Файл қосу
Бөгелектер биологиясы
Қ. АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛіЫМ
МИНИСТІРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ОӘК
ОӘК 042.18-24.1/01- 2013
Арахнология
№1басылым
31.08.2013
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
<<Арахнология>>
6N1201 - << Ветеринариялық медицина>> мамандығы бойынша
Магистранттардың ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
Семей
2013
Мазмұны
1 Дәрістер
2 Зертханалық сабақтар
3 Студенттердің өздік жұмыстары
№1 Дәріс.
Арахнологияның даму тарихы
* Кіріспе
* Зиянды буынаяқтыларды зерттеу тарихы
* Буынаяқтылардың сипаттаамасы және жүйеленуі
1 ЗИЯНДЫ БУЫНАЯҚТЫЛАРДЫ ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ
Буынаяқтыларды - ауру қоздырушыларын тасымалда-ушылар ретіндегі зерттеулердің тарихы.
Әлемде ең бірінші болып, американ ғалымы Дж. Нотт (1848) үнсіз масалардың (москиттердің) безгек және сары қызба ауру қоздырушыларын тарататындығын анықтады. Жиырма жылдан соң А. Раймберт (1869), К. Давэн (1870), О. Боллингер (1873) буынаяқтылардың кейбір жүқпалы ауруларға қатынасы барлығын көрсетті. Олар сібір жарасынан (топалаң) өлген жануарлар денесіне қонған үй және ет шыбындары аурудың қоздырушысын сау малдың терісіне тасымалдайтынын дәлелдеді.
Буынаяқтылардың трансмиссивтік қасиетін анықтайтын деректерді жинақтау барысында, орыс ғалымдары Г.Н.Минх (1874, 1878) пен О.О. Мочутковскийдің (1876) бақылаулары мен ғылыми тәжірибелерінің маңызы ете зор болды. Олар бірінші болып, бөртпе және қайталама сүзек ауруларының қоздырушысын қансорғыш буынаяқтылар таратуы мүмкін деген жорамалдау жасады. Бүл пікір, Ш. Николльдің (1909) ірі кдра пироплазмоз қоздырушысын таратудағы иксодид кенелерінің маңызын анықтауға мүмкіндік берді.
Әлемде бірінші болып П. Мансон (1877), адам филяриатозын таратуда масалардың трансмиссивтік маңызын дәлелдесе, Р. Росс (1894) -- Anopheles туысына қарасты безгек масаларынын, адам канына безгек плазмодиясын, ал Culex туысының құстар плазмодиясын тасымалдайтынын көрсетті. Кеп кешікпей Д. Брюс (1895) трипанозомоздардың таралуына қансорғыш шыбындардың қатысты екендігін анықтады. Бүл салада жүргізілген көптеген зерттеулердің ішінде Д. Вержебицкийдің (1903), адамдарда оба ауруы қоздырушысын бүргенің тасымалдайтынын дөлелдеуі үлкен жетістіктің бірі болды.
Орыс ғалымдары -- С.К. Бейнарович, А.В. Белицер, В.И. Якимов, Е.И. Марциновский, Е.Н. Павловский, Н.Г. Олсуфьев , Н.В. Беклемишев, А.А. Марков, Ю.С. Балашовтың, тағы басқада ғалымдардың, үй малдарының прото-зойлық, вирустық, бактериялық, қауіпті саңырауқүлақтар туғызатын аурулар қоздырушысын табиғатта сақтап, таратудағы қансорғыш буынаяқтылардың қатынасын анықтаудағы еңбектерінің әлемдік ғылымға қосқан үлесі өте мол.
2 БУЫНАЯҚТЫЛАР СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖҮЙЕЛЕНУІ
Буынаяқтылар - жер шарында кең таралған, күрлықпен суда өмір сүретін организмдер. Жануарлар әлемінде олар омыртқасыздар арасында түрлерінің көптігімен басымдығын айқын байқатады. Қазіргі кезде буынаяқтылар типіне (Arthropoda) 1,5 млн.астам омыртқасыздар түрінің жататыны анықталған. Олардың 90 пайызға тақауы жәндіктер. Бүлардың көптеген түрлері табиғатта пайдалы болса, бірталайы адам мен жануарларға аса зияндылығымен ертеден белгілі.
Пайдалы жәндіктер өсімдіктерді тозаңдандырады, жібек жібін және бал өндіреді. Мүхит пен теңіздерде, өзен- көлдерде өмір сүретін шаяндардың көпшілік түрлері адамға, балықтармен қүстарға өте қажет азық қоры болып табылады.
Табиғатта көптеген буынаяқтылар топырақ өңдеу процессіне тікелей қатынасады.
Сонымен қатар табиғатта малға және ауыл шаруашылығына аса зиянды буынаяқтыларда кең таралған. Олар адам жөне жануарларда өмір сүреді және ауру туғызады.
Көптеген түрлері адам мен жануарларға жүқпалы ауру қоздырушыларын тасымалдайды.
Осыған байланысты малдәрігерлік арахно-энтомологияның негізгі мақсаты жануарларға ете зиянды буынаяқтыларды көрсету және олар тудыратын ауруларды зерттеп, зиянкестерге қарсы нәтижелі күрес тәсілдерін үсыну.
Буынаяқтылардың көпшілігінің дене күрлысы буынтақтарға жіктелген,симметриялы. Денесінде буынды аяқтары болғандықтан, олар буынаяклылар деп аталған. Дененің әрбір бөліміндегі аяктарының қүрлысы атқаратын қызметтеріне карай өзгеріп, бейімделген. Буынаяқтылар-дың төменгі сатыдағы топтарында, дененің әрбір буынтағында бір жүп аяқтары болса, ал жоғарғы сатыдағы топтарында аяқтар саны азайып, дененің бір бөлімінде ғана қалған. Денелеріңіңхьіртын, ал кейбіреулерінің іш қүрлыста-рының бетін хитин қабығы каптап жатады. Хитин әрі қорғаныштық, орі сыртқы қаңқаның қызметін атқарады. Хитин азотты полисахаридтерден қүралған созылмайтын зат. Дене бүлшық еттері хитин кабықка бекіген. Буынаяқтылар денесінде гетеромдық бунақталу байқалады. Яғни дененің әр бөлімінің қүрылысы әртүрлі болады. Кейбір буынаяқтылардың сегменттері бунақталмай бір түтас дсне күрайды. Мысалы, кенелер денесі бір түтас болса, өрмекшілер және жәндіктер денесі бас, кеуде күрсак.к,а бөлшектенген.
Кейбір буынаяқтылардың денесінде үш (насскомдар) нсмесе төрт (өрмекші тәрізділер) жүп аяқтардан басқа, бір исмесе екі жүп қанаттары болуы мүмкін.
Буынаяқтылардың дене қуысында барлық ішкі құрылыс жүйссі толық қалыптасқан.
Буынаяқтылардың жүйке жүйесі, жүтқыншақ маңындагы ганглиядан және қүрсак, нерв тізбегінен түрады. Жүтқыишақ маңындағы ганглия жоғарғы сатыдағы буынаяқтыларда үш бөлімнен түрады. Олар: протоцеребрум, дей-тоцеребрум, тритоцеребрум. Сондай-ақ қүрсақ жүйке тізбегі бунақтарда жүйке ганглиясын түзіп, күрделенген. Буынаяқтылардың сезімтал жүйкесі жақсы жетілген. Олар жеке дара немесе клеткалар тобынан қүралып, сенсилл деп аталады. Кутикула қабатымен мүртшалардың буынтақтарына орналасқан.
Сенсиллдердің қабылдағыш мүмкіндіктері буынаяқтыларға қорек қорын іздестіріп табуға, табиғат құбылыстарын (ауа райының өзгерістерін, химиялық заттардың әсерін) дүрыс бағдарлап, сақтануға мүмкіндік береді.
Насекомдардың көздері жақсы жетілген, күрылысы күрделі, көптеген жеке көз торшаларынан қүралған. Кенелердің көздері қарапайым жалғыз тордан түрады. Ал кейбірінде кез қалыптаспаған.
Қан айналу жүйесінің орталығы -- жүрек. Ол соғу арқылы қаңцы үнемі айдап түрады. Қан айналысы ашық типті; гемолимфа жүректен соң қолқа арқылы жүріп, ішкі дене қуысына қүйылады. Қанның (гемолимфаның) түсі қызыл, сары, көгілдір, плазмамен формалық элементгерден қүралған.
Буынаяқтылардың тыныс мүшесі тіршілік ортасының ерекшелігіне сәйкес желбезек, өкпе қалтасы, трахея түрінде болады.
Ac қорыту жүйесінің қүрылысы және атқаратын қызметі күрделі: онда түрліше ферменттер бөлетін қосалқы бездері болады. Буынаяқтылардың қоректенуі әртүрлі. Тоғышар түрлері көбінесе қанмен жөне иелерінің ағзаларымен қоректенеді.
Зәр шығару системасы майда түтікшелерден қүралған Мальпиги түтігі түрінде болады.
Буынаяктылардара жынысты жануарлар тобы. Көбеюі жыныстық қарым-қатнас арқылы жүреді. Оларда партеногенезбен көбею сирек кездеседі. Көпшілік түрлері жүмыр-тқа салады. Тірі личинка туатын түрлерде кездеседі.
Буынаяқтылардың дамуы түбегейлі және толык. емес өзгеріс (метаморфоз) арқылы өтеді. Олардың өсуі тек қана түлеу кезендерінде байқалады.
Буынаяқтылар типі бірнеше класқа бөлінеді. Малдәрігерлік паразитологиясы негізінен үш кластың өкілдерін зерттейді. Олар: өрмекші тәрізділер (Arachnoidea), насекомдар (Insecta), шаяндар (Crustacea).
Білімді тексеруге арналған сұрақтар
* Энтомология нені оқытады?
* Арахноэнтомологияның дамуына үлес қосқан ғалымдар кім?
* Арахноздар деп нені атайды?
* Жәндіктерге сипаттама бере аласыз ба?
№2 Дәріс
ҚАЗАҚСТАНДА ТАРАЛҒАН ЗИЯНДЫ БУЫНАЯҚТЫЛАРДЫ
ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ
1 Энтомология мен арахнологияның дамуына Қазақстан ғалымдарының қосқан үлесі
2 Буынаяқтылардың тоғышарлық ерекшеліктері
1 Қазақстанда адам мен жануарларға қауіпті буын аяқтыларды зерттеулердің басталуы Е.Н. Павловскийдің ссімімен тығыз байланысты. Ол ұйымдастырған зкспедициялардың зерттеулері нәтижесінде, Республиканың оңтүстік аймақта-рында таралған малға зиянды бөгелектер, кенелер, қос қанатты қансорғыштар т.б. жөндіктердің түр құрамы мен экологиясы белгілі болды. Бұл зерттеулер қортындысы 1937 ж. "Вредители животноводства в Казахстане" атты жинақ болып жарық көрді.
Қазақстанда жоспарлы және жүйелі түрде үй жануарларына зиянды эктопаразиттермен арахноэнтомоз ауруларын зерттеу 1938 ж. академик И.Г. Галузоның жетекшілік етуімен басталды.
Республикада үй жануарларында пироплазмидоздардың кең таралып, күрделі эпизоотологиялық жағдайдың қалыптасуына байланысты, ауру қоздырушыларын тасымалдаушы паразитиформдық кенелерін зерттеуге көп назар аударылды. Бүл салада М.М. Тутушин, Л.М. Целищева,
И.И. Карпухин, М.В. Хван, С. Богданович, Г.В.Ушакова, Р.Д. Карабаева т.б. нәтижелі зерттеулер жүргізіп, ғылымға салмақты үлес косты.
Қазақстанның барлық табиғи аймақтарында И.Г. Галузо иксодид кенелерін түбегейлі зерттеп, бес томдық "Кровососущие клещи Казахстана" (1948-1953 жж.) атты монографиясында қортындылады. Бүл еңбек үшін академик И.Г. Галузоға СССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағы берілді.
Қазіргі уақытта Қазақстанның барлық табиғи аймактарында, шөл-даладан бастап биік таулы шалғынды белдікке дейін (Тянь-Шань, Алтай сілемдері, Саур, Тарба-ғатай, Қарқаралы-Баянаул таулы аймағы т.б.) жабайы аңдар және үй жануарларының қанымен қоректенетін па-разитиформдық кенелердің 50-ден астам түрі белгілі. Орнитодорин кенелерінің биологиясы мен зиянкестігі В.Н. Кусовтың "Клещи-орнитодорины Средней Азии и Казахстана" (1973) атты монографиясында жинақталды.
В.Н. Сенотрусова көп жылдар гамазид кенелерін зерттеп, "Гамазовые клещи -- паразиты диких животных Казахстана" (1987) деген кітап жазды. Бүл еңбекте гамазид кенелерінің 77 түрі көрсетілген, биологиясы, иелері мен қатынас ерекшеліктері толық ашылған.
Республикада үй жануарларының қышыма қотыр ауруларымен олардың қоздырушыларын зерттеуге зор көңіл бөлінді. Белгілі ғалымдар: И.Г. Галузо, Н.П. Орлов, Е.А. Тыныбеков, Л.М. Целищева, М.О. Солоницын, И.Ф. Родионова, М.А. Бабич, В.А. Чалдык, С.И. Ионин т.б. ізденістерінің нәтижесінде жануарлар мен күстардың қышыма қотыр ауруларын жою мүмкін болды. Зерттеулер нәтижесі көлемді еңбектерде қортындыланды. 1951 жылы Н.П. Орловтың "Чесотка сельскохозяйственных животных", ал 1957 ж. И.Г. Галузоның "Чесоточные клещи и чесотка овец" кітабы шықты.
В.И. Ильященконың көп жылғы зерттеуі ғылым докторы атағын қорғауға арналған "Саркоптоидные клещи (Асагіпа; Psoroptidae; Sarcoptidae), совершенствование методов диагностики и борьбы с ними" диссертациясында жинақталды.
Қазақстанда кенелермен қатар үй жануарларына зиянды насекомдар және олар туғызатын ауруларды зерттеуге де назар бөлінді. Бастапқы кезде зерттеу жүмыстары негізінен Республиканың оңтүстік және оңтүстік -- щығыс аймақтарында жүргізілді. 1960 ж. дейінгі жүргізілген ғылыми зерттеулер нәтижесінде (Л.М. Целищева, A.M. Кривко) қой кеңсірік қүртының биологиясы, эстроз ауруының ерекшеліктері анықталып, малды аурудан сауықтырып, сақтандыру жолдары мен жаңа дәрі-дәрмектер шаруашылық-тарға кеңінен енгізіле бастады.
Қазіргі уақытта кеңсірік қүрты бөгелегінің экологиясы мен биологиясы толық ашылып, Республиканың шөлейт, далалық аймақтарында жазда бөгелек шыбынының екі түқым, ал биік таулы жайылымдықтармен (Тянь-Шань, Алтай, Тарбағатай, Қарқаралы т.б.), солтүстік өңірінде жылына бір рет қана түқым беретіні анықталды. Осыған байланысты бүрынғы эстрозға қарсы жасалған малдәрігерлік нүсқаулар мен үсыныстарға қосымша енгізулер қажет болды (Куничкин Г.И.).
1965-1995 ж. аралығында Қазақстанда тері асты бөге-легі мен оның туғызатын ауруы-ірі қара гиподерматозына көп көңіл бөлінді. Бүл салада Т.Н. Досжанов, М.В.Хван, Г.И. Куничкин, A.M. Кривко, О.П. Перзадаев, С.А. Сомов, И.К. Ушаков т.б. кеп еңбек жасады. Соның нәтижесінде Республика -бойынша ірі қара гиподерматозы 80% -- дан 5-9%-ға төмендетілсе, Шығыс Қазақстанда 30 пайыздан 1,8 пайызға (1980) жеткізілді.
Жылқы қарын бөгелегін зерттеу соңғы кезде солтүстік Қазақстан мен шығыс Қазақстанда жүргізілуде. Республикада қарын бегелектерінің жеті түрі кездесетіпдігі анықта-лып, олардың зияндылығы мен экологиясы зерттелді (Иб-раев Б.К.; Кривко A.M.; Исимбеков Ж.М.).
Батыс және оңтүстік Қазакстанда түйенің кеңсірік қүрты (көмей қүрт) экологиясы мен цефалопиноздың эпизоотологиясын зерттеп, малды аурудан сақтандыру шараларын шаруашылыққа енгізуде еңбек сіңірген ғалымдар: Л.М. Целищева, Т.Н. Досжанов, A.M. Кривко, Г.И. Куничкин, В.М.Дутов т.б.
Бөгелектер және олардың туғызатын ауруларын зертте-уде Қазақстандық ғалымдар зор ғылыми жетістіктерге ие болды.
Әлемде бірінші болып, профессор М.В. Хванның жетекшілігімен (А.А. Қапанов,1989; А.Г. Маканова, 1989; Ж.У. Еспанов, 1996) бөгелек личинкаларының иммунобиологиялық ерекшеліктері мен олардың ие организмімен тоғышарлық ара қатынасы анықталып, түріне байланысты өзіндік антигендік қасиеттері ашылып, олар туғызатын (эстроз, гиподерматоз, ринэстроз, гастрофилез, цефалопиноз) аурулардың серологиялық (кері гемагглютинация -- КГАР, кері гемагглютинацияны тежеу -- КГАТР, антигенді бейтараптау, иммунды диффузиялық преципитация реакциясы т.б.) және аллергиялық өдістері жасалып, энтомоздардан сақтандыруға арнайы вакциналар дайындауға мүмкіндік барлығы анықталды.
1970-1980 ж. аралығында қойдың вольфартиозына зор көңіл бөлінді. Республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында бүл проблемамен Т.Н. Досжанов жетекшілік жасаған бір топ ғалымдар (Т.И. Куничкин; М.М. Садыбеков; А.А. Ахметов; А.В. Манцевич; С.Р. Камзаев т.б.) жүргізсе, солтүстік-шығыс және шығыста Ж.М. Исимбеков (1973-1991 ж.) бүл ауруға қарсы жаңа әдістермен нәтижелі дәрі-дәрмектерді қолданудың нүсқауларын жасады.
Қазақстанда қой вольфартиозы 70 пайыздан (1975 ж.) бір пайызға (1989 ж.) дейін төмендетілді.
Республикада қансорғыш жәндіктерді зерттеу ертерек басталғанымен (1940-1943 жылдары), ғылымға қажетті деректер толық жиналмады.Тек, қансорғыш масалар, өсіресе безгек масалары жөнінде ғана көлемді ғылыми деректер қалыптасты (В.П. Боженко, П.А. Вельтищев, Э.Р. Геллер, Н.Г. Скопин, М.С. Симачкова, М.С. Шакирзянова).
1960 ж. тың аймақтарын игеру және ірі өндірістік-энергетикалық комплекстер (батыста-мүнай өндірісі, Қапшағай СЭ, Ертіс-Қарағанды су каналы, Экібастүз энергокомплексі т.б.) қүрлыстарын көтеруге байланысты қос қанатты жондіктерді зерттеудің Мемлекеттік бағдарламасы қабылданды.
Қазақстан Ғылым Академиясы үйымдастырған ғылыми экспедициялар Солтүстік Каспий (К.А. Амиргазиев; Н.С. Жук), Іле бассейіні (Ж.М. Исимбеков; У.С. Куандыкова; Ж.С. Сматов), оңтүстік (A.M. Дубицкий) және солтүстік (И.Г. Прыгунова) аймақтарда қос қанатты кан сорғыш насекомдарды зерттеу жүмыстарын жүргізді. Кейінірек бүндай зерттеулер солтүстік-шығыс (В.М .Деньгуб) жөне шығыс Қазақстанда (Ю.Н. Тупицин) атқарылды.
Қос қанатты қан сорғыш насекомдарды зерттеу нәтижесі В.В. Шевченконың "Қазақстан соналары" (1961 ж.)
М.С. Шакирзянованың "Қазақстан қүмытылары" (1963), А.М. Дубицкийдің "Қазақстан масалары" (1970) монографияларында қортындыланды. Қүстардың қан сорғыш шыбындары Т.Н. Досжановтың "Мухи -- кровососки Ка-захстана" (1980) атты монографиясында жинақталды.
1965-1995 ж. аралығында қос қанатты қансорғыштарды зерттеу нәтижесінде Қазақстанда олардың 418 түрі таралғандығы анықталды.Оның ішінде масаның 70, сонаның 80, шіркейдің 118, қүмытының-80, үнсіз масаның-12, гипобосцидтердің-41, қансорғыш шыбындардың 6, бөгелектердің-12 түрі кездесетіндігі көрсетілген.
Әлемдік ғылымға 30 жаңа түрлер енгізілді. Олардың басым көпшілігі қансорғыш қүмытылар-15 (А.В. Гуцевич, Ж.С. Сматов, Ж.М. Исимбеков) және қансорғыш шіркейлер-10 (И.А. Рубцов; И.А. Рубцов; М.С. Шакирзянова).
Бүл зерттеулер нәтижесінде терт ғылым докторы (В.В. Шевченко, A.M. Дубицкий, Т.Н. Досжанов, Ж.М. Исимбеков) мен 30-дай ғылым кандидаттары атағына диссертациялар қорғалды.
Бүл зерттеулер қос қанатты қансорғыш насекомдардың экологиясын, таралу ерекшеліктерін,зиянкестігін, олардан адам мен малды қорғаудың экологиялық, биологиялық және химиялық әдістерін көрсетті.
Шығыс Қазақстанда 1980 ж. бастап зоофильді шыбындарды зерттеу түбегейлі қолға алынды. Қазіргі уақытта бүл өңірде үй жануарларына зиянды шыбындардың 100 түрі белгілі болып,оның ішінде 30 түрі Қазақстанда бірінші рет тіркелген.
Ертіс бассейініндегі шыбындардың экологиясы, зияндылығы,олармен күрес шаралары екі дессертация (Ф.С. Насыров, Л.Т. Булекбаева), екі үсыныстарда қортындыланды (Исимбеков Ж.М. 1983; Ж.М. Исимбеков, М.С. Аралханов, Т.С. Кунафин, А.В.Тлеубаева, С.Ж. Садыкова 1999).
Сонымен Қазақстанда адам мен жануарларга зиянды буынаяқтыларды зерттеуде бірталай жетістіктерге жеткеніміз анық байқалады. Республикада бүл салада жүргізілген ізденіс-зерттеулер әлемдік ғылым деңгейіне сәйкес, үйткені көп жағдайда бірінші болып, қос қанатты қансорғыштарға қарсы күресудің биологиялық әдістері дайындалды (A.M. Дубицкий, 1978), бөгелектер туғызатын жануарлардың энтомоз ауруларын анықтаудың иммунодиагно-стикумын дайындап, қолдану және иммунозаттарды (қан сарсуы, вакцина) алу әдістері ашылды (М.В.Хван, т.б., 1989-1996 ж.).
Әлем фаунасы жаңа түрлермен толықтырылды. Бүл ғылыми нәтижелер Қазақстан ғылымы мен зерттеушілерін әлем ғылымының алдыңғы шебіне шығарды.
Білімді тексеруге арналған сұрақтар
* Қазақстанда энтомологияның дамуына үлес қосқан ғалымдар кімдер?
* Қандай ғалымдардың энтомоздар туралы еңбектері жарық көрген?
* Арахноздар жайлы еңбек жазған қай ғалым?
* Тоғышарлық ерекшелік деген не?
* Қоректенуіне байланысты паразиттерді қандай топтарға бөлуге болады?
№1 Дәріс
Мал дәрігерлік энтомология
Энтомология (гректің entomon - насеком, logos - ілім) -насекомдарды зерттейтін ғылым саласы. Ол бірнеше маман-дандырылған бөлімдерге жіктелген.
Бүл ғылыми саланьщ теориялык негізі болып, жалпы энтомология есептеледі. Ауыл шаруащылық және орман эн-томологиясы- табиғатқа пайдалы және осімдікке зиянды насекомдарға қарсы күресу шараларымен айналысады.
Энтомологияның маңызды салалары медициналық және малдәрігерлік энтомологиясы.
Малдәрігерлік энтомология -- малға зиянды насеком-дарды зерттеп, оларға қарсы күрес шараларын қарастырады. Насекомдар жануарларға тек тоғышар ретінде ғана зиян келтіріп қоймай, олар аса қауіпті аурулар қоздырушыларын тасымалдайды. Көптеген насекомдар гельминттердің аралық иелері, ал кейбір түрлері -- мал щаруашылық өнімдерін бүлдіреді. Насекомдардың кәптеген түрлері энтомоз аурула-рының қоздырушылары. Сонымен олардың тіршілігі мал мен тығыз байланысты. Олардың мал шаруашылығына келтіретін зияны орасан зор.
Насекомдардын морфологиясы. Насекомдар денесі үш бөліктен қүралған: бас, кеуде және қүрсак. Басы алты сег-менттер косындысынан қүрылған және кеудемен қозғалма-лы жалғасқан. Бастың сырт пішіні әр түрлі. Қатты хитинды қабыршықпен қапталған. Бастың алдыңгы жағында, жеке бунақтардан қүралған мүртшалары мен қос қармалауышта-ры бар.
Ауыз аппараты насекомның басының алдыңғы, кейбіреулерінде -- астыңғы жағына орналаскан. Ол жүтқыншақ асты, үш жүп жақтан, жоғарғы еріннен қүрал-ған. Қоректену ерекшеліктеріне сәйкес ауыз аппараты: кеміруші, сорушы, тесіп- сорушы түрлеріне бөлінеді.
Бастың екі жағында, көптеген жеке коздерден (фасет-ка) қүралған күрделі көздері орналасқан. Сондықтан насе-комдар көзін фасеткалы деп атайды. Оған косымша кейбір насекомдарда бастың төбесінде 1-3 қарапайым кездері бо-лады.
Насекомдар кеудесі үш бөліктен түрады: алдыңғы, ор-танғы және артқы. Әр кдйсысының астыңғы жағында бір жүп аяқтары бар, ал ортаңғы және артқы кеудеде - бір жүп қанаттары бекіген.
Аяқтарында, бір-бірімен жалғасқан, жамбас, үршық, сан, сирақ және 1-5 буыннан түратын табан, қос түяқ буынтақтары бар.
Дененің екі жағындағы тері өсіндісі- қанаттары, бір-біріне жабысқан кос жүқа пластинкалар. Олардың арасын-да, ішінде тыныс трахеясы мен жүйке тамырлары бар, түтікшелері орналасқан Олар қанат талшыктарын (жилкала-рын) қүрайды.
Насекомдар қүрсағы 5-тен 11-ге дейін жеке бунактар-дан қүралган. Әр бунак екі жарты сақиналардан, тергиттен ( жоғарғы) және стерниттен (төменгі) түрады. Коптеген түрлердің кейбір қүрсақ бунақтары жартылай езгеріп, жы-ныс мүшесінің бөліктеріне айналған. Насекомның 8 және 9 қүрсақ бунақтары аталықтарында сыртқы жыныс мүшелері гипопигийге, ал аналыктарында -- жүмыртқа салғыш түтікшеге айналған.
Насекомдардың ішкі құрлысы. Насекомдардың бүлшық ст жүйесі, дене және іш қүрлысы бүлшық еттерінсн қүрал-ған. Олар насеком склетімен ішкі мүшелеріне бекіген. Бүлшық еттері жақсы жетілгендіктен, насекомдар өте күшті және шапшаң кимылдайды.
Іш қуысы бірінің астына бірі орналасқан екі жүқа кабыршақпен үшке болінген. Әр бөлімдерде насекоімның нақтылы ішкі мүшелері орналасқан: жоғарғысында қан ай-налымы; ортанғысында-ас қорыту, зәр шығару, жыныс мүшелері мен май коры; төменгісінде - күрсақ жүйке тізбегі.
Барлық дене мүшелерін қамтыған тармақталған тыныс түтікшелері, кеуде және қүрсақ буынтақтарының екі жа-ғында тыныс алу тесігімен жалғасады.
Май қоры -- бүкіл іш қуысын алып жатқан борпылдақ үлпа, насекомының негізгі азық қоры.
Ac қорыту жүйесі-алдыңғы және арткы ішек түтікшелерінен қүралған. Ортаңғы ішек асқазан кызметін атқарады, өйткені оның клегей қабаты безді эпителиден тұрады. Ac қорыту жүйесінің алдыңғы және артқы бөліктері хитинды үлпамен қапталған.
Зәр шығару мүшесі -- малышгий түтікшелері арткы ішекпен жалғасқан. Гемолимфадан зат алмасу заттары маль-пигий түтікшелерінен отіп, шайылады.
Қан жүйесі ашық, бір ғана түтікшеден (жүрек) түра-ды. Ол, қан жолы тетігімен камераларға белініп, кеудеде аортаға, дененің алдыңғы жағында ашык, түтікшеге айнала-ды. Қан мөлдір, сарғыш, жасыл, қызыл түсті. Қан сүйы-ғында түссіз амеба тәріздес торшалар -- гемоциттермен фа-гоциттер бар. Кеудеде қан тамыры аркылы, қан алға қарай ағып, дене қуысына жетедіде одан соң артқа қарай қүйыла-ды. Әр буынтақтан қан тетік (остия) арқылы жүрекке күйылады. Насекомдардың жүйке жүйесі жақсы жетілген және үш бөлектен: орталық, шеткі және симпатикалық жүйке жүйесінен қүрылған. Орталық жүйке жүйесі, жүтқыншақ маңындағы ганглия мен қүрсақ жүйке тізбегінен түрады. Қүрсақ жүйке тізбегінің ганглиясы бас, кеуде және қүрсақта ішек астында орналасқан. Шеткі орта-лық және симпатикалық жүйке жүйесі ганглиялары жүйке тамырлары арқылы барлық ішкі мүшелерімен жалғасқан. Симпатикалық жүйке жүйесі; ауыз-асқазан, қүрсақ және артқы жүйкеден қүралған. Олар бүлшық ет және ішкі мүшелер қызметін реттейді.
Сезім мүшелері. Насеком организміне әсер ететін сыр-тқы ортамен жүйке жүйесін байланыстыратын дәнекер аса қажетті сезім мүшелері жақсы жетілген. Оларда көз, иіс, бағдарлау, есту, дәм ажырату сезім мүшелері болады. Насе-комның сезім мүшелерінің негізі кабылдағыш және сезгіш торшалардан қүралған сенсиллдер. Сезгіш сенсиллдер мүртшалар және қармалауыш буынтактарында, дене мен аяқтарында көптеген ойыс, бүдыр төмпешіктер, қылшықтар мен түктер түрінде орналасқан.
Насекомдар -- дара жынысты. Аталық насекомдар жы-ныс мүшелері қос үрық безі, үрық жолдарымен үрық ша-шатын түтікше, қосымша жыныс бездері мен қосалқы жы-ныс мүшелерінен қүршіған. Аналықтарының жыныс мүшесі қос аналық безімен жүмыртқа өткізгіш, қосымша жыныс бездері мен үрық қабылдағыш жөне жүмыртқа салғыш түтікшеден түрады.
Насекомдардын көбеюі мен дамуы. Кейбір насеком түрлерінің көбею кабілеті жыныс мүшелерінің жетілу ерекшеліктеріне сәйкес туа сала, ал басқаларында біраз уақыт өткен соң пайда болады. Жүмыртқаның жетілуі (ово-генез) ювенил және ми гормондарымен реттеледі.
Үрықтанғаннан соң жүмыртқада эмбриональдық даму нәтижесінде личинка пайда болады. Бүдан соң личинка по-стэмбриональдық даму сатыларынан өтеді.
Постэмбриональдык кезеңде, биологиялық
ерекшеліктеріне байланысты, насекомдар толық немесе то-лық емес өзгерістер (метаморфоз) жолымен дамиды. Толык өзгеріспен даму барысында, насеком жүмыртқа, балаң қүрт (личинка), қуыршақ және имаго (ересек)кезендерінен өтеді. Толық емес өзгерісте насекомның даму сатыларында қуыр-шақ кезеңі болмайды. Толық метаморфоздан өтетін насекомдар личинкалары-ның морфологиясы, даму ортасы, коректенуі ересектерінен айрыкша (шыбын, маса, сона, бөгелектер). Қуыршақ саты-сында олар қоректенбейді. Балаң күрт сатысында жиналған азық қоры, қуыршақтан ересек насекомның дамып, шығу-ына мүмкіндік жасайды.
Толық емес (жартылай) езгеріс арқылы дамитын насе-комдар личинкалары ересектеріне (имагоға) өте үқсас бола-ды (бит, жүн және қауырсын жегіштер), айырмашылығы -- олардың жыныс мүшелері толық жетілмейді.
Насекомдар экологиясы. Насекомның жұмыртқадан ересек сатысына дейін дамуын тіршілік циклы немесе гене-рация (үрпақ) деп атайды. Насекомдар дамуы әртүрлі жыл-дамдықпен өтеді. Кейбір насекомдар жылына бір үрпақ берсе, басқа түрлері 2-3 түқым қалдырады. Табиғатта насе-комдардың өсіп-өнуімен тіршілігін биотикалық (жануарлар мен өсімдіктер әлемі) және абиотикалық (ауа райының тем-пературасы, ылғалдылығы, жарық, ауа қозғалысы, қысымы) факторлар реттейді, яғни олардың даму мерзімі мен үрпақ саны, өмір сүру ортасының экологиялық және маусымдық жағдайына байланысты.
Насекомның даму мерзіміне, табиғатта сақталуы, белсенділігі және эталогиясына негізінде ауаның темпера-турасы, ылғалдылық пен жарық әсер етеді. Насекомдар-дың тіршілік циклы маусым езгерістерімен тығыз байла-нысты. Оған жауап ретінде насекомдарда нейрогуморальдік реттеуші механизм әсерінен диапауза, белгілі мерзім мөлшерінде өсу және дамудың тоқталуы, пайда болады. Насекомдар биоценоздың (белгілі бір жер көлемін- биотопты- мекендеуші жануарлар мен өсімдіктер түрлері) белсенді және маңызды мүшесі. Олардың трофи-калық (қоректік) байланыстары алуан түрлі. Кейбір насе-комдар өсімдіктің тәтті шырынымен қоректенсе, басқала-ры-өлексе және органикалық заттардың қалдықтарын пайдаланады (ет шыбындары личинкалары); енді біреулері - тері қабаты мен жүнді қауырсынды жейді (жүн және қауырсын жегіштер); кептеген түрлер малдың нәжісі, қиымен қанағаттанады (личинкалары мен ересек боқ шы-бындар), олардың ішінде тірі организмнің үлпа-сөлдерімен де қоректенетіндері (қансорғыштар, бөгелек личинкалары, саркобионты шыбындар) бар. Насекомдар-дың кеңістіктің (топикалық) байланысының да, яғни бір түрдің басқаларының тіршілігіне қолайлы не болмаса қолайсыз жағдай тугызуының, маңызы өте зор. Насекомдар арасында форикалык байланыста жиі кездеседі, яғни табиғатта бір түр басқасын орын ауыстырып, жылжу көлігі ретінде пайдаланады (мал денесіндегі түрақты қан сорғыш шыбындар).
Насекомдар жіктелуі (систематикасы). Қазіргі уақытта насекомдардың 1 млн. артык. түрі белгілі. Нақтылы одан да көп, өйткені жыл сайын ғылымға 7-8 мың жаңа түрлер та-былып, енгізіледі.
Барлық насекомдар Arthropoda (буынаяқтылар) типіне жатады. Буын аяқтылар типі трахеямен тыныстанушылар тип тармағы Tracheata, класс тегі Hexapoda, класы -- Insecta болып жіктеледі. Оған қарасты қанаттылар тармағы толық (Holometabola) және жартылай (толық емес) өзгеріспен да-митын насекомдарға (Hemimetabola) жатады.
Hemimetabola қарасты отрядтар: Mallophaga (түбіт, жүн жегіштер), Siphunculata (биттер), Hemiptera (қандала), Siphanoptera (бүрге). Толық өзгеріспен дамитын насекомдарға қос қанаттылар отряды жатады (Diptera). Ол үзын мүртты қосқанаттылар -- Nematocera, қысқа мүртты тік жапсарлы қосқанаттылар -- Brachycera-Orthorrhapha -- және қысқа мүртты дөңгелек жапсарлы Вгасһусега -- Сусіоггһарһа -- отряд тармағына бөлінеді.
Yenзын мүртты қосқанаттыларға: масалар (Culicidae), шіркейлер (Simuliidae), KYMbiTi^ap(Ceratopogomdae) және көбелек тәрізді (Psychodidae) түқымдастары енеді.
Қысқа мүртты, тік жапсарлы қосқанаттылар отряд тар-мағына: соналар (Tabanidae); қысқа мүртты дөңгелек жап-сарлы отряд тармағына: окыра шыбындары (Hypoderma), қарын бөгелектері (Gastrophilidae), аңқа бөгелектері (Oestridae), нағыз шыбындар (Muscidae), өлексе шыбындары (Calliphoridae), сүры ет шыбындары (Sarcophagidae), қан со-ргыштар (Hippoboscidae) түқымдастары жатады.
№4 Дәріс
Бөгелектер, олар туғызатын аурулар
ІҚМ гиподерматозы
Бүлар қос қанаттылар отряды (Diptera), қысқа мүртты-лар отряд тармағына (Вгасһусега) қарасты үш түқымдастарға жіктеледі:
* Hypodermatidae -- тері асты бөгелектері (Hypoderma,Oedemagena, Crivella туыстары);
* Oestridae -- аңқа (кеңсірік) бегелектері (Oestrus,Cephanomya, Rhinoestras, Cephalopina туыстары);
* Gastrophilidae -- қарын бөгелектері (Gastrophilus туы-стары).
ІРІ ҚАРА ГИПОДЕРМАТОЗЫ
Гиподерматоз - ірі қарада бөгелек личинкалары туғы-затын созылмалы тері ауруы. Ол личинкалардың орналасқ-ан жерінің қабынуы мен организмнің жалпы уланып, мал онімділігінің төмендеуімен сипатталады.
Ірі карада Hypodermatidae түқымдасына қарасты екі түрі: Hypoderma bovis -- кәдімгі тері асты богелегі (оқыра) жоне Hypoderma lineatum -- оңтүстік тері оқырасы (өңеш богелегі, сәйгел) кездеседі.
Бүл шыбындардың негізгі иесі -- ірі қара. Кәдімгі бөгелек личинкалары жылқыда, зебуда, қой мен ешкіде, оңеш бөгелегі -- зебуда, қодаста, қой мен ешкі де дамуы мүмкін.
Қазақстанда ірі қара богелектерінің екі түрі де кең та-ралған.
Қоздырушысы. Бөгелек имагосы араға үқсас, ірі, 2 см-ге тақау насеком. Денесі үш бөліктен күралған: бас, кеуде және қүрсақтан. Денесін сары, қызғылт -- сары және қара түк басқан. Өңеш бөгелегі кәдімгі богелектен кішіректеу және кеуде -- қүрсақ түгінің түсі басқадай. Жүмыртқа үзындығы 0,85-0,86 мм, ал жапсыру өсіндісімен -1,09 мм.
Жүмыртқадан шыққан 1 сатыдағы личинка үзындығы 0,6 мм, бірінші түлеу алдында -- 17 мм, түсі ақ, ақшыл -- сары. Бүл сатыда екі богелек түрлерінің личинкалары ауыз ілмешектері қүрлысымен ажыратылады. Кәдімгі бөгелектің ауыз ілмешектері сүйір бүрыштанып, шанышқы тәріздес болінген, ал өңеш бөгелек личинкаларының ілмешектерінің орта шеңінде қосымша тісі бар.
II сатыдағы личинка ірі -- 18-20 мм. Ауыз ілмешектері жоқ.
III сатыдағы кәдімгі богелектің личинкасы 28 мм, өңеш бөгелегінің -- 16-26 мм. Кәдімгі богелек личинкасының екі қыры түйық жабылған артқы тыныс алу тесіктерінің пішіні сопақша, ойыс май қүйғыш тәрізді шүңқыршықтың түбіне орналасқан. Тыныс тесігінің биіктігі 1,2 мм. Личинканыңқүрсақ буынының ең соңғысының алдындағы буынының артқы шеткі арқа тікенекшелері жетілмеген.
Оңеш богелегінің III сатыдағы личинкаларының айырмашылығы, айналасын 10-15 қатар үсақ тікенектер қорша-ған тыныс тесіктері доңгелек, жайпақ, биіктігі 1 мм. Ли-чинканың кутикуласы қалың, кедір-бүдыр, пішіні сопақ-шалау, қара -- бурыл түсті. Қуыршақтары қара -- қоңыр, алдыңғы жағында қақпашасы болады.
Бөгелек биологиясы. Бөгелек шыбындары толық озгеріспен дамуын бір жылда аяқтайды. Қуыршақтан ересек бөгелек шыбыны, 1-2 сек шығып, 30-80 сек соң үша бас-гайды. Ересек бөгелектер қоректенбейді. Олардың тіршілігін личинка сатысында жиналған қоректік зат қамта-масыз етеді. Сондықтан олар 3-10 күндей, ал ауа райы құбылмалы болса 28 күндей өмір сүреді.
Ашық күндері бәгелектер 6-8° С, ал бүлтты күндері 13-14°С үшады. Еркек бөгелектер жылма-жыл белгілі бір гана жерге жиналады. Сол жерге үрғашылары да топталып, бөгелектер шағылысады. Осыдан кейін үрғашы бөгелектер ірі қараға жабылып, жүмыртқасын салады. Түріне сәйкес олардың малға жабылып жүмыртқа салуында бірталай ерекшелік - өзгерістер байқалады. Жүмыртқа саларда, кодімгі бөгелек ызыңдап, малдың аяқтары мен бауыр жа-ғында бір талай уақыт үшып жүреді. Мал мазасызданып, бөгелектен қүтылуға тырысады. Өңеш бөгелегінің үрғашы-сы жүмыртқалау үшін, малға тасаланып, үшып-қонып, ақырын, білдірмей жақындап, әрбір жүн талшығына бір катарға жапсырып 5-20 жүмыртқа салады. Бөгелектер өте тсз жүмыртқалайды. Секундқа жетпей -- ақ жүмыртқасын бекітіп, үшып кетеді. Олар негізінен жүмыртқаларын малдың артқы аяқтары-ның тілерсегіне, санның алдынғы жағына, шапқа, қүйрык түбіне, жамбаскд, қарынға, екі жақ бүйіріне салады.
Кәдімгі бөгелектің үрғашысы 500 ден 800 ге дейін, ал оңеш бөгелегінікі - 430 жүмыртка салады.
Бегелектін шығуы мен үшу мерзімі аймақтың срекшелігімен температураға байланысты.
Оңтүстік, оңтүстік - шығыс, тау бөктерінің далалык аймақтарында кәдімгі бөгелек сәуірден казанға дейін, жазык далалық жөне шөлді -- далалық аймактарда -- мамырдын скінші жартысынан қыркүйекке дейін, Қазақстанның шы-і ысында - маусымнан қыркүйекке дейін үшады (11 сурет).
Кәдімгі бөгелек личинкасы жүмыртқада 3-7 күннен ксйін, ал өңеш бөгелегі личинкасы 3-6 күннен соң пайда бо-лады. Жүмырткадан шыққан личинка, жылжып төмен түсіп, түк буылтығы арқылы тері астына енеді. Содан соң кәдімгі богелек личинкалары жүйке және ірі қан тамырларын бой-лап, тығыз дәнекер үлпасынан қүралған бүлшық ет қабының үстімен жылжып, омыртқа жотасына жетіп, омыртқа аралық тесігі арқылы жүлын өзегіне еніп, оның майлы үлпасына ор-наласады, ал өңеш бөгелегінің 1 сатыдағы личинкасы өңсшке жылжып, оның кілегейлі қабығының астына орналасады.
Өңеш үлпасында личинкалар 7-8 ай, жұлын өзегінде 5-6 ай жатады. I сатыдағы личинканың жылжып омыртка жотасына жетіп, одан тері астына шығып, бірінші рет түлеуі 6-7 айға созылады.
Бүдан кейін арқа мен белде, тері астында дәнекер үлпа капсуласы пайда болады. Личинкалардың одан әрі дамуына оттегі қажет. Сондықтанда ауамен тыныстану үшін, личин-ка теріні тесіп, өзек жасайды. Бүдан соң 1-8 күннен кейін личинкалар түлеп, II сатысына ауысады.
Бірінші түлеуден соң 25-30 күннен кейін, личинка скінші рет түлеп, III сатыға айналады. Бұл сатыдағы личин-ка тез өсіп, үлғайып, түсі қоңырланады.
Әр аймақта, малдың түрі мен жасына сәйкес, личинка-лардың тері астына шығуы мен дамуы, сыртқы ортаға қуыр-шактану үшін түсу мерзімі әртүрлі. III сатыдағы личинка-ның дамуы бір айға созылады. II және III сатыдағы личинка-лардың, капсула өзегінің пайда болып, олардың сыртқы ор-таға түскенге дейінгі жалпы даму мерзімі 40 тан 105 тәулікке созылады. Өсіп-жетілген личинка сыртқы ортаға түсіп, қуыршаққа айналады. Сыртқы ортада личинкалардың қимы-лы шамалы. Олардың қуыршақтануы 2-3 тәулікке созылады. Қуыршақтың даму мерзімі -- 14-15 тәулік.
Эпизоотологиясы. Қазақстанда ірі кара тері асты бөгелегі кең таралған. Жазда жайылымдағы барлық мал ги-подерматозға шалдығады. Оған себеп жайылымдағы мал саны мен бөгелек шыбынның даму сатылары мен тіршілік ұзақтығына әсер ететін аймақтық климат ерекшелігі. Жай-ылым ауыстыру тері асты бөгелегінің таралуына мүмкіндік бермейді. Үш жасқа дейінгі жас малда, ересектеріне қара-ганда, гиподерма личинкаларымен зақымдалу анағүрлым басымдау.
Гиподерматозбен ірі қараның қатты зақымдануының басты себептері, ауруға қарсы шаралардың дер кезінде және мүқият жүргізілмеуінде. Күзде кездейсоқ емделмей қалған ірі қарадан бірен -- сараң 10-15 личинкалар қуыршақтануға жетсе, онда жазда жайылымдағы мал басының 40-50% ги-подерматозбен зақымдалады.
Патогенезі. Тері асты бөгелектерінің личинкалары, тері және де басқа да организм үлпаларын зақымдап, уланды-рып, ірі қарада өте ауыр созылмалы ауру туғызады. Личин-ка организмге енгенде, мал қатты ауырсынып, мазасыздана-ды. Өңеш бөгелегі личинкалары жылжып, өңештің клегей қабатының астына орналасып, кабындырып, домбықтыра-ды. Оның қызметі бүзылып, ас өткізу қабілеті төмендейді.
Көдімгі бөгелек личинкасының 1 сатысы жүлын өзегіне қарай жылжиды. Эпидуральдык, майға енген личин-калар қан тамырларын тесіп, жүлын өзегіне қан кетіп, қабыну пайда болады. Личинкалардың көптеп шоғырлану себебінен, малдың, артқы аяқтары жартылай, кейде толык, салданады. Ірінді -- өзекті капсулдағы II және III сатыдағы тоғышар личинкалардың зияндылығы мол.
Теріде личинканы қоршаған дәнекер үлпаның кабы-нып, жайылып, үлғаю салдарынан, оның айналысында кап-сула пайда болады. Личинканың дамып, өсуіне сәйкес, оның айналасындағы қабыну процессімен капсуланың көлемінде үлғаяды. Онда дамыған ірінді-өлеттену тек теріні ғана зақымдамай сондай-ақ, тері асты үлпасын, фасция мен бүлшық етті қамтиды. Личинка саны кеп болса, жеке кап-сулалар бір-бірімен жалғасып, терінің зақымдалуы бүкіл жотаны қамтиды. Личинкалардың үлпа еріту ферменттері мен олардың зат алмасу қалдықтары ете улы болғандықтан организмге өте қатты әсер етеді.
Малдың жалпы денсаулығы күрт нашарлап, қан қүра-мы өзгереді. Қанның 1 мм3 эритроциттің саны 4-6 млн. дейін кемиді, ал лейкоциттер 12 мыңға дейін көбейеді. Ге-моглобин 8% кемиді.
Ауру белгілері. Аурудың ең алғаш клиникалык белгілері I сатыдағы личинканың тері астына енген мерзімінен бастап байқалады. Мал мазасызданып, қышы-иып, сірілі эксудат жиналып, тері асты домбығып, ауырсы-иады, беті қабыршақтанады. Бүдан соң ауру жасырын түріне ауысады.
Аурудың айқын белгілерін, личинканың тері астында орнығып, свищ (өзек) пайда болғанда байқауға болады. Ал-гашында саусақпен басып қарағанда сәл ғана терінің тығыз-далып, домбығу мен свищтен аққан эксудаттың қатып, қабыршақтануын байқауға болады. Личинканың өсуіне бай-ланысты будырмақ үлғайып, сірілі эксудаттың ағуы күшейіп, мал түгін теріге жабыстырады. Соңынан свищтен аққан іріңді эксудат, тері түгін сарғыш-жасыл түстес қабыршақпен қаптайды.
Патологоанотомиялық өзгерістер. Личинкалардың тері астына еніп, жылжу мерзімінде, тері асты үлпасы домбығып, тері қабынып, ішінде I ден 5 мм дейін личинкалары бар көпіршіктер пайда болады. Фасция мен бүлшық ет дәнекер үлпа қабатында, личинканың жүріп өткен жолында кіршең жасыл жолақтар қалады. Жазда өңеште, соңынан жүлын озегінің эпидуральдіқ майында, I сатыдағы ірлеу личинкалар айналысында қан қүйылып, домбығу байқалады. Теріде II жоне III сатыдағы личинкалар пайда болған кезде, ашық іріңді өзек (свищ) жақсы байқалады. Тері асты үлпасымен бүлшық ет қабынып, капсула қоймалжындалған жалқақпен қоршалған. Личинкалармен қатты зақымданғанда, бүкіл жота суланып немесе оны қанды -- суланған қабыну қамтиды.
Ауруды анықтау. Шоқтықтан қүйымшаққа дейін геріні сипалап қарап, II және III сатыдағы личинкалар үялаған жерде ірінді-өзекті бүлтықтарды (желвак) табу арқ-ылы ауруды анықтайды. Сонымен қатар, гиподерматозды малдың тірі кезінде иммунобиологиялық әдістермен анық-гауға болады. Ол үшін личинкадан дайындалған антиген ертіндісін тері қабатына не көзге тамызады. Гиподерматоз-дың жасырын түрін анықтау үшін, қосалқы гемагглютина-ция реакциясы (КГАР) және агар гелінде екі есе сіңіру ре-акциясын (АЕС) қолданылады.
Емдеу және алдын ала-сақтандыру. Тері асты оқырасы мен күрес шараларының негізі -- оларды личинкаларының миграциялау кезінде организмде жою (ерте жүргізілетін хи-миялық емдеу). Малды тері асты оқырасына карсы дәрімен домдауды күзде, бөгелек шыбындарының үшуы тоқталған кезде, жүргізеді: оңтүстік және батыста- кыркүйектің екінші жартысымен қазан айында; Қазақстанның басқа аймақтарында қыркүйекте. Күзде, арасына 30 күн салып, малды 2 рет дәрілейді. Ол үшін жүйелі әсері бар инсектицидтерді қолда-нады: гиподермин-хлорофос, диаксофос, сульфидофос -- 20, рицифон. Шоқыдан күйымшакка дейін омыртқа жотасының екі жағына дозатормен доріні ақырын соргалатып, қүяды. Гиподермин-хлорофосты салмағы 200 кг дейінгі малға 16 мл мөлшерінде, 200 кг астам болса -- 24 мл; диаксофосты да со-лай -- 12 және 16 мл; рицифонды -- 200 кг дейінгі салмақ-тағы малға -- 6 мл мөлшерінде, 300 кг -- 9 мл, 500 кг дейінгі салмақтағы малға -- 15 мл; сульфидофосты -- салмағы 200 кг малға - 5 мл мөлшерде, 200-400 кг салмақтағыларға - 10 мл, 400 кг асса - 12 мл.
пайдаланады. Ивомекті 200 мкг/кг есебімен бір рет мойынның тері астына жібереді, цидектинді де бір рет 0,5 мл / 25 кг. есебімен жауырынның тері астына жібереді.
Көктемде малды гииодерматозға тексеріп, II және III сатыдағы личинкалармен зақымдалғандарын емдейді (кеш жүргізілген химиялық емдеу). Бүл оқыраның табиғаттағы санын азайтуға мүмкіндік береді.
Көктемде малды гиподерматозға қарсы домдаудың ең қолайлы мерзімі: Республиканың оңтүстік аймақтарында -ақпан -- наурыз, басқа аймақтарында - наурыз - сәуір. Оқыра личинкаларымен зақымдалып, арқасы тесілген мал-ды гиподермин -- хлорофос, диаксофос, сульфидофос -- 20, ивомек, цидектин дәрілерімен емдейді. Жайылымға емдел-меген ауру малды шығаруға болмайды. Басқа жақтан әкелінген мал тексеруден өтіп, алдын ала сақтандыру үшін инсектицидтер мен домдалуы қажет.
Жайылымда бөгелектердің үшу мерзімінде, малды тері асты оқыраларынан сақтандыру үшін, олардың түгін инсек-тицидтермен бүркіп -- шылау керек. (кос қанатты қансорғ-ыштармен күресті қара). Жүйелі тү.рде жүргізілген мал түгін шылау жүмысы, оның окыра личинкалары мен за-қымдалуын 2 есе кемітеді. Оған қоса күзде, богелек үшуы тоқталысымен, малды жаппай дәрілесе, оқырадан оларды 100% сақтандыруга болады.
№5 Дәріс
Ешкі кривиллезі
Кривеллиоз ауруын ешкі тері асты бөгелегі (оқырасы) -Crivella silenus туғызады. Кривеллезде ешкінің терісі тесіліп, жарақаттануымен бірге, жалпы уланып, өнімділігі төмендсйді. Ешкі тері асты бөгелегі өз иесінен басқа, қойда, тау текеде, жабайы қойда, кейде ірі қарада кездеседі. Закав-казье мен Орта Азияда таралған. Қазакстанда Семей облы-сында кездеседі.
Морфологиясы. Ешкі оқырасы ірі (11-15 мм), басы үлкен, жалтыраған жүп фасетті кездері үлкен шар тәрізді, мүртшалары қысқа. Қысқа сирек түк басқан арқасында үзынынан орналасқан екі сүрғылт жолақ байқалады. Қүрсағының түктері қалың, үзын (12 сурет). Үрғашы оқыра шыбыны жүмыртка салып, көбейеді.
Жүмыртқасы сопақшалау, жылтыр, лайсаң -- сары түсті, үзындығы 0,6-0,8 мм, ені 0,2-0,3 мм. Жүмыртқа ар-иайы өсіндімен малдың түгіне жабыстырылып салынады. Жүмыртқадан шыққан личинка үзындығы 11 мм қүрт торізді, үзынша -- сопақшалау. Екінші сатыдағы личинка сәл ірілеу. Үшінші сатыдағы личинка денесі 21 мм үзын -- сопақшалау, жылтыр, ақшыл -- коңыр, бурыл -- коңыр түсті. Қуыршақ қабықшасы қалың, қара -- бурыл, алдыңғы жағында қақпақшасы бар.
Биологиясы. Ешкі тері асты бөгелегі толық дамуын бір жылда аяқтайды. Қуыршақтан шыққан еркек және үрғашы бегелектер денесі біраз кепкеннен соң үшып, шағылыса ба-стайды, өйткені олардың жыныс клеткалары жетілген. Үрғашы бөгелектер ешкіге білдірмей үшып келеді де, жүмыртқаларын бір-бірлеп жүніне жапсырып салады. Олар кобінесе жылы, желсіз ашық күндері 12 мен 17 сағат ара-лығында малға катты жабылады. Үшу мерзімі -- сәуірден маусымға дейін. Ешкі тері асты бөгелектері жүмыртқаларын малдың аяқтары, бауырымен кеуде түсына салады. Ересек ұрғашы бөгелек 330 -- 357 жұмыртқа салады. Шамамен 6 -- 10 тәулік өткен соң жұмыртқадан бірінші сатыдағы личин-ка шығады. Ол түктің түп жағына жылжып, мал терісін тесіп өтіп, фасцияның бетімен тері асты дәнекер ұлпа арқ-ылы жылжып, омыртқа жотасына жетіп, арқа мен белдің тері астына орналасып, ұялайды. Даму сатысымен личинка-ның өсуіне сәйкес, тері тесіліп, мелшері әртүрлі буылтық ісіктер пайда болады. Жотаның тері астына личинкалар көптеп тамыз -- қыркүйекте шоғырланады.
Дамып -- жетілген личинкалар теріден шығып, сыртқы ортада 2 -- 5 тәуліктен соң қуыршаққа айналады. Қуыршақ сатысы 24 -- 100 күнге созылады.
Эпизоотологиясы. Ешкіні жаз жайлауға шығарда, бөге-лектер қоса еріп, жолшыбай малға жүмыртқаларын салады. Ешкінің кривеллиезбен зақымдалу экстенсивтілігі 20-86%. Әрбір ешкіде 8-12 ден 200 дейін личинка болуы мүмкін. Кривеллиозды көбінесе ауру малдар таратады.
Патогенезі. Бірінші сатыдағы личинкалар көптеп тері астына еніп, жылжып-қозғалу нәтижесінде, теріні қабын-дырады. II және III сатыдағы личинкалар үялаған жерде дә-некер үлпаның дамуымен, личинканы қоршаған капсула пайда болады. Оның ішінде зат алмасу қалдықтары мен түрлі улы заттар жиналып, ешкіні уландырып, өнімін төмендетеді.
Аурудың белгілері. Бөгелектің үшу мерзімінде, ешкілер аса мазасызданып, басын шайқап,терісін жыбырлатып, дүрыс жайылмайды. Личинкалардың миграциялау кезінде ешкінің денесінде қатты ауырсыну байқалады, ал олар арқаға жетіп, үялаған кезде, көптеген бүдырмақтар пайда болады. Олардың өзектерінен жалқаяқ, іріңді-жалқаяқты сора сыртқа ағып, қабыршақтанады, жүнін ластап, теріге жабыстырады. Ауру мал солғын, баяу қимылды, отарға ілесе алмайды.
Паталогоанатомиялық өзгерістер. Бірінші сатыдағы ли-чинкаларды фасцияның бетіндегі көпіршіктерден табуға бо-лады. II және III сатыдағы личинкалар терідегі бүдырмақта-рға орналасады. Бүдырмақтың өзекті тесігінен қанды-ірің ағады. Капсуланың айналасы қоймалжың жалқаяқпен лас-танады, қан тамырлары үйыған қанға толады.
Ауруды анықтау үшін ешкінің арқасын сипалап тексеріп, онда бүдырмақтардың бар-жоғын анықтайды. Кривеллиозға шалдыққан ешкілердің арқасы жарақатталған. Капсула өзегінен шықкан сора катып, ешкінің жүні жабы-сып, үйысқан.
Емдеу және алдын-алу шаралары. Жыл сайын қаңтарда сшкілерді тексеріп, зақымдалған малды гиподермин-хлоро фоспен емдейді. Дәріні лақтарға 6 мл есебімен, ересек сшкілерге - 10 мл жараланған теріге қүяды. Тері асты оқырасымен зақымдалған ешкі, жазылғанша, жайлауға шы-іарылмайды.
Тері асты бөгелегінің үшу және жүмыртқалау мерзімінде, ешкі түгіне 20 күнде бір рет (сәуірдің екінші жартысымен мамырда), немесе арасына 10 күн салып, бөге-лек үшуының аяқталған кезінде (маусымнан қыркүйекке дейін), ересек ешкіге 500 мл, лақтарға 250 мл мөлшерінде хлорофостың 1 пайыздық, стомозанның 0,04% -- дағы, циперметриннің 0,025%-дық судағы ертіндісін бүркеді.
Күзде ешкілерді бір рет гиподермин-хлорофоспен дом-дайды, немесе 20 мг/кг есебімен 35% -- дық варбекс ертіндісін бүлшық етке жібереді.
Басқа жақтан алынған ешкілерді міндетті түрде тексеріп, ауру байқалса емдейді.
№6 Дәріс
СОЛТҮСТІК БҰҒЫЛАРЫНЫҢ ЭДЕМАГЕНЕЗІ
Эдамагенез тері асты бөгелегі Oedemagena tarandi (пилю) личинкалары туғызатын, созылмалы түрде өтетін ауру. Бүғылардың терісі қабынып, личинкалардың зат ал-масу қалдықтары мен өзіне тән улы заттары организмді уландырып, жануарлардың өнімімен оның сапасын төмендетеді.
Қоздырушысы. Дене ұзындығы 14-16 мм ірі бөгелек шыбындары. Басының желкесімен арқасын қара, қүрсағы-ның асты-үстін ашык қызғылт-сары үзын қалың түк баск-ан (13 сурет). Қүрсағы сүйірленіп, үзындығы 12 мм жұмыртқа салғыш түтікшемен аяқталады. Ересек бөгелек қоректенбейді, өйткені олардың ауыз аппараты және ас қорыту жүйесі жетілмеген.
Жүмыртқасы сопақ, үзындығы 0,77-0,88 мм, диаметрі -- 0,3-0,32 мм цилиндрге үқсас. I сатыдағы личинканын үзындығы 0,73-0,9 мм, бас жағы сүйір, артқы буынтақтары деңгеленген. Жүмыртқадан шыққан личинканың түсі мөлдір ақ, соңынан күңгірт - аққа ауысады. Личинка денесі 12 буыннан қүралған. II сатыдағы личинканың үзындығы 7-14 мм, алғашқыда сүттей ақ, соңынан сүрғылт түске ауысады. III сатыдағы личинкасы ірі, 30 мм, жалпақ-тығы 12-13 мм. Ауыз аппараты жоқ. Алдыңғы жағы шығыңқы, жүмыртқа тәрізді куыршағының үзындығы 22-24 мм, жалпақтығы -- 12-13 мм, түсі қара-қоңыр, қара, қабыршағы бүжыр.
Бөгелек биологиясы. Үрғашы бөгелектер көбінесе бүғы-лардың маңында, ал аталықтары биік көтеріңкі жерлерге жиналып, шоғырланады. Жүмыртқадан шығып, үша баста-ған үрғашы бөгелектер, ең алдымен еркек бөгелектер шоғы-рын тауып, шағылысады, өйткені олардың жыныс мүшелері мен жыныс өнімі қуыршақ сатысында толық жетілген. Үрғашы бөгелектер 3-5 тен 15-20 күнге, ал еркектері 6-15 күннен 22-30 күнге дейін өмір сүреді.
Үрғашы бөгелек, бүғы терісінің бір түгіне бірнешеден бір қатарға тізіп, жапсырып жұмырткд салады. Бір бөгелек 300 ден 800 жүмыртқа салады. Бөгелектер жүмыртқаларын негізінен бүғының жонына, жамбасы мен қүйымшақ түсы-на, қарын және аяқтарының түгіне салады. Жүмыртқаның дамуы 4-7 күнге созылады. Жүмыртқадан шыққан личин-ка, түктің бойымен жылжып, теріге жетіпдүк қалтасы арқ-ылы тері астына енеді. Содан соң личинкалар тері асты фасциясының борпылдақ қабаты және бүлшык. ет аралык дәнекер үлпа арқылы жылжып, арқа, жамбас, санның жоға-рғы түсында шоғырланып, тоқтайды. Бүғы бүзауларында бөгелек личинкасының миграциясы 3 айға, ал ересек бүғы-ларда 4 айға созылады.
Тоқтаған личинка теріні тесіп, таза ауамен тыныстайды және қаяу арқылы сыртқы ортаға ірінді қабыну мен зиянды зат алмасу қалдыктарын шығарады. Егер бөгелек ерте шық-са, бүғы терісінде іріңці өзектер (қаяу) қыркүйекте байқалады. Солтүстік европа аймағында бүзаулармен 1,5-2 жасар бүғылардың терісінде іріңді өзектер қазанның 5 -- нен 15 пемесе 20 нан 25 аралығында пайда болады. Ересек бүғы-ларда терінің ірінді ашық жараларының пайда болуы қара-шада басталып, каңтарға дейін созылады. Тері тесілген мерзімнен бастап, бөгелек личинкасы, денесінің артқы жа-і ын өзекке қаратып бүрылады да, түлеп, II сатысына ауысады. Оның айналасында дәнекер үлпа өсіп, тығыз кап-сула пайда болады. II сатыдағы личинкаларды бүғының тері астында қыркүйектен наурызға дейін байқауға болады. III сатыдағы личинкалар каңтарда пайда болады, ал ең ақырғы-лары сәуірде. Бүғы организмінде личинканың дамуы 10 айға созылады.
Жетілген личинкалардың қуыршақтануға шығуы мау-сымның екінші жартысында басталып, шілденің ортасында аяқталады. Ашық жылы күндері олар жаппай қуыршақта-нуға кетеді. Жерге түскен личинкалар шым, мүк, қыналар-дың арасына еніп, қуыршаққа айналады. Олардың дене ку-гикуласы қатайып, қара қабыршаққа айналады. Ауа райы-нын, жағдайына байланысты қуыршақтану бір тәуліктен 5-10 күнге созылады. Қуыршақ сатысы 18-60 күнде аяқтала-ды. Толық жетілген бөгелек шыбыны, куыршақтың қақпақшасын ашып, сыртқы ортаға шығады. Денесі кебе салысымен бөгелек шыбындары үшып, бір жерде шоғырла-нып, шағылысады да, 2-3 күннен соң үрғашылары жүмыр-тқалай бастайды.
Эпизоотологиясы. Аурудың таралуы көбінесе жаз жайы-лымдарының орналасуы, бұғыларды жайылымға шығару мерзімімен табьшның жүру бағытына байланысты. Көктем-де, бегелек личинкаларыныц қуыршақтануға түскеннен соң, бүғыларды солтүстік жайылымдарына айдайды. Қуыршақтан шыққан ересек бөгелектер бүғыларды іздеп 100-200 шақы-рым қашыклыққа дейін үшады. Сондықтан бүғылардың эде-магенезбен зақымдануы жазғы жайылымдағы бөгелектер са-нымен тікелей байланысты. Ауруға көбінесе жас, ауру және арық бүғылар шалдығады. Әр баста 100-200 ден 650-1000-ға дейін бөгслектің балаң қүрттары болады (14 сурет).
Патогенезі. Тері асты бөгелектерінің личинкалары теріге енген жері мен жүрген жолында үлпаларды зақым-дап, қабындырады. Тері мен тері асты үлпаларының қабы-нуы личинкалардың II жөне III сатыға ауысып, бүдырмақ-пен іріңді өзек пайда болғанда айқын байқалады. Бүдыр-мақтар біріне -- бірі өте жақын орналасқан жағдайда, олар бірігіп, бүғының жотасында көлемді іріңді қабыну ошақта-рын қүрайды. Даму барысында личинкалар айналасындағы үлпамен қоректенеді және көптеген улы заттар бөліп шыға-рады. Олар қанға сіңіп, бүғыны уландырады.
Ауру белгілері. Бөгелектердің жаппай үшып, жабылған кезінде, бүғылар қатты мазасызданып, жасырынатын жер іздейді. Личинкалардың II және III сатыға ауысқан кезінде, бүғының арқасында ірі ірінді өзегі бар бүдырмақтар (капсу-ла) пайда болады. Ауырған жердің ыстығы көтеріледі. Бүдырмақтың айналасын басса, жануар ауырсынады. Көктемде ауырған бүғылардың арқа жүні үрпіиіп, бүдыр-мақтан аққан ірің қатып, теріде қалың қабыршақтар айна-лады. Ауырған бүғылардың қимыл -- қозғалысы бәсеңцеп, әлсіреп, арықтайды.
Патологоанатомиялық өзгерістер зақымдалған терідегі личинкалар санымен, олардың даму сатыларына байланыс-ты. II және III сатыдағы личинкалардың өсуімен дамуының әсерінен тері домбығып, қызарады, ірінді өзегі бар бүдыр-мактар пайда болады. Олардың айналасында қан қүйылу байқалады. Бөгелектің балаң күрттарының саны көп болған жағдайда, жануарлардың арқасында жайылған ірінді қабыну дамиды.
Ауруды анықтау күзбен қыста мүмкін емес. Көктемде бүғылардың арқасын саусақпен сипалап, теріде бүдырмак-тардың пайда болуын аныктауға болады. Күн кыза бүдыр-мақтар өсіп, өзегі ашылып, ол жердің жүні үйысып, қаткан ірінді қабыршақтарды көруге болады.
Емдеу және алдын-ала сақтандыру. Тері бөгелекте-рінің жаппай үшқан мерзімінде, бүғылардың түгі мен герісін 0,2%-дық ДДВФ, дибром, 0,5%-дық стомозан, 0,0125%-дык. К - отрин, бутокстың сулы эмульсиясымен 500 мл мөлшерінде бүркіп, шылау жақсы нәтиже береді. Домдауды аяқтаған соң, 10-15 минуттан соң бүғылар ты-нышталады, ал 30 минуттан соң бүғылардың маңайына шоғырланған бөгелектер жаппай қырылады, бүғылар 3-4 күн емін-еркін жайылып, тыныстайды.
Бөгелектердің үшуы аяқталған соң, тамыз-қазан ара-лығында, барлық жастағы бүғыларға: бүзауларына 1 мл, ересектеріне 2 мл этацидті бүлшық етіне жіберсе жақсы нә-тиже береді. Аурудың алдын алу үшін, күзде бүғылардың бүлшық етіне ивомек пен фасковермді жібереді, бүзаулары-на 0,5-1 және 2 мл, ал ересектеріне^-2 және 4мл.
Қыркүйек қазан айларында басқа да инсектицидтерді қолдануға болады. Олардьщ ішінде амидофостың судағы ертіндісін бүғының бір кг. тірі салмағына 40 мг мөлшерінде ішкізеді. Варбексті 20 мг/кг есебімен бүлшық етке жібереді.
Күзде жүргізілген емдік жүмыс, тері астына енген ли-чинкалардан бүғының 97-98%-ын тазартады, эдемаге-нездің ары қарай дамуын тоқтатады. Аурудан сауыққан бүғылар-дың өнімділігі жоғарлап, олардан алынған терінің сапасы жақсарып, бағасы еседі.
№7 Дәріс
БҮҒЫЛАР ЖӘНЕ МАРАЛ ГИПОДЕРМАТОЗЫ '
Гиподерматоз - созылмалы түрде өтетін ауру. Тері ас-тында бөгелектер личинкасы орналасқан жерде қабыну пай-да болып, организмге бөгде заттар жиналып, бүғылар мен маралдарды уландырып, әлсіретіп, өнімділігін төмендетеді.
Бүғыларда теңбіл бүғы, немесе қүдыр - Cervus nippon, тоғай немесе бүхар әсем бүғысы (С. elaphus bacterianus) жөне маралдарда (С. elaphus sibiricus) тері асты бөгелек-терінің екі түрі тоғышарлық тіршілік жасайды: Hypoderma diana Br. және Н. actaeon.
Hypoderma H. diana - Орта Азия мен Қазақстанның таулы аймақтарында кең таралған, ал Н. actaeon негізінен Европада кездеседі. Соңғы жылдары Узбекстанның Қарақүм, Қызылкүм, Бадай-Тоғай қорықтарында бүхар әсем бүғысынан табылған.
Бөгелектер морфологиясы. Hypoderma H. diana -- ірі, дене үзындығы 11,5-12,6 мм, түсі қара шыбын. Денесі бас, кеуде жөне күрсақтан құралған. Кеудесінің жалпақтығы үзындығының 3,1-3,3 есе-сіндей. Арқасы көлденең жікпен екіге бөлінген, оны қысқа бүйра жирен түк ба-сқан. Басының екі жағына орналасқан ірі көздері, қарапайым. Мандай жолағы жіңішке, қызғылт-сары түсті. Орбитасын қара жылтыр түк басқан. Беті күңгірт қызыл-сары, түкте-рі ақшылтым. Ауыз аппара-ты жетілмеген, орны қара түсті. Еркектерінің қүрсағы кеудесінің үзындығының 1/8-1/9 бөлігіндей, қысқа, дөңгеленген, ал үрғашыла-
рының қүрсағының үшы сүйірленген. Қүрсағы түсі әртүрлі 5 буынтақтан қүралған. Қүрсақтың үстінде бойлай орналас-қан жіңішке жолақ, оны екіге бөледі. Аяқтары үзын, қоңыр үзын түк басқан. Еркектерінің артқы аяқтары 1/8, үрғашы-ларының артқы аяқтары 1/7 - ге денесінен үзын.
Жүмыртқалары, бекіткіш өсіндісімен қоса, 1,01-1,05 мм, алғашында мөлдір, жылтыр болады да, соңынан күңгірттенеді, оның көлденең жалпақтығы 0,43-0,46 мм.
I сатыдағы личинкасының үзындығы 10,5-14 мм, жал-пақтығы 1,7-2,2 мм, сүт түсті. Жалған басы (псевдоцефал) ақ калпақ тәрізді денеден ерекшеленіп көрінеді. Тыныс тесіктері сопақшалау. II сатыдағы личинкасы ақшыл-сары, жалпақ, үзындығы 8,95 мм.
III сатыдағы толық жетілген личинканың үзындығы 25,7 мм.
Hypoderma actaeon - ересек бөгелектері мығым денелі, үзындығы 12,2-13,9 мм, түсі қара-қоңыр қызғылт-сары. Қысқа дене түктері, қарадан сарыға дейін өзгереді. Басы-ның екі жағына орналасқан көздері қарапайым, ірі. Мандай жолағы жалпақ, ашық коңыр түсті.
Орбитасы (маңдай жолағы мен кездің аралығы) күңгірт -- сүр, ал астыңғы 1/5 бөлігі күңгірт - сары, қыскд қоңыр және сары түк басқан. Желкесі коңыр, үзын сары және қоңыр түк басқан. Жактары қызыл түсті. Ауыз аппа-ратының (жетілмеген) екі жақ шеті жылтыр, қара-қоңыр. Арқасы көлденең<<жікпен екіге бөлінген, қоңыр-сүр түсті, ашық ақ дақтары бар. Қанаттары-ның үзындығы 10,9-11,63 мм.,мөлдір қоңыр, талшықтары сарғыш түсті. Үрғашыларының қүрсағы сопақшалау, үшы сүйірленген, үстіңгі жағы жіңішке, ашық жолақпен екіге бөлінген. Еркектерінің қүсағы жіңішке, кеуде үзындығының 1/8-1/10 бөлігіндейіне қысқа.
Қүрсағы 5 буынтақтан түра-ды. Оның үстіңгі жағында көлде-нең жолақтары болады. Артқы аяқтары денесінен 1/7-1/9 бөлігіне үзын, қара-қоңыр жэне ортүсті үзын түктермен қапталғ-ан. Сандарының бас жағы жуан, үш жағы жіңішкерген.
Жүмыртқалары үзыншақ -- сопақшалау, алғашында мөлдір, жылтыраған, соңынан күңгірт-тенеді. Қабыршағының сырты
торшаланған. Үзындығы 0,82-0,90 мм. Бекіткіш өсіндісі жалпақ, жуан, үзындығы 0,22-0,27 мм.
I сатыдағы личинкасының үзындығы 0,87-1,22 мм ақ,сопақшалау-үзын, дене буынтақтары көмескі байқалады.Бірінші кеуде буынтағының алдыңғы жағына ақшыл түстітікенектер орналсакчн. Пеедосефальының сарғыш қалпа-гында бір-біріне жақын орналасқан тікенектер кәрінеді.Сегіш органдары (сенсорлары) үш дөңгелек тәрізді. Басын-да екі ауыз ілмешектерімен бір тіс бар.
Денесінің әр буынтағының алдыңғы жағында үсақ тікенектер орналасқан. Артқы тыныс тесіктері сопақшалау, конус тәрізді тікенектермен қоршалған. Тыныс тесіктерінің перитремаларында үш түқыл тікенектер байқалады.
II сатыдағы личинканың үзындығы 9,9 мм. Морфологиясы I сатысындағыдай.
III сатыдағы толық жетілген личинка дене үзындығы24,33 мм.
Бөгелектер биологиясы. Тері асты бөгелектері толық озгеріспен дамиды. Олардың дамуы бір жылда аяқталады.
Орта Азияда Н. diana сөуірдің ортасынан маусымның ортасына дейін, Қазақстанда (оңтүстік-батыс Алтай) мау-сымнан қыркүйектің бірінші он күндігіне дейін үшады.
H.actaeon ересек үрғашы бөгелектері сәуірдің үшінші он күндігімен мамырдың алғашқы күндерінен маусымның бірінші он күндігіне дейін үшады. Ұрғашы бөгелектердің жаппай үшып, бүғыларымен маралдың маңына шоғырла-нуы, бірінші үшуының басталуынан 6-10 күн өткен соң байқалады.
Орта Азияда Н. diana және Н. actaeon-ның ең калың кезі (30 минутта 5-9 бөгелек) сәуірдің үшінші он күндігімен шілденің бірінші он күндігінде және екінші рет шілденің соңғы он күндігі мен тамыздың бірінші он күндігінде байқалады.
Орта Азияда Н. diana-ның жалпы үшу мерзімі 54-56 күнге, Қазақстанда -- 71-95 күнге созылады. Н. actaeon-ның үшуы 41-59 күн.
Орта Азияда бөгелектер белсенділігі 17,4-тен 35° С ара-лығында байқалады. Олардың белсенділігіне ең қолайлы жағдай температураның 28,9-32,9° С аралығы және жарық күшінің 92-103 мың лк. жету мерзімі.
Алтайда Н. diana 7,5-31° С және 18-95 мың лк. жарық керсеткішінде үшады. Бөгелектердің ең жоғарғы белсенділігі ауа температурасының 23,5-30° С және жарық-тың 60-90 мың лк. арасында өтеді.
Жазда (маусым-шілде) бөгелектердің белсенділігі та-ңертең сағат 7-8-де 7,5° С, қыркүйекте -- сағат 10-11 де 13,5-14° С басталады.
Н. diana үрғашылары жүмыртқа саларда, бүғылармен маралдардың үрейін алады. Бүғылар мазасызданып, үркіп, ашық қүмға, биік тау жоталарына, қорған іздеп қашады. Бөгелектер жүмыртқаларын үшып жүріп, бүғының арқасы-мен сауыр түктеріне жапсырып салады.
H.actaeon үрғашылары бүғылардың дем алған кезінде шабуылдайды. Олар үнсіз үшып келіп, бүғылардың маңына жерге қонып,жорғалап келіп, жүмыртқаларын жануарлар-дың сандары, қабырғалары және қүрсақ түктеріне жабыс-тырады.
Орта Азияда Н. diana-ның үрғашылыры 584, Қазақ-станда - 452 жүмыртқа салады. Н. actaeon-ның үрғашысы-ның потенциалды өсімталдығы 565 жүмыртқа.
Жылы аймақтарда Н. diana және Н. actaeon үрғашыла-ры 1-3, еркектері - 3-7 күн, ал таулы аймақтарда үрғашы-лары-5, еркектері -- 8 күн өмір сүреді.
Маралдар мен бүғылардың гиподерматозға шалдығуы бөгелек шыбындарының жаппай үшу мерзімімен байланы-сты. Жылы аймақтарда Н. diana және Н. actaeon личинкалары мамырдың басында пайда болады, ал таулы жерлерде -- мау-сыммен шілдеде I сатыдағы личинкалар 2 ай бойы енген жерде жатады. Олар тері асты дәнекер үлпасы жене бүлшық ст фасцияларына орналасады. Тамызда олар жылжып, арқа, сауыр, ал Н. actaeon -- сан,кабырға, қарынға қарай ауысады.
Орта Азияда бүғы бүзауларында II сатыдағы бөгелек личинкалары тамызбен қазан аралығында пайда болады, ал сресек бүғыларда қыркүйекпен казан айларында.
Алтай тау сілемдерінде теңбіл бүғы мен маралдардың бүзаулары және қозықаларында II сатыдағы личинкалар к,ыркүйектің екінші жартысында, ал ересектерінде -- казан-иың бірінші жартысында байқалады. II сатыдағы личинка-лардың ең қалың кезі желтоқсан-қаңтарда. III сатыдағы ли-чинкаға ауысу қаңтардың аяғьшда басталып, наурызға дейін созылады.
III сатыдағы личинкалардың қуыршақтануға кетуі жылы аймақтарда ақпанда басталып, мамырдың аяғына дейін созылады. Таулы жерлерде III сатыдағы личинкалар-дың куыршақтануға кетуі наурыздың екінші жартысынан мамырдың ортасына дейін байқалады.
Тері асты бөгелектерінің қуыршақ сатысының даму мерзімі табиғат жағдайына байланысты. Орта Азияда И. diana куыршақ сатысы 17 күнге созылады, ал Алтай тау-лы аймағында -- 60 күнге. Н. actaeon-ның куыршақ сатысы 20 күнде аяқталады.
Бүғылар және маралдарда бөгелек личинкаларының (Н. diana) тері астына енгенінен бастап, қуыршақтануға түскеніне дейін,толық метаморфозы 8,5-11 айда аяқталады. I сатыдағы личинканың дамуы -- 1,5-4, II сатыдағысының -- 2,5-5, III сатыдағы личинканың дамуы -- 2-3 айға созы-лады. Бүзаулар және марал қозықаларында ересектерімен салыстырғанда тері асты бөгелегінің личинкасы дамуын 10-14 күн бүрын аяқтайды.
Эпизоотологиясы. Н. actaeon негізінен әсем бүғыларда гана ауру туғызады. Н. diana кең таралған бөгелек. Ол теңбіл бүғы мен маралдарда гиподерматоз ауруының қозды-рушысы. Тері асты бөгелектеріне бүғы бүзаулары мен қозықалар өте сезімтал. Олардың 65-66 пайызы ауруға шал-дығады. Ересек маралдарда тері асты бөгелегі 25-31%-ын зақымдайды. Гиподерматозға шалдыққан маралдарда 65-118 личинканы табуға болады.
Ересек бөгелектер шыққан жерінен үзап үшпайды. Қорықтар және марал парктерінде, олар жануарлар маңына шоғырланып, таңертеннен кешкі 18-19 сағатка дейін белсенділігін төмендетпейді. Сағат 10-13 аралығында марал-дарға шабуылдаған бөгелек саны 30 минутта 8-9 жетеді.
Жыл бойы бір жайлымды пайдалану, табиғатта бөгелек популяциясының сақталуын қамтамасыз етеді.
Патогенезі. Тері асты бөгелектерінің балаң қүрттары (личинкалары) бұғылар мен маралдардың терісін зақымдап, қабындырып, созылмалы түрде өтетін ауру туғызады. Ли-чинкалардың жүрген және тоқтаған жерлерінде дәнекер үлпа, бүлшық ет фасциясы және тері шелі талқандалып, жойылады. Бөгелек личинкасының айналасында зат алмасу қалдықтары және олар бөліп шығарған өзіне тән энзимдер жиналып, жануарларды уландырады.
Жүмыртқадан шыққан личинка теріге енгенде, оны тесіп, ашық жаралар пайда болады. Одан аққан эксудат қатып, қабыршаққа айналады. Личинкалар жаппай тері ас-тына енген кезде, бүғылар мен маралдар қатты ауырсынып, мазасызданады.
II және III сатыдағы личинкалардың айналасында дә-некер үлпадан қүралған капсула байқалады. Тері тесіліп, қаяу (өзек) пайда болады. Личинкалардың даму сатысьша байланысты капсулада кілегейлі қабынудан іріңді қабынуға дейінгі процесстер орын алады. Личинкалардың саны 100-200 жетсе, капсулалар бір-бірімен жалғасып теріде түтас ірінді қабыну болады. Жануарлар арықтап, әлсіреп олардың денсаулығы күрт нашарлайды.
Ауру белгілері. Бүғылар және маралдарда гиподерматоз бөгелек личинкаларының тері астына енген мерзімнен бас-тап байқалады. Личинкалар қимыл-қозғалысымен тері жүйке рецепторларын тітіркендіріп, қышытады. Олар тесіп енген жерде ашық жаралар пайда болып, тері домбығып қабынады. II және III сатыдағы личинкалардың өсіп, даму-ына сәйкес тері астында, олардың айналасында дәнекер үлпа капсула қүрайды. Тері тесіліп, өзек пайда болады. Ли-чинка капсуласында кабынудың барлық түрлерін көруге болады -- кілегейліден іріңді өліеттенуге дейін. Личинка-лардың саны көп болған жағдайда, капсулалар бір-бірімен бірігіп, теріде түтас келемді қабыну процессі байқалады. Бүндай жағдайда жануарлар әлсіреп, арықтап, денсаулығы күрт нашарлайды. Тері қалыңдап, өзінің созылмалы қасиетін жоғалтады. Қаяудан акқан сұйық зат қатып, қабыршақтанады, жүні теріге жабысып, үйысады. Тері ас-тында жиналған сүйық заттар жануарларды уландырады, олардың өнімділігін төмендетеді.
Патологоанатомиялық озгерістер. Тері астындағы ли-чинкалар санымен олардың даму сатысына байланысты. II жөне III сатыдағы личинкалардың өте тығыз орналасқан жағдайында арқа, сауыр, сан, қабырға және бауыр тер ас-гында қаптаған личинкаларды көруге болады. Олар орнала-сқан жерде дәнекер үлпа өсіп, капсула пайда болады, тері домбығып, қабынады, қызарып, кан қүйылуы байқалады.
Теріде түтас көлемді іріңді -- геморрагиялық қабыну-мен өліеттену дамиды.
Ауруды анықтау күз және қыста қиындау. Көктемде бүғылармен маралдардың терісі тесіліп, бүдырмақтар толық жетілгенде гиподерматозды анықтау аса қиындыққа со-к.майды.
Емдеу және алдын алу шаралары. Бүғылармен марал-дарды тері асты бегелектерінен қорғау үшін, жылы аймақ-тарда сәуірдің екінші жартысынан мамырдың бірінші жар-тысында, олардың түгіне арнайы қондырғылармен (ШГРУ, ІШОК, ОСА-1) 0,5-1%-дық стомозанның, 0,0125% - К-отрин және бутокстың судағы эмульсиясымен әр басқа 350-()()() мл мелшерінде бүркіп, шылайды.
Бүғы -- маралдардың жайылымда тыныстайтын аланда-|)ы ида қуыршақтануға түскен III сатыдағы личинкаларын жою үшін, 10%-дық ТСН репелентінің судағы эмульсиясы-мсн 25 м[2] жерге 100 мл, К-отрин және бутокстың 0,0125%-дық эмульсиясын (80-100) м[2] 100 мл, 0,1%-Дық стомазан шульсиясын аэрозоль түрінде 10 м[2] жерге 20 мл молшерінде бүркіп, домдайды. Дәріленген жерде ересек богелектермен олардың балаң қүрттары 13-14 сағат бойы уланып, қүриды.
Бөгелектердін, үшуы тоқталысымен, маралдарға ерте химиялық емдеу жүмыстарын жүргізу керек.
Орта Азияда тамызда, Алтайда қыркүйекпен қараша аралығында, ивомекті бүғы бүзауларымен марал қозықала-рына 3 мл, ересектеріне 6 мл тері астына немесе бүлшық етке жібереді. Фасковермдіде бүғы -- марал төлдеріне 7 мл, сресектеріне 15 мл бүлшык етке жібереді.
Маралдарды емдеу және гиподерматоздың алдын алуда сң қолайлысы және нәтижелісі микрогранулянданған ивомекті, жануарлардың бір кг. тірі салмағына 0,2 мкг жем-мен немесе түзбен беру.
Көктемде, жазғы жайылымға шығару алдында, бұғы-лар мен маралдарды ивомекпен фасковермді қолданып, гиодерматоздан толық сауыктыру кажет.
№8 Дәріс
ТҮЙЕ ЦЕФАЛОПИНОЗЫ
Цефалопиноз - түйенің жүмыр мүрын қуысымен көмейде тоғышарлық ететін, түйе бөгелегінің (Серһаіоріпа titilator, Oestridae түқымдасы) балапан қүрттары тудыратын ауру. Цефалопиноз созылмалы түрде өтеді.
Бүл ауру "көмей қүртң, "түйе қүрт", "қүмьір", "мүрын ауруы" деген аттармен белгілі. Танау қуысы, аңқа, торлы сүйек кілегейлі қабаты қабынады.
Цефалопиноз түйе шаруашылығы дамыған аймақтарда кездеседі.
Морфологиясы. Ересек түйе бөгелегі ашық-қоңыр, үзындығы 8-11 мм, арқасымен қүрсак үстінде ак дақтары бар шыбын. Қүрсақ пішіні жүмыртқа тәріздес. Қүрсақтың бірінші буынтағының трапеция тәрізді қара дақтар бар. Кеудесінің асты мен екі жағын сарғыш-қоңыр, сирек, үзын, жирен түсті түк басқан. Басы үлкен, сарғыш түсті. Қанаттарыньщ түбі қоңырлау, аяқтары қысқа, сарғыш -- қоңыр, сирек күрендеу түк басқан.
I сатыдағы личинканың түсі ақ, үзындығы 0,7-0,6 мм ауыз ілмешектері сәл иілген. Буынтақтарының бауыр тікенектері жақсы жетілген.
II сатыдағы личинка үзындығы 5-17 мм. Бауырындағы тікенектері VI буынтақта аяқталады. Арқасында олар IV және У буынтақтардың бүйірінде жойылған.
III сатыдағы личинка үршық пішіндес, үзындығы 30мм., түсі ақ сары. Бас жағында, алға және екі жақка бағыттал-ган, ірі, орақ тәрізді қара ілмешектері бар. Олардың астыңғыжағына ауыз тесігі орналасқан. 3-ден 11 буынтаққа дейін ли-чинка денесін, конус тәріздес, үші артқа караған кутикулаөсіндісі белдеулеген. Личинканың денесін сәл қисыктанып,артқа бағытталған тікенектер басқан. Буынтақтардың алдыңғыжағындағы тікенектері үсақ, ал артқы шетіндегі тікенектеріірілеу. Ең соңғы бунақтың ойыстау артқы жағында түсікоңыр, бүйрекке үқсас тыныс тесіктері орналасқан.
Биологиясы. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақ-станда түйе бөгелегі мамырдың екінші жартысынан қазанға дейін үшады. Жылына екі үрпақ береді. Сондықтан ересек бөгелектердің ең қалың мерзімдері: бірінші кезеңі -- ма-мырдан маусымға дейін, екіншісі -- қыркүйектен қазан ай-ына дейін.
Республиканың басқа аймақтарында түйе бөгелегі жы-лына бір ғана үрпақ береді. Олардың үшу мерзімі-үзіліссіз маусымнан қазанға дейін. Бөгелек шыбындары жылы, 16° С жоғары, ашық күндері жақсы ұшып, личинкаларын түйенің танау тесігіне шашады. Олар 4-15 күн өмір сүреді. Бір үрғашы бөгелек 800-900 балапан қүрт табады. Ұрғашы бөгелек түйе мұрнына тақау үшып келіп, 10-40 личинка-ларды бірден атып жібереді.
I сатыдағы личинкалар танау қуысының кілегейлі қабатына жабысады. Олар жылжып, маңдай қуысы, кеңсірік, торлы сүйек пен аңқаға орын ауыстырып, II және III сатыларына айналады. I сатыдағы личинка аңқада 3-3,5 ай өмір сүреді, ал II және III сатыдағылары ол жерде 1-2 айдай тоқталады. Түйе кеңсірік қүрты 10 айдай тоғышар-лық өмір сүреді.
Күзгі үрпақтың дамып жетілген III сатыдағы личинка-лары қуыршақтануға наурыз -- сәуірден маусымның орта-сына дейін (басым көпшілігі сөуірде) сыртқы ортаға түсіп отырады, ал көктемгі үрпақ личинкаларының толық жетіліп, қуыршақтануға кетуі тамыздан қазанға дейін созы-лады. Солтүстік, климат жағдайы қолайсыз аймақтарда, ли-чинкалардың куыршақтануға кетуі мамырда басталады және личинкалар тек күндіз 10 нан 15 сағат аралығында шығады. Топырақта личинкалар біраз тереңдікке еніп, 5-6 сағатта қуыршаққа айналады. Қуыршақ сатысы 14-41 күнге созы-лады да ( орта есеппен 25 күн) одан ересек бөгелек шыбын-дары шығады.
Эпизоотологиясы. Аурудың негізгі көзі көмей қүрты-мен зақымдалған түйелер. Түйелерде цефалопиноз 70-тен 100%-ға дейін кездеседі, ал ауру малда личинкалар саны 23-тен 170 дейін болады. Мүрын қүрт көбінесе шөлді-далалық және далалық аймақтарда жиі кездеседі. Шөлді жерде аздау.Түйелерді жазғы жайлауға шығаратын аймақтарда, қысы-жазы бір жерде үстайтын өлкелерге қарағанда, мүрын күртпен зақымдалу аздау болады.
Патогенезі және ауру белгілері. Ауру белгілері организмнің төзімділігі, бөгелек личинкаларының санымен олардың даму сатысына байланысты. Танау қуысында ли-чинкалар кілегейлі қабыршақты, қан тамырларын зақым-дап, тітіркендіріп, қабындырады.
Түйелер мазасызданып, түмсығын әр жерге үйкелейді, пысқырады. Бүл кезде танау қуысыньщ кілегейлі қабығы қызарып, мүрнынан сорасы ағады. Күзде, бөгелек үшуы тоқталған кезде, бүл белгілер байқалмайды. Көктемде, ли-чинкалардың өсіп, II және III сатыларына ауысып, жылжып кемейде, маңдай қуысында шоғырлануына сәйкес, ауру белгілері қайтадан байқалады. Аңқа, тыныс жолдары дом-бығып, шоғырланған ірі балаң қүрттар, малдың тыныстап, су ішіп, тамақ жеуін қиындатады. Ауру малдың мүрнынан іріңді-сірі, кейде қан аралас, сорасы ағып, мазасызданады. Түйе пысқырып, түшкіргенде, жетілген личинка жерге түседі. Ауру мал пысылдап, демін аузынан алады. Тамағын сипалағанда түйе ауырсынады. Кейде түйе тынысы тары-лып, (асфикция) өліп кетуі мүмкін. Олардың жүмыс қабілеті нашарлап, арықтайды.
Патологоанатомиялық өзгерістер. Көктемде, личинка-лардың жабысқан жерінде, кілегейлі қабықша қызарып, ісініп, ашық жаралар пайда болып, қан күйылады. Жазда кеңсірікпен көмейде 1 және II сатыдағы личинкаларды көруге болады.
Ауруды анықтау. Эпизоотологиялық деректер, клини-калық белгілерге қоса, танау қуысы мен көмейде түйе бөгелегінің балаң қүрттарын табуға негізделген.
Цефалопиноздың жасырын түрін анықтау үшін серо-логиялық әдістерді де пайдалануға болады. Олардың ішінде сң нәтижелісі қосалқы гемагглютинация реакциясы (КГАР) мен иммуноферменттік талдаудың антиген табу варианты (ИМТА).
Емдеу және алдын ала сақтандыру. Цефалопинозбен күресудің ең қолайлы өдісі I сатыдағы личинкаларды жою. Ертерек жүргізілген химиялық емдеу, түйелердің бөгелек личинкалары мен закымдалуын жояды не күрт азайтады. Дөрілеуді негізінен бегелек шыбындарының үшуы тоқталғ-ан кезде, қазан мен қараша айларында жүргізеді. Түйе бөгелектерінің екі үрпақ шығаратын аймақтарда, емдеу ша-раларын екі рет жүргізеді: біріншісін -- маусымның соңы мен шілденің бірінші жартысында, екінші рет -- қазан мен қарашада.
Цефалопинозға қарсы түйелерді, температурасы 16-25° С жабық қорада аэрозольды инсектицидтермен домдайды. Циодриннің 16,7%-дық сулы эмульсиясын 3 г/м[3] есебімен, немесе 1%-дық ДДВФ-ті 60 мг/м[3] мөлшерінде арнайы аэро-золь қондырғыларымен (АУ-І) қораға түтіндетіп бүркеді. Экспозиясы 1 сағат. ДДВФ шашкаларын 150 мг/ м[3] есебімен немесе циодрин брикеттерін 1,5 г/м[3] мөлшерінде, қорада жа-ғып, түтіндетіп, түйе бөгелек балаң қүрттарын қүртуға болады.
Диаксофос және сульфидофос-20 дәрілерін, түйенің желкесінен өркешіне дейін түгіне 20 мг/кг мөлшерінде со-рғалатып қүю әдісімен пайдаланады. Бүл дәрілер өте жақсы емдік нәтиже береді. Ал диаксофосты дилметилсульфоксид-пен 1 : 1 ара қатынасында косып пайдаланса, қолданылатын дорі мөлшері екі есе азаяды.
Аталған дәрілерден басқа, бүлшық етке Юмг/кг есебімен этацидті, тері астына 1мл/50кг. мөлшерінде ивомекті жіберуге болады. Сондай-ақ личинкаларды қүрту үшін, екі күн қатарынан түйелерді 0,03%-дық хлорофостың судағы ертіндісімен суарады. Бегелектердің үшу мерзімінде, түйелердің танау тесігінің айналасына 2%-дық ДДВФ косы-лған вазелин майын жағып, бөгелек күртын жоюға болады. Жайылымда бөгелектерден сақтандыру үшін, түйелердің түгіне 0,04%-дық цимбуштың сулы эмульсиясын, 0,08%-дық стомозанды, 0,000 5%-дық дельтаметринді ор басқа 1,5-2л мөлшерінде бүркеді. Дәрілеуді 15-20 күнде қайталайды. Ауру белгілері пайда болған жағдайда, көктеммен жазда, түйелердің танау қуысына 4%-дық хлорофосты 50 мл мөлшерде бүркеді.
Ең бастысы ауру малдарға бөгелектің личинкаларын табиғатта таратуына жол бермеу. Сондықтан цефалопиноз ауруы таралған шаруашылықтардан алынған түйелерді тексеріп, емдеу қажет. Жазда жайылымды өр бір 30 күн сайын ауыстыру керек. Өлген түйелердің басын, арнайы алаңда жарып қарап, табылған личинкалар жойылуға тиіс.
№9 Дәріс
СОЛТҮСТІК БҮҒЫЛАРЫНЫҢ ЦЕФЕНОМИОЗЫ
Цефеномиоз ауруын бұғылардың кемей-танау қуыста-рында тоғышарлык, тіршілік жасайтын Cephenomyia trompe (сяну) богелегінің балаң қүрттары (личинкалары) туғызады. Бөгелектің бүл түрі Oestridae түқымдасына жатады. Бөгелек личинкалары танау қуысы және көмейдің кілегей қабықша-сын қабындырып, ринит және ларинготрахеит туғызады. Қабыну көбінесе кілегейлі-іріңді түрде өтеді. Кеңсірік-көмей қүрт бөгелегі бүғылардың негізгі таралған аймақта-рында кездеседі. Кеңсірік - көмей қүрттарының кездейсоқ тоғышарлығы жылқыда, итте және ірі қарада байқалған.
Қоздырушысы. Ересек бөгелектер-ара тәрізді, ірі, 14-16 мм, шыбын. Басы үлкен, қара-сүр жасыл түк баскан. Бірінші сатыдағы балаң қүрты түссіз ақ, үзындығы 4 мм алдыңғы тыныс тесіктері ашылмаған, артқы тыныс тесіктері бүлшықты итергішпен көмкерілген. Жетілген II сатыдағы бөгелек личинкасының денесі 6-17 мм цилиндр тәріздес.Алдыңғы және артқы тыныс тесіктері ашық-қоңыр, көлемі 0,1-0,06 мм мен 0,5-0,3 мм (20 сурет).
III сатыдағы балаң қүрттың денесі 23,4 тен 37 мм дейін. Денесінің арқасы мен бауырында жақсы жетілген тікенектері бар. Денесінің ең соңғы буынтағының артқы алаңында қара қоңыр бүйрек тәрізді тыныс тесіктері орна-ласқан. Личинканың түсі сүрғылт қоңыр, көптеген қара нүктелері бар. Қуыршағының үзындығы 16,4-20 мм, ал-дыңғы жағы сүйірленген, түсі қара қоңыр, қара, қабығы бүжырланған. Қуыршақтың екі жағында қақпақшасы бар.
Қоздырушысынын биологиясы. Кеңсірік-көмей бөгелегі өзінің толық дамуын бір жылда аяқтайды. Қуыршақтан ере-сек бөгелектер көбінесе таңертең ерте шығады. Ішкі қысым-ның әсерінен қуыршақтың екі жақ қақпағы ашылып, одан шыққан шыбын, жер бетінде, өсімдік жапырақтары, сабақта-рына жабысып, денесін қүрғатып, кептіреді. Одан соң, ша-ғылысқан үрғашы бөгелектер бүғылар маңына топтасып, шо-ғырланады. Бүғылар бөгелектерден қорғанып, бастарын жер-ге салып, көлеңкелеп, денесінің артқы жағын күнге қаратып, топтасып түрады. Олар өздерін бөгелектерден қорғау амалын жасайды. Бірақ бегелектер әрдайым бүғылардың түмсық жа-ғын үстауға тырысады да, мүмкіндік болған жағдайда олар-дың танау тесігіне личинкаларын тастап кетеді. Бөгелек ли-чинкалары дене тікенектері мен ілмешектері арқылы бекіп, одан соң жылжып танау қуысына енеді. Күзде, қазан және қарашада, бөгелек личинкаларының басымы тор сүйектің шытырманы жөне кеуілжірдің артқы үя шүңқыршағына топ-талады. Личинкалардың жаппай өсуі ақпан және наурызда басталады. Олар түлеп II жөне III сатысына ауысады да, та-нау куысы, жүтқыншак. пен көмейге орналасады. Сәуірде та-нау қуысы мен көмейде бөгелек личинкаларының барлық даму сатыларын көруге болады. II және III сатыдағы личин-калар негізінен көмей қуысының арткы қабырғасына және жұтқыншақ маңына орналасады, ал қуыршаққа айналар кез-де танау қуысына ауысады.
Толық жетілген личинкалар өздерінің белсенді қимыл-қозғалысы мен, бұғылардың танау қуысын тітіркендіріп, түшкіртіп, жөтелдіреді де, сол мерзімде жерге түседі. Олар белсенді қимылдап, шөп, жапырақ, тас, жер қуысына еніп, қуыршақтанады. Жылы күндері қуыршақтану бірнеше са-ғаттан бірнеше күнге созылады. Топырақтың жылылығы және ылғалдылығына байланысты қуыршақ сатысының да-муы 12-89 күнге созылады.
Ересек бөгелектер 17-27 күннен 60 күнге дейін өмір сүреді. Олардың үшуы маусым-шілдеде басталып, тамыз-қыркүйекте аяқталады. Бөгелектің жалпы үшу мерзімі 23-84 күн. I сатыдағы личинканың дамуы 7-8, II - бір және III сатыдағы личинканың дамуы 1,5-2 айға созылады. Жалпы бөгелектің личинка сатысының дамуы 10-10,5 айда аяқталады.
Ересек бүғылардың 80-90% ауруға шалдыққан. Бүзау-ларының 50% - нан бегелек личинкаларын табуға болады. Бір баста 50 ден 100 дейін личинкалар болады.
Патогенезі. Аңқада шоғырланған бөгелек балаң қүртта-ры, өздерінің ауыз ілмектері және дене тікендерімен кілегей қабыршақты зақымдап, ісіндіріп, қабындырады. II және III сатыдағы бөгелек қүрттарының саны көп болса, жүтқын-шақ, көмей қатты ісініп, бүғылардың азық қабылдауы қиындап, жүгіргенде тынысы тарылады. Личинкалардың зат алмасу қалдықтары және бөліп шығарған энзимдері организмді уландырады.
Аурудың белгілері. Көмей қүрттарының санына байла-нысты. Танау қуысына түскен личинкалар дене тікендері мен кілей қабықшаны зақымдап, тітіркендіреді. Бүғылар мазасызданып, түшкіріп, түмсығымен жер үйкелейді. Бөге-лек қүрттарының тоқтап, бекуіне байланысты, бүғылардың мазасыздануы аяқталып, ауру белгілері байқалмайды. Көктемде ауруға шалдыққан бүғылар жаппай түшкіріп жөтеледі, олардың танауынан қан, соңынан қою ірінді жа-лқаяқ ағады. Бөгелек қүрттарының саны көп болған жағ-дайда, бүғылар әлсіреп, түнжыраңқы қалыпқа түседі, азық жүтуы қиындап, арықтайды. Орын ауыстырған жағдайда, личинкалар тыныс жолдарына түсіп, бүғылардың тынысын тарылтып, түншықтырып, өлімге жеткізуі мүмкін. Бөгелек қүрттарының жаппай қуыршақтануға кетуі, бұғылардың жағдайының дұрысталуына мүмкіндік береді.
Патологоанатомиялық өзгерістер. Күзде және кыста бүғы өлексенің басын жарып, танау қуысын тексергенде, көзге түсетіндей ерекше өзгерістер байқалмайды. Балан қүрттардың саны кеп болған жағдайда, танау қуысының кілегейлі қабығы қызарып, оның бетін қалың мөлдір со-зылмалы шырыш басқанын көруге болады. Көктемде II және III сатыдағы балаң қүрттар бекіген жерде іріңді -өліеттену дамиды. Олар жүтқыншақ бездеріне еніп, айнала-сындағы үлпаны жойып жалқаяктандырып, ісіндіреді. Лим-фоэпителиальдық қабаты қалындап, өседі.
Анықтау. Ауруды анықтау клиникалық белгілерімен патологоанатомиялық және эпизоотлогиялық деректерге сүйеніп жүргізіледі.
Емдеу және аурудың алдын алу шаралары. Жазда бүғы-ларды ересек көмей қүрт бөгелектерінен қорғау үшін, жану-арлардың түгіне инсектицидті дәрілердің сулы эмульсиясын бүркіп, шылау керек. Бөгелектердің балаң қүрттарын жою үшін, бүғылардың танау қуысына инсектицидті дәрілерді жібереді немесе жүйелі әсері бар дәрілермен домдайды.
Бүғыларды ересек бөгелектердің шабуылынан қорғау үшін, тәулігіне бір рет олардың дене түгіне 10%-дық ТСН (техникалық сульфононефть) репеллентін бір басқа 80 мл, терпеноидты репелленттің 12%-дық эмульсиясын бір басқа 40 мл, мөлігерінде бүркіп, шылайды.
Синтетикалық пиретроидтар-стомазан, К-отрин, бутокс жақсы нәтиже береді. 0,1%-дық стомазанды, 0,0125%-дық К-отринді, 0,0125%-дық бутоксты бір басқа 80-100 мл мөлшерінде бүғылардың түгіне бүркеді.
Аурудан алдын ала сақтандыру үшін, күзде қыркүйектің ортасынан ақпанға дейінгі аралықта, бүғылар-дың бүлшық етіне ивомек немесе фасковермді жіберді. Ивомекті ересек бүғыларға 1-2 мл, бүзауларына -- 0,5 мл, ал фасковермді ересектеріне -- 4 мл, бүзауларына -- 2 мл қол-данады. Қыста бүғылардың бір кг. тірі салмағына 0,2 мкг мөлшерінде микрогранулянданған ивомекті жеммен береді.
№10 Дәріс
МАРАЛДАР ФАРИНГОМИОЗЫ
Фарингомиоз ауруын маралдардың аңқасында даму са-тыларын өткізетін Pharingomyia picta кеңсірік-көмей бөгелегінің личинкалары (балаң қүрттары) туғызады. Бөге-лек Oestridae түқымдасына жатады.
Фарингомиоз - маралдардың кеңсірік және жүтқын-шақтың кілегейлі, кілегейлі-ірінді қабынуымен сипатталады.
Фарингомиоз қоздырушысы кең таралған бөгелек. Ол Европаның, Орта Азияның, Қиыр Шығыстың (Сихотэ-Алин), Батыс Сібірдің (Алтай) таулы аймақтарында, бүғы-лармен маралдардьщ жайылымдықтарында кездеседі.
Қоздырушысы. Ересек бөгелек-ірі, мығым денелі, үзындығы 13-14 мм сарғыш-қоңыр шыбын. Кеудесі жал-пақ, дене үзындығымен ара қатынасы 1 : 2,5. Басы ірі, кеудесінің жалпақтығымен бірдей (22 сурет). Басының ас-тыңғы жағы сарғыш, жирен, желке түсы қара қоңыр.
Арқасы сүрғылт-ақ немесе сүрғылт-сары, көлденең жікпен екіге бөлінген. Арқаның алдыңғы бөлігінде ірі қара дақпен бойлай орналасқан қара-қоңыр жолағы бар. Артқы бөлігінде қара дақтар байқалады. Денесін сирек қара қысқа түк басқан. Кеуденің екі жағы мен астыңғы түктері үзын жирен түсті.
Қанаттары сәл күңгірттенген, тамырлары қоңыр, жарғ-ағында қаралау дақтары бар. Аяқтары қысқа, қоңыр түяқта-ры қара. Сандарын сирек үзын қара және жирен түк басқ-ан, ортасында жылтыр күміс түсті ірі дақтары бар.
Қүрсағы қара-қоңыр түсті, қүбылмалы күміс түсті дақтар байқалады.
I сатыдағы личинкасы (22 сурет) алғаіііқыда (1.68-1.90) мм; түлерде 6 мм., дене буынтақтарының екі жағында дорба тәрізді өсінділер пайда болады. Денесінің бауыр жағында буынтақ тікендері жақсы жетілген, әсіресе алдыңғы ІІ-ІІІ кеуде және I қүрсақ буынтақтарының тікендері өте ірі. Тікенектері I кеуде буынтағында 5, II жөне III буынтақта-рында 7, VIII -- 4-5 толық емес қатарға орналасқан. Арқа тікенектері сирек және түқыл. 20-22 қүйрык, ілмектері шо-гырланып орналасқан. II сатыдағы личинка морфологиясы I сатыдағыларына үқсас. III сатыдағы личинканың үзындығы 33 мм, ені -- 8 мм.
Пседоцефалында, бір-бірінен алшақ орналасқан, үшын-да екі сезімтал мүшелері (сензорлары) бар, етті емшектері жақсы жетілген. Дене буынтақтарының алдыңғы жағында тікенектер орналасқан. Арқа тікенектері 5 қатар, бауыр тікенектері 7 қатар. Тікенектердің өткір үшы қоңыр VI және VII буынтақтарының орта түсында арқа тікенектері сирек. VIII буынтағында екі тыныс тесігі орналасқан. Олар-дың үзындығы 0,9 мм. Толық жетілген III сатыдағы личин-каның тыныс тесіктерінің үстіңгі жағында қара нүктелер пайда болады.
Қоздырушының биологиясы. Танау қуысының кілегей қабығында, кеңсірікте, тор сүйек шытырманында I саты-дағы личинкалары шілденің ортасынан қаңтарға дейін кездеседі. Олардың түлеп И сатыға ауысуы қаңтар-ақпанда басталады. III сатыдағы личинкалар ақпанның екінші жар-тысында пайда болады. Наурызда III сатыдағы личинкалар аңқада шоғырланып, танау қуысына ауыса бастайды. Ли-чинкалардың толық өсіп жетілуі 8,5-11 айға созылады. I са-тыдағы личинканың дамуы 5,5-6,5, II сатыдағысының -- 20-40 күнде, III - 1,5-2,5 айда аяқталады. Жетілген личин-калардың жаппай қуыршақтануға кетуі сәуірде байқалады. Табиғат жағдайына байланысты қуыршақтануға кету 34-59 күнге созылады да, мамырдың соңғы күндерінде аяқталады. Қуыршақ сатысының дамуы 30-87 күн.
Алтайда ересек бөгелектердің қуыршақтан шығуы мен үшуы маусымның аяғымен шілдеде басталады. Бөгелектің жаппай үшуы шілденің екінші жартысынан тамыздың орта-сына дейін байқалады. Бөгелектің белсенділігі қыркүйектің ортасына дейін созылады.
Тау бөктерінде бөгелек қүрттары маралдардың 38,5-41,1% зақымдайды. Инвазияның интенсивтігі бір басқа 16,1 ден 22,4 балаң қүрт болады.
Патогенезі. Кеңсірік, жүтқыншақ, көмей, аңқаға орна-ласқан бөгелек қүрттары кілегей қабықшаларды зақымдап, жарақаттандырады, ісіндіріп қабындырады. Аңқамен көмейдегі II жөне III сатыдағы личинкалар саны көп болса, маралдардың тынысы тарылып, азық қабылдауы қиындай-ды. Бөгелек қүрттарының бөліп шығарған заттары марал организімін уландырады.
Аурудың белгілері тыныс жолдарымен көмейдегі балаң қүрттардың санына байланысты. Фарингомиоз қозықалар-мен жас мараддарда ауыр түрде өтеді. Маралдар қатты маза-сызданады, ентігіп, демін әзер алады. Бөгелектердің жаппай үшқан мерзімінде, маралдарда ринит белгілері байқалады. Күзде және қыста бүл белгілер жоғалады. Көктемде ауруға шалдыққан маралдар жиі түшкіріп, жөтеледі. Олардың мүрнынан қанды-іріңді сорасы ағады, жүтынуы қиындап, тынысы тарылады. Балаң қүрттардың көмей, кеңірдекке, кеңсірікке ауысып, тыныс жолдарын бітеген жағдайда, ма-ралдар түншығып өліп кетуі мүмкін.
Патологоанатомиялық өзгерістер. Күзде және қыстың басында танау қуысын, жүтқыншақты жарып қарағанда, кілегей қабықшаның қызарып, ісінгенін көруге болады. II және III сатыдағы бөгелек қүрттарының әсерінен аңқа, жүтқыншақ, көмей ісініп, қанды іріңді жөне іріңді -- өліеттену дамиды, қан қүйылу байқалады. Личинкалардың орналаскдн жерлерінде ашық жаралар пайда болады.
Ауруды клиникалық, патологоанатомиялық, эпизоото-логиялық деректерге сүйеніп анықтайды.
Емдеу жөне аурудың алдын алу шаралары. Маралдарды фарингомиоздан емдеу және аурудан сақтандыру үшін, жазда бөгелектердің жаппай үшу мерзімінде, шілденің соңғы он күндігі мен тамыздың бірінші он күндігінде, олардың түгіне 0,5-1% -- стомозанның сулы эмульсиясын, 0,0125%-дық К-отрин және бутоксты бір басқа 350-600 мл мөлшерінде бүркіп, шылайды.
Малдарды бөгелек қүрттарынан арылтып, сауықтыру үшін, күзде, шыбындардың үшуы тоқтағаннан кейін, 5-10 қыркүйекпен 15 қараша аралығында, оларды жаппай дөрілеу керек. Қозықаларға 3 мл бір басқа, ересектеріне 6-7 мл мөлшерінде тері астына ивомек жібереді. Фасковермді қозықаларға -- 7 мл, ересектеріне 15 мл мөлшерінде тері ас-тына немесе бүлшық етке жібереді. Қыста маралдың 1 кг тірі салмағына 0,2 мкг мөлшерінде есептеп алынып, жеммен араластырып, микрогранулянданған ивомекті қолдануға бо-лады. Бүл дәрілер маралдарды толығымен (100%) фаринго-мия бөгелек личинкаларынан тазартады да, оларды аурудан сауықтандырады.
№11 Дәріс
ЖЫЛҚЫ ГАСТРОФИЛЕЗДЕРІ
Гастрофилез-жылқымен есекте созылмалы түрде өтетін, қарын бөгелегі личинкалары тудыратын ауру. Гаст-рофилезде қарынмен ішек зақымданып, қабынады.
Қазақстанда қарын бөгелектерінің Gastrophilidae түқымдастарына қарасты 6 түрі кездеседі: G. intestinalis -үлкен қарын бөгелегі, G. haemorroidalis -- мүрт бөгелегі, G. pecorum -- шөп бөгелегі, G. inermus -- кіші қарын бөгелегі, G. nigricornis -- қара мүртты бөгелек, G. veterinus -- жүмыр ішек бөгелегі.
Богелектер морфологиясы мен биологиясы. Үлкен қарын бөгелегі, кейде ілгек деп атайды. Ересек (имаго) бөгелектің денесін түк басқан, түсі сары- бурыл, үзындығы 12-20 см. Басы үлкен, сары түкті. Басының екі жағында күрделі фасетті көздері орналасқан, ал үш қарапайым көздері, төбесіне үш бүрыштанып орналасқан. Арқасы қара, кей жерлері қоңыр, ашық-сары не қоңырлау қалың түк басқан. Қанаттары ақ, мөлдір, жүйкелері сарғыш, қара дақтар байқалады. Аяқтары үзын, сарғыш - қоңыр түк басқан. Қүрсағы сары-қоңыр немесе сүр, түгелдей түк басқан. Жүмыртқала-ры сары, ірі (1,25 мм), сына тәріздес, сыртқы кутикуласы көлденең сызықталған.
Бірінші сатыдағы личинкалары жүмыртқадан шыққан-да 1,05-1,1 мм үршық тәрізді, ақ. Бас жағындағы екі имек ілмектер астында ауыз тесігі орналасқан. ІІ-ІІІ кеуде және I-VII қүрсак буынтақтары шахмат тақтасына үқсас үш қатарлы тікенектермен қаруланған.
II личинканың үзындығы 16 мм, денесінің алдыңғы жағы сәл сүйірленген. Артқы тыныс тесіктері екі саңылауы бар дөңгелек жалпақ табақша тәрізді. III сатыдағы личинка денесі сопақ цилиндрге үқсас. Үзындығы 20 мм. Буынтақ тікенектері екі қатарға орналасқан, алдыңғылары ірілеу. Ар-тқы тыныс тесіктері үш саңылаудан қүралған. Үлкен қарын бөгелегі Қазақстанның барлық табиғи аймақтарында кездеседі. Оңтүстік аймақтарда бөгелек шыбыны мамырдан қазанға дейін үшады, ал солтүстікте -- маусымнан қыркүй-екке дейін. Үрғашы бөгелек жүмыртқаларын бір-бірлеп жылқы түгіне, оның аузы жететін жерге салады, көбінесе алдыңғы аяқтары, жауырын мен бүйіріне. Бөгелек шыбыны 10-20 күн өмір сүріп, 887 - ден 1052 дейін жүмыртқа сала-ды. Бір мал денесінде 3000-5000 жүмыртқа болуы мүмкін. Жүмыртқада личинкалар 7-16 күнде дамуын аяқтайды да, 40 тан 90 күнге дейін жүмыртқадан шықпай сақталуы мүмкін. Олардың жүмыртқадан шығуы үшін жылу 37-42° С мен ылғалдылық қажет. Сондықтан жылқы қышыған жерлерін тістелеген сөтте, жүмыртқа қақпағы ашылып, личинкалар ауыз қуысына енеді. I саітыдағы личинкалар тілдің кілегей қабыршағына жабысып, 2U-28 күндей дамып, түлеп II сатысына ауысады. Одан соңғьи даму сатылары, II және III, қарында етеді. Личинкалар аіуыз ілмектерімен қарын- , ның кардиальды бөлігіне бекіп, і<қыстайды. Көктемде жы- ? лкы тезегімен сыртқы ортаға тү/сіп, топырақтың бетіне тақау қуыршаққа айналады. Қуырдоақ кезеңі сәуірден қыр- , күйекке дейін байқалып, 18-52 күінге созылады.
Шөп бөгелегі. Ересек шыбышдары қара-қоңыр түсті, үзындығы 15-17 мм. Кеудесі басышан жалпақ. Басы үзын, . сарғылт-қоңыр, қалың түк басқаш. Арқасы қара, оны бой- ; лай екі ақ жолақ орналасқан. Үрғаашы бөгелек шыбындары-.... ның қүрсағы сүйір түсі қара-қощыр. Қанаттары қоңырлау, s үш ақ дақтары бар. Жүмыртқаларрының үзындығы 0,91 мм;к түсі қара, ірі сопақшалау қақпағы ібар.
I сатыдағы личинкаларыныад жүмыртқадан шыққан-дағы үзындығы 0,92-0,95 мм, үрщіық тәрізді түсі ақ. Ауыз ілмектерінің үші қайқы. II сатьщағы личинканың үзын-дығы 12 мм. Ауыз ілмектері түбірііне қарай қатты имектел-ген. Тікенектері ірі 4 катарға орняласқан. III сатыдағы ли-■'> чинка 20 мм. Басқа түрлер личшнкаларынан айырмашы-лығы, псевдоцефалында (жалғаін бас) ортаңғы тікенек; катары, сезім мүшелерінің астыщғы жағында топталған.' Бірінші қатардағы бунақ тікенектгері, екінші қатардағыла-рынан ірі.
Шеп бөгелегінің личинкаларіы жылқы, Пржевальский жылқысы, есек, зебра,қүланның асс-қорыту жүйесінде тоғы-шарлық өмір сүреді. Кейде олардьл қоянда, адамда және ірі қарада кездестіруге болады.
Қазақстанда шөп бөгелегі мауссымнан қыркүйекке дейін үшады. Үрғашы бөгелектер өсімдікс жапырақтары мен сабақ-тарына 6-10 жүмыртқа салып, одэын ауыстырады. Бір-екі күн ішінде 150-300 рет жүмыртқЕцлап, 1298-2560 жүмыртқа қалдырады. Мал осындай шөпті жеп, зақымданады. Жүмыр-тқада 5-8 күннен кейін личинкалаір пайда болады да, олар 9 айға дейін өздерінің тіршілік қабыліетін сақтайды.
Шөппен ауызға түскен жүмьцртқадан шыққан личинка жүмсақ тандайға қарай жылжып, аіуысады. II және III саты-дағы личинкалар қарында тіршілік: етеді. Жетілген личинка-лар, сыртқы ортаға шығар алдьинда, бірнеше күнге тік ішектің кілегейлі қабыршағына жабысады. Олардың түсі өзгеріп, жасылданады. Жылқы те:зегімен сыртқа шыққан, личинкалар нөжісте қуыршаққа ашналады. Бөгелектің бүл кезеңі 12-24 күнге созылады.
Мұрт бөгелегі. Түсі қара-коңыр, үзындығы 9-11 мм. Ересек бөгелектің басының жалпақтығы кеудесімен бірдей. Кеудесі қара, қара-қоңыр, қалың түкті. Қанаттарының жүйкелері ақшыл-қоңыр. Аяқтарын сарғыш-қоңыр үзын ақ түк басқан. Қүрсағы үзыншақ, қара немесе қара-қоңыр, ак түк байқалады. Жүмыртқасының үзындығы 1,34 мм, түсі қара, үзынша сопақ қақпақшасы бар.
I сатыдағы личинкасы жүмыртқадан шыққанда үзын-дығы 0,58 мм жалпақтығы 0,13 мм, түсі ақ. II сатыдағы ли-чинканың үзындығы 14 мм, ал III сатыдағысы -- 18,5 мм, сопақ, дене тікенектері үсақ, екі қатарға орналасқан. Соңғы үш буынтағында тікенектері жетілмеген. Бөгелек личинка-лары жылқы, есек, қашыр тоғышарлары. Қазақстанның оңтүстігінде бөгелек шыбындары мамырдан қазан айына дейін үшады, ал басқа аймақтарда-маусымнан қыркүйекке дейін кездеседі.
Үрғашы бөгелек 160-200 жүмыртқа салады. Жүмырт-қаларын жылқы ернінің үзын қылшықтарына жапсырады. Личинкалары жылқы су ішкенде жүмыртқадан шығып, ауызға еніп, кілегейлі қабыршағына жабысып өсіп, дамып, II сатысына ауысады да, қарынға енеді. Онда III сатыға айналып, қуыршақтануға шығар алдында, тік ішекте бөгеліп, толық жетіледі. Қуыршақ сатысы 16-20 күнге со-зылады.
Жүмыр, немесе он екі елі ішек бөгелегі ересек шыбын-дарының түсі қара, үзындығы 12-13 мм. Басы кішкентай, сарғыш-қоңыр, кейде қызғылтым. Маңдай, бет түктері үзын, жирен түсті, ал төбе түктері қоңыр. Кеудесі қара, қүрсағы қоңырлау түкті, аяқтары қара. Жүмыртқасының үзындығы 1,29 мм, сырт қабығы сызықталған, кішкене дөңгелек қақпақшасы бар.
I сатыдағы личинканың үзындығы 1,48 мм, кеуде және 7 қүрсақ буынтақтарының екі жағында артқа қараған үзын тікенектрі бар. II сатыдағы личинкалары 11 мм, III сатыда-,і ғылары -- 20 мм, тікенектері ірі, бір қатарға орналасқан. Личинкалары көбінесе жылқы мен есекте өмір сүреді.
Оңтүстік аймақтарда бөгелек шыбыны мамырдан қаза-нға дейін үшады, ал солтүстік жақтарда-маусымнан тамызға дейін. Үрғашы бөгелек жүмыртқаларын алқым түктеріне жапсырады. Бір үрғашы шыбыны 480-518 жүмыртқа сала-ды. Жүмыртқадан шыққан I сатыдағы личинка жылжып, ерінге жетіп, одан ауызға еніп, тістің қызыл иегіне жабы-сып, 18-24 күндей дамиды да, он екі елі ішекке ауысады. Онда II және III сатыларын өткізеді. Қуыршақтануға кету сәуірден бастап қыркүйекке дейін созылады. Қуыршақ кезеңі 16-30 күндей.
Қара мұртты бөгелектің ересек шыбындарының үзын-дығы 10-13 мм, сарғыш-сүрғылт. Қанаттары ақ-мөлдір, жүйкелері бурыл-сары. Басының жалпақтығы кеудесінен аспайды. Кеудесі мен қүрсағын қара, сарғыш-сүрғылт түк басқан. Аяқтары үзын, саны, сирағы мен табаны сарғыш. Жүмыртқасының үзындығы 0,83 мм, түсі ақ, сопақшалау, алдыңғы жағында қисық кесілген тәріздес сопақша қақпақ-
шасы бар.
I сатысындағы личинкасының үзындығы 0,8 мм, дене тікенектері басқа бөгелек түрлеріне қарағанда едәуір үзын. II сатыдағы личинкасының үзындығы 16 мм. Жүмыр ішек бөгелегінің личинкасына қарағанДа, бүлардың соңғы буын-тақтарының тікенектері үзын, артқы тыныс тесіктері қысқа, жалпақ. III сатыдағы личинканың үзындығы 21,5 мм, бірінші кеуде буынтағының пішіні цилиндрге үқсас. Личин-калары жьықьща, есекте және зебрада кездеседі. Ересек бөге-лек шыбындары сәуірмен мамырда үшады. Үрғашы шыбын 330-350 жүмыртқа салады. Жүмыртқаларын көбінесе үрт түктеріне орналастырады. Одан 3-5 күннен соң личинка шығып, теріге еніп, жылжып езуге жетіп, ауызға кіреді де, үрттың кілегейлі қабыршағына орналасады. Ауыз қуысында 20-30 күндей өмір сүріп, II сатыдағы личинкалары он екі елі ішекке ауысады. Олар ішектің кілегейлі қабыршағын тесіп, оның қалың қабатына енеді. Денесінің тек артқы буынтақта-рын ғана ішек қуысында қалдырады. III сатыдағы личинка-лары тік ішекте дамуын аяқтап, сыртқа шығады. Қуыршақ кезеңі 31-34 күнге созылады.
Кіші қарын бөгелегінің сыртқы пішіні үлкен қарын бөгелегіне үқсас, тек денесі сәл кішілеу (9-11 мм). Қанатын-да дақтары бар. Жүмыртқасының үзындығы 0,84 мм, сарғыш түсті, сопақша қақпақшасы бар. I сатыдағы личинка үршық тәрізді, үзындығы 0,89 мм. II сатыдағы личинкасы жіңішке, цилиндрге үқсас, ауыз ілмектері өте имек. III сатыдағы ли-чинка денесі қысқа (15,5 мм), ауыз ілмектері артқа қарай өте қайқы болып орналасқан. Личинкалары негізінен жылқы-ның тоғышарлары. Ересек шыбындары мамырдан қыркүйек-ке дейін үшады. Үрғашылары жылқының үрт түгіне 324 жүмыртқа салады. Личинкалары ( I сатыдағы) эпидермис ар-қылы жылжып, езу арқылы ауыз қуысына енеді. II және III сатылары қарын мен тік ішекте дамып, жетіледі. Қуыршақ-тануға жетілген личинкалар сөуірден маусымға дейін шыға-ды. Қуыршақ кезеңі 21-25 күнге созылады.
Эпизоотологиясы. Қарын бөгелектері Қазақстанның барлық аймақтарында таралған, бірақ түр қүрамы әр жерде әртүрлі. Солтүстік жақта қарын бөгелектерінің 4 түрі кездеседі: үлкен қарын, мүрт, шөп және жүмыр ішек бөгелектері. Оңтүстік, батыс және шығыста бөгелек шы-бындарының барлық түрлері таралған. Кіші қарын және қара мүртты бөгелектер сиректеу кездеседі.
Гастрофилезді ауру жылқылар таратады. Жылқыда кең таралған инвазия, оның 98-100%-нан личинкалары табыла-ды. Жылқының личинкалармен зақымдалуы орта есеппен бір басқа 293 (1800-2145).
Патогенезі. Аурудың дамуы личинкалар саны, олардың ас қорыту жүйесінде орналасуымен мал организмінің төзімділігіне байланысты. Жылқының ауыз қуысына түскен личинкалар дене тікенектері және ауыз ілмешектерімен кілегейлі кабыршақты зақымдап, домбықтырып, қабынды-рады. Тілдің түбімен жүтқыншаққа шоғырланған личинка-лар жұтындырмайды. Қарын мен ішекте личинкалардың әсерінен көптеген кратер тәріздес ойыс - шүңқыршақтар, ашық жаралар пайда болып, қан кетуі мүмкін. Личинкалар-дың саны көп болып, тығыз орналасса, асқазанның қимылы мен сөл бөлуі бүзылады.
Ac қорыту жүйесінің соңғы бөлігіне орналасатын кіші қарын, мүрт, шөп бөгелектері личинкалары тік ішекте кілегейлі қабыну туғызады. Личинкалар зат алмасудың қал-дықтарымен организмді уландырады. Ac қорыту жүйесінің созылмалы қабынуы, малдың асқа тәбетін шаптырмайды, қоректік заттарды дүрыстап қабылдауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан, личинкалармен зақымдалған мал арықтап, жүмыс қабілеті төмендеп, анемия пайда болады. Кейде бөгелек личинкалары өте кеп болып, тығыз орналас-са, асқазан мен ішек тесіліп, не бітеліп, малдың өлуіне се-беп болады.
Аурудың белгілері личинкалардың санына байланысты. Олар аз болса, ауру белгісіз өтеді. Егер асқорту жүйесіндегі бөгелек личинкалары өте көп болса, мал жүдеп, әлсірейді, көзге керінетін кілегейлі қабықшалар бозарып, жүні үрпіиіп, көмескіленеді. Малдың асқа тәбеті шаппай, созыл-малы гастроэнтерит ауруына шалдығады. Асқазанмен ішектің түйнелу белгілері байқалады. Жүмсақ таңдай мен жүтқыншақта шоғырланған личинкалар, жемді шайнап, жүтуын қиындатып, суарғанда танау тесігінен су ағады, мал жиі жөтеледі. Теріні тесіп, жылжитын кіші қарын және қара мүртты бөгелек личинкалары, үртпен ерін қатпарла-рын қотырландырып, ашық жаралар пайда болады.
Кіші қарын және мүрт бөгелектерінің личинкалары-ның өте көп және тығыз орналасуынан, малдың тік ішегі айналып түсуі мүмкін.
Патологоанатомиялық озгерістерді личинкалардың шо-ғырланып орналасқан жерінен жақсы байкдуға болады. Асқ-азан мен ішектің кілегейлі қабатында көптеген кратер тәріздес ойыстар пайда болып, қызарып, домбығады. Ойыс жаралар жалғасып, кей жерлерде көлемді ашық ойыс жара-лар пайда болады, олар асқазанда мүйізделген уытты ісікке айналуы мүмкін.
Ауруды анықтау эпизоотологиялық, клиникалық, пата-натомиялық деректерге негізделген. Жылқының зақымдалу-ын болжап, анықтауға болады. Ол үшін күзге таман жылқы түгін тексеріп, жүмыртқа қабыршағын тауып, есептеп, организмдегі личинкалардың санын болжамдайды. Бөгелек личинкаларын жылқының ауыз қуысын тексеріп, көруге болады. Қыста және көктемде, ауруды анықтаудың ең ыңғайлы әдісі, жылқыға 40-80 мг/кг мөлшерінде хлорофос-тың судағы ертіндісін ішкізеді. Ауру малдың киымен өлген личинкалар шығады. Сонымен қоса, гастрофилезді анықтау үшін, аллергиялық және серологиялық өдістер үсынылған. Олардың ішіндегі қосалқы гемаггютинация мен иммуноферменттік талдаудың антидене және антиген табу варианттары. Патологоанатомиялық зерттеу ауруды нақты-лы анықтауға мүмкіндік береді.
Емдеу. Күзде, бөгелек шыбындарының үшуы тоқталы-сымен, ерте емдеуді жүргізеді. 5%-дық хлорофостың судағы ертіндісін 40 мг/кг есебінде, жемге не шөпке бүркіп, арала-стырып, жылқыға 1 кг мөлшерінде жегізеді. Емдік жем түйіршіктерін (1 кг жемде 10 г хлорофос бар) ересек жы-лқыға 1-1,2 кг, жас малға -- 0,5 кг мөлшерінде береді. Қыс-та жылқыға хлорофосты топтастырып береді. Хлорофосты қайнаған суда ерітіп, жемге, не қысқы жайылымда қарға бүркіп, араластырады. Дәріленген қарды жегізер алдында, жылқыны тәулік бойы сусыз үстайды. Дәрілеген қарды 10-12 сағат жегізген жөн.
Асқазандағы личинкаларды, жылқыға зонд арқылы дәрі қүйып жоюға болады. Ол үшін хлорофостың судағы ертіндісін 80 мг/кг, троленнің 90 мг/кг және амидофостың 48 мг/кг есебінде пайдаланады.
Эквалан мен ивомек 200 мкг/кг мөлшерінде малды бөгелек личинкаларынан толық тазартады. Эквалан ертіндісін тілдің түбіне жібереді, ал ивомекті -- тері астына.
Оңтүстік аймақтарда гастрофилезден малды емдеу ша-раларын екі рет: шідце мен тамызда жөне қазанмен қараша-да жүргізеді. Басқа аймақтарда бір рет, күзде, қыркүйекпен қазан аралығында, жылқыны жаппай дәрілейді.
Алдын алу шаралары. Жылқыны личинкалардан кектемге жеткізбей тазарту қажет. Бөгелек шыбындарының үшу мерзімінде, жылқыны лапаста үстаған жөн. Жазда жы-лқыны түнде жайған жөн. Жүмыртқадан шыққан I саты-дағы личинкаларды жоюдың ыңғайлы әдісі, жылқы түгіне, 0,0005%-дық декаметриннің (К-отрин, 2,5Э.К.), 0,03-0,04%-дық, циперметриннің (цимбуш 25 Э.К.) 0,05%-дык,, фенвалеранттың (сумицидин, 20 Э.К.) сулы эмульсиясын ересек малға 500 мл, күлын-тайға 250 мл есебінде дене түгіне бүрку керек. Мал түгін дөрі бүркіп, шылауды 7-10 күнде бір рет жүргізген жөн.
№12 Дәріс
ҚОС ҚАНАТТЫ ҚАНСОРҒЫШТАР
Жануарларға аса зиянды, қос қанатты қансорғыш насе-комдар -- "гнус" атты бір топқа біріктірілген. Оларға, үзын мүрттылар отряд тармағы (Nematocera) өкілдері-маса, шіркей, күмыты, үнсіз маса және қысқа мүрттылар (Вгасһусега) отряд тармағынан сона жатады. Бұл насеком-дардың көптеген түрлері, мал мен адамның қансорғыш эктопаразиттері және аса қауіпті ауру қоздырушыларын та-сымалдаушылар.
Қос қанатты қан сорғыштардың еркегі тек кана өсімдік шырынымен қоректенсе, үрғашылары өсімдіктің тәтті шырынына қоса қан сорады. Қан сорғыш кос қанат-тылардың тағы бір ерекшелігі, олардың әрбір даму кезеңдері табиғатта ерекше бір ортада өмір сүруге бейімделген (гетеротропты жануарлар): жүмыртқа, личинка және куыршақтары суда немесе ылғалды топырақта, ал имагосы-ауада.
^ МАСАЛАР
Қансорғыш масалар түқымдасының (Culicidae) екі мыңнан астам түрі белгілі. Олар екі түқымдас тармағына Culicinae және Anophelinae бөлінген. Қазақстанда масаның 68 түрі бар. Олар негізінен Aedes, Culex, Anopheles, Mansonia, Culiseta және Uranotaenia туыстарына жатады. Қансорғыш масалар шөлді сусыз аймақтардан биік тау алқа-бының көгалды белдігіне дейін таралған (900-3000 м теңіз бетінен биіктікте). Оңтүстік аймақтарда езен мен көл ма-ңында Anopheles, Culex масалары өте қалың болады. Uranotaenia түрлері де кездеседі. Барлык табиғи аймақтарда ең басым масалар Aedes түрлері. Солтүстік және шығыста, Алтай-Саур-Тарбағатай сілемдерінде, орманды-тайга алқа-бына тән Aedes пен Culiseta түрлері таралған. Әрбір табиғи өлкелерде тек өзіне төн қансорғыш масалардың фаунисти-калық қүрамы байқалады және ол солтүстіктен түстікке, батыстан шығысқа, жазық далалық алқабтан биік тау көгалдарында, табиғаттың айырмашылығына сәйкес түр қүрамын өзгертеді. Барлық табиғи аймақтарда ең басым ма-салар-экологиялық иілімділігі мол эврибионтты (өртүрлі табиғи жағдайға бейімделген) Aedes түрлері.
Морфологиясы. Масалар үсақ 3-4 және орта (10 мм) денелі насекомдар. Денесі үзыншақтау, басы кішкентай, дөңгелек, оның алдыңғы жағында көздері орналасқан. Көзінің алдында 15 буыннан қүралған мүртшалары бар. Мүртшаларына қарап масаның еркек-үрғашысын оңай ажыратуға болады. Еркегінің мүрт түктері қалың, ал үрғашыларынікі селдір. Масаның кеудесі үш бөлектен түра-ды. Оған қанаты, үш жүп аяғы бекіген. Қүрсағы 10 буын-нан түрады. 9-10 буындарында жыныс мүшелері орналасқан (28 сурет). Маса жүмыртқадан қанаттанған масаға айналған-ша личинка, қуыршақ сатыларынан өтеді. Жүмыртқалары ның үзындығы 0,6-0,7 мм, сыртында тығыз қабығы бар. Жаңа салы-нған жүмыртқалар түсі ақшыл келеді де, кейіннен қоңырланады.
Жүмыртқадан шық-қан личинканың денесі үзыншақ, бас, кеуде және қүрсақ болып үшке бөлінеді. Кеудесі бірігіп кеткен үш буыннан, ал құрсағы тоғыз буыннан тұрады. Алдыңғы 7 сегменті бір-біріне үқсас, 8-9 буыны бірігіп кет-кен. 8-ші буынында дем алатын стигмасы бар.
Безгек емес масалар-да стигмасы сифонда ашылған. 9-шы буывда аналъ тесімен желбезектері орналасқан.
Масаның қуыршағы бас - кеуденің арқа түсында екі цилиндрге үқсас тыныс түтікшелері бар.
Маса биологиясы. Масалар үшып шыққаннан кейін, бір-екі күннен соң, әсіресе кеш мезгілінде, ашық аландарда топталып үшады. Олар негізінде масаның еркектерінен түрады және саны бірнеше жүзге жетуі мүмкін. Фоллику-лалары жетілген үрғашы масалар, еркек масалар тобына еніп, шағылысады да, тек содан соң ғана қанмен қоректенеді. Қан фолликулада жүмыртқаның жетілуіне қажетті қоректік зат. Маса ез дене салмағына тепе-тең, не-месе 1,5-2 есе артық қан сорады. 10-12 күннен соң үрғашы маса жүмыртқалайды. Түріне сөйкес 120 дан 450 ге дейін жүмыртқа салады. Табиғат ерекшелігіне қарай, бір жазда 3-5 тен 10-12 ретке дейін жүмыртқалайды. Anopheles, Culex, Mansonia, Culiseta, Uranotaenia масаларының үрғашылары жүмыртқаларын жиегін қалың өсімдік басқан түрақты ірі су қоймаларына, ал Aedes масалары ылғалды, батпақты то-пыраққа, қармен жаңбыр суының жиналуынан пайда болғ-ан шалшыққа, уақытша және қолдан жасалған су қоймала-рына салады. Mansonia, Culex, Culiseta масалары жүмыртқа-ларын біріне-бірін жапсырып сал ретінде, ал Anopheles және Aedes масалары жүмыртқаларын бір-бірлеп шашыратып са-лады. Температураға байланысты жүмыртқада 2-21 күннен соң балаң құрт өсіп жетіледі. Бүндай жүмыртқа суықпен күрғақшылыққа өте төзімді болады. Моноциклды маса ли-чинкалары жүмыртқада диапаузаға кетіп, қыстайды, ал по-лициклды маса личинкалары жаз ортасында не күзге таман жүмыртқадан шығып, дамуын жалғастырады. Маса личин-калары судағы органикалық заттармен қоректенеді. Табиғи жағдайға байланысты личинка сатылары мен (төрт балаң қүрт сатысы бар) қуыршақ кезеңнің дамуы 5-26 күннен 22-47 күнге созылады.
Масаның еркектері аз өмір сүреді. Көбінесе олар 10-15 күннен соң қүрып кетеді. Үрғашы масаның өмір үзақтығы, олардың қайталап қан сорып, жүмыртқалау санына байла-нысты. Жылы жақта маса 1-1,5 айда 10-12 рет қан сорып, жүмыртқа салады. Масалар негізінде жүмыртқа сатысында, ал кейбір түрлері қанаттанған күйінде кыстап шығады.
Жылы аймақтарда масалар 5-7 ай бойы үшады, ал олардың ең қалың жаппай үшуы жаздың басы (мамыр-мау-сым) мен күзге таман (тамыз-қыркүйек) байқалады. Солтүстік өлкелерде масаның үшу мерзімі қысқа, 3-4 айдан аспайды. Қалың кезі-маусым.
Жазда маса көбінесе ымырт жабыла және таң ата маза-лайды, ал көктеммен күзде-күндізгі уақытта.
Масалар көбінесе су қоймасының айналасында тіршілік етіп, сол арада кездесетін жануарлардың қанын copy мен катар, олар күнде орын ауыстырып, біршама жерге үшып барады, кейде 3 шақырымға дейін.
Масаның саны көбейіп,қалың үшатын мерзімі жазда 2-3 айға созылады. Жайлымда маса қалың болғандықтан, жануарларды шағып көп зиян келтіреді. Масаның қансорғ-ыш ретінде зиянкестігі олардың санына байланысты. Ірі қараға 15 минут арасында 230 маса жабылса, оны зиянкестік санының босағасы деп есептейді. Өйткені маса саны бүл көрсеткіштен 2-3 рет асса, жануарларда улану белгілерімен өнімділігінің төмендеуін байқауға болады.
Куицидотоксикоздың патогенезі мен белгілері. Масаның организмге тигізетін әсері, олардың теріні түмсығымен тесіп, жарақаттанған мерзімінен басталады. Маса қан сорар-дың алдында, жарақатқа улы сілекейін ағызады. Сондықтан ең бірінші өзгерістер маса шаққан жерде байқалады. Соны-мен қоса, организмде жалпы өзгерістердің пайда болғанын көруге болады. Масалар жабылған жануар бір талай қан жо-ғалтады, жалпы организм уланып, оның қанында биохими-ялық, иммунобиологиялық өзгерістер мен аллергиялық ре-акцияның дамығанын байқауға болады.
Гематофагия. Маса үрғашылары нағыз қан сорғыштар. Бір маса орта есеппен 3 мг қан сорады. Масаның қалың жерінде жануарлар тәулігіне 100 мг, ал жаз бойы 9-10 литр қан жоғалтады. Улы сілекейдің әсерінен қан түзетін мүшелердің кызметі нашарлап, көп уақытқа дейін жоғалған қан мөлшері өз калпында жетпейді.
Маса сілекейінің әсері. Жануар қанына енген сілекейдің уландырғыш және антигендік әсері жақсы байқ-алады.
Маса сілекейінің әсерінен пайда болған реакцияны ең бірінші терідегі өзгерістен байқауға болады. Олар шаққан жер домбығып қызарады, қатты қышып, ашиды, соңынан күлдіреп, суланады. Мал қасынып,маса шаққан орынды жа-рақаттап, үзақ уақыт жазылмайтын ашық ойық, жара пайда болады. Ол жерде эксудация мен торша инфильтрациясы пайда болады. Ең алдымен нейтрофилдер саны жоғарылап, соңынан лимфоциттер мен эозинофилдер көбейеді. Анемия байқалады. Жайлымда масалар малды мазасыздандырып, олардың дүрыс жайылуына мүмкіндік бермейді. Соның салдарынан әсіресе сиырдың сүт өнімі азайып, жас малдың қосымша салмағы төмендейді. Кейде масаның өте калын, жерлерінде мал өлімі байқалады.
Маса өз өмірінде әртүрлі жануарлар түрінің қанын бірнеше рет сорады. Сөйтіп ол табиғаттағы жабайы жануар-лар мен ауылшаруашылық малдары арасында паразитарлық байланыс туғызуы мүмкін. Соның нәтижесінде масалар көптеген жүқпалы және инвазиялық аурулар коздырушы-сын тасымалдайды. Көптеген ауру қоздырушылары маса сілекейімен беріледі. Ауру қоздырушылары маса организмінде сақталып, өсіп-өніп, күрделі даму сатысынан өтеді. Бүған мысал ретінде безгек, маса энцефалиттерінің вирустарын атауға болады. Масалар топалаң, туляремия, бруцеллез, филяриатоз ауруларының қоздырушыларын та-сымалдайды.
ҚҮМЫТЫ
Қүмыты қан сорғыш насекомдардың ішіндегі ең үсағы. Ceratopogonidae түқымдастарының 20 туысына жата-тын 350 түрі белгілі. Қазақстанда күмытының Culicoides және Leptoconops туыстарының 72 түрі табылған. Олар Каспий, Арал, Балхаш бойындағы шөлді аймақтардан, Тянь-Шань, Алтай тағы басқа тау сілемдерінің биік көгал-дар алқабына дейін таралған. Шөлді аймақтарда-өзен, көл жағалауында, тау аңғарларында қүмыты кейде өте қалың болады да, зиянды қансорғыштар қатарына жатады.
Морфологиясы. Құмытының жалпы пішіні масаға ұқсас, бірақ одан әлдеқайда кіші. Үзындығы 1-2,5 мм. Денесі бас, кеуде, құрсақ болып үшке бөлінеді. Басының желке жағы шар тәрізді де, ал алдыңғы жағы сәл сопақтау. Басының екі жағындағы күрделі көзінің астыңғы жағында өте үзын және 13-15 буыннан түратын бір жүп мүрты бола-ды. Екінші буыны өте үлкен, онда есту мүшесі орналасқан. Еркегінің мүрты калың түкті, үрғашысының мүрт түктері қысқалау және селдір. Қүмытының түмсығы шіркейдің түмсығына үқсас, бірақ одан едәуір үзын және өте күшті да-мыған. Түмсығының екі жағында 5 буыннан түратын екі қармалағыш мүртшасы болады. Оның үшінші, үзын және жуандау, буынында сезім мүшелері орналасқан. Кеудесінде бір жүп қанаты мен үш жүп аяқтары бар. Қанаттары ірілі-үсақты қалың түкті. Culicoides туысына жататын қүмыты түрлерінің қанаты шүбар, ал кейбір түрлерінің қанаты түссіз. Қүмытының аяқтары үзын (29 сурет).
Қүмыты жүмыртқалары өте үсақ (278-460 мкм), 2-3 сағаттан соң салынған жүмыртқаның түсі ақшыл сүрдан қоңырға айналады. Қүмытының личинкасы өте жіңішке, қүрт тәрізді, ақшыл-сары. Денесі бас бөлігінен және 9 бу-ыннан түрады. Ең соңғы буынында жіңішке қысқа түктер орналасқан. Қуыршақтың денесі бас, кеуде және буынтақ-талған қүрсақ бөлімінен түрады. Денесінің алдыңғы арқа бөлігінде онға жуық үсақ тыныс тесіктері-стигмалар мен екі үзын дем алатын түтігі болады.
Биологиясы. Еркек қүмыты өсімдік шырынымен қоректенеді. Үрғашы қүмыты үрықтанғаннан соң, адам-ның, үй жануарларының, жабайы андардың, күстардың, ба-уырымен жорғалаушылардың және қос мекенділердің қанын сорады.
Жүмыртқаның пісіп жетілуіне 4 тәулікке жуық уақыт керек. Қан сорғаннан кейін 5-7 күннен соң, қүмытының үрғашысы 150-350 жүмыртқасын ылғалды топыраққа, тос-паларға, су қоймаларына, баяу ағатын өзендер жағасына са-лады. Жүмыртқадан 3-14 күннен соң личинкалар шығады. Әр кезенде түлеп личинка 4 даму сатысынан өтеді. Личин-каның дамуы 2 ден 10 жүмаға дейін созылады. Қуыршақ сатысы 2-5 күнге созылады.
Қүмыты мамырдан кдзанға дейін үшады. Олардың ең қалың мерзімі- жаздың бірінші жартысы (маусым). Шөлді аймақта қүмытының жаппай жабылуы күзде байқалады (қыркүйек-қазан). Жазда қүмыты малды таңсәріде және ымырт жабыла мазалайды. Жүмыртқа және личинка саты-лары қыстап шығады. Кейбір түрлері бір жазда 2 не 3 буын үрпақ беруі мүмкін.
Малдәрігерлік мацызы. Ірі өзен бойлары, көлдер жаға-лауы, таулы аймақтарда, қүмытының қалың жерлерінде, олар малды мазасыздандырып, тынышын кетіреді. Олар тек жайлымда ғана емес жазғы лагерлерімен мал қораларында жаппай жабылып, мал қанын сорады. Сонымен қатар қүмытылар әр түрлі аурулардың қоздырушыларын тарата-ды. Қүмытылар энцефалит вирусын, жылқының африка-лық обасын, қойдың катаральді қызбасының вирусын, ту-ляремия, қүс безгегі қоздырушыларын тасымалдайды. Қүмытылар жылқының онхоцеркоз ауруының қоздырушы-ларының аралық иесі болып саналады.
ПІІРКЕЙ
Шіркей қосқанаттылар отрядының Simuliidae түқымда-сына жатады. Оның ғылымға белгілі 900 ден астам түрлерінің 322 түрі ТМД-ның (бүрынғы кеңес одағы) жер аймағында та-былған. Қазақстанда екі түқымдас тармағына Gymnopaidinae жөне Simuliinae жататын 118 түрі таралған. Олар көбінесе ағынды суға бай таулы аймақтарда, әсіресе Тянь-Шань, Ал-тай, Саур, Тарбағатай, Көкшетау, Баянауыл-Қарқаралы сілемдерінде, ірі жазықтық өзендері бойында көп кездеседі.
Морфологиясы. Шіркейлер өте үсақ қансорғыштар. Үзындығы 2.5-5 мм, мығым денелі, түсі кара-қоңыр, қара, кейбір түрлерінің арқасы мен аяқтарында ақ дақтары бар. Басы дөңгелек, кеуде астына бүгілген. Түмсыгы қыска, жу-андау. Аяқтары кысқа. Қанаттары ақ-түссіз, жалпақ, қыска, сопақшалау. Қүрсағы үзынша-сопақтау (30 сурет).
Жүмыртқасы үшбүрышты-дөңгелек пішінді, үзын-дығы 0,1-0,4 мм, алғашқы кезде түсі ақ-сары, соңынан жетілген кезде қоңырланады.
Личинкасы қүрт тәрізді, түсі сүрғылт-сарыдан қоңырга дейін өзгереді. Денесінің алдыңғы және артқы жағы жуандалған. Басы цилиндрге үқсас, қоңыр-сары, ауыз аппараты күрделі, суды сүзіп, қоректік затты аулайтын ауыз желпуіштері бар.
Шіркей личинкасының кеудесіндегі "жалған аяғы", қүрсағының соңғы буынында затқа жабысатын үсак. тікенекті сорғышы бар. Жетілген балаң қүрттың кеудесінің
екі жагында, кутикула астында домалактанып оралған ты-ныс түтікшелері анық байқалады.
Қуыршағы, пішіні әртүрлі толык немесе жартылай пілләмен (кокон) қапталған. Оның ішінде ересек шіркей дамиды. Шлләдан, үзындығы, қүрлысы және саны әртүрлі, жүп тыныс түтікшелері шығып түрады.
Шіркей биологиясы. Шіркей оттегіге бай ағынды суда ғана дамиды. Олар жүмыртқаларын жиі-жиі су шайып түратын ортүрлі заттарға, өсімдік жапырағы, таска, шөпке салады. Жүмыртқаларын су шайып кетпес үшін, шіркейдің үрғашысы оны бездерінің арнаулы секретімен заттарға желімдеп топтастырып салады. Үрғашы шіркей 100 ден 800 дейін жүмыртқа салады. Жүмыртқалары температураның, жарықтың әсеріне өте төзімді. Судың температурасына бай-ланысты жүмыртқада балаң қүрт 4-15 күнде, ал қыстайтын жүмыртқаларда 8 -- 10 айда дамуын аяқтайды.
Шіркейдің личинкасы арнаулы мүшесі аркылы су түбіндегі тасқа, өсімдікке, тағы баска заттарға мықтап бекиді де, сумен ағып келген органикалық заттармен қоректенеді. Тіршілікке қолайсыз жағдайда, личинка баяу қозғалып, орын ауыстырады. Ағып кетпес үшін, орын ауыстырғанда, өрмекші тәрізді, тасқа не басқадай затқа бекіген өрмек жібін бөліп шығарады. Личинкалар суда бірнеше метрден бірнеше шақырым қашықтыққа орын ауыстыруы мүмкін.
Личинкалар колайлы жағдайда (20° С) 15-20 күнде алты сатыдан өтіп, ал қуыршағы -- 3-10 күнде дамуын аяқтайды. Судын, температурасы темендеген жағдайда (5-6° С) шіркейдің дамуы 1,5-2 айға созылады. Шіркей толық жетілгенде, қуыршақ қабыршағы жарылып, жиналған ауа күшімен ересек личинка су бетіне атьшып шығады да, бірден үшады. Біраз уақыттан соң шіркейлер топталып үшып, үрға-шылары үрықтанады. Шіркейлер көбінесе өсімдік шырыны-мен қоректенеді. Бірак көпшілік түрінің жүмыртқалары даму үшін қосымша қоректік зат керек. Сондықтан үрғашы шіркей қан сорады. Олар көбінесе жылқыға,ірі кара мен қүсқа жабылады. Егер олардың шыққан су қоймалары ма-ңында мал болмаса, қоректік қор іздеп шіркей алыс жерлерге орын ауыстырады. Бір бағытта соғатын желдің әсерін пайда-ланып, шіркейдің 200 шакырым қашықтыққа үшып бараты-ны анықталған.
Жазык. шөлді-далалы аймақтарда шіркейдің ең көп мерзімі мамыр мен маусымның алғашқы күндері және та-мыз айы. Тау алқабында шіркей жаз ортасында (маусым-шілде) катты мазалайды. Бір жазда табиғи жагдай мен түр ерекшелігіне сәйкес, шіркей 1-3 буын ұрпақ шығарады.
Малдәрігерлік манызы олардың санына байланысты. Шіркейдің қалың жерінде, олар малдың қүлағына, көзіне кіріп, тыныс жолына еніп, қатты мазалайды. Шіркей 3 тен 17 минутқа дейін кан сорады. Бір шіркей орта есеппен 1 мг қан сорады. Шіркейдің қалың жерінде бір сағатта 50 ден 100 мыңға дейін қан сорған насекомды байқауға болады. Бүндай жағдайда мал тәулігіне 200-400 г қан жоғалтады. Шіркей шаққан жер қышып, домбығып, қатты ауырсына-ды. Шіркейдің сілекейі күшті у. Шіркейдің жаппай жабы-луынан симулиидотоксикоз пайда болады.
№13 Дәріс
ҮНСІЗ МАСА (МОСКИТ)
Үнсіз маса кебелектілер түқымдасы Psychoididae, түқымдас тармағы Phlebotominae қарасты үзын мүртты қос қанатты қан сорғыш насеком. Олардың 300 ден астам түрі белгілі. Қазақстанда Phlebotoiminus және Sergentomyia туы-сының 12 түрі белгілі. Үнсіз маса негізінде оңтүстік жылы аймақтарда таралған.
Морфологиясы. Үнсіз масаның үзындығы 1,3-3,5 мм. Денесін, басын, сарғыш түк басқан (31 сурет). Басы кішкентай, көздері үлкен, қара. Түмсығы қысқа, істік тәріздес. Мүрттары 16 буыннан, қармалағыш мүртшалары 5 буыннан түрады. Қанаттары жалпақ, үші сүйір. Аяқтары өте үзын. Қүрсағы 10 буыннан түрады. Оның соңғы екеуі жыныс мүшелерінің сыртқы бөліктері болып табылады.
Жүмыртқасы сопақ-үзыншақ, сүр коңыр, үзындығы, 0,35-0,38 мм. Личинкасы қүрт тәрізді, денесі үсақ (0,5-0,8 мм), түкті, 13 буыннан түрады. Личинканың бір рет түлегеннен кейін жоғалып кететін басында тісі болады. Личинканың мүрттары үшеу. Ауыз қүрлысы кеміргіш түрге жатады. Личинка тертінші рет түлеген' соң қуыршаққа айналады. Қуыршақтың үзындығы 3 мм., пішіні шоқпар тәрізді, сарғыштау.
Биология мен экология-сы. Жүмыртқа мен балаң қүрттары органикалық зат-тарға бай, ылғалды және қараңғы жерде дамиды. Та-биғатта үнсіз масаның ли-чинкалары үңгірлерден, кемірушілердің інінен, ал мекендерде-мал қораларынан, тышқандардың інінен, қоқыс үйінділерінен табылады. Елді мекендерде үнсіз маса үй жануарларынын, қүстардың. ксмірушілердің канымен қоректенеді. Қалалы жерлерде олар тек адамның канын сорады.
Үнсіз маса өз өмірінде бірнеше рет қан сорады. Олар күрлықта кездесетін барлык. жануарлар мен күстардың қанын сорып қоректенеді. Бір сорғанда 0,4-0,5 мг к.ан со-рып, 30 дан 100 дейін жүмыртқа салады. 26-30° С темпера-туралық жағдайда жүмыртқанын дамуы 7 күнге, личинка-ларының - 28-35, қуыршақтарының - 10-12 күнге созыла-ды. Үнсіз маса ерте көктемнен күзгі қара суыққа дейін үшады. Табиғи аймақ климатының ерекшелігіне байланыс-ты олардың үшу үзақтығы 6-8 айға (Түркменстан), ал кей-де 2-2,5 айға (Қазақстан) созылады. Түріне сәйкес бір жаз-да үнсіз маса бірден үшке дейін ұрпақ калдырады.
Үнсіз маса көбінесе кешқүрым жаппай жабылып, қан сорады. Өздерінің мекенді орнынан 1,5 шақырым қашық-тыққа дейін таралып үшады.
Малдәрігерлік мацызы. Үнсіз маса қатты шағып, маза-лайтын насеком. Ол елді мекендерде адамның, үй жануар-ларының, әсіресе ірі қара, ешкі, ит, қоянның, жайлымда кездесетін жабайы андардың, кемірушілердің қанын сорады. Бүл масаның шаққан жері қатты ашиды, қышып, кызарып іседі. Үнсіз маса аса көп талап шаққан кезде, малдың дене ыстығы көтеріліп, өнімділігі төмендейді. Phlebotomus papatasi, Ph. sergenti, Ph. chinensis қан сорумен қатар лейш-маниоз ауруыньвд қоздырушысын тасымалдайды. Бүл ауру-дың екі түрі кездеседі: тері лейшманиозы (пендиннің ойық жарасы) және висцеральдық лейшманиоз (қалаазар, қара ауру).
СОНАЛАР
Сона -- қос қанатты қансорғыштардың ішіндегі ең ірісі. Сыртқы түріне қарай, оларды баска қансорғыштардан оңай ажыратуға болады. Жер шарында сонаның 3500 -- ге жуык түрі белгілі, оның ішінде ТМД-де 195, Қазақстанда 77 түрі кездеседі. Сона қос қанатты қансорғыштардың Tabanidae түқымдасына жатады. Қазақстанда бүл түқымда-сқа карасты екі түқьгмдас тармағы таралған. Олар Chrysopinae және Tabaninae. Бүларға жататын сонаның бес туыстастары кездеседі: Tabanus, Atylotus, Hybomitra -- нағыз соналар, Haematopota -- жауын соналары, Chrysops -- ала канатты сона.
Морфологиясы. Сона ірілеу (6-7 ден 28-30 мм дейін), мығым денелі, қоңырлау, кара, сүр, сарғыш-сүр түсті насе-ком. Басы үлкен, көзі жасыл, көкшіл, қоңыр және қара қошқыл түсті жаркырап түрады (32 сурет). Кейбір туыста-рының (Chrysops) басының төбесінде үш қарапайым көздері бар, ал кейбіреуінде (Hybomitra), олардың орнында маңдай сүйелі орналасқан. Үрғашы сонаның көздері маңдай жола-ғымен бөлінген, ал еркектерінің көздері түйісіп түрады. Мүрттары қысқа үш буыннан қүралған. Үшінші буыны үзындау жеке буындарға бөлінген. Түмсығы шанышқы -кескіш түрге жатады. Түмсығының екі жағында қармау мүшелері орналасқан. Кеудесі үш буыннан түрады. Ал-дыңғы және соңғы буынында дем алатын стигмалары орна-ласқан. Қанаттары жалпақ, қуатты. Қүрсағы жалпақ, үсақ түкті. Аяқтары жақсы жетілген, түяқтарында үш сорғыш табан орналасқан, екі пульвилла ортасында эмподий байқа-лады.
Жүмыртқалары үсақ, үзыншақ, екі жақ басы сүйірленген (1,23-2,65 мм), түсі бастапқы кезде ақ, ақ-сары, соңынан қоңыр, қараға айналады.
Личинкалардың пішіні үршық тәрізді, түсі ақ, жасыл, ақ-сары, қызғылт-қоңыр, үзьшдығы 0,5 тен 10-40 мм. Денесінің соңғы қүрсақ буынында жіңішке тыныс түтікшелерімен аналь тесігі ашылған. Дене бунақтарының
бауыр жағында сүйел тәрізді кутикула өсінділері бар. Олар личинканың аяқтары қызметін атқарады.
Қуыршақтың денесі бас-кеуде және қүрсаққа бөлінген, цилиндр тәрізді, түсі қоңыр.
Биологиясы. Сона жылылықты және жарықты үнататын насеком. Сондықтан олар ашық, жылы күндері өте көп өрі тез ұшады. Сонаны 7-8 ден 20-21 сағат аралығында кездестіруге болады. Олар қоректік зат іздеп, тіршілігінің көпшілігін ауада өткізеді. Соналар 11-12° С температурада үшып, малды шағып, қанын сорады, ал 19-30° С өте қарқ-ынды үшады. Сона көбіне ыстық, қапырық күндері малды қатты талайды. Оңтүстік жылы жақта сона мамырдан қырк-үйекке дейін үшады. Солтүстік аймақтармен таулы өлкелер-де (Алтай, Тянь-Шань) сона маусымнан тамызға дейін кездеседі. Жалпы сонаның үшу мерзімі 90-100 күндей.
Сона қан сормастан бүрын ауада үшып жүргенде үрықтанады. Соналар барлық сүт қоректілердің қанын со-рады. Түріне байланысты әрбір сона 5-15 минутта 30-40 мг -- нан 300 мг дейін қан сорады. Жүмыртқалары 5-10 күнде дамып жетіледі. Содан соң үрғашы сона 400-600 ден 1000 дейінгі жүмыртқаларын көбіне су жағасындағы күннің жа-рығы көп түсетін өсімдіктің сабағына не жапырағына бірден үйіп салады.
Жүмыртқалау процессі 1-2 сағатқа созылады. Сона жазда кем дегенде 2-3 рет жүмыртқа салады. Бір рет жүмыртқа салған сона екінші рет қан сора алмаса өліп қалады.
Жүмыртқаның личинкаға дейінгі дамуы 5-18 күнге, кейде үш аптаға созылады. Жүмыртқадан шыққан личин-калар суда немесе ылғалды топырақта тіршілік етіп, сон-дағы қүрттармен, үсақ насекомдармен қоректенеді. Күзге жақын ол едәуір өсіп жетіледі де, өзінің дамыған жерінде топырақтың 5-10 см қабаты арасында қыстап шығады. Көктемде күн жылынған кезде личинкалар әрі карай даму сатыларын (5-11 личинка сатысы бар) аяқтап, қуыршаққа айналады. Қуыршақ кезеңі 5-6 күнге, кейде сыртқы орта-ның қолайсыз жағдайына байланысты 4 аптаға созылуы мүмкін. Сөйтіп сонаның жалпы өсіп жетілуі 8-10 айға со-зылады. Ересек үрғашы сона 1-1,5 айдай өмір сүреді.
Малдәрігерлік маңызы. Сона -- қансорғыш насеком. Ол барлық жабайы және үй жануарларының, әсіресе ірі қара, жылқы және түйенің қанын сорады. Сонаның жаппай үшу мерзімінде 15 минутта бір ірі қараға 500-600 сона жабылады. Бүндай жағдайда әрбір сауын сиырдың өнімділігі тәулігіне бір литрге дейін кемиді. Сона жабылғанда мал қатты маза-сызданып, жайлымды тастап, үзақ уақыт судың ішінде тұруға мәжбүр болады. Сонадан қашып, шіліктің арасы, қораға тығылады. Сона түмсығымен теріні жарақаттап қана қоймай, денеге улы сілекейін жібереді. Сондықтан сона шақ-қан жері қызарып іседі, қатты ашиды, өйткені сілскей қүра-мында көптеген күшті осерлі заттар (антикоагулин, гисти-дин, гиалуронидаза т.б.) бар. Соналардың көптеп жабылған кезінде мал денесінде қаны аққан бөртпе жарақаттар пайда болады. Сона талаган мал жабыркаңқы, сілекейі ағып, ентігіп демін әзер алады, іші кеуіп, тышқақтайды. Кілегей қабықшалары көгеріп, сона шакқан жерде тығыз төмпешіктер пайда болады. Қанда қызыл түйіршіктер 1-2 есе кемиді, ал ақ қан түйіршіктер саны 4-10 мыңға артады, ге-моглобин 3-6 (сали) мөлшеріне кемиді. Сонаның шаққанына шыдай алмай өлген малдың миы, өкпесі домбығып, барлық ішкі органдарында қабыну мен қан қүйылғанын көруге бо-лады. Бүйрек эпителийінің өліеттенуі байқалады.
Сона ауру малдар мен өлексеге қонып қан сорады. Сондықтан олар кептеген қауіпті аурулар қоздырушысын тасымалдайды. Жазда жануарлар арасында кдраталақ (жа-мандат), туляремия, бруцеллез, ірі қара безноитиозының кең таралуы сона тіршілігімен байланысты.
№14, 15 Дәрістер
МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ТНУСҚА ҚАРСЫ
ЖҰРГІЗІЛЕТІН ШАРАЛАР ЖҮИЕСІ
Гнусқа қарсы күрес шараларын жоспарлау. Жыл сайын гнусқа қарсы күрес шаралар жинағының жоспары жасалып түрады. Бүл шаралар жоспарының қүрамына енгізілетін мә-селелер:
а) белгілі жер көлемінің өндірістік және ауыл шаруашылық игерілуіне байланысты, қос қанатты қансорғыштарға қарсы мемлекет тарапынан белгіленетін шаралар. Өндірістік-энергетикалық комплекстермен ауыл шаруашылық, гидротехникалық және жер өңдеу жүмыстарын жүргізуді жоспарлаған мекемелер, күрлыстың басынанаяқталуына дейін, гнусқа қарсы белгіленген шаралардыбүлжытпай орындауға тиіс.
б) шаруашылыктың өзінде жүргізілетін шаралар: саздыжерді күрғатып, екпе шөп егіп, пайдалану; суландыружүйесінде, су мөлшерімен деңгейін қадағалайтын қондырғ-ыларды үкыпты үстап, дүрыс пайдалану; жайлымда, ферма-лар мен жазғы лагерлерде, кажет болған жағдайда, дер кезінде деларвация, дезинсекция жүргізіп, химиялық зат-тармен малды гнустан қорғау жүмысын үйымдастыру жата-ды. Жоспар әрбір шаруашылықта нақтылы жүргізілетін ша-раларды қамтуға тиіс. Жоспарда гнустан қорғалуға тиісті объектілер, онда жүргізілетін шаралардың мерзімі мен қай-талануы, қажетті инсектицидтер мсн жауындатқыш, аэро-золь кондырғылар, олардың мөлшері мен қамсыздандыру мәселелері, сазды өңірді қүрғатып, оны пайдалануға рүқсат етілген жергілікті әкімшіліктің шешімі, шаруашылық бас-шыларының қос қанатты қансорғыштарға қарсы шаралар-дың орындалуы жөніндегі есебі көрсетіледі.
Жоспарда сондай-ақ мал шаруашылық мамандарына семинарлар үйымдастырып, олардың білімін көтеріп, кадр-лармен қамтамасыз етуге зор көңіл бөлінеді. Бүған қоса, гнустың зияндылығымен оған қарсы күрес шаралары жөнінде үсыныстар мен листовкалар шығарып, баспа сезін, радио мен көгілдір экранды пайдаланып, ағарту, үгіт-наси-хат жүмыстарын кеңінен жүргізу өте қажет. Жоспарда эн-томологиялық зерттеулерге көңіл бөлінеді. Қансорғыш на-секомдардың балаң қүрттарының жаппай өсіп-өнетін су коймалары есепке алынып, картасы жасалады. Онда личин-калардың даму мерзімі мен сан өзгерістері, түр қүрамң, ересек қансорғыштардың үшу мерзімі, сан езгерісі, зиянды-лығы анықталып, шаралар жоспарында пайдаланылады.
Қансорғыштардын өніп-осу ортасын шектеу. Белгілі бір аймақты қос қанатты қансорғыштардан түрақты тазартып, сауықтыру үшін экологиялык әдістерді кеңінен пайдалану керек. Гидротехникалық ірі қүрлыс салып, дренеж жүйесін енгізіп, ағынды және тоспа су қоймалары мен жүйесін пай-даланудың гидрологиялық тәртібін өзгертіп,реттеу қажет. Бүл шаралар кейбір тоспа су қоймаларын жойып, немесе олардың деңгейін бір қалыпта үстап, сазды өңірді қүрға-тып, ол жерлерге екпе шөп, дәнді дақылдар егіп, бау-бақша салып, қансорғыштардың өсіп-өніп, көбеюіне мүмкіндік туғызбайды.
Суармалы жерде каналдар жүйесімен басқа да гидроло-гиялық қондырғыларды жақсы жағдайда үстап, судың егіндіктен басқа жаққа жайылып кетуіне мүмкіндік тугыз-бау керек.
Қос қанатты қансорғыштардыц преимагинальдық даму сатылары мен күресу шаралары. Қос қанатты қансорғыштар-дың личинкаларын қүрту үшін, корғалуға тиісті объектілердің немесе жайлымның жер көлемінің 20% -дан аспайтын, насекомдардың өсіп-өнетін биотоптарын, ішінара ларвицидтермен домдайды. Маса мен күмытылардың, өздерінің дамыған су қоймаларынан алыска тарап үшпайтын ашық далалық жайлымдарда, деларвация жүргізілетін жердің радиусы 1-1,5 шақырымнан аспау керек, тал-шілікті жерде -- 2-3 шақырым, ормандыдалалық аймақтарда 5-6 шақырым. Маса мен күмыты личинкалары пайда болған мерзімнен бастап, су қоймаларын домдайды. Әртүрлі қондырғылармен бір гектар көлемге 0,01-0,05 кг мөлшерінде (0,005-1) пайыздық дифостың эмульсиясымен, 0,04-0,1 кг/га сульфидофостың, 0,02-0,1 кг/га метатион мен су қоймаларын домдайды. Маса личинкасына қарсы биологиялық ларвицидтер БЛП-2477 не бактокулицидты 0,5-2 кг/га (0,05-0,2 г/м2) есебінде қолданады. Инсектицидтер мөлшерін, су қоймаларының көлемін, тереңцігін, шөп басуын, личинкалардың даму сатысын ескеріп қолданған жөн. Ашық шөп баспаған, терендігі 40 см аспайтын су қоймала-рындағы масаның I және II сатыларындағы личинкаларын ларвицидтік әсері байқалатын инсектицидтердің ең төменгі мөлшерін пайдаланып қүртуға болады, ал шөп басқан келемді, терең су қоймаларындағы личинкаларды жою үшін, инсектицидтердің қолдануға көрсетілген жоғарғы мөлшері алынады.
Өзендер мен арықтарға шлюз орнату, шіркей личинка-ларын қүртуға мүмкіндік туғызады. Арнайы реттеуіш қон-дырғылармен су деңгейін 0,5-0,8 м тереңдікке өзгертуге бо-лады. Өзен-арықтардағы су деңгейін көтеріп, күрт түсірсе, шіркей личинкалары қүрлықта қалып, қырылады. Шіркей | личинкаларын инсектицидтермен де жоюға болады. Ол ! үшін басқа гидробионттарға қауіпсіз, тек шіркей личинка-ларына ғана әсері бар дәрілерді пайдаланған жен. Ондай дәрілердің ішінде ең қауіпсізі БЛП-2477 (бактериалық ларвицидті препарат). Оны 0,5 г/м[2]/сек мөлшерінде ағынды суға 30 минут бойы жібереді.
Жалпы шаруашылық және санитарлық шаралар. Фсрма-лармен жазғы лагерлерді және мал қашаларын сазды, ойпаң, шалшықтанған орман мен тал-шіліктен аулак, биіктеу, ашық, қүрғақ, жел өтіндегі жерлерге орналастыру керек. Малды насекомдардың бәсең кезінде жою керек. Соналар-дың жаппай үшу мерзімінде малды түнде, таңертең ерте және кешкі уақытта жаяды. Маса-шіркейдің кеп кезінде, малды күндізгі уақытпен түнде жаяды. қансорғыш насе-комдардың өте қалың кезінде, малды күндіз лапас астында, немесе қорада үстайды. Жайлымда, ашық кдшаларда малды қан соргыштардан сактандыру үшін түтін қояды.
Ересек насекомдарды құрту. Қансорғыштарға қарсы көлемді жер аумағын арнайы қондырғылар және авиация мен дәрілеу, табиғатқа, әсіресе пайдалы энтомофаунаға өте қауіпті. Сондықтан қансорғыш қос қанаттылардың өте қалың аймақтарында экологиялық қауыпсіз заттар мен әдістерді қолданады.
Сонаны жаппай қүрту үшін, жайлымда инсектицидпен жабдыкталған әртүрлі арнайы аулағыштардың 15-25-ін ты-нық желсіз жерлермен*орманның ашық аландарына орналас-тырады. Бүлардың ішіндегі ең нәтижелісі сонаға арнайы жа-салған юловидтік қақпан. Ол сона назарын аударатын, түп жағымен бір-біріне жалғасқан, диаметрі 60-65 см түсі қара қаңылтырдан жасалған екі конустан қүралған. Оның үшына, үстінде инсектицид сіндірілген үсақ торлы мата дорбасы бар, конус тәрізді полиэтиленнен жасалған аулағыш қақпан орна-тылған. Матаға пропоксурдың 2-5 пайыздық сулы эмульсия-сын немесе оның 1 : 1 аралық қатынасындағы метатионмен қоспасын сіңіреді. Матаны дөрілеуді 3-4 жүмада бір рет қай-талайды. Бір юловидті қақпан сонаның ең қалың мерзімінде тәулігіне олардың 10 мындайын жояды.
Қансорғыш насекомдардың жаппай үшу мерзімінде оларды біржолата қүрту үшін ДДВФ-тің майлы аэрозолы қолданылады. Инсектицидті аэрозольдарды ШИФ-1 шашка-сын жағу арқылы алуға болады. Түтіндетпес бүрын дәрілеуге тиісті жер жағдайы зерттеледі де, желдің бағыты анықталады. Жаңбыр және күшті жел кезінде шашкаларды жағуға бол-майды. Ыстық күндері тек ертеңгілік пен кешкі салқында ғана-жылы ауа түтінді жоғары қуалап әкетпейтін кезде, шашкаларды түтіндетуге болады. Шашкаларды табыннан 100-150 м қашықтыққа, ал бір-бірінен 80-100 м, ара қашық-тықта орналастырады. Бір ШИФ-1 шашкасы 2,5-3 га жердің маса, шіркей, қүмытыларын жояды. Жайлымда жағылған 2-6 шашқа ірі қараны қансорғыштардан 3 сағат бойы қорғайды, ал қашада аэрозольдың әсері 5-10 сағатқа созылады.
Жазғы лагермен мал қорасында шоғырланған маса-шіркейлерді қүрту үшін, 0,5 пайыздық карбофостың сулы эмульсиясын, 0,2-0,5 пайыздық метатионның, диазионның, 0,1%-дық ДДВФ-тың, перметриннің сулы эмульсиясын 50-100 мл/м2 есебінде бүркеді. Эмульсиямен ішінара қора-ның төбесі, есік-терезелері, қоршаулары дәріленеді. Инсектицидтің оттыққа, сауын қүрал-жабдықтарына тимеуін қадағалайды. Дәрілеу кезінде малды қорадан шыға-рады. Қайталап домдауды қансорғыш насекомдардың дәріленген қоражайда пайда болуына қарай жүргізеді. Жайлымда малды қос қанатты қансорғыштардан қорғау.
Малды қансорғыш насекомдардан қорғау үшін, олардың дене түгіне репеллент (иісімен шошытатын дәрі) не инсектицид эмульсиясын бүркеді. Қолданылатын бүріккіш қондырғы-лардың түріне байланысты, мал түгін домдаудың ірі тамшы-лы, үсақ тамшылы орта мөлшерлі және ультра аз мөлшерлі аэрозольды әдістері қолданылады. Мал түратын қашаның ішінде аз басқа арналған алаң қоршалып, ол тар, үзын мал өтетін өткелік пен (коридор) жалғасады. Ірі тамшылы домда-уды мал коридордан өткенде ДУК - тан шланга арқылы ша-шады. Ересек малға 1,5-2 л, төліне 0,5-1 л ертінді жүмсалады. Үсақ тамшылы орта мөлшерлі әдіспен дәрі бүрку үшін, қаша қақпасының өн бойына дөріні жауындатып шашатын ШГР, ШГРУ қондырғысы орнатылады. Оған дәрі ертіндісі, резина шланга арқылы қосылған қысым беретін ДУК, ЛСД, ВМОК, мотопомпа қондырғыларымен жеткізіледі.
Қақпадан өткен ересек малға (сиырға) 0,5 литр, ал бүзау-тайыншаларға 0,25 литр дәрі шашылады. Үсақ там-шылы аз мөлшердегі әдіспен дәріні қолдану үшін, қысым беретін компрессормен жабдықталған ДУК, ВДМ-ге ПВАН, ТАН, АФ-1 пневматикалық аэрозоль бүріккіш жалғастыры-лады немесе қол жетегімен жүмыс істейтін гидропульттар, автомакс пайдаланылады. Малды арнайы өткеліктен етерде дәрілейді. Ересек малға 100 мл, телге -- 50 мл дәрі ертіндісі жүмсалады. Ультра аз мөлшерлі әдісті арнайы қондырғы микронизер -- К-145, УМНО-мен жүргізеді. Бүл әдісте дәрі ертіндісі аэрозоль түрінде әр малға 25-50 мл мөлшерінде өткелік арқылы өткенде жауындатады.
Дәріні орта мөлшерлі әдіспен бүрккенде пропокеур мен ДДВФ-тің 0,4 пайыздық дибромның -- 0,5%-дық сулы эмульсиясын пайдаланады, ал бүл дәрілерді аз мөлшерлі әдіспен қолданғанда, олардың концентрациясын 1 пайызға өсіреді. Ультра аз мөлшерде олардың 3%-дық сулы эмуль-сиясы қолданылады. Перметриннің (амбуш, анометрин, му-хотоксин,персан, ровикурт, стомозан) сулы эмульсиясын: орта мөлшерлі бүрку әдісінде 0,05 пайыздық, аз мөлшерлісінде -- 0,25%, ультра аз мөлшерлі әдісінде -- 1% концентрациясы қолданылады.
Циперметрин (цимбуш, рипкорд, эктомин) дөрілерін орта мөлшерлі бүріккенде 0,0125%, аз мөлшерлісінде-0,063%, ультра аз мөлшерлі бүркуде 0,25% сулы эмульсия ретінде қолданылады.
Декаметрин (бутокс. К-отрин) орта мөлшерлі әдісте (0,0005-0,001) пайыздық, аз мөлшерінде - 0,0025-0,005% және ультра аз мөлшерлі әдісінде - 0,05% сулы эмульсия ретінде мал түгіне бүркіледі.
Фенвалератпенде (сумицидин) орта 0,02-0,04, аз (0,1-0,2%) және ультра аз (1%) мөлшерлі әдістермен мал түгін домдайды.
Қансорғыш насекомдардың өте көп кезінде мал түгіне дәріні 2-3 күнде бір per, ал олардың үшуы саябырлаған уақытта 6-7 күнде бір рет бүркеді.
Репелленттерді де инсектицидтер тәрізді қолданады. Ең нәтижелі репелленттер: оксамат, ТСН, терпеноидты репел-лент. Орта мөлшерлі әдіспен бүріккенде, олардың 9-10 пай-ызды сулы эмульсиясы ересек малға 0,5 литр, төлге -- 0,25 литр колданылады. Аз мөлшерлі әдісте репеллент концент-рациясы 20 пайызға жоғарлатылып, бүрку мөлшері 50 мл жеткізіледі. Репеллент малды қансорғыштардан 6-12 сағат-тан 36 сағатқа дейін қорғайды.
Жылқыны қос қанатты қансорғыштардан қорғау. Жазда жылқыны сона қатты мазасыздандырады. Әсіресе желідегі қүлындар мен сауын биелері қатты зардап шегеді. Сондық-тан жылқыны қансорғыштардан қорғау үшін оксаматтың, терпеноидты репелленттің 20 пайыздық сулы эмульсиясын әр басқа 100 мл, қүлындарға -- 50 мл мөлшерінде бүркеді. Дәрімен кебінесе жылқының мойын, кеуде, бауыр мен аяқтарының түгін шылайды.
Табын мен желі басында қансорғыш насекомдарды қүрту үшін ШИФ-1 шашқасының түтінін пайдалануға бола-ды. Инсектицидтерден 0,005%-дық декаметринді, 0,063% циперметринді немесе 0,05%-дық перметринді қолданады. Жылқы түгін дәрілеуді 7-10 күнде бір рет жүргізеді.
Терісі қымбат аңцарды қансорғыштардан қорғау. Қансор-ғыш насекомдар тордағы бағалы терілі андарды шағып, қатты мазасыздандырады. Қос қанатты қансорғыштар көбінесе ферма маңайындағы тал-шілікке шоғырланады. Сондықтан ферма айналасындағы өсімдіктер мен бүта, тоғайларды (0,5-1) пайыздық трихлорметафос-3, карбофос, 0,25%-дық неоци-дол сулы эмульсиясын 30-50 мл/м[2] мөлшерінде шашып, жал-пақтығы 50 м. инсектицидті тосқауыл қойылады. Бұған қоса сол эмульсиялармен қораларды, аң үйшіктерін, ферма терри-ториясын домдайды. Дәрілеуді 2-3 жүмадан соң қайталайды. Қансорғыштардың аса қалың кезінде фермада түтіндеткіш ШИФ-1 шашкасын қолданады.
Қүстарды гнустан қорғау. Қүстарды көбінесе шіркей мен қүмыты мазалайды. Оларды құрту үшін қүс фермала-рында 0,01 пайыздық К-отрин, 0,2%-дық мухотоксин, 0,04%-дык. циперметрин, сумицидин сулы эмульсиясын бір шаршы метрге 50-100 мл есебінде шашады. Дәрілеуді 25-30 күннен соң кайталайды.
Қос қанатты қансорғыштармен күресудіц биологиялық әдістері. Белгілі бір биоценозда қос қанатты қансорғыштар-мен қоректенетін жыртқыштарды не оларда әр түрлі ауру ту-ғызатын коздырушыларды пайдалануды биологиялық күрес әдісі деп атайды. Бүлардың ішінде, табиғаттағы белсенділігі қансорғыштардың өсіп-өнуімен сөйкес келетін, сыртқы орта-да экологиялық тиімділігі мол түрлер мен зақымдау қабылеттілігі жоғары ауру қоздырушыларына назар бөлінеді.
Табиғи биоценоздарда маса популяциясының 12 ден 57 пайызын зақымдап, оның 40 тан 70 пайызға дейінгісін өлімге үшырататын вирустық (масаның радуждық вирусы, цитоплазматикалық полиэдрозы), бактериальдық (Micrococcus oligonitrophilus, Bac. thuringiensis) қоздырушы-лар кең таралған. Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығы-сында ашық таяз су қоймаларында масаның жүқпалы ауру-лары жиі кездеседі.
Қазақстанда масаның балаң қүрттарында саңырауқү-лақтар туғызатын жүқпалы аурулар жиі кездеседі. Aedes жөне Culex масаларының өсіп-өнуімен табиғаттағы популя-циясының қалыңцығын реттеуде Coelomomyces iliensis ca-ңырауқүлағының зардаптылығы мол. Қазақстанның оңтүстігінде бүл саңырауқүлақ масаларда індет туғызып, та-биғи популяцияның 95-100% өлімге үшыратады, ал солтүстік аймақтарда Culex туысы масларының 84,6% ауруға шалдығады.
Табиғатта қос қанатты қансорғыштардың балаң қүртта-рында ауру туғызатын қарапайымдылар кең таралған: Маса мен шіркейде микроспоридиоздар өте жиі кездеседі. Орта Азия мен Қазақстанда микроспоридиялардың 30 жаңа түрі табылып, олардың тіршілік циклы, тоғышар-иелік қарым-қатынасы, әсіресе кең таралған және экологиялық тиілімділігі мол Simuliospora, Amblyospora туыстар түрлері толық анықталған. Бүл деректер микроспоридийларды өсіріп, табиғи биоценозға енгізуге мүмкіндік береді.
Қансорғыштардың табиғаттағы санын биологиялық реттеуші түрғысында Mermitidae түқымдасына жататын гельминттердің болашағы мол. Олардың әлемде 700 астам түрі белгілі. Суда еркін өмір сүретін бүл жүмыр күрттар-дың личинкалары өсіп-өнуін қансорғыштардың балаң қүрттарында не ересегінде аяқтайды. Оңтүстік-шығыс Қазақстанда сона личинкаларының 7,7 ден 80 пайызы мермитозға шалдығады. Масаның 60 түрінде мермитоз экстенсивтігі (75-95) пайызға жеткен. Шіркей личинкала-рының 37-63%-нан 100%-ға дейін мермитозға шалдығады.
Биологиялық күрес әдістері сол сияқты әртүрлі насе-ком жыртқыштарын өсіріп, оларды табиғи биотоптарға енгізіп, қансорғыштарды қүрту мәселелерін қарастырады. Бүлардың ішінде гидробионттық буынаяқтылардың бола-шағы мол, әсіресе кәдімгі су бүргесі (Notonecta glauca), cy шаяны (Nepa cinerea), cy қоңыздары (Dytiscidae), ранатра (Ranatra linearis). Олар барлық табиғи аймақтарда кездеседі және обырлығы ерекше, тәулігіне 15 тен 50 дейін маса ли-чинкаларын жояды.
Аэробионтты буынаяқтылардың ішінде белсенді жырт-қыш насеком инеліктер (Odonata отр.) Олар тәулігіне 7-8 сона және 70 тақау масаны жояды.
Қансорғыштардың табиғатта санын реттеуде, таяз суда тіршілік ететін үсақ балықтар түрлерінің маңызы өте зор. Олар өзен, көлдердің, жайлым сулардың ашық таяздау жерлерінде өсіп-өніп маса, қүмыты, шіркей личинкалары-мен қоректенеді. Олардың 10 нан астам түрлері (амур ша-бағы- Pseudorasbora parva; жалған тас балық -- Pseudogobia rivularis, апплохелиустар т.б.) өте нәтижелі ларвифагтар, Aedes caspius және Ае. flavescens личинкаларының 153 тен 604-ке дейінгісін қүртады.
Табиғатта қансорғыштардың биологиялық реттеушілерін пайдаланудың өзіндік киыншылықтары бар, өйткені әзірге олардың биологиялық және экологиялық қасиеттері, тоғы-шар-иелік қатынас ерекшеліктері, қос қанатты қансорғыш-тармен олардың табиғи жануарлармен ауру қоздырушылары-ның экологиялық баптарының сәйкестігі толық анықталма-ған. Бүған қарамастан қос қанатты қансорғыштарға қарсы жүргізілетін күрес жүйесінде биологиялық әдістердің үлесі жылдан -- жылға артуда.
№16 Дәріс
ҚОЙДЫҢ ҚАНСОРҒЫШ ШЫБЫНЫ
Қойдың жабағы жүн қансорғыш шыбыны (М. ovinus) мелафагоз ауруын туғыызады.
Морфологиясы. Ересек қансорғыштардың дене үзын-дығы 4-7 мм, түсі - сарғыш-қоңыр. Басы кеудесінен бөлектенген, фасетті көздері сопақшалау, мұртшалары қысқа, тұмсығы тесіп-соруға бейімделген.
Кеудесі жайпақ, үш жүп аяқтарының тырнақшасы орақ тәрізді. Қүрсағы жалпак, екі жағында алты тыныс тесіктері бар. Қанаттары жетілмеген.
Биологиясы. Үрықтанған үрғашы қансорғыш шыбын қойдың жүніне бір-бірден, сырты жабысқақ сүйық затпен қапталған, личинкаларын табады. Личинканың үзындығы 3x2 мм. Бірнеше сағаттан соң личцнка қуыршақтан ересек шыбын шығады. Үрғашы қансорғыш 7-8 ай өмір сүреді де, 20-30 личинка табады. Қансорғыштың толық дамуы 33-36 тәулікте аяқталады. Сыртқы ортада шыбын 7 төуліктен артық өмір сүре алмайды.
Эпизоотологиясы. Мелафагоз-барлық қой щаруашы-лықтарында кездесді. Қой жүнінде қансчіЕптыш шыбынның ең көп кезі қыстың соңымен көктемде. Қырықтықтан соң шыбынның саны күрт тәмендейді. Ересек қойға қарағанда, төлде қансорғыштар саны көбірек болады. Қазақстанда ауру шөлді-далалық жерге қарағанда, таулы және орман-ды-далалы аймақтарда жиі кездеседі. Қансорғыштарды ауру мал таратады. Жауын-шәшінді жылдары қой қансорғ-ыш шыбындары аздау болады.
Патогенезі. Қойдың жабағы жүн қансорғыштары теріні тесіп, жарақаттандырады, қанын сорып, малды әлсіретеді. Сілекейдегі зат қойды уландырады. Қансорғ-ыштардың саны 200-300 ден 2000-3000 дейін езгереді. Со-ған орай, ауру малда анемия дамиды (эритропения,олигох-ромемия), қанда лимфоцитомия байқалады. Ауру мал ма-засызданады, терісі кышып, қотыр байқалады.
Ауру белгілері. Қой терінің кышуына шыдай алмай, тістелеп, жүнін жүлып, әр нәрсеге сүйкеніп, касынады. Тері қабыршақтанып, жүні түседі. Мал арықтайды. Жүннің арасын ашып, қан сорғыштарды көруге болады.
Емдеу және аурудың алдын алу шаралары. Ауруды емдеудің негізгі жүйесі-қан сорғыштарды қүрту. Суық кезде ОЖУ-5 және басқада арнайы қондырғыларды пайда-ланып, қойдың жүнін қүрғақ дәрімен домдайды. Бір басқа 30-40 г есебінде 5 пайыздық неоцидол дустын, 0,5%-дық фенвалератты (инсорбцид) қолданады. ДДВФ-тің бір пай-ыздық сулы эмульсиясын 60 мг/м[3] есебінде, 16,7%-дық циодринді 3 г/м[3] мөлшерінде 60 минут бойы аэрозольды домдау жүргізеді.
Жазда қой жүнін, арасына 20-25 күн салып, екі рет 0,05 пайыздық циодрин, неоцидол, 0,5%-дық карбофос, бензофосфат, троленнің сулы эмульсиясымен дәрілейді. Мелафагоздың таралуын тоқтату жөне алдын ала сақтан-дыру үшін, ауру шыққан шаруашылықтан, фермадан, отардан қойды сыртқа шығаруды, сондай-ақ ол шаруашы-лыққа мал әкелуді тоқтату керек. Әкелінген малды тексеріп, қажетті жағдайда карантинге қойып, мелафагоз-дан толық тазарту қажет.
№17 Дәріс
МАЛЛОФАГОЗДАР
Mallophaga отрядында 2500 түр бар, оның 300 сүтқоректілердің тоғышарлары, ал қалғандары қүстарға тән. Олар жүн жегіштер, түбіт жегіштер және қауырсын жегіштерге жіктеледі. Бүлар туғызатын ауру маллофагоз-дар деп аталады. Сүтқоректілерде Trichodectidae түқымда-сына қарасты түбіт жегіштер: Bovicola bovis, B. equi, В. саргае, Trichodectes canis, Felicola subrostratus т.б. кездеседі.
Үй қүстарында Menoponidae түқымдасының Menocanthus stramineus, Monopen gallinae мамық жегіштер мен Philopteridae түқымдасының -- Lipeurus canopis, Coniodes hologaster қауырсын жегіштері тоғышарлық етеді.
Морфологиясы. Үсак (1,5-2,5 мм) қанатсыз ақ-саргыш не коңыр түсті насекомдар.Денесін түк басқан, кейде жолақтар байқалады. Басы кеудесінен жалпақ, көздері нашар дамыған, ауыз аппараты кемірушілер типті. Құрсағы ұзын, сопақшалау. Аяқтары үш жүп. Тырнақтары біреу, кейде екеу (34, 35 суреттер).
Жүмыртқалары үзыншақтау (0,5-1,5 мм), жылтыр, ақ түсті, қабыршағы қалың, бір жағында қақпақшасы бар.
Биологиясы. Жануарлармен қүстардың түрақты дене сырты тоғышарлары. Ірі қараның мүйіз түбінде, қүлағын-да, кеудесінде; жылқыда-қүлағының ішінде, тамақ астын-да; қүстарда-денесінің артқы жағындағы қауырсын арасы-на орналасады. Малофагтар түбіт, мамык, қауырсын, эпи-дермис қабыршағы, жарадан аққан қан мен сөлді жеп қоректенеді.
Маллофагтар жартылай өзгеріспен дамиды. Үрықтанғ-ан үрғашы малофаг, түктің, не қауырсын түбіріне желімді затпен жапсырып, 20-60 жүмыртқа салады. Жүмыртқадан 4-20 күннен соң личинка шығады да, 12-20 күннен кейін ересек насекомға айналады.
Эпизоотологиясы. Шаруашылықта малдәрігерлік-са-нитарлық ереженің дұрыс сақталмауы, мал мен қүстың мөлшерден артық, тығыз орналасуымен күтімнің нашар-лығы маллофагоздың таралуына мүмкіндік туғызады. За-қымдалған малдан тоғышарлар сау жануарға жорғалап жетеді, не болмаса олар күтім қүралдарымен тасымалдана-ды. Маллофагоз малмен қүстарды жаппай (100%) зақым-дайды.
Патогенезі мен белгілері. Түбіт мамық жегіштер тері рецепторларын тітіркендіріп, қышытады, тері зақымдалып, котыр пайда болады. Қүстар түмсығымен қауырсынын то-ғышардан тазалап, тиышсызданады. Олардың мойнының кеудесінің қауырсындары түсіп, терісі жалаңаштанады. Ба-лапандардың өсуі нашарлап, арықтайды, тауықтардың жүмыртқалағыш қасиеті төмендейді.
Үй жануарларында түбіт жегіштер маллофагозға қоса, көптеген ауру қоздырушыларын тасымалдайды; жылқыда-инфекциялық анемия вирусын, ит пен мысықта-дипили-диоз коздырушысын, тауықта-азия обасының вирусын.
Емдеу және алдын алу шаралары. Мамық жегіштер пайда болса, қүсты ғана дәрілемей, олардың түрған жерін де инсектицидтермен домдайды. Қүстарды қорада 20° С жылылықта бағытталған аэрозоль әдісімен дәрілейді. Циодриннің 0,25 пайыздық сулы эмульсиясы, дибромның 0,05%, турингин -- 2-0,5%, гомелиннің 1% сулы суспензи-ясы ( титры 300 млн. спор (мл), гомелиннің (титры 75 млн. спор (мл.) эктозидпен қоспасын (0,1%) бір басқа
* мл есебінде қолданады немесе бір басқа 50 мл мөлшерінде бүркеді. Суық кезде ауру күсты, арасына 12-күн салып, екі рет домдайды, ал жазда 8-12 күннен соң қайталап дәрілейді. Клеткаларды, тауық қонақтайтын бақанды 0,2 пайыздық ДДВФ-тің, дибром, неоцидолдың,0,5%-дық карбофостың сулы эмульсиясын бір шаршы метрге 50-100 мл мөлшерінде бүркеді. Дәрілеуді 15 күннен соң қайталайды.
Ірі қара, жылқы, қойды маллофагтардан арылту үшін, 0,15%-дық циодрин, 0,06%-дык неоцидол, 0,05% пермет-рин, 0,0125% -- циперметриннің сулы эмульсиясын бір ба-сқа 50-100 мл есебінде бүркеді. Суықта 0,5 пайыздық фен-валерат (инсорбцид) дустың бір бас ірі қарамен жылқыға 100-150 г, койға - 50-60 г қолданады.
Алдын ала аурудан сақтандыру үшін, басқа жақтан алынған мал мен қүс тексеріліп, қажет болған жағдайда карантинге қойылып, емделуі керек. Шаруашылықта қүс ай сайын маллофагозға тексерілу қажет. Қора мен күрал-жабдықтарды таза үстап, көң-қоқыстан күнделікті тазар-тып отырады. Маллофагоз пайда болған жағдайда, кора-жайда экологиялық кауіпсіз препараттармен дезинсекция жасалады.
СИФУНКУЛЯТОЗДАР
Сифункулятоздар (биттеу) - жануарлардың қанатсыз насекомдар туғызатын ауруы. Бүл насекомдар Siphunculata отрядына жатады. Сифункулятоз ауруында мал жүдеп, терісі қатты қышып, қотыр пайда болады. Қазіргі уақытта бүл ауруды туғызатын 300 ден астам биттің түрі белгілі, оның 19 ұй малдарында кездеседі. Haematopinidae түқымдасына қарасты түрлер ірі қарада (Haematopinus erysternus), шошқада (H.suis), жылқыда(Н. asini) тоғышарлық етеді. Linognathidae түқымдас түрлері ірі қарада Linognatus vituli, Solenopotes capillatus, қойда (L. ovileuis, L. pedalis), итте (L. setosus), түйеде (Microthoracius cameli) тіршілік жасайды. Қоянда Hoplopleuridae түқымдасының Haemodipsus ventricosus де-ген түрі тоғышарлық өмір сүреді.
Морфологиясы. Биттер өте үсақ (1-5 мм үзындығы), жайпақ, сопақша денелі насекомдар. Басы кішкене, пішіні әртүрлі-үзындау сопақшадан алты бүрыштыға дейін, көзі нашар жетілген, ал кейбір түрлерінде жоқ. Мүртшалары 3-5 буынтақтан қүралған, ауыз аппараты тесіп-соруға бейімделген. Аяқтары жақсы жетілген. Қүрсағы сопақша-лау, еркектерінің арт жағы дөңгеленген, үрғашыларында үш бүрышты кесік бар.
Жүмыртқалары (сірке) жылтыр, ақ, үзындығы 0,65-1 мм, сопақшалау, алдыңғы жағында қақпақшасы бар. Қақпақшасы
бүжыр және ауа кіретін көптеген тесіктері бар. I сатыдағы личинкасының басы үлкен, қүрсағы қысқа, түсі ақшыл сары, екі рет түлеген соң ересек битке үқсайды. Бірақ олардан айырмашылығы денесі кішілеу және жыныс мүшелері жетілмеген.
Биологиясы. Биттер түрақты тоғышарлар, барлық тіршілік циклын ие денесінде өткізеді. Биттер жартылай өзге-ріспен дамиды және олар токтаусыз көбейеді. Үрға-шылары тәулігіне 2 ден 14 дейін жүмыртқа салады. Бір үрғашы бит 300 жүмыртқа саілады. Жүмыртқа астыңғы жағымен қылшыққа жабысып түрады. Жүмыртқадан 10-20 күннен сон. личинкалар шыгып, олар 20-45 минуттан кеиін қанмен коректенеді. Екі жүма аралығында үш рет түлеп, имагоға айна-лады. Жүмыртқадан ересек битке дейін то-лық дамуы 15-45 күнде аяқталады. Үрғашы бит 46, еркегі-32 күн өмір сүреді.
Эпизоотологиясы. Бит ауру малдан баеқанда биттер бірінен-біріне жылжып, ауысады не төсеніш ар-қылы беріледі. Сау малға биттер күтім қүралдарыменде берілуі мүмкін. Малдың жаппай биттеу мерзімі қыспен көктемде, жазға қарай биттің саны төмендейді.
Биттер көптеген ауру қоздырушыларын таратушылар. Бөртпе және қайталамалы сүзек,шошқа обасы, жылқының індет анемиясы, туляремия, бруцеллез, сальмонеллез, шош-қаның тілмесі, т.б. биттердің тіршілігімен тығыз байланыс-ты.
Патогенез және белгілері. Биттер өздерінің қимыл-қозғалысымен теріні тітіркендіріп, қышытады. Қан со-рғанда, улы сілекейін жібереді. Сілекей жүйке рецепторла-рын тітіркендіреді, жалпы организмді уландырады. Мал мазасызданып, әрдайым қасынады, терісін зақымдап, жа-рақаттандырады. Биттің өте көбейген кезінде, тері қабы-нып, кабыршақтанады, кей жерінің жүні түсіп, қыртыста-нады. Малдың қаны азайып, жүдейді. Ірі қарада биттер көбінесе басында, мүйіздерінің түбінде, мойында шоғыр-ланады. Шошқада биттер қүлағының маңайымен жотасын, екі жақ қабырғасын үялайды. Жылқының мойнында, жау-ырыны мен қүйымшағында болады.
Ауруды анықтау. Малдың түгін зерттеп, битпен сіркені тауып, ауруды анықтайды.
Емдеу және алдын-алу шаралары. Биттеген малды то-ғышарлардан тазарту үшін инсектицидтерді пайдаланады. 0,75 пайыздық карбофостың сулы эмульсиясын, 0,15% циодриннің, 0,1% неоцидолдың, 0,02% перметриннің, 0,01% циперметриннің сулы эмульсиясын, арасына 10-15 күн салып, ор басқа 50-100 мл есебінде екі рет бүркеді. Қысқы уақытта биттің шоғырланған жерін аэрозольды баллондағы дәрілер-акродекс, инсектол, дерматозольді бір басқа 40-60 г мөлшерінде қолданады, не 1%-дық циодрин, диазинон, 0,5%-дық фенвалерат дустың қой, шошқаға әр басына 30-40 г, ірі кара мен жылқыға - 80-100 г мөлшерінде алып, домдайды. Дустпен дәрілеуді 7-10 күннен соң қайталайды.
Ивомекті жылдың барлық маусымында қолдануға бо-лады. Оны шошқаға 50 кг салмағына 1,5 мл, ал басқа мал-дардың 50 кг салмағына 1 мл мөлшерінде алып, тері астына жібереді.
Емдеу шараларымен қоса, қоражайда 1 пайыздық ци-одрин,0,25%-дық неоцидолмен дезинсекция жүргізеді. Малды таза, қүрғақ қорада үстап, түгін тазалап, жылы қорада жуу керек. Басқа жақтан алынған мал тексеріліп, бит шықса емдеу керек. Биттеген малды басқа жаққа орын ауыстырмай емдейді.
№18 Дәріс
БҮРГЕЛЕР
Бүргелер өте үсақ (0,75-5 мм) қанатсыз қансорғыш насекомдар. Олар сүт қоректілер мен қүстарда тоғышар-лық өмір сүреді. Бүргелер табиғатта кең таралған насеком. Оларды жазық шөлді жерлерден бастап, Памир-Алтай, Тянь-Шань, Алтай тау сілемдерінің көгалдар алқабында кездестіруге болады. Бүргелердің Siphonaptera отрядына жататын 500 түрі бар. Олардың 100 түрі Қазақстанда тара-лған. Табиғатты шаруашылыққа кеңінен пайдаланудың нәтижесінде, Орта Азия мен Қазақстанда, эпидемиология-лық жөне эпизоотологиялық түрғыдан өте қауіпті, бүргелердің антропогендік фаунистикалық топтарының қүрылуына мүмкіндік беретін, жаңадан қалыптасқан эко-системалар пайда болған. Сондықтан бүргелердің, әсіресе экологиялық тиімділігі зор, эврибионтты оба қоздырушы-сының негізгі таратушысы Pulex irritans қаупі күшейеді. Бүл бүрге ет қоректілермен адамның тоғышарлары. Негізінде ит пен мысықтың тоғышары Ctenocephalides felis пен С. canis, барлық кемірушілер мен адамның қанын со-рады. Қой -- ешкі, ірі қара, қодас пен жылқыда Vermipsylla alacurt пен V. ioffi тоғышарлық етеді. Қүстарда Ehidnophaga gallinacea кездеседі. Батыс және оңтүстік Қазақстанның шелді аймақтарында обаның табиғи оша-ғында қоздырушыны тасымалдаушылар ретінде: Xenopsylla minax, X. conformis,
X. hirtipes, Paradopsylla terefifrons, Ceratophyllus laeviceps белгілі болса, Тянь-Шань тау сілемінде оба қоз-дырушысын Rhadinopsylla liventricosa, Oropsylla silantiewi, Ceratophyllus lebedewi таратады. Табиғатта қалыптасқан бүргелердің фаунистикалық тобы мен, олардың иелері-кемірушілердің коптеген түрлерінің адам мекендеген жерге жақын ауысып, орналасуының нәтижесінде бүргелердің эпидемиялогиялық және эпизоотологиялық қаупі арта түсуде.
Морфологиясы. Денесі қабырға жағынан қысылған, үсақ, сарғыш және қара-қоңыр түсті насеком (37 сурет). Басы домалақ, екі жағында қарапайым коздері орналасқан. Мүртшалары қысқа, колба тәрізді. Басының төменгі жа-ғында шаншып-соратын түмсығы бар. Аяқтары секіруге бейімделген, тырнақшалары жақсы жетілген.
Қүрсағы 10 буыннан қүралған. 8 буынның арқа түсында сезім мүшелері-пигидий орналасқан IX және X буындары жыныс мүшелеріне өзгерген. Үрғашыларының қүрсағының артқы жағы домалақ, шығыңқы церкилары байқалады, еркектерінің аналь сегменті екі жағынан кысы-лып, біраз көтерілген, жыныс мүшелері шығыңқы.
Жүмыртқасы жылтыр, ақшыл түсті, сопақтау, үзын-дығы 0,5 мм.
Личинкалары қүрт тәрізді, үзындығы 3-10 мм, ақ сүрғылт, сары, қоңыр. Ауыз аппараты кеміруші типтес.
Қуыршағы жібек тәрізді пілләмен қапталған.
Биологиясы. Бүргелер толық өзгеріспен дамиды. Бүргенің еркегіде, үрғашысы да кан сорады. Үрықтанған үрғашылары жүмыртқаларын аңдар, кемірушілердің іні мен қүстардың үясына салады. Синантропты түрлері қора-жайда қоқсыққа, жиналған шаңға беліп, бір үрғашы бүрге 450 ден 2500 дейін жүмыртқа салады. Жүмыртқадан 7-8 күннен соң личинка шығарады, олар үш рет түлеп, қуыр-иіакқа айналады да, одан ересек бүрге шығады. Бүргелер 234 тен 513 күнге дейін өмір сүреді. Олар 18 ай аштыққа шыдайды.
Малдәрігерлік манызы. Бүргенің ең коп байқалатын мерзімі жаз айлары. Табиги жағдайда бүргелер иелерін жағдайға байланысты ауыстырып отырады. Шөлді аймақта CeratophuUus tesquorum өзінің негізгі иесі кіші саршүнақ-тан басқа жануарлардың 20 түрінде тоғышарлық тіршілік етеді. Таулы аймақтардың далалы-көгал биіктігінде Oropsylla silantievi өзінің негізгі иесі суырдан баска, сол жерде кездесетін жануарлар қанын сорады. Сондықтанда оларға ауру қоздырушыларын таратуға мол мүмкіндік туа-ды. Бүргелер оба қоздырушысынан басқа, сібір жарасы, туляремия, пастереллез, листериоз, миксоматоз сияқты аурулардың таралуына қатысы бар. Бүргелер ет қоректілерде қияр цепенінің аралық иесі.
Бүргелер қанды көп уақыт сорады. Қойда вермисипи-ла алақүрттың саны 6-7 мыңға жетсе, мал тәулігіне 500-700 гр қан жоғалтады. Бүрге шаққан жер қышып, ауыра-ды, теріде көптеген бөртпе пайда болады.
Бүргелер ете қалың болған жағдайда мал уланып, өледі. Бүргелермен зақымдалған қойдың гемоглобины 20%-ға төмендейді,күрт арықтайды, қышыған жерлерін тістелеп, мазасызданады, олар 40% дейін жүн жоғалтады.
Бүрге зақымдаған ит пен мысықта қотыр байқалады.
Ауруды анықтау. Мал түгін тексеріп, бүргелерді тауып ауруды анықтайды.
Емдеу және алдын алу шаралары. Бүргелерді 0,5%-дық трихлорметафос, карбофос, 0,2%-дық дибром, бензофосфат, 0,05%-перметрин, 0,01-0,02%-дық циперметрин, фенвале-рант сулы эмульсиясымен мал түгін дәрілейді. Шаруашы-лыққа басқа жақтан әкелінген мал тексеріліп, қажетті жағ-дайда емделеді. Қора-жайда дезинсекция жасалады.
ҚАНДАЛА
Үй қандаласы (Cimex lectularius) үйлерде, қүс қорала-рымен қояндар фермаларында, лабораториялық жануарлар (тышқандар, егеу күйрықтар, теңіз шошқасы) түратын жерде үялайды. Олардың Cemicidae түқымына қарасты 2500 түрі белгілі. Қүстарда Cimex inodorus және С. columbarius жиі кездеседі. Тәулігіне 12 жүмыртқа салады. Одан 14-18° С де 21-22 күннен соң, 22-26° С жылылықта 8-9 күннен кейін, ал 35° С та 5-6 күннен соң личинка шығады. Личинка 5 рет түлеп, 4-6 жүмадан соң ересек қандалаға айналады. Личинкалары 1-3 минут бойы кан сорса, ересектері 15 минут қоректенеді. Ересек кандала бір ретте 7 мг қан сорады. Олар әрбір 24-48 сағатта қоректенеді. Сонымен бірге олар 1,5 жылға дейін аштыкка шыдайды. Қандала 14 ай емір сүреді.
Морфологиясы. Қандала денесі жалпақ, сопақшалау, үзындығы 6 мм, түсі кызыл-күрең. Кезі фасеткалы күрделі, мүртшалары төрт буыннан күралған, шаңшьш- со-ратын түмсығы бар. Үш жүп аяқтары кеудесінің алдыңғы жағына орналасқан. Қүрсағы дөңгелек, сол сопақталған.
Жүмыртқасы сопақ, имелген, түсі ақ, бір жағында қақпағы бар.
I сатыдағы личинканың түсі ақ, үзындығы 1,2 мм, ал бесінші сатыдағысының үзындығы 5 мм.
Биологиясы. Үрғашы кандала қан сорған соң екі күннен кейін жүмыртқалайды (38 сурет).
Тәулігіне 12 жүмыртқа салады. Одан 14-18° С де 21-22 күннен соң, 22-26° С жылылықта 8-9 күннен кейін, ал 35° С та 5-6 күннен соң личинка шығады. Личинка 5 рет түлеп, 4-6 жүмадан соң ересек қандалаға айналады. Ли-чинкалары 1-3 минут бойы қан сорса, ересектері 15 минут қоректенеді. Ересек қандала бір ретте 7 мг. қан сорады. Олар әрбір 24-48 сағатта қоректенеді. Сонымен бірге олар 1,5 жылға дейін аштыққа шыдайды. Қандала 14 ай өмір сүреді.
Эпизоотологиясы. Қандала бір қорадан екіншісіне қора жабықтарымен, клеткалармен, қүрал-сайманмен, күтуші адамдардың жүмыс киімімен тасымалданады.
Патогенезі мен белгілері. Қандаланың шаққаны білінбейді. Организмнің реакциясы қандала қанға тойы-нып болған соң, сілекейдің әсерінен басталады. Қандала шаққан жер қызарып, ісінеді, қатты қышиды. Мал мен қүс тынышсызданып, қасынады, тез жүдеп, арықтайды, тауықтың жүмыртқа салу өнімі 19%-ға төмендейді, ал малдың салмағы 20%. Сонымен қоса қандала бірталай ауру қоздырушыларын тасымалдайды. Туляремия, қайталамалы сүзек, тауықтың шешек және оба ауруы, гемолитикалық стрептококтың таралуы қандала тіршілігімен байланысты.
Емдеу және аурудың алдын алу шаралары. Мал қорала-рын,қүс фермаларымен вибариді таза үстап, ай сайын са-нитарлық тексерумен домдау қажет. Шаруашылыққа әкелінген мал мен қүсты, арнайы жабдықтарды тексеріп, дезинсекция жүргізеді. Ондай мүмкіндік болған жағдайда қандаланың шоғырланған жеріне ішінара дәрі бүркеді.
Қорада дезинсекцияны карбофостың 0,5 пайыздық сулы эмульсиясын, циодриннің, педикс-50, 0,25%-дық дурсбан, дибром, бензофосфат, неоцидолдың бір шаршы мертге 100 мл сулы эмульсиясын бүркеді. Қораны күстан босатпай дезинсекцияны экологиялық қауіпсіз инсектицидтермен жүргізуге болады. Қолайлысы перметриннің 0,05 пайыздық, декаметриннің 0,0005%-дық сулы эмульсиясы. Оларды бір шаршы метрге 100 мл есебінде бүркеді. Дорілеуді 8-10 күннен соң қайталайды.
Ішінара дезинсекцияны сондай-ақ 1,5-2 пайыздық ок-саматтың сулы эмульсиясымен бір шаршы метрге 200-400 мл мөлшеріндс жүргізеді.
№19, 20 Дәріс
МАЛДӘРІГЕРЛІК АРАХНОЛОГИЯ
Бүл бөлімде өрмекші тәрізділер класына жататын кене-лер (Arachnoidea) және жануарлар мен қүстарда олар туғы-затын аурулар (арахноздар) келтірілген.
Өрмекші тәрізділердің денесі бас, кеуде және қүрсаққа бөлінген (өрмекшілер) немесе біртұтас (кенелер) бөлшектен-беген, олардың аяқтары төрт жүп. Малдәрігерлік паразито-логия Parasitiformes (паразитиформдық) және Acariformes (акариформдық) отрядтарына енетін кенелерді зерттейді.
Паразитиформдық кенелердің малдәрігерлік маңызы -- олар жануарлардың сырт паразиттері болып есептелсе, екінші жағынан аса қауіпті инвазиялық, жүкпалы аурулар-дың қоздырушысын таратады.
Акариформдық кенелер қышыма қотыр ауруының қоз-дырушысы. Бүл отрядқа қарасты орибатид кенелері негізінен сапрофидтер және кейбір таспа қүрттар түрлерінің аралық иелері.
ПАРАЗИТОФОРМДЫҚ КЕНЕЛЕР
Паразитоформдық кенелер отрядына екі түқымдас тегі енеді: Ixodoidea -- иксодоидтық кенелер және Gamasoidoidea гамазоидтық кенелер.
ИКСОДОИДТЫҚ КЕНЕЛЕР
Кенелер екі түқымдасқа жіктелген: Ixodidae -- иксо-дидтер және Argasidae -- аргазидтер.
Паразитиформдық кенелердің ең ірілері- иксодоидтар. Бүл кенелердің денесі сопақшалау түтас идиосома деп ата-лады.
Дененің алдыңғы жағында қүрылысы күрделі, түмсығы -- гнатасомасы бар. Кенелердің түріне байланысты түмсықтың үзындығы мен пішіні әртүрлі болады. Түмсык, түбірден, екі пальпі, екі хелицер жөне гипостомнан қүралғ-ан. Иксодид кенелерінің пальпісі сезімталдық қызметін ат-қарады. Оның сыртқы кдбатында көптеген сезгіш қылшық-тар орналасқан. Пальпаның көмегімен кене мал денесінде өзінің бекіп орналасуына ыңғайлы жерді тексеріп табады. Пальпалар аралығына, теріні тесіп кесе алатындай, кертеш-телген хелицерлары бар түмсык орналасқан. Кененің теріде бекіп түруын қамтамасыз ететін хелицерлердің төменгі (вентральдық) жағында орналасқан тұмсықтың негізгі бөлігі өткір-тікенекті гипостом.
Аш кене денесі-идиосомасы қабысып жатадыда, тойынғаннан кейін ұлғайып дөңгеленіп. сопақшаланады. Кене арқасында қатты хитинді қалканшасы-скутум бар. Ол ата-лық кене арқасын түтасымен қаптаса, ұрғашы кенелер денесінің тек алдыңғы үштен бір бөлігін ғана қамтиды. Скутумның пішіні әртүрлі, оның артқы шеті кейбір кене-лер түрлерінде дөңгеленген, ал басқаларында -- үш бүрыш, ромб тәріздес. Қалқанның бетіндегі көптеген қылшыктар мен шүңқыршақтар сезімталдық сенсилдер қызметін атқа-рады. Кейбір кене түрлерінің скутумының екі жақ шетіне көздері орналасқан. Кененің бауыр жағында анал, жыныс тесіктері және төртінші жүп аяқтарынан соң, стигманы (ты-ныс тесігін) жауып түрған тор тәріздес жүқа пластинкалар-перитремалары байқалады. Иксодид кенелерінің аталық және аналықтары арасында морфологиялық жыныс-тық ерекшеліктер жақсы жетілген (диморфизм).
Иксодид кенелерінің дамуы (онтогенезі), бір-біріне жалғасқан бірнеше кезеңнен түрады: жүмыртқа, личинка, нимфа, имаго (ересек кене). Иксодид кенелері әрбір белсенді ке-зеңде (жүмыртқадан басқалары) бірақ per қоректенеді де, өз иелерін тастап, сыртқы ортада түлеп, келесі даму кезеңіне отеді (личинка-нимфаға) немесе жүмыртқалайды (ересек үрғашы кене). Үрғашы кене 6-12 тәулік бойы кан сорады. Тояттанған кене салмағы аш кене массасынан 100 есеге дейін артады. Мысалға, аш кене 8,5 мг болса, тойынған үрғашы кене салмағы 600 мг жетеді.
Үрғашы кененің шағылысуы олардың қан сорып қоректену кезінде әтеді. Тояттанғаннан соң, кене иелерінің денесінен босап жерге түседі. Сыртқы ортада, күн көзі түспейтін, температурасымен ылғалдылығы бірқалыпты, жайлы,таса жерлерде жасырынады.Тіршілігіне қолайлы жағ-дайда, үрғашы кене 10 күннен соң, ерекше сүйық затпсн біріне-бірін жапсырып, жүмыртка сала бастайды. Иксодид кенелерінің кейбір түрлерінің үрғашылары мыңнан 10 мыңға дейін жүмыртқа салады да, өледі. Жүмыртқадан шыққан алты аяқты личинка, 3-5 күн бойы омыртқалы жа-нуарлар канын сорып қоректенеді. Кейбір иксодид кене түрлерінің личинкалары тойынғаннан соң, ие денесінде қалып, түлеп нимфаға айналады.
Бірақ кәпшілік түрлердің личинкалары иесін тастап, сыртқы ортада дамиды. Нимфа 3-8 төулік бойы жануар қанын сорып, тояттанған соң, иесін тастап, сыртқы ортада имаго (ересек) кенеге (аталық,аналық) айналады.Ареалына байланысты кене даму циклының толық аяқталуы бірнеше айдан 3-4 жылға созылады. Сыртқы ортаның және иелерімен байланыс ерекшелігіне сәйкес, иксодидтерді екі тоғышарлық топқа бөледі: жайылым -- тосқауылдаушылары және ін-үя (баспана) кенелері. Тіршілік циклы толығымен індер мен қүс үяларында, басқада микробиотоптарда жүзеге асатын аргас кенелеріне ін-үя тоғышарлығы тән қасиет бол-са, иксодин кенелері жайылымда өз иелерін тосқауылдап, жануарларға жабылып тоғышарлық өмір суреді.
Табиғатта кененің әрбір даму сатыларының қоректену ерекшеліктеріне байланысты, олардың көпшілік түрлері әр-дайым иелерін ауыстырьга, тіршілік циклы күрделенеді. Кененің әр даму сатысының иелері түрлерімен олардың са-нына сәйкес, тіршілік циклында кенелер -- көп,үш,екі және жалғыз иелі тоғышарларға бөлінеді.
Үрғашылары бірнеше гонотрофикалық цикл жасайтын және нимфалық сатыларының саны бірнешеге жететін, (5 және одан да көп) аргас кенелері көп иелілер тобына жа-тады.
Барлык даму сатыларында бір жануар түрінің қанын сорып, соның денесінде өсіп-өнетін кенелер бір иелі тоғышар болып табылады. Личинка мен нимфалары жануардың бір түрінің, ересек ұрғашы кенесі басқа жануарлардың қанын сорса, оларды екі иелі тоғышарлар тобына жатқыза-ды. Үш иелі кенелердің өрбір даму сатыларының өзіне тән иесі болуға тиіс.
Кенелердің өз иелерімен қарым-қатынасы ете күрделі жөне толығымен зерттелмеген. Әзірге белгілісі табиғаттағы кенелер биотопын мекендейтін барлық омыртқалы жануар-лар оларға азық қоры бола алады. Жануар денесіне жабысқ-ан кене саны, организмнің кенеге қарсы түралатын күшіне тікелей байланысты. Олардың ең алдымен жануар терісінің кене әсеріне қарсы жауап қайтару қабілетімен, оның организміндегі иммунобиологиялық өзгерулермен иммунитетті реттейді.
Кене теріні тесіп, түмсығын оның эпидермальдық қабатына бекітеді. Терінің қорғану қабылетіне төтеп,дүрыс-тап жабысып беку үшін,кене жараға сілекейін жібереді. Ол гипостом айналасында қатып, кене түмсығын теріге желімдеп, жабыстырады. Гипостом айналасында қатқан кене сілекейін "цемент" деп атайды. Тек дүрыстап жабысқ-ан кене ғана кан сора бастайды. Қан copy үшін кене әрдай-ым сілекей ағызады. Оның қүрамында антикоагулянттар (қан үюын тежейтін заттар) мен улы заттар бар. Солардың әсерінен теріде қабыну байқалады. Кене жабысқан жер домбығып, қызарады, торша реакииясы күшейіп,жара айна-ласында эозинофильдер молаяды.
Бүған қоса кене сілекейінің улы заттарының әсерінен организмде күрделі иммунобиологиялық өзгерістер байкалады: аллергиялық күйі мен жалпы реактивтік жағдайы өзгеріп, жабырқаңқы қалға түсіп, қызыл қан торшалары мен гемоглобин кеміп, әлсірейді және мал өнімділігі күрт төмендейді. Сонымен кенелер тек теріні ғана зақымдап қоймай, организмді уландырып, аллергиялық ауру туғызуы мүмкін.
Ixodidae - ге екі түкымдас тармағы: Ixodinae (туыстары: Ixodes, Ceratixodes) және Amblyomminae (туыстары: Amblyomma, Aponomma, Rhipicentor, Boophilus, Haemophysalis, Rhipicephalus, Hyalomma) жатады. Кенелердің әлемде 1000 астам түрі белгілі. Ixodidae кенелерінің ТДМ -кеңістігінде 70 тен астам түрі кездессе, Қазақстанда - 50 түрі таралған. Аргас кенелерінің (Argasidae) 100 ден астам түрі белгілі. Олар 2 түқымдас тармағына бөлінеді: Ornithodorinae (туыстар: Ornithodoros, Otobius, Alveonasus) және Aigasinae (ту-ысы Argas). Қазақстанда бүл кевелердің 17 түрі кездеседі. Кене туыстары мен түрлері бір-бірінен морфологиялық, био-логиялық және экологиялық ерекціеліктерімен ажыратылады.
Ixodidae кене туыстарын анықтау кестесі
1. Үзын түмсықты кенелер
* Көздері жоқ Ixodes
* Көздері бар Hyabomma
2. Қысқа түмсықты кенелер
* Түмсықтың түбірі төртбүрыштыҚалқаншасы ақ-жолак суретті DermacentorҚалқаншасы суреттелмеген Haemaphysalis
* Түмсық түбірі алты-бүрышты Анал айғызы айқын көрінеді
Перитрема үтір пішіндес; Rhipicephalus
2.3 Анал айғызы жоқПеритремасы сопақ немесе шеңбертәріздес Boophilus
ТМД кеңістігінде Boophilus туысының-В. calcaratus түрі таралған.
Оның таралу кеңістігінің солтүстік шекарасы Украинаның оңтүстігін, Қырым, солтүстік Кавказды қамтиды. Кенснің кең таралған аймағы Орталық Азия, Қазақстанның оңтүстік облыстарында кездеседі. Олар негізінен ылғалды, жылы орманды-дала және орманды тау белдігі биотоптарын мекендейді. Далалы аймакта кене өзен алқабымен, көл маңы жайылымдарында кездеседі.
В. calcaratus - жалғыз иелі кене, барлық даму сатыла-рын ірі қара денесінде өткізеді. Басқа жануарларда, әсіресе жылқыда, қойда сирек кездеседі. Қолайлы табиғат жағдай-ында мал денесінде 25-30 кун емір суреді. Ауа райы өзгеріп,салқындаса, олардың тоғышарлығы мен даму мерзімі ұзарады. Тойынған ұрғашы кене жерге түсіп, таса қолайлы ін тауып, 2-3 күннен соң жүмыртқалай бастайды.
Қолайлы жағдайда жүмыртқадан шыққан личинка өзіне тән иелеріне жабылып, 4-6 күн бойы қоректеніп түлеп, нимфаға айналады. Нимфа сол жануардың терісіне бекіп, 5-10 күндей қан сорып, ересек аталық немесе аналык. кснеге айналады. Личинкалар 6-7 ай өмір сүреді.
Оңтүстік аймактарда қыстың жылы болуына сәйкес, кектемде ірі кара денесіне жабысқан кене өте қалың болады да, ал солтүстікте сол мерзімде малда бірен-сараң ғана кене кездеседі. Наурыз- көкек айларында тойынған үрғашы ке-нелер иесін тастап,сырткы ортада жүмыртқалай бастайды. Малға кененің жаппай жабылуы екінші рет маусым-шілдеде байқалады. Тамыз, қыркүйек, қазанда олардың са-нының өсуіне өсерін тигізеді. Кене ареалының солтүстігінде жазғы личинкалар қыстамаға кетеді, ал оңтүстікте олар үшінші рет малға жабылып қоректенеді. Қысқа дейін даму-ын аяқтаған кенелер төртінші рет малға жабылып, тіршілік циклын одан әрі жалғастырады.
Кене пироплазмоз, франсаиеллез қоздырушыларын та-сымалдайды жөне оларды жүмыртқа арқьшы (трансовариал-ды) өз түкымына таратып, сақтайды.
Hyalomma туыстас кенелерінің Қазақстанда: Н. scupense, H. detritum, H. anatolicum excavatum, Н. marginatum marginatum, H. m. turanicum кең таралған.
Н. anatolicum excavatum -- негізінен табиғаты бүзылма-ған шөлді аймақтарды жайлайды. Өзен алқабтарымен суар-малы, жыртылған, шалғынды жерлерді мекендемейді. Бүл кене Орта Азияда және Қазақстанның оңтүстігінде кездеседі. Жылы аймақтарда кене жайылым мен мал қора-ларын паналайды. Ареалының солтүстік бөлігінде, кене көбінесе мал қораларын, әсіресе сиыр қорасын мекендейді. Тойынған кенелер малдан түнде ғана түсіп, қора қабырға-ларындағы саңылауларды, көң астын, кемірушілердің індерін паналайды.
Ересек үрғашы кене барлық ауылшаруашылық малда-рының қанын сорады, дегенмен ірі қарада жиірек кездеседі.
Үш иелі кене. Ересек кенелер малға сәуірден бастап жабылады. Ең көп кездесетін мерзімі-мамыр-маусым. Ірі қараға личинкалары шілде мен тамызда, ал нимфалары-күзде және қыста жабылады. Кене ірі қара малының тейле-риоз ауру қоздырушыларын таратады.
Н. detritum - Закавказье, Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігінде кездеседі.
Кене ылғалдылығы өте жоғары, көкорай -- шалғынды езен алкаптары және суармалы жерде, каналдар бойында мекендейді. Мал қораларында жиі кездеседі. Үй малдары-ның, әсіресе ірі қараның қанымен қоректенеді. Табиғатта жабайы аңдардан - қабан, архар, бүхара бүғысы, жабайы дала қойынан (муфлон) табылған. Толық дамуы бір жылда аяқталатын екі иелі кене. Жазда малға ересек кенелер, қыс-та -- личинкалар мен нимфалар жабысады. Тойынған үрғашы кенелер иелерінен мал қораларында түсіп, жүмыртқа-лап, одан личинка шығып, қорадағы малға жабылады. Бұл кене ірі кара тейлериозының қоздырушысын тасымалдайды. (Theileria annulata, Th. mutans).
Н. marginatum marginatum (H. plumbeum) - Украинаның оңтүстігі, Еділ бойы, солтүстік Кавказ, Закавказье, орта Азияда кеңінен таралған. Батыс және оңтүстік Қазақстанда басым кенелердің бірі.
Пироплазмидоздар қоздырушыларын (P. cabali, N. equi, A. ovis) тасымалдаушы. Екі иелі кене.
Ересек кене ауыл шаруашылық малдары қанын сора-ды. Личинкасы мен нимфасы қүстардың, негізімен торғай отрядына қарасты түрлердің, қанын сорып қоректенеді. Ересек кенені малда жаз бойы кездестіруге болады. Кененің ең қалың мерзімі -- мамыр- маусым. Нимфа мен личинка-сының тоғышарлық тіршілігі маусымнан қазанға дейін со-зылады. Күзде нимфа ересек кенеге айналып, көктемге дейін диапаузаға енеді.
Н. marginatum turanicum -- Орта Азия мен Қазақстанда таралған. Негізінде тау бектері мен таулы далалық белдіктің шалғынды -- тоғай және бүталы -- шалғынды жайылымда-рын мекендейді. Іле Алатауында биік шалғынды белдікте (теңіз деңгейінен 3000 м биіктікте) қызылқүйрық торғай мен сарторғайда табылған.
Ересек кенелер ауыл шаруашылық малдары, әсіресе ірі қара мен жылқыға көп жабылады. Личинкасы мен нимфа-сы қүстарда, қоянда, кірпіде табылған.
Н. scupense -- тейлериидоздар қоздырушылары -- Th. annulata мен N. equi -- ді тасымалдайды. Ареалының солтүстік шекарасы- Закавказье және Орталық Қазақстан. Оңтүстік аймақтарда кең таралған. Таулы жерлерде 1000 м биіктікке көтеріледі.
Дамуын бір жылда толық аяқтайтын жалғыз иелі кене. Негізгі иесі ірі қара, бірақ басқа да жануарларда кездеседі. Барлық даму сатылары малда күз-қыс айларында (қазаннан көкекке дейін) кездеседі. Қорада наурыз-мамыр аралығын-да тойынған ересек кене малдан түсіп, жүмыртқалап, ли-чинка шығарады. Личинка күзге дейін диапаузада болады. Мал қыстамаға қойылғанда ғана личинкалар белсенділік жағдайға көшіп, қоректенуге кіріседі. Личинкадан пайда болған нимфа, ересек кенеге тек мал жайылымға шығарда айналады.
Dermacentor туысына жататын кенелердің Қазақстанда 7 түрі таралған. Олардың ішінде D. marginatus, D. Tpictus, D. dugestanicus эпизоотологиялық маңызы зор. Олар жылқ-ыда пироплазмоз, нутталиоз, кемірушілерде-туляремия және бруцеллез қоздырушыларын тасымшідайды.
D. marginatus -- үш иелі кене. Ірі қара малының тейле-риоз, пироплазмоз, жылкы нутталиозы ауру қоздырушыла-рын тасымалдайды. Қазақстанда далалық және шөл- дала-лық аймақтарда таралған. Үсақ адырлы-аңғарлы, аласа тау-лы, жеке жоталы жерлер мен өзен алқабында бүталы- шалғ-ынды мекендейді.
Ересек үрғашы кенелер үй және ірі жабайы жануарлар қанын сорады, ал личинкалар мен нимфалар үсақ , сүтқоректілерде, көбінесе тышқандарда, кірпіде, су тышқандарында кездеседі.
Ересек кенелер малға бірінші рет көктемде жабылады (мамыр), екінші рет күзде. Личинкалары мен нимфаларын жаз бойы кездестіруге болады.
D. pistus -- үш иелі қансорғыш жайылым кенесі. Ол жануарлар пироплазмының, жылқы нуталлиозының қоздырушыларын, энцефаломиелит вирусын, омбының гемморра-гиялық қызба вирусын тасымалдаушы. Кене аралас және жапырақты орман аймақтарын мекендейді. Кене далалы, шөлдалалы, шөлді аймақтарда, аласа тау беткейлері мен аңғарларында, тек қана өзен алқабында, бүталы-тоғайлы, қайыңды-теректі шоқ орманды-шалғынды жерлерде тіршілік етуге бейімделген. Қазақстанның биік таулы ай-мақтарында (Іле Алатауы) жапырақты орман белдігінде көп кездеседі. Шыршалы орман белдігіне дейін көтеріледі.
Ересек кене иелері: жылқы, ірі қара, қой, ешкі, шо-шқа. Жылы жақта кене малға наурыздан мамырға дейін, ал солтүстік жақта -- сәуірмен мамырда жабылады. Личинка-лары мен нимфасы үсақ сүтқоректілердің қанымен қоректенеді. Тояттанған личинкалар түлеп нимфаға айнала-ды. Нимфалар қоянның, кірпінің, тышқандардың қанын сорып, түлеп ересек кенелерге айналады. Ересек кенелер жартылай ірі жануарларға жабысып қан сорса, қалғаны қыстап, тек көктемде ғана малға жабылады.
D. dagestanicus -- үш иелі кене, шөлді аймақтарда, өзен алқабында кең таралған. Биік таулы аймақта (Іле Алатауы) жапырақты орман белдігін мекендейді.
Ірі қара, жылқы, түйе, қой, ешкіде көктемде және күзде байқалады. Жылқыда пироплазмоз және нутталиоз ауру қоздырушыларын таратады.
Rhipicephalus туысы. Қазақстанда 8 түрі кездеседі. Да-лалық, шөлдалалык. және шөлді аймақтарды мекендейді.
Rh. bursa -- Республиканың оңтүстігінде таралған. Жануарлардың пироплазмоз жоне тейлериоз аурулары қоздырушыларын тасымалдайды. Тау беткейі мен аласа таулы жерлердің буталы - тоғайлы жайылымдарында кездеседі.
Rh. bursa -- екі иелі кене. Ересек ұрғашы кенелер кой мен ірі қарада наурыздан шілдеге дейін кездеседі. Личинка-лардың тоғышарлык мерзімі шілдеден қазанға дейін. Ним-фалары малда қысқы уақытта кездеседі. Ересек кененің тіршілік белсенділігі 11 айға, ал личинкаларының 3 -- айға дейін созылады.
Rh. rossicus -- уш иелі жайылым кенесі. Орталық Қазақстанның шөлдалалық аймақтарында таралған. Үсақ адырлы- аңғарлы аласа таулы, жоталы жерлерде, өзен бойы мен аңғарларда топталған. Табиғаттағы кене иелері: сүрты-шқан, орман тышқаны, ат жалман, су тышқаны, күзен, қоян, қасқыр. Үй малдарынан жылқыда, ірі қарада, қойда кездеседі. Малда личинка, нимфа, имагосын бір мерзімде байқауга болады.
Rh. turanicus -- үш иелі кене. Ересек кене ешкіге, қойға, ірі караға, жылқыға, итке жабылады. Олар жабайы аңдарда жиі кездеседі. Личинкасы мен нимфасы үсақ кемірушілер қанымен қоректенеді. Ересек кене малда көктем мен жаздың басында, көкек пен мамырда, өте қалың болады. Личинкасы мен нимфасы жаз бойы тоғы-шарлық өмір сүреді. Олардың ең көп кезі- маусымнан та-мызға дейін. Кенелердің дамуы 2-3 айға созылады. Кене далалық және шөл- далалық аймақтарды жайлайды.
Кене кой тейлериозы мен анаплазмозы, жылқы нутта-лиозы, шошқа пироплазмозы, жылқы жапондық энцефаломиелитінің коздырушыларын таратады.
Ixodes туысының Қазақстанда 23 түрі табылған. Дала-лық, шөлдалалық және шөлді аймақтарда: I. crenulatus, I. lividus, I. lagurus; тауда -- I. persulcatus, I. ricinus, I. redikorzevi, I. apronophorus таралған. I. ricinus, I. persulcatus -- малда бабезиидоз ауру қоздырушыларын, көктемгі-жазғы кене энцефалит вирусын, ал I. apronophorus - туляремия қоздырушысын тасымалдайды.
I. persulcatus Қазақстанда таулы аймақтардың (Алтай, Саур, Тарбағатай, Тянь-Шань) орманды белдігін (2000-2400 м теңіз деңгейінен) мекендейді. Далалық аймақта (Қостанай, Көкшетау, Семей) қарағайда кездеседі.
Ересек кенелер ауылшаруашылық малдары мен жабайы андарда (борсық, күзен, тиін, ақ тышқан) кездеседі. Адамға да жабылады. Личинкалары үсақ сүтқоректілердің (орман, гянь-шань, қызыл тышқандар, сусар, күзен, саршүнақ, ак. ::гышкан, ондатр) қанымен коректенеді; нимфалары-күстар-дың (барылдақ торғай, cap шымшық) қанын сорады. Ересек кене белсенділігі наурыздан- маусымға дейін, ал личинкала-ларымен нимфасының -- мамырдан қыркүйекке дейін со-зылады.
Haemophysalis туысының Қазақстанда 11 түрі табылған. Олар кебінесе тау бөктерінің далалық және орталық белдіктерін мекендейді. Кең таралған түрлері: Н. punctata, Н. concilia, H. warburtoni, H. sulcala.
Н. punctata -- үш иелі кене. Ірі қара пироплазмозы, бруцеллез, туляремия, бөртпе сүзек ауруларын таратады. Қазақстанда Іле жөне Жоңғар Алатауларының орманды-шалғынды- далалық белдігінде (1600 м биіктікте) таралған. Көбінесе бүта-шілік арасында болады. Ересек кенелер ірі қараға, жылқыға, қойға, иттерге және адамға жабылады. Личинкалары мен нимфасы қүстар қанымен қоректенеді (үй торғайы, cap торғай). Ірі қара мен жылқыда имаго мен кене нимфасы маусымда кездеседі. Личинкалардың ең қалың мерзімі -- шілде мен тамыз. Ересек кене табиғи оша-ғында қыстап шығады. Бір жылда бір ғана генерация береді.
Н. sulcata -- далалық және шөл-далалық аймақтар кенесі. Ересек кене ірі қара, қой және ешкіде кездеседі. Личинка мен нимфасы бауырымен жорғалаушылар (жылан, кесертке) кднымен қоректенеді. Имаго көктем (наурыз -- көкек) және күзде (тамыз, қазан) малға жаппай жабылады. Жас кенелер коктем айларынан қарашаға дейін кездеседі. Личинкаларының ең қалың кезі шілде, нимфалары -- та-мызда көп болады. Ересек кенелер қыстайды.
№21 Дәріс
АРГАС КЕНЕЛЕРІ
Argasidae түқымы 2 түқым тармағы: Argasinae және Ornithodorinae бөлінеді. Аргазид кенелері Қазақстанның оңтүстік аймақтарында таралған. Денесі жайпақ, түмсығы қүрсақ жағына орналасқан. Argasinae кенелерінің денесінің алдыңғы жагы дөңгеленген, екі жақ бүйірі жапсарланған, кенересі айқын сыздықталған. Малдәрігерлік түрғыдан зи-яндысы Argas persicus.
Ornithodorinae кенелері денесінің алдыңғы жағы сүйірленіп, бүрышталып бітеді. Бүлардың ішінде, қойға қауіптісі - Alveonasus lahorensis.
A. persicus -- персия кенесі қүстардың борреллиозы, туберкулезі, сүзек және паратиф қоздырушыларын тарата-ды.
Кененің қалың мерзімінде қүстар арықтап, өнімділігі төмендейді, ал балапандарда шығын көбейеді. Ересек кенелердің дене үзындығы 4,5-9 мм, жалпақтығы 3-6 мм, пішіні жүмыртқаға үқсас жайпақ, түсі сүрғылт. Тойынған кене денесі бүршақ тәріздес дөңгеленіп, қоңыр-сүрғылт бо-лады. Көздері жоқ, түмсығы қүрсак жағында, перитрамала-ры кисық, орақ тәріздес (4 сурет).
Персиялық кене оңтүстік Қазақстанда кең таралған. Олар негізінде қүс қорасымен, оның маңындағы күстар үясын паналайды. Онда еден, қабырғадағы саңлау- жарык,-шақтарды үялайды. Кененің дамуы жазда басталады. Олар көбінесе қүстарға түнде жабылып, қан сорады да, бірер жүмадан соң 30 дан 250 дейін жүмыртқа салады. 3-4 күннен кейін жүмыртқадан шыққан личинка, 4-10 күндей қүстың қанымен қоректенеді. Нимфаға айналу сыртқы ор-тада өтеді. Екіден төртке дейін нимфалық сатыларынан өтіп, ересек кенеге айналады. Нимфа мен имагоның қан со-руы 30-60 мин созылады. Кененің толық дамуы 1-2 жылда аяқталады. Олардың тоғышарлық мерзімі мамырдан қырк-үйекке дейін. Бірақ жылы қүс қораларында кене жыл бойы қүстарға жабылып, тіршілігін тоқтатпайды.
Қүс қораларында шаралар жинағын қолданып, кенелерді толық күртуға болады. Ол үшін қүстарды жазғы лагерге квшіріп, қүс қорасын, маңайын, жабайы қүстар (көгершін, қарлығаш, торғай т.б.) үясын кенелерге мүқият тексеру ке-рек. Кене үялаған қорадағы ағаш қоршауларды, астау-науа-ларды шығарып, ыстық сумен жуып, кептіреді. Қораның жа-рықшақтарын сылап, ақтап, қалыпқа келтіреді. Одан соң қүс қорасында кенеге қарсы дәрілеу жүмысын жүргізеді. Ол үшін бір текше метр қора көлеміне 100-200 мл мөлшерінде 1%-дык неоцидол, декрезил, карбофос, циодрин, 0,5%-дық дурсбан, бензофосфат, 0,05-0,1%-дық циперметрин (цимбуш), сумицидин, анометринді пайдаланады. Дәрі эмульсиясын ДУК, ВДМ, ЛСД, автомакс, гидропульт арқылы шашады. 3-5 күннен соң қораны қайталап дәрілейді. Синтетикалық пирет-роидтарды 10-15 күнде бір рет қолданады.
Кенелерге қарсы ең нөтижелі әдіс бағытталған аэрозольді пайдалану. Ол үшін циодриннің 2 пайыздык сулы эмульсиясы, ДДВФ-тың 0,5%-дық, карбофостың 3%-дық судағЫ ертіндісі қолданылады.
Қус денесіне жабысқан кенелермен олардың личинка-ларын құртУ үшін, қүстарды корадан тыс, сыртқы алаңда дәрілейді. Қүстарды кораға, қортынды дезакаризациядан соң 10 күН өткеннен кейін кояды.
Қүс фермаларын ауылдан тыс ашық жерге орналасты-рады. Қора маңында тоғай, орман болмауға тиіс. Қорада ешбір саңлау- жарықшақтар қалдырмау керек. Фермаларға кенеден таза қүстарды орналастырады. Ол үшін басқа жақ-тан әкелін[ген] күс 12 кундей жеке орынға қойылып тексеріледі- Кене шыққан қорадағы күрал - жабдықты, қүрылыс материалдарын басқа қүс қорасында пайдалануға болмайды.
Қой кора кеиесі -- Alveonasus lahorensis оңтүстік, оңтүстік шығыста таралған. Шөл-далалық және тау бөктерінін қүрғақ далалық аймактарын мекендейді. Бірақ Тянь-Шань тау сілемдерінде 2000-2100 биіктікте де кездеседі.
Кене мал қораларының әртүрлі жарықшақ - саңылау-ларын үялайды. Кене койда, түйеде, ірі қарада жиірек кездеседі де, адамға сирек жабылады. Қанды беліп сорады. Үрықтанған үрғашы кене 44 тен 300 дейін жүмыртқа сала-ды. Жүмыртқадан 14-15 күннен кейін шыққан личинкалар, малға қыркүйек- қазан айларында жабылып, қоректенеді. ТояттанғаН личинка 20-45 күнде екі рет түлеп үшінші ним-фаға айналады. Нимфалары иелерінен түсіп, ересек кенеге айналады. Личинка 11 айдай аштыққа шыдайды, ал ересек кене 7-10 жыл бойы қорексіз өмір сүре алады.
Кене личинкалары мен нимфаларының тоғышарлығы 23 тен 66 күнге дейін созылады.
Кенелердің өте қалын кезінде қой арықтап, олар сал ауруына цшлдығып, шығын көбейеді. Сонымен қоса кене анаплазмоз және тейлериоз ауру қоздырушыларын тарата-ды.
Кенені мал қорасында жою үшін 1%-дық циодрин, дибром, дилор, дурсбан, 0,05%-дық неоцидол, цимбуш, су-мицидин, 0,25%-дық анометриннің судағы эмульсиясын бір текше метр келеміне 200-400 мл мөлшерінде қолданады. Күзде маЛДЫ кыстамаға қояр алдында, қораны қайталап дәрілейді.
Мал денесіне жабысқан кенелерді жою үшін сульфидо-фос -- 20 эмульсиясын 0,025 г/кт және диаксофосты 0,04 г/кг мөлшерінде теріге күю әдісімен қолданады. Салмағы 40 кг қойға омЫртқа жотасына 5 мл сульфидофосты немесе 10 мл диаксофосты дозатормен қүяды. Кенені күрту жүмысын 30 күннен соң қайталайды.
Диаксофос пайдаланылған малды үш жүмадан соң, ал сульфидофостан соң 40 күннен кейін союға болады.
Малды бір қорадан екіншісіне ауыстырарда, оларды тексеріп, кенеден тазарту кажет.
№22 Дәріс
ГАМАЗОИД КЕНЕЛЕРІ
Паразитиформдық кенелерінің табиғатта таралған түқымдастар тегінің бірі гамозоидтар (Gamasoidea).
Бүлардың басым көпшілігі табиғатта еркін өмір сүретін кенелер болса, бір талай түрлері тоғышарлыққа бейімделген. Олардың ішінде аса зияндысы -- Dermanyssus gallinae -қүстардың орнитоз, борреллиоз, холера, оба ауруларының қоздырушысын тасымалдаушы, қан сорғыш кене. Ол кең таралған аймақтарда, күстардың жүмыртка салу кабылеті төмендеп, салмағы азайып, өлімі көбейеді.
D. gallinae -- денесін түк басқан, сопақшалау, жылдам қимылдайтын, өте үсақ (0,75 мм) кене. Түсі ақ-сарғыш, қан сорғанда алдымен қызарып, соңынан ақшыл көк, қызыл қоңырға айналады.
Денесі жеке склериттерден қүралған. Олардың арасы созылмалы жүқа жарғақпен байланысқан. Аяқтары үзын, табанында қос түяқпен түссіз сорғышы бар. Ауыз аппараты тесіп-соруға бейімделген, істік тәрізді, хелицерлері үзын. Стигмалары 3 және 4 кокса түсында ашылған. Ересек ата-лық кенелер үрғашыларынан үсақтау, хелицерлері
хелицерлері қысқа және жуандау. Личинкалары ақшыл, түссіз, шыны тәріздес, қан сормайды. Протонимфа-сы (І-нимфа) сопакша, сарғыш түсті, үзындығы 0,4 мм. Ауыз аппараты, аяқтары хитиндалып, қатайған. Дейтоним-фасы нимфа 1-ден ірілеу (0,50 мм), дене қабыкхиасы қатайғ-ан, түмсығы істік қан соруға бейімделген.
Кене жабайы және синантроптық қүстар үясы мен қүс қораларында тіршілік етеді. Қорада кенелер саңлау, жарықшақтар, қоқьім-сокым, шаң-тозаңды үялайды. Қолайлы жағдайда 20-25° С кене күсқа тек түнде ғана жа-былады. Жазда кене кене қаптап көбейеді. Үрықтанған үрғашы кене ербір қан сорған сайын 3-тен 20 дейін жүмыртқа салады, ал жалпы тіршілігінде 8 рет жүмыртқа-лайды. Жүмыртқадан 2-3 тәуліктен соң түссіз личинкалар шығады. Кене толық дамуын (личиика, протонимфа, дей-тонимфа, имаго) 6-10 тәулікте аяқтайды. Ересек кене 11 ай аштыққа шыдайды. 5° С ден төмен температурада кене-лер жансызданады.
Шаруашылықта қүстар өсіру үшін кенеден таза, сау қүстарды таңдап алған жөн. Айына бір рет қора мен қүстарды кенеге тексеру керек. Ол үшін саңлау -- жарық-шақтардан, қоқым-соқымнан, шаң-тозаңнан, аузында қакпағы бар ыдысқа сынама алып, зертханада тексеріледі. Сынаманы тексергенде сақтық шараларына кеңіл бөліп, Петри табақшасының шетіне вазелин жағады.
Қораны кенеден тазарту үшін, ең алдымен қүстардыбасқа жерге көшіріп, барлық жабдықты шығарып, қоранытазалайды. Синантроптық қүстар (көгершін, торғай, қарлығаш) үясымен саңғырығынан тазартады. Содан соң қора ішін мүқият бір рет дезакаризациядан өткізеді. Ол үшін бір шаршы метр қора көлеміне 100-200 мл есебімен 0,25%-дық циодрин, дикрезил, 0,02%-дық ДДВФ, неоцидол, 0,5%-дықкарбофос, трихлорметафос-3 сулы эмульсиясын бүркіп шашады немесе бағытталған аэрозоль әдісімен 50 мл/м[2] мөлшерінде 1%-дык циодрин немесе 0,3%-дық дибром қолданылады. Қораны дезакаризациялауды 5-7 күннен соңқайталау қажет. Кене қорадан қораға ауыспас үшін, ең алдымен тоғышардан ересек қүс қораларын тазартып, онан соң басқа цехтарға ауысады. Тазартылған қораға қүстарды бір тәуліктен соң орналастырады.
№23 Дәріс
АКАРИФОРМДЫҚ КЕНЕЛЕР
Acariformes отряды табиғатта кең таралған, ең жиі кездесетін кенелер. Олардың ішінде табиғатта еркін өмір сүрушілер мен тоғышар түрлері мол. Олар өте үсақ (0,1-3 мм) денесі, түмсығымен алдыңғы аяқтары орналасқан протеро-сомаға және гистересомаға жіктелген. Артқы екі жүп аяқта-рымен, анал, жыныс тесіктері гистересомаға орналаскан. Денесі созылмалы жүқа жарғақ тәрізді қабыршакден қапта-лған. Стигмалары ауыз аппаратында немесе аяқтарының түбінде (коксаларында) ашылады. Бүған қоса кене бүкіл денесімен тыныстайды.
Даму барысында жүмыртқа, личинка, протонимфа, те-леонимфа және имаго сатыларынан өтеді.
Acariformes отряды үш отряд тармағына жіктеледі: Sarcoptiformes, Trombidiformes жөне Oribatei. Sarcoptiformes -- ке Sarcoptoidea -- саркоптоид (қышыма), Analgaesoidea -- қауырсын және Tyrogliphoidea -- тироглифоидтық түкымда-старының жоғарғы сатысының кенелері жатады. Соңғылары өте үсақ, астықта, үнда, жемде, шепте өмір сүріп, азык-түлікті бүлдіріп, пайдалануға жарамсыз етеді. Соның салда-рынан мал мен адамда жиі улану байқалады.
САРКОПТОИДТЫҚ (ҚЫШЫМА ҚОТЫР) КЕНЕЛЕРІ Sarcoptoidea -- ға қарасты кенелер жануарлардың саркоптойдоздар ауруларының қоздырушылары. Олар: Psoroptidae және Sarcoptidae- түқымдастарына бөлінеді.
№24 Дәріс
САРКОПТОИДТЫҚ (ҚЫШЫМА ҚОТЫР) КЕНЕЛЕРІ
Sarcoptoidea -- ға қарасты кенелер жануарлардың саркоптойдоздар ауруларының қоздырушылары. Олар: Psoroptidae және Sarcoptidae- түқымдастарына бөлінеді.
ЖАНУАРЛАР ПСОРОПТОЗЫ
Псороптид түқымдастары (Psoroptidae) кенелері сар-коптидтерден (Sarcoptidae) ірілеу. Кенелер терінің сыртқы қабатында өмір сүреді. Psoroptidae үш туысқа бөлінеді: Psoroptes, Chorioptes жөне Otodectes.
Psoroptes туысына қарасты кенелер тері бетінің сыртқы қабатында мекендейді. Дене үзындығы 0,8 мм, сопақтау, сары-қоңыр-сүрғылт түсті кене. Түмсығы үзын, істік тесіп-соруға бейімдел-ген. Аяктары үзын, еркектерінің (6 сурет) I, II және III; үрғашыларының I, II жөне ІУ жүп аяқтарындағы түяқтарының үшында бунақталған үзын талшыққа орналас-қан қызғалдаққа үқсас сорғыштар байқалады. Еркек кенелердің екі сорғышы мен опистомальдық қалақшалары жақсы жетілген. Жүмырткалары ассиметриялы, сопақшалау, қоңыр түсті, үзындығы 0,31 мм. Личинкалары сопакдпа-үзындау (0,19-0,41 мм), үш жүп аяқтары бар. Протонимфа гіішіні дөңгелектеу (0,33-0,42 мм), төрт жүп аяктары бар, түмсығы жаксы жетілген. Телеонимфаның (0,46-0,55 мм) ерекшелігі- жыныс мүшелері толық жетілген.
Кене биологиясы. Псороптес кенелері- жануарлардың түрақты тері тоғышары. Малдың әрбір түрінін, өзіне тән тері сырты кенесі бар. Қойда - P. ovis, ірі қарада -- P. bovis, жылқыда -- P. equi, қоянда -- P. cuniculi. Даму сатылары: жүмыртқа, личинка, протонимфа, телеонимфа және имаго. Личинка 3-6, протонимфа -- 3-4, телеонимфа -- 3-7 күнде дамып, соңғысы 2-3 күннен кейін ересек кенеге айналады. Сыртқы ортаның тіршілікке қолайлы жағдайларында жүмыртқадан еркек кене 14-16 күнде, үрғашы кене -- 18-20 күнде пайда болады. Еркек кене екінші нимфа (телеоним-фа) мен шағылысады, ал жүмыртқаның үрықтанып, пайда болуы, оның үрғашы (аналық) кенеге айналғанында баста-лады. Аналық кене 60 күндей өмір сүреді, 3-4 рет жүмырт-қалайды (42-60 дейін). Жүмыртқаларын кілегей затпен теріге жапсырып салады. Бір аналық кенеден жылына 12 үрпак, тарап, сан миллиондаған кенелер түқымы пайда бо-лады.
Псороптидтер сыртқы ортада төзімсіз. Олар әсіресе су-ықтықпен қүрғақшылыққа шыдамсыз. Жабық ылғалды қораларда кене 60 күнге дейін, ал ашық жайылымда 2-5 күн өмір сүреді.
Қой псороптозы. Қойдың көңқотыры -- жіті немесе со-зылмалы өтетін инвазиялық кене туғызатын ауру. Негізгі белгілері: малдың жүні түсіп, зақымдалған жері қатты қышыйды, арықтайды, кейде мал өлімімен аяқталады.
Эпизоотологиясы. Псороптозға барлық қой түқымдары, әсіресе биязы және жартылай биязы жүнді қойлар сезімтал. Көнтек қойда қыста шығады. Қора ылғалдылығының ша-мадан тыс жоғары көтерілуі, сау және ауру малдың бірге тығыз орналасуы мен қоса күтім мен азық -- түліктің жетіспеушілігі, гельминтоздар және басқада аурулардың шығуы, көңкотырының таралуына мүмкіндік туғызады.
Жазда ауру қоздырушысын отарға жанадан косылған қойлар тасымалдайды.
Кеңқотыры қойға басқа мал түрлеріненде таралуы мүмкін. Жазда қырқылған қойда қотыр басылып, күзде ба-сталып, қыста жаппай мал қотырға шалдығады. Қозыларда көңқотыры жазда пайда болады, созылмалы түрде өтіп, кыста жүні есіп, үзарғанда, жіті түріне ауысады.
Патогенезі. Жүні қалың, биязы жүнді койлардьщ ауруға карсы төзімділігі нашарлаған кезде қотыр шыға бас-тайды. Қотыр қыстама кезінде пайда болады. Көңқотыры малдың екі жақ бүйірінен басталады. Псороптид кенелері үзын түмсығымен теріні зақымдап, аяқтарының табан со-рғышымен сезімтал жүйкенің үшын тітіркендіріп, кышыта-ды. Қой қасынып, қышыған жерін тістелеп, теріні зақым-дап, кенелердің дамып, көбеюіне мүмкіндік жасайды. Ке-нелер қоректену кезінде жараға улы сілекейін ағызып, теріні қабындырады. Зақымдалған жерде, жарақаттан сөл ағып, тері бетінде қоюланып, эпидермистің өлі тоғышарла-рымен тығыз қабыршақтардың пайда болуына мүмкіндік береді. Бүл жерде көптеген микробтардың көбеюіне жағдай туады. Терінің зақымдалып қабыну салдарынан қоректенуі нашарлап, қойдың жүні түседі. Кенелердің өте тез көбейіп, таралу салдарынан, дененің зақымдалу көлемі үлғайып, улы заттар молайып, қабыну процессі күшейіп, терінің негізгі атқаратын қызметі нашарлайды. Өлі кенелер мен тері тор-шаларының, зат алмасу қалдықтарының, физиологиялық белсенді (симпатин, ацетилхолин, гистамин) және микроб-тардың улы заттарының организмге сіңуі, орталық жүйке жүйесіне (ОЖЖ), зат алмасуына,ретикулоэндотелий мен қан қүрамының (эозинофилия, лимфоцитоз т.б.) бүзылуы-на әсерін тигізеді.
Сырт белгілері. Көңқотырдың белгісі, кенемен зақым-далған қойда, 10 күннен соң пайда болады, ал қозыларда (терінің қабынуы мен қышуы) -- 1,5-2 айдан соң байқала-ды. Псороптоз -- жіті, созылмалы және латентті түрде өтеді.
Жіті түрі көбінесе қыста байқалады. Аурудың негізгі белгісі қышыма 14-30 күннен соң пайда болады. Қышыма-ның белгілері: қойдың екі жақ бүйірі, арқасы, қүйымша-ғында байқалады. Ауру мал мазасызданып, қышыған жерін аузы жетсе тістелеп, оттыққа, басқада заттарға қасынады. Зақымдалған тері ылғалданып жүні үйысып, жеңіл жүлы-нады. Ол жерде алдымен түйіншіктер, көпіршік-бөртпелер пайда болып, соңынан олар жарылып, катып, тері бетіне шыққан сөлмен қалың сарғыш қабыршаққа айналады. За-қымдалған жердің жүні түседі. 2-3 жүмада қой денесінің басым бөлігі қотырға айналып, терінің қышуы күшейіп, жағдайы нашарлайды. Мал арықтап, көзге көрінетін кілегей қабықшалары бозарады. Малдың күтімі нашарласа, көңқо-тырынан өлуі мүмкін. Қозыда ауру баяу дамып, бірінші белгілері тек 2-3 айлық жасында байқалады. Өйткені, қозы жүнінің қысқалығы, ылғалдылықтың төмендігімен күн сәулесінің әсері, кененің өсіп-өнуіне мүмкіндік бермейді. Күзде жүн өсіп, үзарған кезде, кене дамуы жанданып, көңқотыр ауруы жіті түріне ауысады.
Қотырдың латентті немесе клиникалық белгісіз етуінің себебі, қырқылған қойға күн сәулесінің әсер етуімен кене-лер дамуының тоқталуы. Бірақ кененің әртүрлі даму саты-лары тері қатпарларында сакталып, жеңіл түрде қышыма туғызуы мүмкін.
Ауруды анықтау. Көңқотырының жіті түрде өтуін, кли-никалық белгілеріне сүйеніп, анықтауға болады. Жүні үйы-сып, қасынып түрған қотыр қой, арқа-жотасын, бүйірін қасыса, сүйсініп, басын шайқап, тілін шығарып, аузын жы-бырлатады. Жүнін қайырып, терісін ашып қарағанда, оның қызарып, ісініп, көпіршік бөртпеленгенін байқауға болады. Зақымдалған теріден кенені табу үшін, сау тері мен шекара-лас жерінен қырынды алынады. Жаңа алынған сынаманы Петри табақшасында немесе сағат шынысына салып, 25-30° С дейін қыздырып, қара мата не қағаз үстіне қойып тексереді. Егер мал қышыма қотырына шалдыққан болса, жылулықтың әсерінен қырындыдан үсақ ақ нүкте тәріздес кенелер жан-жаққа жыбырлап, тарай бастайды.
Қырындыдан өлі кенелердің түрлі сатысын тауып, тек-серу үшін, оны 10 пайыздық сілтілер ертіндісіне (NaOH, КОН) салады, немесе керосин қүйып, 10-15 минуттан соң микроскоппен тексеріп қарайды. Ауру малдан алынған қырындыдан кенелердің әртүрлі даму сатыларын (жүмыр-тқа, личинка, ересек кене т.б.) табуға болады.
Көңқотырының малда белгісіз өтуі мен созылмалы түрін анықтау үшін, тері қырындысын 5-10 күннен соң қайталап зерттейді.
Көңқотырын басқа да үқсас аурулардан ажырату қажет. Терінің қышуы кейбір паразит (иксодид кенелері, қой мала-фагустары, битгер) және басқа да ауруларда (селеулену) бай-қалады. Ол үшін жүнді ашып, теріні мүқият тексеру керек. Псороптозды басқа қышыма қотыр түрлерінен, хориоптозбен саркоптоздан ажырату қажет. Хориоптозда- қотыр малдың аяғында ғана болады. Саркоптоз -- қылшық жүнді қойда кездеседіде, ең алдымен малдың басы мен қүйрық жағы за-қымдалады. Теріде қалың кабыршық пайда болады.
Ауруды емдеумен алдын алу шаралары. Шаруашылықта көңқотырын қүрту үшін комплексті шаралар жүйееін жүргізу ічсрек: ауру малдарды емдеу, олармен тығыз байланыста болған малға алдын алу шараларын қолдану, қорамен жабдықтар-ды дезинвазиялау, котыр шыққан отар, фермаларды каран-тинге қою, малдың күтімімен азықтандыруын жақсарту.
Қажетті дәрі- дәрмекпен, оны пайдалану әдісі маусы-мга байланысты жүргізіледі. Ауаның температурасына орай, аурудан алдын ала сақтандыру немесе емдеу үшін дәріні қолданудың ылғалды және күрғақ өдістері жүргізіледі. Ыл-ғалды одісті қолдану тиімді.
Ылғалды әдіспен малды дәрілеу үшін қолайлысы: ван-нада тоғыту және әртүрлі механикаландырылған дәрі бүріккіш қондырғыларды қолдану.
Қойды дәріге тоғытудың тиімділігі, қой ваннада жүзгенде ертінді ішінде жеткілікті уақыт болады да, акарацидті ертінді жүнге әбден сіңеді. Акарацидтің көңқо-тырынан сақтандыру мерзімі, әзірленген ертіндінің сапасы-на байланысты. Ваннадағы ертінді қоспасы мал дәрілеудің талабына сәйкес болуға және тоғыт тоқталғанша өзгермеуге тиіс. Қойды тоғытқан кезде ертінді деңгейін қадағалап, жаңа ертінді қүйылып, толықтырып отыру керек.
Ваннада әр малдың денесі түгелдей және жеткілікті дә-режеде ертіндіде шылануы қажет. Бүл үшін қой ваннада жүзгенде оны екі рет басынан басып батырады.
Шаршаған, терлеген немесе шөлдеген қойды тоғытуға болмайды. Олар тоғытар алдында қашада бір түнеуге тиіс. Ауру қойды да ертіндіге тоғытуға болмайды. Өріске шығару алдында қойдың жүні толық кебу керек.
Малды көңқотырынан сақтандыру үшін, қойды жаз жайылымға шығар алдында, күзде қыстамаға кояр алдында тоғытады.
Шаруашылықта барлық қойды қырыкқан бойда бір уақытта және мүмкіндігінше қысқа мерзімде дәріге тоғыту керек. Егер шаруашылықта малда қотыр шықса, алдымен сау, отарларды жіберіп, соңынан бірыңғай ауру отарларды тоғытады. Бүларды қайталап тоғытқанда, бірінші рет алды-мен тоғытылған отарлар соңына қалдырылады. Қайталап тоғытуды 10-12 күннен соң жүргізу керек. 2-3 жүмадан соң жасалған ем шараларының нәтижесін тексереді. Егер тоғытылған отарларда ауру мал шықса, емдеуді қайталайды.
Малы қотырдан сау шаруашылықта сақтандыру шара-ларын әрдайым жүргізу керек. Басқа жақтан алынған қой-ды карантинге қойып, оларды акарацидтермен дәрілейді.
Қазіргі уақытта қойды көңқотыр (псороптоз) ауруынан алдын ала сақтандыру үшін көптеген жаңа дәрілер тобы мен қоспаларын қолданады. Қойды 0.05 пайыздық неоцидол, 0,25% ветинол, 0,25% циодрин. 0,1% дурсбанның судағы ертіндісінде (эмульсия-сында) тоғыту нотижелі және тиімді. Акарацидтердің қойды көңқотырынан сақтандыру мерзімі 5 -- айға созылады.
Малды көңқотырынан алдын ала сақтандыру үшін синтетикалық пиретроидтар қолданылады.
Анометриннің (перметрин тобының 25-50% Э.К.) 0,02%-дық, бэррикэнд (циперметрин тобының 5% Э.К.) 0,025%, бутокс және децистің (дельтаметриннің 5 жоне 2,5% Э.К.). 0,005%-дық сулы эмульсиясында тоғытады. Ауру шыққан шаруашылықта қойды 10 күнен соң қайталап тоғытады.
Қойды кеңқотыр ауруынан алдын ала сақтандыру үшін 0,03 пайыздық креомакс, 3% Э.К., 0,05%-дық креопир (кре-олин мен перметриннің қоспасы), 0,005%-дық креохин(крео-лин мен циперметриннің қоспасы) эмульсиясында тоғытады. Ауру малды 10 күннен соң қайталап тоғытады.
Малы қотырдан сау шаруашылықта, аурудан алдын ала сақтандыру үшін, қырқылған қойды акарацидтермен домдау-ды әртүрлі дәрі бүркетін қондырғыларды қолданып жүргізуге болады. Қойды дәріге тоғытудан гөрі қондырғымен жүмыс істеу жеңіл. Дәріні қондырғылармен бүріккенде қой жарақат-танбайды, өйткені қоршаған алаңға қойдың өзі кіріп -- шыға-ды, олар дәрі бүріккенде үрікпейді. Сонымен қатар ертіндіде үнемделеді, қойдың санына қарап ертіндіні үстеп отыруға бо-лады. Ертіндінің сапасы жүмыс аяғына дейін сақталады.
Малдың түгімен терісін акарацидтер эмульсиясымен домдап, шылау үшін автоматты бүріккіш (ОСА-1), дәріні өздігінен шашатын электр-механикалық бүріккіш (ДДН-46), ШРР, ШГРУ дәрі шашыратқыш штангаларын, түрақты жау-ындатқыш қондырғыларын (УКО-750, ДУ-Б, ДДУ, СДУ-Г) қолданады.
Дәрі шашыратқыш штангалар (ШРР, ШГР, ШГРУ) ДУК, ЛСД, ВМОК, мотопомпалармен жалғастырылады. Бүл қондырғылар көмегімен, штанганың түтікшелері арқы-лы эмульсия үсақ тамшы болып шашырап, малдың түгін бірқалыпты тегіс шылайды. Бүнда мал қүрсағының төменгі бөлігі, шап маңайы, желінінің жоғарғы бөлігі және аяқтың ішкі жағының дәріленуін қадағалайды.
Көңқотырдан алдын ала сақтандыру үшін, қойдың түгімен терісін 0,005 пайыздық децис, 0,003 пайыздык су-мильальфа эмульсиясын бүркіп, шылау керек.
Қыста көңқотырға қарсы қүрғақ дәрілеу әдісін колда-нады. Акарацид дәрі үнтағы- дусты ашык. алаңда пайдаланады. Малды дәрілеу арнайы үнтақ дәрі сепкіш аспаптар-мен (РВ-1, ОЗУ-5) жүргізіледі. Әр қойға 300-400 г есебінде 7 пайыздық дикрезил, 7 пайыздық хлорофос, 7 пайыздык. карбофос, 2 пайыздық фталофос, 05-1%-дық фенвалерат дустары қолданылады. Нотижесіне қарамай, дуспен емдел-ген малды, қырықтықтан соң міндетті түрде акарацидтер эмульсиясында тоғытады.
Ауру малға аверсект - 2, неоцид, ивомек, цидектинді 50 кг тірі салмаққа 1 мл мөлшерінде тері астына жібереді. Қайталап дәрілеуді (цидектиннен басқасын) 8-10 күннен соң жүргізеді.
Ауру мал түрған қорамен ондағы барлық жабдық -- саймандарды, таскөмір фенолдык. керолиннің 5 пайыздық сулы эмульсиясымен бір текше метрге 400 мл мөлшерінде жүмсап, деакаризациялайды. Шаруашылыққа басқа мал түрлерін (ірі қара, жылқы, ит) көңқотырына қарсы сақтан-дыру жүмыстарын өткізген соң ғана қойғызады.
Ірі қара псороптозын терінің сыртқы қабатында тіршілік ететін кенелер туғызады. Ауру созылмалы түрде өтеді. Псороптозда ірі қараның терісі қабынып, қышып, жүні түседі, мал арыктап, өнімділігі төмендейді.
Көңқотырына бүзаулар сезімтал. Олардың арасында ауру тез тарап,көп зиян келтіреді.
Патогенезі. Псороптид кенелері теріде тек қолайлы жағдайда ғана кебейеді. Қыста азық қоры азайып, күтімі нашарлап, малдың күйі төмендеген уақытта, кененің да-мып, көбеюіне мүмкіндік туады. Олар малдың желкесі, қүйымшақпен қүйрықтың үстінде шоғырланып, өсіп-өнеді де, дененің басқа жерлеріне тарала бастайды. Зақымдалған тері қатты қышып қабынады, эпидермистің мүйізді қабаты-ның үлпасы үлғайып (гиперплязия), тері қалындап, кдтпар-ланып, созылғыштық қасиетін жоғалтады.
Кене түмсығымен сөл тамырларын жарақаттап, лимфа-ның тері бетінде қатып, өлі мүйізді торшаларымен қалың қабықша қүрайды. Терінің зат алмасуы бүзылып, жүні түседі. Кенелердің дамып, көбейіп, таралуына байланысты, зақымдалған тері көлемі денеде үлғайып, организмнін ула-нуын күшейтеді. Соның салдарынан көңкотырға шалдық-қан малдың ішкі қүрлысында (бауыр, бүйрек, жүрек т.б.) дистрофиялық езгерістер дамып, өлімге жеткізуі мүмкін.
Ірі қарада псороптоз жазда бәсендеп, қыста үдеп, үзаққа созылатын ауру.
Сырт белгілері. Аурудың инкубациялық кезеңі 14-25 күн. Псороптоздың алғашқы белгісі терінің қышуы. Залалданған мал қышыған жерін жалап, қасынады, ол жерлерде қосымша жарықшақ жаралар пайда болып, жүні түсіп, ылғал-дылығы есіп, қайызғақтанып, жүмсак сарғыш қабыршақтар байқалады. Кенелердің өсіп-өніп көбеюіне сәйкес, закымдалғ-ан тері аумағы үлгайып, қабыну процессі асқынады. Тақырла-нған тері қыртыстанып, қабыршақтар қалындап, қатаяды.
Егер кенелерді қүртпаса, қотыр бүкіл денені жауып, мал күрт арықтайды.
Қыста семіз малда қотырдың белгілері байқалмайды. Жазда аурудың белгілері білінбегенмен, залалданған мал арықтап, жүні түсіп, терісі қыртыстанып, қабыршақтанып, түлеуі баяулайды.
Ауруды анықтау псороптоздың белгілеріне: терінің қышуы, жүні түсіп тақырланып, қатпарлануы және қабыр-шақтануына негізделген. Басқадай үқсас аурулардан ажыра-ту үшін теріден қырынды алынып, зерттеледі.
Емдеу және алдын ала сақтандыру. Жазда ірі қара псо-роптозын емдеу және аурудың алдын алу үшін, малдың терісі мен түгіне акарацидтер эмульсиясын әртүрлі жауын-датқыш және бүріккіш қондырғылармен шашып, бүркіп, бірқалыпты тегіс шылайды. Ол үшін акарацидтік және емдік әсері өте жоғары дәрілерді қолданады.
Ірі қара псороптозын емдеуде нәтижелі дәрілер: 2-3 пайыздық коллоидті күкірт, 0,1%-дық изофен (акрекст), 0,025%-дық тиктак (амитраз), О,1%-дық себацил, 0,003%-дық сумиальфа, 0,01%-дық эктомин эмульсиясы (суспензия-сы). Бүл дәрілерді бір басқа 2 - литр мөлшерінде ірі қара түгіне бүркіп, шылайды. Қайталап домдауды 8-12 күннен соң жүргізеді.
Малдың арқа түгіне қүю арқылы ПЭКТ-ті Змл/Юкг, байтикол Pour-on-ды 0,2 мл/кг, эктопорды 1 мл/5 кг мөлшерінде пайдаланады. Қайталап дәрілеуді 10-14 күннен соң жүргізеді.
Қыста псороптозды қүрғақ дәрілермен емдейді. Коллоидті күкірт дустысы мен тиовит не косан, инсорб-цидпен (0,5% фенвалерат) бір басқа 200-300 г мөлшерінде екі рет домдайды. Қайталап дәрілеуді 7-10 күннен соң жүргізеді. Мал терісінің зақымдалған жерін аэрозольді пре-параттармен (акродекс, псороптол, дерматозоль, циодрин) дәрілеуге болады. Теріге екінші рет дәрі бүркуді 10-15 күннен кейін жүргізеді. Ірі қараны псороптоздан емдеуде ивомек, цидектин және аверсект өте жақсы нәтиже береді.
Бүл дәрілерді малдың 50 кг тірі салмағына 1 мл алып, тері астына жібереді. Егер емделген гуртте келесі жылдың қысына дейін малда көңкотыр байкалмаса, оларды толык, сауығып, псо-роптоз жойылды деп есептейді. Шаруашылыққа әкелінген ірі кара малы зерттеліп, карантиннен өткен соң ғана, ортақ гурттке қосылады.
№25 Дәріс
жануарлар хориоптозы
Chorioptes туысына тері жегіш кенелер жатады. Олар эпидермистін сыртқы өлі торшаларымен қоректенеді. Әрбір мал түрінің өзіне тән кенелері болады. Жылқыда -- Ch.equi, ірі қарада -- Ch.bovis, ешкіде -- Сһ.саргае, қойда -- Ch.ovis.
Chorioptes кенелер денесі сопақшалау, үзындығы 0,3-0,5 мм, түмсығы мүқал үшты конус тәрізді кеміруге бейімделген қуатты хелицерден қүралған. Үрғашы кенелердің түяқ сорғыштары I, II және IV жүп аяқүтары-ның қысқа бунақталған қыл тәрізді өсіндісіне орналасқан.
Еркек кенелер-дің барлық аяқтарында сорғыштары бар.
Биологиясы. Chorioptes кенелер биологиясы Psoroptes-терге оте үқсас.
Қой хориоптозы экзема тәрізді түсау буын терісініңқабынып, қызаруымен сипатталады. Тері жегіш кенелердің өсіп-өніп, көбеюіне сәйкес тері қышып, эпидер-мисі түлеп, қабыршақтанады. Тері қалындап, жарықшақтанады, қатпарланады. Ауру мал мазасызданады.
Аурудың клиникалық белгілері мен қырындыны тексеру арқылы анықтайды.
Емдеуі мен алдын ала сақтандыру шаралары псороптоз ауруын қүртумен бірдей.
Ешкі хориоптозы сирек кездесетін ауру. Ең алдымен олардың аяғы зақымдалып, тері жегіш кене туғызатын қышыма қотыр дененің ба-сқа да бөліктеріне ауысады. Зақымдалған тері қышып, эпидермис қабаты түлеп, тері қыртыстанып, қалындап, жүні түсіп, қабыршақтанады.
Ешкі тоғытқанды көтере алмайды, сондықтан олардың тек қана аяқтарын дәрілеген жөн. Ешкінің ауру аяқтарын 0,25 пайыздық ихтиол негізіндегі эмульсиясымен шылайды. Сондай-ақ 0,5%-дық дикрезил, 0,2%-дық неоцидол сулы эмульсиясымен 7-10 күнде бір рет аппликациялау керек. Аэрозоль баллондарындағы акарицид дәрілері: псороптол, акродекс, циодрин жақсы нәтиже береді.
Ірі қара хориоптозы. Аяқ, қүйрық түбі, желін терісі за-қымдалады. Коңқотырмен бірге жиі кездеседі. Ауруды анықтау, емдеу псороптозбен бірдей.
Жылқы хориоптозы күзде, қыста кездеседі. Аяқтарының шаша түсы мен санның ішкі жақ терісі зақымдалады. Тері қышып, жүні түседі, кабыршақтанып, қыртыстанады. Ауру-ды анықтау үшін теріден қырынды алынып, тексеріледі.
Емдеу үшін қыста қүрғак дәрілер, жазда белгілі акари-цидтер эмульсиясы қолданылады. Қора мен жабдықтар, ер-түрманды дезакаризациялау керек.
№ 26 Дәріс
ЖАНУАРЛАР ОТОДЕКТОЗЫ
Otodectes cynotis кенесі ит, мысық, бағалы терілі аңдардың күлақ қышыма қотырын туғызады. Көбінесе 1,5 -нан 4 айлық шамасындағы жануарлар қотырға шал-дығады. Отодектес кенелері хориоптес кенесіне оте үқсас, бірақ олардан^ айырмашылығы төртінші жүп аяқтары жетілмеген.
Биологиясы. Кене дамуы 10 күнде аяқталады (жүмырт-қадан ересек сатысына дейін). Олардың қү-лақ қалқанша-сының ішкі кабаты, есту жолы мен дабыл жарғағы қабы-нып, қатты қышып, мазасыздандырады.
Ауру белгілері.
Кененің өсіп-онуі қүлақ қотырының дамып, өршуіне мүмкіндік туғызады.Қүлағы қышып, терісі қабыршақта-нып, есту жолы іріңмен бітеледі. Ауру жануар мазасызда-нып, бір орында тұра алмай, шырқөбелек айналады. Басын шайқап, қүлағын қасып, қыңсылайды. Басы зақымданған қүлақ жағына қарай қисаяды. Ауру қүлақтан миға ауысып, өлімге шалдықтырады.
Ауруды анықтау қүлақтағы белгілерге қоса, теріден алынған қырындыны тексеру арқылы жүргізіледі.
Емдеу. Отодектозбен ауырған жануарлар қүлағына, жас мөлшері мен түріне байланысты, 1-5 мл акарицид дәрісі эмульсиясын қүяды (псороптозды емдеуге арналған дәрілер). Емдеуге коса андар клеткаларын дезакаризациялайды.
Аурудан сақтандыру үшін, міндетті түрде аңдарды, ит, мысықтарды тексеріп отырады. Ауру шыққан шаруашы-лықты карантинге қояды. Күзде асыл түқымды бағалы терілі аңдарын шағылыстыру алдында, олардың қүлағын жаппай дәрілейді. Ол үшін псороптозға қарсы қолданыла-тын аэрозольдерді (псороптол, акродекс, циодрин) пайдала-нуға болады. Бағалы терілі андар фермасына ит пен мысық-тарды жолатпау керск.
№27 Дәріс
ЖАНУАРЛАР САРКОПТОИДОЗДАРЫ
Табиғатта Sarcoptidae түқымдасының екі туыстасы Sarcoptes және Notoedres кенелері кең таралған.
Sarcoptes қышыма қотыр кенелерінің денесі дөңгелек, 0,25-0,5 мм, аяқтары қысқа, жуан. Үрғашыларының 1 және II аяқтарының қыл өсіндісіне үзын қоңырау табан сорғыш-тары орналасқан, ал аталык. кенелерде сорғыштар I, II және IV жүп аяқтарында байқалады (9 сурет). Биологиясы. Қышы-ма қотыр кенелері терінің эпидермальді қабатында тіршілік етеді. Үрғашы кене эпидермальдық қабатты үңгілеп тесіп, 2-8 жүмыртқа салады. Үрғашы кене 42-56 күн өмір сүреді де 40-60 жүмыртқа салады.
Қышыма қотыр кенелерінің мстаморфозы келесі даму мсрзімдерінде аякталады: жүмыртқа 2-3 күнде: личинка -3-4; протонимфа -- 3-5; телеонимфа -- 2-4 күнде. Соңғыла-ры ересек кенеге (үрғашы, еркегі) 2-3 күннен соң айнала-ды. Кенелердің толық дамуы (жүмыртқадан имагоға дейін) 15-19 күнде аяқталады.
Еркек кенелер тері қабатынан сыртқа шығып, үрғашы телеонимфа мен шағылысады. Содан соң үрғашы телеоним-(|)алар теріні тесіп, эпидерма қабатында жаңа үңгірлер жа-сайды да, түлеп, ересек үрғашы кенеге айналып, жүмыртқа салып, жаңа кене түқымын береді.
Сыртқы ортада кышыма қотыр кенесі 15 күннен ар-тык, өмір сүре алмайды.
Әрбір мал түріне тән өз кенелері болады. Жылқыда (есек, кашыр) -- S. equi, шошқада -- S. suis, S.parvula, ешкіде -- S. саргае, койда - S.ovis, ірі қарада -- S.bovis, түйеде - S. cameli, қоянда - S. cuniculi, итте - S. canis, бүғыда -- S. tarandi-rangifer тоғышарлық етеді.
Бүл кенелердің морфологиялық қүрлысы бірдей болғаны мен, олар сыртқы ортамен басқа иеде дамып, көбейе алмайды.
Жылқы саркоптозы (қышыма қотыры) жіті және со-іылмалы түрде өтеді де, тері қышуы, қабынуы, жүннің түсуі мен малдың арықтауы байқалады.
Эпизоотологиясы. Қышыма қотырының таралуы көңқотырына өте үқсас. Негізінде арық, әлсіреген, кәрі жылқыда жиі кездеседі.
Патогенезі. Көңқотырға қарағанда қышыма котыры ауырлау. Кене эпидерманың қалың қабатында өмір сүріп, көбейіп, теріні үңгілеп, зақымдап, қатты қышытып, мазасыз-дандырады. Малдың жүні түсіп, зақымдалған тері қыртыста-нады, оның негізгі аткаратын қызметі бұзылады. Терінің ты-ныстау каблеті нашарлап, оттегінің жетіспеуі байкалады. Дене-ден жьшудың сырткд берілуі күшейіп, зат алмасуы бүзылады. Организмнің тезімділігі төмендейді. Қышыма қотыры бүкіл денеге жайылған кезде, мал күрт арықтап, патологиялық про-цесстер орталық жүйке жүйесі, журек, басқада мүшелердің қызметін бүзып, өлімге шалдықтыруы мүмкін.
Аурудың белгілері. Инкубациялық мерзімі 10-20 күн. Бұл кезде аздап зақымдалған тері қабынып, қышуы байқа-лады. Жіті түрінде 4-6 жүмада терінің басым бөлімі қоты-рға шалдығып, мал катты уланады. Ал созылмалы түрде өтетін болса, қышыма қотыры жылқының басында пайда болып, мойынға, жауырынға ауысады.
Зақымдаліан теріде түйіншіктер пайда болып, ылғалда-нып, жүні үйысып, қатты кышиды. Кене орын ауыстырғ-аннан кейін тері қалыңдап, қыртыстанып, жүні түсіп, қабыршақтанады. Жылқы қасынып, зақымдалған жерді жа-рақаттандырады. Ол жерде қанды - ірінді жара пайда бола-ды. Қорада, әсіресе түнде, кенелердің тіршілігіне байланыс-ты, жылқы қатты мазасызданады.
Жазда қышыма қотырымен ауырған жылқының күйі нашар болып, түлеуі көпке созылады. Қанда қызыл қан торшалары азайып, лейкоцитоз байқалады.
Ауруды анықтау эпизоотологиялық, клиникалық дерек-тер және қырындыны тексеру арқылы жүргізіледі. Қырын-ды зақымдалған терінің әр жерінен алады. Скалыіелмен тері бетін қанын шығарып, тереңдете қырады. Қырынды зақымдалған терінің орта шеңінен алынады да, 10%-дық күйдіргі сілті ертіндісіне (NaOH, KOH) салады, не керосин қүйып, жібітеді. Содан соң микроскоп арқылы зерттейді.
Қышыма қотырын емдеу және алдын - алу көңқотыр-мен күресу шаралары мен бірдей.
№28 Дәріс
ЖАНУАРЛАР ДЕМОДЕКОЗЫ
Демодекоздың қоздырушылары Trombidiformes отряд тармағының Demodecidae түқымдасының Demodex туысына жататын тері эндопаразит кенелері. Демодекозда ауру мал арықтап, терісі қотырланып, эпидермисі мүйізденеді (гипер-кератоз). Әр мал түрінің озіне тән коздырушысы болады. Ірі қарада -- D. bovis тоғышарлық тіршілік етеді, жылқыда -- D. equi, шошқада -- D. phylloides, қойда -- D. ovis, иттерде D. cam's. Демодекозға ең сезімталы иттер, ірі қара мен шошқа. Demodex туысы кенелерінің морфологиясы өте үксас. Пішіні күрт тәрізді, анық жіктелмеген, баскеуде (протосома) және қүрсақтан қүралған (опистосома) қүралған. Түсі ақсүр, дене кутикуласы көлденең сызықталған, оны өте үсақ, үшкір кылтанақтар жапкан. Үрғашы кененің үзындығы -0,3 мм, еркегі -- 0,2 мм. Аяқтары қысқа 3 буыннан қүралған, түяқтары жақсы жетілген. Личинкаларының аяқтары жетілмеген, олардың орнында үш төмпешік байқалады.
Биологиясы. Үрғашы кенелер үршық (D. canis, D. ovis) тәріздес немесе сопақшалау (D. bovis) жүмыртқа салады. Одан 4-6 күннен соң личинка шығады, ол 6-7 тәуліктен кейін протонимфаға, тағы да 5-6 күн өткен соң телеоним-фаға айналады. Соңғыларынан 8-10 тәуліктен соң имаго пайда болады. Тіршілік циклы 25-30 күнде аяқталады.
Демодекс кенелері түктің буылтығы мен май безінде қарқынды көбейіп, шоғырланып өмір сүреді. Әрбір түктің буылтығында 60 -- тан 200 дейін кене табылады. Егер бір түк буылтығын 5 кене жайласа, терінің бір текше сантиметрінде 25 мың кене табуға болады. Кенелердің белсенді тіршілігі 30-40° С байқалады да, 15-16° С - де анағүрлым бәсеңдейді. Сыртқы ортада кене 9 күндей омір сүреді.
Демодекозға сау мал ауру малмен тығыз байланыста болып, жанасқанда залалданады. Жас мал ауруға сезімтал.
Ірі қара демодекозы. Қазақстанда кең таралған ауру бо-лғанымен, толық жете зерттелмеген. Көбінесе 6 айдан асқан төл ауруға шалдығады. Оларда демодекоз желтоқсаннан та-мызға дейін байқалады.
Патогенезі. Демодекс кенелері түк буылтығы мен май бездеріне өте жылдам өсіп -- еніп, шоғырланып емір сүретіндіктен, ең алдымен түк буылтығы мен май бездері семеді. Соның салдарынан терінің физиологиялық қызметі бүзылып, теріде улы заттар жиналады.
Ауру белгілері. Малдың мойын, жауырын, кеуде, арқа терісінде, диаметрі 2-10 мм тығыз дөңгелек төмпешіктердің үшынан қанды ірің шығып түрады, ал қысқан уақытта одан ақ балауыз тәріздес зат бөлініп шығады. Закымдалған жердің жүні үйысып, түсе бастайды.Терінің қышуы байқалмайды.
Патологоанатомиялык өзгерістер. Терінің қалың қаба-тында, әсіресе шелінде көптеген тығыз сүрғылт бөртпелерді көруге болады. Бүндай терінің гистологиялық күрамын зерттегенде, түк фолликуласымен май бездерінің зақымда-лып, кеңейіп, жекеленген немесе диффузды іші эозинофил-дер, лимфоциттер және гистиоциттерден қүралған сүйыққа толы іркілімдерді байқауға болады.
Ауруды анықтау. Клиникалық және эпизоотологиялық деректерге қоса, міндетті түрде микроскопиялық зерттеуді жүргізеді. Ол үшін қан алатын инемен, төмпешіктің ішіндегі жиналған жалқаяқты сорып алыц, оны көлемі екі есе мол керосин, вазелин не 10 пайыздық NaCL ертіндісімен аралас-тырып, бір тамшысынан жасалғаң препаратты, микроскоп-тың сәл қараңғыланған әйнегімен қарап, тексереді.
Емдеу. Кенелер тері қабатында өмір сүретіндіктен, оларды қүрту өте қиын. Демодекоз шыққан шаруашылық-та, мал терісіне акарицид эмульсцясын бүркіп -- шылайды немесе арнайы щеткамен дөрі жіберіп, ысқылап, тазалай-ды. Мал түгін акарицидтермен 5-6 рет домдау қажет. Дәрілеуді 4-5 күнде бір рет жүргізеді. Демодекс кенелеріне қарсы 0,5 пайызды дикрезил, циодрин, 0,1%-дық неоцидол сулы эмульсиясын қолданады. Демодекоз-бен ауырған малды емдеуде синтетикалық пиретроидтар жақсы нәтиже беруде. Олардың эмульсиясын мал түгіне 7-10 күнде бір рет 2-3 рет бүркеді. Ол үшін 0,02-0,05 пай-ыздық стомозан, цимбуш және сумицидиннің сулы эмуль-сиясын ересек малға 500 мл, ал төлге 250 мл мөлшерінде қолданады. Сондай-ақ ивомекті де пайдалануға болады. Бүл дәріні малдың бір кг тірі салмағына 200 мкг мөлшерінде тері астына жібереді.
Алдын - ала сақтандыру. Аң сайын шаруашылық ма-лын клиникалық тексеруден өтісізу керек. Ауру шыққан мал гурттінде 10 күн аралығында екі рет емдеу жүмысы жүргізіледі. Мал қорасымен жабдықтарды дезакаризациялау керек. Ол үшін қораның бір теқше метр көлеміне 200 мл мелшерінде бір пайыздық хлорофостың судағы ертіндісі, карбофос не дикрезилдің сулы эмульсиясы қолданылады. Қоражайда адам мен малға қауіцсіз дөрілер синтетикалық пиретроидтар: 0,02-0,03 пайыздық цимбуш пен сумицидиннің сулы эмульсиясы. Бүларды 10 мл/м2 есебімен қорада жаппай бүркеді. Емдеу жүмысы мал демодекоздан толык. арылғанша жүргізіледі.
№ 29, 30 Дәрістер
ҚYenСТАР КНЕМИДОКОПТОЗЫ
Қүстардың қауырсыны мен терісінде көптеген кене түрлері өмір сүреді. Олар Analqesoidea түқымдасы жоғарғы сатысының кенелері. Олардың ішінде ең кең таралған түрі Knemidocoptes mutans - қүстардың аяқ қышыма қотыры-ның қоздырушысы. Кнемидокоптоз кебінесе жылдан асқан қүстарда кездеседі. Олардың ішінде бүл ауруға ең сезімталы тауық, одан соң көркетауық, мысыр тауығы, кегершін т.б. Кенелер аяқтың ашық бөлігінің мүйізді қабатының ас-тында тіршілік етеді.
Кене пішіні дөңгеленген, дене үзындығы 0,5 мм, түмсығы қысқа, таға тәрізді, кеміріп-шайнауға бейімделген. Арқасында қалқаншасы бар. Аяқтары кысқа, табанында кертештелген тырнақшалары болады. Еркек кене денесі со-пақшалау, арткы жағында үзын қылшықтары бар. Аяқтары үрғашы кенелерге қарағанда үзындау.
Биологиясы. Үрғашы кене тірідей 6-8 личинка табады. Олар алдымен протонимфа, содан соң телеонимфа, одан има-гоға айналады. Қолайлы жағдайда тіршілік циклы толық 20-26 күнде аяқталады. Сыртқы ортада кене 10 күндей өмір сүреді.
Эпизоотологиясы. Аурудың негізгі көзі-кнемидокопто-зға шалдыққан қүстар. Аурудың таралуына қүстардың қорада, клеткаларда тығыз орналасуы мүмкіндік туғызады. Кнемидокоптоз жазда көп кездеседі.
Патогенезі. Аяқ қотыры тілерсек буынынан төмен жай-ылады.
Эпидермистің қалың қабатында, кенелердің өсіп-өніп, көбеюіне сәйкес, тамырлар қанға толып (гиперемия), үлпа-да сүйық зат іркіліп, терінің мүйізді қабаты қалындайды. Кірленген ауру аяқтарда микроабцесстер пайда болып, қан-ды-ірінді қабынуға айналады. Соңынан асқынып, некрозға ауысып, түяқтары түседі. Ауру белгілері 4-6 айдан соң ғана байқалады. Аяктың ашық төменгі жағында ақшыл-сүр қалың шөгінді пайда болады.Бүндай аяқты "әкті аяқң" деп атайды. Зақымдалған аяқ қатты қышығандықтан, қүс түмсығымен шоқып, жарақаттандырады. Жарақаттың қан-ды-іріңді қабынудан өлеттену салдарынан, тауықтың түяқ-тары түсіп, домбыаяққа айналады.
Ауруды анықтау. Клиникалық белгілері мен акарологи-ялық зерттеулерге негізделген.
Емдеу және алдын-алу. Ауру қүстарды емдеу үшін, 10 күн қатарынан олардың аяғын қара майға немесе нафталан мүнайына малады. Егер қүс шаруашылығында, тауықтың 10% кнемидокоптозға шалдыққан болса, онда оларды сау қүспен ауыстырған жөн.
Қүс қораларында дезакаризациялау жүмыстарын жүргізеді. Ол үшін 0,5%дық ДДВФ, 1,5%-дық карбофос, 0,25%-дық неоцидол, 5%-дық ксилонафты пайдаланады. Жазда қүсты жазғы лагерге шығарады.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz