Файл қосу
Орман қорларын пайдаланудың экономикалық тиімділігі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК
УМКД 042-18-2.1.015/03-2013
<<Орман шаруашылығын басқару>> пәнінің оқу- әдістемелік материалы
Басылым № 2013ж Басылым № ж орнына ауыстырылды
<<5В080700 - <<Орман шаруашылығы>> мамандықтарына арналған
<<Орман шаруашылығын басқару>> пәні бойынша
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІНІҢ
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛЫ
Семей 2013
Мазмұны
1.Глоссарий
2.Дәрістер
3.Практикалық сабақтар
4.Студенттердің өздік жұмысы
5. Курстық жұмысы
1 Глоссарий
1. агроорман-мелиорациялық екпе - ауыл шаруашылығы үшiн қолайсыз табиғи факторлардың әсерiн азайтуға мүмкiндiк беретiн қорғаныштық орман екпесi;2. ағаш және бұта тұқымдыларының селекциясы (орман селекциясы) - шаруашылық және өзге де құндылығы бар орман тұқымдыларының түрлерi мен сорттарын табиғи популяция арқылы iрiктеу немесе қолдан өсiру жөнiндегi iс-шаралар кешенi;3. ағашы кесiлген жер - екпе ағашы кесiп алынған, ал орманның жаңа түптерi әлi көтерiле қоймаған орман алаңы;4. ағаштың заңсыз кесілуі - Қазақстан Республикасының орман қорында ағаштар мен бұталарды, оның ішінде табиғи, антропогендік және техногендік факторлардың салдарынан зақымданған және жойылған ағаштар мен бұталарды: ағаш кесу билетінсіз; ағаш кесу билеті бойынша мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидаларын бұзып, ағаш кесу билетінде белгіленген мерзімдерді сақтамай кесу; есепті кеспеағаш аймағынан асып түсетін мөлшерде кесу;5. алаңқай жерлер - ағашы жоқ, бiрақ орман өсiмдiктерiнiң элементтері сақталған орман алаңы;6. аралық мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу - орманды күтiп-баптау мақсатында ағаш кесу, iрiктеп санитариялық мақсатта ағаш кесу, құндылығы төмен орман екпелерін, сондай-ақ қорғаныштық, су сақтау және басқа да функцияларынан айырылған екпелерді қайта жаңғыртуға байланысты кесу, жекелеген талшыбықтарды кесу;
7. арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер - өнеркәсiптiк, энергетикалық, тағамдық және өзге де мақсаттар үшiн қолдан өсiрiлетiн екпелер;8. артықшылығы бар ағаш - дәл сондай орман өсiру жағдайларында өзiмен қатар өсiп тұрған, өзiмен бiр жастағы және бiрдей фенологиялық нысандағы айналасындағы ағаштардан бiр немесе бiрнеше шаруашылық жағынан құндылық белгiлері мен қасиеттерi бойынша айтарлықтай асып түсетiн ағаш;
9.аэрофототүсірілім - жер иеліктерінің шекарасын картаға түсіру, анықтау; қоршаған ортаны зерттеу мен оның мониторингі үшін аэрофотосуреттерді пайдалану мақсатында аэрофотоаппараттың көмегімен әуе кемелерінен және басқа да ұшу аппараттарынан аумақты фотосуретке түсіру;
10. басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу - сүрек дайындау үшiн толысқан және қураған сүрекдiңдердi кесу;11. биологиялық әралуандық - белгiлi бiр аумаққа тән өсiмдiктер мен жануарлар организмдерiнiң жиынтығы;12. биоценоз - белгiлi бiр, салыстырмалы түрде бiртектi жер учаскесiн немесе су айдыны учаскесiн мекендейтiн және өзара қарым-қатынастағы өсiмдiктердiң, жануарлар мен микроорганизмдердің жиынтығы;
13. гендiк қор - дарақтардың бiр тобы гендерiнiң (популяциялардың, популяциялар тобының немесе түрлердiң) олардың белгiлi бiр ұшырасу жиiлiгiмен сипатталатын шектегi жиынтығы;
14. географиялық дақылдар - жаңа жағдайларда сынақтан өткiзу мақсатымен бiрнеше экотиптердiң (климатиптердiң) неғұрлым тән популяцияларының тұқымдық ұрығынан арнаулы әдiстемелер бойынша өсiрiлетiн тәжiрибелiк дақылдар;15. дериват - туынды өсімдік және одан немесе оның туындысынан жасалған өнім;16. зияндылықтың экономикалық шегi - орман ресурстарына келтiрілген залал құны бойынша осы зиянкестермен күресуге жұмсалатын шығыннан артып кететiн орман зиянкестерiнiң тығыздығы; 17. кемiстiгi бар екпе - орман өсiрудiң белгiлi бiр жағдайлары үшін шығымдылығы төмен және сапасы нашар екпе.
2. Дәрістер
Дәріс сабағының құрылымы
Дәрістер
Дәріс үш модульға бөлінген. Бірінші модульде Орман шаруашылығын басқару тұрақтылығы, екінші модуьде Орман қорларын пайдаланудың экономикалық тиімділігі, үшінші бөлімде Орман шаруашылығын басқарудың тұрақтылығын ұйымдастыру бойынша қарастырылған. Жалпы дәріс он бес тақырыптан тұрады. Әрбір тақырып бірнеше сұрақтарға бөлінген. Дәрістің соңында студенттерге дайындалуға пысықтау сұрақтары берілген.
Модуль 1 Орман шаруашылығын басқару тұрақтылығы
Дәріс №1. ҚР орман шаруашылығын басқару
Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық орман, сондай-ақ орман өсiмдiктерi өспеген, бiрақ орман шаруашылығының қажеттерiне арналған орман қоры жерлерi Қазақстан Республикасының орман қорын (бұдан әрi орман қоры) құрайды.
Орман қоры мемлекеттiк және жекеше орман қорларынан тұрады.
Мемлекеттiк орман қорына:
1) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерiндегi (орманды және ағаш өспеген алқаптарды қоса алғанда) табиғи және қолдан өсiрiлген ормандар;
2) табиғи және қолдан өсiрiлген ормандар, сондай-ақ мемлекеттiк орман қоры жерлерiндегi орман шаруашылығының қажеттерi үшiн берiлген, орман өсiмдiктерi өспеген жер учаскелерi;
3) халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темiр жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральды құбырлардың және басқа желiлiк құрылыстардың белдеулерiндегi енi он метр және одан көбiрек, алаңы 0,05 гектардан астам қорғаныштық екпелерi жатады.
Жекеше орман қорына Қазақстан Республикасының жер туралы заң актiсiне сәйкес орман өсiру үшiн нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттiк емес заңды тұлғаларға жеке меншiкке немесе ұзақ мерзiмдi жер пайдалануға берiлген жерлерде, солардың қаражаты есебiнен жасалған, енi он метр және одан көбiрек, алаңы 0,05 гектардан астам қолдан өсiрiлген ормандар, агроорман-мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер және бюджет қаражаты есебінен отырғызылған агроорманмелиорациялық екпелер жатады.
Орман қорына:
1) мемлекеттiк орман қорының жерiнен тыс орналасқан жекелеген ағаштар және көлемi 0,05 гектардан кем шоқ ағаштар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегi бұта өсiмдiктер;
2) қала ормандары мен орманды саябақтарды қоспағанда, елдi мекендер шекарасы шегiндегi жасыл желектер;
3) үй маңындағы, саяжайлар мен бау-бақша учаскелерiндегi ағаштар мен бұталар кiрмейдi.
Мемлекеттiк орман қоры жерлерiнiң шекарасы жерге орналастыру жұмыстарын жүргiзу кезiнде орман орналастыру материалдарының негiзiнде белгiленедi және нақтыланады.
Мемлекеттiк орман қорының жерлерiн сатып алу-сату, кепiлге беру және басқа мәмiлелер жасасу арқылы иелiктен шығаруға жол берiлмейдi.
Орман қорының жерлерiн беру, алып қою және пайдалану тәртiбi осы Кодекспен, Қазақстан Республикасының жер және азаматтық заңдарымен айқындалады.
Орман шаруашылығы - экономиканың бір саласы. Ормандарды зерттеу; есепке алу; ағаштар мен бұталардың тұқымынан және көшеттерден орман өсіру, орманды жаңартып отыру; орманды күту; сүрек дайындау, оны кесіп, реттеу; питомниктерде көшет өсіру; суландыру; орманды өрттен, зиянкестер мен түрлі аурулардан қорғау; саңырауқұлақ, ағаш шырынын жинау; ағашқа және орман өнімдеріне деген халық шаруашылығына қажеттерін қанағаттандыру мақсатында орманды пайдалану ісін реттеу шараларымен шұғылданады.
Қазақстан жер ресурстарына бай болғанымен, орманға бай емес. Қазақстанның жалпы аумағында орман және бұталар алып жатқан көлем небары 4,2%-ды құрайды. Оңтүстігінде көпшілік бөлігін сексеуіл алып жатыр. Ал оңтүстік-шығысындағы орман таулы орманға жатады (20%).
Осы аймақтағы ормандарда орман жемістері мен жаңғақтары айтарлықтай көлемде дайындалады. Еліміздің батысы мен орталық бөлігінде ауа-райы құрғақ болғандықтан, орман жоқтың қасы. Сондықтан орман қорының 80%-ға жуығы солтүстік және солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан, оның тең жартысы Шығыс Қазақстан облысындағы қарағайлы және майқарағайлы орманға жатады. Мұнда негізінен орман ағаштарын дайындау жұмыстары жүргізіледі.
Қазақстан аумағының орман шаруашылығы геогрографилық ерекшеліктеріне] қарай үлкен 4 өңірге бөлінеді:
* шығыстағы Алтай таулы ормандары (бағалы қылқан жапырақты орман);
* солт-тегі орманды дала (қайың, көктеректен тұратын шоқ ормандар және қарағайлы орман жолағы);
* оңтүстік-шығыстағы Тянь-Шань тауындағы және Іле Алатауындағы шыршалы орман;
* оңтүстіктің шөлейтті жеріндегі сексеуілді орман. Сонымен қатар ірі өзендер бойына орналасқан өзен жағалауы ормандары бар. Олар Батыс Қазақстандағы жалғыз орман типі болып саналады және суды реттеуде маңызды рөл атқарады. Егістікті қорғау үшін қолдан отырғызылған орман жолақтарының ауыл шаруашылығында атқаратын рөлі зор.
Қазақстанда Орман шаруашылығы жұмыстарын Ауыл шаруашылығы министірініңнің Орман және аңшылық шаруа комитеті басқарады. Оның құрылымында 9 мемлекеттік табиғи қорық; 6 мемлекеттік ұлттық саябақ; орман шаруашылығы және биоресурстар жөніндегі 14 облыстық аймақтық басқарма бар. Олардың қарамағында орман және жеке жабайы табиғатты қорғау жөніндегі 138 мемлекеттік ұйым, "Қызыл жиде" республикалық мемлекеттік табиғат қорғау мекемесі, Орман шаруашылығын жобалау жөніндегі Қазақ мемлекеттік қазыналық кәсіпорны ("Казгипролесхоз"), "Қазақ орман орналастыру кәсіпорны", Қазақ орман қорғау және орман шаруашылығына қызмет көрсету жөніндегі авиацилық база, Алматы орман шаруашылығы селекциясының орталығы, "Көкшетау орман шаруашылығы селекциялық орталығы" республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны, Қазақ орман шаруашылығы басшылары мен мамандарының біліктілігін көтеру институты, Қазақ республикалық орман тұқымы мекемесі, "Аңшылық зоокәсіпшілік" ӨБ республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны жұмыс істейді. Бұлардан басқа Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметі әкімшілігіне қарасты Бурабай ұлттық саябағы, Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің меншігінде орман шаруашылығы тәжірибе стансасы бар.
Жер планетасының ғасырлар бойғы барлық жануарлар дүниесі мен адамзат баласы үшін тіршілік негізі - таза ауа. Ол тек өсімдіктер дүниесінен бөлініп шығатын оттегі. Бізді қоршаған тропосфералық ауа қабатының 20,9% осы оттегіден тұрады, ол тұрақты ең қажетті газдың бірі. Су оттегін бөліп шығаратын негізгі жасыл фабрика - көпжылдық ағаштар.Қазақстан аумағының 3,8 %-ын орманды жер алып жатыр. <<Қазақстан -- 2030>> стратегиясында бұл көрсеткішті 5,1 %-ға дейін көтеру жоспарланған.Кейінгі жылдары республикамыздың орман қоры аумағында 2257 орман өрті орын алды. Бұл өрттердің 70 %-ы отты дұрыс пайдаланбаудың салдарынан болған.Өрт 4 млн. текше метрге жуық ағашты жойды. Ірі орман өрттері Шығыс Қазақстан, Павлодар, Ақмола, Қарағанды, Алматы облыстарында болды.50 мың гектар орман алқабында зиянкестер мен ағаш аурулары анықталды. Ең ірі орманды аумақтар - Шығыс Қазақстан, Қостанай, Батыс Қазақстан, Ақмола, Павлодар облыстарында. 1997 жылы орман заңын бұзушыларға қарсы 500 іс тіркелді.Қазақстан солтүстігінде өзенді жағалай өскен ормандары мен оңтүстігіндегі тоғайлары жеке-жеке алқаптар болып есептеледі.Барлық таулы жерлердегі ормандардың топырақ пен су қорғауға тигізетін әсері көп. Олардың арқасында тау бөктерлерінің шымы қалпында сақталып, су ағысы біркелкі мөлшерде реттеліп отырады.Қазақстандағы орманның жалпы көлемі <<Қазорман>> шаруашылығының мәліметі бойынша 1998 жылы 24568,4 мың гектар болды.Соңғы жылдары орман шаруашылығын қаржыландырудың қысқаруынан, орманды күтіп ұстаудың жағдайы күрт төмендеп кетті. 1997 жылдың 10-шы айында ірі өрттен 170 мың гектардан астам орман өртенді. Мысалы, Баянауыл ұлттық бағының ерекше қорғалатын аумағының 12,1 гектары өртеніп кеткен.Бақылау қызметінің қысқаруынан және қазіргі техниканың көптеген орман қорғау кәсіпорындарында іс жүзінде жоқтығынан зиянкестер ошағы мен орман аурулары көбейіп барады.Орманның азып-тозуы антропогендік және табиғи факторлардан туындайды. Мысалы, Қызылқұм шөлейт даласын суаруға Сырдариядан су алуға байланысты жер асты суларының деңгейі төмендеп, бұталы ағаш өсімдіктерінің жағдайы нашарлап, бұл жер сексеуіл өсіруге жарамсыз болып қалды. Малды жөнсіз бағудан шөлейттегі орман едәуір зардап шекті. Далалық орман, ең алдымен аса бағалы қарағайлы орман ретсіз кесуден таусылған. Өзендердің реттеліп тежелуінен және өрттен тоғай қатты азып-тозып кетті. Оның ішінде сирек кездесетін биогеоценоз - тораңғы да таусылып бітті. Сондықтан Шардара ауданында соңғы онжылдықта осы тұқымның 30 %-ын маңызы шамалы шеңгел тобы ауыстырған. Жоғары табиғи таулы жердегі ерекшелігіне қарай тау орманы өрттен көп зардап шекті.Республика ормандарында қалыптасқан экологиялық нашар ахуал және тозу процестері орман ресурстарын сақтап, ұтымды пайдалану жөнінде шұғыл және кесімді шараларды қаблдауды талап етеді.1993 жылы қабылданған жаңа Орман кодексі Қазақстан Республикасының құқықтық және экологиялық жағынан орманды қорғауға, шаруашылықты ұтымды жүргізуге ынталандыруды белгілі шамада арттырды.Халық шаруашылық маңызы бойынша Қазақстан ормандарын үш топқа бөлуге болады.Бірінші топқа жататын ормандар 18,7 миллион гектарды алып жатыр. Бұларға егістік қорғауға орналған, топырақ қорғау, су қорғауға арналған орман алқаптары, қалалар мен өндіріс орындарының айналасындағы, курорттық ормандар, өзендер, тас жол, темір жол жиегіндегі және мемлекеттік қорықтардың ормандары жатады. Бұл ормандарды кесуге тыйым салынған. Тек күтіпбаптау, тазалық және орманды қалпына келтіру кезіндегі кесулер ғана жүргізіледі. Бірінші топқа жататын ормандарды қорғауда оларды тиімді пайдалану мен өсірудің маңызы зор.Қазақстан ормандарының басым көпшілігі - Тянь-Шаньнің таулы ормандары, Ертіс маңындағы таспалы тоғай, Қазақстан қатпарлы өлкесінің қарағайлы-қайыңды ормандары, Солтүстік Қазақстанның қайыңды ормандары, тоғайлар мен сексеуіл ормандары.Екінші топқа су қорғауына алынған ормандар, аз орманды, орташа орманды жерлердің орындары жатады. Бірақ ағашты кесу мөлшері жылдық өсімге сәйкес анықталады. Қазақстанда бұл топқа 591 мың гектар жерді алып жатқан Шығыс Қазақстан облысының жерлері жатады.Үшінші топқа орманды жерлерде орналасқан барлық ормандар кіреді. Бұл жерлерде өндірістік орман дайындау жұмыстары жүргізіледі. Республикамызда оларға Кенді Алтайдың таулы ормандары, Шығыс Қазақстан облысында - 1,5 миллион гектар жерді алып жатқан ормандар кіреді. Сексеуілдің үлесіне барлық ормандардың аумағының 50 % сәйкес келгенмен, олардағы ағаш қоры бар болғаны 2,1 % ғана. Бағалы қылқанжапырақты ормандар Алтай мен Тянь-Шаньде, Ертіс маңындағы таспалы тоғай мен Қазақстанның қатпарлы өлкесінде өседі.Ағаш қоры мен көлемі бойынша Шығыс Қазақстанның қылқанжапырақты ормандары бірінші орында. Олар самырсын, шырша, кедр ағаштарынан тұрады. Екінші орында шоқ қарағайлы ормандар, үшінші орында - Тянь-Шань шыршасынан тұратын таулы ормандар тұр.Орман шаруашылығының ғылыми-зерттеу институтының есептеулері бойынша Қазақстанның облыстарында болашақ қорғаныштық ормандар отырғызу қажет.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатынәдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс №2. Мемлекеттік орман саясаты және орманды басқарудың тиімділігі
* ҚР орман шаруашылығының заңдылық жағынан қамтамасыз етілуі
2. Орман шалуашылығын жоспарлау және басқару
Қазақстан Республикасы орман заңдарының принциптерi
Қазақстан Республикасының орман заңдары:
1) ормандардың климатты реттейтiн, орта түзетiн, егiс-топырақ қорғау, су сақтау және санитарлық-гигиеналық функцияларды орындайтын жалпымемлекеттiк мәнiн мойындау; 2) ормандарды тұрақты дамыту (Қазақстан Республикасының орманды аумақтарын тұрақты ұлғайту); 3) ормандардың, мемлекеттiк табиғи-қорық қоры объектiлерiнiң, мәдени және табиғи мұраның биологиялық әралуандығын сақтау;
4) ормандарды көп мақсатқа пайдалану; 5) орман ресурстарын ұтымды, үздiксiз, сарқылмайтындай етiп пайдалану; 6) орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру саласындағы мемлекеттiк реттеу, бақылау және қадағалау; 7) басты мақсатта пайдалану үшiн ағаш кесу мен алынған сүректi қайта өңдеудi жүзеге асыру функцияларынан орман пайдалануды реттеу функцияларының ара жiгiн ажырату; 8) Қазақстан Республикасының орман заңдарын бұзудан келтiрiлген залалдың орнын толтыру; 9) орман ресурстарын ақылы пайдалану; 10) орман қорының жай-күйi туралы ақпараттың қол жетiмдiлiгi; 11) халықтың және қоғамдық бiрлестiктердiң орман қорын күзетуге және қорғауға қатысу принциптерiне негiзделедi. Орман құқығы қатынастарының объектiлерi
1. Орман қоры жерлерiн, орман ресурстары мен орманның пайдалы қасиеттерiн қамтитын Қазақстан Республикасының орман қоры орман құқығы қатынастарының объектiсi болып табылады. 2. Орман құқығы қатынастарының объектiлерi осы Кодексте және Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгiленген тәртiппен ақылы жағдайда ормандардың көп функциялы маңызы ескерiле отырып пайдаланылады.
Қазақстан Республикасының орман қоры
1. Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық орман, сондай-ақ орман өсiмдiктерi өспеген, бiрақ орман шаруашылығының қажеттерiне арналған орман қоры жерлерi Қазақстан Республикасының орман қорын (бұдан әрi - орман қоры) құрайды. 2. Орман қоры мемлекеттiк және жекеше орман қорларынан тұрады. 3. Мемлекеттiк орман қорына: 1) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерiндегi (орманды және ағаш өспеген алқаптарды қоса алғанда) табиғи және қолдан өсiрiлген ормандар; 2) табиғи және қолдан өсiрiлген ормандар, сондай-ақ мемлекеттiк орман қоры жерлерiндегi орман шаруашылығының қажеттерi үшiн берiлген, орман өсiмдiктерi өспеген жер учаскелерi; 3) халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темiр жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральды құбырлардың және басқа желiлiк құрылыстардың белдеулерiндегi енi он метр және одан көбiрек, алаңы 0,05 гектардан астам қорғаныштық екпелерi жатады. 4. Жекеше орман қорына Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес жеке және мемлекеттiк емес заңды тұлғаларға жеке меншiкке немесе ұзақ мерзiмдi жер пайдалануға орман өсiру үшiн нысаналы мақсатпен берiлген жерлерде, солардың қаражаты есебiнен жасалған: 1) қолдан өсірілген екпелер; 2) табиғи тұқымдық және (немесе) вегетативтік жолмен пайда болған екпелер; 3) жекеше орман питомниктерi; 4) арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер; 5) агроорман-мелиорациялық екпелер; 6) жеке меншіктегі шаруашылық автомобиль жолдарына бөлінген белдеулердегі қорғаныштық екпелер жатады. 5. Орман қорына: 1) мемлекеттiк орман қорының жерiнен тыс орналасқан жекелеген ағаштар және көлемi 0,05 гектардан кем шоқ ағаштар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердегi бұта өсiмдiктер; 2) қала ормандарын қоспағанда, елдi мекендер шекарасы шегiндегi жасыл желектер; 3) үй маңындағы, саяжайлар мен бау-бақша учаскелерiндегi ағаштар мен бұталар кiрмейдi. Орман қорына меншiк құқығы
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк орман қоры мемлекеттiк меншiк объектiлерiне жатады және республикалық меншiкте болады. 2. Жекеше орман қоры учаскелерiн иеленудi, пайдалану мен оған билiк етудi, осы Кодекске және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiне сәйкес, жекеше орман иеленушiлер жүзеге асырады.
1. Орман қорының жерлерi мемлекеттiк және жекеше орман қоры жерлерiне бөлiнедi. 2. Мемлекеттiк орман қорының жерлерiне табиғи түрде ағаш өскен, бюджет қаражаты есебiнен қолдан ағаш өсiрiлген және ағаш өспеген (орманды және ағаш өспеген алқаптар), орман шаруашылығын жүргiзетiн мемлекеттiк ұйымдарға тұрақты жер пайдалануға берiлген жерлер жатады. 3. Жекеше орман қоры жерлеріне Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға жеке меншікке немесе ұзақ мерзімді жер пайдалануға орман өсіру үшін нысаналы мақсатпен берілген: 1) қолдан өсірілген екпелер; 2) табиғи тұқымдық және (немесе) вегетативтік жолмен пайда болған екпелер; 3) жекеше орман питомниктері; 4) арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер; 5) агроорман-мелиорациялық екпелер; 6) жеке меншіктегі шаруашылық автомобиль жолдарына бөлінген белдеулердегі қорғаныштық екпелер орналасқан жерлер жатады. 4. Мемлекеттiк орман қоры жерлерiнiң шекарасы жерге орналастыру жұмыстарын жүргiзу кезiнде орман орналастыру материалдарының негiзiнде белгiленедi және нақтыланады. 5. Мемлекеттiк орман қорының жерлерiн сатып алу-сату, кепiлге беру және басқа мәмiлелер жасасу арқылы иелiктен шығаруға жол берiлмейдi. 6. Орман қорының жерлерiн беру, алып қою және пайдалану тәртiбi осы Кодекспен, Қазақстан Республикасының Жер және Азаматтық кодекстерімен айқындалады. Орман құқығы қатынастарының субъектiлерi
Ормандарды күзетудi, қорғауды, молықтыруды, орман өсiру мен (немесе) орман пайдалануды жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ мемлекеттiк органдар орман құқығы қатынастарының субъектiлерi болып табылады.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс №3. Орманды қорғау және жануарлар әлемі бойынша мемлекеттік мекемелер және олардың қызметі
Орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру саласындағы мемлекеттiк басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар жүйесiне Қазақстан Республикасының Үкiметi, уәкiлеттi орган және оның аумақтық органдары, сондай-ақ осы Кодекспен және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiмен айқындалған құзыретi шегiнде облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi атқарушы органдары кiредi.
12-бап. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру саласындағы құзыретi
Қазақстан Республикасының Үкiметi:
1) мемлекеттiк орман саясатының негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және оның iске асырылуын қамтамасыз етедi;
2) мемлекеттiк орман қорын иелену, пайдалану және оған билiк ету құқығын жүзеге асырады;
3) осы Кодекстiң 22-бабының 2-тармағында аталған мемлекеттiк заңды тұлғаларға орман пайдалану құқығымен мемлекеттiк жер қоры учаскелерiн бередi;
4) орман қорын күзету, қорғау және пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру мәселелерi жөнiндегi бағдарламаларды бекiтедi;
2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) 5) тармақша жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
5) мемлекеттiк орман қорын санаттар бойынша бөлудi бекiтедi;
6) мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде сүрiктi түбiрiмен босату және ағаш кесу ережелерiн бекiтедi;
7) өзендер, көлдер, су қоймалары және басқа су объектiлерi жағалауларындағы ормандардың тыйым салынған белдеулерiнiң енiн белгiлеу тәртiбiн айқындайды;
8) орман қорының мемлекеттiк есебiн, мемлекеттiк орман кадастрын, мемлекеттiк орман мониторингiн жүргiзу, орман орналастыру тәртiбiн айқындайды;
2008.10.12 № 101-IV ҚР Заңымен 9) тармақша өзгертілді (2009 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді) (бұр.ред.қара)
9) мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде орман пайдалану төлемақысын есептеу тәртiбi мен оны бюджетке енгiзу мерзiмiн айқындайды;
10) Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына енгiзiлген өсiмдiктердi жинау көлемiн бекiтедi;
11) Қазақстан Республикасының орман заңдарын бұзу арқылы келтiрiлген зиянның мөлшерiн есептеудiң базалық ставкаларын бекiтедi;
12) мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде ормандарды күзету, қорғау, молықтыру мен орман өсiру жөнiндегi нормалар мен нормативтердi бекiтедi;
13) ағаштардың қурауы мен құрып кету қатерi төнген кезде мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде ағаш кесуге тыйым салу туралы шешiм қабылдайды.
14) 2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен алып тасталды (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) (бұр. ред. қара)
2010.19.03. № 258-IV ҚР Заңымен 13-бап өзгертілді (бұр.ред.қара)
13-бап. Уәкiлеттi органның және оның аумақтық органдарының орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру саласындағы құзыретi
1. Уәкiлеттi орган:
1) Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлеген құзыретi шегiнде мемлекеттiк орман қорын иелену мен пайдалануды жүзеге асырады;
2) орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру мәселелерi жөнiнде бағдарламалар әзiрлеп, олардың орындалуын қамтамасыз етедi;
2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) 3) тармақша жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
3) ормандарды күзетудi, қорғауды, ормандарды молықтыру мен орман өсiрудi ұйымдастырады және қамтамасыз етедi, ғылыми, тәжiрибелiк-өндiрiстiк және оқу мақсатында пайдаланылатын, өзiнiң функционалдық қарауындағы ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде орман пайдалануды реттейдi;
4) Қазақстан Республикасының орман қорын күзету, қорғау және пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру саласындағы нормативтiк құқықтық актiлерiн әзiрлейдi және бекiтедi;
2006.31.01. № 125-III ҚР Заңымен 5) тармақша өзгертілді (бұр. ред. қара)
5) орман қорының жай-күйiне, күзетiлуiне, қорғалуына, пайдаланылуына, ормандардың молықтырылуы мен орман өсiруге тексерулер арқылы мемлекеттiк бақылау жасауды жүзеге асырады;
6) мемлекеттiк орман қоры аумағында есептi кеспеағаш аймақтары мен кесу жасын, шайыр, ағаш шырынын, қосалқы сүрек ресурстарын дайындау, орманды жанама пайдалану ережелерiн бекiтедi;
7) облыстық атқарушы органдардың функционалдық қарауындағы мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде орман ресурстарын ұзақ мерзiмдi пайдалануға беру жөнiндегi тендерлердiң материалдарын және шарттардың талаптарын келiседi;
2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) 8) тармақша жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
8) орман қорының бiрыңғай мемлекеттiк есебiн, бiрыңғай мемлекеттiк орман кадастрын, ормандардың бiрыңғай мемлекеттiк мониторингi мен орман орналастыруды жүргiзедi;
9) Қазақстан Республикасының өрт қауiпсiздiгi жөнiндегi орталық атқарушы органымен бiрлесiп ұзақ мерзiмдi орман пайдалану кезiнде орман пайдаланушылар әзiрлейтiн өртке қарсы iс-шаралар жоспарларына қойылатын талаптарды айқындайды;
10) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен орман қатынастары саласында халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады;
11) ұйымдар және жергiлiктi бюджет қаражаты есебiнен қаржыландырылатын атқарушы органдар басшыларының орман қорының жай-күйi, күзетiлуi, қорғалуы, ормандарды молықтыру, орман өсiру мен орман пайдалану мәселелерi жөнiндегi есептерiн қарайды;
12) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде орман пайдалану құқығын, сондай-ақ ормандардың жай-күйiне және молықтырылуына қауiп төндiретiн жұмыстарды тоқтата тұрады, шектейдi, тоқтатады;
13) орман қорын күзету, қорғау және пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру, орман селекциясы және орман тұқым шаруашылығы саласындағы ғылыми-техникалық даму бағыттарын айқындайды, ғылыми зерттеудi және жобалау-iздестiру жұмыстарын ұйымдастырады;
14) облыстық атқарушы орган өкiлiнiң қатысуымен өз қарауындағы мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде орман ресурстарын ұзақ мерзiмдi орман пайдалануға беру жөнiнде тендерлер ұйымдастырады және өткiзедi;
15) Қазақстан Республикасының орман заңдары, Қазақстан Республикасының жануарлар дүниесiн қорғау, молайту мен пайдалану және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдар саласындағы әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстердi қарайды.
16) 2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен алып тасталды (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) (бұр. ред. қара)
2008.10.12 № 101-IV ҚР Заңымен 1-тармақ 17) тармақшамен толықтырылды (2009 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді)
17) орман пайдаланғаны үшін төлемдер ставкаларын есептеуге (түбірімен босатылатын сүрекке, өзге де орман пайдалануға) арналған әдістемелік нұсқауды бекітеді.
2009.17.07. № 188-IV ҚР Заңымен 18) тармақшамен толықтырылды; 2011.06.01. № 378-IV ҚР Заңымен 18) тармақша өзгертілді (бұр.ред.қара)
18) <<Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы>> Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес ведомстволық есептіліктің, тексеру парақтарының нысандарын, тәуекел дәрежесін бағалау критерийлерін, жыл сайынғы тексерулер жоспарларын әзірлейді және бекітеді.
2. Уәкiлеттi органның аумақтық органдары (бұдан әрi - аумақтық органдар):
1) орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру мәселелерi бойынша бағдарламалар әзiрлеуге және оны орындауға қатысады;
2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) 2) тармақша өзгертілді (бұр. ред. қара)
2) ормандарды күзетудi, қорғауды, ормандарды молықтыру мен орман өсiрудi ұйымдастырады және қамтамасыз етедi, уәкiлеттi органның қарауындағы ғылыми, тәжiрибелiк-өндiрiстiк және оқу мақсатында пайдаланылатын ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде орман пайдалануды реттейдi;
2006.31.01. № 125-III ҚР Заңымен 3) тармақша өзгертілді (бұр. ред. қара)
3) орман қорының жай-күйiне, күзетiлуiне, қорғалуына, пайдаланылуына, ормандардың молықтырылуы мен орман өсiруге тексерулер арқылы мемлекеттiк бақылау жасауды жүзеге асырады;
4) орман қорының мемлекеттiк есебiн, мемлекеттiк орман кадастрын, мемлекеттiк орман мониторингiн жүргiзедi, орман орналастыру мен орман шаруашылығының жоспарлануын қамтамасыз етедi;
5) ұйымдар басшыларының орман қорының жай-күйi, күзетiлуi, қорғалуы, ормандарды молықтыру, орман өсiру мен орман пайдалану мәселелерi жөнiндегi есептерiн қарайды;
2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) 6) тармақша толықтырылды
6) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде орман пайдалану құқығын, сондай-ақ ормандардың жай-күйiне және молықтырылуына қауiп төндiретiн жұмыстарды тоқтата тұрады, шектейдi және тоқтатады;
7) Қазақстан Республикасының орман заңдары, Қазақстан Республикасының жануарлар дүниесiн қорғау, молайту мен пайдалану және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдар саласындағы әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстердi қарайды.
8) 2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен алып тасталды (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) (бұр. ред. қара)
3. Уәкiлеттi органның және оның аумақтық органдарының Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен өз құзыреттерi шегiнде қабылдаған шешiмдерiн барлық жеке және заңды тұлғалар орындауға мiндеттi.
2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) 14-бап жаңа редакцияда (бұр. ред. қара)
14-бап. Облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi өкiлдi органдарының орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру саласындағы құзыретi
Облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi өкiлдi органдары:
1) орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру жөнiндегi өңiрлiк бағдарламаларды бекiтедi;
2) аумақтық органдармен келiсе отырып, облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi атқарушы органдары жасаған есептеулер негiзiнде мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде орман пайдалану төлемақысының ставкаларын (түбiрiмен босатылатын сүрек үшiн белгiленетiн ставкаларды қоспағанда) бекiтедi;
3) облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi атқарушы органдары мен ұйымдардың өздерiнiң функционалдық қарауындағы орман қорының жай-күйi, күзетiлуi, қорғалуы, ормандардың молықтырылуы, орман өсiру және орман пайдалану мәселелерi жөнiндегi есептерiн қарайды.
2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) 15-бап өзгертілді (бұр. ред. қара)
15-бап. Облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi атқарушы органдарының орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру саласындағы құзыретi
Облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi атқарушы органдары:
1) уәкiлеттi органмен келiсе отырып орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру жөнiндегi өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеп, оларды iске асырады;
2) ормандарды күзетудi, қорғауды, молықтыру мен орман өсiрудi ұйымдастырады және қамтамасыз етедi, өздерiнiң функционалдық қарауындағы мемлекеттiк орман қоры аумағында орман пайдалануды реттейдi;
3) мемлекеттiк орман қоры аумағында ормандағы өрттердiң алдын алу және оларға қарсы күрес жөнiндегi iс-шаралардың жыл сайынғы жоспарларын әзiрлеп, iске асырады;
4) жеке және заңды тұлғаларды, сондай-ақ ұйымдардың өрт сөндiру техникаларын, көлiктерi мен басқа да құралдарын ормандағы өрттердi сөндiруге тарту тәртiбiн айқындайды, осы жұмысқа тартылған жеке тұлғаларды жүрiп-тұру өрт сөндiру құралдарымен, тамақпен және медициналық көмекпен қамтамасыз етедi;
5) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, қоғамдық өрт сөндiру бiрлестiктерiнiң жұмыс iстеуiне жәрдемдеседi;
6) орманда өрт қаупi болатын маусымда мемлекеттiк орман қоры аумағында өрттердi сөндiру үшiн жанар-жағар май материалдарының резервiн жасайды;
2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) 7) тармақша толықтырылды
7) шаруа қожалықтары мен өзге де ауыл шаруашылығы ұйымдарының орман қорына iргелес аумақтардағы ауыл шаруашылығы алқаптарында, жайылымдық және шабындық жерлерде сабантүбiн, аңыздарды және өзге де өсiмдiк қалдықтарын өртеуiне, қау шөбiн өртеуiне бақылау жасауды қамтамасыз етедi;
8) өртке қарсы насихатты, бұқаралық ақпарат құралдарында ормандарды сақтау, ормандарда өрт қауiпсiздiгi ережелерiн орындау туралы мәселелердiң тұрақты берiлуiн ұйымдастырады;
9) облыс аумағында ормандағы өртке қарсы күрес жөнiндегi жұмыстарды үйлестiредi, қажет болған жағдайда осы мақсатта арнайы комиссиялар құрады;
10) орман қоры аумағында орман зиянкестерiмен және ауруларымен күрес және орманның санитарлық жай-күйiн жақсарту жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастырады;
11) орман зиянкестерi мен ауруларына қарсы күресте авиахимиялық, авиабиологиялық және аэрозольдық iс-шаралар жүргiзген кезде, сондай-ақ орманда өрт қаупi жоғары болып тұрған кезеңдерде жеке тұлғалардың мемлекеттiк орман қоры аумағында болуына тыйым салу туралы, орман пайдалану құқығын тоқтата тұру туралы шешiм қабылдайды;
2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен (2005.01.01. бастап қолданысқа енгiзiлдi) 12) тармақша толықтырылды
12) уәкiлеттi органға беру үшiн өздерiнiң функционалдық қарауындағы орман қорының мемлекеттiк есебi, мемлекеттiк орман кадастры, мемлекеттiк орман мониторингi жөнiнде материалдар әзiрлейдi;
13) өздерiнiң функционалдық қарауындағы мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде аяқталған объектiлердi және орман шаруашылығы iс-шараларын жүргiзу нәтижесiнде өндiрiлген дайын өнiмдердi қабылдайды;
14) уәкiлеттi органның және облыстық өкiлдi органдардың қатысуымен өздерiнiң қарауындағы мемлекеттiк орман қоры учаскелерiнде орман ресурстарын ұзақ мерзiмдi пайдалануға беру жөнiнде тендерлер ұйымдастырады және өткiзедi.
15) 2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен алып тасталды (бұр. ред. қара)
16-бап. 2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен алып тасталды (бұр. ред. қара)
17-бап. 2004.20.12 № 13-III ҚР Заңымен алып тасталды (бұр. ред. қара)
2006.07.07. № 176-III ҚР Заңымен 18-баптың тақырыбы өзгертілді (бұр. ред. қара)
18-бап. Орман шаруашылығы мемлекеттiк мекемесiнiң орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру саласындағы негізгі қызметі
Орман шаруашылығы мемлекеттiк мекемесi (бұдан әрi - орман мекемесi):
1) орман қорын күзету, қорғау және пайдалану, ормандарды молықтыру мен орман өсiру бағдарламаларын әзiрлеуге және оларды орындауға қатысады;
2006.07.07. № 176-III ҚР Заңымен 2) тармақша өзгертілді (бұр. ред. қара)
2) ормандарды күзету, қорғау, молықтыру мен орман өсiру, тұрақты орман тұқымдары учаскелері мен орман тұқымдары плантацияларын күтiп-ұстау, орман тұқымдарын дайындау, ұқсату мен сақтау жөнiндегi iс-шараларды орындайды;
3) орман орналастыру жобаларына сәйкес орман пайдалану орындары мен олардың көлемiн айқындайды;
4) орман ресурстарын тендерге қою үшiн материалдар әзiрлейдi;
5) орман ресурстарының ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз етедi;
6) орман пайдалануға арналған ағаш кесу және орман билеттерiн бередi;
7) Қазақстан Республикасының орман заңдары, Қазақстан Республикасының жануарлар дүниесiн қорғау, молайту мен пайдалану және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдары саласында құқық бұзушылықтардың алдын алу мен олардың жолын кесу жөнiнде iс-шаралар қабылдайды;
8) орман қорының мемлекеттiк есебiн, мемлекеттiк орман мониторингiн жүргiзедi, мемлекеттiк орман кадастрын жүргiзу жөнiндегi жұмыстарға қатысады;
9) Қазақстан Республикасының орман және азаматтық заңдарына сәйкес, аяқталған объектiлер мен орман пайдаланушылардың орман шаруашылығы iс-шараларын жүргiзуi нәтижесiнде өндiрiлген дайын өнiмдi қабылдауды жүзеге асырады;
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс № 4 Орманның экожүйесінің қызметі және орман өнімділігін жоғарлату
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс № 5 Орман қорларын экономикалық бағалау
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Модуль 2. Орман қорларын пайдаланудың экономикалық тиімділігі
Дәріс № 6. Орман қорларын пайдаланудың және орман шаруашылығы шараларының экономикалық тиімділігі
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс №7. Орман және орман паркі шаруашылығындағы инвестициялық-инновациялық қызметтері
* Инвестициялық жобаның өмірлік циклі және инвестициялардың тиімділігін технико - экономикалық негіздеу ( инвестициялардың ТЭН )
* Дисконттау және инвестициялардың әсерін бағалау
* Табиғат қорғау аясына инвестициялардың әсерлілігін талдау әдістері
1.Инвестициялық жобаның өмірлік циклі және инвестициялардың тиімділігін технико - экономикалық негіздеу ( инвестициялардың ТЭНі). Инвестициялық мақсаттарын жүзеге асыру оқшауланған немесе өзара байланысқан инвестицилық жобалар жиынтығын қалыптастыруды болжайды. Ортақ мақсаттарға , бірыңғай қаржыландыру көздеріне және басқару органдарына ие болатын , өзара байланысқан инвестициялық жобалар жүйесін инвестициялық бағдарлама деп атайды. Инвестициялық жоба болашақта табыстар кірістер алу мақсатымен шектелген уақыт бойында белгіленген қаржы салымдарын болжайтын, өзара байланысқан іс - шаралар кешені болып табылады. Сол уақытта инвестициялық жоба, инвестициялаудың мақсаттарына жеткенде сәйкесті жұмыстарды негіздеуге және жүргізуге қажет болатын , ұйымдастырылушылық - құқықтық , есептік қаржылық және конструкторлық - технологиялық құжаттар кешені ретінде қарастырылуы мүмкін. Инвестициялық жоба мақсаттар қойылымын , орында uжоспарлауды , басқаруды және талдауды болжайды.
Кәсіпорындармен (фирмалармен) жүзеге асырылатын инвестициялық жобалар:
* Құрамы бойынша: кенею ( даму ) жобалары мен сауықтыру ( санация ) жобалары;
* Ауқымы бойынша: жаһандық , ірі ауқымды , аймақтық, салалық , қалалық локалді;
* Ұзақтығы бойынша:қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жобалары;
Кез - келген инвестициялық жоба жүзеге асырылуына кететін шығындармен байланысқан және белгіленген пайданы алу үшін өнделеді. Алға қойылған мақсаттар жүзеге асырылатын, шектеулі кезеңі - инвестициялық жобаның өмірлік циклі деп аталады. Көбінесе жобаның өмірлік циклі алғашқы инвестициялардан ( шығындардан ) бастап ақша қаражатының соңғы түсімдеріне ( пайдаларға ) дейін ақша ағымы бойынша анықталады.
Өмірлік цикл шартты түрде фазаларға ( кезеңдерге ) бөлінеді. Әртүрлі нұсқаларын қарастырайық . Бірінші нұсқа әлемдік банк әдістемесін пайдалануға негізделген:
* Анықтау: экономикалық даму мақсаттарының қалыптасуы және жоба мәселелерін анықтау.
* Дайындық: жүзеге асырылу тұрғысынан жобанның техникалық , экономикалық, институттық, қаржылық аспектілерін зерттеу.
* Сараптау: жобаның барлық аспектілерін бөлшектеп зерттеу.
* Келісім сөздер: қарыз алушымен кредитордың іскер кездесулерін жүргізу , несиені бекіту , құжаттарға қол қою , жобаларға несие беру.
* Жүзеге асыру: жоба қызметін жоспарлуа , жүргізу, жүрісін қадағалау және жобаны басқару.
* Қорытынды бағалау: Жоба аяқталғаннан соң біраз уақыттан кейін жіргізіледі және ретроспективті қорытынды мақсатында жүргізіледі.
Екінші нұсқауда: ойға алу; мәселені талдау; концепцияны өндеу; бөлшектеп өндеу; жобаны орындау; пайдалану; жою.
Үшінші нұсқада өмірлік циклдің жобасы улкенірек сатыға (фазы ) бөлінеді: инвестицияалды;инвестициялық;қолданысты. Инвестицияларды техника - экономикалық негіздеу тапсырыс берушімен қабылданған және потенциалды инвесторлармен құпталған инвестициялық ұсыныстарға негізделген және қателерді қажетті ресурстарды және күтілетін нәтижелерді бағалаудан тұрады. Инвестицияларды Тэн де жобаны жүзеге асырудағы , альтернативті нұсқаларды салытыру ерекше маңызды орын алады.
Бизнес жоспар - бұл инвестициялық жоба келешгін толық жүйелі бағалаудан тұратын құжат.
Инвестициялық жоба келесі құжаттардан тұруы мүмкін: инвестициялық ұсыныс құрамында инвестицияларды негіздеу және инвестициялардың тиімділігін технико - экономикалық негіздеу ; жобаны технико - экономикалық негіздеу; инвестициялық жобаның бизнес жоспары; жобалық - сметалық құжаттама; рұқсатты - келісім шартты және инвестициялық жобанның жүзеге асырылуын қамтитын, басқа құжаттама.
2. Дисконттау және инвестициялардың тиімділігін бағалау.
Кез - келген инвестициялық үдеріс қатермен байланысқан. Сондықтан жобаны қаржыландыру туралы шешімді қабылдағанда уақыт өзгерістерінің есебінен сол немесе өзге жобаны жүзеге асырудан шығындарды, табысмты, пайданы, бағалау қажет. Инвестициялық талдауда әдетте екі математикалық әдіс қолданылады: дисконттау - болашақ кезең түсімдерін ағымды деңгейге келтіру әдісі, осы (ағымды) деңгейді болашаққа келтіру - өсіру кезеңі. Дисконттау , болашақта алынатын , қазіргі ақша эквиваленттін анықтауға мүмкіндік береді. Ол үшін , күрделі пайыздар ережесі бойынша, келешекте алынуы күтілетін соманы, белгіленген мерзімде өсетін , табысқа азайту керек.
Инвестор тұрғысынан дисконттау мөлшерлемесі , қатер дәрежесін ескертетін , коэфиценттен, инфляция қарқындарынан , кірістің , минимальді кепілдікті денгейінен тұрады. Бастапқы кезеңде барлық шығындар мен нәтижелерді бірыңғай құндылыққа келтіру қажет. Бұл дисконттау коэфициентімен жүзеге асырылады:
Мұндағы t - есептеу қадамы; Е - дисконт нормасы , капиталға пайда нормасына тең және инвесторлармен дербес қабылданады.
Дисконт нормаларын қабылдауда келесі көрсеткіштер бағдар болады: банктік дипозиттер бойынша пайыз , ірі сенімді фирмалардың акциялары бойынша дивиденттері өндіріс рентабелділігі.
Инвестицияның кәсіпорынға әртүрлі ықпал етуі мүмкін. Осыған байланысты инвестицияның келесідей қорытындысы анықталады:
Экономикалық
Техникалық
Социалдық
Экологиялық
Политикалық
Инвестициялау барысындағы барлық шығындар бастапқы және ағымды деп бөлінеді. Белгіленген уақытқа халық шаруашылығында қалыптасқан бағалар есептің барлық кезеңі бойында өзгеріссіз болады.
Болжамды бағалар - бағалар динамикасын болжау негізінде белгіленеді және есептеудің әрбір адымында түзетіледі:
Мұндағы І бастапқы t кезеңмен салыстырғанда , есептеудің берілген t адымындағы өзіндік құнның өзгеріс индексі.
Есептік баға - есептеулер болжамды бағадларда орындалса , инфляция есебімен инвестициялау нәтижелерін есептеуге колданылады:
Мұндағы І - инфляция индексі.
Инфляция - жеке ресурс түріне немесе экономикада бағалардың өсуі:
Жобаның коммерциялық тиімділігі , инвестормен қабылданған , кіріс нормасын қамтитын , резервтердің және қаржы шығындарының қатынасымен анықталады.
Е= Нәтиже / шығында = Әсері / шығындар
Жобаны іске асыру алдында қызмет түрінің үшеуін анықтап алу қажет:
* Инвестициялық - басты қордың бағасының өзгеруіне байланысты ;
* Операциондық - кәсіпорынды басқару мен келесі шығындарға байланысты ;
* Қаржылық - құнды қағаздармен байланысты;
Инвестициялаудың тиімділігін бағалауға келесі көрсеткіштер мен бағалау әдістері қолданылады:
* Таза дисконтталған баға немесе таза дисконтталған табыс;
* Инвестициялардың рентабелділігі , кіріс индексі;
* Кірістің ішкі нормасы;
* Ақтау мерзімі ;
* ЧДД (NPV) - бастапқы кезеңгекелтірілген , бүкіл есептік кезеңде ағымды әсерлердің сомасы ретінде немесе интегралді шығындардан интегралді нәтижелердің асып түсуі ретінде анықталады:
Мұңдағы Т - есептеудің көкжиегі
t - есептеу адымы
Rt - адымда t инвестициялаудың нәтижесі
Зt - адымдағы t шығындар
Тәжірибеде есептеулер үшін келесі формула да қолданылады:
Зt - капитал салымдарсыз t ағымдағы шығындар
- t адымдағы капитал салымдарды дисконттау.
Егер ЧДД шамасы оң болса , ол тиімді болып саналады. Егер ЧДД˃0 болса, онда жоба тиімді деп есептеледі.
2) ИД (PI). - К инвестициялар шамасына келтірілген әсер санасының қатынасы болып табылады:
Егер ИД (PI) бірге тең немесе одан үлкен болса,онда инвестициялық жоба тиімді, егер кем болса тиімсіз болып саналады.
3) ВНД (IRR). Ішкі табыс нормасы (Internal Rate of Return) келесі теңдеуді шешу негізінде анықталады:
(5.9)
Мұндағы Евн - кірістің ішкі нормасы - дисконт нормасы
Егер ВНД>Е болса , онда жоба тиімді болғаны.
4) Т - минималді уақыт интегралді әсер қалыптасатын және ары қараай теріс емес күйде қалатын , жобаны жобаны жүзеге асыра бастаудан аралық :
(5.10)
Егер болса , онда жоба тиімді болғаны .
Осы көрсеткіштермен қатар , басқа критерийлерді де пайдалануға болады , негізінен капиталға пайда нормасы:
(5.11)
Немесе келтірілген шығындар :
(5.12)
Тиімді инвестицияның бағалау алдында экономикалық және технологиялық тиімділігін анықтау қажет, яғни жаңа техника түрлерін және техника , өндіріс процесі.
Экономикалық бағалау барысында келесі көрсеткіштер анықталады:
* Ресурстарды пайдалану деңгейі;
* Шығындар үнемінің өсуі ;
* Материалды - ақша шығындардың құның ақтау мерзімдерін қысқарту;
* Өндіріс қарқындылығын жылдамдату;
* Сала тиімділігін жоғарылату.
Техникалық бағалау барысында келесілер анықталады.
* Жаңажабдықты және техниканы қолдану мүмкіндігі ,
* Өнімның еңбексиымдылығын , материалсыйымдылығын, энергосыйымдылығын төмендету ;
* Үлестік капитал салымдар.
Экономикалық тиімділік табиғи және баға көрсеткіштерінің жүйесімен сипатталады: Табиғи көрсеткіштер :
Еңбек өндірушілігін жоғарылату;
Өнімның сапалы параметрлерін жақсарту;
Өндіру , сақтау және өткізу үдерісінде өнім шығындарын қысқарту.
Тиімділіктің баға көрсеткіштері:
Өнімның өзіндік құнын төмендету;
Қолберуде және шығындарда құны ақталудың өсуі;
Өндіріс рентабелділігі деңгейінің жоғарылауы.
Жаңа енгізулердің тиімділігін сипаттауға қолданылатын формула:
Э = П1 * Фб/ П2* Фо (5.13)
Мұндағы П1, П2 - жаңа техниканы және технологияны қолдануға дейінгі және одан кейінгі еңбек өндіріушілігі. Фо, Фб - жаңа техниканы қолдануға дейінгі және одан кейінгі қор сыйымдылығы.
Бұл формуламен экономикалық тиімділікті бағалаудың нәтижесінде 3 нұсқа мүмкін болады:
1. Э>1 , бұл кезде жаңа енгізулерді қолданудан тиімділік өседі , яғни жетістіктердің қолдану тиімді болады.
2. Э=1 , тиімділік бір деңгейде қалады, яғни жетістіктерді пайдалануға да , олардан бас тартуға болады.
3. Э˂1 , жетістіктер тиісті әсер бермейді , бұл жаңа енгізілулерден бас тарқан жөн.
3. Табиғат қорғау аясына инвестициялардың тиімділігін талдау әдістері.
Капиталды және ағымдағы салымдарды ажыратады. Капиталды салымдар жаңа кәсіпорындардың құрылысына , оларды кеңейтуге , жаңғыртуға және техникалық қайта қаруландыруға бағытталады.
Орман шаруашылығнда салымдардың негізгі бөлігі жаңа техниканы , жабдықты алуға қолданылады, қалған бөлік құрылысқа кетеді.
Салымдардың басымбағыттары өндірісті инновациялық жаңарту,еңбектің ұйымдастырылуын және басқаруды жетілдіру бойынша іс - шаралар болуы керек.
Шығндардың бір теңгесіне қанша пайда алынатын көрсететін , капитал салымдардың абсолютті тиімділігі экономикалық тиімділігін коэффициентімен сипатталады:
Е=П/К (5.14)
Салыстырмалы экономикалық тиімділігін көрсеткіштері бірнеше мүмкінділерден ең тиімді нұсқаны таңдау үшін қолданылады. Салыстырмалы тиімділік көрсеткіштері:
С+Ен*К-->min (5.15)
К+Тн*С--> min (5.16)
Мұндағы С - жылдық өнім шығарылуының өзіндік құны ;
Ен - экономикалық тиімділіктің нормативті коэфициенті;
К - іс-шаралар бойынша капиталды шығындар;
Тн - капиталды салымдарда бағасы ақталуының нормативті мерзімі.
Нақтылы және күтілетін ( жоспарлы - жобалық, болжамды ) экономикалқы әсерлерді ажырату қажет.
Табиғатты қорғау шараларының таза экономикалқы әсерін анықтау келесі мақсаттарда жүреді:
* Табиғатты қорғау шараларының ең үздік нұсқаларын таңдауды техникалық - экономикалық негіздеу;
* Кәсіпорындар реконструкцияларыжәне модернизациялары барысында табиғатты қорғау шараларындағы салымдардың экономикалық тиімді масштабтарын және кезектілігін негіздеу;
* Аз қалдықты технологиялық үдерістерді қоса алғанда , бір мақсатты табиғатты қорғау шараларының арасындағы капиталды салымдарды тарату;
* Ластанумен күрес аумағында жаңа техникалық шешімдердің тиімділігін негіздеу.
Табиғатты қорғау іс-шараларының экономикалық нәтижесі (Э) орта ластануынан болатын жылдық экономикалық залалдық осы іс- шарлардан алды - алынатын шамасында немесе кәсіпорын немесе кәсіпорындар тобы қызметінде өндірістік нәтижелерді жақсартудан жылдық табыс өсуінің және алды алынатын жылдық экономикалық залалдың шамаларында өрнектеледі:
Э = У+Д (5.17)
Көп мақсатты табиғат қорғау шараларын жүргізу салдарынан өндірістік нәтижелерді жақсартудан табыстың жылдық өсімін анықтау:
Д = (5.18)
мұндағы q(0)i - бағаланатын іс-шараларды жүзеге асырғанға дейін алынатын, і - түрдегі ( сападағы ) тауар өнімнің саны;
q(1)i - жүзеге асырудан кейінгісі;
zi - өнім бірлігінің бағасы (өзіндік құны, көтерме).
Нарықтық экономика шарттарында инвестициялар ресурс шығындары және нәтиже алу - инвестициялық қызметтің екі жағы сәйкесуінде негізделеді.Келесі инвестор топтарын бөлуге болады: 1. Стратегиялық инвесторлар -
2. Венчурлы инвесторлар -
3. Портфельді инвестор -
Портфельді инвесторлар - белсенді (агрессивті), консервативті (пассивті), бірқалыпты - консервативті болады. Инвестиция бағытталған нысан.
Инвестициялық қызметті талдауға қолданылатын әдістерді екіге бөлінуге болады:
а) дисконтталған бағаларға негізделген;
б) есептік бағаларға негізделген;
Инвестиция (IC) n жыл бойындағы генерирленеді, жылдық табыстар Р1, Р2, Рn өлшемде деп болжайық . Дисконтталған табыстардың жалпы жинақталған шамасы (PV) мен таза келтірілген әсер (NPV - net present value) сәйкесті есептеледі:
(5.19)
(5.20)
Яғни, NPV > 0, онда жобаны қабылдаған жөн;
NPV < 0 болса , жобаны қабылдамау қажет;
NPV = 0 болса , не пайда не шығын келтірмейді.
Егер жоба бір реттік инвестицияны емес, m жыл бойында қаржы ресурстарын тізбекті инвестициялауды болжаса , онда NPV есептеу формуласы:
(5.21)
Мұндағы і - инфляцияның болжамды орташа денгейі.
Рентабелділік индексі (PI) есептелетін формула:
(5.22)
Егер PI > 1 болса, онда жобаны қабылдау қажет;
Егер PI < 1 болса, жобадан бас тарту керек;
Егер PI = 1 болса, жоба пайда да , шығын да келтірмейді.
Инвестицияның рентабелділік нормасы (IRR) , NPV нөлге тең болатын, дисконттау коэфициентінің мәні болып табылады.
IRR = r, мұнда NPV = f(r) = 0
Құнын ақтау мерзіміндегі (РР) көрсеткіште есептеудің жалпы формуласы:
PP = n, мұнда
(5.23)
Сонымен қатар шынайы инвестицияны ішкі және сыртқы деп бөледі :
Ішкі - ол салым салушының өз ақшасын кәсіпорынға салу ;
Сыртқы - инвестицияға мұқтаж кәсіпорындарға инвестициялық институттардың өнім факторларына салым салуы;
Шынайы инвестицияға валовые және таза инвестиция ұғымын кіргізуге болады . Таза инвестиция ол күрделі ( валовые ) инвестицияның негізгі капиталын жабудан тұрады.
Қолдану сипатына қарай :
Алғашқы инвестициялар немесе НЕТТО - инвестициялар кәсіпорынды салғанда немесе сатып алғанда беріледі.
Экстенсивті ( кеңейтуге ) бөлінетін инвестициялар өндіру потенциалын кеңейтуге жұмсалады. Реинвестициялар , яғни жаңа өнім заттарын , кәсіпорынды кеңейту мақсатында бөлінген проект инвестициясынан бас кірісті қолдану .
Қолдағы жабдықты , жаңа саймандарға ауыстыру үшін бөлінетін инвестиция. Рационализмге бөлінетін инвестиция технологиялық жабдықтарды және технологиялық процестерді жаңартуға , дамытуға бөлінеді.
Өнімді шығару бағдарламасын өзгертуге бөлінетін инвестиция. Брутто - инвестициялары , нетто және реинвестициядан тұрады.
Тәуекелді инвестицияларға жаңа формада шыққан акцияларды айтады.
Француз экономикалық мектебінің өкілі - Анри Кульман инвестиция классификациясының мәселесін мүлдем басқа турде қарастырды. Ол жанама (ақшалай салым) Және тікелей ( салымсыз) инвестицияны қарастырады. Екінші жағдайында еңбек өнімі кәсіптік ақы пұлға айналуы жатады . Мұндай механизм жиі орман шаруашылығында қолданылады. Мысалы , орман шаруашылығында барлық орман өнімін шығармаса , олардың жартысын тұқымдарға , дамыту барысында алып қалады .
Орман шаруашылығында негізгі қорды инвестициялау маңызды рөл атқарады , орман секторындағы шаруа қатысып , еңбек шартын , оның өнімділігін және эффективтілігін , өнім сапасының деңгейіне әсері бар.
Егер капиталды салымдарды инвестицияландырса , негізгі қордың қайнар көзі амортизациялық финасты болады, оборотты қорды толтыру үшін кәсіпорын әрекетінің пайдасы жаба алады. Бұл әдіс орман шаруашылығында жоқ , шеттен келген инвестиция шикізат,тұқымдарды , минералды қоспаларды , арам шөптермен ауруларға қарсы дәрілер алынады.
Ауылды жерде тұратын әлеуметтік сфераға инвестиция өте қажет. Инвестицияның жоқтығынан кәсіптік,әлеуметтік және инженерлі инфрасруктура жағдайы нашар .
Кәсіпорынның функционалды іс - әрекетіне байланысты орман шаруашылығына инвестицияның бөлінуі мынадай белгілері бойынша классификацияланады:
* орманды өрттен қорғау;
* материалды - техникалық ресурстармен қамтамасыз ету жуйесі;
- инфраструктураны өткізу мен өндіруді жасау;
* кооперативті және интерграционды байланысты өндіру мен өткізуде белсендіру ;
* өсімдіктерді зақымдайтын зиянкестермен күрес.
Қоршаған ортаға байланысты инвестициялық жоспар мынадай салымдарға бөлінеді:Ғаламдық , улкен - ауқымды , аймақтық , жергілікті.Мемлекеттік қатысу денгейіне қарай - мемелекеттік, аралас, мемлекеттік емес. Салынған ақы - пұлдарды қолдану нәтижесіне қарай - тиімді және тиімді емес деп бөлінеді.
Инвестициялық шешімнің негізгі таңдауы.
Кәсіпорындардың және инвестициялық мақсаттарға жету мәселелерін шешуші жолы ол альтернативті инвестициялық жоспарлар. Белгілі бір критериге сүйене отырып бір немесе бірнеше проектілерді талдап алу керек. Әдетте, альтернативті проект салыстырмалы түрде жақсысы таңдалады, табыстылығы , арзандығы және инвесторлар үшін қауіпсіз жағы ескеріледі. Бұл үшін формальді және формальді емес әдістер қолданылады. Шешім қабылдау үшін финансты ресурстардың шектеулігі , инвестициялық тәуекел және т.б факторлар қиындатады.
Инвестийиялық шешімдерді былай классификациялауға болады:
* Міндетті инвестициялар:
* экологиялық зиянды азайту шешімі ;
* мемлекеттік нормаға сәйкес еңбек шартын жақсарту;
* Шығындарды төмендету шешімі;
* қолданыстағы технологияны жаңарту;
* өнім сапасын, еңбекті , қызмет түрін жоғарлату ;
* еңбекті және басқаруды ұйымдастыру шешімі;
* Кәсіпорынды кеңейтіп, жаңарту шешімі;
* жаңа құрылысқа инвестиция бөлу;
* кәсіпорынның кеңеюін инвестициялау;
* кәсіпорынды реконструкциялау инвестициясы;
* техникалық құрал - жабдықты инвестициялау;
* Финансты активтерді иелену шешімі;
* Жаңа рынокты меңгеру шешімі ;
* Материалды емес активтерді алу шешімі;
Шешімм қабылдауда қайда салым жасаудың маңызы зор: өндіріске ме, бағалы қағаздарға, жылжымайтын мүлікке, тауарға, валютаға немесе т.б.
Инвестициялық шешім қабылдауда әртүрлі катерогиялы субъектілердің қызығушылықтарын ескерген жөн.
Субъектілердің және олардың қызығушылықтарын ескере отырып , мынандай классификацияға бөледі :
* Капитал меншіктері ( салынған қаржының қауіпсіздігі , рентабельдігі);
* Несие берушілер ( несиенің қауіпсіздігі мен қайтарылымы);
* Менеджерлер ( кәсіпорынның сәттілігінің көрсеткіші, табысқа қатысу , билік , абырой );
* Қоғам ( салық, инвестициядан алатын жағымсды әсерлер );
Инвестициялық шешім қабылдайтын адамдар өте көп. Шешім қабылдау үшін информация жинау барысында адам саны да көбейе береді.Сонымен, инвестициялық шешім - ол комплексті шешім , көптеген адамдардың жұмысын талап ететін , әр түрлі классификациядағы , көзқарастары әр түрлі адамдар тобын қажет етеді.
Инвестициялауда келесі принциптерді білу қажет:
А. Инвестициялаудың әсерлі шегін білу принципі. Инвестор келесі инвестицияның тиімсіздігі екенін алдын ала болжай алу керек.
Б. <<Замаски>> принципі . Бұл принцип мақсаты инвестицилауды бастамағанға дейін таңдау құқығы сақталады, ол <<замаскиге>> тигеннен бастап онда батамыз. Мысалы: кәсіпорын жаңа өнім шығару үшін жаңа жабдықты несиеге сатып алады, бірақ біраз уақыттан кейін ол өнім сұранысқа ие болмай инвестиция өзін ақтамайды, ол кәсіпорын несиені пайызымен қосып төлей береді.
В. Инвестицияның тиімділігінің материалдық және ақшалы сарапшылығының тіркесінің принципі.Инвестиция әсерін бағалаудың 3 нұсқасы бар:
- Салыстырмалы бағаны, шығынды және шығарылымды салыстыру арқылы, яғни құнның тандауы.
- Рынок құнын есептемей инвестиция әсерін бағалаудағы техникалық әдіс;
* Ақшалай және техникалық әсерлерді біріктіру .
Г. Бейімделу шығынының принципі:Бейімделу шығыны - ол жаңа инвестиция ортасына бейімделуге кеткен шығын.
Д. Мультипликатор принципі - салалардың байланысына негізделген. Егер саланың технологиялық байланысы белгілі болса, онда алдын - ала берілген байланыстың мультипликациялық әсерін есептеуге болады.
Инвестициялық шешім қабылдауда негізгі ережелерді сақтау керек.
* Өндірісті ақшалай немесе бағалы қағаздарды инвестициялау тек жоғары табыс көзіне жетсе ғана бөлінеді;
* Инфляция өзгерісіне төтеп бере алатын кезде ғана инвестиция бөлуге болады.
* Проектілерді рентабельді есеппен дисконттау кезінде ғана инвестиция бөлуге болады.
Проект келесі негізгі критериге жауап берсе ғана инвестициялық шешім қабылданады:
* проектінің жоғары рентабельділігі ;
* Проектінің арзандығы;
* Инвестициялық тәуекелдің төмендігі;
* Қайтарып алу мерзімінің қысқалығы;
* Түсімнің тұрақтылығы;
* Бұдан да пайдалы альтернативтің болмауы;
Инвестицияны жоспарлау кезінде келесі принциптерді ұстану керек: кез - келген инвестициялыққ шешім кәсіпорынның құндылығын жоғарлатуы керек.
Кәсіпорынның құндылығының өсу белгілері: кәсіпорын табысының өсуі; өндіріс іс- әрекетінің жоғарлауы; өндірістік немесе финанстық тәуекелдің төмендеуі. Инвесторлар әдетте алдын - ала күтілетін шығындарды салым қаржысының тәуекелін , деңгейін салытырып алады.
Кәсіпкерлік іс- әрекетке контроллинг инвестициясы бөлінеді, олардың міндеттері:
* инвестициялық шешім бойынша берілулерді қалыптастыру;
* мәлімет алу координациясы;
* инвестиция бюджетін қалыптастыру;
* инвестиция бойынша есеп жүргізу;
* мерзімі бойынша инвестициялық проектілерді бақылау;
* инвестициялық есеп ағымы;
* бюджетті бақылау;
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс №8. Орман және орман паркі шаруашылығын қаржыландыру
1. Орман шаруашылығын жүргізуге шығындарды қаржыландыру көздері.
2. Орман шаруашылығына конкурстық гранттар бағдарламалары .
1.ҚР ОК 109 - бабы .Мемлекеттік орман қорында орман шаруашылығын жүргізуге шығындарды қаржыландыру көздері . Қаржыландыру
* Бюджеттік қаржыдан
* (Алынып тасталды)
* Ақылы қызметтерден және орман мекемелерінің тауарларын өткізуден алынатын қаржылардан;
* Орманды қолданушылардың қаржыларына;
* Жеке және заңды тұлғалардыңерікті жарналарынан;
* ҚР заңнамасымен тыйым салынбаған , басқа көздерден қаржыланады.
110 - бап. Мемлекеттік орман қорында орман шаруашылығын жүргізуге шығындарды бюджеттік қаржыдан қаржыландыру.
Бюджеттік қаржыдан қаржыланатындар:
* Орманқұрылғылары , мемлекеттік орман қоры есебі , мемлекеттік орман кадастры ; мемлекеттік орман мониторингісі;
* Орман зиянкестерден және аурулардан қорғау, орманды өрттерден қорғау аумағында ғылыми зерттеу және жобалық іздестіружұмыстары;
* Орман өсіру және орман жаңғырту , орман қорын пайдалану , қорғау аумағында ғылыми - зерттеу және жобалық іздестіру жұмыстары;
* Орман селекциясы және тұқым шаруашылығы облысында , сонымен қатар тұрақты орман тұқым базасын қалыптастыру, орман тұқымдарының сертификатталуы бойынша жұмыстар;
* Орманның ерекше қауіпті зиянкестеріне және ауруларына орманпотологиялық мониторингісі және зиянкестер мен ауруларға қарсы күрес;
* Орман және аңшылық шаруашылығында мамандардың біліктілігін жоғарылату және даярлау;
* Орман қолданысына рұқсатты құжаттарды дайындау;
* Өрттен , өз еркімен шабудан және ҚР орман заңнамасының басқа бұзушылықтарын орманды қорғау , зиянкестерден және аурулардан орманды қорғау;
* Орманды жаңғырту және орман өсіру;
* Орманшаруашылық жолдарының құрылысына және құрамына , ормандардың өртке қарсы жабдықталуы ;
* Орман қорын қорғау, пайдалану, орман жаңғырту, және орман өсіру, аумағында жобалық іздестіру жұмыстары;
* Күтім шабуларын және санитарлық шабуларды жүргізу, орман шабылатын жерлерді бөлу және таксациялау бойынша мемлекеттік органдардың және жергілікті атқарушы облыс органдарының уәкілетті органның функционалды жүргізуіде болатын, мемлекеттік орман қорының үлескілеріндегі іс- шаралар.
111 - бап ( алынып тасталды)
112 - бап. Ақылы қызметтерден орман мекеиелерінің қаржылары.
1. Орман мекемелері, негізгі қызметтеріне жатпайтын , келесі тауарларды, өткізудің есебінен қаржыларға ие болуы мүмкін:
1) оқу тәжірибесін жүргізуге , көгалдандыратын , қорғайтын , егістікті және басқа егулерді жасауға ағаш тұқымдарын жинауға және елді мекендерді көгалдандыруға екпе материалдарын өсіру;
2) аралық қолданыс шабуларынан және басқа шабуларыдан, сонымен қатар тұрғындарды отынмен қамту үшін , тауарларды , сондай - ақ , жанама ағаш қолданысының өнімдерін өткізу.
2. Орман мекемелерінің қаржыларын пайдалану ҚР бюджеттік заңнамасымен сәйкес жүзеге асырылады.
3. Орманды қорғаумен , жаңғыртумен және орман өсірумен , жанама орман қолданысымен байланыспаған , мақсаттарға орман мекемелерінің қаржыларын пайдалануға тыйым салынады.
2.Орман шаруашылығына арналған конкурстық гранттың бағдарламалары.
ҚР - да орман шаруашылығына арналған конкурсттық гранттардың бағдарламасына арқылы қаржыланатын, гранттар бойынша жобаларды дайындау іріктеу және өткізу бойынша әрекеттер тәртібін сипаттайтын және жалпы бағыт беретін, орман шаруашылығына арналған конкурстық гранттардың бағдарламаларын жүзеге асыру бойынша жетекшілік жүзеге асырылады. Ол бағдарламадағы басшылық пен атөқарушы органдардың құрамын және міндеттемелерін , құқықтарын анықтайды. Бұл құжат орман щаруашылығына конкурстық гранттар бағдарламасының қағидаларын , тендерлер жариялау , өтініштер беру мен бағалау процедурасын, келісім - шарттардың орындалуын , жүзеге асырылуы процедурасын, сондай - ақ гранттар бойынша жобалар бағасын және мониторингісін сипаттайды. Бағдарламаны жүзеге асыру бойынша нұсқаулық ормагн шаруашылығына арналған конкурсттық гранттар бағдарламасының жұмыс құжаты болып табылады; бұл кезде кез - келген қажетті өзерістер , орман шаруашылығына арналған конкурстық гранттар бағдарламасына жетекшілік ететінететін , Грант Комитетінің құпталып , Бүкіләлемдік Банкпен келісімді болу керек.
Орман шаруашылығына арналған конкурстық гранттар бағдарламасының мақсаттары:
* Орман өсіру, орман басқару және орман қорғау , сондай - ақ орман өнімнің нарықтары және қызметтері , олардың қолданысы аумағында жетілдіруді қолдау мақсатымен қызмет көрсетудің жаңа әдістерін енгізу;
* Орман өнімнің нарықтарын басқару және орманды қорғау , орман шаруашылығынның рентабелділігіне қол жеткізу мақсатымен , оқытуды кеңейту арқылы, орманға қатысты зерттеулер арқылы технологиялар мен жаңа жолдардың таралуын қолдау.
* Жеке және қоғамдық секторлар арасында орман секторында серіктестікті кең ауқымды енгізу.
* Орманға қатынасы бар, барлық жақтарда туындайтын, даулы мәселелерді шешу тәсілдерін жетілдіру; орманды аудандарда жерді орнықты басқаруда елді мекен тұрғындарының түсінігі мен қолдауын, орман ресурстарына қауіпті емес , өмір сүру жалақысына альтернативті қаржылар қолдауын, орман ресурстарының орнықты қолданысын қолдауды қоса алғанда , орманды аудандарда және ормандарда табиғи ресурстарды бірлесіп басқару жолдарын енгізуді және таратуды қолдау.
* Орман қатысты, басқа қатысушыларға коммерциялық және коммерциялық емес секторлармен қызметтер көрсету мүмкіндігін жетілдіру.
* Заңсыз шабуларға және орман ресурстарын пайдаланудың басқа түрлеріне ықпал ететін , факторлар туралы жариялылық және аналитикалық зерттеулер.
Бағдарлама әрекетінің географиялық жақтаулары. Орманмен байланысқан, қызметтің жаңа түрлеріне грантқа өтініштер Қазақстанның бүкіл аумағынан қабылданады.
Грантқа өтінімдер. Коммерциялық, мемлекеттік немесе коммерциялық емес секторлардың кез - келген өкілдері грантқа өнімін бере алады және грант бойынша жұмысты орындай алады.
Гранттардың сомасы. Гранттар сомасы 20 мың АҚШ долларынан бастап 100 мың АҚШ долларына дейін тербеледі. 100 мың доллардан жоғары гранттарды алу үшін , арнайы шарттарға сәйкес келу керек.
Бенефициар салымы. Бағдарлама жақтауларында қаржыланатын жобалар, Бенефициар , яғни , жобадан Қазақстандық пайда табушы жағынан қаржыландыру болуына және қоғамдылықтың қатысу критерийіне сәйкес келуі тиіс.
Берілетін гранттардың жалпы сомасы мен уақыты . Гранттар жылына екі рет беріледі - жобаны жүзеге асырудың екінші жылынан бастап бес жылына дейін беріледі. Берілетін гранттардың жалпы сомасы 2,4 млн АҚШ долларынан аспауы керек. Гранттар бірінші жылы және соңғы жылы берілмейді.
Гранттар бойынша бағдарламаның әкімшілігі: Конкурстықгранттар бойынша үш мамандардан және конкурстық грант қаржыларының сарапшысынан , конкурстық грант қаржыларынның менеджерінен тұратын , жобаны үйлестіру тобының жақтаушыларында бес адамнан команда ( конкурстық гранттар бағдарламаасының хатшылығы ) Бағдарламаға жетекшілік етеді. Оларға жобаны үйлестіру тобынан мемлекеттік сатып алулар бойынша мамандар мен қаржы менеджері көмектеседі.
Өтінімдердің техникалық сараптамасын тәуелсіз техникалық сарапшылар жүргізеді. Грант Комитеті. Конкурстық гранттар бағдарламасының стратегиясын анықтап , гранттарды белгілеу бойынша шешеімдер қабылдайды.
Сенімді тұлға. КГБ бойынша сенімді тұлға , Конкурстық гранттар бағдарламасының жақтауларында бөлінген , қаржыларды грант алушылардың мақсатты пайдалану мониторингісін және грант алушылардың қаржылануын жүзеге асыратын, гранттар ( несиелер) беруге мамандырылған, заңды тұлға болып табылады.
Гранттар төлемі. Берілген ұйыммен бекітілген , келісім шартқа сәйкес және бағдарламаны жүзеге асыру жетекшілігінде белгіленген, грант төлемінің параметрлерімен сәйкес, грант бағасымен 3% мөлшерде марапаттауда, сенімді тұлғамен жоба уақытында және ол аяқталған соң гранттарды мақсатты пайдалану мониторингісі және гранттар төлемі жүзеге асырылатын болады. Егер жұмыстар кестесі белгіленген мерзімдерде орындалмаса немесе грант бойынша жұмыстардың орындалуы КГБ хаттамасымен немесе сенімді тұлғамен қанағаттанарлық емес деп танылса және бұл туралы грант комитетіне сәйкестті есеп берілсе , ақша төленбейтін болады.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс №9. Мемлекеттік орман кірістері
* Орман табысы және ағашқа нарық бағалары
* Орман кадастры және орман ресурстарын кадастрлік бағалау
1. Орман кірісі және сүрекке нарықтық бағалар.
Орман табысы дегеніміз, орманды қолдану нәтижесінде алынатын, мемлекеттік бюджетке түсетін қаржылар. Орман табысының құрамына кіретіндер: томар төлемі, жел құлатқан , дауыл құлатқан ағаштар сатылымынан , екінші дәрежелі ағаш материалдарын өткізуден ақшалар , шығарылу мерзімі аяқталған соң, ағаш дайындаушылармен қалдырылып кеткен , ағаш өнімін өткізуден түсім, заңсыз шабылған және заң бұзғандардан тәркіленген залалдарды сотпен өтеуге міндеттелген төлемдерді де орман табыстарына кіреді.
Орман таксалары орман шаруашылығының өндірісіне шығындардың негізінде есептелген , сондай - ақ жинақтаулардың белгіленген пайызы және дифференциалды рентасын ескереді. Сүректің толық тамыр бағасын, орман таксаларын құру барысында есептеу:
T=S ( l + р/100) +R (4.1)
Мұнда Т - орман таксасы; S - орман шаруашылығы өндірісінің өзіндік құны ; p - орман шаруашылығының өндірісі бойынша жинақтаулар пайызы; R - дифференциалдық рента.
Орман таксалық аймақтарды (белдеулерді) бөлуге белгіленген орташа таксалық бағалардың есептелуі:
Tcp = Р+Д / Лр + (dм- dф), (4.2)
Мұдағы, Tcp - орташа таксалық бағасы; Р- орман шаруашылығын жүргізуге кететін шығындар; Д - орманда жұмысшылар еңбегімен жасалатын табыс; Лр - есептік ағаш шабылатын жерлер; dм - максималді шығарылым қашықтығында 1м куб суректі шығарудың өзіндік құны ;
Таксалық бағалар шығарылым қашықтығына байланысты түржиындар және жыныстар бойынша аймақ шектерінде дифференцияланады. Сүректі салмен шығару жағдайларына жеңілдіктер өлшемдері белгіленеді.
Орман қолданысына төлемдер. 01.01.2008 ж ҚР Салық Кодексіне сәйкес орман қолданысына төлемдер келесі орман қолданысының түрлеріне алынады:
* Сүрек дайындау;
* Живицаны және ағаш сөлдерін дайындау;
* Екінші дәрежелі ағаш ресурстарын дайындау;
* Жанама орман қолданысы;
* Мәдени - сауықтыру , рекреациялық, туристік және спорттық мақсаттар үшін мемлекеттік орман қорының үлескілерін пайдалану;
* Аңшылық шаруышылығының қажеттері үшін мемлекеттік орман қорының үлескілерін пайдалану;
* Ғылыми - зерттеу мақсаттары үшін мемлекеттік орман қорының үлескілерін пайдалану;
Мемлекеттік орман қорының үлескілерінде орманды пайдалануқұқығы , ҚР орман заңнамасымен бнлгіленген тәртіпте берілетін , орманды пайдалануға орман билетінің және ағаш шабу билетінің негізінде беріледі.
Қатаң есептілікті бланктер негізінде сәйкесті органда қолма қол ақшаларымен немесе банктік операциялардың жеке түрлерін жүзеге асыратын , ұйымдар немесе банктер арқылы ақша аудару жолымен орман қолданысының орны бойынша бюджетке төлем сомасының төленуі жүргізіледі. Қолма қол ақшамен төленген, төлем сомасын бюджетке есептеу тәртібі мен қатаң есептілік бланктерінің формасы , өкілетті мемлекеттік органмен келісім бойынша, Қ.Р қаржы Министрлігімен белгіленеді.
Қ.Р заңнамалық актісімен белгіленген тәртіпте , орман қолданысын жүзеге асыру құқығына ие болған, заңды және жеке тұлғалар төлемшілер болып табылады. Орман шаруашылығын басқару бойынша уәкілетті органдармен төлем мөлшерлемелері белгіленеді. Тамырынан басталатын , ағашқа төлем бойынша негізгі мөлшемелер Қ.Р үкіметімен белгіленеді. Төлемдерді есептеу тәртібі және бюджетке енгізу мерзімдері Қ.Р үкіметімен белгіленеді.
2001 жылдан бастап, Қ.Р үкіметі орман қолданысына төлем мөлшерлемелерін есептеу туралы жаңа ережелерді белгілейтін, шаралар мен қаулылар қатарын шығарды. Баға түзілімінің жаңа жүйесі нарық бағасының концепциясына бағдарланған.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы орман шаруашылығының басты мақсаты - бұл ормандарды сақтау және орманды жерлерді ұлғайту; оларға қол жеткізу орман ресурстарының рационалды қолданысын және жергілікті және республикалық деңгейлерде экологиялық және әлеуметтік - экономикалық пайдалардың қамтылуын және орман ресурстарының рационалды қолданысын талап етеді, бұл өз кезегінде орман шаруашылығында баға түзілімі үдерісінің жетілдірілуінсіз мүмкін болмайды.
Шығындар баптары бойынша өзіндік құнды калькуляциялау тікелей белгіленулері бойынша шығындарды есептеуге мүмкіндік береді, бұл өнім бірлігінің
Өзіндік құнын құратын, шығындарды бөлшектеп талдауға алғышарт жасайды. Орман өнімдеріне бағаларды қалыптастыруды баға модемін келесі түрде беруге болады:
Ц = Nз + Nр (1)
Мұндағы, Ц - өнім бірлігінің бағасы; N3 - өндіріске кететін шығынадар ; Nр - рентабельділіктің белгіленген пайызынан шыға отырып есептелетін пайда.
2 Кесте - Басты орман тауарларының сатылым бағасы.
Тауар түрінің атауы
Тауар бірлігінің бағасы
2009 ж - 2003ж Өсу қарқыны, %
2003ж.
2004 ж.
2005 ж.
2006 ж.
2007 ж.
2008 ж.
2009 ж.
Қылқанды:
1. Шегелеп тастау үшін дөнгеле орман материалдары (3 сорт), тенге за 1 м[3]
2560
3500
3500
3600
3800
4500
5850
228,5
2.Дөнгелек күйінде пайдалану (орташа 2 сорт), тенге за 1 м[3]
2600
2800
2800
2800
3500
4000
5600
215,4
3.Орман материалдарын Дөңгелек күйінде пайдалану (орташа 3 сорт), тенге за 1 м[3]
1940
2500
2500
2700
3000
3500
5040
259,8
4.Орман материалдарын Дөңгелек күйінде пайдалану (ұсақ 3 сорт), тенге за 1 м[3]
1044
1135
1135
1500
1800
2800
4050
387,9
5.Ағаш ұзындығы (қылқанды тұқымы ), тенге за 1 м[3]
1100
1300
1300
1500
1800
1800
2300
209,0
6.Отын ағашы , тенге за 1 м[3]
170
170
170
210
210
319
650
382,4
7.Кеспелі пиломатериал, тенге за 1 м[3]
10440
12000
12000
12000
13500
15000
18500
177,2
8. Кеспелі емес пиломатериал (3 сорт), тенге за 1 м[3]
5220
7500
7500
8000
8000
10500
12200
233,7
9. Кеспелі пиломатеиал (сортсыз), тенге за 1 м[3]
4500
4500
4500
5000
5000
6500
7700
171,1
10. Горбыль деловой, тенге за 1 м[3]
1440
2500
2500
2800
2800
3500
3500
243,1
11.Кәсіби гробыль, тенге за 1 м[3]
696
700
700
800
800
1200
1200
172,4
12. көгалдандыру үшін (қылқанды түрі), шт
1200
1300
1500
1650
2350
3045
3045
253,8
Ұзақ жапырақты (i)
1. копжылдық отын (жапырақты тұқым), тенге за 1 м[3]
800
800
920
1050
1400
1200
1800
225,0
2.Отын (жапырақты тұқым), тенге за 1 м[3]
950
950
1230
1565
1600
1800
2300
242,1
3.көгалдандыру үшін егу материалдары (жапырақты тұқым ), шт
195
195
255
270
490
490
490
251,3
-251460523875Таблица арқылы соңғы жылдары орман өнімдерінің бағасы екі - үш есеге өскеннің көрдік: өсу темпі 177,2% - 387,9% диапозоныңды өскен.
1 - сурет.Баға индексінің динамикасы, табыс және шығын көлемі
Негізгі нарықтық факторлар сұраныс пен ұсыныстар болып қала береді. Академик Н.А. Моисеевтің пікірінше, ағаш рентасы сәйкесі технологиялық тізбек бойынша өндіріс издерткаларын қоса алғанда , өндірістің өзіндік құны (Св) мен <<еңбек өнімділігі>> нарықтық бағаны арасындағы айырма болып табылады:
Рл = Црын. - Св (2)
Н.П.Чупров пайдаланылатын ағаш ресурстарына төлемді ағаш дайындаушылардан ғана емес , <<ағаш өсіру - ағаш дайындау - сүректіқайта өндеу>> кезеңінде ағаш шикізатын пайдалатын, өндірістерден де алуды ұсынады. Бұл жағдайда жалпы ренталық баға (Rобщ) келесілермен анықталады:
Rобщ=Rпер + R л.з+ R.л.в (3)
Мұндағы Rпер - ағаш ресурстарынның ренталық бағасы және оларға қайта өндеу кезеңіндегі төлемі, R л.з - ағаш ресурстарының ренталық бағасы және оларға <<ағаш өсіру - ағаш дайындау>> кезеңіндегі төлем; R.л.в - ағаш жаңғыртуға шығындар.
Ф.Т. Костюкевичтің әдістемесі бойынша , орман шаруашылығына нақтылы шығындардан шыға отырып, ағаш өсірудің қалпына келтіретін өзіндік құны анықталды:
Св = Пз+Ар/S ∙ t (4)
Мұндағы Св - t жастағы 1 га ағаштың қалпына келетін өзіндік құны ; Пз - жылына орман шаруашылығы бойынша өндірістік шығындар; Ар - жылына әкімшіліктік - шаруашылықтың өндірістер; S - орман шаруашылығының ағашты ауданы; t - ағаштардың орташа жасы.
Өз кезегінде 1куб.м сүректі өсірудің өзіндік құны (Скубм) есептелетін формула:
Скубм = Св / V (5)
Мұндағы V - t жастағы ағш қоры.
Орман ресурстарына баға түзілу үдерістерінің даму ерекшеліктерін талдау, қазіргі уақытта орман ресурстарынның орнықты дамитын және экономикалық тиімділігін жоғарылату - мақсаттарында орман қолданысын реттеудің тиімді баға механизмдерін іздестіру жүруде.
* Орман кадастры және орман ресурстарын кадастрлік бағалау.
Табиғи ресурстардың кадастрлері - бұл табиғи ресурстың санын және сапасын, сондай - ақ табиғатты пайдаланушылардың құрамы мен санаттарын сипаттайтын, экономикалық, экологоиялық, ұйымдастырушылық және техникалық көрсеткіштердің жинағы. Орман кадастры орман қорының мемлекеттік есебіндегі мәліметтері негізінде жүргізіледі.
Ормандарды кадастрлік бағалаудың пәні:
* Орман қоры жер үлескілерінің кадастрлік бағасы;
* Қолма - қол ағаштардың кадастрлік бағасы.
Орман қоры үлескілерінің кадастрлік бағасы - рационалды қолданысы барысында шексіз уақыт аралығында бағаланатын үлескілерге есептелген, капиталған ренталық табыс.
Капиталданған рента 1 га орманның қалпына келтірілуі бойынша орман шаруашылығының капиталданған шығындары мен орман қолданысының барлық түрлеріне қосынды жалпы капиталданған табыстардың арасындағы айырма ретінде анықталады:
Рк = ВДк - Рк (52)
Мұндағы Рк - 1га орман жерлеріне капиталданған рента; ВДк - орман қолданысының барлық жерлеріндегі 1 га орман жерлерінен жалпы капиталданған татабыстардың сомасы; Рк - 1 га орманның қалпына келуі бойынша орман шаруашылығының капиталданған шығындары.
Бағаланатынорман жерлерінің үлескілерінде өсіру барысында эталонды екпе ағаштардан екінші дәрежелі ағаш ресурстарын босатқанда және тамырдан ағаштарды босатқанда туындайтын , 1га - ға есептегенде жалпы капиталданған кіріс (ВДкд) есептелетін формула:
ВДк д = Слр ∙ Коб (53)
Мұндағы Слр - эталонды екпе ағашты шабу жасында тамырдан сүрек қорының бағасы; Коб - шабу айналымының ұзақтығын есептеу коэффициенті.
Жылдың төлем өлшемі сәйкесті сападағы және орналасудағы 1га орман жерлерін пайдалау құқығына сол сәттегі төлем мөлшерлемелерінен шыға отырып есептеледі.
Ағаштардың пайдалы табиғи қасиеттерінен жалпы капиталданған табыс (ВДк пс) анықталатын формула:
ВДк пс = ВДк д ∙ Кз (54)
Мұндағы Кз - аударылатын және тәркіленетін орман жерлерінің қорғаныш санатына сәйкесті коэффициент.
1га ормандарда орманды қалпына келтіру бойынша орман шаруашылығының капиталданған шығындары есептелетін формула:
Рк = НРлвс∙ Коб (55)
Мұндағы НРЛВС - орман өсіру шарттарының осы түрінде 1га ормандардың орманды қалпына келтіру бойынша шығындар нормативтері.
Орман жерлеріне кадастрлік бағаларды еггізу ормандар инвентаризациясын жүргізуге және ірі ауқымды ғылыми зерттеулерді орындауға үлкен қаржы шығындарын талап етеді. Сол себепті Қазақстанда кадастрлік бағалар жүйесін енгізу болашақтағы мәселе болып отыр.
Кабардин - балқар республикасындағы ерекше қорғалатын аумақ жерлерінің кадастрлік бағалау тәжірибелерін қарастырайық. Ерекше қорғалатын аумақатрда кадастрлік жер бағасын анықтаудың негізгі әдістемелік қағидасы, экожүйелерінің құндылығы мен биоәртүрлілігінің ерекшелігі бойынша тізбекті түзетумен , кадастрлік негізгі баға көрсеткішін есептеу болып табылады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда жер бағсының үлестік көрсеткіші (Р) анықталатын формула:
Р= С*Кц*Ку (56)
Мұндағы Р - ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда жер бағасының үлестік көрсеткіші; С - жерлердің орташа құндылық нормативі; Кц - экожүйелердің орташа құндылық коэффициенті; Ку - биоәртүлілік ерекшелігінің орташа коэффициенті.
Экожүйелер құндылығының орташа коэффициенті (Кц) келесі параметрлерді ескереді; биомасса қорын, өлі органикалық заттың жинақталу және шіру қарқындылығы; биоәртүрлілік құрылымының үйлесімділігі , тепе - теңдігінің коэффициенті, ландшафт құндылығы және РФ бойынша тұтас көрсеткіштер қатынасы ретінде есептеледі.
Экожүйелер биоәртүлілігі ерекшелігінің орташа коэффициенті экожүйелер флорасының және фаунасының ерекшеленген топтарында қызыл кітапқа енгізілген, сүрек түрлердің үлесін ескереді, және ерекшеленген топтар бойынша сирек түрлер үлестерінің сомасын бірге қосумен анықталады. Сонымен, Кабардино - Балқар Республикасы бойынша ерекше қорғалатын табиғи аумақатр жерінің кадастрлік бағсындағы үлестік көрсеткіш келесіге тең болады:
Р= 26980*1,02*1,37 =37702 сом/га
Емдеу - сауықтыру мақсатындағы нысанмен жер үлескісіндегі кадастрлік бағаның үлестік көрсеткіші, демалыс пен туризм мекемелері иеленген, жерлерді бағалау мақсаттарына бейімделген, қалдық әдісімен анықталды:
Рзi = (Di - K1*Pздi) * K2 / Si (57)
Мұндағы Рзi і кластағы емдеу - сауықтыру мақсатындағы нысанмен жер үлескісіндегі аудан бірлігінің үлестік кадастрлік бағасы, мұндағы і - емдеу - сауықтыру мақсатындағы нысан класының нөмірі; Di емдеу - сауықтыру мақсатындағы нысандағы пайдаланудан мөлшерлемесі , 0,12 мөлшерде қолданылады, Pздi - ғимараттар мен құрылыстардың балансты бағасы; К2 - жер үлескісіне жатқызылған, кірісті капиталдау мерзімі, 33 жылға тең деп алынады; Si - емдеу - сауықтыру мақсатындағы нысамен жер үлескісінің айданы.
Емдеу - сауықтыру мақсатындағы нысанды қолданудан таза операциялық табыс рентабелділік нормасының 30 % - нан шыға отырып анықталады және формула бойынша есептеледі:
Di = Dэi*Kнп (58)
Мұндағы Di емдеу - сауықтыру мақсатындағы нысанды қолданудан болатын таза операциялық кіріс; Dэi емдеу - сауықтыру мақсатындағы нысанды қолданудан кіріс; Кнп емдеу - сауықтыру мақсатындағы нысанды қолданудан табыста нормативті пайда есебінің коэффициенті.
В.А.Башоровтың пікірінше, орнықты табыстарсыз курорттар мен емдеу - сауықтыру орындарының жерлерін бағалау барысында екі әдісті қолданған тиімді: табиғи потенциалының құндылығын жаңғыртуға , сақтауға және қолдауға қажетті шығындарды есептеуге негізделген, шығынды әдіс және бағалау көрсеткіштерін тасымалдау әдісі.
Нарқытық экономикамен елдерде орман жерлерін кадастрлік бағалау негізінен, орман жерлері сату - сатып алу нысаны болып табылады және аумақтың аздаған өлшаемдері үлкен дәлдікпен шығындарды және табыстарды есептеуге мүмкіндік беретін жағдайларда , негізінен жеке орман иеліктеріне тән.Канда сияқты, ормандарға жеке меншік шарттарында (93 %)орман мемлекетке тиесіл, олардың 77% пролвинция меншігінде , 16 % федералды үкімет меншігінде) жерлерді кадастрлік бағалау жүргізілмейді. Орманды ұстаушылар мен орманды пайдаланушылардың экономикалық қатынастары лицензиялық төлемдермен жәнес алықтармен реттеледі.
Соныме, орманның экологиялық функцияларын және биологиялық әртүрлілігін сақтау, орман қорын пайдалану , орманды жаңғырту , орман қорын қорғау аумағында мемелекттік басқару мақсаттарында оман қорының динамикасын және жағдайын бағалау және болжау, бақылау жүйесі болып табылады, мемлекеттік орман мониторингісін жүргізу өте қажет.
Өзін - өзі бақылау сұрақтары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс № 10. Мемлекеттік мекемелердің әлеуметтік және экономикалық дамуы жоспарының құрылымы және мазмұны
* Ұйымда жоспарлаудың үдірісі.
* Ұйымды әлеуметтік-экономикалық дамыту жоспарының мазмұны.
1. Ұйымда жоспарлаудың үдірісі.
Жоспарлау бойынша әрекет:
Жоспарлау үдірісі
Жоспарлаудың орындалуы
Нәтижені бақылау
Жүйе
Барлығы
Жоспарлау бойынша әрекет келесі кезеңдерден тұрады:
* Жоспарлау үдірісі;
* Жоспарлауды орындау;
* Нәтижені бақылау.
1-кезеңді орындаудың нәтижесінде 4 кезең туындайды, ол <<жоспарлар жүйесі>> деп аталады.
2-кезең орындаудың нәтижесінде 5 кезең- <<жоспарларды орындаудың қорытындылар>> пайда болады.
* Жоспарлар құру үлгісі, яғни ұйымның болашақ мақсаттары және оларға қол жеткізудің тәсілдері туралы шешімдер қабылдау. Жоспарлау үдірісі нәтижесі жоспарлар жүйесі болып табылады.
* Жоспарлы шешімдерді жүзеге асыру бойынша әрекет. Бұл әрекеттің нәтижелері ұйым қызметінің нақтылы көрсеткіштері болып табылады.
* Нәтижелерді бақылау. Бұл кезеңде нақтылы нәтижелерді жоспарлы көрсеткіштермен салыстыру, сондай-ақ қажет бағытта ұйым әрекеттерін түзетуге алғы шарттар жасау жүреді. Бақылау ұйымында жоспарлы үдерістің тиімділігін белгілейді.
Жоспарлау үдірісі кезеңдер қатарынан тұрады:
* Ұйымның ішкі және сыртқы орталарын талдау және бағалау ( ұйым ортасының құрамдары туралы ақпараттар жинау, ортаның болашақтағы жағдайын болжау, фирманың жағдайын бағалау).
* Стратегиялық мақсаттарды анықтау. Фирма өз қызметінің бағдарларын белгілейді: мақсаттар кешенің, міндетін, болжамын.
* Стратегиялық талдау және альтернативаларды анықтау. Фирма, қажетті нәтижелерге қол жеткізуін шектейтін ішкі және сыртқы орта факторларын зерттеу мақсаттарын (қажетті нәтижелерді) және нәтижелерін салыстырады, олардың арасындағы айырманы анықтайды және стратегиялық дамудың әртүрлі нұсқаларын қалыптастырады.
* Стратегияны таңдау. Альтернативті стратегиялардың бірін таңдау және оны өңдеу жүргізіледі.
* Соңғы стратегиялық жоспар дайындау. Соңғы стратегиялық жоспар беріледі.
* Орташа жедел жоспарлау. Орташа жедел жоспарлар мен бағдарламалар дайындалады.
* Қысқы мерзімді жоспарлау. Стратегиялық жоспар мен оның нәтижелері негізінде фирма орташа жедел жоспарларды өңдейді.
* Жоспарларды жүзеге асыру.
* Нәтижені бақылау.
Бұл кезеңдер, ұйым нені жасай алғанын, деректі және жоспарлы көрсеткіштердің арасында қандай айырма барын, ескеруі тиіс болатын, жаңа жоспарлары жасауға алғышарттарды анықтайды.
Ұйымның жоспарлар жүйесі. Жоспарлау үдірісінің нәтижесі жоспарлар жүйесі болып табылады. Ұйымның жоспарлар жүйесіне келесілер жатады:
* Кәсіпорынның өндірістік қуатын жоспарлау;
* Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын жоспарлау;
* 3.Ұйымдастырушылық-техникалық іс-шараларды жоспарлау;
* Өзіндікқұнды төмендету бойынша жоспар;
* Пайда бойынша жоспар;
* Механизация бойынша жоспар;
* Еңбек бойынша жоспар;
* Қаржы жоспары.
Жоспарлардың кез-келгені, жоспарларды енгізу нәтижесінде жүзеге асырылуы тиіс болатын, негізгі қызмет көрсеткіштеріне ие болуы керек.
Жоспарлардың әртүрліліктері:
* Стратегиялық жоспар ( 5 жылға бұрын құрылады).
* Жалпыфирмалық жоспарлар. Стратегиялық жоспардың жалғасында құрылады және ұтымды дамытудың басты тапсырмаларын анықтайды. Бұл жоспарлардың негізін даму жоспары құрады.
* Ұйымның жедел жоспарлары ( ағымды әрекеттің жалпыфирмалық жоспарлары бір жылға есептеледі). Бөлімшенің ағымды жоспарлары ағымды қызметтің жалпыфирмалық жоспарларын толықтырады.
Стратегиялық жоспар.
Стратегиялық жоспар, әрекеттердің таңдалған стратегияларынан, болашақта ұйымның орнын анықтайтын, жалпы мақсаттардан, болжамнан және міндеттен тұрады. Стратегиялық жоспарға ұйымның бағдарламалары кіреді. Кез-келген ұйымның әрекеттер жоспарларын шабуылдайтын және қорғанатын ретінде сипаттауға болады.
Шабуылдайтын жоспарлар ұйымның дамуын болжайды: жаңа тауарлар мен қызметтер өндірісі, жаңа өткізу нарықтарына шығу бәсекелестік артықшылықты жеңіп алу. Қорғанатын жоспарлар нарықта өз орындарын ұстап қалуға және фирманың банкротқа ұшырауының алдын алуға бағытталған.
Ұйымды дамыту жоспары, шабуылдайтын жоспарлардың өрнектелуі бола отырып, фирма қызметінің жаңа сфераларын жасауға қажетті іс-шаралардың кешенінен тұрады. Даму жоспары жаңа орындарға шығу жолдарын анықтап, келесі сұрақтарға жауап бере белуі тиіс:
1. Сіздің кәсіпорынның өніміне немесе сіздің өнімге болашақта сұраныс шарттары қандай болады, тұтынушылар қандай тауарлар мен қызметтерді күтетін болады?
2. Дамуына қажетті, ұйымның ішкі элементтерінің сипаты қандай болу керек?
3. Кәсіпорынның сипаттізімі өнімнің қандай жаңа түрлерімен толықтырылуы керек?
4. Қаржы салымдары және жаңа өнімді өңдеу барысында қателердің алдын алу әдістері қандай болуы керек?
5. Жаңа тауарлар мен қызметтер өндірісіне қажетті, экономикалық ресурстардың диапазоны қандай болу керек?
6. Жаңа өндірістерді жасаудың ұйымдастырушылық тәсілдері қандай болуы керек (нарықты бақылау тәсілдері қандай)?
2. Ұйымды әлеуметтік-экономикалық дамыту жоспарының мазмұны.
Кәсіпорынды әлеуметтік-экономикалық дамыту жоспары бірнеше бөлімдерден тұрады. Әрбір бөлім кәсіпорындағы шаруашылық қызметінің жеке элементтеріне жатады.
Әлеуметтік-экономикалық дамыту жоспарының мазмұны.
Жалпы түрде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарының бөлімдері келесі түрде берілуі мүмкін:
* Өнімді өндіру және өткізу
* Өндірісті техникалық дамыту және ұйымдастыру.
* Экономикалық өндіріс тиімділігін жоғарлатудың көрсеткіштері.
* Нормалар мен нормативтер.
* Қаржы салымдары мен капиталдық құрылыс.
* Материалды-техникалық қамту.
* Еңбек пен кадрлар.
* Өндіріс рентабелділігі және пайда, өзіндікқұн.
* Жинақтау қоры мен қолданыс қоры. Материалдық марапаттау.
* Қаржы жоспары.
* Ұйымның әлеуметтік дамуы.
* Табиғат қорғау және табиғи ресурстарды рационалды пайдалану.
Экономикалық-әлеуметтік даму жоспарын өңдеу, кемшіліктер мен бар резервтерді анықтау мақсаты мен, алдыңғы кезеңде кәсіпорын жұмысының техника-экономикалық көрсеткіштер деңгейін талдаудан басталады. Сонымен қатар, әртүрлі факторлар әсерінің және тауарларда тіршілік циклының, бәсекелес ортаның, нарықтың алдын ала маркетингтік зерттеуін жүргізу қажет. Осындай талдау мен зерттеудің нәтижесі, жоспарланған кезеңде енгізуге ұсынылатын, маркетингтік және ұйымдастырушылық-техникалық іс-шаралардың экономикалық тиімділігін жоғарылату есептері мен жоспар болып табылады. Осылардың негізінде әлеуметтік экономикалық даму жоспарының барлық басқа бөлімдері есептеледі.
Өндіріс жоспарының негізгі көрсеткіштері: өнімге сұраныс, табиғи және баға өрнегінде өндіріс көлемі, ұсыныстар шамасы және жоспарланған өндірістік қуат, сатылымдар көлемі, жалпы, тауарлық және өткізілген өнім. Кәіпорынның өндірістік бағдарламасы технологиялық үдеріс жүрісіне кері тәртіпте құрылады. Өндірістік қуаттар балансын құру және оларды қолдану. Өндірістін негізгі және қосымша цехтарында жоспарлау ерекшеліктері ескеріледі. Маркетинг жоспармен, өндірісті ұйымдастыру және техникалық дамыту жоспарымен, экономикалық тиімділікті жоғарлату жоспардың есептеу нәтижелерімен келісімділік қажет.
Еңбек және кадрлар бойынша жоспар 3 бөлімдерден тұрады:
* Еңбек өндірушілігін жоғарлату бойынша тапсырмалар;
* Санаттар бойынша жұмыс істейтіндердің санын анықтау;
* Еңбек төлемінің жылдық қорын есептеу.
Маркетингті және ұйымдастырушылық-техникалық іс-шаралардың экономикалық тиімділігін жоғарлату жоспарының қорытынды көрсеткіштеріне сәйкес, жоспарланған өсім (немесе төмендеу) шамасына талданатын алдынғы кезеңдегі негізгі көрсеткіштерді түзету жолымен жылдық еңбек төлемі қорының және жұмыс істейтіндер санының, еңбек өндірушілігінің жоспарлық көрсеткіштері анықталады.
Әлеуметтік экономикалық дамыту жоспары, жалпы құрылымдағы ең көлемді ретінде , қаржы бөлімін қосады. Ол рентабелділік және пайданың өзіндікқұны бойынша жоспардан басталады. Жоспардың негізгі бөлімдері: Тауар өнімінің бір санына шығындардың шекті деңгейі, тауар өнімінің жоспарлы өзіндікқұны, материалдық шығындардың шамасы, өзіндікқұнды төмендету бойынша тапсырма, жеке өнім түрлерінің калькулясиясы; тұтас кәсіпорын бойынша өндіріске шығындар сметасы; өзіндікқұнның төмендеуін есептеу; өндіріс рентабелділігі мен пайдасы бойынша жоспар.
Қаржылық жоспар кәсіпорынның қаржылық әрекеті бойынша жоспар көрсеткіштерінен тұрады. Тұтас алғанда, қаржы бөлімімен құрылатын, стандартты қаржы жоспарына сәйкесті.
Жоспарлауды белгілеу, кәсіпорынның қалыпты қызмет етуіне және әлеуметтік экономикалық дамуына жайлы шарттар жасайтын, мүмкіндігінше барлық ішкі және сыртқы факторларды алдын ала ескеруге тырысудан тұрады. Ол, кәсіпорынның әрбір өндірістік бөлімшесімен ресурстарды өте тиімді яғни, оптималды пайдалану есебімен, алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу тізбектіліктерін анықтайтын, іс-шаралар кешенін өңдеуді қарастырады. Жоспарлау, ғылыми зерттеулермен өңдеулер, тапсырыс берушіні іздестіру, тауар өнімін өндіру-барлық технологиялық тізбектен тұратын, кәсіпорынның жеке құрылымдылық бөлімшелер арасында өзара байланысты қамтуға арналған. Бұл әрекет тұтынушылық сұранысты зерттеуге және болжауға, мемлекеттік тапсырыстын даму бағытын болжауға, қолда бар ресурстарды және шаруашылық конъюнктурасының даму келешегін талдауға және бағалауға. Өндіріс көрсеткіштерін тұрақты түзету және нарықтағы сұраныс өзгенрістерінен кейін өкізу мақсатымен, жоспарлауды маркетингпен және бақылаумен байланыстыру қажеттілігі міндетті болып табылады.
Нарық ерекшеліктерін және ондағы оқиғаларда белгісіздіктін жоғарғы денгейін ескере отырып, жоспарлау оптималды ғана есем, адаптивті де болуы керек, яғни қалыптасатын жоспарлар сыртқы ортаның болжамбайтын өзгерістері мен сәйкестікте тез қайта құрылу мүмкіндігіне ие болуы керек.
Әлеуметтік-экономикалық дамуды фирмаішінде жоспарлаудың маңызды ерекшелігі, оның барлық негізгі аспектілерін көрсетуге мүмкіндік беретін, көрсеткіштерді таңдау мен негіздеу болып табылады. Көрсеткіштердің нақтылы жинағы, олардың құрамы мен мөлшері кәсіпорынның және оның ұжымының қызмет көрсету шарттарыннан, арнайы ерекшеліктерінен және жалпы тапсырмаларынан, сондай-ақ қалыптасқан әлеуметтік жағдайдан шыға отырып белгіленеді. Бұл кезде әлеуметтік-экономикалық дамуды басқару жүйесінің болуы, есептегіш техниканы пайдалану мүмкіндігі, персоналдық сәйкесті біліктілігі, т.б ескерілуі тиіс.
Көрсеткіштердің таңдалатын жүйесі кәсіпорынды кешенді дамыту жоспарларының мазмұнына және құрылымына сәйкес келіп, басқарудың барлық деңгейлеріне әлеуметтік көрсеткіштерден тұруы керек.
Бір жағынан, материалдық базаның дамуын, шығындар деңгейін және қаржыландыру көздерін сипаттайтын көрсеткіштерді, басқа жағынан әртүрлі әлеумметік үдерістерді, қызметкерлердің әлеуметтік қызмет түрлерін көрсететін көрсеткіштерді шектеу маңзыды.
Өндірістік ұжымның даму деңгейін және дәрежесін сипаттайтын, көрсеткіштер жүйесі ерекшеленуі тиіс:
* Кешендігімен, яғни құрылыс фирмасында әлеуметтік-экономикалық дамудың барлық параметрлерін қамтуы тиіс;
* Интегралділігімен, яғни барлық қолда бар көрсеткіштерден емес, әрбір сипаттама бойынша тек ең мәнді көрсеткіштерден ғана тұру керек;
* Бірыңғайлылықпен, яғни мәліметті форманы бірыңғай құрылымына, көрсеткіштерді есептеудің нормативті базасына және жалпы әдістеріне, бірыңғай ақпарат базасына ие болуы керек.
Тіршіліктін барлық сфералары бойынша негізгі жоспар көрсеткіштері әлеуметтік даму мақсаттарынан анықталады. Ақпараттық формалары бойынша жоспарлық-есептік жұмыстарды механизацияландыру және автоматтандыру мүмкіндіктерімен көрсеткіштерінің ақпараттануы және салыстырылуы, жоспарлаудың ақпараттық базасын унификациялау есебімен енгізілуі мүмкін болатын, ұжымның арнайылылықты ерекшеліктерін көрсететін, көрсеткіштер қосымша ұсынылады.
Әрбір өнім бойынша көлемдік(сандақ) параметрлермен сапалық параметрлер көрсетілуі тиіс. Спалық параметрлер - бұл негізгі өндіріс қорларының, инфрақұрылымның көрсетілетін қызметтердің, т.б сипаттамалары. Қолданыс тиімділігі-бұл ауысымдылық коэффициенті, өндіріс көлемі рационализаторлық жұмыстың экономикалық әсері, т.б. бұл кезде ұжымның, тұтас алғанда, оның бөлімшелерінің әлеуметтік құрамы мен сандық динамикасына, сонымен қатар, ұжым құрылымының біліктілік және кәсіби, әлеуметтік-демографиялық динамикасына, әлеуметтік инфрақұрылымның жағдайына, алдынғы кезекте, еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техникасына ерекше көңіл бөлу қажет.
Әлеуметтік экономикалық даму жоспарының көрсеткіштерін іріктеу және нақтылау бойынша жұмыс бірнеше кезеңде жүргізіледі:
Бірінші кезең - өндіріс дамуының негізгі бағыттары бойынша алдын ала белгілеулермен тығыз байланыста көрсеткіштерді қалыптастыру бойынша ұсыныстар жобасын құрумен аяқталады.
Екінші кезең- фирманы экономикалық және әлеуметтік дамытудың келешектегі жоспар көрсеткіштерімен сәйкес, көрсеткіштер жүйесінің жобасын өңдеу.
Кәсіпорында, сонымен қатар, негізгі өндірістік бөлімшелер бойынша әлеуметтік экономикалық және бәсекеге қабілетті потенциалдың жоғарлауын қамтидың іс-шаралар бір уақытқа белгіленеді.
Кәсіпорынды әлеуметтік дамытуда келешекті жоспарларының көрсеткіштері мен іс-шаралары орташа жеделді және қысқа жеделді жоспарларды құруға бастапқы негіз ретінде қолданылады. Көрсетілген жоспарларды құрғаннан кейін кәсіпорынды әлеуметтік экономикалық дамытудың негізгі көрсеткіштерін оның барлық құрылымдық және өндірістік бөлімшелеріне жеткізеді.
Әлеуметтік- бағдарланған нарық қатынастарын құру барысында, әлеуметтік даму жоспарларының әдістерін жетілдіруде ең тиімді бағытқа, кәсіпорын қызметкерлеріне белгіленген әлеуметтік кепілдемелерді қамтитың нормативтік жолды кең еңгізуде жатқызуға болады.
Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлауда мемлекеттік нормативтерді, аймақтын және фирмаішілік нормативтерді ажырату қажет.
Өрнектелу формасы бойынша бұл нормативтерді 4 негізгі топқа бөлуге болады:
А) көрсеткіш өзгерісінің рұқсатты төменгі шегін белгілейтіндер;
Б) сәйкесті көрсеткіш өзгерісінің рұқсатты жоғарғы шегін сипаттайтындар;
В) минималды және максималды өзгерістер шектерін көрсететін;
Г) көрсеткіштердің деректі мәні берілген деңгейден мәнді ауытқи алмайтын, жағдайларда қолданылатын, нүктелік нормативтер.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Модуль 3 Орман шаруашылығын басқарудың тұрақтылығын ұйымдастыру
Дәріс № 11. Өндірісті жоспарлау. Өндірістік бағдарламаны құру.
* Өндірістік қуат және кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптасытыру.
* Кәсіпорынның өндірістік бағдарлама көрсеткіштері.
* Орман шаруашылығы өндірісін жоспарлау
1. Өндірістік қуат және кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастыру.
Өндіріс көлемі кәсіпорынның өндірістік қуаттарына байланысты болады. Көсіпорынның өндірістік қуаты ретінде,өнімнің жоғары сапасын қамту және еңбекті ұйымдастыру, өндірістегі алдыңғы қатарлы технологиялардың жетістіктері есебімен , өндірістік аудандарды және өндірістік жабдықты толық пайдалану барысындағы,максималді мүмкінді жылдық өнім шығарылымын немесе шикізатты қайта өндеу көлемін айтады. Еңбекті ұйымдастыруды және алдыңғы қатарлы технологияларды,өндірістік аудандарды,жабдықты толық пайдалану барысында берілген сипат тізімде белгіленген уақыт кезеңінде максималді мүмкінді өнім шығарылымы ретінде кәсіпорынның өндірістік қуатын анықтауға болады.Өндірістік қуат табиғи біліктерге (даналар мөлшерінде) анықталады.
Сипат тізім - тізім-кәсіпорында өнімнің қандай атаулары шығарылатынын анықтайды.
Ассортимент- берілген атаудың ішіндегі өнім түрлерінің тізімі.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты жетекші цехтардың қуаты бойынша,цехтың өндірістік қуаты-негізгі жабдықтың қуаты бойынша анықталады.Ағаш дайындайтын жерлерде өндірістік қуат сүректі шығару бойынша анықталады. Бұл кезде келесі формула қолданылуы мүмкін:
Qлз= Псм С Д Ксм Ктг, (6.3)
Мұндағы, Qлз- Ағаш дайындайтын орындардағы өндірістік қуат, м3;
Псм- машинаның ауысымдағы өндірушілігі (өңдеу нормасы), м3;
С- сүректі шығаруда машиналардың тізімді мөлшері;
Д- жылына машиналардың жұмыс күндер саны;
Ксм- ауысымдылық коэффицинеті;
Ктг- техникалық дайындық коэффициенті.
Өндірістік қуатты пайдалану дәрежесі коэффициентпен сипатталады, бұл коэффициент келесі формула бойынша анықталады:
Ким=Вг/ Qлз (6.4 )
Мұндағы, Ким - қуатты пайдалану коэффициенті;
Вг - өнімнің жылдық шығарылымы, м3
Өндірістік қуатты тиімді пайдалану барысында қуатты пайдалану коэффициенті бірге жуық болады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты жабдықтың сипаттізіміне, өндірістік автоматтандыру дәрежесіне, еңбекті ұйымдастыруға байланысты болады және ауыспалы шама болып табылады.
Осыған байланысты келесі қуаттарды ажыратады;
* Жыл басына (Мнг);
* Енгізілетін (Мвв);
* Шығарылатын (Мвыб);
* Жыл соңына (Мкг).
Жыл соңына қуат анықталатын формула:
Мкг=Мнг+Мвв-Мвыб (6.5)
Орташа жылдық қуат анықталатын формула:
Мсг= Мнг+(Мвв*Твв)/12-(Мвыб*Твыб)12 (6.6)
Мұндағы,Твв - қуатты енгізген сәттен бастап жыл соңына дейінгі айлар саны; Твыб - қуатты шығарған сәттен бастап жыл соңына дейінгі айлар саны.
Өндірістік қуатты есептеу барысында тиімді уақыт қорын-көрсеткішті пайдаланылады. Экономикалық есептеулерде 3 негізгі уақыт қоры пайдаланылады:
1. Күнтізбелік уақыт қоры: Тк=365
2. номиналды уақыт қоры-істегі заңнама бойынша жұмыс уақытының қоры:
Тн= Тк - (Дп+Дв) (6.7)
Мұндағы Дп және Дв- сәйкесті мереке және демалыс күндері.
3. Тиімді уақыт қоры- жабдық жұмысының пайдалы уақыт қоры:
Тэфф= Тк-(Дп+Дв)-Ткап.рем (6.8)
Өндірістік қуатты пайдалану коэффициентін анықтау үшін келесі коэффициенттер қолданылады: жабдықты уақыт бойынша пайдалану (экстенсивті жүктеу коэффициенті Кэ) және жұмыс қарқындылығы бойынша (қарқынды жүктеу коэффициенті Ки). Экстенсивті коэффициенті жоспарланатын (немесе есеп беретін) кезеңдегі күнтүзбелік уақытқа жабдық жұмысының жоспары (немесе деректі) уақыт қатынасын сипаттайды. Қарқынды жүктеу коэффициенті жұмыс уақытының бірлігінде (сағат) жабдықты пайдалану дәрежесін, басқаша айтқанда, машина, аппарат, агрегат, қондырғы өндірушілігінің прогрессивті нормасына немесе берілген жабдық түрінің техникалық төл-құжаты бойынша өндірушілігіне сағатына жоспарлы (немесе деректі) өндірушіліктің қатынасын сипаттайды.
Өндірістік қуатты пайдалану коэффициенттері, өндірістік қуатты есептеуде қабылданған, өнімнің барлық позициялары мен атаутізімі бойынша анықталады. Өндірістік қуатты пайдалану коэффициентін есептеу үшін, өнімнің жоспарлы және деректі шығарылымы, жоспарлы және деректі орташа жылдық қуаты туралы мәліметтерге ие болу керек. Деректі қуат әртүрлі себептер бойынша жоспарлы қуаттан ауытқуы мүмкін.
Сонымен, қуат бойынша жабдықты пайдалану, интегралді жүктеу коэффициенті сияқты коэффициентті сипаттайды, интегралді жүктеу коэффициенті келесі формуламен есептеледі:
Кинтегр= Кинт* Кэкст (6.9)
Мұнда Кинт және Кэкст- сәйкесті жабдықтың қарқынды және экстенсивті жүктелу коэффициенттері.
Сондай-ақ, өндірістік қуатты пайдалану сипаттамасында келесі көрсеткіштер қолданылады:
1 шаршы метр ауданнан өнім алу:
ВПкв.м= ВП/S (6.10)
Мұнда ВП-өнім шығарылымы; S- өндірістік аудан,м2.
Ауысымдық коэффициенті:
Ксм=Кстанкосмен / Ко (6.11)
Кстанкосмен- жұмысы атқарылған білдек-ауысымдардың саны; Ко-орнатылған жабдықтар саны.
Жабдықты жүктеу коэффициенті:
Кзагр=Фпп/ Фэф (6.12)
Фпп- өндірістік бағдарламаны орындау уақытының қоры; Фэф- жабдық жұмысының тиімді уақыт қоры.
Өнім шығарылымы бойынша кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы басқалардың алдында өнімнің бір түрлерінің артықшылықтарын таңдаумен, өнімнің бір түрлерінің шығарылым көлемін ұлғайтумен немесе оны қысқартумен, құндық нарықтық бағдарламаның есебімен бүкіл сипаттізімі бойынша өнім шығарылымының жалпы көлемінің оптимизациясымен, өндіріс концентрацияларының мәселелерін шешумен немесе оның мамандандырылу деңгейін жоғарлатумен байланысқан. Мазмұны бойынша өндірістік бағдарлама, мәндерін талдау өндірістік бағдарламаның өзінің орындалуын және ағымды жағдайын бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін, мәндердің талдауы, жалпы және жеке көрсеткіштер жүйесі арқылы өндірістік реттеудің ерекшеліктерін көрсетеді. Өндірістік бағдарламаны бақылау құралдары бағдарлама бөлімдері бойынша жоспарлы және атқарушы баланстар, ағымды өндірістік есеп беру жүйелері, өндірісті жедел басқару жүйелері болып табылады.
Бақылаудың жалпы көрсеткіштеріне келесілер жатады:
* Өндірістік бағдарламаның кернеулік коэффициенті;
* Өндірістік концентрациясының деңгейі;
* Өндірісті мамандандыру деңгейі.
Өндірістік бағдарламаның кернеулік коэффициенті:
Кн(пл,ф)=Впл(Вф)/Внорм (6.13)
Мұндағы Кн(пл,ф),- өндірістік бағдарламаның кернеулік коэффициентінің жоспарлы және деректі мәні; Впл,Вф- өнім шығарылымының жоспарлы және деректі көлемі; Внорм- өнім шығарылымының нормативті(номиналді) көлемі.
Өнеркәсіпте концентрация деңгейінің негізгі көрсеткіштеріне кәсіпорын өлшемдері жатады, олар келесілермен анықталады:
* Өнімнің жылдық щығарылымы;
* Жұмысшылардың орташа жылдық саны;
* Негізгі қорлардың орташа жылдық бағасымен;
* Электрэнергиясын жылына қолданумен;
* Бүкіл саламен өнімнің шығарылымында ірі кәсіпорындардың үлестік салмағымен;
* Салада кәсіпорынның орташа өлшемімен.
Мамандандырылу, біртекті, үлескілердің, цехтардың, сала кәсіпорындарының бірінде, белгіленген өнім өндірісіне бағытталудан көрінеді. Мамандандырылудың бірнеше түрлері болады: заттық, тетіктік, технологиялық, кезеңдік, өндірісшілік, салалықғ сала аралық.
Талдау мен жоспарлаудың тәжірибесінде өндірістің мамандандыру деңгейлерін бағалаудың келесі көрсеткіштерін қолданады:
* Бір жұмыс орында орындалатын,тетік-операция түрлерінің мөлшері;
* Кәсіпорын құрамындағы мамандандырылған үлескілердің (цехтардың) үлесі;
* Саланың, кәсіпорынның, цехтың жалпы өнім шығарылымында негізгі өнімнің үлесі;
* Шығарылымы көлемінде топтамалық өнімнің үлесі.
Бұл көрсеткіштерді өлшеу табиғи немесе баға бірліктерінде жүзеге асырылады.
Өндіріс концентрациялары мен мамандандырылу деңгейлерін, өндірістік бағдарламаны өңдеу барысында, жеке кәсіпорындар жетекшілерден артта болып көрінуі мүмкін. Бұл жағдайларда орындаушылардың арасында жұмыстарды бөлу, жұмыс аусымдылығын ұлғайту, еңбектің ғылыми ұйымдастырылуын енгізу, цехтар арасында жабдықтарды бөлу, мамандандырылуды терңдету, өндірістің техникалық жабдықталуын жақсарту, жабдық паркін толтыру және модернизациялау бойынша ұйымдастырушылық-техникалық іс-шаралар өңделеді.
Жетекші цехтарда және кәсіпорындардағы қалған буындарда өткізу қабілетінің сәйкестігін бағалау үшін қуаттардың түйіндесу коэффиценттерін (Ксоп) есептейді:
Ксоп=М1/М2*Ру (6.14)
Мұндағы М1, М2 - түйіндесу коэффициенттері арасында анықталатын, цехтардың (үлескілердің, жабдық топтардың) қуаттары; Ру - екінші цех өнімінің өндіріс үшін бірінші цех өнімінің қлестік шығыны.
Өндірістік қуаттарды пайдалану тиімділігін жоғарлатудың мәнді бағыты негізгі өндірістік қорлардың құрылымын жетілдіру болып табылады. Өнім шығарылымын ұлғайтуға тек жетекші цехтарда ғана қол жеткізілетіндіктен, негізгі қорлардың жалпы бағасында олардың үлесін жоғарлату маңызды болады. Қосалқы өндірістің негізгі қорларын ұлғайту өнімнің қорсыйымдылығы өсуіне алып келеді, өйткені бұл кезде өнім шығарылымын тікелей ұлғайту жүрмейді. Қорберілісін жоғарлатудың ірі резервісі- қайта енгізілетін қуаттарды тез меңгеру. Осы мақсатта қаржы салымдары, істегі қуаттарды, сондай-ақ олардың техникалық қайтақарулануын және реконструкциясын жақсарту бойынша шаралар есебімен, өнімнің жоспарланған өсіміне ерекшеленуі тиіс.
2. Өндірістік кәсіпорын бағдарламаларының көрсеткіштері.
Өндірістік бағдарлама орындалуын бақылаудың жеке көрсеткіштеріне келесілер жатады:
* Өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті;
* Жабдықты жүктеу коэффициенті;
* Бір қызметкерге еңбек өндірушілігі;
* Сапасының санаттары бойынша өнім үлесі;
* Түрлері бойынша өнім шығарылымының өсу(төмендеу) қарқындары;
* Негізгі өндіріс құралдарының қорберілісі;
* Өнімнің қорсыйымдылығы;
* Еңбектің қорқарулануы;
* Жабдықты пайдаланудың ауысымдылық коэффициенті;
* Кәсіпорынның өндірістік аудандарын пайдалану көрсеткіштері.
Жабдықтың жұмыс уақытын ұлғайтудың маңызды бағыттары: жабдықтың күні бойы тоқтап тұруларын қысқарту, жұмысының ауысымдылық коэффициентін жоғарлату;негізгі өндірісті жұмыс күшімен, шикізатпен, материалдармен, жанармаймен, жартылай фабрикалармен уақытында жабдықтау, жабдықта жөндеу қызметінің сапасын жоғарлату- жолымен жабдықтың ауысым ішінде тоқтап тұруларын қысқарту және жою.
Фирманың потенциалды мүмкіндіктерін сипаттайтын, жалпылама көрсеткіш оның өндірістік қуаты болып табылады.
Көрсеткіштер, өнімнің заттық шығарылымын сипаттайтын, табиғи және өнімнің ақшамен өрнектелуде шығарылымын сипаттайтын, бағалық болуы мүмкін.
Бағалық көрсеткіштерге келесілер жатады:
1. Тауарлық өнім өткізуге арналған дайын өнім:
ТП=ГП+ПФ+У+Об+Кр (6.15)
Мұндағы ГП- ОТК-ден өткен және тиелуге дайын, дайын өнім;
У- өнеркәсіптік сипатты қызметтер;
Об- жеке жасаудың жабдығы;
Кр- шаруашылық тәсілімен орындалатын, капиталдық жөндеу.
2. Жалпы өнім- белгіленуіне және дайындығының дәрежесіне қарамастан, кәсіпорында өндірілген барлық өнімнен тұрады:
Nв=Nm+(Hк-Hн) (6.16)
Мұндағы Н- аяқталмаған өндіріс қалдықтары;
Нк- жыл соңына;
Нн- жыл басына.
3. Өткізілген өнім- бұл, ақшасы кәсіпорынның есепшотына түскен өнім. Тауарлық өнім сияқты, бірақ нақтылы өткізілу көлемдеріндегі элементтерден тұрады. Өткізілген өнімнің көлемдерін есептеу барысында жыл басына және соңына кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім қалдықтары (0) ескеріледі:
Np=Nm+(Oн-Oк) ( 6.17)
4. Таза өнім- кәсіпорындағы қайта құрылған баға. Таза өнім материалдық шығындар мен амортизацияны алып тастағандағы, жалпы өнім:
Np=Nв+(М+А) (6.18)
немесе
Np=Прибыль+зарплата (6.19)
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы келесі тізбектілікте өңделеді:
* Фирма нарықтың зерттеуін жүргізеді, нарықтағы тауардың орнын, мүмкінді сұранысын және сатылымдар көлемін анықтайды.
* Сатылымдардың мүмкінді көлемі негізінде өткізілетін өнімнің көлемін анықтайды.
* Тауар өнімінің көлемін жспарлайды.
* Жалпы өнім шамасын анықтайды.
* Өнім шығарылымының мүмкінді көлемін қолда бар материалдық, қаржылық және басқа ресурстармен салыстырады.
3. Орман шаруашылығы өндірісін жоспарлау.
Орман шаруашылығы өндірісін жоспарлаудың негізгі формасы жинақты өндірістік-қаржылық жоспар болып табылады. Онда табиғи өрнектелуде барлық Орман шаруашылығы іс-шараларының көлемі, сондай-ақ жұмыстар көлемінің бірлігіне шығындар, жоспарлы шығындар сомасы және қаржыландыру көздері жоспарланады.
Барлық жұмыс түрлері бойынша табиғи өрнектелудегі көлемдері мен оларды орындау тәсілдері жоспарланады.
Жұмыстардың әрбір түрі бойынша оларды жүргізуге кететін тікелей өндірістік шығындарды есептейді. Табиғи өрнектелуде жоспарланған жұмыс көлемдерінен шыға отырып, балдарда жинақты жұмыс көлемі анықталады, одан кейін еңбек төлемі бойынша орманшаруашылығының тобы анықталады және орман шаруашылығындағы аппаратты ұстауға шығындар есептеледі.
Алдыңғы есептеулердің негізінде әкімшіліктік- шаруашылықтық шығындардың сметасы және орманшаруашылығы бойынша еңбек пен жалақы бойынша жоспар құрылады.
Шығындар есебінен кейін, қаржыландыру көздері жоспарланады. Ол үшін: орман шаруашылығының іс-шараларын жүргізу барысында алынған, өнімді өткізу жоспары құрылады.
Есептеулердің ақтық нәтижелері өндірістік-қаржылық жоспардың сәйкесті бөлімдері жазылады, шығындар мен қаржыландыру көздерін баланстау жүргізіледі.
Жұмыстарды механизацияландыру деңгейін және көлемдерін жоспарлау.
Орман шаруашылығының өндірісінің жоспарын қалыптастыруға негізгі бастапқы мәліметтер, орман құрылысымен өңделген және ревизиялық кезеңде орман шаруашылығының орман шаруашылығын ұйымдастыру және дамыту жобасында берілген ұсыныстар болып табылады.
Өндірістік-қаржылық жоспардың барлық бөлімдері бойынша табиғи өрнектелудегі жұмыс көлемдері жоспарланып болғаннан кейін, бұл жұмыстардың орындалуын ұйымдастыру және механизациялау деңгейін жоспарлауға кіріседі.
Жоспарланған жұмыс көлемдерінен және оларды механизацияландыру деңгейінен шыға отырып, ары қарай қол мен және механизацияланған тәсілмен орындалатын, жұмыс көлемдері анықталады.
Жұмыс түрлері бойынша өндірістік шығындарды жоспарлау.
Өндірістік-қаржылық жоспардың 2-9 бөлімдері бойынша жоспарлы сапаны тікелей өндірістік шығындар түзеді.
Өндірістік шығындар оларды алдын ала есептеуден кейін анықталады. Әрбір жұмыс түрі бойынша, келесі баптар бойынша өндірістік шығындар жоспарлануы керек:
* Өндірістік жұмысшылардың негізгі және қосымша жалақысы;
* Есептеулер(ақша бөлулер);
* Химикаттарға және басқа материалдарға шығындар;
* Қосымша-қызмет көрсететін өндірістердің қызметтері;
* Басқа да шығындар.
Қолмен орындалатын және механизацияланған жұмыстарға шығындар құрамы әртүрлі болғандықтан, жұмыс түрлері бойынша өндірістік шығындарды жоспарлау курстық жобада жеке орындалады.
Қолмен орындалатын жұмыстарға шығындарды жоспарлау.
Қолмен орындалатын жұмыстарға шығындарды жоспарлау тарифтік мөлшерлемелер мен өңдеу нормалары бойынша есептеулер негізінде орындалады.
Қолмен орындалатын жұмыстарға ақша шығындардың құрамына материалдардың бағасы және ақша бөлумен өндірістік жұмысшылардың негізгі және қосымша жалақысы кіреді.
Есептеулердің ерекшелігі- жұмыстардың кейбір түрлеріне өңдеу нормалары операциялар бойынша белгіленген, басқа түрлер- кешендік нормалар берілген.
1. 400га ауданда басты қолданыстағы ағаш қырқуларын әкету (ЛХ-10).
А) Визер-лерді шабу. Бөлімділердің орташа өлшемі 3га құрады. Бөлімділердің жалпы саны 50/3=1.16 дана құрады. Визер-лерді шабу 400м құрады, өйткені бөлімдінің екі жағы жолдарға квартал бойынша тоғай жолымен өтеді
17*400=608км
Б) Визер-лердің өлшемі бір бөліндіге - 800м.
17*800=13.6 км
В) 50га аудандакеуде деңгейіндегі ағаштардың тұтас есебі.
Өңдеу нормасын <<ағаш шабуларын жүргізу бойынша өңдеулердің типтік нормаларынан>> аламыз. Әрбір операция үшін өңдеу нормасы анықталады және оған жұмыс көлемін бөлу жолымен адам-күндерінде еңбек шығындарын табамыз. Жұмыстардың әрбір түрі бойынша, ЕТС-ге байланысты, тарифтік разрядтармен мөлшерлемелер қойылады.
Тарифтік мөлшерлемені адам-күндері санына көбейту берілген операция бойынша жалақы мерзімінің тарифтік қорын береді.
Есептеулерді жеңілдеті үшін, сиақылар мен қосымша ақыларды жалақының тарифтік қорынан - 20% мөлшерде, жоғарылататын коэффициент-7%, қосымша жалақы-6% қабылдауға болады.
Жалақының жалпы қоры бұл тарифке коэффициентті жоғарылататын, тарифтік жалақы қорының сомасы, сияқылар, қосымша ақылар және қосымша жалақы.
ЕСН-ге бөлулер- жалпы жалақы қорынан 20,2%. Шығындардың барлығы-бұл жалпы жалақы қорының сомасы және ЕСН-ге бөлулер.
2. Жас ағаштарда күтімдік шабулар.
Жас ағаштарда күтімнің шабуларына тамырына шөпшекті шабуға, жинауға және үйуге, жағуға, т.б кешендік нормалар берілген.
Жұмыс көлемі 150га 1658,5м3 . тапсырма бойынша механизация деңгейі 50%-ті құрады. 0,2-ге көбейте отырып скл-м3 тығыздарға аудара отырып өңдеу нормасын есептейміз 4,1-6м ұзындығында 4 см-ге дейін комляда тазартылмаған қалындықпен шөпшек- 13,2 өңдеу нормасын алдық.
13,2*0,2=2,64м3
Орман жұмыстарына шығындарды есептеуде өңдеу нормалары жұмыстың пайдалы көлеміне белгіленгенің ескеру қажет. Ағаш егуге және орман дақылдарын толықтыруға нормалар даналармен, орман дақылдарын күтуде және механизацияланған күтімнен кейін қосымша қолмен суаруда топырақты өңдеу ауданынң шаршы метрлерінде, яғни көшеттерді айнала суғаруға тікелей ұшырайтын ауданымен белгіленген.
3. Ағаш егу.
Тапсырма бойынша жұмыс көлемі 105га.Егілетін өсімдіктердің 4-10мың дана мөлшерінде топырақты жаңартусыз өңдеу нормасы 930дана. Орман дақылдарының орналасуы 3*0,7м құрсын, сонда 1га отырғызу орындары 10000:(3*0,7)=4760 дана құрайды. Қолмен егу ауданы 10,5га. Бұл жағдайларда отырғызу орындарының жалпы көлемі 4760*10,5=49980дана құрады
4. Орман дақылдарын күту, жұмыс көлемі 800га (10лх), механизация деңгейі 50%. Қатар арасының 3 метр аралығында, 1га-ға қатарлардың жалпы ұзақтығы 10000/3=3333 пог№м құрады. Топырақты ПКЛ-70 соқамен дайындауда суарылатын аймақтың ені 0,7м құрады. Сонда 1га-ға топырақтың өңдеудің пайдалы ауданы 3333*0,7=2300м2 құрады. Орман дақылдарын күтудің барлық ауданына шаманы көбейте отырып, жалпы жұмыс көлемін анықтауға болады, содан кейін күтімді жүргізуге шығындарды есептейміз:
2300-400=920000м2 =920мың. м2
648м2 орташа ластану барысында орташа топырақта әртүрлі құралдармен топырақты қопсытудың өңдеу нормалардың- 0,648мың.м2
5. Орман дақылдарына топырақты дайындау 113га (лх10), механизация деңгейі 95%, яғни 5,65га жалпы көлемінен 5% қолмен орындалатын жұмыстарға келеді, 1га-ға егу орындарынң саны 4760дана, бір орынның ауданы 0,25м2
4760*0,25=1190м2га
1190*5,65=6723,5м2
22см қопсыту тереңдігінде, темір күрекпен топырақты дайындауға, шымды алуға және жолақ бойында төсеуге өңдеу нормасы -101 м2
6. Егу материалын қазу.
А) қолмен қазу, жұмыстар көлемі 2935,0мың дана, механизация деңгейі 10% бұл 293,5 мың дана құрады. Бұл операция қазып алуды, сұрыптауды, байланыстыруды қосады. Қазып алынған көшеттерді қазу мен өңдеу нормасы 6000 дана.
Б) Механикалық қазып алудан кейінгі іріктеу, жұмыс көлемі 2935*0,9=2941,5 мың дана құрады. Өңдеу нормасы 8,5 мың дана.
7.Орман дақылдарын толықтыруды 232 га ауданда жүргізу қажет. Орман шаруашылығында орман дақылдарының өніп кетуі 85% құрайды, яғни 15% толықтыру қажет болады.
4760*0,15=714 дана /га.
232*714=165648=165,6 мың дана.
Қолмен егудегі өңдеу нормасына қарағанда, толтыруға өңдеу нормасы 10% кем болады: 930-93=837 дана.,
Механизацияланған жұмыстарға шығындарды жоспарлау.
Механизацияланған жұмыстарға шығындарды есептеу барысында бұл жұмыстарды жүргізуде қолданылатын механизмдерді ұстауға кететін шығындар қосымша ескеріледі.
Бұл жұмыстардың көлемдері № 1 формада келтіріледі. Бұл жұмыстарға шығындарды есептемес бұрын, жұмыс көлемін жинақтама кубометрлерде өрнектеу немесе өңдеу нормаларын тығыз кубометрлерге ауыстыру қажет.
1.Жас ағаштарда күтімінің шабулары.
Жұмыстардың көлемі-1658,5 м3(миханизация деңгейі 50%) . 4,1-9,0 метр ұзындықпен тазартылмаған шөпшекті <<Хускварна 165 Р>> бұта кескішпен өңдеу нормасы 29,1 скл.м3 құрады :
29,1*0,2=5,82 м3 .
Бір бензоара- аусымының бағасы 109 теңгеге тең, бензоараларды ұстауға және пайдалануға кететін шығындарды табу үшін , бензоара-аусымдардың қажетті мөлшерін 109 тг ге көбейтеміз. Жалақы , оларды ұстауға және қолдануға кететін шығындардың жалпы бағасынан 5 % құрайды. Адам - күндерінің қажетті мөлшері бензоара аусымдардың санына тең болады. Механизацияланған жұмыстарда жұмысшының кәсіби разряды 10-12 құрады. Күндізгі тарифтік мөлшерлеме ЕТС және разрядка байланысты анықталады. Тарифтік жалақы қоры- бұл күндізгі тарифтіе мөлшерлемеге адам- күндерінің қажетті мөлшерін көбейту. Тарифке жоғарылататын коэффициент тарифтік жалақы қорынан 33%, ЕСН-ге ақша бөлу жалпы жалақыдан 26,2 % сыйақылармен қосымша ақылар 40 , қосымша жалақы 15%. Материалдардың бағасы жалпы жалақыдан 5 %. Шығындардың барлығы жалпы жалақы қорын материалдар бағасына қосуға тең болады.
2. Сиректету.
Тапсырма бойынша ағаш қырқулардан шыбыртқыларда жойылатын сүректі өткізу шарты.
Жұмыс құрамы : Құлату, бұтақтарды кесу.
А) Аунату , жұмыс көлемі 1961 м3 ( лх 10). Өңдеу нормасын <<күтімдегі шабулар бойынша өңдеудің типтік нормаларынан>> аламыз, бұл 47 м3 .
Б) Бұтақтарды кесу, жұмыс көлемі 1961 м3 , өңдеу нормасы 20,6м3 .
Құлатуда екі адам қолданылады : 12-разрядты құлатушы , 10-разрядты көмекшісі , материалдар бағасы кесте бойынша анықталады.
Шығын материалдарының атауы.
1.шығын материалдарының атауы; 2. Өлшеу бірлігі ; 3. 1 мың м 3 ке шығын нормасы ; 4. Теңгемен , бірлікке бағасы ; 5. Шығындар сомасы ; 6. Аралайтын шынжырлар, 7. Балталар ; 8. Дана.
1 мың м3 ке шығын нормасын жұмыс көлеміне және бірлігінің бағасына көбейтеміз: 3*350*1,96=2058 сом , құлатуға ара шынжырларының бағасы ; бұтақтарды шабуда балталардың бағасы 1029 сом , сиректетуге шығын материалдарының сомасы 3087 сом құрады.
3. Өткелді шабулар.
Тапсырма бойынша ағаш қырқулардан шыбыртқыларда жойылатын сүректі өткізу шарты.
Жұмыс құрамы : құлату , бұтақтарды кесу.
А) Құлату, жұмыс көлемі 6740 м3 (лх10). Өңдеу нормасын <<Күтімдегі шабулар бойынша өңдеудің типтік нормаларынан>> аламыз, бұл 64,6 м3 құрады.
Б) Бұтақтарды кесу , жұмыс көлемі 6740 м3 , өңдеу нормасы 27,6 м3 .
Құлатуда екі дам қолданылады : 12- разрядты құлатушы , 10- разрядты көмекші , материалдар бағасы кесте бойынша анықталады:
1 мың м3 шығындар нормасын жұмыс көлеміне және бірлік бағасына көбейтеміз: 3*350*6,7=7035 сом құлатуға ара шынжырларының бағасы, бұтақтарды кесуде балталардың бағасы 3517,5 сом , сиретуде шығын материалдарының сомасы 10552,5 сом құрады.
4. Санитарлық шабулар .
Санитарлық шабулар 8997кб.м сүрек көлемімен 252 га көлемде жүргізіледі, шыбыртқының орташа көлемі 0,135кб.м. құрады. Құлату операциясында өңдеу нормасы 80,4кб.м.құрады, операцияны орнындаушылар 12разрядты құлатушымен 10 разрядты құлатушының көмекшісі.
Бұтақтарды кесу операциясында өңдеу нормасы 74,2кб.м. құрады, жұмыстарды орындаушы 10 разрядты бұтақ шабушы.
Бензоараларды ұстауға кеткен шығындар бір бензоара-ауысымға 109 сом құрады, ал материалдар бағасын кесте бойынша анықтаймыз.
Шығын материалдардың атауы. Тапсырма бойынша ағаш қырқуларда шыбыртқыларды өткізу қарастырылған. Шығын материалдардың сомасы 14017,5 сом құрады.
5. Ағаш егу.
Механизацияланған тәсілмен ағаш егу 94,5га құрады, 250м ұзындықта өңдеу нормасы 4,3га құрады. Трактор ДТ-75, агрегат МЛУ-1, операцияны орындаушылар 10-разрядты тракторист, 2 көшет егуші, 8 разрядты 1 түзетуші, 0,5 мөлшерлемеде 5 разрядты ағашегу машинасына көшеттер жеткізуші 1 трактор аусымының бағасы 1238 сом құрады.
6. Ағаш дақылдарын күту.
Ағаш дақылдарын күту 400 га ауданда КЛБ- 1,7 агрегатпен МТЗ-82 трактормен жүргізіледі. 250 м-ге дейін ұзындықта өңдеу нормасы 9 га құрады , операцияны орындаушы 10-разрядты тракторист. Дақылдарды күтуде бір трактор ауысымының бағасы 673 теңге құрады .
7. Ағаш дақылдарына топырақты дайындау.
Ағаш дақылдарына топырақты механизациялық дайындау 107,4 га ауданда ПКЛ-70 соқамен құрамда ЛХТ -55 трактормен жүргізіледі ,250м - ге дейін қзындықта өңдеу нормасы 3,7 га құрады, жұмыстарды орындаушы 10-разрядты тракторшы механист. Бір трактор ауысымның бағасы 1041 тг құрады.
8. Егу материалдарын қазу.
Егу материалдарын механизациялық қазу 1,0 га ауданда ВМ-1,25 (НВС-1,2) агрегатпен құрамда МТЗ -82 трактормен жүргізіледі.250 м-ге дейін ұзындықта агрегатты өңдеу нормасы 1,4 га құрады. Операцияны орындаушы 10-разрядты тракторшы- машинист. Егу материалын қазуда бір трактор ауысымның бағасы 673 сом құрады.
Механизацияланған тәсілмен орындалатын жұмыстардың барлық түрлері бойынша машиналарды ұстауға және пайдалануға кететін шығындар, осы жұмыс түрлеріне қажетті адам-күндерінің қажетті саны , әрбәр жұмыс түрлерін орындауға қажетті барлық шығындар анықталады.
2.3 Орманшаруашылығы аппаратын ұстауға кететін шығындарды және жалпы өндірістік шығындарды жоспарлау.
Орман шаруашылығы бойынша өндірістік - қаржылық жоспарда ; өндіріске ортақ болып табылатын , шығындар жеке іс шаралар бойынша бөлінбейді,жоспардың арнайы бөлімдерінде жоспарланады және ескеріледі. Бұл орманшаруашылығының аппаратын ұстауға арналған шығындар мен жалпы өндірістік шығындар.
2.3.1 Орман шаруашылығының аппаратын ұстауға арналған шығындарды жоспарлау.
Мемлекеттік орман күзетінің және орманшаруашылығының қызметкерлерін қоса алғанда , орман шаруашылығы аппаратын ұстауға кететің шығындар штаттық кесте және әкімшілік - шаруашылық шығындар сметасы негізінде жоспарланады.
Орман шаруашылығындағы басқарушыладың инженер-техникалық қызметкерлердің және қызметкерлерінің жалақысы , жалақы туралы ережеге сәйкес, 3 топқа дифференцияланған , лауазымдық жалақы бойынша жүргізіледі.
Еңбек төлемі бойынша орман шаруашылығының топтарын есептеу.
Еңбек көлемі бойынша орман шаруашылығының топтарын анықтау үшін бастапқы мәліметтер болып табылады:
№ 1- формада көрсетілген орман шаруашылығындағы жұмыс көлемдері ;
Әрбір жұмыс түрлерінің көлемін осы жұмысқа сәйкесті баллға көбейте отырып әрбір жұмыс бойынша балдар қосындысын аламыз. Барлық жұмыс түрлері бойынша баллдар қосындысының барлығы орман шаруашылығы бойынша баллдардың жалпы санын береді.
Орман шаруашылық жұмыстарының барлық тірлері бойынша баллдар қосындысы 20 мың баллдан асып түссе, орман шаруашылығы - еңбек төлемі бойынша бірінші топқа жатады, 10,1-20 мыңбаллдар соммасында - екіншіге , 10 мың баллдарға дейін - үшіншіге жатады. Барлық есептеулер № 4 формада жүргізіледі, жұмыс көлемдерінің бастапқы мәліметтері № 1 формадан.
Біздің жағдайымызда барлық орман шаруашылық жұмыс түрлерібойынша балдар қосындысы 10,1-20 мың баллдар, ол14945,1 балл құрады. Сонымен Лениногорск орман шаруашылығы еңбек төлемі бойынша екінші топқа жатады.
Әкімшілік - шаруашылық шығындар сметасы.
Әкімшілік - шаруашылықтың шығындар сметасы (№ 6 форма ) , өндірістік қаржылық жоспардың 10 бөлімі - <<жалпыөндірістік шығындарға>> ұқсас, орман шаруашылығының өткен жылдардағы жұмыс тәжірибесі негізінде құрылады. Шығындар шамасы шаруашылықтың нақтылы жағдайларына және кеңсе жұмыстарының көлемдеріне қызметтік іссапарлардың санына және ұзақтығына орман шаруашылығының санына , т.б. байланысты болады.
Әкімшілік шаруашылықтың шығындардың сомасы 4570,7 мың тг құрады.
3.Орман шаруашылығына шығындарды табу көздерін жоспарлау.
Орман шаруашылығына шығындарды табу көздері жеке меншік қаржылар және бюджеттен қаржы бөлу болып табылады. Қосындыда бұл көздер жоспар бойынша орман шаруашылығына шығындарға тең болуы керек.
Жеке меншік опперация қаржылары сыртқа жұмыстарда бюджет мүлкін пайдалану немесе бюджеттік жұмыстарды орындау барысында алынатын өнімді өткізу жоспарымен сәйкес анықталады . Бұл орман қолданысынан түсетін ақшалар, орман шаруашылығы өндірісінің балансында болатын , автотрактор паркін пайдаланудан, келісім- шарттар бойынша қорғаныш ағаштардвы жасау бойынша жұмыстардан және қызметтерден алынған , санитарлық шабуларды және күтімдегі шабуларды жүргізу барысында орман шаруашылығының дайындалған сүректі өткізуден қаржылыр.
3.1. Сүректі өткізуден қаржыларды есептеу.
Жұмыстарды ұйымдастырудан және технологияларынан шыға отырып, күтімнің шабуларын жүргізу барысында шабылатын ағаштардағы түржиындар ақтық өнім болып табылады. Сондықтан сүректі өткізуден қаржыларды анықтау үшін, санитарлық шабулардан және күтімнің шабуларынан сіректің түсу есебін және оны өткізудің орташа бағасын алдын-ала есептеу қажет . № 8- формадағы графаларды толтытыру үшін, орман өнімінің қозғалысы туралы анықтаманы пайдаланылады.
Сүрек қалдықтары жыл басына орман шаруашылығының мәліметтері бойынша қабылданады және жыл соңына өткізілуге түсетіндей жоспарланады: өткізілуге түсетін өнім көлемін орташа бағаға көбейте отырып, жылына өткізуден түсетін соманы теңгемен анықтаймыз. Жойылатын сүректің көлеміне соманы бөле отырып санмен 1 кбм сүрекке орташа босату бағасын анықтаймыз.
Лениногорск орман шаруашылығында жойылатын сүректі өткізуден сома 853,2мың теңге құрды. 1кбм сүрекке орташа босату бағасы 90,7сом құрды.
4. Орман шаруашылығы бойынша еңбек және жалақы жоспары.
Еңбек және жалақы бойынша жоспар құру қызметкерлердің әрбір санатына жалақы қорын және сандарын анықтауға негізделген. №7- форманы толтыруға арналған мәліметтерді ФММ <<Лениногорск орман шаруашылығы>> орман шаруашылығында қызметкерлердің санымен жалақысы туралы 2006 жылға мәліметтерін 1-Т формадан аламыз. Қызметкерлердің барлығы орташа тізімді саны 106 адам, жалақы қоры 4639мың тг , жұмысшылар бойынша жалақы қоры 1361 мың тг, лауазымдық жалақылар бойынша жалақы қорының барлығы 2417 мың теңге, қызмет еткен жолдарына марапаттаулар мен сыйақылар 884 мың тг; дем алыс ақылары, қосымша ақылар, үстеме ақылар 521мың тг, дем алыс ақыларына қосымша сомаларды қоса алғанда, материалдық көмек 78 мың тг құрды. Жалақының жалпы қоры 4390мың тг құрды.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс №12. Ұйымдастыру, нормалау және еңбек ақы
* Орман шаруашылығында еңбекті ұйымдастыру.
* Еңбекті нормалау.
* Еңбекті төлеу.
1. Орман шаруашылығында еңбекті ұйымдастыру.
Орман шаруашылығында еңбек қызметінің өңдірушілігі көбінесе оны ұйымдастыру деңгейімен анықталады. Жұмыс күшінің және техникалық құралдарды пайдаланудың ұйымдастырушылық деңгейін жоғарылату қорқарулануының өсуін , орман шаруашылығы кәсіпорындарын жаңа техникамен жабдықталуын және прогрессивтік технологияның енгізілуін болжайды. Техникалық құралдардың тоқтап қалуы және олардың толық жүктемеу, машиналармен жабдықтарды рационалды агрегаттамау , ұйымдастыру себептері бойынша жұмысшылардың тоқтап қалуы, жұмыс ауысымының қысқартылған ұзақтығы, еңбек үдерістерін рационалды ұйымдастырмау, т.б сияқты, еңбек өндірушілігінің өсу резервтері көптеген кәсіпорындарда әлі де қолданылмай қалып келеді.
Кәсіпорында еңбекті ұйымдастырудың мәні өндірістің берілген көлемінде жеке орындаушылардың арасындағы қажетті пропорциаларды белгілеуге, бұл өндірістегі қызметкерлерді тағайымдауға және жұмысшы күшінің және өндіріс құралдарының ең тиімді қолданысы қантылатындай қызметтерінде келісімділікке қол жеткізуге негізделген.
Осыған байланысты орман шаруашылығының кәсіпорындарында еңбекті ұйымдастыру бойынша негізгі мәселелерге клесілер жатады:
А) орман шаруашылығы жұмыстарын жүзеге асырылудың қабылданған немесе жетілдірілген технологиялық сызбалары негізінде жұмыс әдістерін және тәсілдерін өңдеу;
Б) жұмыс күшінің өңдірісін қамту, құрамын және саның есептеу;
В) Орман шаруашылығының өндіріс ерекшеліктерімен және құрмдық технологиялық үдерістерімен және операцияларымен сәйкестікте, еңбек кооперациясымен бөлінісі;
Г) Жұмыс орындарын ұйымдастыру және қызмет көрсету;
Д) Жұмыс кестелерін сондай-ақ өндірісте жұмыс істейтіндердің еңбек және демалыс тәртіптерін жетілдіру.
Орман шаруашылығында еңбекті ұйымдастырудың экономикалық мазмұны техникалық прогресс, ғылым жетістіктері және алдыңғы тәжірибе негізінде еңбек өңдірушілігінің ішкі өсу резервтерін пайдалану болып табылады.
Орман шаруашылығының өндірісінің маусымдық сипаты, кейбір жұмыс түрлерінде жеткілікті жоғары механизация деңгейінің болмауы, сондай-ақ жұмыс күші мен техниканың пайдаланудың жеткіліксіз деңгейң орман шаруашылығында жұмысты ұйымдастыру деңгейін жоғарлатуға кедергілер жасайды. Сонымен қатар, бұл орман шаруашылығы өндірісінде үлкен пайдаланылмаған резервтердің болуы туралы айғақтайды. Орман шаруашылығында еңбек өндірішілігін жоғарлатудың мәнді резервтері сондай-ақ еңбек үдерістерін рационалды ұйымдастыруда , яғни еңбек кооперацияларын және мамандандырылуын ең тиімді жұмыс тәсілдерін қолдануда да болады. Осыған байланысты, орман шаруашылығының кәсіпорындарында еңбектің ұйымдастырылуын жоғарлату және оларды енгізу бойынша іс-шараларды жоспарлауда тізбектілік сақталуы тиіс.
Бірінші кезеңде өндіріс бетінде жатқан резервтерді пайдалану бойынша, яғни жұмысшылар мен техниканың тұтас ауысымды тоқтап тұруларын жою және ауысымішілік тоқтап тұруларын қысқарту, техникалық құралдар жұмысының рационалды тәртіптерін еңгізу, нақты және сенімді есепті қалыптастыру, нормативтік базаны тәртіпке келтіру бойынша іс-шараларды жоспарларға енгізу қажет.
Екінші кезеңде жұмысты ұйымдастыру деңгейін жоғарлатудың барлық резервтері сарқылқан кезде орман шаруашылығы жұмыстарының еңбек үдерістерін жетілдіруге кірісу керек. Бұл кезде еңбекті ұйымдастыру формаларын және прогрессивті жұмыс тәсілдерін, мамандандырылуды және кооперацияны енгізу, жұмыс орнында жайлы жағдайлар жасау, т.б бойынша іс-шаралар жоспарларға қосылады.
Іс-шараларды енгізудің ақтық мақсаты, жұмыс уақытың пайдаланудың тиімділік дәрежесімен өрнектелетін, кәсіпорындардағы еңбекті ұйымдастырудың деңгейін жоғарлату болып табылады.
Еңбекті ұйымдастыру деңгейін сипаттайтын, көрсеткіштер жүйесіне өнімнің және жұмыстың еңбек сыйымдылқ көрсеткіштері және кәсіпорындарындағы жұмыс уақытының қосынды қорын пайдалану көрсеткіштері кіреді. Орман шаруашылығының жұмыстарын жалпы көлемін орындауға жұмыс уақыты шығындарының шамасын сипаттайтын көрсеткіш жұмысшылардың орташа тізімдік саны болып табылады. Орман шаруашылығындағы бұл көрсеткішке, кәсіпорындарда еңбекті ұйымдастыруды қол жеткізілген деңгейін көбірек анық сипаттайтын, басқаларыда ұсынылады. Осылайша, жұмыс уақытының күнтізбелік қорын пайдалану коэффициенті уақыттың ауысым қорын пайдалану коэффициенті, уақыт бойынша техниканың өндірушілік пайдалану коэффициенті, т.б қолданылуы мүмкін.
Жұмыс уақытының күнтізбелік қорын пайдалану коэффициенті Кф кәсіпорын бойынша тұтас жұмысшылардың еңбегін ұйымдастыру деңгейін сипаттайды және келесі формула бойынша анықталады:
Кф=(Вя+Во): Фв (3.5)
Мұндағы Вн- қарастырылатын уақыт кезеңіне жұмыс істелген адам-күндерінің саны; Во- сол кезеңде белгілі себептер бойынша жұмысқа шықпаған күндері және жұмысшылардың демалысқа берілетін уақыттары; Фв- осы кезеңде кәсіпорын бойынша жұмыс уақытының күнтізбелік қоры.
Жұмыс уақытының аусымдық қорын пайдалану дәрежесі уақыттын аусым қорын пайдалану коэффициентімен Кс сипатталады:
Кс=(Тсм-Тп) : Тсм (3.6)
Мұндағы Тсм- аусым ұзақтығы, мин; Тп- жұмыс уақытының ауысым ішілік шығындары және ауысымның уақытында емес басталуымен және аяқталуымен байланысқан шығындары,мин.
Механизация құралдарын пайдалану мен жұмыстарда еңбекті ұйымдастыру деңгейі жұмысшылар мен техниканы уақыт бойынша пайдалану дәрежесімен сипатталады. Сондықтан бұл жағдайларда еңбекті ұйымдастыру деңгейін анықтау үшін, техниканы уақыт бойынша өндірістік пайдалану коэффициенті( Кт) және осы техникамен жұмыс істейтін, жұмысшылардың ауысымдық уақыт қорын пайдалану коэффициенті (Кр) сияқты, көрсеткіштер пайдалануы мүмкін. Бұл көрсеткіштер келесі формулалар бойынша есептеледі:
Кт=Топ: Тсм; Кр= То: Тсм (3.7)
Мұндағы Топ- ауысымда машинаның жедел жұмыс уақыты, деректі; Тсм- ауысым ұзақтығы, нормативті; То- ауысым бойында негізгі жұмыс уақыты, деректі.
Кәсіпорынмен қол жеткізілген еңбекті ұйымдастыр деңгейін толық сипаттау үшін, жұмыс уақытының қорын экстенсивті пайдаланудың жоғарыда келтірілген көрсеткіштері сияқты, жұмыс, өнім бірлігінде, еңбек сыйымдылығының төмендеуін көрсететін жұмыс уақыты қорын қарқынды пайдалану көрсеткіштерінде пайдалану керек.
Алдынғы кезеңде қол жеткізілген, барлық осы көрсеткіштер жоспарларды өңдеу барысында толық талдауға ұшырап, келешектегі кезеңге жоспарланатын іс-шараларды таңдауда ескерілуі тиіс.
Еңбекті ұйымдастыру бойынша іс-шаралар кешенінің экономикалық тиімділігі басты түрде жұмыс уақытының үнемделуімен, яғни, өнімнің өзіндік құның төмендетуге алып келетін, еңбек және материал шығындарын төмендетумен анықталады.
Орман шаруашылығы кәсіпорындарының өнер кәсіптік қызметінде еңбекті ұйымдастыру бойынша іс-шараларды енгізуде жылдық үнем келесі формула бойынша есептеледі:
Э=(С1-С2) В2 - З (3.8)
Мұндағы С1 және С2 - іс-шараларды еңгізуге дейін және одан кейін өнім бірлігінің өзіндік құны; В2 - іс-шараны еңгізгеннен кейін, шығарылған, өнімнің көлемі; З- іс-шараларды өңдеуге және еңгізуге кеткен шығындар.
Орман шаруашылығы сферасында қазіргі уақытта өзіндік құн көрсеткіштері анықталмайды және сондықтан еңбекті ұйымдастыру бойынша іс-шараларды еңгізуден жылдық үнем өлшемі келесі формуламен есептеледі:
Э=(Р1-Р2) (1+а/100)В2-З (3.9)
Мұндағы, Р1 және Р2 - іс-шараларды еңгізуге дейін және одан кейін жұмыс бірлігіне бағалары;
а- қосымша жалақының және әлеуметтік сақтандыруға қаржы аударудың пайызы;
В2 - іс-шараларды еңгізгеннен кейін орындалған жұмыстар көлемі.
Іс-шараларды еңгізудің нәтижесінде өнім немесе жұмыс бірлігінің еңбек сыйымдылығы өзгеретіндіктен сондай-ақ бұл іс-шараларды еңгізу үлескісінде еңбек өндірушілігінің өзгерістерінде есептеу қажет.
Орман шаруашылығының өндірісінде еңбек өндірушілігінің өсуі бұл кезде келесі формула бойынша анықталуы мүмкін:
Пр= (Тс: Тн) 100- 100 (3.10)
Мұндағы Пр- еңбек өндірушілігінің өсуі,% ; Тс және Тн- іс-шараны енгізгенге дейін және одан кейін өнім немесе жұмыс бірлігінің еңбексыйымдылығы.
2. Еңбекті нормалау.
Қазіргі уақытта еңбекті ұйымдастыру, басқару мен өндірістін техникалық құралдарын пайдалану, қызметкерлер еңбегінің, машиналар мен жабдықтар жұмысының шығындарын регламенттейтін, ғылыми өңделген және техникалық негізделген нормаларынсыз мүмкін емес. Техикалық негіделген нормаларды өңдеу және орнату үдерісін техникалық нормалар деп атайды.
Техникалық нормалаудың мәселелеріне келесілер жатады: еңбек үдерістерінің құрылымдарын меңгеру; әртүрлі операцияларды орындауға жұмыс уақытының шығындар шамасын анықтау; жұмысшылар мен жабдықтар үшін рационалды жұмыс тәртіптерін өңдеу.
Техникалық нормалаудың мақсаты- техникалық негізделген уақыт нормалырын, өңдеу нормаларын, қызмет көрсету нормаларын, т.б белгілеу. Техникалық нормалау еңбек өңдірушілігінің өсуіне, еңбек пен өндірісті тиімді ұйымдастыруға ықпал етеді, жоспарлауда маңызды рол атқарады, сондай-ақ, жалақыны ұйымдастырудың негізі болып табылады.
Еңбекті нормалауды жетілдіру ең алдымен, өндірісте қолданылатын, нормалардың құрамы мен сапасын жүйелі жақсартудан көрінеді. Осыған байланысты еңбекті нормалаудың әдістерін дұрыс таңдау және тәжірибеде қолдану қажет.Осылайша, өткен кезеңге еңбек шығындары туралы статистикалық мәліметтер есебіне негізделген , нормалаудың тәжірибелік - статистикалық әдістері еңбек өндірушілігінін жоғарлатуды және еңбекті ұйымдастыру деңгейін жоғарлатуды тежей түседі. Олардың негізінде өңделген , нормалар техникалық негізделген нормалармен алмастырылуы керек.
Қазіргі уақытта еңбекті нормалаудың негізгі әдісі техникалық нормалар болып табылады .
Техникалық негізделген өңдеу нормасымен уақыт бірлігінде өңдірілген сапалы өнімнің немесе сәйкесті біліктілікті жұмыстың мөлшері анықталады.
Уақыт нормасы , сол біліктілікті жұмысшымен өнім бірлігін өңдеуге (жұмыс бірлігін орындауға) өндірістің берілген шарттарында қажетті болатын ,жұмыс уақытының санын белгілейді.
Қызмет көрсету нормасы, өндірісті рационалды ұйымдастыру барысында, сәйкесті біліктіліктің бір жұмысшысы (бригадасы) жабдықтың немесе жұмыс орнының қанша санына қызмет көрсететінің анықтайды.
Техникалық нормалау барысында машиналар мен жабдықтықтарды пайдалану уақытының , жұмыс уақытының шығындарын , өндірістік еібек үдерістерінің құрылымдарын зерттеу үшін , жұмыс үдерісін қоғамдық элементтеріне дұрыс бөлшектеу қажет. Бұл кезде орман шаруашылығындағы өндірістік- еңбек үдерісі Жұмысшы (еңбек) және жаратылысты табиғи үдерістерден тұратынын ескеру керек. Өйткені жаратылысты яғни физико-биологиялық үдерістер адамның қатысуынсыз жүреді , олар техникалық нормалау нысандары болып табылмайды.
Жұмыс үдерісі негізгі яғни өндіруші жұмыстың және әр түрлі қажетті қосымша жұмыстардың жиынтығы болып табылады. Яғни, негізгі жұмысты орындауға келетін уақыт шығындарының үлесі неғұрлым жоғары болса , жұмысшының еңбегі (немесе жабдықтың жұмысы ) соғұрлым өндірушілікті болады.
Жұмыс үдерісін операцияларға , тәсілдерге және жұмыс қозғалыстарына бөлуге болады. Жұмыс үдерісінің операциялары меңгеру мен нормалардың негізгі нысаны болып табылады. Әрбір операция орындаушылар еңбек заттары өндіріс құралдары құрамының өзгермеуімен сипатталатын технологиялық біртекті үдеріс болып табылады.
Нормалау үдерісінде анықталған жұмыс үдерісінің әрбіір элементін орындауға кететін жұмыс уақытының шығындары ауысымдағы жұмыс уақытының жобалық құрылымын құруға негіз болып табылады. Ауысым бойында жұмыс уақытының шығындарын дұрыс өлшеу және жұмыс үдерісінің барысын бақылаудың сапалы материалдарын алу үшін, жұмыс уақыты шығындарының сәйкесті топтастырылуы белгіленеді. Осы топтастыруға сәйкес жұмыс уақыты үзілістер уақытына және жұмыс уақытына бөлінеді.
Өндірістік тапсырманы орындау бойынша жұмыс уақыты дайындау - қорыту жұмыстарының уақытынан жедел жұмыс уақытынан және жұмыс орнынан қызмет көрсету уақытынан тұрады.
Дайындау - қорыту жұмыстарының уақыты жұмысты орындауға дайындыққа және оны аяқтауға жұмысшылармен қолданылады. Ескертетіні дайындық - қорыту уақытының шығындар өлшемі орындалатын жұмыс көлеміне тәуелді болмайды.
Жедел жұмыс уақыты нақтылы жұмыстың орындалуына жұмысшылармен тікелей шығындалады.
Жұмыс уақыты шығындардың бағытына байланысты жедел жұмыстың уақыты негізгі жұмыс уақыты және қосымша жұмыс уақыты деп бөлінеді.
Жұмысты орындау барысында негізгі және қосымша уақыттың шығындары кезеңді қайталанатындықтан, басында және аяғында бекіту нүктелерін белгілеп , жұмыс үдерісін циклдерге оңай бөлуге , әрбір циклды орындауға қажетті , уақыт өлшемдерін ыңғайлы жүргізуге болады.
Жұмыс орнына қызмет көрсету уақыты жұмысшылармен техниканы күтуге және негізгі жұмысты орындауға шығындалады.
Жұмыстағы үзілістер уақыты, метеорологиялық себептер бойынша үзілістерден және еңбек тәртібі бұзылуынан , ұйымдастырушылық - техникалық сипатты жеке қажеттіліктерге және демалысқа үзілістер уақытына бөлінеді.
Жабдықтың жұмысындағы үзілістер уақыты,үзілістерді туындатқан, себептерге байланысты, метеорологиялық себептерден туындаған және жұмысшылар мен еңбек тәртібі бұзылуымен байланысқан, ұйымдастырушылық техникалық сипатты, жұмысшылардың жеке қажеттіліктермен және демалысымен байланысқан,үзілістер уақытына бөлінеді.
Жұмыс уақытының шығындарын зерттеу және техникалық негізделген нормативтерді өңдеу барысында техникалық нормалаудың әртүрлі әдістері қолданылады: жұмыс ауысымының фотографиясы , хронометрат және фотохронометрат, сәттік бақылаулар әдісі, т.б.
Орман шаруашылығында , әсіресе ағаш өсіру бойынша жұмыстар кешенін нормалау барысында жұмыс ауысымының фотография әдісі кең қолданыс тапқан. Машина уақытының шығындарын зерттеу барысында орманды далады , ағаш дайындамаларында , күтімдегі шабуларда жұмыс уақытының шығындарын зерттеу барысында көбінесе хронометрат бен фотохронометратды пайдаланады.
Сәттік бақылаулар әдісі сияқты , жұмыс уақытының шығындарын зерттеу әдісі ірі ағашөңдейтін және осыған ұқсас цехтарда кең қолданылады.
Бұл әдісті орындаушылардың үлкен санына бақылау жүргізуге , артынан математикалық статистика негізінде уақыт шығындарының нормативтерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Жұмыс ауысымының фотографиясы әдісі жұмыс уақытының барлық шығындарын меңгеруге , яғни , бүкіл жұмыс ауысымының бойында негізгі және қосымша жұмысқа уақытты өлшеуге, жұмыс орнына қызмет көрсетуге, үзілістерге және өзара тізбектілікте дайындау- қорыту жұмысына негізделген.
Жұмыс ауысымының фотографиясы дайындау - қорыту жұмыстарына , жұмыс орнына қызмет көрсетуге , демалысқа уақыт нормативтерін өңдеуге және рационалды ауысым тәртібін жобалауға негіз жасайды, жұмысқа және үзілістерге уақыт шығындарының арасындағы нақтылы қатынасты жұмыс ауысымының құрылымын белгілеуге мүмкіндік береді.
Хронометраж, жедел жұмыстың циклді қайталанатын элементтерін бақылау және өлшеу жолыменқ жұмыс уақытының шығындарын зерттеу әдісі болып табылады . Хронометражды бақылаулар негізгі және қосымша жұмыс уақытының нормаоарын белгілеу мақсатымен жүргізіледі. Хронометраж жеке тұлғалық немесе бірнеше қызметкерлердің еңбегі зерттелетін, топтық, таңдаулы және үздіксіз болуы мүмкін. Таңдаулы хронометражда операцияның жеке элементтерінің ғана ұзақтығы өлшенеді, ал үздіксізде , жұмыс үдерісінің технологиясымен қарастырылған кезектілікті операциядағы әрбір элементтің ұзақтығы тізбекті өлшенеді.
Фоторонометраж жұмыс ауысымының фотографиясымен хронометраждың сәйкесуіне негізделген .
Техникалық нормалауға ұсынылатын негізгі талап еңбек өндірушілігінің тұрақты өсуіне және еңбек тиімділігінің жоғарлауына ықпал ететін , ғылыми негізделген еңбек шығындарының нормаларын өңдеу және еңгізу.
3. Еңбек төлемі.
Еңбек төлемі еңбегінің нәтижелерінде , еңбек өндірушілігінің өсуінде , өзбіліктілігін жоғарылатуда , еңбектің ұйымдастырылуын жетілдіруде , т.б. адамдардың материалдық мүдделерін қамтиды. Нарық шарттарында қызметкерлердің табыстары тек жалақымен ғана шектелмейді.
Орман шаруашылығының қызметкерлерінің еңбек төлемінің жүйелерімен формаларын өңдеуге және жалақыны тарифтік нормалауға негізделген .
Өндіріс қызметкерлерінде еңбек төлемінің барлық түрлері негізгі және қосымша жалақыны бөледі..
Негізгі жалақыға келесілер жатады :
* тарифтік мөлшерлемелер , жалақылар , негізгі келісімді бағалар бойынша жұмыс істелген уақытқа есептелген, жалақы;
* жұмыс уақытынан тыс уақыттағы жұмысқыа қосымша ақы;
* Күрделі жұмыс шарттарына қосымша ақы;
* жалақы қорынан сыйақы төлемдерініңбарлық түрлері ;
* босатылмаған бригадаларға қосымша ақы ;
* шет жерлерде жұмысына қосымша ақы;
* оқытушыларды оқытуға төлемі;
* жұмысшының кінәсінән емес ақаулы төлем,т.б
Қосымша жалақыға келесілер жатады:
* негізгі және қосымша демалыс уақытына төлем;
* жасөспірімдерге жеңілдік сағаттарына ;
* бала емізетін аналарға үзілістерге;
* жұмысшының кінәсінән емес тоқтап тұруларға төлемдер, сондай-ақ жұмыстан шыққанда шығу жәрдем ақысы;
* Мемлекеттік және қоғамдық міндеттерін орындауға қызметкермен жұмсалған , уақытқа төлемі ;
* кәсіпорында тіркелген , бірақ оқу орындарда және біліктілікті жоғарылату курстарында білім алатын , қызметкерлерге жалақы.
Еңбек төлемінің тарифтік жүйесі. Тарифтік жүйе, еңбек шартына біліктілік деңгейіне байланысты жұмысшылар жалақысын дифференцияланған реттеу жүзеге асырылатын, нормативтер жиынтығы болып табылады. Тарифтік жүйеге келесі элементтер кіреді: тарифтік торлар, тарифтік мөлшерлемелер, тарифтік-біліктілік анықтамалықтар.
Тарифтік мөлшерлеме дегеніміз уақыт бірлігінде (сағ, күн) төленетін, жұмысшы жалақысының сомасы. Орман шаруашылығының жұмысшыларының тарифтік мөлшерлемелері еңбек төлемінің формаларына және еңбек шарттарына, біліктілікке (разрядқа) байланысты дифференцияланған.
Орындалуы үшін , элементарлы еңбек дағдыларына ие болу, қауіпсіздік техникасының ережелерін білу жеткілікті болатын , жұмыстар разрядына жатады және бірге тең болатын , тарифтік коэффициентке ие болады. Көбірек жоғары біліктілікті жұмыстар , жұмыс күрделілігінің және қиындығының өсу дәркжесіне байланысты жоғарылайтын тарифтік коэффициентерге ие болады . Кез келген разрядты тарифтік коэффициентті бірінші разрядты тарифтік мөлшерлемеге көбейте отырып , сәйкесті разрядтардың тарифтік мөлшерлемесін анықтауға болады.
Әрбір разрядқа сәйкес келетін тарифтік коэффициенттер тізімі тарифтік тор деп аталады.
Тарифтік біліктілік анықтамалығы (ТКС)разрядтар бойынша кәсіпкердің біліктілік сипаттамасын анықтайды.Тарифтік - біліктіліканықтамалығында әр түрлі кәсіптердің және біліктілік разрядтарының жұмысшыларына ұсынылатын талаптар сипаты берілген. Бұл жұмыс күрделігіне, олардың сапасына , еңбек және кәсіби дағдыларының деңгейіне қажетті білім көлеміне қатысты талаптар жұмысшыға сол немесе өзге разрядты беруге критерий болып табылады.
Еңбек төлемінің формалары мен жүйелері . Орман шаруашылығында жалақының екі формасы қолданылады : келісімді және уақытпен . Бұл формалардың әрқайсысы еңбек төлемінің бірнеше жүййелеріне бөлінеді .
Еңбек төлемінің уақытпен формасы қарапайым уақытпен және уақытпен-сыйақылы еңбек төлемінің жүйелеріне бөлінеді.
Орындаушылардың еңбек сипатына байланысты еңбек төлемі келесілердегідей болуы мүмкін:
А) жеке, бұл кезде әрбір жұмысшының жалақысы оның өндеуі бойынша анықталады;
Б) бригадалық, бұл кезде жалақы бүкіл бригаданың өңдеуі бойынша есептеледі, содан кейін жұмыс істелген әрбір жұмысшының уақыты мен және оның біліктілігімен сәйкес, мүшелерінің арасында бөлінеді;
В) жаңама, бұл кезде жұмысшының жалақысының шамасы негізгі өндіріс жұмысшыларымен қызмет көрсетілетін еңбек нәтижелеріне байланысты болады.
Еңбек төлемінің жеке тікелей келісімді жүйесінде жұмысшының жалақысы оның өңдеуімен анықталады. Бұл жүйеде жұмысшы жалақысының негізгі тікелей баға болып табылады, ал келесі формулалармен анықталады:
Рп= Ст/Нвыр (3.11)
Рп= Ст Нвр (3.12)
Мұндағы Рп- жеке тікелей баға; Ст- жұмыс разрядының тарифтік мөлшерлемесі, онымен төлем жүргізіледі; Нвыр- осы жұмысқа өңдеу формасы; Нвр- осы жұмысқа уақыт формасы.
Еңбек төлемінің келісімді сыйақылы жүйесінде жұмысшы, келісімді бағалар бойынша жалақыдан басқа, белгіленген жоспарлы тапсырманың сандақ немесе сапалық көрсеткіштерін орындағаны және асыра орындағаны үшін сыйақы алады. Орман өнеркәсібінің және орман шаруашылығының кәсіпорындарында сыйақылар мөлшері, саладағы типтік ережемен сәйкес, кәсіпорынның өзінде өңделетін және бекітілетін, сыйақы беру туралы ресми ережелерде белгіленеді. Орындалатын жұмыстар түріне байланысты , жоспарды орындауға сыйақылардың өлшемі уақытпен еңбек төлемінде тарифтік жалақыдан және келісімді еңбек төлемі формасында келісімді жалақыдан пайыздармен, сондай-ақ жоспарды асыра орындаудың әрбір пайызына белгіленеді.
Мысалы, ағаш дайындау жұмыстарында және күтімнің шабуларында жоспарлы тапсырманы орындағаны үшін сыйақы мөлшері келісімді еңбек төлемінің формасында келісімді жалақыдан 20% және жоспарды асыра орындаудың әрбір пайызына 2 %-қа тең деп белгіленуі мүмкін.
Бригадаларға біріккен жұмысшылардың еңбек төлеміне осы жүйені пайдалану барысында, сыйақы сомалары бүкіл бригаданың келісімді жалақысынан осындай қатынастардан анықталады. Содан кейін жалпы жалақы( сыйақы төлемдер есебімен), жұмыс істеген күндер санына жұмысшыға берілген тарифтік коэффициентті көбейтумен есептелген, әрбір жұмысшының коэффициент-күндер санына пропорционалды түрде бригада мүшелерінің арасында анықталады.
Аккортты еңбек төлемінің жүйесінде жалақы өлшемінің бүкіл жұмыстар кешеніне белгіленеді. Жалпы жалақы сомасы өңдеу нормаларының және бағаларының негізінде белгіленеді. Бұл жүйенің әртүрлілігі аккортты-сыйақылы еңбек төлемі болып табылады, бұл кезде жұмыстардың сапалы орындалу шартарында тапсырманы орындау мерзімдерін қысқартуға сыйақы енгізіледі. Сыйақы төлемдері тапсырманы орындауда нормативті мерзімді қысқартудың әрбір пайызына әдетте белгіленген пайызбен (0,5-3%) белгіленеді. Аккорттық жүйе құрылыс- монтаж жұмыстарында кең қолданыс тапқан.
Орман шаруашылығының кәсіпорындарында еңбек төлемінің келісімді прогрессивті жүйесі шамамен қолданылмайды. Бұл төлем жүйесінің мәні, жұмыс бөлігін асыра орындағаны үшін, жұмысшының прогрессивті ұлғайатын бағалар бойынша жалақы алуына негізделген.
Еңбек төлемінің жаңаме келісімді жүйесінде қосымша өңдірістегі жұмысшының жалақысы онымен қызмет көрсетілетін жұмысшылардың еңбек нәтижелеріне тәуелді болады. Өйткені негізгі өндіріс жұмысшылары әртүрлі өндірістік тапсырмаларға және өңдеу нормаларына ие болуы мүмкін, ал қосымша өндірістегі жұмысшылардың жаңама келісімді бағалары қызмет көрсетудің әрбір нысаны бойынша жеке есептелуі тиіс.
Уақытпен еңбек төлемінің формасы, еңбек шығындарын нормалау мүмкін болмаған жағдайларда қолданылады. Бұл кезде жалақының өлшемі қызметкерлердің біліктілігіне және жұмыс ұзақтығына байланысты болады.
Еңбек төлемінің қарапайым уақытпен жүйесінде , жұмысшының жалақысы тарифтік мөлшерлемемен және ол жұмыс істеген жұмыс уақытының санымен сәйкес белгіленеді.
Еңбек төлемінің уақытпен-сыйақы жүйесінің қарапайым уақытпен жүйеден ерекшелігі , жұмыс істеген уақытқа тарифтік мөлшерлемемен сәйкес есептелген, жалақыға қоса , жұмыста ережелермен белгіленген , көрсетілген көрсеткіштерді орындағаны және асыра орындағаны үшін сыйақы төлемдері есептеледі.
Орман шаруашылығы өндірісінде қолданылатын еңбек төлемдерінің формаларына және жүйелеріне тәуелсіз, еңбек экономикасы еңбек өндірушілігі мен жалақы өсуінде дұрыс қатынасты қамтуға көмектеседі. Еңбек өндірушілігінде өсу қарқындарының озық дамуы кеңеййтілген жаңғырту үшін қажет және ғылыми техникалық прогрестің барлық жүрісімен болжанады.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
* Орман шаруашылығының кадрлары, оларды топтастыру және дайындау.
* Орман шаруашылығында еңбек өндірушілігін өлшеу әдістері.
* Еңбекті нормалау және ғылыми ұйымдастыру.
* Орман шаруашылығының қызметкерлеріне еңбек төлемі.
* Еңбек дегеніміз не?
* << Еңбек ресурстарының>> анықтамасы. Оларға қандай талаптар қойылады?
* Еңбек өңдірушілігі дегеніміз не?
* Еңбек қарқындылығы нені білдіреді?
* Еңбек өңдірушілігінің қандай көрсеткіштерін білесіз? Оларды есептеу әдістемесі қандай?
* Еңбек өндірушілігі өсуінің және еңбек төлемінің арасындағы қатынас қандай?
* Өнеркәсіпте еңбек өндірушілігін жоғарылату факторларының қандай топтарын бөледі?
* << Еңбек ресурстары>> мен <<жұмыс күші>> категорияларының арасында қандай айырма бар?
* Орман шаруашылығында еңбекті пайдалану маусымдығы неден туындаған?
* Кадрлар ағымының коэффициентіне, кадрлар ауысуының коэффициентіне анықтама беріңіз.
* Сағаттық. Күндізгі өңдеу қалай есептеледі?
* Өнімнің еңбексыйымдылығына анықтама беріңіз?
* Өндірушілік пен еңбексыйымдылығы қандай қатынаста?
* Жалақының қандай формалары бәріне белгілі?
* Еңбек төлемін ұйымдастырудың негізіне қандай қағидалар алынған?
* Еңбек төлемін мемлекет қалай реттейді?
* Келісімді еңбек төлемінің шарттарын және қолданыс мысалдарын атаңыз.
* Уақытпен еңбек төлемінің шарттарын және қолданыс мысалдарын атаңыз.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс №13. Өндірістің ұйымдастырушылық негіздері. Өндірістік процесс және оны ұйымдастыру принциптері
* Орман шаруашылығы кәсіпорындарындағы өндірістік шаруашылық қызметтің құрамы.
* Өндірістік үдерісті ұйымдастырудың жалпы қағидалары.
1. Орман шаруашылығы кәсіпорындарындағы өндірістік шаруашылық қызметтің құрамы.
Орман шаруашылығының кәсіпорындары орнықты орман қолданысының дамуына өз үлестерін қосады. Олар, орман жүйесін тұрақтандырудың мүмкіндігін беретін, реформаларды бастаушылар болып табылады, заңды қолдау беріледі, қаржы бөледі. Орнықты орман қолданысының идеяларын табысты енгізу үшін кәсіпорындар белгіленген алғышарттарға ие болуы керек, негізінен орнықты орман қолданысына бағдарланған, кадрлык қамту жүйесін жетілдіру бойынша жүйелі жұмысты жүргізеді. Нарық жағдайында орман шаруашылығының әрбір қызметкері өндірісті жоспарлау және ұйымдастыру, экономика негіздерін меңгерген, кәсіпорын жұмысының негізгі эканомикалық көрсеткіштерін білетін, оларды талдай алатын және орман шаруашылығы ресурстарын тиімді пайдалану үшін қолда бар потенциалды анықтай алатын болуы керек.
Мемлекеттік орман қорының үлескерлерінде орнықты орман колданысын ұйымдастыруға орман шаруашылығы жұмыстарының келесі түрлері кіреді: орман тұрғызылуын жүргізу, мемлекеттік орман қорын санаттарға бөлу, шабу жастарын белгілеу, шабу және орман ресурстарын жаңғырту жүйелерін белгілеу, орман қолданысы нормаларын белгілеу, орманды қорғау бойынша шаралар, орман селекциясы мен орман тұқым шаруашылығын жүргізу, басқа да құқықтың, ұйымдастырушылық және техникалық іс шаралар.
Мемлекеттік орман қорын тиімді қорғауды қамту үшін, мемлекеттік орман иеліктерінің аумағы орман шаруашылығы,орман шеберхана үлескерлері және орман шолулар деп бөлінеді.
Қазіргі орман шаруашылықтарының өндірістік шаруашылық қызметі, тұтастай жиынтықты өндірістік үдерісті түзейтін, көптеген өз ара байланысқан үдерістерді жүзеге асыруға негізделген. Орман шаруашылығының кәсіпорындары өндірістің қажетті құралдарына және басқа материалдық ресурстарға, сондай-ақ жұмысшылар, инжинер-техникалық қызметкерлер және өндірістік шаруашылық қызметті жүзеге асыратын қызметкерлер кадрларына ие болады.
Өндірісті ұйымдастырушылық мақсаты өндірістің эканомикалық тиімділігіне қол жеткізу мақсатымен өндіріс құралдарының және еңбектің рационалды пайдалануын қамту.
Орман шаруашылығының кәсіпорындарында өндірістік шаруашылық қызметтің екі түрін ажыратады: өндірістік және өндірістік емес,өндірістік сферасына, өнім шығаруымен немесе белгіленген жұмыстар шеңберімен байланысқан, үдерістер және өз кезінде олармен байланысқан қосымша қызмет көрсететін сипатты үдерістер кіреді. Өндірістік емес сфераға өндірістік емес сипаттағы қызмет түрлері мен жұмыстары кіреді.
Қызметтің өндірістік сферасы мақсатты белгіленуі бойынша негізгі және қосымша қызмет көрсететін өндірістерге бөлінеді. Өндірістік сипаты қызметтер мен жұмыстарда орындаумен, өнімді шығарумен тікелей байланысқан өндіріс негізгі деп аталады . Қазіргі орман кәсіпорындарының өндірістік қызметіне тән ерекшелігі, ағаш дайындау, ағаш және басқа шикізатын өңдеу және қайта өңдеу арқылы орман ресурстарын пайдалану, орманды өсіру, қорғау бойынша үдерістер, сондай-ақ құрылыспен және орман қорының жерлерін пайдалануы мен байланысқан үдерістер кешенді жүзеге асырылады,
Сурет 1.Орман шаруашылығында өндірістік-шаруашылық қызметтің құрамы.
Осыған байланысты орман кәсіпорындарында негізгі өндірістік екі түрге бөлінеді: өнеркәсіптік емес және өнеркәсіптік. Өнеркәсіптік емес өндіріске орман шаруашылықты (орман шаруашылықты, орман мәдени, орманды қорғау және т,б, жұмыстар): капиталды құрылыс пен жөндеу (жаңа өндіріс нысандарын көтеру,реконструкция,жол құрылысы,т,б); қосалқы өндіріс (ауыл шаруашылығында пайдалануға,сондай-ақ құрылыс материалдарын- құңды, қиыршық тасты,т,б алу мақсатында орман қорының жерлерін пайдалану ) жатады.
Өнеркәсіптік өндіріске ағаш дайындау өндірісі (отын және қиылған ағаш қалдықтары түрінде техналогиялық шикізатты және дөңгелек ағаштың әртүрлі түр жиындарын алу мақсатымен ағаш кесу қорын өңдеу ); ағаш өңдейтін (ағашты аралау, қаралтын дайындамаларды, құрылыс тетіктерін өңдеу тағы басқа) жанама және басқа өндірістер (қалдықтардан және қолданбайтын ресурстардан халық тұтынатын өнімдерді өндіру) жатады.
Қосымша қызмет көрсететін өндірістік техникалық, материалдық және жалпы қызмет көрсету түрінде негізгі өндіріске қызмет көрсетуге арналған. Техникалық қызметтерге жабдықтарды жөндеу орман және ағаш тасу жолдарын күту негізгі механизмдерді, агригаттарды, қондырғыларды, ұстау және құрал жабдық шаруашылығы кіреді. Материалдық қызметке электр жабдықтау, сумен жабдықтау, қажетті шикізатпен, материалмен, отынмен, жағармаймен қамту т.б жатады.
Орман шаруашылықтарындағы өндірістік емес қызмет сферасына тұрғын үй-камуналды үй шаруашылық, мәдени тұрмыстық қызмет көлік пен қызмет көрсету және өндірістік емес сипатты өзге қызмет түрлері кіреді. Қазігі орман шаруашылқтарындағы негізгілері ағаш шабуылдары, орманды жаңғырту, орман өсіру және орман жасау жобасына сәйкес, басқа орман шаруашылығының іс шаралары. Мысал ретінде 2002 ж. ШҚО аумағында резерватының ШҚО аумағында құрылған, Семей Орманы МОТР, ММ Республикалық шағындағы және заңды тұлға құзіретіне ие болатын, комерциялық емес ұйым болып табылады. Мекеме шектелген шаруашылы қызметін жүргізуге құқылы . Бұл қызмет тұйықталған қалпына келтірілген ағаштардың сиреулерін карастырады, бірақ , от шалған жетілген ағаштарда "санитарлық шабуларды қоспағанда,жетілген ағаштардың шабылуына жол бермейді". Қызметтің жалғыз рұқсат берілген түрі демалысты (кемпингтерді) ұйымдастыру және шектелген мөлшерде жидектер мен саңырауқұлақтарды жинау болып табылады. 2013 жылғы Орман Кодекстерінде, шешілуі орман шаруашылықтарының қызметі болып табылатын, Қазақстандағы орман шаруашылғының негізгі мәселелері белгіленген.
Мемелекеттік орман қорының үлескілерінде ұзақ мерзімде орманды пайдалану құқығы теңдір нәтижелері туралы хаттаманың және осының негізінде жасалған келісім-шарттың негізінде туындайды. Қысқа мерзімде орманды пайдалану құқығы орман билетінің негізінде туындайды.
Мемлекеттік орман қорының үлескілеріндегі орман ресурстары, орман қолданысын жүзеге асыруда өндірістік қуаттылықтар мен құралдарға және сәйкесті біліктілікті мамандарға ие болатын, орманды және сәйкесті біліктілікті мамандарға ие болатын, орманды қолданушыларға 10-49 жыл мерзіміне ұзақ мерзімді орманды пайдалануға беріледі.
Ағаш дайындау үшін, ұзақ мерзімді орман қолданысына орман ресурстарын үздіксіз және сарқылмайтындай пайдалануын қамтуға мүмкіндік беретін, бірақ орман шаруашылығының ауданынан аспайтын, ауданмен мемлекеттік орман қорының үлескісінде ағаш ресурстары орманды пайдаланушыға беріледі. Ұзақ мерзімді орманды пайдалануға мемлекеттік орман қорының үлескілерінде орман ресурстарын ұсыну, сәйкесті аумақта тұратын, тұрғындардың мүддесі есебінен жариялы түрде жүзеге асырылуы тиіс. Әрбір орман шаруашылығы үшін жұмыстардың көлемі, құралы және құрылымы жеке болып келеді. Сондықтан орман ресурстарын рационалды пайдалану және жаңғырту және нәтижесі ретінде - аймақтағы орман шаруашылығының орнықты дамуын қамту ең үздік түрде қамтылатындай, өндірістік-шаруашылық қызметтің құралы әрбір орман кәсіпорнында белгіленуі керек.
2. Өндірістік үдерісті ұйымдастырудың жалпы қағидалары.
Өндірісті ұйымдастыру дегеніміз, өндірістің жоғары тиімділігіне қол жеткізу және мемлекеттік бағдарламаларды орындау мақсаттарында еңбекті және еңбек сипатын, еңбек құралдарын-өндірістік үдерістерін үш құрамдық элементтерін кәсіпорында тиімді пайдалануға бағытталған , шаралар кешені болып табылады. Өндірісті ұйымдастыру оның техналогиясымен үздіксіз байланысқан.
Кез-келген өндірістік үдеріс, белгіленген тізбектілікте жүзеге асырылатын, операциялардың жиынтығы болып табылады. Өндірістік үдерісті ұйымдастыру рационалдылығының дәрежесі өндірістік маңызды техника экономикалық көрсетіліммен сипатталады. Өндірістік үдерісті рационалды ұйымдастыру, негізінен, операциялар уақытын қысқартумен және техналогиялық жолмен жүзеге асырылады. Рационалды ұйымдастырудың маңызды шарты жалпы қағидаларын сақтау. Өндірісік үдерісті ұйымдастырудың жалпы қағидалары өндірістің пропорционалдылығына, паралеллдігіне, тура нақтылығына, үздіксіздігіне және ығақтылығына негізделеді. Өндірістік үдерісті ұйымдастыруға пропорционалдық кәсіпорындағы барлық бөлімшелердің уақыт бірлігінде өлшемдес өндірірушілігін болжайды. Параллелділік әр түрлі жұмыс орындарында бұйымдарды жасау барысында өндірістік үдерістің барлық операцияларын немесе бөліктерін бір уақытта орындауды білдіреді.
Туранақтылық үдерістік барлық фазаларында және операцияларында әрбір бұйым, қарсы және қайтымды қозғалыстарсыз, қысқа жолдан өтуін талап етеді.
Өндірістік үдерісті ұйымдастырудағы үздіксіздік өнім өндірісі барысындағы үзілістердің толық жойылуын білдіреді.
Ырғақтылық - бұл жиі, сәйкесті уақыт аралығынан кейін барлық операциялардың, вазалардың және өндірістік үдерістегі барлық бөліктердің қайталануы.
Кесте 6.1 Өндірістік үдерісті ұйымдастырудың негізгі қағидалары.
* Пропорционалдық; Кәсіпорындағы барлық өндірістік бөлімшелердің және жеке жұмыс орындарының уақыт бірлігіндегі пропорционал өндірушілігі;
* Диффериенциация ; Кәсіпорынның жеке бөлімшелері арасында бір атаулы бұйымдарды жасаудың өндірістік үдерісін бөлу;
* Комбинациялау; Бір өндірістің, цехтың, үлескінің шектерінде бұйымдардың белгіленген түрін жасау бойынша тең сиппатты үдерістердің барлығын немесе бөліктерін біріктіру;
* Концентрациялар; Жеке үлескілерде және жұмыс орындарында функционалды біртекті жұмыстарды орындау немесе техналогиялық біртекті өнімді жасау бойынша белгіленген өндірістік операциялардың орындалуына негізделу;
* Мамандандырылу; Кәсіпорында, цехта еңбекті бөлу формалары. Кәсіпорынның әрбір бөлімшесіне жұмыстардың, операциялардың тетіктерін, бұйымдардың шектелген атау тізімін бекіту;
* Әмбебаптану; Белгіленген жұмыс орыны немесе өндірістік бөлімше кең ассортименттің бұйымдарын және тетіктерін жасаумен немесе әртүрлі өндірістік операцияларды орындармен айналысады;
* Стандарттану; Өндірістік үдерісті ұйымдастыруына үздік жүруін қамтитын біртүрлі шарттарды өңдеу, орнату және қолдану;
* Параллелдік: Барлық немесе кейбір операцияларда техналогиялық үдерісті біруақытта орындау;
* Туранақтылық; Техналогиялық үдеріс жүруі бойынша, яғни бұйыммен өтудің қысқа жолы бойынша, қозғалысында қайтымсыз өндірістік үдерістің барлық фазаларында еңбек заты қозғалысының түзу сызықтығы;
* Үздіксіздік ; Нақтылы бұйым өндірісінің үдерісінде барлық үзілістерді менимумға жеткізу;
* Ырғақтылық; Тең уақыт аралығында бұйымдардың тең мөлшерін шығару;
* Автоматтандыру; Автоматты жабдықты қолданудың негізінде қол еңбегінің шығындарына жұмысшыны максимальды мүмкінді және экономикалық тиімді босату.
Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы Министрінің 2011 жылғы екі шілдеден №14-1 380 бұйрығымен бекітілген, ҚР мемлекеттік орман қорында орман құрылысын жүргізу ережелерімен келесілер белгіленген, орман құрылысының материалдары бойынша орман құрылыс ұйымы мен орман иелеріне орман құрылысының жобасы құрылады, ол орман шаруашылығының обылысындағы өкілетті органмен бекітіледі және орман иелерін орман қолданысын жүргізуге ағымды және келешекті жоспарлауына және болжауына , басқа орман шаруашылықты мәселелерін шешуге арналған , негізгі ұйымдастырушылық шаруашылық құжат болып табылады.
Орман құрылысының материалдары негізінде:
* Өкілетті орманмен белгіленетін, бірыңғай жүйе бойынша орман қорын мемлекеттік есепке алу, мемлекеттік орман кадасты, орман мониторингісі жүргізіледі;
* Мемлекеттік орман қорының санаттарын негіздеу және бөлу және орман қолданысының шектелген тәртібіне ие болатын, ерекше қорғау үлескілерін бөлу жүргізіледі;
* Мемлекеттік орман қорының санаттары шектерінде басты қолданыстың шабулары бойынша ағаш босатудың жыл сайынғы мөлшері белгіленеді;
* Орман шаруашылығын жүргізудің экономикалық шарттарынан және орман құрылысы барысында осындай шабуларға орман шаруашылығының анықталған қажеттіліктерінен шыға отырып, аралық қолданыстағы шабуларды және басқа шабуларды жүргізудің жыл сайынғы көлемі анықталады;
* Мемлекеттік орман қорының үлескілерін ұзақ мерзімді орман қолданысына беру жүргізіледі;
* Орман шаруашылықты іс-шараларының басқа түрлерін орман иелері жүргізуді қажеттігін негіздеу жүргізіледі;
* Орман шаруашылығы қызметінің, мелиорацияның, жол құрылысының, рекреациялық жабдықтаудың және басқалардың нысандарын жасауға техникалық жобаларды және сметаларды тізбекті құраумен, арнайы инженерлік іздестірулер жіне мақсатты зерттеулер жүзеге асырылады.
Облыстағы барлық орман иелері үшін өңделген, орман құрылысынң жобалары негізінде облыс бойынша тұтас орман құрылысының мәліметті жобасы, облыстағы ормандар картасы құрылады, орман мониторингісінің ақпараттық базасы жасалады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс №14. Шаруашылық қызметінің есебі және талдау
* Бухгалтерлік есептің сипаты және нысаны. Бухгалтерлік есептің түрлері
* Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Есептік саясатқа қойылатын талаптар
* Бухгалтерлік баланс ұғымы. Бухгалтерлік баланстың құрылысы
* Экономикалық талдаудың түрлері және оны ұйымдастыру
* Бухгалтерлік есептің сипаты мен нысаны. Бухгалтерлік есептің түрлері. Бухгалтерлік есеп итальяндық өркендеу дуірінде туындады. Еселенген жазба жүйесі XIII-XIV ғғ.пайда болды, оны Солтүстік Италиянның кейбір сауда орталықтарында қолданды. Алғаш рет есепті жүйелеуді франциспан монахы Лука Пачаш бастады, ол "Есепшоттар мен жазбалар туралы трактат" (1494) тарихи еңбегін жазып, есеп жазбаларының мағынасын ашты, бұл еңбек қазірде де өзектілігін жоғалтпаған.
Сол кезең мен қазіргі уақыттағы бухгалтерлік есепті салыстырсақ:
* Бухгалтерлік есеп жалғыз тұлғалы меншік иесінің ақпараттандыруды қамтыды, барлық мағлұматтар құпия болды;
* Кәсіпорын мүлкі мен жеке меншіктің арасында шекара болмады;
* Есеп беру кезеңінің және қызметтегі ұғымдары болмады;
* Көптеген аұша бірліктерінің болуы еселенегн бухгалтерияның қолданысын қиындатты.
Қазақстанда, Ресейдегі сияқты, ғылым ретінде бухгалтерлік есеп XIXғ. бірінші жартысында дами бастады. Оның негізін қалағандар К.И.Арнольд, И.Н. Ахметов, Э.А. Мудров болды. КСРО тарқағаннан кейін, кеңестік республикалардан, Қазақстан бірінші болып бухгалтерлік есептің реформасын жүргізді. 1995 ж. "Бухгалтерлік есеп туралы" Заң қабылданды, 1997 ж. 1 қаңтардан еңгізіле бастаған, есепшотттардың жаңа жоспары және бухгалтерлік есеп бойынша Стандарттарттар өңделді.
Бухгалтерлік есептің сипаты.
* Бухгалтерлік есептің сипаты, құрамы мен орналасуы бойынша, түзілу көздері бойынша мүліктің жиынтығын көрсететін, тәртіптелеген және регламенттелген ақпараттық жүйе, шаруашылықтық операциялар жне ақшамен өрнектелгенде кәсіпорын қызметінің нәтижелері болып табылады.
* Пәннің нысандары және құрамдық бөліктері:
* Ұйымның мүлкі ( қаржыны функциялайтын, шаруашылық құралдары );
* Ұйымның міндеттемелері ( мүлкін қалыптастыру көздері );
* Мүлікте және оны қалыптастыру көздерінде өзгерістер туындататын,шаруашылықтық операциялар.
* Құрамы және қызметтік рөлі бойынша ұйымның мүлкі екі топқа бөлінеді: айналымнан тыс активтер және айналым активтері.
Айналымнан тыс активтер келесілерден тұрады:
* Негізгі құралдар, қондырғы жабдықтар;
* Материалдық емес активтер;
* Айналымнан тыс активтерге аяқталмаған салымдар;
* Ұзақ мерзімді қаржы салымдары
Ағымды активтерге келесілер кіреді:
* Материалды айналым құралдары;
* Ақша құраладры;
* Қысқа мерзімді қаржы салымдары;
* Ағымды есептердегі құралдар.
Шаруашылық есептің жүйесі.
Қазақстанда шаруашылық есеп жүйесі қолданысқа еңгізілген, онда есептің үш өзара байланысқан түрі - жедел, стаистикалық және бухгалтерлік есептер ерекшеленеді.
* Жедел есеп жеке шаруашылық операцияларын ағымды бақылау және қадағалау және оларды жүзеге асыру барысында оларды басқару жүйесі болып табылады. Ол ұйымдастыру жақтауларымен шектеледі және шаруашылықтық операцияларды жасау орындарында жүршізіледі. Мәліметтерді құжаттарда міндетті түрде бекітіле бермейді жне ауызша әңгімелесуде немесе техникалық құралдар мен құрылғылардың көмегімен алынуы мүмкін. Жедел ақпарат, ұйым қызметін күнделікті, ағымды басқару үшін, басқару персоналымен қолданылады.
* Статистикалық есеп жаппай, сапалы біртекті әлеуметтік - экономикалық құбылыстарды тіркеудің, жалпылаудың және меңгерудің жүйесі болып табылады.
Жедел және бухгалтерлік есеп мәліметтерін өңдеу және статистикалық жүйелендіру, сондай-ақ тұтас және таңдаулы бақылаулар негізінде құбылыстар мен үдерістер дамуының туындайтын заңдылықтары, экономикалық ағымдар мен тенденциялар сипаты зерттеледі және талданады, кәсіпорындағы өндірістік - шаруашылықтық қызметтің әртүрлі жақтарына сандық және сапалық сипаттамалар беріледі. Ол үшін әр түрлі статистикалық әдістер - топтастыру, динамикалық қатарлар, орташа шамалар, экономикалық индекстер, корреляция қолданылады. Статистика, мемлекеттік және аймақтық деңгейлерде басқару шешімдерін қабылдау үшін, басқару және билік органдарымен қолданылатын, ақпаратты жинайды және дайындайды.
* Бухгалтерлік есеп, барлық шаруашылықтық операцияларды тұтас, үздіксіз және деректі көрсету жолымен, қозғалыстарды, ұйымның міндеттемелері, мүлкі туралы ақшамен өрнектегендегі ақпаратты жинаудың, тіркеудің жәәне жалпылаудың тәртіпке келтірілген жүйесі болып табылады.
Оған экономикалық ақпаратты өңдеудің ерекше тәсілдерін - бухгалтерлік есеп шоттарын, шаруашылықтық операциялардың еселенген жазбасын, бухгалтерлік балансты қолдану тн болады.
Бухгалтерлік есеп өз ерекшеліктеріне ие болады; яғни:
* Құжаттамалық негізделгенесеп болып табылады;
* Кәсіпорынның қаржы - шаруашылық қызметінде жүретін, барлық өзгерістердің қамтылуы бойынша тұтас және уақыт бойынша үздіксіз;
* Мәліметтерді өңдеудің, ерекше, тек өзіне тән тәсілдерін ғана қолданады;
* Бағалық есеп болып табылады.
Бухгалтерлік есептің түрлері және өлшнуіштердің түрлері.
Бухгалтерлік есеп қаржылық есепке және басқару есебіне бөлінеді.
Қаржылық есеп, ішкі ( ұйым әкімшілігі, менеджерлер ) сияқты, сыртқы ( инвесторлар, қаржы органдары, кредиторлар ) қолданушылармен де қолданылатын, есептік ақпаратты дайындау үдерісі болып табылады. Қаржы есебі жалпы қабылданған халықаралық стандарттарға және қағидаларға негізделген. Бухгалтерлік ( қаржылық ) есеп беруді құру тәртібі және жүргізу ережесі мемлекеттен регламенттеледі. Қаржы есебін жүргізу барлық ұйымдарға міндетті болып табылады және ұйымның өндірістік - коммерциялық қызметі туралы "тарихи" ақпаратты көрсетеді. Бұл ақпарат объективті сипатқа ие болады және тексерілуге жатады.
Басқару есебі, қандай-да бір нысандарды басқаруға және ұйымның ағымды өндірістік - коммерциялық қызметін бақылауға, жоспарлауға қажетті, ақпаратты сәйкестендіру, өлшеу, жинау, талдау, дайындау, интерпретациялау және басқару персоналына беру үдерісі болып табылады. Қаржы есебіне қарағанда басқару есебін жүргізу міндетті түрде емес және ұйымның әкімшілігіне байланысты болады. Басқару есебінің жүйесіне бөгде органдар әсер етпейді.
* Шаруашылық операцияларды көрсету үшін бухгалтерлік есепте табиғи, еібектік және ақшалай - өлшеуіштердің үш түрін пайдаланады.
Табиғи өлшеуіштер есеп нысандары туралы ақпаратты сандыұ өрнектеуде алуға қажет:
* бір нысандар салмақ бойынша ( кг, т, ц );
* басқалары - саны юойынша ( дана, орам );
* үшіншілері - ұзындығы мен ауданы бойынша ( м, га );
* төртіншілері - көлемі бойынша ( л, м3) есептеледі.
Табиғи өлшеуіштер иауар - материалдық құндылықтарды ( негізгі құралдарды, материалдарды, дайын өнімді, тауарларды ) есептеуге қолданылады.
Еңбектік өлшеуіштер шығындалған жұмыс уақытының санын есептеуге қолданылады. Бұған адам сағаттары, адам күндері жатады. Көбінесе еңбектік өлшеуіштер табиғи өлшеуіштерді ұштастыра қолданылады.
Ақшалай өлшеуіштер ескерілетін нысандарды бірыңғай құндық бағада, яғни ақшамен ( теңгемен ) өрнектеуде көрсетуге және жинақтауға қолданылады. Бухгалтерлік есепте табиғи және еңбектік өлшеуіштермен үйлестіре қолданылады және жалпылама, әмбебап және өте маңызды болып табылады.
Бухгалтерлік есептің негізгі міндеттері мен талаптары.
* Бухгалтерлік есептің негізгі міндеттері:
* Бухгалтерлік есеп беруді ішкі және сыртқы пайдаланушыларға қажетті, ұйымның қызметі мен мүліктік жағдайы туралы толық және нақтылы ақпаратты қалыптастыру;
* Ұйымның шаруашылықтық операцияларды жүзеге асыруында ҚР заңнамасының сақталуын және оның мақсатқа сай екені;
* Мүлкінің болуын және қозғалысын;
* Міндеттемелерінің орындалуын;
* Бекітілген нормаларға, нормативтерге және сметаларға сәйкес; материалдық, еңбек жіне қаржы ресурстарын пайдалануды;
* Бақылау үшін, бухгалтерлік есеп беруді ішкі және сыртқы пайдаланушыларға қажеттіғ ақпаратпен қамту;
* Ұйымның шаруашылыұ қызметтерде теріс нәтижелердің алдын алу және шаруашылық ішілік резервтерді анықтау, қаржылық орнықтылығын қамту.
* ҚР-ның 1995 жылғы 26 - желтоқсандағы "бухгалтерлік есеп туралы" №2732 Заңына сәйкес, бухгалтерлік есепті жүргізуге келесі негізгі талаптар қойылады:
* Ұйымның шаруашылыұ операцияларының және міндеттемелерінің, мүлкінің бухгалтерлік есебі ҚР валютасында жүргізіледі;
* Ұйымның жеке меншігіндегі мүлік, осы ұйымдағы басұа заңды тұлғалардың мүлкінен дара есептеледі;
* Ұйымдар заңды тұлға ретінде тіркелегн сәттен бастап, заңнамамен бекітілген тәртіпке, таратылғанға немесе қайта құрылғанға дейін бухгалтерлік есептің өзара байланысқан шоттарында қосарланған жазба жолымен ұйымдағы шаруашылық операциялардың және міндеттемелерінің, мүлкінің бухгалтерлік есебін жүргізеді;
* Сараптау есебінің мәліметтері синтетикалық есеп шоттары бойынша қалдықтарға және айналымдарға сәйкес келуі керек;
* Барлық шаруашылық операциялары және түгендеу нәтижелері, босатуларсыз немесе тәркілеусіз, бухгалтерлік есеп шоттарда уақытында тіркелуі тиіс;
* Ұйымның бухгалтерлік есебінде өнім өзгеріміне ағымды шығындар және айналымнан тыс салымдар жеке есептеледі.
* Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Есептік саясатқа қойылатын талаптар.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру - өндірістік ресурстардың тиімді қолданысын және дайын өнімнің ең тиімді сатылымын бақылауды жүзеге асыру және ұйымның шаруашылық қызметі туралы нақтылы және уақытында ақпаратты алу мақсатымен есептік үдерісті құру элементтерінің және шарттарының жүйесі. Есептік саясатты қалыптастыру барысында келесілер болжанады:
* Ұйымның міндеттемелері мен активтері, басқа ұйымның активтері мен міндеттемелерінен сияқты, меншік иелерінің активтері мен міндеттемелерінен дара болады;
* Міндеттемелер белгіленген тәртіпте сөндірілетін болады;
* Ұйыммен қабылданған есеп саясаты бір есеп беру жылынан басқасына тізбекті түрде қолданылады;
* Ұйымның шаруашылыұ қызметтегі деректері, осы деректермен байланысқан, ақшалардың түскен және төленген деректі уақытына қарамастан, олар орын алған есеп беру кезеңіне жатқызылады.
ҚР Бухгалтерлік есеп нарықтық экономика талаптарына сай келеді және халықаралық есеп және есеп беру стандарттарына негізделеді. Осыған сәйкес, ол құжаттардың төрт деңгейлі жүйесімен регламенттеледі.
Бірінші деңгей - Қазақстанда бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың және жүргізудің бірыңғай құқықтық, әдістемелік негіздерін белгілейтін, Қазақстан Республикасының заңдары.
Екінші деңгей - бухгалтерлік ақпаратты өлшеудің, бағалаудың және ұсынудың ережелері мен процедураларын аныұтайтын, бухгалтерлік есеп стандарттары ( СБУ ), сондай-ақ бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары.
Үшінші деңгей - кәсіпорынның қаржы - шаруашылық қызметіне әсер ететін, әртүрлі факторларға байланысты, СБУ ережелерін бөлшектейтін және түсіндіретін, мемлекеттік органның нұсқаулықтары мен нұсқаулары, СБУ-ге әдістемелік ұсыныстар.
Төртінші деңгей - мүліктің, міндеттемелердің және шаруашылық операцияларының жеке түрлерінің бөлігінде бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізу бойынша ұсыныс сипатына ие болатын құжаттар. Олар кәсіпорынның есептік саясатын құрады.
* Әрбір ұйым өзіне есептік саясатты өңдейді және бекітеді, ол бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерінің таңдалған жиынтығын білдіреді. Есептік саясат ұзақ уақыт бойында өзгеріссіз болады, салық органдарына уақытында жеткізіліп, талаптар қатарына сай келуі қажет.
Бухгалтерлік есептің әдіс
* Бухгалтерлік есептің әдісі - бухгалтерлік есептің нысандарын тануға көмектесетін, тәсілдер мен әдістердің жиынтығы.
Бухгалтерлік есептің әдісі есеп нысанына, көрсетілетін және бақыланатын нысандарға, сондай - ақ мәселелерді емептеу алдына қойылған талаптарға тәуелді болады.
* Бухгалтерлік есеп әдісінің негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу, шоттар, қосарланған жазу, баланс, есеп беру, бағалау және калькуляция жатады.
Құжаттау - бухгалтерлік есептің мәліметтеріне заңды күш беретін, жасалған шаруашылыұ операциясы туралы жазбаша куәлік. Құжаттарда келтірілген, мәліметтердің дұрыстығы, жасалған операцияларға жауапты, тұлғалардың қолымен бекітіледі.
Түгендеу - анықталған құралдарды есептеу, сипаттау, өлшеу, өзара салыстыру, бағалау және бухгалтерлік есеп мәліметтерімен алынған мәліметтерді салыстыру жолымен, кәсіпорынның, ұйымның және мекеменің балансында есепте тұрған, мүлікті тексеру болып табылады.
Түгендеу белгіленегн мерзімдерде, материалды жауапты тұлғалар ауысқан кезде, аудиторлардың, тергеу органдарының тадабы бойынша жүргізіледі.
Шоттар - екі жақты жазу дісіне байланысты, сапалы біртекті белгілері бойынша операциялардың және міндеттемелердің, шаруашылық мүлкінің ағымды көрсетілуін топтастыру тәсілі.
Екі жақты жазу - бухгалтерлік есеп шоттарында шаруашылық операцияларын тіркеу тәсілі. Ерекшелігі, әрбір шаруашылық операциясының сомасы екі шоттарда - бір шоттың дебеті және басқа шоттың кредитінде жазылады.
Бухгалтерлік баланс - белгіленген уақыт сәтінде ақшалай бағамен ұйымның шаруашылыұ құралдарын топтастыру және жалпылау тәсілі.
Бухгалтерлік есеп беру - есеп беру кезеңіне кәсіпорынның қаржы жағдайын және міндеттемелерін, мүлік қозғалысын сипаттайтын және белгіленген кестелер түрінде көрсетілетін, есеп көрсеткіштерінің жиынтығы.
Бағалау - шаруашылық құралдарды ақшамен өрнектейтін тәсіл. Бағалау олардың нақтылы өзіндік құнына негізделеді.
Калькуляция - сатып алынған материалдық құндылыұтардың, жасалған өнімнің, орындалған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің өзіндік құнын анықтау және шығындарды топтастыру тәсілі. Калькуляциялау - өнімдер, жұмыстар, қызметтер бірліктерінің өзіндік құнын ақшалай есептеу, яғни, өнімнің өзіндік есептеу болып табылады.
* Бухгалтерлік баланс ұғымы. Бухгалтерлік балансты құру.
* Баланс - тепе - теңдік, теңестіру сөзін білдіреді. Бухгалтерлік баланс бухгалтерлік есеп берудің маңызды формасы. Бухгалтерлік баланс, есеп беру күніне құралдардың белгіленуін, құрамын, орналасуын, көзін ақшалай сипаттайтын, мәліметті кестеге топтастырылған, көрсеткіштер жүйесі болып табылады.
Баланс екі бөліктен тұрады: сол жағы - актив, оң жағы - пассив, олардың қорытындысы тең болу керек.
* Бухгалтерлік баланстың әртүрі болады:
Құру уақыты бойынша:
* Ағымды;
* Кезеңді;
* Жылдық;
* Кіріспе баланс - жаңадан құрғанда немесе кәсіпорынды қайта түрлендіргенде;
* Таратудағы;
* Бөлінудегі;
* Ақпарат көлемі бойынша;
* Бір реттік;
* Мәліметтік баланс - жеке қорытынды баланстарды біріктіру жолымен құрылады, негізінен минимтрліктер, ведомствалар, концерндер қолданады;
* Мәліметтік - консолидацияланған баланс - өзара экономикалық байланысқан, заңды жеке кәсіпорындардың баланстарын біріктіру жолымен құрылады, холдингтік компаниялар қолданады.
Тазалау тәсілі бойынша :
* Брутто - баланс - "негізгі құралдардың амортизациясы" реттейтін баптардан тұратын, бухгалтерлік баланс;
* Нетто - баланс - реттейтін баптарсыз бухгалтерлік баланс.
Қызмет сипаты бойынша:
* Негізгі қызметі бойынша;
* Негізгі емес қызметі бойынша;
Бухгалтерлік баланс кәсіпорын мүлкінің құрылымын және құрамын, айналымды құралдардың айналымын және мобилділігін, дебиторлық және кредиторлық қарыз жағдайын және динамикасын, ақтық қаржы қорытындысын анықтауға мүмкіндік береді. Мәліметтерін салық инспекциясы және полиция, несие беру мекемелері, статистика органдары, т.б. кең қолданады.
Бухгалтерлік баланстың құрылысы.
Бухгалтерлік баланстың бабы - кәсіпорын міндеттемелерін, қалыптастыру көздерін, мүліктің жеке түрлерін сипаттайтын, баланс активінің және пассивінің көрсеткіші.
* Баланста актив пен пассив қорытындыларының теңдігі бақылануы тиіс, өйткені екі бөлікте бір мүлікті көрсетеді, бірақ оларәртүрлі белгілері бойынша топтастырылады:
* Активте - заттық құрамы және қызметтік рөлі бойынша;
* Пассивте - түзілу көздері бойынша.
Баланстың активі мен пассиві бойынша жиынтықтар бухгалтерлік баланс валютасы деп аталады.
* Баланс баптары беске бөлінген. Активті баптар екі бөлімнен тұрады:
* Айналымнан тыс активтер;
* Ағымды активтер;
Айналымнан тыс активтерге материалдық емес активтер, негізгі құралдар, аяқталмаған құрылыс, ұзақ мерзімді қаржы салымы, т.б. кіреді.
Ағымды активтерге қорлар, аяқталмаған өндірістегі шығындар, болашақ кезеңдегі шығындар, қайта сатылымға дайын өнімдер мен тауарлар, дебиторлық берешек, қысқа мерзімді қаржы салымдары, ақшалар, т.б кіреді.
* Баланс пассивінің баптары үш бөлімге топтастырылған:
* Меншікті капитал;
* Ұзақ мерзімді міндеттемелер;
* Қысқа мерзімді міндеттемелер;
Баланстың үшінші бөлімі "Капитал мен резервтерге" ұйымның меншік капиталы, жарғылық капиталы, қосымша капитал, резервтік капитал, мақсатты қаржыландыру, өткен жылдардың және есеп беру кезеңінің анықталмаған табысы кіреді.
Баланстың төртінші бөлімі "Ұзақ мерзімді міндеттемелерге" несие қаржылары, басқа ұзақ мерзімді міндеттемелер кіреді.
Баланс пассивінің бесінші бөлімі "Қысқа мерзімді міндеттемелерге" несиелер, несие берешегі, болашақ кезең табыстары, алда тұрған шығындардың резервтері және басқа қысқа мерзімді міндеттемелер сияқты баптар кіреді.
* Экономикалық талдаудың түрлері және оны ұйымдастыру.
Экономикалық талдау пәні тұтастай елден бастап жеке жұмыс орнына дейін нысандарды үнемдеу болуы мүмкін.
Экономикалық талдаудың мазмұны:
* Экономикалық үдерістерді, факторларды және оларға ықпал ететін себептерді зерттеу және мұнда көрінетін заңдылықтарды сандық бағалау;
* Нормативтер жоспарлануын және өңделуін ғылыми негіздеу;
* Ресурстардың тиімділігін және қолданысын анықтау;
* Өндірістік - шаруашылық қызметінің нітижелерін объективті бағалау;
* Қабылданған критерий бойынша оптимизациясы және омының негізінде кәсіпорындардың, фирмалардың қызметін жақсартудың мүмкінді шаруашылық ішілік резервтерін анықтау;
* Маркетингті зерттеулерді қамту.
Экономикалық талдау басқару белгісі, басқару жүйелері, басқару нысандары, өзара байланысқан нысандары, басқару масштабы мен деңгейі бойынша топтастырылады.
Талдаудың мақсаты: өндірісті жедел реттеу, өндіріс ішілік резервтерді анықтау, өндірілетін өнімнің және қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі, өндіріс нәтижелерін жалпы бағалау, т.б.
Талдаудың нысандары көптүрлі және ел экономикалық барлық деңгейлерін қамтиды, негізгі нысаны - кәсіпорын.
Талдаудың субъектілері - фирманың ішкі бөлімшелері және оған қатысты сыртқы ұйымдар болуы мүмкін.
Сипаты бойынша экономикалық талдау кешендік, тематикалық немесе жергілікті және жеке өнім түрлерінің талдауы болуы мүмкін.
Кезеңділік бойынша экономикалық талдау кезеңдік және бір реттік болуы мүмкін.
Мәліметтерді қамту дәрежесі бойынша тұтас және таңдаулы болады. Нарықтық қатынастарға өту талдаудың аөпараттық базасына мәнді әсер етті. Талдауға арналған, барлық мәлімет көздері жоспарлық, есептік және есептен тыс деп бөлінеді.
Жоспарлы көздеріне кәсіпорындағы әртүрлі жоспарлар түрлерінғ әртүрлі нормативтік материалдарды, сметаларды, т.б. жатқызады.
Есептік сипатты ақпарат көздері - бухгалтерлік, статистикалық және жедел есеп құжаттары болатын, барлық мәліметтер, сондай-ақ есеп берудің барлық түрлері, бастауыш есеп құжаттамасы.
Ақпараттың есептен тыс көздері - шаруашылық қызметін реттейтін өқжаттар, сондай-ақ макроэкономикалық сипатты мәліметтер, ең алдымен - экономикадағы инфляциялық үдерістер.
Экономикалық талдаудың әдісі және әдістемесі.
Экономикалық талдау дісі, факторларды, олардың өзара байланысын және математикалық, статистикалық және есеп тәсілдерінің көмегімен қорытынды көрсеткішке әсерін анықтауға және өлшеуге, экономикалық құбылыстарды өлшеуге, көрсеткіштер жүйесін пайдаланудан тұрады.
Ал, экономикалық талдау әдістемесі - бұл, кәсіпорындағы ртекті жұмыс туралы экономикалық ақпаратты өңдеу үшін қолданылатын, арнайы тәсілдердің жиынтығы. Бұл әдістеме жалпы және жеке болуы мүмкін. Жалпы әдістеме, кез - кедген экономикалық үдерістерді зерттеу барысында бірдей қолданылатын, сараптау жұмысы тәсілдерінің жиынтығы болып табылады. Жеке әдістеме салалар бойынша белгіленген шаруашылықты үдерістерге қатысты жалпылықты нақтылайды.
Экономикалық талдаудың жалпы әдістеме негіздерін қарастырайық.Алдын ала талдау, кейде дәстүрлі деп аталады. Оның негізгі әдістері: жаппай және іріктемелі бақылау. Жаппай бақылау бар мәліметтердің барлығын зерттеуді және өңдеуді болжайды,бұл, әрине, жұмыс көлемін мәнді ұлғайтады, бірақ, тұтас емес бақылаулардың кейбір түрлеріне қарағанда, көбірек сенімді нәтижелерді алуға мүмкіндік береді.
Іріктемелі бақылау - тұтас емес бақылаудың ең жетілген әртүрлілігі, мұнда, іріктемелі жиынтық деп аталатын, кейбір бөлігі ғана жаопы жиынтықтан зерттеуге ұшырайды.
Мәліметтерді салыстыру.
Бұл әдіс басқа біртекті құбылыстар арқылы құбылыстың сипаттамасын беруге мүмкіндік береді.
Экономикалық талдау барысында қолданылатын, құбылыстың негізгі түрлері:
* Жоспарлық көрсеткіштермен есеп беретін көрсеткіштерді салыстыру;
* Жоспарлық көрсеткіштермен алдыңғы кезең көрсеткіштерін салыстыру;
* Есеп беру көрсеткіштерін алдыңғы кезең көрсеткіштерімен салыстыру;
* Біртекті кәсіпорындардың жұмыс көрсеткіштерін салыстыру;
* Орташа сала мәліметтеріменсалыстыру;
* Осы кәсіпорынды техникалық және экономикалық көбірек жетілген кәсіпорындармен салыстыру.
Мәліметтерді жинақтау және топтастыру.
Статистикалық мәліметтер жинағы - белгіленген жүйе бойынша орындалатын, қорытынды есептеулер көмегімен алғашқы статистикалық материалды ғылыми жалпылау болып табылады. Жинақтау қолмен және машина тәсілімен жүзеге асырылады.
Топтастырудың типологиялық, құрылымдық, сараптамалық үш түрлерін ажыратады.
Абсолютті және салыстырмалы шамаларды есептеу.
Нақтылы қоғамдық құбылыстардың сандық белгілер өлшемдерін өрнектейтін көрсеткіштерді абсолютті статистикалық шамалар деп атайды.
Орташа шамаларды және вариаци көрсеткіштерін есептеу.
Жиынтық бірлігіне есептегенде вариациялайтын белгінің типтік деңгейін көрсететін, біртекті қоғамдық құбылыстап жиынтығының жалпылама сипатын стаистикада орташа шама деп атайды.
Орташа шамалардың түрлері. Статистикада қолданылатын, орташалар екі класқа жатады: дәрежелік орташа және құрылымдық орташа. Бірінші кластан орташа арифметикалық және орташа гармониялық өте жиі қолданылады. Орташа геометриялық динамика қатарларының орташа көрсеткіштерін есептеуде, орташа квадраттық - вариация көрсеткіштерін есептеуде қолданылады. Екінші класс орташаларының өкілдері мода мен медиана болып табылады.
Динамика қатарларын қарастыру. Уақытша қатарларды моделдеу үшін, кездейсоқ әлеуметтік - экономикалық үдерістерді, детерминацияланған болып табылатын және уақыт жүрісімен байланысты болатын, жүйелік құрамға және кездейсоқ құрамға бөлу керек.
Бірінші қоғамдық құбылыстар дамуының кейбір жалпы бағытын олардың негізгі тенденциясын, екінші - экономикалық құбылыс деңгейіне кездейсоқ факторлардың әсерін көрсетеді.
Графиктік әдіс. Кестелер экономикалық талдауда. Бастапқы сандық материалдан көрінбеген, зерттелетін үдеріс жақтарын көруге мүмкіндік береді. Сонымен қаьар, көбінесе зерттеу жақтарын логикасында және есептеулердің өзінде - аналитикалық жқмыс барысында жіберілген қателерді табуға көмектеседі.
Эвристикалық әдіс. Бұл әдіс зерттеушінің тәжірибесіне және интуицисына негізделеді. Көбінесе толық қанағаттанарлық нәтижелер береді.
Факторлық талдау. Құбылыстар арасында болатын, байланыстардың екі түрін ажыратады: функционалды және статистикалық. Функционалдық байланыстар факторлық және нтижелік белгілердің арасында толық сәйкестікпен сипатталады, ал статистикалық байланыстар барысында фактор мен нәтиженің арасында тек белгілі қатынас қана байқалады. Статистикалық өзара байланыстар корреляциялық талдаудың нысаны болып табылады.
Құбылыстар байланыстарының аталған түрлерінен басқа тура және қайтымды байланыстарды, сондай-ақ сызықтық және сызықтық емес байланыстарды ажырату қажет.
Құбылыс байланыстарын зерттеу тәсілдері детерминацияланған және стохастикалық екі түрлерде жүзеге асырылады.
Детерминацияланған талдаудың негізгі әдістеріне индексті әдісі тізбекті орнату тәсілі, абсолютті айырмалар тәсілі, салыстырмалы айырмалар тәсілі, үлестін қатынасу тәсілі, интегралді тәсілі, логарифимделу тәсілі жатады.
Индексті әдісі. Қосуға тікелей берілмейтін, элементтерден тұратын, екі жиынтықтарды салыстырудың жалпылама салыстырмалы көрсеткіштін статистикалық индекс деп атайды. Жиынтықтардың уақыт бойынша салыстырмалы сипаттамасы кең таралған. Мұнда индекс уақыт көрсеткіштері ретінде болады. Индексті әдісі статистикада сараптау құралы ретінде-күрделі құбылыс өзгерісінде жеке факторлардың рөлін бағалауға қолданады.
Имитация және оптилизация моделдері. Бұл моделдер детерминацияланған және ықтималдық негізде құрылуы мүмкін. Олар қабылдаған критерий бойынша ең үздік экономикалық параметрлерді алуға және осы жағдайда болатын резервтерді объективті болуға мүмкіндік жасайды.
Имитациялық модель - бұл компьютерге арналған программа , ал экзогенді ауыспалардың әр түрлі берілетін мәндерінде онымен жүргізілетін есептеулер жүйедегі қызмет көрсету нұсқаларының тұтас жинағын алуға мүмкіндікбереді.
Сызықтық программалау. Көптеген экономикалық мәселелердің оптималді шешімдерін табуға қолданады. Ол қарастырылатын үдерістердің функционалды тәуелділігінде теңдеулер мен теңсіздіктер жүйесін шешуге негізделген.
Сызықтық емес программалау. Нәтижелері өндіріс масштабына пропорционал емес өзгеретін, мәселелер шешімінің әдістерін ұсынады. Сызықтық программалауға қарағанда, мұнда теңсіздіктердің де, мақсатты функцияның да формасы алдын ала келісілмейді. Мұны сызықтыларға келтіріп, жеңілдетеді.
Дискреттік программалау. Бұл ізделетін ауыспалылардаң бүтінсандығына қосымша шектеу қалды. Осы шектеу есептегі нысандар мен факторлардың физикалық бөлінбеуімен көп байланысты. Жабдықты алмастыру тапсырмасы, кестелер теориясының тапсырмасы, белгілеулер туралы тапсырма, коммиволжер туралы тапсырма сияқты, операцияларды зерттеудің осындай белілі тапсырмаларын шешулер дискетті болып табылады.
Дискерттік программалау тапсырмаларын шешудің ең қарапайым тәсілі - бұл сызықтық програмалау тәсілдерінің бірімен шешу.
Динамикалық программалау тапсырмаларды адамды шешуге, әрбір адам салдарын есептеуге және кейінгі адамдар үшін оптималді стратегияларды қабылдауға негізделген болып табылады, яғни бұл көп адамды үдеріс. Динамикалық программалау әдісін қолдану аймағы - бұл экономикалық нысаның қызметін жоспарлау, ресурстарды уақытта және әр түрлі мақсаттарға болу, жабдықты жөндеу және алмастыру.
Стохастикалық программалау. Ықтималдық сипатты оптимизациялық тапсырмалар қатарынан тұрады. Яғни, тапсырма шектеулерінің параметрлері немесе мақсатты функцияның параметрлері немесе екеуіде кездейсоқ шама болып табылады.
Стохастикалық программалаудың екі кезеңді тапсырмалары өте табысты орындалады. Бірінші кезеңде алдын-ала оптималді жоспар бөлінеді. Тапсырма детерминирленген сияқты шешіледі. Оның нәтижелері бойынша өңдірушінің өндірістік қуаты қалыптасады. Екінші кезеңде жоспар өнімге деректі сұранысқа сәйкес түзетіледі.
Жоспарлау мен басқарудың желілік әдістері.
Оқиғалар мен жұмыстар тізбектері болып табылатын, желілік кестелерді қолдауға негізделген, мақсатқа жету жолында олардың техналогиялық тізбектілігін көрсетеді. Желілік кесте уақыт критериіне емес, басқа параметрлерге, мысалы жасалатын жұмыстардың бағасына бағалануы мүмкін.
Желілік кесте мәліметтері детерминирленген және анықтамалы болуы мүмкін. Байланыспаған жұмыстар кешенінің санына байланысты олар бір желілік және көп желілік болуы мүмкін.
Жоспарлау мен басқарудың праграммалық-мақсатты әдістері. Бұл әдісті жоспардың мақсаттары праграмалардың көмегмен қолда бар ресурстармен байланысады. Ол көбінесе ұзақ мерзімді жоспарлауға қолданылады. Негізгі мақсат мақсатіштеріне бөлінеді, олар үшін, келісімді өткізуге қажетті, ресурстар анықталады.
Қорларды басқару теориясы. Қорларды басқару теориясы- опирацияларды зерттеудің құрамдық бөлігі болып табылады. Сақтауда болатын және оларға сұранысты қанағаттандруға арналған ресурстар көлемін оптилизациялауға мүмкіндік береді. Қорғауға дайын өнім, жартылай фабрикаттар, шикі заттар, ресурстар, ақша жатқызылуы мүмкін. Мұнда басқарылатын ауыспалыларға қорлардың көлемі, жеткзіп берулердің жилігі, қорларды толтыру мерзімдері, сақталатын нысандардың дайындық дәрежесі,т.б қосылуы мүмкін.
Жаппай қазымет көрсету теориясы. Бұл да операциялардың зерттеудің бөлігі болып табылады. Қызмет көрсетуге талаптар сұранысты қанағаттандыру орынына - <<қызмет көрсету арнасына>> кездейсоқ түседі. Қызымет көрсету потенциалына оның ұзақтылығына және басқа факторларға байланысты талаптар кезегі түзіледі.
Ойындар теориясы. Бұл үлгілер бәсекелес үдерісін жақсы сипаттайды. Екі бәсекелестің қатынастары сипатталса, ойын жұп деп аталады, онда тұлғалар қатысса, <<тұлғалар ойыны>> деп аталады. Егер ойыншылар коамиция құрса, ойын коамициялық деп аталады.
Ойынға қатысушылардың әр қайсысы, ең үлкен жеңіс және ең аз жеңіліс беретін,әрекет стратегиясын таңдайды. Шешімді белгісіздік жағдайларында қабылдайды. Шешімдер кестесі көрсетіледі.
Ойындар теориясының тәсілдері көптеген экономикалық тапсырмаларды шешуде, мысалы, қорларды анықтау барысында, өнім сапасын жақсарту аумағында оптималды шешімдерді таңдауда қолданылуы мүмкін.
Ұйымның қаржылық және шаруашылық қызыметін талдау қаржылық және фирмаішілік деп екі түрге бөлінуі мүмкін. Қаржылық талдау (кейде оны сыртқа қаржылық талдау деп атайды), фирмаішілік ақпаратқа кіру мүмкіндігі болмайтын, сыртқы қолданушылар тұрғысынан жүргізіледі, яғни ақпараттық базасының негізгі - қол жетімді бухгалтерлік есеп берушілік. Фирмаішілік талдау, кәсіпорын ішінде айналыста болатын, кез-келген ақпараттық ресурстарға қол жеткізе алатын, тұлғалар позициясынан жүргізіледі. Талдаудың ішкі және сыртқы деп бөлінуі кең таралған.
Бюджеттік мекемелерде қаржының құқықтық мәртебесінің ерекшелігі, қаржыландырудың негізгі көзі мемлекеттік (жергілікті) бюджет болып табылады. Мемлекет, бюджеттік мекемелерге ақша сала отырып, мемлекеттік билік органдарының тиімді қызмет негіздерін, сондай-ақ қоғамның орнықты, мәдени, экономикалық даму негіздерін қалауы тиіс.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Дәріс №15. Орман шаруашылығын басқару тұрақтылығының шетелдік тәжірбиесі
* Орман қолданысының Ресейлік тәрбиесі.
* Орман қолданысының Қытайдағы шетелдік тәрбиесі.
* Канада орман шаруашылығын реттеу. 1. Орман қолданысының Ресейлік тәрбиесі. Әлемдік орман шаруашылығының негізгі мәселесі, бір жағынан, ғаламшардағы ормандар ауданының азаюы мен жағдайларының нашарлауы арасындағы қарама-қайшылықтардың күшеюі және басқа жағынан, орман ресурстарына қажеттіліктердің үздіксіз өсуі болып табылады. Ормандардың қысқартылуымен деградациясы көптеген, сонымен, қатар әлеуметтік - эканомикалық факторлармен туындаған. Орман шаруашылығы өндірісін ұйымдастыруды өзгерту қажеттілігі айқын және, ең алдымен, жаңа жаһандық серіптестіктің негізі болып табылатын және ғаламшарлық масштабта эканомикалық, әлеуметтік, саяси және экологиялық фактолардың өз ара арекетін ескеретін, орнықты даму концепциясынан туындайды. Бұл кезде әрбір елорнықты орман қолданысын жүзеге асырудың өз механизімін таңдайды.
Орман шаруашылығын жақсартуға қозғалыс Дауервальд атауы мен өткен ғасырдың 20-жылдарында Еуропада туындады және жаппай шабулардан бас тартуға және құнарлы топырақты сақтауға негізделген. Кейінірек, Еуропа кейбір елдері (Германия, Австрия, Швейцария) <<жаратылысты орман шаруашылығы>> немесе Natur gemasse Waldwir rtschafi қозғалысын ұйымдастырды.
Орман шаруашылығының экалогиясына жаңа қозғалыстың бастамасын 1992жылы Рио-де-Жанейрода БҰҰ конференциясы қалады, онда орман ресурстарын пайдалануға жаңа жолдар белгіленді. Конференцияда <<Қоршаған орта және даму бойынша Декларация>> және орман шаруашылығын қағйдалары қабылданды. 1997 күзде Туркияда болған, ХI халықаралық орман конгресінің шешімдерінде орман жерлерінің деградациялармен, шөлейттенумен, өрттермен күрестің қажеттілігіне көңіл бөлінді.
Ресей - орман ресурстарына өте бай, осы көрсеткіш бойынша әлемде 1-орынды иеленіп отырған, орманды держава 2003жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Ресей Федерациясының орман қорындағы жерлердін жалпы ауданы 1179 млн ға немесе 69%құрлықты құрады .Жердің орманды ауданы 883,0 млн ға, орманмен жабылғаны -776,1 млн ға . Бірақ, Ресей, 20 % -дан астам әлемдік орман қорына ие бола отырып , өзінің бәсекелестік артықшылықтарын толық пайдаланбайды. Шығарылатын өңделмеген суретің көлемі бойынша, Ресей әлемде көшбасшы болып отыр, 2007 жылғы желтоқсанда бұл көрсеткіш 42193,5 мың тонна құрады. Өндірістің әлемдік көлемінде Ресейдің үлесі 5% -дан аспайды, бұлелдің шикізатты мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді.
Күтімдегі шабулардың көлемдері және сәйкесті аралық пайдаланудың өлшемдері мәнсіз және орман шаруашылығының әдістерімен ормандардың өнімділігін жоғарлатуға жеткіліксіз болып табылады. Ресей, заңсыз шабулардан , өрттерден , ормандарды зақымдаудан және осыған байланысты үлкен шығындардан, орманды қорғау мәселелерімен бетпе-бет келді. Ресейдегі негізгі мәселе орман ресурстарын тиімсіз пайдалануға негізделген, бұл сүректі терең өңдеу бойынша төмен көрсеткіштермен байланысқан.
Осының барлығы, әсіресе нарықтық жағдайларда, Ресейдің табысты орман секторының тиімді дамуын қиындықта түзетеді. Австрияға, АҚШ-қа, Филляндияға, Швецияға, Германияға қарағанда, Ресей 1м3 қолданылған ағаш шикізатына есептелген қосылған бағадан 6-10 есе аз өңдіреді. Сонымен қатар, экономиканың жаһандануы жоғары қосылған баға мен ағаш тауарларының халықаралық сауда және өндіріс, қолданыс үдерістерін күшейте түседі.
РФ-да орман шаруашылағының Федералдық қызметімен бореалді ормандар үшін орман шаруашылығын дұрыс жүргізудің келесі критерийлері мен индикаторлары ұсынылды және құпталды. Ормандар өнімділігін қолдау және сақтау: шаруашылықпен меңгерілген орман алаңдарының үлесі; есептік ағаш шабуыларды пайдалану үлесі; өсуге қатысты қолданыс үлесі; аралық қолданыс үлесі; сүректік емес өнімнің қорлры.
Ормандардың тіршілік қаблеттілігін қолдану: нұсқау және әлсіреген ормандардың үлесі, радионуклидтермен ластаған, орман аудандарының үлесі, 1-ге поллютанттар мөлшері; Орманың қорғаныс функцияларын сақтау және қолдану; қорғау, су қорғау, саниторлық- гигиеналық және сауықтыру мақсаттарына арналған ормандар үлесі;
Көміртектең жаһанды цикліне үлесті және биоәртүрлілікті сақтау және қолдау: әр түрлі жас ерекшелік кластарының, әр түрлі жыныстардың ағаштарындағы алаңның қатынасы; жетілген және уақытынан аса тұрған ағаштар үлесі; генетикалық резерваттардың, ерекше қорғалатын аумақтардың үлесі; жойылу қаупі бар түрлердің саны; орман қорының жалпы аудандағы көміртектің қоры.
Орманың әлеуметтік - экономикалық функцияларын қолдау; экономиканың орман секторы үлесі; сүректі қайта өңдеу мен шығарудың қатынасы; орман шаруашылығына шығындарды өзгерту ; орман секторында тұрғындарды жұмыспен қамту үлесі; орман шаруашылығына жалпы шығындырдан орманпотологиялық тексерулерге, орман құраласына, ғылыми зерттеулерге шығындар үлесі;
Орман орнықты басқаруды сақтауға арналған орман саясатының құралдары: қаулылар, заңдар және актілер, орман мен байланысқан , әр түрлі кәсіп орындардың ұйымдардың және ғылыми мекемелердің қызметінің үйлестіру, халықаралық серіктестік , орман қолданысының тұрақтылығына бағытталған, экономикалық механизмдер мен салықтар. Сонымен қатар, аталған критерийлер мен индикаторлардың негізгі кемшіліктері әр түрлі аумақтық деңгейлер бойынша айырмалардың болмауы, шаруашылық бірлігінің деңгейінде индикаторлардың болмауы болып табылады. Басты және екінші дәрежелі деп бөлінулер, сиандарттар мен баспалдақты шамалар жоқ.
Бүкіл әлемде экономикалық дамудың жылдамдатылатын қарқындары экономикаға экологиялық талаптардың жоғарлауына алып келеді. Дамыған елдердің экологиялық экономикасы негізіне үнемелі әрекетте болатын институттар да және нарықтық қатынастардың даму шарттарында туындайтын, жаңа экономикалық стимулдар да кіреді.
Табиғи кадастрлар, материалдық - техникалық және қаржылық қамтылу бойынша шаралармен, табиғи пайдалысының төменділігімен, қоршаған ортаны ластауға төлемдермен, жеңілдікті салық салумен және басқа шаралармен қатар, тұрақты әрекет ететін институттарға жатқызылады. Табиғи ресурстардың кадастрлері - бұл, табиғи ресурстың санымен сапасы, сондай - ақ табиғатты пайдаланушылардың құрамы мен санаттарын сипаттайтын, экономикалық, экологиялық, ұйымдастырушылық және техникалық көрсеткіштердің жиынтығы.
Орман кадастры, орман қорының құқықтық тәртібі, орман иелеріне тартылуы, орман қорының сандық және сапалық жағдайы, санаттар бойынша мемлекеттік орман қорын тарату туралы, мәліметтер жүйесінен және кадастрлік қызмет нәтижелерін бағалауға және орман шаруашылығын жүргізуге қажетті, орман қорының экологиялық және экономикалық сипаттамалары туралы басқа мәліметтерден тұрады.
Орман кадастрының мәліметтері орман ресурстарын рационалды пайдаланудың және шаруашылығын мемлекеттік басқарудың негізінде орман қолданысына төлемнің мөлшері анықталады, орман иелерінің және орманды қолданушылардың шаруашылық қызметіне бағалау жүргізіледі. Орман кадастры орман қорын мемлекеттік есептеу мәліметтерінің негізіңде жүреді.
Ормандарды кадастрлік бағалау пәніне келесілер жатады:
* орман қорындағы жер үлескілерінің кадастрлік бағасы.
* Қолма- қол ағаштардың кадастрлік бағасы.
Орман қорындағы үлескілердің кадастрлік бағасы - рационалды қолданысы барысында шексіз уақыт аралығында бағаланатын үлескерлерге есептелген, капитализацияланған ренталдық табыс. РФ-да ормандарды экономикалық бағалау әдістемесіне сәйкес, орман жерлерін бағалау көп функционалды орман рөлдерінің есебімен жүргізіледі.
Капитализацияланған рента , орман қолданысың барлық түрлерінен жаппай капиталданған табыс қосындысы мен 1 ге орманың орман қалпына келуі бойынша орман шаруашылығының капиталданған шығындарының арасындағы айырма сияқты, келесі формуламен анықталады (52)
Мұнда Рn- 1га орман жерлеріне капитализацияланған рента; ВДК - Ресей Федерациясының орман кодексімен бекітілген, орман қолданысының барлық түрлерінен 1 га орман жерлеріне жаппай капитализацияланған шығындары.
Орман жерлерінің бағаланатын үлескісінде өсіру барысында эталонды ағаштардан екінші дәрежелі орман ресурстарын босату барысында және тамырынан ағашты босату барысында туындауы тиіс болатын, 1 га - ға есептелгенде жаппай капитализацияланған табыс (ВДКД) формула (53) бойынша анықталады.
Мұндағы СЛР - этолонды ағашты шабу жасында тамырынан ағаш қорының бағасы ,; Коб - шабу айналымының ұзақтығын есептеуге арналған коэффицент.
Төлемнің жылдық мөлшері , сәйкесті сапалы және орындағы 1га орман жерлерін пайдалану құқығына бағалау сәтіндегі төлемдер мөлшерлемесінен шыға отырып алынады.
Ағаштарды пайдалы табиғи қасиеттерінен жалпы капиталданған табыс (ВДК nc) , аударылатын және немесе алынатын орман жерлерінің қоршаған санатына сәйкес келетін, коэффицентке, тамырынан босатылатын , сүректен жалпы капталданған табысты көбейту жолмен, формула (54) бойынша есептеледі. Бұл кезде, тамырынан босатылатын, сүректен жалпы капиталданған табыс, тансалардың бірінші разрядына Ресей Федерациясының субъектісінің мемлекеттік билік органымен белгіленген, орман мөлшерлемесі бойынша есептеледі.
Мұнды КЗ - аударылатын және немесе тәркіленетін орман жерлерінің қорғаны салатыны сәйкес келетін коэффицент .
Формуладағы (52) 1га ормандардың орман қалпына келуі бойынша орман шаруашылығының капиталданған шығындары, шабу айналымына қабылданған коэффицентке, орман өсімдіктері шарттарының типіне арналған шабуылдағы орманның қалпына келуіне шығындар нормативінкөбейту жолымен , (55)формуласы бойынша есептеледі.
Мұнда НРЛВС - орман өсімдікті шарттарының осы типіне 1га ормандардың орман қалпына келуі бойынша шығындар нормативтері.
Ресейде орман қалпына келуі бойынша шығындар нормативтері. Ресей Федерациясының субъектілерінде орман шаруашылығын басқару органдарымен , эталонды ағаштарды қалпына келтіру тәсіліне байланысты, нормативтік - технологиялық нормалар негізінде өңделеді.
Орман жерлерінің нақтылы үлескілерін бағалау барысында эталонды ағаштардын қалпына келтірудің ең рационалды тәсілі таңдалады. Кадастрлік бағалаудың нысаны ретінде, орман ресурстары дайын өнім жасудың ұзақ циклді, табыстармен шығындардың әр уақыттылығы, табыстармен нәтижелер алу қатерінің үлкен дәрежесі, шығындар мен табыстар өзгерістерінің аз болжамды сипаты сияқты көрсеткіштермен сипатталады.
Орманың экологиялық функцияларын және биологиялық әртүрлілігін сақтау, орман қорын пайдалану, орманды жаңғырту және орман қорын қорғау аумағында мемлекеттік басқару мақсаттарында орман қорының динамикасын және жағдайын бақылау , бағалау және болжау жүйесі болып табылатын, мемлекеттік ормандар мониторингісін жүргізу қажет.
Орман жерлеріне кадастрлік бағаларды еңгізу ормандардың түгендеуін жүргізуге және ірі масштабты ғылыми зерттеулерді орындауға үлкен қаржы шығындарын талап етеді.
Ресей Федерациясының Кабардин- Балқар республикасының ерекше қорғалатын аумақ жерлерін кадастрлік бағалау тәжірибесін қарастырайық [131]. Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар мен емдеу- сауықтыру жерлерінің және шипажайларының жерлерін бағалау- белгіленген күнге жағдайы бойынша табиғи- қорықтық, сауықтыру және рекреациялық кадастрлік бағасын белгілеуге бағытталған, әкімшіліктік және техникалық шаралардың жиынтығы.
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтадағы жер бағасының үлестік көрсеткіші (Р) формуласымен (56) анықталады.
Мұнда Р- ерекше қорғалатын табиғи аймақтар жерлерінің үлестік баға көрсеткіші ; С- жерлердің орташа бағасының нормативі коэффиценті, КЦ - экожүйелерді құндылықтың орташа коэффиценті; КУ - биоәртүрлілік ерекшелігінің орташа коэффиценті.
Экожүйелер құндылығының орташа коэффиценті (КЦ ) келесі параметрлерді есептейді; биомассаның қоры, өлі органикалық заттың жинақталу және шіру қарқындылығы, биоәртүрлілікте құрылымның гармониялығы, байланыстың коэффиценті, ландшафттың құндылығы, және тұтас Ресей Федерациясы бойынша көрсеткіштің белгіленген орташа мәніне көрсеткішретдің қатынасы ретінде есептеледі.
Экожүйелерде, биоәртүрлілік ерекшелігінің орташа коэффициенті, экожүйелер фаунасының және флорасының ерекшеленген топтарында Қызыл кітапқа еңгізілген, сирек түрлер үлесін ескереді, және ерекшеленген топтар бойынша сирек түрлер үлесін қосынды бірлігіне қосуымен анықталады. Яғни, Кабардин- Балқар Республикасы бойынша ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда кадастрлік жербағасының үлестік көрсеткіші:
Р=26980x1,02x1,37=37702сом/га.
Емдеу - сауықтыру белгіленудегі типтік нысанда жер теліміндегі кадастрлік бағының үлестік көрсеткіші, демалыс және туризм мекемелері иеленген, жерлерді бағалау мақсаттарына бейімделген , қалдық әдісімен анықталады. Мұнда РЗІ - і класты емдік- сауықтыру белгіленудегі типтік нысанда жер үлескісіндегі аудан бірлігінің үлестік кадастрлік бағасы, мұнда і- емдік- сауықтыру белгілеуіндегі нысан класының нөмірі;
Ді - емдеу- сауықтыру белгілеуіндегі нысанды пайдаланудан таза операциялық табыс;
К1- ғимараттар үшін капилдану мөлшерлемесі , 0,12 мөлшерде қолданылады;
РЗДІ - ғимараттар мен құрлыстардың байланысты бағасы ;
К2 - жер үлескісіне жатқызылған , табыс капиталдануының мерзімі , 33 жылға теңдеп қабылданады.
Si- емдеу- сауықтыру белгіленуіндегі нысанмен жер үлескісінің ауданы.
Емдеу- сауықтыру белгіленуіндегі нысанды пайдаланудан таза операциялық табыс 30% рентабелділік нормасынан шыға отырып анықталады және формула (58) бойынша анықталады :
Мұнда Ді - емдеу- сауықтыру белгіленуіндегі нысанды пайдаланудан табыс;
КНП - емдеу- сауықтыру белгіленуіндегі нысанды пайдаланудан табыста нормативтік пайда есебінің коэффициенті.
Қазақстанда орман 4,5% құрса , Ресейде 70% -дан астам болады, бірақ осыған қарамастан , елдерімізде орман қолданысының ұқсас ерекшеліктері де бар. Оларға орман шаруашылығын дамытудың жалпы тарихи шарттары, елде ағаш русурстарын бір қалыпты емес тарату , заңсыз шабулардан , өрттерден, ластаудан ормандарды қорғау мәселелері және осыған байланысты әртүрлі деңгейлерде үлкен бюджет шығындары, қолда бар орман ресурстарын жоғары тиімділікпен пайдаланбау жатқызылуы мүмкін. Қазақстанның орман ресурстарын экологиялық - экономикалық бағалауды ары қарай дамыту мақсаттарында, тамырынан ағашты босату барысндатуындауы тиіс болатын, жалпы капиталданған табысты есептеу әдістемесін сондай-ақ орманың пайдалы табиғи қасиеттеріненжалпы капиталданған табысты есептеу әдісімен пайдаланған дұрыс .
Семей аймағындағы орман ресурстары ландшафттық және биологиялық әртүрлілікті сақтау және қолына келтіру бойынша қызметті жүзеге асыруға , табиғи ресурстардың орнықты және қолданысын қамтуға арналғандықтан, Ресей Федерациясының Кабардин-Балқар Республикасындағы ерекше қорғалатын аумақтардын жерлерін кадастрлік бағалау тәжірбесін қолданамыз. Осылай бағалаудың негізгі артықшылығы, кадастрлік бағанын негізгі көрсеткішін есептеу экожүйелердің құндылығы және әртүрлілігінің ерекшелігі бойынша тізбекті түзетумен жүргізіледі. Ол үшін экожүйелердің құндылық коэффициенті және биоәртүрлілік ерекшелігінің орташа коэффициенті белгіленген параметрлер бойынша есептеледі.
Болашақта, Семей аймағында рекреациялық орман қолданысын дамыту шарттарында , орнықты табыстарсыз емдеу-сауықтыру орындары мен шипажайлардың жерлерін бағалау әдістерін, нақтырақ айтқанда бағалау көрсеткіштерін тасымалдау әдісі мен шығындар әдісін қолдану мүмкін болады.
Қытайдағы ормандар мемлекетке- мемлекеттік орман кәсіпорындарына (МОК) немесе ұжымшарларға тиесілі. МОК - мемлекетке тиесілі ормандарда орман алқаптарын қалпына келтіруді және дайындауды жоспарлайтын және жүзеге асыратын , жергілікті әкімшілік топтар. Өткен он жылдық бойында ормандардың ұжымдық жекеменшігі түрлендіруге ұшырады , және бүгінгі ауылдық ұжымшарлардан , ұжымшарлар мен фермерлердің , ұжымшарлар мен мемлекеттік орман кәсіпорындарының арасындағы бірлескен кәсіпорындардан, компаниялар мен бірлескен кәсіпорындардан,т.бтұрады. Компаниялар мен жеке азаматтар, егістік салу үшін (бұл марапатталады) жерді жалға алады, бірақ жер ұжымдық немесе мемлекеттік жекеменшікте қала береді. 2007 ж соңында , ұжымдық жекеменшіктің 27,5% жалпы орман аудандарын құратын , 44млн-ға орман егістіктерін басқаруға және пайдалануға мердігерлік келісім-шарттар жасалады.
Қытайда орманың басқарылуын және қолданылуын реттейтін негізгі заңама - Қытай Халық Республикасының Орман туралы Заңы-1984 ж қыркүйекте қолданып,1985 ж қаңтардан бастап күйіне енді. Мемлекеттік кеңес қосымша әкімшілік қаулылар қатарын шығарды : ҚХР орманы туралы Заңды орындау бойынша регламент, Орман өрттерінің алдын алу туралы Өкім, орман зиянкестерінің және ауруларының алдын алу және бақылау бойынша Өкім, т.б .1994 ж қыркүйекте Қытай орман шаруашылығына 4 заң , 4 әкімшіліктік қаулы , 60 тан астам секторының ережелер мен нұсқаулар , 200ден астам жергілікті заң ішіндегі регламенттер мен нұсқауларды жариялады.
1984ж Қытай орман кодексіне шарттардың бірі-өкімет ағаш дайындауға квотаны анықтауы тиіс болады. Орман шаруашылығының Министрлігімен жарияланған , 1993 ж өкімет декрет ережелер белгіледі . бұл ереже мемлекеттік және жергілікті заңдарды орындауда орманды басқарудың жергілікті органдарының және орман шаруашылығындағы жауапта органдардың рөлін анықтады. 2001 ж мамырда өкімет Қытайдын қылмыстық кодексіне түзетулер еңгізілді, онда заңсыздықты белгіледі және <<ағаштарды заңсыз дайындауға және тақырлауға алып келетін , өзгеде өзгеде қылмыстық әркеттерге>> жаза қарастырды .
Қытайда ағаш матералдрыныңимпортына қатысты ерекше қатаң ережелер жүзеге асыруда, сәйкесті заңдар мен заңнамалар үнемі жетілдірілуде , олардың сақталуын бақылау күшейтілуде. Осымен қатар, Қытай өкіметі мен шектес елдер заңсыз ағаш саудасына бірлескен қарсы әрект механизмін құрады . 1998 ж Қытайдың жаратылыс ормандарында ағаш дайындауға шектеу қойылды. Бұл импортқа сұранысты мәнді ұлғайтты. Қытай өкіметі елдің ағаш матералдарына мұқтаждығын дербес қанағаттандыру курсында. Бұл мақсатта ұлттық орман шаруашылығы елді 200 млн куб.м сүрекпен қамтиды.
Осы обылыста Қытай мен Ресейдің серіктестігі стратегиялық мәнге иеленген. Ресей әлемдегі ең үлкен ормандар, ал Қытай ең тез өсіп келе жатқан сүрек қолданысы. Ресей сүрегінің басты импортері ретінде Қытай Жапонияданбасып озған, 1995 ж Қытай 350 000м3 ,1998ж 1,7 млн м3 импорттаған. Ресейдегі орман қоры Қытайдан 7 есе үлкен (2 сур). Ресейдің негізгі орман ресурстары Сібір және Қиыр Шығыста орналасқан.
Қытайда орман шаруашылығы мәселелерінің бірі, ұлттық экономиканың тез даму қарқынымен туындаған, қолда бар ресурстарғажәне шикізатқа қажеттіліктердің күшейткелі жатқан дисбалансы болып табылады. Қазақстан экономикасының даму қарқындары өсіп келе жатқанын ескерсек , бұл біздің елгеде өзекті. Осылайша , ҚХР орман басқармасының тәжірибесінен келісе позитивті сәттерді алуға болады:
- орманды басқаруға қатысты, мемлекеттік жәнежерлікті заңдарды орындауда орманды басқарудың жергілікті органдарының және орман шаруашылығында жауапты органдардың рөлін күшейту;
-орман егістіктерін басқаруға және пайдалануға медігерлік келісімдерді бекітумен , орианға ұжымдық құқық жүйесін реформалау ;
- ағашматералдарының импортын қатаң бақылау ;
- заңсыз орман саудасына қарсы әрекет механизмі ;
- орман шаруашылығы қызметінің кериті заңды негізі ;
Канада орман шаруашылығын реттеу.
Канада сияқты елдерде ормандағы мемлекеттік жекменшік сипатарында (93% мемлекеттің , олардың 77% - ы провинциялардың , 16 %-ы федералдық өкіметтің иелігіне) , жерлердің кадастрлік бағалау жүргізілмейді. Орман қолданушыларымен орманды күтетіндердің экономикалық қатынастары лицеизиялық төлемдермен және салықтармен реттеледі.
Канада Солтүстік Американың солтүстік бөлігін және оған түйісетін аралдарды алып жатыр . климатының үлкен бөлігі бір қалыпты және субаритикалық. Қаңтардың орташа температуралары солтүстікте - 35о С - ден бастап, Тынық мұхит жағалауларында оңтүстігінде +4О С-ге дейін тербеледі. Канаданың солтүстігінде - артикалық шөл , тундра, орманды тундра, Кордильер беткейлерінде қылқан жапырақты және аралас ормандар, оңтүстігінде - далалар мен орманды далалар.
Канада ірі орманды державалардың бірі, оған ғаламшардағы орманмен жабылған ауданның 10%- ы тиесілі. Орман ресурстары елдегі негізгі байлықтардың санына кіреді және аумақтық 45%-ы иеленіп жатыр. Канада ормандарындағы сүректің жалпы қоры шамамен 20млрд м3 , бұл Ресейліктен 1,5 есе кем , бірақ орман өнер кәсібімен өнімді өткізуден валюталық табыс 6 есе жоғары.
Канада да орман шаруашылықтын реттеу провинициялар мен аумақтар өкіметтерінің шексіз құқығы болып табылады. Провинициялар мен аумақтар ормандар қолданысына жеке орман заңнамасын иеленген және өзінің әкімшілік шаралар жүйесін қолданады. Ормандарды игерудің ең тараған формасы орман концессиялары 10-50 жылға ұзақ мерзімді келісімдер болып табылады, олар бір жағынан , мемлекеттік орман жерлерінің жеке меншік иесі рөлінде өкіметтің немесе орман жерлерінің жеке меншік иесінің және басқа жағынан , жеке корпорацияның , жеке тұлғаның , мемлекеттік ведомстваның немесе мемлекеттің корпорацияның , жергілікті тұрғындар тобының немесе корпоративінің арасында бекітіледі. Ұзақ мерзімді орман үлескілерінің концессиялары және қолданыс көлемдерінің ұзақмерзімді концессияларын ажыратады.
Орман үлескілерінің ұзақ мерзімді концессиялары орман шаруашылыгын жүргізу,бойынша міндеттемелерді орындауға ауыстыруда белгіленген аудан шектерінде ағаш дайындауға құқықтардың берілуін қарастырады. Қолданыс көлемдерінің ұзақмерзімді концессияларына сәйкес, есептік ағаш шабу орындарының қандай-да бір бөлігін пайдалануға немесе белгіленген көлемдерді ағаш дайындауға құқықтар берілді. Бұларда сондай-ақ, "ағаш дайындау квоталары" деп те атайды.
1-5 жыл мерзіміне бекітілетін, келісім-шарттар орман шаруашылығын жүргізу бойынша міндеттемелерсіз ресурстарды дайындау құқығын беруді қарастырады, бірақ олар орманды өрттен қорғау немесе шабулардан кейін орманды қалпына келтіру бойынша белгіленген міндеттемелерден түруы мүмкін.
Канаданың орман секторында негізгі үлесі Британдық Колумбия алып жатыр (дайындалатын сүректің 1/3тен астам көлемі). Британдық Колумбияда орман қолданысын ұйымдастырудың келісім шарттың жүйесі 130 жылдан астам дамыды. Г.Н.Флюшкина, даму формаларын қарастыра отырып, мұнда 5 негізгі кезеңдерді бөлді [133]:
Ι-кезең пионерлік (1992ж.ға дейін).Қазіргі орман саясаты, осы кезеңде қалыптасқан,үш негізгі қағидаларға негізделіп келеді: провинцияда сүректі міндетті қайта өңдеу;
ІІ-кезең - орман қолданысын реттеудің бастамасы (1912-1946жж).ж. алғашқы Орман заңы жарық көрді, резервті ормандарды басқару үшін, провинцияның Орман қызметі ұйымдастырылды; тамырдан ағашты сатып алуға лицензия сияқты - орман қолданысының формасы пайда болды;
ІІІ-кезең - орман қолданысын басқару (1947-1976жж). Ұзақ орнықты орман қолданысының қағидаларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін, басқару бірліктері құрылды. Ұзақ қолданыстың алғашқы келісім-шарттары бекітіледі.
IV-кезең-орманды көпмақсатты басқару(1977-1988жж).1978 ж. Жаңа орман заңы қабылданып, кіші бизнесті дамытуға бағытталған, орман қолданысының жаңа формалары берілген, орман қолданушылардың міндеттері кеңейді;
V-кезең - орныкты орман қолданысын бағдарлау(1988ж-дан бастап қазіргі уақытта). 90-ж-ң басында орман үлескілерін олардың мақсаттық белгіленуі бойынша жоспарлай бастады. 1995 ж. Ағаш дайындауға экологиялық стандарттар белгіленді. Қазірде тамырынан ағашты сатып алуға барлық лицензиялар конкрустық негізде ұсынылады, мұндағы жалғыз критерий бағасы болып табылады.
Бұл провинцияда мемлекеттік жерлерде жыл сайынғы ағаш дайындау көлемінің шамамен 90%-ы орманқолданысының келесі формаларына келеді. Ағаш лицензиясы, орманшаруашылығының өңдірісіне лицензия және тамырынан ағашты сатып алуға лицензия.
Британдық Колумбияның орман қорын пайдалануға төлемдер жүйесі екі негізгі қағидаларда негізделген: төлемдерді жүйелі төлету және шарттардың теңдігі. Томар басына төлем салық болып табылады.
Тамырынан ағашқа баға түзілімдерінің екі жүйесі белгіленген - нарықтық және салыстырмалы.
Баға түзілімінің салыстырмалы жүйесі, провинсияның ішкі ауданында дайындалатын, ағашқа томар басына төлемді есептеуге қолданылады (1987 ж. Енгізілген).
Нарықтық жүйе салыстырмалы жүйенің альтернативасы болып табылады (1999ж.енгізілген). Бұл кезде тамырдан ағаштың бағасы ағаштың алдыңғы аукциондық сатылымдарының негізінде анықталады. Бұл жүйе, салыстырмалыға қарағанда, нарықта араланған материалдар мен сүрек бағасының өзгерісіне қатты әсер етеді.
Қарастырылатын Канада провинциясында басты қолданыстағы шабулар лицензиялық төлемдерге ұшырайды және орман қолданысына салық салынады. Орман қолданысына салықтар орман өсіруге лицензиялар, орманға лицензиялар, орманды жер үлескілеріне лицензиялар , сүректі сатуға лицензиялар бойынша төленеді. Орман қолданысына салық өлшемдері үлескілермен аймақтарға байланысты дифференцияланған және ағаш құнын салыстырмалы бағалаумен анықталады. Тамырынан әрбір орман үлескісінің салыстырмалы бағасы, осы үлескіден алынатын, тауардың жалпы сатылым бағасын және өндірісіне ұстап қалуларды алдын ала есептеулерге байлансты болады. Есептік сатылым бағасы мен есептік өндірістін ұстап қалулардың арасындағы айырма осы үлескі бағасының индексі деп аталады. Баға индексі қолданыс шығындарын шегерумен сатылым бағасы ретінде анықталады және формула (59)бойынша есептеледі:
Мұндағы - ағаш себумен шұғылданатын, белгіленген қожалықтарға баға индексі;
Орман үшін бағасы анықталған, коммерциялық тиімді ағаш жыныстары мен сұрыптарына сатылым бағасының есептік үлесі;
Қолданыс шығындарының есептік үлесі.
Мысалы, сүрекке сатылым бағасының алдын ала есептеулері келесі түрде жүргізіледі:
Мұндағы - Sp - коммерциялық тиімді ағаш жыныстарының және сұрыптарының алдын-ала жобалық сатылым бағасы;
Spa - "A" cанатты жыныстар үшін, сметалық сатылым бағасы;
Spb - "B" cанатты жыныстар үшін, сметалық сатылым бағасы;
Va - "A"Санатты жыныстар үшін, бағалау көлемі, м3;
Vb - "B"Санатты жыныстар үшін, бағалау көлемі, м3;
Қолданыс шығындары келесі формуламен анықталады:
Мұндағы Oc - бағасы бағаланатын, сүрекке тиімді, сметалық алдын ала есептелген қолданыс шығындары;
Oca - "A" - Санатты жыныстар үшін, ағашты дайындау және тасымалдау бойынша сметалық шығындар;
Ocb - "B" Санатты жыныстар үшін, ағашты дайындау және тасымалдау бойынша сметалық шығындар;
Әрбір жыныс бойынша есептік сатылым бағасы, тоқсан сайын шығарылып, нарықтық бағалар бағанамаларына негізделеді.
Орташа баға индексі, соңғы 12 айда шабулар жүргізілген, барлық үлескілерде барлық ағаш дайындаушылардың көлемдері есебімен барлық баға индекстерінің салмақтанған орташа мәні болып табылады. Бұл, тамырынан жеке ағаш үлескілері салыстырылатын, статистикалық база. Бұл көрсеткіш келесі формула бойынша есептеледі:
Мұндағы VI - ортаға баға индексі;
I - Ағаш дайындамаларының баға индексі;
V - Ағаш дайындамаларының көлемі.
Әрбір орман қолданушы үшін орман қолданысына салық мөлшерлемесі келесі түрде анықталады:
Мұнда I R - бағаланған сүрек үшін көрсетілген мөлшерлеме;
B R - Ішкі облыс аймақтарына немесе жағалау аймақтарына негізгі мөлшерлеме;
VI - Ағаш даярлайтын шаруашылықтың баға индексі;
VI - Ішкі облыс аймақтарына немесе жағалау аймақтарына баға индексі;
Содан кейін көрсетілген мөлшерлеме алдын ала жазылған минималді мөлшерлемемен салыстырылады. Екеуінің ең жоғарғы мөлшерлемесі резервтік мөлшерлеме болып табылады. Белгіленген мөлшерлеме арнайы шығындардың өтеміне алынатын, барлық салықтардың және резервтік мөлшерлеменің қосындысы болып табылады. Марапаттаумен бағаның кез - келген ұсынысы, жалпы коэффициент мәнін анықтау мақсатымен, белгіленген мөлшерлемеге қосылады.
Орман қолданысына салық мөлшерлемесін есептеуді шартты мысалда көрсетеміз.
Британдық Колумбияда орман қолданысына салық мөлшерлемесін есептеудің мысалы.
( Көрсеткіштер; төменгі баға бойынша; жоғары баға бойынша; Сметалық сатылым бағасы; Бағалау бойынша; негізгі орман шаруашылығы; Краунды шаруашылықты игеру; басқа аймақтарды шаруашылықты игеру; ағаш өңдеу басқа негіздері; орманды қайта өңдеу; орман бағасының индексі; көрсетілген мөлшерлеме ( 8,22 + VI - 7,72 ); резервтік мөлшерлеме; орман шаруашылығынан салық; игеруге салық; тарифті төмендету; белгіленген мөлшерлеме бағасына үстеме; жалпы коэффициент ).
Минималді мөлшерлеме - долл / 0,25 м3; базалық мөлшерлдеме - 8, 22 ; орташа баға индексі - 7, 72; салынатын салық - 1,5 ; сатып алушы ұсынған баға 1,10. Орман қолданысына салық мөлшерлеменің осы берілуі баға индекстерінің берілуін айнадай көрсетеді. Ішкі облыс аймағында, 1 м 3 - ке 14 долл-дан асатын, резервтік мөлшерлемелер жарты бағаға төмендетілген.
Баға түзілімдерінің жүйесі мәнді ажыратылады: "жағалаулар аудандарында " - дөңгелек ағаш материалдары, "ішкі аймақтарда" - араланған материалдар мен жоңқалар ақтық сатылатын өнім болып табылады, бұл кезде әртүрлі шығын деңгейлері есептеледі. Белгіленген екң негізгі тарифтік мөлшерлемелер нарық конъюнктурасын көрсетеді. Төлемдерді түзету, нарық өзгерістері есебімен, әрбір 3 айда жүзеге асырылады. Канададағы орман провинцияларының мысалында орман ресурстарын экономикалық бағалау тәжірибесін зерттеу келесілерді бекітуге мүмкіндік береді: орман ресурстарын экономикалық бағалаудың әдістемелік негізгі шығындар әдісі мен тұтынушылық баға теориясы болып табылады; әрбір орман үлескісінің құндық бағасы арқылы белгіленетін, лицензиялық төлемдер жүйесі арқылы орман қолданысына салықтар алынады; жанама қолданыс ресурстары бағалауға ұшырамайды және орманның ортаны қорғау және әлеуметтік функциялары ескерілмейді.
Қазақстанда ҚР орман қоры мемлекеттік және жеке орман қорларынан тұрады, ал ормандарды жалға алу 2003 ж. Қабылданған Орман кодексімен ғана заңдастырылған, сондықтан жалға алу қатынастарының институты толық көлемде жүзеге асырылмайды. Осы тұрғыдан, біздің орман шаруашылығымызғы концессиялық орман қолданысының тәжірибесі, нақтырақ айтсақ, концессиялық келісім шарт бойынша концессионер орман шаруашылығын жоспарлауға, орманды қалпына келтіруге, күтуге, орманды өрттен қорғауға, жол құрылысы мен күтіміне жауап беретін, ұзақ мерзімді орман қолданысы бойынша жалға алу мерзімдері Канадада да, Қазақстанда да шамамен бірдей 10 жылдан бастап 50 жылға дейін. Концессиялық орман қолданысын дамытудың бастапқы кезеңінде, орман шаруашылығын жүргізу бойынша міндеттемелерінде орындауында, белгіленген аудан шектерінде ағаш дайындау құқығы берілетін, концессиялардың бірінші түрін қолдану өте тиімді болады деп есептейміз. Ары қарай, концессиялардың екі формасын жиынтыққа қолдану мүмкін болады.
Баға түзілімі жүйесіне келсек, салыстырмалыдан гөрі, нарықтық жүйе тиімдірек, өйткені ол нарықта араланған материалдар мен сүрек бағаларының өзгерісінен көбірек сезімтал әсер етеді. Бірақ, осындай жүйені еңгізу мониторингті дамытуды және тамырынан ағаш сату бойынша жүргізілген аукциондардың мәліметтер базасын құруды талап етеді.
Көңіл бөлінетін келесі тармақ - тамырынан ағашты сатуға лицензиялар беру. Лицензиялар конкурстық негізде беріледі, мұнда жалғыз критерий - баға болып табылады, бұл баға түзілімнің нарықтық концепциясын толық көлемде жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Тұтас алғанда, шетелдердің орман қолданысын талдауды жалпылай қорыта отыра, келесі сәттерді бөлуге болады:
* Бірінші орында орман қолданысын мемлекеттік реттеу, орманды жаңғырту, қорғау мәселелері, сондай - ақ орман шаруашылығын жүргізуді ұйымдастырудың әр түрлі аспектілері тұрады;
* Барлық шетелдерде орманға жеке меншіктің бірнеше түрлері бар; шетелдік көптеген елдердің орман қолданысына, аз үлестік шығындарымен мемлекетпен бақыланатын сияқты, орман қолданысы бойынша ірі құрылымдарға бағдарлану тән;
* Коммерциялық қызығушылықты ормандары бар, әлемнің әрбір елінде, орман қызметтері немесе орман агенттіктері деп аталатын, орман шаруашылығының мамандандырылған мемлекеттік органдары болады. Бірақ жеке, жергілікті және орман өнеркәсіптерінің компанияларына берілген ормандар көбінесе мемлекеттік қызметтердің жалпы бақылауында өздерінің ерекше органдарымен басқарылады;
* Жоғары қосылған бағамен ағаш және целлюлоза - қағаз тауарлары өндірісінің және экспортының қарқынды өсуі жаhандық сипатты жалпы тенденция болып табылады;
* Орманды қалпына келтіруде әртүрлі елдердегі орман заңнамасының талаптары және орман қолданысына қатаң талаптары орманның орта түзілетін және әлеуметтік қызметтеріне сұраныстың мәнді өсуін айғақтайды, бұл қоршаған ортаға өсіп келе жатқан антропогенді жүктеулермен де байланысқан.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
3.Практикалық сабақтың құрылымы
Практикалық сабақтар
<<Орман шаруашылығын басқару>> пәнінің практикалық сабақтарында дәрісте қаралатын сұрақтарды пысықтау, қосымша сұрақтарды талқылау қарастырылады. Практикалық сабақ он бес тақырыптан тұрады.Мұнда әрбір сабақтың мақсаты, оқу - әдістемелік нұсқаулары ұсынылған.
Модуль 1 Орман шаруашылығын басқару тұрақтылығы
Дәріс №1. ҚР орман шаруашылығын басқару
Сабақтың мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатынәдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Практикалық сабақтың тақырыбы №2 Мемлекеттік орман саясаты және орманды басқарудың тиімділігі
Сабақтың мақсаты: студенттерді таныстыру.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Практикалық сабақтың тақырыбы №3 Орманды қорғау және жануарлар әлемі бойынша мемлекеттік мекемелер және олардың қызметі
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырып бойынша студенттерге туралы қарастырылады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Практикалық сабақтың тақырыбы №4 Орманның экожүйесінің қызметі және орман өнімділігін жоғарлату
Сабақтың мақсаты: Студенттерге туралы түсініктемелер ұсынылады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Практикалық сабақтың тақырыбы №5 Орман қорларын экономикалық бағалау
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта туралы студенттерге түсініктеме беріледі.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Модуль 2. Орман қорларын пайдаланудың экономикалық тиімділігі
Практикалық сабақтың тақырыбы №6 Орман қорларын пайдаланудың және орман шаруашылығы шараларының экономикалық тиімділігі
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта туралы қарастырылады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін -өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
Практикалық сабақтың тақырыбы №7 Орман және орман паркі шаруашылығындағы инвестициялық-инновациялық қызметтері
Сабақтың мақсаты: бойынша студенттерге түсінік беріледі.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін - өзі бақылау сұрақтары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Практикалық сабақтың тақырыбы №8 Орман және орман паркі шаруашылығын қаржыландыру
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта туралы студенттерге түсініктемелер беріледі.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Практикалық сабақтың тақырыбы №9 Мемлекеттік орман кірістері
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта студенттерге туралы түсініктер ұсынылады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
Практикалық сабақтың тақырыбы №10 Мемлекеттік мекемелердің әлеуметтік және экономикалық дамуы жоспарының құрылымы және мазмұны
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта ұсынылады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Модуль 3 Орман шаруашылығын басқарудың тұрақтылығын ұйымдастыру
Практикалық сабақтың тақырыбы № 11. Өндірісті жоспарлау. Өндірістік бағдарламаны құру.
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта туралы түсінік беріледі.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Практикалық сабақтың тақырыбы №12 Ұйымдастыру, нормалау және еңбек ақы
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта таныстыру қарастырылады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары
Ұсынылатын әдебиеттер:
Практикалық сабақтың тақырыбы №13 Өндірістің ұйымдастырушылық негіздері. Өндірістік процесс және оны ұйымдастыру принциптері
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта туралы ұсынылады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Практикалық сабақтың тақырыбы №14 Шаруашылық қызметінің есебі және талдау
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта ұсынылады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
Практикалық сабақтың тақырыбы №15 Орман шаруашылығын басқару тұрақтылығының шетелдік тәжірбиесі
Сабақтың мақсаты: Бұл тақырыпта қарастырылады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар Бұл тақырып бойынша сабақтың мақсаты ұсынылған. Студенттің дәріс сабағын терең игеруі үшін өзін өзі бақылау сұрақтары ұсынылған. Жоғарыда көрсетілген негізгі және қосымша әдебиеттерді қосымша сұрақтарға дайындалғанда қолдануы қажет.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары
Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Қазақстан Республикасының Орман Кодексі. № 35 тамыз. Ресми газет. 2003 жыл
2.Т.В. Наточина Экономика лесного хозяйства с основами менеджмента, маркетинга и бизнеса. Астана. 2007 г.
3. Ж.Б. Қайкен және т.б. АӨК кәсіпорындарының экономикалық талдауы.Семей. 2012ж.
4. Ахметов Қ.Ғ. Менеджменттің негіздері (Оқу құралы), Ақтөбе Орал . 2009
4. Студенттердің өздік жұмысы
СӨЖ орындауға әдістемелік нұсқаулар: СӨЖ орындауға әдістемелік нұсқаулар: <<Орман шаруашылығын басқару>> курсы бойынша кредиттік технология студенттерімен СӨЖ эссе және жағдайлық тапсырма түрінде орындалады. СӨЖ орындауға кіріскенде студенттер берілген тапсырманың тақырыбын зерттеуі керек. Сонымен қатар ұсынылған әдебиеттер мен инструктивтік материалдарды қолдануға болады. Жұмыс А4 стандартты парақтың бір жағына жазылады. Студенттерге өздік жұмысты дәптерге жазуға рұқсат етіледі. Жұмысты орындау барысында келесідей өлшемдерді сақтау қажет: сол жағынан - 25-30 мм, оң жағынан - 10 мм, жоғарғы және төменгі жағынан - 20 мм. Қызыл жол бес белгіге немесе 15-17 мм-ге тең.
Жұмыс тақырыбын қолжазба түрінде немесе компьютермен жазуға болады. Қолжазба әдісімен мәтін қара немесе көк түсті сиямен, анық жазумен жазылуы тиіс. Бір жұмыста түрлі түсті сия қолдануға болмайды (графиктерді, диаграммаларды, суреттерді, кестелерді орындағанда түрлі түсті сия қолдануға болмайды.)
Жұмыс қолмен жазылғанда мәтіннің әрбір беті 28-30 жолдан тұруы қажет, әрбір жол ортасы 60-65 белгіден болуы керек, мұндағы әрбір сөздер арасындағы пробел бір белгі болып есептеледі. Қолжазбалық мәтінге №3 трафареті қолданылады. Жұмыстың қолжазбалық нұсқадағы жалпы көлемі қосымшаларды есептемегенде 5 беттен кем болмауы тиіс. Жұмыс беттерінде еш қателіктер жіберілмеуі тиіс - жолдарды және сөздерді сызу, жоларалық қосымша жазулар және т.б.рұқсат етілтейді. Сонымен қатар, жалпы қабылданбағандардан басқа сөздерді және сөз тіркестерін қысқартуға болмайды.
Жұмыстың әрбір тарауы жаңа беттен басталады, ал бөлімдер жолдың ортасынан мәтіннен бір жол қалдырғаннан кейін жазыла береді.
Екінші жағдайда жұмыс мәтіні компьютерде Microsoft Word мәтіндік редакторінде, Timеs New Roman шрифімен, 14 мөлшермен, жартылай жоларалық интервалмен басылады. Жұмыстың жалпы көлемі 5 беттен кем болмауы тиіс.
Студенттердің оқытушылармен өздік жұмысы сұхбаттасу, жазбаша бақылау жұмысы, рөлдік ойындар түрінде өтеді. Студенттің белсенді қатысуына қарай білімі бағаланады.
4.Студенттердің өздік жұмыстарының және студенттердің оқытушылармен өздік жұмыстарының тақырыптары
4.1. Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары
* Орман және орман-парк шаруашылығының дамуын жоспарлаудың ролі - Эссе
* Орман және орман-парк шаруашылығында өндірісті мамандыру, шоғырландыру, кооперациялау мен жинақтау, олардың кемшіліктері мен артықшылықтары- Эссе
* Аймақтардың оптимальды ормандылығы- Эссе
* Орман қорларын қалпына келтірудің негізгі жолдары- Эссе
* Орман мен орманды жерлердің өнімділігін жоғарылату жолдары- Эссе
* Орман және орман-парк шаруашылығындағы жаңа техника мен технологияның ролі- Эссе
* Орман, орман-парк және ауыл шаруашылығында иннвестицияның қайнар көздері: мемлекеттік қаржылар мен банк несиелер- Эссе
4.2. Студенттердің оқытушылармен өздік жұмыстарының тақырыптары
* Орман және орман-парк шаруашылығына капитал еңгізудің тиімді бағыттары: орманды қорғау, орманды қалпына келтіру, орманды өсіру және әлеуметтік инфрақұрылымын талқылау - тапсырма 1
* Орман және орман-парк шаруашылығын қаржыландыру қайнар көздері - тапсырма 2
* Ормандар мен жануарлар дүниесін қорғау қызметтерді тұтынушылармен, тауар берушілермен қаржы бойынша қарым-қатынастары- тапсырма 3
* Орман түсімін көбейту мен оның мөлшерін орман және орман-саябақ шаруашылығы қызметкерлері мекемелерімен арттыру жолдары - тапсырма 4
* Орманды өсірудің өндірістік циклі - тапсырма 5
* Орман шаруашылық жұмыстардың негізгі түрлеріне нормативті-технологиялық карталарды құру - тапсырма 6
Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университетінің <<Менеджмент және маркетинг>> кафедрасы оқытушыларының <<Орман шаруашылығын басқару>> пәні бойынша баспадан шығарған оқулықтары жоқ.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz