағыдай болады.
Эмульсиялар - emulsa. ( Emulsa, emulsum, emulsi.)
Бұл май және шырыш (коллоид) бөлшектері біркелкі езінді ретінде жүзіп жүретін сүт тәрізді сұйық дәрілік форма.
Ұрықтық және майлық эмульсиялар бар.
Майлы эмульсия дайындау. Керекті мөлшерде эмульгатор өлшеп алып, оны келі (ступкаға салады). Фарфор тигельшеге немесе басқа осыған қолайлы ыдысқа өлшеп алып аз ғана су құяды, судың бетіне майдың керекті мөлшерін қосып қалқытады. Сонсоң осының барлығын жылдам (келі) ступкаға құйып, (келсап) пестикпен үйкеген уақытта тысырлап шытынайтын, қаймақ тәрізді зат пайда болғанша үйкеп араластырады. Өстіп, майы біркелкі суда араласқан алғашқы эмульсия алынады. Мұндай зат алынбаған жағдайда эмульгатор қосқан жөн. Сонсоң жайлап, майды өлшеген кезде алынған судың мөлшерін шегеріп тастап, порциялап су қосады да, бұл сұйықты әрдайым пестикпен араластырады. Пайда болған сұйық бетінде май түйіршіктері жоқ сүт тәрізді болуы керек; оны шөлмек ыдысқы немесе құмыраға құйып, тығындап оған сәйкес этикетка жапсырады.
Дәрі майлы эмульсия формасында ішке, сирегірек сыртқа қолдану үшін тағайындалады. Эмульсиялар 1-2 күнге жететіндей мөлшерде дайындалады; оларды салқын жерде сақтап, қолданар алдында міндетті түрде шайқау керек.
Басқа заттар эмульсияларға пайдалану процесі кезінде қосылады. Мысалы: суда еритін заттарды алдымен судың керекті мөлшерінде, ал майда еритін заттарды май салынған ступкада ерітеді. Сонсоң эмульгатор қосып, эмульсияны көрсетілген тәсілмен дайындайды. Май мен суда ерімейтін заттарды алдын ала ступкада эмульгатормен араластыру керек.
Майлық эмульсиялар тағайындау арқылы дәрігер дәрілік заттардың тітіркендіргіш әсерін бәсеңдетеді, олардың ұнамсыз дәмі мен иісін басады, ерімейтін заттардың біркелкі араласуын көздейді, сөйтіп оларды дәл мөлшерлеуге тырысады: эмульсия формасында дәрі беру нәтижесінде қою майларды қабылдау оңайлап, оған қосылған заттардың сіңуі жылдамдайды. Қандай эмульсия қанша мөлшерде керек екендігі көрсетіліп, майлық эмульсиялар көбінесе қарапайым рецепт ретінде жазылады.
Микстуралар - mixturae. Еріткіште екі және одан да көп заттарды еріту арқылы немесе бірнеше сұйық препараттарды араластыру арқылы алынады.
Микстуралар даярлау ертінділер даярлаумен бірдей, олардың айырмашылығы мынада: ертінділер сүзіледі, ал микстуралар сүзілмейді. Аз мөлшерлі еріткіште оңай еритін затты ерітіп, сонсоң нашар еритін және ерімейтін заттарды біртіндеп қосады. Егер микстураның құрамына күшті әсер ететін заттар кірсе, оларды ең алдымен ерітеді. Әдетте шөлмек ыдысқа салып, ал ерімейтін заттар кездессе, ступкаға салып ерітеді. Микстура құрамына кіретін өсімдік ұнтақтарын жақсылап ұнтап, сонсоң еріткішке қосады. Спирттік тұндырмаларды сумен араластырғанда әуелі оларды суға қосу керек: тұнба пайда болатындықтан, керісінше жасауға болмайды. Микстуралардың құрамына тұндырмалар, шырыштар, глицерин, сироптар кірген жағдайда, бұларды алдымен тұндырмалармен араластырады, сонсоң мұндай қоспаны біртіндеп суға, немесе сулы ертінділерге қосады.
Бақылау сұрақтары:
* Қайнатпаның және тұнбаның дайындау айырмашылығы
* Қайнатпаны және тұнбаны дайындау үшін дәрілік өсімдіктерді және ертінділерді кай қатнаспен алу қажет?
* Қайнатпаны және тұнбаны дайындау әдістерін қалай ажырату керек?
* Дәрілік өсімдіктерді және ертінділерді кай қатнаспен алу қажет?
* Сұйық дәрілік формаларды қалай сақтандыру қажет?
* Эмульсияларды қай әдіспен дайындау керек?
* Тұнбашалардың сипаттамасы және жазу ережелері
* Фурацилинның дайындау үшін дистилді судың көлемі қалай санаймыз?
* Күрделі микстураларды (қоспа) қандай әдіспен дайындайды?
* Концентрациялық ертінділерді қай әдіспен дайындайды?
Бақылау рецептер:
* Қойға колларгол (Collargolum) 2% 10 мл ертіндісін дайында. Мұрынға тамшылап бер.
* Итке ихтиол (Ichthyolum ) 3% 100 мл. ертіндісін дайында. (официнально и магистрально)
* Итке кодеин фосфаттан (Codeinum phosphas) 0,2 г, натрий бензоаттан (Natrium benzoas) 2,0, экстракт орал миясы тамырынан (Extractum radix Glycyrrhizae) 3,0, дистилденген судан (Aqua destillata) 200 мл, микстураны дайында. Ішке күніне бір ас қасықпен 3 тәулікке.
* Жылқыға сутегі төтығынан (Hydrogenium peroxydatum) 2 %- тік 120 мл. ертіндісін сыртқы жараны жуу үшін, дайында.
* Сиырға новокаинан (Novocainum) 0,5%- тік 200 мл ертіндісін анестезияға, дайында.
* Сиырға натрий хлоридтан (Natrium chloridum) 200 мл. стерилді изотоникалық ертіндісін кұре тамырға, дайында.
* Қойға 20 г-дан қазтабан гүлден (Flos Chamomillae ) түнбаны жаса. Ішке күніне екі рет 50 мл - ден бер.
* Бұзауға 10 г - дан орал миясы тамырынан (radix Glycyrrhizae) қайнатпаны жаса. Ішке күніне 2 рет 20 мл - ден бер.
* Сиырға кальций хлоридтың (Calcium chloratum) дозасы 10 г, ампулды ертіндісі 5 % 10 мл, құре тамырға бір инъекцияға рецепті жаз.
* Жылқыға фурацилинан (Furacillinum) 400 мл ертіндісін жаз. Сумен қатнасы 1:5000, сыртқы жараны жуу үшін, дайында.
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
Тақырыбы: Жұмсақ дәрі түрлеріне рецепт жазу тәртібі.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді жұмсақ дәрілердің түрлерімен таныстыру, оларды рецепт жазу ережелеріне үйрену.
Ботқалар - electuaria. (Electuaria, Electuarium, Electuarii)
Ботқалар- бұл қоюлық немесе жұмсақ қамыр тәріздес консистенциялы, ішке қолдануға арналған дәрілік зат форма. Негізгі заттан басқа, ботқалардың құрамына оның дәмін жақсартатын және әсерін күшейтетін заттар кіруі мүмкін. Constituens ретінде: қызылмыя тамырының ұнтағы (pulvis radicis Glycyrrhizae), зығыр ұны (farina Lini), қарабидай ұны (farina secalina), жалбызтікен тамырының ұнтағы (pulvis radicis Althaeae), бал (mel), сироп (sirupus), ақ саз (bolus alba), глинозем (argilla alba), су (aqua), майлар (olea) қолданылады.
Форма түзгіш заттың мөлшері рецепте жазылмайды, тек қана <<қанша керегінше ал>> / q.s./ деп көрсетіледі. Ботқаның консистенциясы рецепте көрсетілуі тиіс. Консистенциясы көрсетілмеген жағдайда қою ботка (spissum) дайындайды.
Ботқа формаларында бір жерге тигізетін тітіркендіргіш және күйдіргіш әсері жоқ өсімдіктер мен минералдардан алынатын дәрілік заттарды тағайындайды. Бұл форманы дәл дозалауға болмайтындықтан ботқа ретінде күшті әсер ететін және улы заттардан тағайындамайды; сондай-ақ жеңіл тотығатын және ажырайтын анорганикалық заттардан да тағайындалмайды. Бұл формада дәрі шошқаларға жиі тағайындалады, ол үшін оны қантты сиропқа, балға, арша шырышына т.б. тәтті заттарға араластырып жасайды. Жылқыларға ботқаларға ас тұзын, ал мүйізді малға- ашқылтым заттар қосып беру керек.
Ботқаларды жазып бергенде формаға түзгіш заттардың мөлшерін көрсетпей-ақ, қандай ботқа жасау керектігін көрсете салады. Ботқаларды жазып бергенде олардың құрамына кіретін барлық заттар тізіліп жазылады. Олар күрделі дозаланбаған рецепт бойынша жазылады (магистралдік әдіспен).
Шошқаға:
Rp.: Extracti Aloёs 15,0 Rp.: Matrii svlfurici 2000,0
Pulveris rhizomatis Rhei 300,0 Pulveris radicis Althaeae et
Natrii hydrocarbonici 50,0 Aquae destillaeae q.s.
Ut. f. electuarium spissum Ut. f. electuarium D. S. Ішке қолдануға. D. S. Ішке қолдануға.
Екі рет беру үшін. Ішке қолдануға.
Сүртпе майлар - unguenta. (Unquеnta, Unquentum, Unquenti.)
Сүртпе майлар - жұмсақ консистенциялы, сыртқы ағзаларға қолдануға арналған дәрілік форма. Бұл қоюлық дәрежесі шыжғырған майдың, сиыйыр майының, вазелиннің қоюлығына ұқсас дәрілік форма; ол майларды, жұққыш майларды, ланолин немесе вазелинді әсер ететін затпен араластыру арқылы алынады; оны бір жерге әсер ету мақсатымен сыртқа қолдану үшін ғана тағайындайды.
Сүртпе майлар дәрілік және форма түзгіш заттардан тұрады. Constitens (форма түзгіш зат) ретінде: шошқа майы (Adeps suillus s. Axungia porcina), ланолин- қой жүнінің шуашы (оның екі түрі бар: сусыз - Lanolinum anhydricum және сулы ланонин - (Lanolinum hydricum), вазелин (оның да екі түрі бар; ақ - Vaselinum album және сары- Vaselinum flavum), қатты және жұмсақ парафин (Paraffinum solidum et molle), сары және ақ балауыз (Cera flava et alba), сыйыр майы (Butyrum Vaccae), глицерин (glycerinum), сондай-ақ әдейі майлық негізер: парафин сүртпе майы (Unguentum Paraffini), глицерин сүртпе майы (Unguentum Glycerini), нафталин сүртпе майы (Unguentum Naphtalani) қолданады.
Майлық негізіне қарай сүртпе майларды ұзақ және қысқа мерзімге дайындайды. Шошқа майы негізге алынған сүртпе майларды қысқа мерзімге дайындайды, өйткені одан тканьдерді тітіркендіретін май қышқылдары пайда болып, май бұзылып кетеді. 1 процент бензой қышқылын қосып шошқа майын бұзылудан қорғайды, сөйтіп оны аман сақтайды. Мұндай майды Aders suillus benzo- atus немесе Axungia poricna benzoata деп атайды. Басқа негіздер алынған сүртпе майларды ұзақ мерзімге дайындайды. Негізді таңдап алу сүртпе майларды тағайындау мақсатына сәйкес болуы керек.
Шошқа майының су тартқыштығын және судың оның терісіне терең сіңе алатын қасиеттерін ескеру керек. Шошқа майына қарағанда ланолин теріге аз сіңеді, бірақ ол да суды жақсы тартады. Сондықтан терең әсер ету үшін сүртпе майларды шошқа майына ланолинге немесе олардың қоспасына араластырып жасайды. Вазелин, парафин, сондай-ақ парафин және глицерин сүртпе майлары үстіртін әсер етуі үшін (жұмсарту және қорғау үшін) таза күйінде қолданылады.
Сүртпе майларды былай жазады: официналдық майлардың құрамындағы заттарды айтпай-ақ, атын ғана көрсетеді; магистральдық майлардың құрамындаға барлық заттарды тізіп, рецептіні M. f. unguentum D.S. формуласымен аяқтайды.
Егер магистральдық сүртпе майдың негізгі рецептіде көрсетілмесе, оны вазелинге қосып жасайды. Рецепт үлгілері:
Сиырға:
Rp.: Unguenti Ichthyoli 10% - 150,0 Rp.: Ichthyoli 15,0
D.S. Терінің зақымдалған Vaselini ad 150,0
жерлеріне жағу үшін. M.f. unguentum
D.S. Сүртпе майлар
жерлеріне жағу үшін
(официналдық сүртпе май) (магистральдық сүртпе май)
Официналдық сүрпе майлар: 1) Unguentum campohoratum - 20 % камфора сүртпе майы; 2) Unguentum Hydrargyri albi, Unguentum Hydrargyr praecipiti flbi - сынаптың 10% ақ сүртпе майы, 3) Unguentum Hydrargyri cinereum - сынаптың 30 % сұр сүртпе майы, 4) Unguentum Hydrargyri oxydati - сынаптың 2% сары сүртпе майы, 5) Unguentum Kalli iodati - калий иодидінің 10% сүртпе майы, 6) Unguentum Plumbi subacetici s. Unguentum Plumbi acetici- қорғасын сүртпе майы, 7) Unguentum Plumbi tannici s. Unguentum ad decubitum- емдеуде қолданылатын қорғасын-танинді сүртпе майы, 8) Unguentum sulfuratum compositum - күрделі күкірт сүртпе майы, 9) Unguentum sulfuratum simplex- қарапайым күкірт сүртпе майы, 10) Unguentum Terebinthinae - скипидардың 20% сүртпе майы, 11) Unguentum Wilkinsoni - Вилькинсон сүртпе майы, 12) Unguentum Zinci - цинк сүртпе майы.
Пасталар - Pastae. (Pastae, Pasta, Pastae.)
Пасталар дегеніміз құрамына 25 проценттен және одан да көп процент ұнтақ тәрізді заттар кіретін қою сүртпе майлар. Оларды сүртпе майлар сыяқты, сонда көрсетілгендей сonstituens қосып жібереді.
Пасталардың сілтілік (pastae causticae) және терілік (pastae dermaticae) түрлері бар. Сілтілік пасталардың құрамына: Kalium causticum, Acidum arsenicosum, Hydrargyrum bichloratum, Zincum chloratum, Calcaria usta т.б. кіреді.
Пасталар дәрілік және форма түзгіш заттардан тұрады. Егер пастаның құрамында 25 проценттен ұнтақ заттар аз болса, онда индифференттық заттарды қосады: цинк тотығың (Zincum oxidum), бидай крахмалды, (trictii Amylum) талкті (Tallcum), т.б. ұнтақ заттарды.
Пасталарды былай жазады: официналдық пастаның құрамындағы заттарды айтпай-ақ, атын ғана көрсетеді; магистральдық пастаның құрамындаға барлық заттарды тізіп, рецептіні M. f. pasta D.S. формуласымен аяқтайды.
Официналдық паста - біреу - Pasta Zinci salicylata Lassari s. Unguentum Zinci salicylatum Сиырға:
Rp.: Kalii caustici Rp.: Pastae Zinci salicylatae 100,0
Calcii hypochlorosi, āā 15,0 D. S.
Amyli trictii 5,0
Aquae destillatae ad 100,0
ut. f. pasta
D. S
Линименттер - Linimenta. (Linimenta, Linimentum, Linimenti)
Линименттер - бұл қоюлық, сұйықтық немесе іркілдек тәріздес, сыртқы ағзаларға қолдануға арналған жұмсақ дәрілік зат формасы. Олар жұққыш майларды сілтілердің судағы ертінділерімен немесе дәрілік заттардың сабынды - спирттік немесе сулы - сабынды ертінділерімен араластыру арқылы, сол сыяқты қатты майлар мен май тәрізді заттарды керекті еріткіште (хлороформда, скипидарда т.б.) еріту арқылы анықталады.
Линименттер сыртқа (теріге жағу) қолданылады, олар теріге тез сіңеді, бірақ олардың бір жерге тигізетін әсері қысқа болып келеді. Линимент формасында қотырға қарсы қолданылатын (күкірт, қарамай, сабындар), қабынуға қарсы қолданылатын (көмір қышқылы сілтілер), теріні тітіркендіретін (скипидар, мүсәтірлі спирт), арнаулы заттарды (салицил қышқылының препараттары) т.б. тағайындайды.
Негізіне қарай линименттер 4-ке бөлінеді:
1) негіз ретінде сабынның спирттік немесе сабынды ертіндісі алынған сабынды линименттер (Sapolinimenta): бұлардың құрамына: күкірт, қара май, креолин, ихтиол, хлороформ, скипидар, камфора және бальзамдар кіреді.
2) Негіз ретінде құрамына зығыр, күнбағыс, күнжіт, кастор, шабдыл, меңдуана майлары кіретін- майлы линименттер (linimenta); бұлардың құрамына: терпендер, сілтілер, ихтиол, қарамай, бальзамдар, эфирлі майлар, хлороформ кіреді.
3) майлы линименттердің бір түрі - ланолинді линименттер (lanolinimenta);
4) Constituens ретінде вазелин майы алынған вазолинименттер (vasolinimenta); вазолинимент күйінде иод, ихтиол, қарамай, креозот, иодоформ, салицил қышқылы мен оның тұздары қолданылады.
Линименттерді түрліше мақсатпен қолданылады. Майлы линименттерді көбінесе күйікке, тері бүтіндігін бұзатын қабыну процестеріне, бір жердегі ауруға т.б. қарсы; сабынды линименттерді - паразиттерден пайда болатын ауруларға (қотырға) қарсы; вазолинименттерді - дәрілік заттың теріге және шелге терең сіңуін көздеп, жұмсарту және қабынуды қайтару мақсатымен қолданады. Алдын ала заттарды ступкада ұнтап, аз мөлшерлі еріткіште немесе линимент құрамындағы сұйық затта ерітеді немесе шөлмекте сұйық заттарды өзара араластырады, сөйтіп линимент жасайды. Ұшқыш заттар ең соңынан қосылады.
Көп уақыт бойы қолданылмаса, линименттер тұнып бірнеше қабатқа бөлінеді, сондықтан рецептіде немесе этикеткада оларды қолданар алдында шайқау туралы нұсқау беріледі.
Рецептіде официналдық линименттер атын ғана көрсетеді, ал магистральдық линименттерді олардың құрамына кіретін заттарды түгел тізу және олардың мөлшерін көрсету арқылы жазады: M.f. linimentum D.S формуласымен аяқталады.
Рецепт үлгілері:
Сиырға:
Rp.: Liniment ammoniati 250,0 Rp.: Picis Liquidae
D.S. Sulfuris āā 100,0
Spiritus vini
Saponis Viridis āā 200,0
M.f. linimentum
D.S.
Официналдық линимент біреу- Linimentum ammoniatum s. Linimentum volatile бұл ұшқыш линименттің құрамы: 25 бөлек аммиактан, 74 бөлек күнбағыс майынан және 1 бөлек олеин қышқылынан тұрады. Фармакопеяға кірмеген, бірақ аттары көрсетіліп жазылатын линименттер төмендегілер:
1)Linimentum Calcis - тең мөлшерде алынған известь суы мен зығыр майынан тұратын известі линмент:
2) Linimentum ammoniato - camphoratum - 3 бөлек камфор майынан, 1 бөлек күнжіт майынан және 1 бөлек мүсәтірлі спирттен тұратын күрделі камфорлы линимент:
3) Linimentum saponato- camphoratum -40 бөлек медицин сабынан, 20 бөлек спирттен, 10 бөлек камфорадан, тең екі бөлектен алынған лимон және розмарин майынан, 1 бөлек зире майынан және 25 бөлек мүсәтірлі спирттен тұратын сабынды - камфоралы ұшқыш линимент;
4) Linimentum saponis rubefaciens s. Balsamum Weimarense - 1 бөлек шпан шыбынынан (көк шыбыннан), 20 бөлек тазартылған скипидардан, 80 бөлек камфоралы спирттен, 208 бөлек сабынды спирттен, 12 бөлек мүсәтірлі спирттен тұратын веймар бальзамы.
5) Vasolinimentum s. Vasogenum- 30 бөлек олеин қышқылынан, 10 бөлек аммиактың спирті ертіндісінен, 60 бөлек вазелин майынан тұратын вазолинимент, яғни сұйық вазоген;
6) Vasogenum iodatum- 10 бөлек таза иодтан және 90 бөлек вазолинименттен тұратын иод- вазоген.
Пластырлар - emplastura.
Пластырлар- бұл кенепке жағып, сыртқа, терінің керекті жеріне жапсыратын балауызға ұқсас дәрілік форма.
Пластырлар дәріханада дайын күйінде болады: оларды кесектеп немесе кенепке жағып жібереді. Кесектеп жіберген жағдайда пластырды кенепке жағу ауру мал иесінің міндеті, ол туралы нұсқау беріледі.
Көп қолданылатын пластырлар: Emplasturm adhaesivum- жұққыш пластырьі, Emplasturm Cantharidis- шпан шыбынының пластырі, Emplasturm Hydrargyri - сынап пластырі.
Дәріханада пластырь алғанда кенепке жағылған пластырдың көлемін: ұзындығын (longitudo), енін (lattudo) немесе жалпы шамасын (magnitudo) көрсету керек; кенепке жағылмаған пластырдың салмақ мөлшері ғана көрсетіледі.
Сиырға:
Rp.: Emplastir Cantharidis Rp.: Emplastir Cantharidis
longitudine 10 cm D.t..d. № 2 cm 10 x 3
latituaine 3 cm S.
D. t. d. № 2 #
S. Rp.: Emplastir Cantharidis
D.S.
Суппозиторийлар - suppositoria.
(Suppositoria, Suppositorium, Suppositorii)
Суппозиторийлар - бұл конус, цилиндр немесе сигар тәрізді тікішекке енгізу үшін тағайындалатын және дене ыстығының әсерімен еритін қатты дәрілік форма.
Форма түзгіш (Constituens) ретінде: Какао майы (Oleum Cacao s. Dutyrum Cacao), бутироль (Butyrolum) немесе глицеринмен бірлестіріп гидрогенизделген май, желатин - глицерин қойыртпағы (Massa gelatino - glycerinosa), ланолин қосылған парафин, мал майы т.б. алынады.
Суппозиториялардың формасында дезинфекциялайтын, жеңіл тітіркендіретін қабынуға қарсы қолданылатын, жансыздандыратын т.б. заттар тағайындалады. Кейбір жағдайларда жалпы әсер ететін заттар тағайындалады.
Суппозиториялардың салмағы 2,0 ден 4,0 - ге дейін, конус диаметрі 2,5 нан 4 см-ге дейін.
Суппозиторияларды төмендегі тәсілдермен жасайды: 1) дәрілік заттардың керекті мөлшерін constituens пен біркелкі қойыртпақталғанша әбден нығыздайды немесе ерітіп, әдейі форма беретін қалыпқа құяды: 2) жасалған біркелкі қойыртпақты керегінше кесектерге бөліп, оның әрбіреуінен керекті формада шырақ жасайды.
Әрбір шырақты парафиндалған немесе жылтыр қағазға орайды. Оларды коробкаға салып береді.
Шырақ жазып бергенде олардың диаметрі, салмағы және негіз мөлшері көрсетілмейді, бірақ аптека олардың әрбіреуінің салмағын 3,0 етіп дайындайды. Егер суппозиторияларды бұл салмақ пен мөлшерден артық етіп жасау керек болса, ол туралы рецептіде көрсету керек. Рецептерде бұл дәрілік форма офининалдық және магистралдық, дозаланған жазбалармен жазылады.
Рецепт үлгілері.
Қойға: Иттке:
Rp.: lchtyoli 0,5 Rp.: lchtyoli 0,5
Butyroli q.s. Butyroli q.s.
M.f. suppositorium M.f. suppositorium № 12
D.t.d. № 12 D.S.тіқ ішекке күніне 2 рет 6 тәулікке
S.қынапқа енгізуге
пайдаланылады.
Домалақтар - globuli. Бұл формасы дөңгелек, сүйір немесе тіл тәрізді болып келетін суппозиториялардың бір түрі; қынапқа енгізу үшін тағайындалады. Домалақтардың салмағы 4,0-6,0. Олардың салмағы туралы рецептіде нұсқау жоқ болса, дәріханада олардың әрбіреуін 4,0-ға тең етіп дайындайды.
Домалақтар рецептіні M.f.globulus D.t.d.№ немесе M.f.globuli № D. S. формасымен аяқталады.
Дәрілік таяқшалар және буждар - bacilli s. stili және cereoli. Буждарды да суппозиторияларды дайындайтын заттардан жасайды, оларды тар тесіктерге (еркек малдың үрпі каналы, жара тесігі, жатыр мойны т.б.) шырақтар мен домалақшаларды қолданудаға мақсатпен енгізеді.
Рецепті жазғанда мұндай буждың ұзындығы мен диаметрін көрсету керек. Рецепт формасы: M. f. bacilli longitudine... cm, diametro...cm D. t. d. №...
Күйдіру үшін тағайындалатын дәрілік таяқшалар да (bacilli) бар. Олардың сыртқы формасы ағаш немесе қаз қауырсыны тәрізді сүйір ұшты қарындашқа ұқсайды. Таяқша формада көбінесе күйдіргіш заттар: Argentum nitricum fusum, Zincum chloratum, Cuprum sulfuricum, Cuprum aluminatum, Alumen қолданылады. Оларды әдейі қалыптарға құйып немесе қолдан жонып жасайды. Олардың барлығы официналдық дәрілер.
Рецепт үлгілері:
Сиырға:
Rp.: Iodoformii 0,4 немесе Rp.: Iodoformii 0,4
Butyri Cacao q.s. Butyri Cacao q.s
Ut. f. ceroli № 4 uf. F. cereolus Iongitudine
Iongitudine cm 5 cm. 5 diametro cm 0.7
diametro cm. 0.7 D. t. d. № 4
D.S. қынапқа енгізуге S. қынапқа енгізуге пайдаланылады.
пайдаланылады.
Rp.: Argenti nitrici 0,5
D.t.d. № 6 in bacillis
S. қынапқа енгізуге пайдаланылады.
Бақылау сұрақтар:
* Жұмсақ дәрілік формаларға не жатады?
* Сұртпе май дегеніміз не?
* Пасталар дегеніміз не?
* Линиментер дегеніміз не ?
* Жұмсақ дәрілік формалардың қүрамы бойынша жіктелу.
* Суппозиторий дегеніміз не ?
* Суппозиторийдың түрлерін атаныз?.
* Какао майың сипаттамасың берініз?
* Ботқа дегеніміз не?
* Жұмсақ дәрілір формалардың кемшіліктерін және ерекшелерін атап шығыныз?
Бақылау рецепт:
* Торайға сынап монохлоридтың (Hydrargirum monochloridum) дозасы 1,0, ішке ботқа түрінде рецепті жаз.
* Ихтиолдың (Ichthyolum) дозасы 0,6, тік ішекке 10 суппозитрийды жаз.
* Синтомициның (Synthomycinum) дозасы 2,0, сироптың (Sirupus simplex) дозасы 5,0, итке ботқа түрінде рецепті жаз.
* 10% 100,0 мырышты (zincum) тұратың сүртпе май итке жаз.
* 10% 20,0. ихтиолдан (Ichthyolum) тұратың сыртқы ағзаларға қолдану үшін сүртпе май, қойға жаз. (официналдық и магистралдық әдіспен жаз).
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
Тақырыбы:Жұмсақ дәрі түрлерін
жасау технологиясы және дайындау тәртібі.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді жұмсақ дәрілік зат формаларды жасау технологиясың және дайындау тәртібің үйрену. Рецептердін жазуың еске түсіру.
Ботқалар - electuaria. Бұл қоюлық дәредесі мен құрамдық тегі әртүрлі дәрілік және индиференттік форма құрағыш заттарды араластыру арқылы алынатын қамыр тәрізді форма. Ботқалар жасағанда төмендегі ережелерді басшылыққа алады:
1. Егер негізгі зат өсімдік тектес болса, форма құрағыш зат ретінде: шырыштардың (1/3) - (1/2) бөлегін, сироп пен балдың (1/2) - (3/4) бөлегін, майлардың 1 бөлегін алады.
2. Егер әсерлік негізі анорганикалық заттар немесе бальзам және жұққыш май болса, форма құрағыш зат ретінде, шырыштардың (1/2) -(1/3) бөлегін, өсімдік сірінділерінің (1/2) - (3/4) бөлегін, сироп және балдың 1 бөлегін алады.
Қоюлық дәрежесіне қарай ботқалар қою (electuria spissa) және қойыртпақ (electuria tenua s. mollia) болып екіге бөлінеді.
Ботқалар тұрақсыз дірілік формаға жатады. Олардың 1-3 күнге ғана даярлайды, глицерин қосып, оларды шіруден сақтайды. Ботқаларды салқын жерде сақтау керек. Ботқа формаларында бір жерге тигізетін тітіркендіргіш және күйдіргіш әсері жоқ өсімдіктер мен минералдардан алынатын дәрілік заттарды тағайындайды. Бұл форманы дәл дозалауға болмайтындықтан ботқа ретінде күшті әсер ететін және улы заттардан тағайындамайды; сондай-ақ жеңіл тотығатын және ажырайтын анорганикалық заттардан да тағайындалмайды. Бұл формада дәрі шошқаларға жиі тағайындалады, ол үшін оны қантты сиропқа, балға, арша шырышына т.б. тәтті заттарға араластырып жасайды. Жылқыларға ботқаларға ас тұзын, ал мүйізді малға- ашқылтым заттар қосып беру керек. Ботқалар дайындау. Алдымен ботқа құрамына кіретін ұнтақтарды араластырып, сонсоң сұйқылтым және сұйық заттарды қосып, оларды біркелкі қойыртпаққа айналдырғанша былғайды. Егер ботқа құрамына қою сірінділер кірсе, оларды сұйық заттармен араластырады, сонсоң бұл қоспаны өсімдік тамырларына қосады. Ботқаның құрамында еритін тұздар болса, оларды суда ерітеді немесе ұнтаққа айналдырады: тұтқыш заттар біртіндеп қана қосылады.
Ботқаларды дәріханада немесе іші айналдыра парафиндалған, жылтыр немесе құрғақ қағаз төселген коробкаларға салып жібереді. Ботқаларды жазып бергенде формаға құрағыш заттардың мөлшерін көрсетпей-ақ, қандай ботқа жасау керектігін көрсете салады.
Сиырға:
Rp.: Extracti Aloёs 15,0 Rp.: Matrii svlfurici 2000,0
Pulveris rhizomatis Rhei 300,0 Pulveris radicis Althaeae et
Natrii hydrocarbonici 50,0 Aquae destillaeae q.s.
M. f. electuarium spissum D. S.
D.S.
Сүртпе майлар - unguentum. Бұл қоюлық дәрежесі шыжғырған майдың, сыйыр майының, вазелиннің қоюлығына ұқсас дәрілік форма; ол майларды, жұққыш майларды, ланолин немесе вазелинді әсер ететін затпен араластыру арқылы алынады; оны бір жерге әсер ету мақсатымен сыртқа қолдану үшін ғана тағайындайды.
Constitens ретінде: шошқа майы (Adeps suillus s. Axungia porcina), ланолин- қой жүнінің шуашы (оның екі түрі бар: сусыз - Lanolinum anhydricum және сулы ланонин - (Lanolinum hydricum), вазелин (оның да екі түрі бар; ақ - Vaselinum album және сары- Vaselinum flavum), қатты және жұмсақ парафин (Paraffinum solidum et molle), сары және ақ балауыз (Cera flava et alba), сыйыр майы (Butyrum Vaccae), глицерин (glycerinum), сондай-ақ әдейі майлық негізер: парафин сүртпе майы (Unguentum Paraffini), глицерин сүртпе майы (Unguentum Glycerini), нафталин сүртпе майы (Unguentum Naphtalani) қолданады.
Шошқа майының су тартқыштығын және судың оның терісіне терең сіңе алатын қасиеттерін ескеру керек. Шошқа майына қарағанда ланолин теріге аз сіңеді, бірақ ол да суды жақсы тартады. Сондықтан терең әсер ету үшін сүртпе майларды шошқа майына ланолинге немесе олардың қоспасына араластырып жасайды. Вазелин, парафин, сондай-ақ парафин және глицерин сүртпе майлары үстіртін әсер етуі үшін (жұмсарту және қорғау үшін) таза күйінде қолданылады.
Әсер ететін заттар ретінде сүртпе майлардың құрамына қатты, жұмсақ және сұйық препараттар кіруі мүмкін. Олардың мөлшері түрліше болуы ықтимал, бірақ ол алынған заттардың физикалық және химиялық қасиеттеріне байланысты.
1. Сілтілер мен ихтиол майлық негізге оның салмағының 50 процентіне тең етіліп қосылады.
2. Өсімдіктен алынатын және ерімейтін ұнтақ тәрізді басқа заттар, сондай-ақ еритін заттар, қою сірінділер, бальзамдар 25 процентке дейін қосылады.
3. Хлороформ, настойкалар, спирттер және басқа сұйық заттар 16 процентке дейін қосылады.
4. Эфирлі майлар, креозот, камфора, 10 процентке дейін қосылады.
Сүртпе майлар дайындау. Затты керекті мөлшерде өлшеп алып, келіге салады. Егер бұл ірі кристалдар болса, оларды ұсақ ұнтаққа айналдырғанша түйіп, аз ғана керекті еріткіш қосып, әбден ерігенше былғайды. Сонсоң қағазға керекті мөлшерде майлық негізді өлшеп алады да, оны кіші-гірім порциямен ступкаға салып біркелкі қойыртпақ пайда болғанша араластырады.
Қолайсыз иісін жою үшін кейде сүртпе майларға тежеулі мөлшерде - 5,0 майға 1-2 тамшы жұпар иісті эфирлік майлар және бальзамдар қосылады. Сүртпе майларды фарфор, шөлмек немесе саздан жасалған ыдысқа салып, жақсылап жуып құрғақ, салқын жәну қараңғы жерде сақтайды.
Сүртпе майларды былай жазады: официналдық майлардың құрамындағы заттарды айтпай-ақ, атын ғана көрсетеді; магистральдық майлардың құрамындаға барлық заттарды тізіп, рецептіні M. f. unguentum формуласымен аяқтайды.
Егер магистральдық сүртпе майдың негізгі рецептіде көрсетілмесе, оны вазелинге қосып жасайды. Рецепт үлгілері:
Сиырға:
Rp.: Unguenti Ichthyoli 10% -150,0 Rp.: Ichthyoli 15,0
D.S. Vaselini ad 150,0
M.f. unguentum
D.S.
(официналдық сүртпе май) (магистралдық сүртпе май)
Санау: 10 г - 100г Х = 10х150 :100; Х = 15 г.
Х г - 150 г
Бақылау сұрақтар:
* Ботқаларды дайындау технологиясы.
* Сұртпе майды және форма беретін заттарды қалай дайындайды?
* Линиментерді дайындау ережелері атап шығыныз?
* Суппозиторийдың дайындалу технология процессі қандай сатыдан тұрады?
* Қынаптық суппозиторийларды дайындау үшін қандай форма түзгіш заттар қолданылады?
* Пасталарды дайындау үшін ережелерін атап шығыныз?
* Линиметтерге, пасталарға, сұртпе майларға дайындалу айырмашығына баға берініз?
* Жұмсақ дәрілік формалардың сақталу мерзілімі.
* Жұмсақ дәрілік формаларға дайындау түріне, ерекшелігіне және кемшіліктеріне сипаттама берініз.
* Пасталарды және сұртпе майыларды қай әдіспен санауың жүргізу керек?
Бақылау рецептер:
* 1,0 ксероформ (Xeroformium) және 5,0 мырыш тотығы (Zincum oxydatum ) 20,0 ланолиннан (Lanalinum) тұратың сұртпе майды итке жаса.
* 0,5 г стрептоцид (Streptocidum) және сондай мөлшерде сульфадемизин (Sulfadimezinum), 10,0 вазелинан (Vaselinum) тұратың сұртпе майды сиырға жаса.
* 2 бөлік ихтиолдан (Ichthyolum), 1 бөлік салицил қышқылынан (Acidum salicilicum), 3 бөлік күкірттен (Sulfur praecipitatum ), 4 бөлік мырыш тотығынан (Zincum oxydatum) және сондай мөлшерде крахмалдан (Amylum), 20 бөлік вазелиннан (Vaselinum), 200 г пастаны жаса. Сиырға сыртқы ағзаларға қолдану үшін рецепті жаз.
* 1 % йод (Jodum), 2% калий йод (Kalium jodatum), 50,0 сұртпе майды жаса. Мысыққа сыртқа қолдану үшін рецепті жаз.
* 2% (Zincum oxydatum) мырыш тотығанан, 3 % (Gelatina) желатиннан және сондай мөлшерде глицириннан (Glycerinum), 7% (Aqua destillata) дистилденген судан, 150,0 линиментті жаса.
* 1,0 стрептоцидтан (Streptocidum), 0,5 новокаиннан (Novocainum), 0,25 анестезиннан (Anaesthesinum) 5 дана суппозиторий жаса. Сиырдың тік ішегіне күніне бір рет 5 тәулікке рецепті жаз.
* 2,0 норсульфазолдан (Norsulfazolum) ботқаны шошқаға жаса.
* 10% мырыш тотығынан (Zincum oxidum) 20 г вазилиннен тұратын сүртпе май жаса.
* 10,0 иодоформнан (Iodoformium), 6,0 таниннан (Tanninum), 14,0 крахмалдан (Amylum) және вазелиннан (Vaselinum) 80,0 пастаны жаса.
* 0,5 ихтиолдан (Ichthhyolum) және 2,0 бутиролдан (Butyrum Cacao) суппозиторийды жаса. Сиырға тіқ ішегіне күніне 2 рет 3 тәулікке рецепті жаз.
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
Тақырыбы: Галендік және жаңа галендік заттар.
Сабақтың мақсаты: Студенттерді галендік және жаңагалендік дәрілік заттармен таңысу, рецептер жазу, дайындау технологиясың үйрену. Рецептердін жазуың еске түсіру.
Тұнба- настойка - (tincturae). Тұнбашалар деп өсімдіктер мен жануалардан алынатын дәрілік заттардың спирттік, эфирлік және сулық сығындыларын атайды. Бұл форм заводтарда дайындалатын тұрақты, боялған, тұнық сұйықтар. Оларды былаай дайындайды: материалды ұсатып бакке салады, сонсоң сорып алатын сұйықты құйып араластырады: бакті жауып 16-20° температурада 7-10 күнбойы тұндырады. Содан сұйығын құйып алып, қоюын пресспен сығады: алынған тұндырманы тұндырып сүзеді.
Күшті әсер етпейтін заттардан алынған тұнбашаларды 1:5 концентрацияда, ягни материалдың салмағының 1 бөлегіне сұйықтың 5 бөлегін қосып жасайды.
Күшті әсер ететін тұнбашаларды перколяция әдісімен 1:10 пропорцияда дайындайды. Бұл әдістің мәнісі мынадай өсімдік материалын турап перкуляторға немесе, ол жоқ болса, өлшеуіш воронкаға салады. Оның үстіне материалдан 1 см жоғары етіп сорып алатын сұйық құяды. Содан кейін үйдің температурасындай жылылықта 24-48 сағат бойы тұндырады. Бұдан кейін сұйықтың ағым жылдамдығы минутіне 20 тамшыға тең болатындай етіп перколятордың немесе өлшеуіш воронканың кранын ашады.
Сұйық перколятор мен воронкаға да осындай жылдамдықпен құйылуға тиіс. Тұндырылатын сұйықтың екі порциясы алынады. Бірінші порция алынған өсімдік материалының салмағының 85%-не тең болуға тиіс, екінші порциясын сұйықтың бояулы түсі кеткенше жыйнайды; екінші порциядағы сорып шығаратын сұйық алынған материал салмағының 15 %-і қалғанша қайнатылады. Содан кейін екі порцияны бір бірімен араластырады, сөйтіп дайын настойка алады.
Егер рецептіде сорып шығаратын сұйық көрсетілмесе, онда спиртті настойка жіберіледі (70° спиртте), бұл тұндырманы кейде tinctura simplex деп атайды.
Тұнбашаларды жалғыз заттан жасалған қарапайым (tincturae simplices) және бірнеше тұнбашалардан тұратын немесе басқа дәрілік формалар, препараттар, заттар кіретін күрделі (tincturae compositae) түрлері бар.
Тұнбашаларды жақсылап жабылған ыдыста әдеттегі үй температурасында сақтайды. Тұнбашаларды таза күйінде (per se) немесе түрліше дәрілік формаларда сыртқы және ішке тамшылап мөлшерлейді, сондай-ақ, олардың атын атап жазады. Официналдық тұнбашалар:
Рецепт үлгілері:
Rp.: Tincturae Valerianae aetherreae 15.0
D.S.Итке 10-15 тамшыдан 1 рет қабылдауға
Rp.: Tincturae Rhei aguosae 15.0
D.S.Шай қасықпен 1 қасықтан бір рет қабылдауға
Rp.: Tincturae Opii simplicis 20.0
D.S. мысыққа 5-7 тамшыдан 1 рет қабылдауға
Rp.: Tincturae Iodi 25.0
D.S. Жарақаттанған жерді майлауға
Сірінділер-extacta (жекеше атау жалғауы- extactum, жекеше ілік жалғауы- extacti).Сірінділер: сұйық (extacta fluida), жұмсақ (extacta molla), қою(extacta spissa), және құрғақ(extacta sicca); спиртті(extacta Spirituosa), эфирлі (extacta aetherea) және сулы (extacta aguosa) түрлерге бөлінеді.
Оларды перколяция әдісімен заводтарда дайындайды; ең алдымен сұйық сірінді алып, содан кейін оны керекті қоюлық дәрежесне жеткенше қайнатады.
Сұйық сірінділерді тұндырма ретіне, қою және құрғақ ерітінділерді-ұнтақ және басқа дәрілік формаларда қолданады.
Рецепт үлгілері:
Rp.: Extracti Secalis cornuti 20.0
D.S. Сиырға екі рет қолданылуға.
Жарты құмыра суға араластырып ішкіз
Rp.: Extracti Belladonnae 0.6
Pulveris radicis
Althaeae d.s.
M.f. pilulae №25
D.S. итке күніне 3 рет 1 пилюлден бер.
Официналдық сірінділер:1) Extractum Aloes - сабур сіріндісі, 2) Extractum Belladone-беладонна сіріндісі, 3) Extractum Gentianae- көкгүл сіріндісі, 4) Extractum Glycyrrhizae - қызылмия түбірінің сіріндісі, 5) Extractum Granati fluidum- анар ағашының сұйық сіріндісі, 6) Extractum Hyoscyami- меңдуана сіріндісі, 7) Extractum Opii - апыйын сіріндісі, 8) Extractum Rhri- аұрауағаш сіріндісі, 9) Extractum Rhei compositum - күрделі ақрауағаш сіріндісі, 10) Extractum Secalis cornuti - қастауыш сіріндісі, 11) Extractum Secalis cornuti fluidum - қастауыштың сұйық сіріндісі, 12) Extractum Strychni - чилибуха сіріндісі, 13) Extractum Taraxaci - пия сіріндісі, 14) Extractum Valerianae - валериана сіріндісі.
Шырыштар - Mucilagines (Слизи)
Шырыштар - mucilagines (жекеше, атау жалғауы mucilago жекеше, ілік жалғауы - mucilaginis). Бұл өсімдік материалдарынан су күшімен шырыш шығарып алу, немесе ағаш шайырын (смоланы) суда еріту арқылы өндірілетін сұйық дәрілік форма. Шырыштар тітіркендіргіш заттарды ішке және тікішекке (per rectum) тағайындағанда олардың жергілікті әсерін бәсеңдету үшін қолданылады. әдетте шырыштарды сумен тең мөлшерде,немесе суға қарағанда жартылай мөлшерде алу керек. Рецептіде шырыштардың дайын түрін көрсетеді, немесе оларды фармакопея нұсқауларына сәйкес даярлауға болады.
Официналдық шырыштар: 1. (Mucilago Seminis Lini - кендір ұрығынан алынатын шырыш (кендір ұрығының 1 бөлегін ыстық судың 30 бөлегімен араластырып, 15 минут бойы шайқайды), 2.Mucilago Saler-ятрышник шырышы (ятрышник ірі үнтағының 1 бөлегін судың 99 бөлегімен араластырады). Мұнымен қатар мал дәрігерлігінде: крахмал шырышы (Mucilago Amyli) және трагакант шырышы (Mucilago Tragacanthae) кең тараған. Крахмал шырышын төмендегі тәсілмен даярлайды: бидай крахмалының 1 бөлегін салқын судың 4 бөлегімен араластырып, 45 бөлек ыстық су қосады. Трагакант шырышын былай даярлайды: трагаканаттың 4 бөлегін гуммиарабиктің 1 бөлегімен және судың 500 бөлегімен араластырады. Рецепті үлгілері:
Rp.: Chlorali hydrati 60,0
Mucilaginis Amyli
Aquae destillatae āā 500,0
M. D. S. Жылқыға 1 рет клизма жасауға
Жұпар иісті сулар - Aquae.
Жұпар иісті сулар дегеніміз өсімдік материалдарын қайнатып жатқан суға қосып айдау арқылы немесе кейбір дәрілік заттарды суда еріту арқылы алынған эфирлі майлардың ертінділері. Жұпар иісіті сулар ветеринарияда аз тараған.
Официналдық сулар: 1) Aqua Amygdalarum amararum - ашы бадам суы 2) Aqua Cinnamomi spirituosa - даршын спиртті суы, 3) Aqua Foeniculi - укроп суы, 4) Aqua Menthae piperitae - жаншылған бұрыштың суы, 5) Aqua Picis - қарамайлы суы, 6) Aqua Plumbi - қорғасынды суы, 7) Aqua Calcis - ізбесті су.
Сироптар - sirupi. Бұл қантты суда, ашыған жеміс шырышында, настойкаларда, қайнатындыларда еріту арқылы алынатын қоюлау, тұнық сұйықтар. Олардың құрамына 62- 64 % қант кіреді.
Сироптар ұзақ уақыт сақтауға төзімді. Ветеринарияда олар carrigens ретінде қолданылады.
Фармакопеяның 8 рет басылуына сәйкес қарапайым сироп (sirupus simplex s. sirupus saccharatus) қантты суда еріту жолымен дайындалады (640 бөлек қант және 360 бөлек су).
Тотығу салдарынан қараңғы жерде қоңыр тартып түсі өзгеретін, сондықтан да өте жарық жерде сақталатын Sirupus Ferri iodati сиропынан басқа сироптардың барлығы қараңғы, салқын жерде сақталады.
Официналдық сироптар: 1) Sirupus Althaeae - жалбызтікен сиропы, 2) Sirupus Ferri iodati - иодті темір сиропы, 3) Sirupus Glucyrrihizae - мия тамыр сиропы, 4) Sirupus Ipecacuanhae - ипекакуан сиропы, 5) Sirupus Rhei - ақ рауағаш сиропы, 6) Sirupus Rubi Idaei - таңқурай сиропы, 7) Sirupus simplex- кәдімгі қант сиропы.
Спирттер - spiritus. Бұл заттарды этил спиртінде еріту арқылы немесе спиртті эфирлі майларға қосып айдау арқылы алынатын спирттік препараттар.
Құрамындағы затқа қарай спирттерді сыртқа және ішке қолданылады. Оларды официналдық препарат ретінде жібереді. Мұның қатарына: 1) Spiritus camphoratus - камфорлы спирт, 2) Spiritus saponatus - сабынды спирт, 3) Spiritus Sinapis- қыша спирті т.б. кіреді.
Сабындар - sapones. Ветеринарияда сабындар таза күйінде (per se) adiuvans (линменттер жасағанда) ретінде және constituens (болюстер жасағанда қолданылатын көк сабындар) ретінде қолданылады. Сабындар қатты және жұмсақ, сілтілі және нейтралды түрлерге бөлінеді.
Мал майы мен күнбағыс майының қоспасын натр сілтісінің ертіндісімен сабындау арқылы алынатын нейтралды медицина сабыны (Sapo medicatus) - официналдық сабын болып саналады. Медицина сабынының құрамында қосымша бос қышқылдар мен басқа қосымшылар кездеспейді. Бұл суда еритін ақ түсті ұнтақ.
Көк сабынды да (Sapo viridis s. Sapo kalinus) медицина сабыны сыяқты етіп дайындайды, бірақ оның құрамына калий сілтісі кіреді; ол жұмсақ суда оңай еритін сабын.
Бұдан басқа құрамына дезинфекциялайтын заттар кіретін қатты сабындар бар: құрамына 2-5% фенол кіретін карбол сабыны, 5 % қарамай кіретін сабыны, 5 -10 % ихтиол кіретін ихтиол сабыны, 5-10% күкірт кіретін күкірт сабыны, 5 -10 % бор қышқылы кіретін бор сабыны, 10 % күкірт пен 5-10 % қарамай кіретін күкіртті - қарамай сабыны.
Ветеринарияда Sapo viridis Sapo medicatus сабындарының тәжрибелік маңызы бар; олар per se немесе түрліше дәрілік формаларда официналдық препараттар ретінде жазылады.
Рецепт үлгілері:
Сиырға:
Rp.: Saponis viridis 100,0 Rp.: Althaeae 5,0
D. S. Saponis viridis q. s.
M. f. bolus
D. S.
Бақылау сұрақтары:
* Шырыштар. Дайындалу және жазылуы ережелері.
* Тұнбашалар дегеніміз не?
* Жаңа галендік препараттар оның дәрілір формалардың айырмашығы.
* Тұнбалардың және экстрактың дайындау әдісі.
* Экстрактілер дегеніміз не?
* Спирттер, шырындар, жұпар иісті сулар, дегеніміз не?
* Тұнбашаларды сумен қатынасы қалай дайыдау қажет?
* Тұнбашаларды рецепті жазғанда не білуі қажет?
* Шырындардын кұрамы.
* Сабындар дегеніміз не?
Бақылау рецепттер:
* Итке 50 мл меруертгүлден (Tinctura Convallariae majalis) тұнбашаны жаз. Қүніне екі рет 10 тамшыдан бер.
* 100 мл шошқаға крахмал (Amylum) шырышың, ішке екі ретке рецепті жаз.
* Мысыққа сабынды спирт (Spiritus saponatus) 1000 мл жаз. (Spiritus saponatus - 23 бөлік күдіргіш калий қоспасы (Kalium hydrooxydatum), 100 бөлік күнбатыс майи (Olium Helianthi), 300 бөлік 90° спирт (Spiritus aethilicus) және 75 бөлік су (aqua).
* Итке жалбызтікен сиропың (Sirupus Radix Althaeae) 200 мл жаз. ( 2 бөлік алтей тамырының сіріндісі (Extractum Radix Althaeae), 98 бөлік қант сиропы (Sirupus saccharum).
* Итке валериана (Extractum Valerianum) сіріндісің 50 мл жаз.
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У
<<Дәрі түрлерін дайындау технологиясы>> пәнінен
Бақылау сұрақтары:
* Рецетура дегеніміз не?
* Дәрілік рецептураның фармацевтикалық рецептурадан айырмашылығы неде?
* Фармакопея деген не?
* Дәрілік форма дегеніміз не?
* Мал дәрігерлік дәріханасы қандай болуы тиіс?
* Дәрі- дәрімектер қалай сақталуы тиіс?
* Улы және күшті әсер ететін дәрілік заттарды сақтау?
* Дәрілік заттар. Дәрі формалар, препараттар туралы тұсінік.
* Рецептің жазылуы ережелері.
* Рецептің бөлімдері.
* Рецептің жазу схемалары.
* Қатты дәрілік формаларға не жатады?
* Диспензациялық және дивизиондық тәсілдермен жазу ережелері.
* Ұнтақтар- жазу, дайындалуы, колданылуы, тагайындаудың ережелері. Анықтама бер?
* Таблеткалар, капсулалар- жазу, дайындалуы, колданылуы, тагайындаудың ережелері. Анықтама бер?
* Болюстер, пилюлялар - жазу, дайындалуы, колданылуы, тагайындаудың ережелері. Анықтама бер?
* Брикеттер, дражже. Сипаттамасы, жазылуы, колданылуы.
* Дәрілік жиынтық заттарды жазу. Сипаттамасы, колданылуы.
* Ертінділер, микстуралар. Сипаттамасы, дайындалуы, колданылуы.
* Фармакологияның даму кезендері.
* Дәрілік заттардың дозасы және мөшерлеуі туралы уғым. Фармакологиялық эффектке дозаның маңызы.
* Тұнба. Қайнатпалар- жазу, дайындау, колданылуы, тагайындаудың ережелері. Кемшіліктерін және ерекшеліктерін түсініктеме бер?
* Дәрілік заттардың организмге жағымсыз әсерінің мұмкін болатын тұрлері.
* Жұмсақ дәрілік формаларға не жатады? Жалпы сипаттамасы. Жазу ережелері.
* Сұртпе майлар. Жазылуы, дайындалу технологиясы, колданылуы, тагайындаудың ережелері.
* Пастылар. Жазылуы, дайындалу технологиясы, колданылуы, тагайындаудың ережелері. Анықтама бер?
* Ботқалар. Жазылуы, дайындалуы, колданылуы, тагайындаудың ережелері. Кемшіліктерін және ерекшеліктерін түсініктеме бер?
* Суппозиторийлер. Жазылуы схемалары. Дайындалуы технологиясы.
* Линименттер. Дайындалуы технологиясы. Жазылуы.
* Сұйық дәрілік формаларға не жатады? Жалпы сипаттамасы. Жазу ережелері.
* Галендік және жаңа галендік препараттарға не жатады? Жалпы сипаттамасы. Жазу ережелері.
* Түнбашалар. Дайындалуы әдістері. Анықтама бер?
* Микстуралар (қоспалар). Жазылуы, дайындалуы. Кемшіліктерін және ерекшеліктерін атап шық.
* Экстрактілер. Жазылуы. Дайындалу технологиясы.
* Шырындар, спирттер, сабындар. Жазылуы, дайындалуы, колданылуы, тагайындаудың ережелері. Анықтама бер?
* Аэрозолдер. Олардың алынуы және пайдалануы.
* Қайталанып қолданылатың дәрілік заттардың әсерлік ерекшелігі.
* Сұйық дәрілік формалардың кемшіліктерін және ерекшеліктерін атаңыз.
* Жұмсақ дәрілік формалардың кемшіліктерін және ерекшеліктерін атаңыз.
* Қатты дәрілік формалардың кемшіліктерін және ерекшеліктерін атаңыз.
Вариант 1
* Сиырға кофейин натрий бензоаттың дозасы 6 г. Ампулада 20 % - 10 мл ерітіндісі бар. Бір инъекцияға рецепты жаз. ( Coffeini natrii benzoas).
* Жараны жуу үшін 500 мл ертіндісінде 2,5 г хлорамин болсын. Рецепті магистралды әдіспен (қысқа түрінде) жаз. (Chloramini)
* Бұзауға сульфатонның дозасы 1г. Таблеткада 0,5 сульфатон бар. Бір мезгілден 7 күнге жаз. (sulfatonum).
* Шошқа майына жасалған 10% ихтиол майын жаз. Осы майда 4 г ихтиол болсын. (Ichthyolum).
* Ипекакуана тамыранан ( А-тізім) 200 мл. Қайнатпаны жаз. (Ipecacyanae)
* Итке 10 ұнтақ жаз. Әрбір ұнтақта 0,1 г кофеин фосфаттан (Codeini phosphas) және 0,25 г қант (Saccharum) болсын. Күніне бір ұнтақтан 3 мезгіл бер.
* Калий бромидтың (Kalium bromidum) дозасы 3 г және натрий бромидтың (Natrium bromidum) дозасы 6 г пилюляны жаса, мысыққа күніне 3 мезгілден 10 тәулікке рецепты жаз.
* 4% калий бромидтан (Kalium bromidum), 0,5% натрий бромидтан (Natrium bromidum) және судан тұратын 150 мл сұйық қоспа жаз.
* Аминизинның (Aminazynum) дозасы сиырға 0,1 мг бір кг салымаққа ( салымағы 300 кг), бір ампулада 2,5% 2 мл аминазин бар. Бір инъекция рецепті жаз.
* 0,9% натрий хлоридтан (Natrium chloridum) ертіндісінің 250 мл сиырға жаз.
Вариант 2
* Қойға болюс ретінде 10 г фталозол бер (Phtalosolum). Күніне бір мезгілден 6 тәулікке рецепты жаз.
* Сиырдың желініне жағу үшін 10 % анестезиннен (Anaesthesinum) және 5% дерматолдан (Dermatolum) тұратын 20 г сүртпе май жаз.
* Сиырға венаға натрий хлоридтың (Natrium chloridum) дозасы 20г 10% ерітінді түрінде жаз.
* 3 литр калий перманганаты (Kallium permenganatis) ерітіндісін 1: 5000 қатынаста, сиырдың қынабын жууға жаз.
* 8 г ментолдан (Mentolum) 90 мл спирттен (Spiritus aethylicus) және 1 литр суға қоспа түрінде сиырға бер.
* Жылқыға венаға глюкозаның (Glucosum) дозасы 40 г, ампулада 20 мл 40% ерітіндісі бар.
* Жылқыға тері астына 6 г кофеиннің натрий бензоатын (Coffeinum natrii-benzoatis) бер. 1 ампулада 20% 10 мл ерітіндісі бар.
* 70 г бор қышқылынын (Acidum boricum) 20 г йодоформнан (Iodoformium) және 10 г стрептоцидтан (Streptosidum) тұратын, жараға өте ұсақ ұнтақ жаз.
* 20% глюкоза ерітіндісін (Glucosum) 250 мл қойға жаз.
* 200,0 дәрілік жалбыз тікен тамырының (Radix Althaeae) қайнатпасын жаз.
Вариант 3
* Жылқыға жараны жуу үшін 200 мл емен қабығының (Corticus Quercus) қайнатпасың, 20 мл глицеринен (Glycerinum) тұратын сұйық қоспа жаз.
* 10 мл 5% эфидрин гидрохлорид (Ephedrini hydrochloridum) ерітіндісін жаз. Иттің танауына күніне 3 мезгіл 5 тамшыдан тамызғанға рецепті (магистралды жолмен) жаз.
* Тері астына папаверин гидрохлоридтің (Papaverini hydrochloridum) дозасы 0,8 бер. 1 ампулада 2% 2 мл ерітіндісі бар.
* Амидопириннің (Amidopyrinum) дозасы 6,0, бір таблеткада 0,5 амидопирин бар. Қойға 3 мезгілден 4 күнге рецепті жаз.
* 200 г 10% тетрациклин (Tetracyclinum) сұртпе майын, магистралды жолмен жаз.
* 10% - тық 400 г мырыш тотығынан (Zinci oxydum) тұратын паста жаз.
* Итке 5 күнге бір мезгілден чай қасықпен ішуге меруерт гүл тұнбасын (Convallariae majalis) жаз. (Доза - 5 г)
* Сиырға 9 г креолиннен (Creolinum) тұратын домалақ жаз.
* 180мл жалынгүл шөбі тұнбасы. (Herba adonidis vernalis).
* 500,0 крахмал шырышты жаз.(Amylum)
Вариант 4
* 70 мл скипидардан (Oleum Terebinthinae), 80 мл мүсәтір спиртінен (Liquor Ammonium causticum), 30 мл мендуана майынан (Oleum Hyosciami), 50 мл спирттен (Spiritus aethylicus) тұратын линимент жаз.
* Торпаққа 2 мг бір кг салмаққа новокаинды (Novocainum) 5% ерітінді түрінде тері астына енгізгенге рецепті жаз. ( малдың салмағы 200 кг).
* Сиырға болюс ретінде натрий бромид (Natrium bromidum) жаз, дозасы 30 г. Күніне 2 болюстан 2 тәулікке рецепті жаз.
* Жылқыға венаға аналгиннің (Analginum) дозасы 2 г, бір ампулада 50%- 1 мл ерітінді бар.
* Итке натрий барбиталдың (Barbitalum natrium) дозасы 0,6 г. Бір таблеткада 0,3 натрий барбитал бар, 2 мезгілден 5 күнге рецепті жаз.
* Нилвермді (Nilvermium) сұйық ботқа түрінде 6 шошқаға жаз, дозасы 0,1 г.
* 160 г стрептоцидтен және талктен (Streptocidum, Talcum) тұратын өте ұсақ ұнтақ жаз.
* 20 г эуфиллиннен (Euphyllinum) тұратын 10 суппозиторий жаз.
* Тері астына папаверин гидрохлоридтің (Papaverini hydrochloridum) дозасы 0,8 ампулада 2% 2 мл ерітіндісі бар.
* 4% калий бромидтан (Kalii bromidum) және 0,5% натрий бромидтан (Natrii bromidum) және судан тұратын 150 мл сұйық қоспа жаз.
Вариант 5
* Ланалиннаң (Lanalinum) жасалған 100 г сұртпе май жаз. Осы майда йод (Iodidum) 2 болік, калий йодид (Kalium iodidum) 6 болік, ланалин 12 болік болсын.
* 100 г өте ұсақ ұнтақ жаз, осы ұнтақта квасцы (Alumen) 60 %, салицил кышқылы (Acidum salicilicum) 10%, талк (Talcum) 30% болсын.
* Сиырға аминазинның (Aminazinum) дозасы 0,1 мг бір кг салмаққа (салмағы 300 кг) тері астына бір инъекцияға рецепті жаз. Бір ампулада 2,5 % 2 мл аминазин бар.
* Шошқаға 180 г линименты жаз, осы линиментта 2 болік кастор майы (Oleum Ricini), 3 болік мендуана майы (Oleum Hyosciami), және 1 болік хлороформ (Chlorohpormium) болсын.
* Итке 10 пилюля жаз, оның ішінде болсын синтомицин (Synthomycinum), норсульфазол (Norsulfasolum), стрептоцид (Streptocidum) дозалары бірдей 1 г. Ішке күніне 2 пилюлядан 5 тәулікке.
* Торайға норсульфазолдан (Norsulfasolum) ботқаны жаса, дозасы 1 г.
* Қойға левомицетин (Laevomycetinum) таблетка арқылы бер, дозасы 2 г. Мезгілі таблеткаларды күніне 2 рет 5 тәулікке рецепті жаз.
* Итке эритромицин (Erythromycinum) 5 суппозиторий бер, дозасы 50000ЕД. Тік ішекке 1 суппозиторийден 5 тәулікке рецепті жаз.
* Емен қабығының (Cortex Quercus) тиісті концентрациядағы 200 мл қайнатпасы.
* Жылқыға венаға глюкозаның (Glucosum) дозасы 30 г ампулада 10 мл 40% ерітіндісін бер.
Студенттердің оқытушымен өздік жұмысының (СРСП) және студенттердің өздік жұмысы түрілерінің (СРС) жаспоры
Кесте 5
№ п/п
СОӨЖ
Студенттердің - өздік жұмысы
Пәннің тақырыбының атауы
Студенттің аудиторлық жұмысы
Аудиториядан тыс студенттің жұмысы
1. Қатты дәрілік түрлерін дайындау технологиясы
1.Өте ұсақ ұнтақтарды /дусты/ дайындау технологиясы.
Әртүрлі дәрілік заттарды дайындау үшін қолданылатын көмекші заттардың технологиясы.
Көлемі бойынша сұйықтықтарды мөлшерлеу үшін, ветеринарлық дәріханаларда қолданылатын өлшеуші құралдар.
2.Дәрілік өсімдіктер жийынтығың дайындау технологиясы.
Алкалойдтардан құралатын пилюльдерді дайындау технологиясы.
Жануарларға арналған брикеттерді дайындау технологиясы.
3.Күрделі ұнтақтарды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Тотықтырғышдардан құралатын болюстерді дайындау технологиясы.
Қатты, тұтқыр және сұйық заттарды өлшеу үшін, ветеринарлық дәріханаларда қолданылатын өлшеуші құралдар.
4.Пилюльдерді дайындау технологиясы.
Акаратизацияға арналған өте ұсақ ұнтақтарды /дусты/ дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Фармацевтиқалық сыйымсыздық және оны болдырмаудың тәсілдері.
2. Жұмсақ дәрілік формаларды дайындау технологиясы
5.Пасталарды дайындау технологиясы.
Фурациллин пастаны дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Қөзді емдеуге арналған дәрі түрлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
6.Линименттерді дайындау технологиясы.
Эмульсиялық майларды дайындау технологиясы.
Көздік майларын дайындаудың технологиялық процесі.
7.Суспензиялық линименттерді дайындаудың ерекшеліктері.
Вишневский линиментті дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Бояйтын, тотықтындыратын және оталғыш заттардан құралатын ұнтақтарды дайындау технологиясының ерекшеліктері.
8.Ректальды суппозитариилерді дайындау технологиясы.
Вагинальды суппозитариилерді дайындау технологиясы.
3 Сұйық дәрілік формаларды дайындау технологиясы
9.Йод ертіндісін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Тамшылап дозалау (мөлшерлеу). Тамшыны стандартап және эмпирлеп өлшеу және жалпы сипаттаманы беру.
Көлемі бойынша сұйықтықтарды мөлшерлеу үшін, ветеринарлық дәріханаларда қолданылатын өлшеуші құралдар.
10.Тотықтырғыш ерітінділерін дайындау технологиясы.
Суспензияларды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Төменгі молекулярды дәрілік заттардың ерітінділері.
11.Формалин және хлорлы әкті ертіндісін дайындау технологиясы.
Эмульсияларды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Жоғарғы молекулярды ерітінділердің қосындылыры және қорғалған коллоидтар.
12.Люголь ертіндісін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Микстураларды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Бюретттік жүйенің көмегімен сұйық дәрілік заттарды дайындау.
13.Протаргол және колларгол ертіндісін дайындау технологиясы.
Экстракттарды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Сыртқа қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін дайындау технологиясы /шәю, шомылдыру, дымқылдандыру, ванна, клизма/.
14.Жануарларды шомлуға арналған дәрі түрлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Әр түрлі жануарларға дегельминтизациялау үшін дәрі түрлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Сұйық дәрі түрлерін дайындауға қойылатын санитарлық талаптар.
15.Малдардың түратын жерін дезинфекциялау үшін дәрі турлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
Сыртқа қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін дайындау технологиясы /қөзге, құлаққа, мұрынға, тіске/
Сұйық дәрі формаларының дисперсиялық орталары.
16.Аэрозолді заттарды қолдану үшін дәрілік препараттарды дайындауының технологиясы.
Дезинфекцияға құралдарды дайындаудың ерекшеліктері.
Инъекцияға глюкозаның ерітіндісін дайындау технологиясы.
17. Сусыз ерітінділерді дайындау технологиясы.
Коллоидты ерітінділерді дайындау технологиясы.
Серпінді тұтқыр пластикалық қасиеттерге ие болатын дәрілік заттарды дайындау технологиясы.
18. Инъекцияға судан жасалған ерітінділерді дайындау технологиясы.
Сұйық экстрактілерге және тұнба ертінділеріне қосқан уақытта микстураларды дайындау технологиясы.
Гомеопатияда қолданылатын дәрі түрлері.
19.Алкалойдтардан құралатын өсімдік шикізаттардан сулы шығаруларды дайындау технологиясы
Қүкірт суспензиясын дайындау технологиясы.
Дубилді заттардан құралатын өсімдік шикізаттардан сулы шығаруларды дайындау технологиясы.
20. Көздік тамшыларын даындаудың технологиялық процесі.
Ас қабақ ұрығынан эмульсияны дайындау технологиясы.
Алтей тамырынан сулы шығаруларды дайындау технологиясы.
Студенттердің - өздік жұмысы
Реферат орындаудағы әдістемелік нұсқаулар
Өздік жұмысының кең таралған және маңызды түрлерінің бірі - ол тәжірибелік сабақтарға және ғылыми конференцияларға студенттермен әзірленетін рефераттар болып саналады. Бұл өздік жұмыстың түрі өте қызықты және маңызды, өйткені ол студентті ғылыми зерттеулерге баулиды. Рефератты дайындау студенттердің ғылыми-ізденіс жұмыстарының элементі ретінде оларды аудиторияның алдында сөйлеуге мүмкіндік береді. Осының бәрі, студенттердің рефераттық жұмыстарын басқаруын ұйымдастыруға үлкен жауапкершілік артады.
Рефераттың тақырыбын таңдап алу өте маңызды орын алады, өйткені студенттің өздік жұмысқа деген қызығушылығы, алынған тақырыпқа байланысты болады. Сондықтан, оқытушыға студенттің тақырыпты дұрыс таңдап алуына көмек жасап, рефератты әзірлеу барысында оған жалпы басқаруды қамтамасыз ету қажет.
Рефератты әзірлеуінің бірінші кезеңі - әдебиетті дұрыс таңдау, ол үшін кітапханадағы каталогтарды және басқада библиографиялық нұсқауларды қолданған жөн. Студентті анықтамалық әдебиеттермен, термин - аудармалармен, әдістемелік нұсқаулармен, ғылыми журналдармен қолдануға үйрету қажет.
Екінші кезең - танысу, мәліметті топтастыру және талдау. Ең алдымен тақырып бойынша негізгі құжаттарды оқып, оларды зерттеуден бастау керек. Осы жұмыс барысында тақырыптың негізгі сұрақтары біліне бастайды, олардың реттілігі және бастапқы жоспары. Сонан кейін, жоспардың сұрақтары арқылы барлық зерттелген әдебиет бойынша мәліметті топтастыру қажет.
Барлық мәлімет жиналғаннан кейін, жоспарды ретке келтіріп, рефератты құрастыруға және жазуға кірісуге болады. Бұл реферат әзірлеуінің үшінші соңғы кезеңі болмақ. Ақырында пайдаланған әдебиет тізімін келтіру қажет.
Оқытушыға студенттерді қатал бақылауының қажеті жоқ, керісінше олардың ынтасын марапаттау қажет.
Реферат толығымен әзірленбей тұрып, оқытушы студенттің дайындаған жоспарын қарап шығу қажет.
Рефератты ресімдеу сұрақтары бойынша арнайы кеңес берген жөн.
Рефераттың титулды бетіне университеттің және факультеттің атауын, мамандығын, тақырыбын, өзінің аты - жөнін, жазылған жылын көрсету қажет.
Келесі бетте, цифрлармен белгіленген рефераттың жоспары көрсетіледі.
Жоспардағы сұрақтардың жауабын жаңа беттен бастаған жөн. Рефератты жазу барысында беттерді нөмірлеп, сол жақтан (3 см) жолдарды қалтыру керек.
Ақырғы бетте пайдаланған әдебиеттің тізімі көрсетіледі, олардың жазылуын алдын ала оқытушы студенттерді таныстырады.
Реферат жұмысы аяқталғаннан кейін, оны студент тексеруге оқытушыға тапсырады, сонан кейін барып ол жұмысқа : <<сыналды>>, <<сыналған жоқ>> немесе <<қанағаттандырылған>>, <<жақсы>>, <<өте жақсы>> деген баға беріледі.
Рефераттық жұмыстардың есепке алуының жеке журналы болғаны немесе рефераттарды болашақ оқу жұмыстарында пайдалану үшін оқу залында сақтаған жөн.
11.Пән бойынша студенттердің білімін бағалау
* Күнделікті бақылау
* Аралық бақылау (8 және 15 жұмада)
* Жиынтық бақылау - бір рет барлық сабақтар біткеннен кейін (емтихан немесе курсттық жобаны (жұмысты) қорғау арқылы, ҚР ММБС на сәйкес).
Күнделікті бақылау - дәрістік, тәжірибелік және СОӨ жұмыстарының негізінде оқитын білімдерін жүйелі тексеру.
Оқитындардың білімдерін күнделікті тексеруінің әр түрлі формалары қарастырылған:
* Ауызша сұрау;
* Жазбаша сұрау;
* Аралас сұрау;
* Үй тапсырмаларын көрсету және қорғау;
* Дискуссиялар, тренингтер, ситуациялық ойындар, кейстер;
* Тесттер;
Аралық бақылау (рейтинг) бекітілген кесте бойынша 8-і (Р1) және 15-і жұмалар мерзімінде өткізіледі.
Пән бойынша баға проценттік құрамымен 100%-к шкаламен бағаланады .
Пән бойынша аралық аттестация кезінде алынған баллдар емтихан кезінде ескеріледі.
Қорытынды бақылау шкаласы әріп эквивалентімен, баллдар және проценттер бойынша.
Кесте 6
Дәстүрлі жүйемен бағалау
Әріп жүйесімен бағалау
Проценттік мазмұны
Баллдардың цифрлық эквиваленті
өте жақсы
А
А-
95-100
90-94
4,00
3,67
Жақсы
В+
В
В-
85-89
80-84
75-79
3,33
3,00
2,67
қанағаттанарлық
С+
С
С-
Д+
Д
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
2,33
2,00
1,67
1,33
1,00
қанағаттанарлық емес
F
0-49
0,00
аяқталмаған
I
-
NA
Пәнді өқыған
P
өтті
-
Рейтингті есептеген 6 кестеде көрсетілген көрсеткіштер бойынша ынғайлы.
6 кестеде ең жоғарғы балл алған <<өте жақсы>> деген студенттің көрсеткіштері келтірілген. Бұл өте жақсы студенттің баллдары 100% тең.
Әр баға бойынша (6 кесте) оқытушы студенттің орындаған жұмыстарын толтырып оны бағалайды, мысалы:
* Сабаққа қатысуы;
* Аудиториялық бақылау жұмысын (АБЖ) СОӨЖ кесте бойынша орындау;
* Үйдік тапсырманы СОӨЖ жоспары бойынша орындалуы;
* 1 - 2 межелік бақылау қорытындылары;
* Студенттік конференцияларға, пәндік олимпиадаларға және т.б. қатысуы;
* Жұмыстардың басқа түрлері.
Бірінші аралық бақылау тапсырмаларын толығымен орындаған студент, <<өте жақсы студент>> ретінде 100% алуына болады,
<<Дәрілік түрлерін дайындау технологиясы>> пәні бойынша жұмыстардың барлық
түрлерін орындауының оқу процесінің күнтізбелік графигі
Кесте 6
Балдық жүйеде бағалау критериилері
Апталар
Барлық курс бойынша баллдар
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Лекцияға қатысу
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
30
Пр. сабаққа қатысу
2
2
2
2
2
2
2
1
15
СОӨЖ қатысу
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
0,5
22,5
СОӨЖ бағалау
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
50
Ағымдағы бақылау
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
15
1 межелі бақылау
5
5
2 межелі бақылау
5
5
ҒЗЖ қатысу
5
Максималды балл
3
10
12
10
7
12
8
10
12
12
5
7
10
10,5
14
147,5
Кестеде келтірілген көрсеткіштер бойынша барлық курс бойынша студент максималды 147,5 балл алалады.
Пән бойынша студент қосынды рейтингінің балын 50 % тең немесе артық алған уақытта емтиханға жіберіледі.
Пәннің емтихан бағасы үлгерімнің көрсеткіштерінің, аралық бақылаудың қорытынды аттестациясының (40%), емтиханның (60 %) қосындысы болып белгіленеді. Сонда, барлық жиыны 100 % құрайды.
Егер студент сабақтарды ауырып немесе басқа да себепті жағдайлармен босатып, аралық бақылауды уақытында тапсыра алмаса, ол аралық бақылауды жеке тапсыруына құқылы. Ол уақытта декан әкелінген құжаттардың негізінде, аралық бақылауды тапсыруының мерзімін емтихан басталмай тұрып белгілейді де студенттің қолына рейтінгілік ведомості береді.
Пән бойынша қорытынды бақылауға студенттерге дайындалу үшін емтихан сұрақтарының тізімі берілуі керек.
Әмтиханның сұрақтары:
* Рецептін жазу тәсілінің негізгі ережелері.
* Тұнбаны жазу тәртібі және тағайындау.
* Ботқалардың дайындау технологиясы және оның маңызы.
* Рецепт және оның бөлімдері.
* Микстураларды дайындау технологиясы және оның маңызы.
* Әртүрлі ертінді заттарды дайындау үшін қолданылатын еріткіш заттардың технологиясы және сипаттамасы.
* Болюстерді дайындау технологиясы және оның маңызы.
* Спирттерді, шырындарды қолдану және оның сипаттамасы.
* Уақытша фармакологиялық мақалар мен мемлекеттік фармакопея. Қазақстан Республикасындағы дәрі заттардың дайындау технологиясының негізғі міндеттері және оның маңызы.
* Қатты дәрілік формалар. Ұнтақтардың сипаттамасы.
* Сұық дәрілік формалар. Ертінділердін сипаттамасы.
* Экстракторді дайындау технологиясы.
* Жұмсақ дәрілік формалар. Сұртпе майлардың сипаттамасы.
* Жиынтықтарды дайындау технологиясы.
* Аэрозолді заттарды қолдану және оның сипаттамасы.
* Пасталарды дайындау технологиясы.
* Дәрілік заттарды беру жолдары. /энтералды жолы/.
* Тұнбаны дайындау технологиясы.
* Дәрілік заттарды беру жолдары. /паренталды жолы/.
* Қайнатпаны дайындау технологиясы.
* Улы дәрілік заттарды босату және сақтау ережелері.
* Тұндырманы дайындау технологиясы.
* Ветеринарлақ дәріханың құрлуы және оның маңызы. Дәрілір заттарды сақтау мерзілімі және оның маңызы.
* Өсімдік дәрілік шикізаттардан сулы заттарды шығарып алу технологиясы.
* Фармацевтикалық сыйыспайушылықтар және болдырмау әдісі.
* Пилюлдерді дайындау технологиясы.
* Ветеринарлық дәріханаға тускен дәрілік заттарды сақтау, пайдалану және жою талаптары.
* Суппозиторилерді дайындау технологиясы және оның маңызы.
* Шырындарды қолдану және оның сипаттамасы.
* Ампулды ертінділірді жазу тәртібі.
* Қөзді емдеуге арналған дәрі түрлерін дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
* Экстракт ертіндісін дайындау технологиясы.
* Суспензияларды жазу ережелері және оның маңызы.
* Сыртқа қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін дайындау технологиясы.
* Капсулаларды жазу ережелері және оның маңызы.
* Ветеринарлық дәріхана. Дәрілік заттардың технологиялық ұғымдары және негізгі терминдер.
* 100 пайыздық әсер етпейтін ертінділердін тұратын дәрілік заттарға рецептер жазу ережелері.
* Көлемі бойынша сұйықтықтарды мөлшерлеу үшін, ветеринарлық дәріханаларда қолданылатын өлшеуші құралдар.
* Эмульсияларды дайындау технологиясы және оның маңызы.
* Галендік және жаңа галендік заттардың жазу ережелері және оның сипаттамасы.
* Дражелерді дайындау технологиясы және оның сипаттамасы.
* Пластырлердін сипаттамасы және оның маңызы.
* Дәрілік заттарды орау, буып түю, пайдалану және жою талаптары.
* Сабындар қолдану және оның сипаттамасы
* Дәрілік заттардың әсер түрлері (синергизм, антагонизм, потенциялау)
* Линименттерді дайындау технологиясы.
* Жұпар иісті суларды, суларды қолдану және оның сипататмасы.
* Сыртқа қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін жазу тәртібі.
* Дәрі түрлерін жіктеу. Дәрі және көмекші заттар.
* Химиялық фармакологиялық лабораторияда жұмыстеу барысындағы техника қауіпсіздігі.
* Жануарларға арналған брикеттерді қолдану және оның сипаттамасы
* Әртүрлі жұмсақ заттарға дайындау үшін қолданылатын көмекші заттардың технологиясы және сипаттасамы.
* Қатты, тұтқыр және сұйық заттарды өлшеу үшін, ветеринарлық дәріханаларда қолданылатын өлшеуші құралдар.
* Ішке қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін дайындау технологиясы.
* Әртүрлі дәрілік заттарды дайындау үшін қолданылатын көмекші заттардың технологиясы.
* Күрделі ұнтақтарды дайындау технологиясы және жалпы сипаттамасы.
* Дозалау және дозалардын түрлері. Дәрілік заттардын дозалауна жалпы сипаттаманы беру.
* Таблеткаларды жазу тәртібі және сипаттамасы.
* Дәріханалық ыдыстар мен жапқыш, қақпақтар дайындау үшін қолданылатын құралдар. Дәріханалық ыдыстарды жуу және дезинфекциялау әдістері.
* Дәріханалық жапқыш, қақпақтар дайындау үшін қолданылатын құралдар. Дәріханалық резинке, алюмин, полиэтилен, пластмас жапқыштарды, қақпақтарды өндеу эдістері.
* Дәріханалық жапқыш, қақпақтар дайындау үшін қолданылатын құралдар. Дәріханалық резинке, алюмин, полиэтилен, пластмас жапқыштарды, қақпақтарды өндеу эдістері.
* Ветеринарлық дәріхана бөлмелерге және аспаптарға арналған талаптар. Малдәрігірлік- санитарлық бөлмелерді жинастыру және дәріханалық құралдардың күтімге арналған талаптары. Тазартқан ыдыстардың сапалығын бақылау.
* Сыртқа қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін дайындау технологиясы
* Ішке қолдануға арналған сұйық дәрі түрлерін жазу тәртібі.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz