Ежелгі дәуір тіл білімі

           ПӘННІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК  КЕШЕНІ
                        Жалпы тіл білімі
           5 В 020500 - <<Филология: қазақ тілі>>
                                       
            ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
                                       
                                       
                                       













                                  СЕМЕЙ
                                     2014
                                Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәріс 
3 Тәжірибелік сабақтар
4 Білім алушылардың өздік жұмыстары 




































          ГЛОССАРИЙ
Аморф - формасыз деген мағынаны білдіреді.
Ареалдық тіл білімі  -  (лат.аrea  -  кеңістік, аудан)  -  лингвистикалық география әдістері арқылы тіл құбылыстарының таралу жайын, тіларалық (диалектаралық) байланыстарды зерттейтін тіл білімінің саласы.
Әдеби тіл  -  жалпыхалықтық тіл маржанын жинақтап, сұрыпталған, екшелген, қызметке бай, әлеуметтік сипаты мен стильдік ерекшеліктері мол сала. Диалект - жалпыхалықтық, біртұтас ұлттық тілдің өзіндік дыбыстық, сөздік, грамматикалық ерекшеліктері бар саласы.
Билингвизм. Көп ұлтты мемлекеттерде әр түрлі ұлт өкілдері бір  -  бірімен қатынас жасау үшін, өзінің ана тілінен басқа тілді де, өзімен аралас  -  құралас халық тілін де білу қажеттігі туады. Сөйтіп, өздерінің күнделікті өмірінде олар екі немесе одан да көп тілдерді жарыстыра қолдана береді. Осыдан барып екітілдік немесе көптілділік пайда болады.Ол  -  тіл білімінде билингвизм деп аталады.
Грамматикалық мағына дегеніміз тілде қалыпты сипаты бар (стандартты) сөздер тобы мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тән жинақты, дерексіз тіддік мағына. 
Диахрониялық тіл білімі  -  тілдің тарихи уақыт ішінде өзгеруі мен дамуын зерттейтін тіл білімі
Жалпы тіл білімі  -  лингвистиканың жалпы тілдік теориясы.
Интра  -  латын тілінен ауысқан префикс <<ішкі>> мағынасын білдіреді.
Интеграция - өзіндік тілдік ерекшеліктері бар қауымдардың бір  -  бірімен жақындасуларының, араласып бірігулерінің нәтижесі.
Логикалық бағыт  -  тілді ойлауға және логика мен философиядағы әр түрлі ағымдар мен концепцияларға қатысты зерттейтін көзқарастар жиынтығы.
Менталингвистика деген термин құрамындағы мента  -  латын тілінде ойлау, ақыл деген мағынаны білдіреді.
Неолингвизм (гр. neos  -  жаңа және лингвистика атауларының бірігуінен туған).
Сөйлеу дегеніміз - әрекет.Әрекет белгілі бір нәтижеге жету үшін, бағыты, мақсаты бірлігі арқылы топтасқан процестердің күрделі жиынтығы.
Социологиялық (әлеуметтік) бағыт (социолингвистика) тілді адамдардың қоғамдық қызметіне, кәсіби тіршілігіне қызмет ететін әлеуметтік құбылыс, қарым  -  қатынас құралы деп қарайтын бағыт.
Семиотика - әр түрлі хабарлар, мәліметтер беру үшін қолданылатын таңбалар жүйесі
Тілдік жағдаят - әлеуметтік тіл білімінің зерттейтін мәселесі.
Тіл теориясы  -  тілді я тілдерді зерттеуден туатын ғылыми тұжырым.
Экстралингвистика  -  экстра латын тілінде <<сыртқы, сыртқары>> мағынасын береді.
Этнолингвистика  -  грекше ethnos халық, тайпа)  -  тілдің халық мәдениетіне қатысын зерттейтін тіл біліміндегі бағыт.
     2 ДӘРІС САБАҚТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

№1 модуль  Жалпы тіл білімінің қалыптасуы. 

№1 дәріс тақырыбы: Жалпы тіл білімінің нысаны мен негізгі мәселелері, салалары. Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы.

1. Жалпы тіл білімінің анықтамасы, мақсаты мен міндеттері
2. Жалпы тіл білімінің лингвистиканың басқа салаларымен қарым-қатынасы.
3.  Тіл білімінің қалыптасуы мен дамуы.
4. Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы.

     Жалпы тіл білімі  -  лингвистиканың жалпы тілдік теориясы. Ол  -  бүкіл  лингвистиканың бағыт-бағдарын белгілейтін ғылым. Жалпы тіл білімі  1963 жылдан бастап енгізілді. Бұл пәннің мақсаты  -  студенттерге теориялық лингвистиканың ең негізгі, өзекті мәселелерімен таныстыру. 
       Тіл білімі салалары: 1. Интралингвистика. Интра  -  латын тілінен ауысқан префикс <<ішкі>> мағынасын білдіреді. Интралингвистика тілдің ішкі жүйелілік құрылымын, жүйе элементтерінің бір-бірімен қарым-қатынасын зерттейді. Интралингвистиканың негізгі салалары  -  фонетика, лексикология, грамматика. Экстралингвистика  -  экстра латын тілінде <<сыртқы, сыртқары>> мағынасын береді. Экстралингвистика тілдің сыртқы дүниемен, қоғаммен байланысын зерттейді. Сондықтан оны социологиялық лингвистика, металингвистика (мета  -  грекше жарты), сыртқы лингвистика, немесе тілдің қоғамда, ойлау процесінде атқаратын қызметін зерттеуіне байланысты функциялық лингвистика деп те атайды. Экстралингвистика социолингвистика, менталингвистика салаларына бөлінеді.   	Менталингвистика деген термин құрамындағы мента  -  латын тілінде ойлау, ақыл деген мағынаны білдіреді. Менталингвистика тіл менойлаудың қарым-қатынасын, тілдік мағынаның теориясын, сөйлеу әрекетімен, жағдаймен байланысын зерттейді.
1.Тіл білімінің қоғамдық ғылымдармен байланысы және онда алатын орны.
2.Тіл білімінің жаратылыстану ұғымдарымен байланысы.
3.Тіл білімінің 20 ғасырда туған ғылым салаларымен байланысы.
      Бақылау сұрақтары:
1. Жалпы тіл білімі қашан қалыптаса бастады?
2. Жалпы тіл білімінің ең өзекті, ең негізгі мәселелеріне не жатады?
3. Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы қандай?
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1.  Маманов, Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. "Арыс қоры".- Алматы: Арыс, 2007.
2.  Невченко В.Н. Введение в языкознание. М.:Дрофа.,2008.-7063с.
3.  Исаев. С. Қазақ тіл білімінің мәселелері [Текст] = Вопросы казахского языкознания .- Алматы, 2011
4. Жүнісова, М.Ә. Қазіргі қазақ тілі: оқу құралы .- Алматы: Дарын, 2008.
5. Шалабай, Б. Қазіргі қазақ тілі синтаксис.  -  Алматы, 2012.

№2 дәріс тақырыбы: Тілдің  өзіндік сипаттары. Тілдің табиғаты мен мәні.
Тіл және қоғам. Дыбыс тілінің пайда болуы

1.Тілдің  өзіндік сипаттары. 
2.Тілдің табиғаты мен мәні
3. Тілдің теориялық мәліметтері
4. Тіл және қоғам. Дыбыс тілінің пайда болуы


      Тіл теориясы  -  тілді я тілдерді зерттеуден туатын ғылыми тұжырым. Тілдің табиғаты дегенге оның қандай құбылыстар қатарына  -  қоғамдық, табиғи, психофизикалық екені жатады. Тіл  -  биологиялық та, психикалық та құбылыс емес, әлеуметтік құбылыс.
     Тіл теориясының мән-мағынасы, негізгі проблемалары, күрделі салалары, ол салалардың басқа ғылымдармен байланысы.
	Тілдің анықтамасы, бұл мәселедегі ала-құлалық. Тілге дұрыс анықтама берудің теориялық мәні. Тілдің коммуникативтік, экспрессивтік функциялары, бұл екеуінің ара қатынасы, коммуникативтік функцияның мәнділігі. Тілдің структуралық, семиотикалық сипаттарына қарай, қоғамның, мәдениеттің дамуына тигізетін әсеріне, алатын орнына қарай беріліп жүрген анықтамалар. Жалпы тіл білімінің анықтамасы. Ол, біріншіден, тіл білімінің теориялық саласы болса, екіншіден, оқу пәні болып есептелінетіні. Соңғы мағынадағы оның мақсаты мен міндеті. Жалпы тіл білімінің нысаны адамдардың дыбыстық тіл
	Тіл табиғаты дегенге оның қандай құбылыстар қатарына жататыны, мәні дегенге оның қоғамда атқаратын қызметі ерекшелігі жататыны. Бұл мәселелерді шешуде болып келе жатқан пікір қайшылықтары. Тіл білімі тарихында болған әр түрлі мектептердің, бағыт-бағдарлардың дүниеге келуіне ғалымдардың тілдің табиғаты мен мәнін қалай түсініктерінің себеп болғандығы және қазірде де солай болып келе жатқаны.
       Қоғамсыз тіл болмайды, тілсіз қоғам да болмайды деген қағида қазіргі заман тіл білімінде берік орын тепкен, талассыз тұжырым деуге болады.
Дыбыс тілінің пайда болуы. Дыбыс тілінің шығуына байланысты олар айтқан дыбысқа еліктеу, одағай сөз, келісім теорияларының қай  -  қайсысы да ғылыми тұрғыдан алғанда сын көтермейтіндіктеріне қарамастан, барлығы да тіл  -  адамға құдайдың берген сыйлығы дейтін діни көзқарасқа қарама  -  қарсы тілді адам баласының өз табысы, өз жемісі етіп көрсетті. Дыбыс тілі алғашқыда неден басталды, қандай болды? Деген сұрау адам қоғамы тарих үшін де, тіл ғылымы үшін де соншалықты маңызды, өте қажетті болғанымен, оған ешкім де еш уақытта нақтылы жауап бере алмайды. 
Ғалымдар дыбыс тілі жеке дыбыстарға сараланатын сөз түрінде бірден пайда болған емес, жалпы жан иелерінде болатындай әр түрлі диффузды дыбыстарды адам тектес маймылдар да шығара білген болу керек, өз үйірлестеріне бір нәрсені хабарлау үшін қолданылған сондай диффузды, яғни мағыналық жағынан да, материалдық жағынан да бөлшектеп саралауға болмайтын одағай дыбыстарды олар дыбыс тілінің бастамасы ретінде қолданған болар да, келе-келе солардың негізінде дыбысты тіл пайда болған болар деп жорамалдайды. 
          Бақылау сұрақтары:
1. Тілге берілген қандай анықтамаларды білесің? 
2. Тілдің табиғаты дегенге оның қандай құбылыстар қатарына жатқызамыз?
3.Дыбыс тілі алғашқыда неден басталды, қандай болды?
        Ұсынылатын   әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


   №3 дәріс тақырыбы: Тіл және этникалық бірлік. Тілдердің бөліну, бірігу үдерістері

1. Тіл және этникалық бірлік
2. Тілдердің бөліну, бірігу үдерістері 
3. Тілдік жағдаят. Билингвизм

Тіл бірлігі  -  бір қалыптан өзгермейтін, қатып қалған құбылыс емес, өзгеріске ұшырап отыратын тарихи құбылыс. Белгілі бір тіл бір ғана этникалық бірліктің тілі болуы да, араласып кеткен бірнеше этникалық топтың ортақ тілі болу да мүмкін.Соған қрай тілдік бірліктің географиялық көлемі де әр түрлі.
Негізінен алғанда, тайпалық бірліктің бірнеше рулардың, халықтық бірліктің бірнеше тайпалардың бірігуінен барып қалыптасатын ғылым бекер демейді.Этникалық топтардың бұлай күрделене шоғырлануы олардың тілдерінің де бірігіп, күрделенуін туғызады.Бұлай шоғырлануда тайпа құрамына немесе халықтық бірлік құрамына енген белгілі бір этникалық топтың тілі басқалар арасына кеңірек тарап, бара  -  бара бірлік құрамына енгендердің барлығына ортақ тілге айналады да, өзге тілдер бірте  -  бірте соның құрамына еніп сіңеді.Бұл жағдай қоғамның этникалық бірліктерінің ұсақтан іріге қарай күрделене дамитындығы сияқты тілдің де көптеген ағза күрделене дамитындығын байқатады.
Адамдардың қоғамдық бірліктері сияқты олардың тілдері де бір  -  бірінен ажырап бөлшектену, қосылып бірігу жолынан өткен. Тілдің қай  -  қайсысы да осы күнгі дәрежесінде пайда бола қалмаған.
Адам қоғамының алғашқы рулық бірліктен ұлттық бірлікке қарай дамитыны сияқты, тіл де ру тілінен тайпа, халық, ұлт тіліне ауысып күрделене дамиды.
Ертедегі шағын қауымдастықтар тілінен кейінгі замандардағы күрделі қауымдар тіліне қарай даму жолында тілдер дамуында екі түрлі процесс болды.Оның біріншісі  -  белгілі бір дәуірдегі біртұтас тілдің өз ішінен ыдырап, жеке диалектілерге, тілдерге бөлшектену процесі.Бұл процесс  -  тіл білімінде дифференциация деп аталады.Екіншісі  -  жеке диалектілердің, тілдердің бір  -  бірімен жақындасу, бірігу процесі.Бұл процесс тіл білімінде интеграция деп аталады.
Тіл дамуында болатын дифференциациялық процесс басқа қоғамдардан гөрі ру қоғамында молырақ болады.Өйткені адамдардың жеке  -  жеке ұсақ қауым болып өмір сүруі  -  алғашқы қауымдық бірліктің негізгі белгілерінің бірі.
 Интеграция  -  дифференциацияға тура қарама  -  қарсы процесс. Интеграция - өзіндік тілдік ерекшеліктері бар қауымдардың бір  -  бірімен жақындасуларының, араласып бірігулерінің нәтижесі.
Тілдік жағдаят (ситуация). Бір тілдің немесе бір территориялық - әлеуметтік ортада қызмет ететін тілдер тобының белгілі географиялық аймақ, болмаса саяси - әкімшілік құрылым шегінде өмір сүру формасының жиынтығы тілдік  жағдаят деп аталады. 
Билингвизм. Көп ұлтты мемлекеттерде әр түрлі ұлт өкілдері бір  -  бірімен қатынас жасау үшін, өзінің ана тілінен басқа тілді де, өзімен аралас  -  құралас халық тілін де білу қажеттігі туады. Сөйтіп, өздерінің күнделікті өмірінде олар екі немесе одан да көп тілдерді жарыстыра қолдана береді. Осыдан барып екітілдік немесе көптілділік пайда болады.Ол  -  тіл білімінде билингвизм деп аталады.
Екі немесе одан да көп тілді қолданушылар жеке адамдар болуы да, бүкіл этникалық қауым болуы да мүмкін.Кеңестер Одағы  -  көп ұлтты мемлекет болды.Мұндағы әр түрлі ұлттар бір  -  бірімен қарым  -  қатынас жасау үшін, орыс тілін пайдаланды.Сөйтіп, орыс тілі  -  орыс ұлтының ана тілі болуымен қатар, екінші жағынан, Кеңес заманында халықтардың ұлтаралық тіліне де айналды.
Креол тілдер. Африка, Оңтүстік  -  Шығыс Азия, Океания, Латын Америкасы жеріндегі Испания, Португалия, Франция отаршыларының ұрпағы  -  креолдардың тілдері. Креол тілдердің пайда болуы тілдердің пиджинделу процесімен, яғни пиджин (ағылшынның бұрмаланған business іс сөзінен) тілдердің қалыптасуымен байланысты. 
         Бақылау сұрақтары:
1. Қоғам және тілдің біртұтастығы неден көрінеді?
2. Техникалық прогрестің тілге әсері қандай?
3. Тілдердің бөліну, бірігу үдерістері неден көрінеді?
          Ұсынылатын   әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


№4 дәріс тақырыбы: Әлемдік тілдер. Сөйлеу тілі мен кітаби тіл. Әдеби тіл. Тілдің диалектілік, әлеуметтік жіктері. Тілдің диалектілік, әлеуметтік жіктері.

1.Әлемдік тілдер. 
2.Сөйлеу тілі мен кітаби тіл.
3. Әдеби тіл.Тілдің диалектілік, әлеуметтік жіктері.

Әлемдік тілдер. Антикалық Еуропада латын тілінің бүкіл Еуропа халықтарына канондық тіл болғаны сияқты, араб тілі де ислам діні тараған аудандар үшін канондық тіл болған, 17-18 ғасырларда жер шарының әр түрлі аймақтарына кең тараған испан, француз, неміс тілдері болса, 19 ғасырда мұндай дәрежеге ағылшын тілі, 20 ғасырда орыс тілі көтеріліп отыр.Бірақ бұл тілдер халықаралық деп аталғанымен, олардың ешқайсысы да әлемдік тіл болған жоқ.Алайда, бұл бағыттағы ізденістер толассыз жүріп жатыр.Сондай ізденістің нәтижесінде бірнеше жасанды, көмекші тілдердің жобасы ұсынылды.Солардың ішіндегі ең елеулісі -  волапюк, эсперанто деп аталатындар.Мұның алғашқысы - әлемдік тіл деген мағынаны білдіретін ағылшынның вола, пюк деген екі сөзінің бірігуінен жасалған.	Жасанды тілдер ішінде көптеген елдерде тарап, кең етек алған қазіргі түрі эсперанто деп аталады. 
	Сөйлеу тілі мен кітаби тіл.  Бұлардың екеуі де бір ғана этникалық бірлік тілінің жеке көріністері, олар бөлек  -  бөлек тілдер емес, тіл біреу  -  ақ, сондықтан оларды тіл демей, стиль, яғни сөйлеу тілі стилі, кітаби стиль деген жөн.Дәстүрге айналған атауды бұзбау үшін ғана <<тіл>> деп отырмыз.
Кітаби  -  жазба тіл болу үшін жазудың, баспа орнынаң болуы шарт.Бұларсыз кітаби  -  жазба тіл болмақ емес.Сөйлеу тілі мен кітаби  -  жазба тіл этникалық бірлік тілінің екі түрлі көрінісі, екі түрі дедік.
Әдеби тіл  -  жалпыхалықтық тіл маржанын жинақтап, сұрыпталған, екшелген, қызметке бай, әлеуметтік сипаты мен стильдік ерекшеліктері мол сала. Диалект - жалпыхалықтық, біртұтас ұлттық тілдің өзіндік дыбыстық, сөздік, грамматикалық ерекшеліктері бар саласы. Диалектілер негізінде тілдік қауым қоныс ыңғайына қарай әр түрлі аймақтарға бөлінеді. Диалектінің мұндай түрі жергілікті диалект деп аталады.Жергілікті диалектіге белгілі бір аймақта тұратын адамдар тілінде кездесетін ерекшеліктердің жиынтығы жатады.
  Бақылау сұрақтары:
1.Әлемдік тілдер туралы не білесің?
2.Сөйлеу тілі, кіаби тіл, әдеби тіл дегеніміз не?
4.Тілдің диалектілік, әлеуметтік жіктері туралы не білесің?
         Ұсынылатын   әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

№5 дәріс тақырыбы: Тіл және ойлау. Тіл және сана. Тілдік мағына

1.Тіл және ойлау туралы түсінік
2. Тіл және сананың арақатынасы.
     1. Тілдің ой  -  санамен қарым  -  қатысы. Тіл мен ой  -  сананың бір  -  бірімен қарым  -  қатынасы жөніндегі мәселе  -  біздің дәуірден көп бұрын басталған көне тақырып. Қазір бұл мәселені филосовтар да, тіл ғалымдары да, логиктер де, психологтар да зерттейді.Бұл саладағы пікірлерді былайша топтуға болады.
1) Тіл мен ойлау тепе-теңдік бірлікте, ешқандай өзгешеліктері жоқ дейтін көзқарас.Бұл  -  менталистік бағыт деп аталады (неміс ғалымдары Ф.Э.Д.Шлейермахер, И.Г.Гаман, 18-19 ғ.).
2) Тіл мен ойлау арасында ешқандай бірлік, ұқсастық жоқ, екеуі екі бөлек дүние дейтін көзқарас (неміс ғылымы Ф.Э.Бенеке,19 ғ.). Бұл екі көзқарастың екеуі де тіл мен ойлаудың қарым  -  қатынасы жөніндегі мәселені жоққа шығарады, оны проблема етіп көтеруді қажетсіз деп санайды.
3) Тілдің рөлін асыра бағалап, тіл мен ойлауды өте жақын деген көзқарас (неміс ғалымы В.Гумбольдт, француз ғалымы Л.Леви  -  Брюль, 18, 19 ғ.).Бұл бихевиористік бағыт деп аталады.
4) Тіл мен ой  -  сана өзара тығыз байланысты, бірінсіз бірі өмір сүре алмайды.Бірақ бұлардағы бірлік абсолюттік, тепе  -  теңдік бірлік емес, әрқайсысының өзіндік дербестіктері, қайшылықтары бар дейтін көзқарас.Тіл мен ой  -  сананың арақатысы жөніндегі бірден  -  бір дұрыс шешім де осы соңғы бағыт деп есептеуге болады.
Тіл мен сөйлеу бір  -  бірінен ажырамас бірлікте.Тілсіз сөйлеу жоқ, сөйлеу жоқ жерде тіл жоқ.Сөйлеу  -  тілдің тіршілік ету, өмір сүру формасы.
Сөйлеу дегеніміз  -  тілді қатынас процесінде, өз ойын басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатында қолдану деген сөз.
Сөйлеу дегеніміз психологиялық көзқарас бойынша нені білдіреді? Сөйлеу мен тілдің байланысы неде? Бұл  сұрақтарға мамандар әр түрлі жауап береді. Кейбіреулері олардың арасында ешқандай айырмашылық жоқ ,-  дейді. Келесілері <<Сөйлеу  -  тіл жұптағы түсінікті тек сөйлеу  -  индивидуалды табиғаттың феномені, ал тіл психологиялық құбылыс емес, сондықтан ол әлеуметтік, оны зерттейтін  психолингвистика болып табылады ,-дейді. 
	Бақылау сұрақтары:
1. Тілдің ой  -  санамен қарым  -  қатысы қандай?
1.Сөйлеу дегеніміз психологиялық көзқарас бойынша нені білдіреді? 
3. Тіл және сананың байланысы қандай?
         Ұсынылатын   әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Шаяхметұлы.Қ. Қазіргі қазақ тілі. Сөзжасам-дериватология, сөзөзгерім-морфология. Семей; Новосібір: Талер-Пресс, 2007.- 334б.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

№6 дәріс тақырыбы: Тілдің таңбалық, жүйелік, құрылымдық сипаты. Тіл деңгейлері. Грамматикалық категориялар

1. Тіл деңгейлері
2. Грамматикалық категориялар 

Тіл жүйесіндегі басты мәселелердің бірі тіл деңгейлерімен байланысты. Тіл біліміндегі дәстүр бойынша тіл құрылымын фонетика, лексика, морфология, синтаксис салаларына бөліп қарастыру тіл деңгейлері туралы идеяны дамытуға негіз болды. Тіл деңгейлерін білудің теориялық та, практикалық та мәні зор. Тіл жүйесіндегі бірыңғай тіл бірліктері мен ережелердің жиынтығынан тұратын шағын жүйелер, бөлімдер тіл деңгейлерін жасайды. Тіл деңгейлері тіл механизмдері деп те аталады (Б.Н.Головин). 
Тіл деңгейлері туралы теория 20 ғасырдың орта шенінде тілдің формалды жағын нақты суреттеп талдауға негізделген дескриптивтік тіл білімінің (Америка) ықпалымен онан әрі дамыды.
"Грамматикалық категория" терминінің ұғымы жайында тіл білімінде әр түрлі пікір орын алып келеді. Л.И.Баранникова: "Грамматикалық категория деп сөзде және сөйлемде көрініс табатын, тілдің сипатын білдіретін жалпы граматикалық ұғымдарды" атайды. 
Тіл біліміндегі неғүрлым соңғы пікірге сүйенсек, "грамматикалық категория дегеніміз мағынасы бір типтес грамма-тикалық тұлғалардың бір-бірінен өзгеше жүйесі" . Бұл анықтамада грамматикалық категория мағына мен тұлғаның бірлігі ғана емес, әрі сондай бірліктен жасалған жүйе екені ясәне осылай туған жүйелер бір-бірінен ерекше екеніне мән берілген. 
Грамматикалық категорияны жете түсіну үшін, оның өзара бірліктегі құранды бөліктері болып табылатын грамматикалык, тұлға мен грамматикалық мағынаның табиғатын білген жөн. Грамматикалық тұлға дегеніміз грамматикалық мағынаның қалыпты (стандартты) көрінісін, үлгісін білдіретін тіддік белгі. 
Грамматикалық мағына дегеніміз тілде қалыпты сипаты бар (стандартты) сөздер тобы мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тән жинақты, дерексіз тіддік мағына. 
	Бақылау сұрақтары:
1. Тіл деңгейі ұстанымдары қандай?
2. Тіл деңгейлерінің басқаша атауы бар ма?
      Ұсынылатын   әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


№7 дәріс тақырыбы: Тілдің даму заңдылықтары. Тілдік өзгерістердің ішкі, сыртқы себептері. Тілдік одақ. Ностратикалық тілдер 

1. Тілдің дамуының заңдылықтары.
2.Лексиканың дамуы.Фонетиканың дамуы.
3.Грамматиканың дамуы.
4. Тілдік құбылыстарға себепші, болатын факторлар
5. Тілдік одақ. Ностратикалық тілдер

      Тілдің лексикалық құрамын оның басқа салаларының қай-қайсьісынан болса да өзгеріске бейім тұрады. Сөздік құрам екі түрлі жолмен дамиды: біріншісі  --  ор тілдің өзіндік байырғы материаддары негізінде, екінші  --  басқа тілдерден сөздер қабылдау негізінде.Тілдің сөздік құрамы өзгергіш дегеннен оның барлық, саласы, барлық қабаты бірдей дәрежеде өзгереді деген қорытынды шықпайды. Фонетикалық ауытқу екі түрлі болады: 
а) алдыңғы үрпақ тілінде өзара жақын болғанымен, бір-бірінен елеулі өзгешеліктері бар екі дыбысты кейінгі үрпақтың біріктіріп, бір-ақ дыбыс ретінде қолдануы. Бұл  --  тіл білімде конвергенция деп аталады; ә) алдыңғы үрпақ тілінде бір дыбыс немесе бір дыбыстың басқа түрі ғана болып келгендер кейінгі үрпақ тілінде екі бөлек дыбыс болып кетуі мүмкін. Бүл  --  дивергенция деп аталады.
     Тілдік құбылыстарға себепші, болатын факторлар алуан түрлі. Қазіргі заман тіл білімінде олардың ішіндегі ең елеулісі ретінде екі түрлі факторға ерекше мән береді: оның бірі  --  сыртқы фактор, екіншісі  --  ішкі  --  фактор деп аталады. Егер тілдегі белгілі бір өзгерістің пайда болуына түрткі, себепші болған жағдайлар тілдің өзіне, өз жүйесіне тән, өзінің ішкі ерекшелігінен туған заңдылығы болса, ол ішкі себеп болады да, тілдің өз заңдылығынан болмай, одан тысқары, тілді қоршаған әлемнен, ортадан туған түрткі болса, ол сыртқы себеп болады. Сыртқы факторға тілді қоршаған ортадан болатын алуан түрлі себептердің жиынтығы, өзгеден бұрын, қоғамның тарихи дамуына, тілдік коллективтің қоныс аударуларына, миграцияға, бірігуімен ыдырауына, қатынас жасау формасының өзгеруіне, мәдениет пен техникадағы прогреске байланысты себептер жатса, ішкі факторға тілдің өмір сүріп түрған жүйесін жетілдіре беру мақсатынан туған себептер жатады.    Тілдік одақ дегеніміз  -  шыққан тегіндегі жақындық бойынша емес, біртұтас географиялық кеңістікте б>>р-б>>р>>мен ұзақ уақыт бойы қарым-қатынаста болған тілдердің белгілі дәрежеде құрылымдық және материалдық ұқсастығына негізделген тілдердің тарихи бірлігі. Тілдік одақ және тіл семьясы деген ұғымдар бірдей емес.
Ностратикалық тілдер. Афразия, үндіеуропа, картвел, орал, дравид, алтай тілдерін біріктіретін тілдердің үлкен семьясы (макросемья языков). Бұл терминді 1903 жылы алғаш ұсынған  -  дат ғылымы Х. Педерсен (латынша noster біздің деген мағынада). Тілдердің мұндай үлкен семьясы <<борей тілдері>>, <<бореал тілдері>>, <<еуроазия тілдері>> деп те аталған, бірақ бұл терминдер тәжірибеде қолданыс таппады. Ностратикалық тілдер шығыс ностратикалық (орал, дравид, алтай тілдері) және батыс ностратикалық (афразия, үндіеуропа, картвел тілдері) болып екі топқа бөлінеді. Ностратикалық тілдердің бұлайша бөлінуі жалпыностратикалық вокализмнің (дауыстылар) кейін шыққан тілдердегі тағдырына байланысты: шығыс ностратикалық тілдерде алғашқы тұрақты түбірдің вокализмі сақталған; батыс ностратикалық тілдердегі бір түбірден тараған сөздерде дауыстылардың алмасу жүйесі (аблаут) қалыптасқан.
      Бақылау сұрақтары:
1. Тілдің дамуының қандай заңдылықтары бар?
2.Лексиканың дамуы, фонетиканың дамуы туралы не білесің?
3.Грамматиканың қалай дамыған?
4. Тілдік одақтың пайда болу себептеріне не жатады?
5. Тілдік одақ қандай түрлері бар?
6. Ностратикалық тілдер семьясының пайда болу жолы, зерттелу кезеңдері.
7. Тілдік одақтың ерекшеліктері қандай?
     Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


     №2 модуль.  Тіл білімі тарихы

№8  дәріс тақырыбы: Тіл білімі тарихы. Ежелгі дәуір тіл білімі.
Ежелгі Қытай тіл білімі.  Ежелгі Үнді тіл білімі. Ежелгі Грек тіл білімі.
Рим тіл білімі


1. Бұл дәуірде пайда болған философиялық бағыттар
2. Ежелгі заман лингвистикасына тән ортақ сипаттар мен кемшіліктер.
3. Ежелгі Қытай тіл білімі. Ежелгі Үнді тіл білімі
4. Ежелгі Грек тіл білімі.  Рим тіл білімі
 
	 Біздің жыл санауымыздан 5-6 мың жылдар бұрынғы египеттіктердің, шумерлердің, т.б. шығыс халықтарының жоғары мәдениетті болғандығын, әр түрлі жазуларды пайдаланғандарын ескерсек, тіл ғылымы көне ғылымдардың бірі екендігін байқауға болады. Бірақ египеттіктердің, шумерлердің тілге байланысты айтқан пікірлері біздің заманға жеткен жоқ. Тіл мәселелеріне байланысты жазылып сақталған, біздің заманға жеткен деректердің ең көнесі Ежелгі Қытай, Үндістан, Ежелгі Греция елдеріне тән.
Ежелгі дәуір - тіл біліміне қатысты ой-пікірдің жаңа туындай бастаған және оның мейлінше балаң шағы. Ұзақ мерзімді қамтитын бұл уақыт бойында тіл біліміне тән түсінік бірте-бірте, өте баяу дамиды. Ол өрісі, тереңдігі жағынан да тым жұпыны болды. Соған қарамастан бұл кезеңдегі тіл біліміне қатысты мәліметтерді қазіргі кезде өркен жайған тіл білімінің бастамасы, қалана бастаған іргетасы деп санаған жөн.
Ежелгі дәуір тіл білімінде ерекше көңіл бөлінген екі күрделі проблема болған. Оның бірі  -  атау, ат қою теориясы да, екіншісі  -  грамматикалық өнер (искусство) проблемасы.
Мұның біріншісінде  -  зат атаулары қалай пайда болған, атаулардың өздері атауы болған заттармен, құбылыстармен, оқиғалармен қандай байланысы бар? Атаулардың дұрыс я теріс қойылуының қандай мәні бар?  Дегендерді сөз етушілер  -  философтар болған және бұл проблеманы олар философияның ең мәнді саласының бірі ретінде қараған. Ғылым тарихында ат қою теориясы деп аталатын бұл сала қытайда да, үнділерде де, герктерде де бір-біріне өте ұқсас бағытта талданып, біртектес шешімге сайып отырған.
Грамматикалық өнер теориясы тілді дұрыс қолданудың ережесін белгілеуді мақсат еткен. Бұл ереже бірде грамматикалық өнер делінсе, енді бірде жазу өнері деп те аталады. Грамматикалық теория жазба ескерткіштер тілдерін зерттеуден туған. Сондықтан ежелгі дәуір тіл білімі, әдетте, филология дәуірі деп те аталады (филология  -  герк сөзі, мағынасы  -  сөзді сүю).
     Қытай  -  мәдениеті, ғылыми ой-пікірі ертеде дамыған, дүниежүзілік мәдениетке зор үлес қосқан ежелгі ел. Қытай тіл білімінің тарихы екі мың жылдан астам уақытты қамтиды. Қытай тіл білімі 19 ғасырдың аяғына дейін басқа елдердегі тіл білімінің әсерінсіз өз бетінше дамыған. 
Ат қою теориясы мен грамматикалық өнер теориясы Ежелгі Қытайда да болған. Ат қою теориясын қалыптастырған адам, біздің жыл санауымыздан бұрынғы 551-479 жылдар арасында өмір сүрген философ ғалым  -  Конфуций (Кун-Цзы).
Грамматикалық өнер ежелгі дәуірден сақталған діни жазбалар тілін зерттеу негізінде туған. Көне және Ортағасырлық Қытайда тілге байланысты үш түрлі филологиялық мәселеге ерекше көңіл аударылған. Оның бірі  -  көне сөздердің мағыналарын айқындау, екіншісі  -  иероглифтің құрылысы мен этимологиясын айқындау, үшіншісі  -  фонология.
       Ежелгі Үнді тіл білімі. Үнділерден бізге жеткен зерттеулер жыл санауымыздан бұрынғы 5 ғасырдан басталады. Бұл материалдардың ғылыми жүйелілігіне, ой тереңдігіне қарағанда Үнді тіл білімі бұдан да бұрын болғанға ұқсайды. Тіл білімі мұнда практикалық қажеттіліктен туған. Үнділердің өте ерте дәуірден сақталған аңыздардан, гимндерден, діни жырлардан құралған <<Веда>> деп аталатын жазба ескерткіштері болған. 
      Ежелгі дәуір тіл білімінің тағы бір отаны -  Ежелгі Греция. Ежелгі Грек философтарының тілге қатысты мәселелерден ерекше сөз еткендері  -  атаудың табиғаты, зат пен оның атауы арасында қандай байланыс болатыны, тілдің қайдан, қалай пайда болғаны және тілдің грамматикасы мен логика арасындағы қарым-қатынас жөніндегі мәселелер.
Бақылау сұрақтары:
1.Қытай тіл біліміне тән ерекшеліктер
1. Көне үнді тіл білімі.Оны туғызған себептер
2.Яски мен Панини еңбектері. Панини жазған санскрит грамматикасы.
3. Грек тіл білімінің негізгі объектілерін ата?
4. Атау теориясы, тілдің шығуы дегеніміз не?
        Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


№9  дәріс тақырыбы:  Орта ғасыр тіл білімі. Араб тіл білімі. Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі. Универсал грамматика.

1. Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі.
2. Араб тіл білімінің грамматикасы.
3.17  -  18 ғ. жаңа үлгіде жазылған грамматикалық еңбектер.
4.Қайта өркендеу дәуірінің  лингвистикалық проблемасы.
5. Универсал грамматика бөлімдері.

      Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі - әр түрлі діндердің туып, әлемдік діндерге айналуы.    Дүние жүзілік діндердің тарауымен қатар сол діндердің сүндет-парызын, шариғатын уағыздайтын жазбалар да тарады. Ол жазбалар тілі киелі, қасиетті тіл, пайғамбарлар тілі деп жарияланды. Бұл тіл -тіл ғылымында канондық тіл деп аталады. Сөйтіп, дін тараған аймақтардағы халықтар өз ана тілімен қатар канондық тілді де қолданды. Жазба тіл, әдеби тіл деп саналатын да канондық тіл болды. Мысалы, түркі халықтары, сондай-ақ қазақ халқы үшін де канондық тіл араб тілі, исламның ең қасиетті, киелі кітабы - Құранның тілі болды. Араб тілі оқу пәні болды. Оны молдалар, дін иелері оқытты. Еуропа халықтары үшін канондық тіл - латын тілі. Олар латын тілін жазу тілі, ғылым ретінде пайдаланды.      Қайта өркендеу дәуірі тіл зерттеу мәселесіне бұрынғыдан басқаша тұрғыдан келу, бірінші орынға  канондық тілдерді емес, әр халықтың әр ұлттық өзіндік сөйлеу тілін қоюды, соны зерттеп , соның сырын ашуды қойды. Осылардың нәтижесінде жаңа үлгіде жазылған грамматикалық еңбектер әр елде, әр жерде шығып жайтты. 1562 ж. П. Романің <<Француз тілі граммтикасы>>. 1693 ж. Уоллистің <<Ағылшын тілі грамматикасы>>. 1659 ж Лавренти  Зизанидің  <<Славян грамматикасы>>. 1757 М В Ломоносовтың <<Россия грамматикасы>>.
       Еуропа тарихы тұрғысынан алғанда, Қайта өркендеу дәуірі 14-16 ғасырлар арасын қамтиды.  Қайта өркендеу дәуірінде ерекше қолға алынған тағы бір мәселе  -  орта ғасырда жөнді мән берілмеген ежелгі грек, рим жазба нұсқаларын тауып жариялау болды. Өз дәуірі үшін бұл саладағы күрделі істер қатарында И. Скалигердің 1540 жылы шыққан <<Латын тілінің негіздері туралы>>, Р. Стефанустың 1553 жылы шыққан <<Латын тілі қазынасы>> және <<Грек тілі қазынасы>> атты еңбектерін атауға болады.    
    Универсал грамматика 1660 жылы жарияланған. Оны француз ғалымдары  -  логик, философ, профессор Антуан Арно (1612-1694) мен грамматист, филолог, профессор Колод Лансло (1616-1695) екеуі бірігіп жазған. 
        Бақылау сұрақтары:
1. Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі қандай ?
2. Тіл ғылымындағы  канондық тіл дегеніміз не?
3. Реалистер мен  номиналистер дегеніміз кімдер?
4. Араб тіл білімі қай дәуірде дамыды?
5. Араб тіл білімінің өкілдері?
6. Махмұт Қашқари сөздігінің маңызы?
7. Қайта өркендеу дәуірінің  тіл ғылымы үшін маңызы қандай?
8. Универсал грамматика қай жылы жарияланған ?
9. Рационалды жалпы грамматика дегеніміз не ?
       Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

       
№ 10  дәріс тақырыбы:  XIX ғасыр тіл білімі. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі. Тіл философиясы. Типологиялық зерттеу. 

1. Тіл білімі тарихында салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін салушы Ф.Боптың , Раск, Якоб Гримм т.б. еңбектері.
2.Тіл философиясының алға қойған мақсаты.
3. Типологиялық зерттеудің кеңірек етек алып, қалыптасуы туралы.

      Салыстырмалы-тарихи тіл білімі. Еуропалық тіл білімі дамуының жаңа дәуірі тілді дамып, өзгеріп отыратын тарихи құбылыс деп танудан, тілдер өзара туыстас, төркіндес болады деп біліп, сол заңдылықтарды ашуға, зерттеуге салыстырмалы-тарихи әдісті қолданудан басталады. Тіл туралы ғылым тарихында үлкен бетбұрыс болған бұл жайт19ғасырдың алғашқы он жылдығында орныға бастайды. Әрине, жаңа әдістің қалыптасуы  -  ежелгі заманнан басталатын лингвистикалық ой-пікір дамуының заңды, табиғи нәтижесі. 18 ғасырдың соңғы жартысы мен 19 ғасырдың алғашқы жылдарында тіл ғылымының даму қарқыны, бағыты жаңа зерттеу әдісінің қажеттігін айқын көрсетті.
      Тілдердің бір-біріне жақын, өзара туыстас болатындығы туралы пікір салыстырмалы-тарихи тіл білімінен, яғни XIX ғасырдан көп бұрын белгілі болған. Түркі тілдерінің өзара туыстас, бір негізден тараған тіл екендігін түркі нәсілді Махмуд Қашқари XI ғасырдың өзінде айқындады.
       1538 жылы Француз гуманисі Гвилсльм Постеллустың "Тілдер туыстастығы туралы" деген еңбегі жарияланады. 
     Ф.Боптың ең басты еңбегі  -  <<Санскрит, зенд, армян, грек, латын, литва, көне славян, гот, неміс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы>>. Расмус Расктің тілдер фактілерін салыстырудан туған ең көрнекті еңбегі <<Ежелгі солтүстік тілдері және неміс, ислан тілдерінің шығуы туралы зерттеулер>> деп аталады. Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің тағы бір көрнекті өкілі  -  неміс ғалымы Я.Гримм. Бұл ғалымның төрт томнан тұратын <<Неміс грамматикасы>> атты еңбегінің бірінші кітабы 1819 жылы басылады. 
	Дүниеге келу тарихының көнелігіне қарамастан, тіл философиясы осы атауға 19 ғасырда ғана ие болды. 19 ғасырда Еуропа халықтарының салыстырмалы-тарихи грамматикаларын жазумен қатар тіл философиясының ғылым саласы ретінде қалыптасуына, дамуына, өзіндік нысанының айқындалуына көп көңіл бөлінді. Бұл дәуірдегі тіл философиясының алға қойған мақсаты  -  тілдің табиғаты мен мәнін, оның қоғам өмірінде алатын орны мен қызметін, ойлаумен, адамдардың рухани өмірімен байланысын айқындау болды. Бұл мәселемен сол дәуірдің көрнекті ойшылдары  -  Гердер, Шлегель, Гумбольдт, Шлейхер, Штейнталь, Вундт сияқты ғалымдар айналысты. Бұлардың ішінде өз дәуірі үшін де, кейінгі заман үшін де ең беделдісі Вильгельм Гумбольдт (1767-1835) болды. Тіл ғылымы тарихында оны салыстырмалы тіл білімінің, жалпы тіл білімінің және тіл философиясының негізін қалаушы деп санайды. Гумбольдт салыстырмалы-тарихи әдістің тіл зерттеу әдісі болып қалыптасуында үлкен рөл атқарды. 
     	20 ғасырдың алғашқы жартысында Еуропа мен Америкада неогумбольдтианство бағыты дамыды. Ол негізінен тілдің семантикалық жағын зерттеуге және тілді халық мәдениетімен тығыз байланыста зерттеуге мән берді. Бірақ идеалистік, метафизикалық философия тұрғысынан тілдің ой-сана мен танымдық процестегі қызметін асыра бағалады.
      	Типологиялық зерттеу. Салыстырмалы-тарихи зерттеу - өзара туыстас, төркіндес тілдер семьясын жеке-жеке зерттегені болмаса, әр семьяға жататын тілдерді бір-біріне салыстыра жинақтап қарау, сөйтіп, дүние жүзіндегі тілдердің барлығына немесе көпшілігіне ортақ типтік сипаттарды ашу ісінде дәрменсіз болды. Ал, жалпы тіл білімі тек тілдер туыстастығын айқындауды ғана көздемейді, ол дүние жүзіндегі тілдердің жалпыадамзаттық сипаттарын, типтік белгілерін ашып, тіл атаулының барлығын да қамти алатын типологиялық классификация жасауды да қажет етеді.   
  


      Бақылау сұрақтары:
1.19 ғ. бас кезінде салыстырмалы-тарихи әдіс негізінде қандай еңбектер жарық көрді?
2. Тіл философиясы қашан пайда болған?
3. Типологиялық зерттеудің қалыптасуы қай кезден басталады?
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

№ 11  дәріс тақырыбы: XIX ғасыр тіл біліміндегі бағыттар мен мектептер.
 
1. Логикалық бағыт қарастыратын нысаны. Психологиялық бағыт
Натуралистік немесе биологиялық бағыт. 
2. Жас грамматикалық бағыт. Мәскеу лингвистикалық мектебі. Қазан лингвистикалық мектебі
3. Натуралистік немесе биологиялық бағыт. Жас грамматикалық бағыт. Мәскеу лингвистикалық мектебі. Қазан лингвистикалық мектебі


  Логикалық бағыт  -  тілді ойлауға және логика мен философиядағы әр түрлі ағымдар мен концепцияларға қатысты зерттейтін көзқарастар жиынтығы. 19 ғасырдың 1 жартысындағы философиялық тіл білімі логикалық және психологиялық бағыттардың қарама-қарсы дамуынан көрінеді.     	Психологиялық бағыт.  Натуралистерге қарсы күрес үстінде дүниеге келген бағыт психологиялық ағым деп аталады. Тіл біліміндегі психологизм 19 ғасырдың орта кездерінен бастап қалыптаса бастады.	
Ғылымда натуралистер деп аталатындар  -  қоғамдық құбылыстарды зерттеуде жаратылыс заңдарын басшылыққа алып, мәселені соған негіздеп шешуге ұмтылушылар. Тіл біліміндегі натурализм көрнекті неміс ғалымы, Россия Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Август Шлейхер (1821-1869) есімімен байланысты. Август Шлейхер - салыстырмалы-тарихи тіл білімінде тіл философиясын қалыптастырушылардың, тіл фактілерін салыстыруда дыбыс құбылыстарының заңдылықтарын қатал сақтауды талап етушілердің, үндіеуропалық ататілді мүсіндеушілердің, тілдердің типологиялық ұқсастығы мен генеалогиялық бірліктерін жан-жаұқты талдаушылардың ең көрнектілерінің бірі. Ол славян, балтық, неміс тілдерінің салыстырмалы грамматикаларын жазудағы зерттеулері арқылы тіл білімін теориялық жағынан дамытты, оның бағыт-бағдарына едәуір ықпал жасады.     	Жас грамматикалық бағыт (младограмматизм) 19ғасырдың 70-жылдарынан бастап қалыптасты. Алғаш Германияда туғанымен, көп ұзамай оған тілектес, пікірлестер әр елден табылып, өте тез өркен жайды. Францияда М.Бреаль, Швейцарияда Ф.де Соссюр, Америкада Уитни, Италияда Г.И.Асколи, Россияда Ф.Ф. Фортунатов бастаған Мәскеу лингвистикалық мектебі мен Бодуэн де Куртенэ бастаған Қазан лингвистикалық мектептері болды. 
     	Мәскеу лингвистикалық мектебін 19ғасырдың 70-80жылдарында Мәскеу университетінің ғалымдары қалыптастырды. Оны басқарған сол кездегі орыс тілі білімінің көрнекті ғалымдарының бірі  -  академик Филипп Федорович Фортунатов (1848-1914). Ол Германияда, Францияда, Англияда болып, жас грамматикалық бағыттағы көрнекті ғалымдардың лекциясын тыңдаған, өзі де осы бағытты қуаттаған, компаративистиканың Россиядағы көрнекті өкілі болған, Үндіеуропа тілдерінің фонетикасын, морфологиясын зерттеп, бұл салада біраз еңбектер берген.
     	Бұл мектеп құрамында орыс тілі білімінің көрнекті өкілдері академик Алексей Александрович Шахматов (1864-1920), Александр Матвеевич Пешковский (1878-1933), т.б. болды. 
     	Қазан лингвистикалық мектебі. Бұл Қазан қаласындағы университетте 19 ғасырдың аяқ кезінде қалыптасты. Оған дем беруші  -  поляк-орыс тіл ғалымы, Қазан университетінің профессоры  Иван Александрович Бодуэн де Куртенэ (1845-1929). Ол жалпы тілдік теориялық мәселелермен көбірек айналысқан.
      Бақылау сұрақтары:
1. Натуралистік немесе биологиялық бағыттың қандай ерекшелігі бар?
2. Жас грамматикалық бағыттың өкілдері кімдер?
3. Мәскеу лингвистикалық мектебі. Қазан лингвистикалық мектебіне тән өзгешеліктер қандай?
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

№12 дәріс тақырыбы: XX ғасыр тіл біліміндегі бағыттар мен мектептер. Сөздер мен заттар. Эстетизм. 

1. ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар мен мектептер.
2. <<Сөздер мен заттар>>, <<Эстетизм>>, <<Социологизм>> деп аталатын мектептер.
3. М.Д.Бартоли жазған <<Неолингвистиканың қосымша очеркі>>еңбегі

     Қазіргі заман тіл білімі жас грамматистерге қарсы күресте туып қалыптасты. 19ғасырдың соңғы он жылы мен 20ғасырдың бас кезінен бастап Батыс Еуропа тіл білімінде жас грамматистік бағыт қатты сынға алынды, зерттеудің жаңа әдісі, бұрынғыдан өзгеше амал-тәсілдері іздестірілді. Әр елде, әр жерде жас грамматизмге қарсы лингвистикалық мектептер пайда болды. Олардың қатарына <<Сөздер мен заттар>>, <<Эстетизм>>, <<Социологизм>> деп аталатын мектептерді жатқызуға болады. Жас грамматизм бағытын сынауда бұлардың өкілдері бірауызды болғандарымен, тілдің өзіндік сипатын, мәнін айқындауға келгенде, әрқайсысының өзіндік көзқарастары, ұстаған жолдары болды.
     	Сөздер мен заттар. Бұл - тіл білімі тарихында жас грамматикалық бағыттан біржола және үзілді-кесілді бас тарту ұранын тұңғыш көтерген мектеп. Оның өкілдері 1909 жылдан бастап Рудольф Мерингердің (1859-1931) басқаруымен шыға бастаған (Австрияда) <<Сөздер мен заттар>> деп аталатын журнал төңірегінде топтасқандықтан, соның атымен аталған (журнал 20ғасырдың 40-жылдарына дейін шығып тұрды). Бұл мектептің ең көрнекті өкілі  -  роман тілдері мен жалпы тіл білімінің маманы Австрия тіл ғалымы Гуго Шухардт (1842-1927).
	Неолингвизм. (гр. neos  -  жаңа және лингвистика атауларының бірігуінен туған). Неолингвизм де жас граматизм бағытына қарсы 20 ғасырдың бас кезінде қалыптасқан лингвистикалық мектеп. Неолингвистика деген атауды бұл мектеп өкілдері өздерін жас грамматизм бағытынан мейлінше бөлек етіп көрсету үшін қолданған. Бұл мектеп Италияда қалыптасты. Оның негізін салушылар Маттео Джулио Бартоли (1873-1946),  Джулиано Бонфанте (1904 ж.), В.Пизани (1899 ж) т.б.
	Эстетизм. 20 ғасырдың бас кезінде Батыс Еуропада жас грамматизм бағытына қарсы бағытта пайда болған лингвистикалық мектептің тағы бір түрі  -  эстетизм немесе эстетикалық лингвистика.Оның қалыптастырушысы  -  неміс ғалымы, роман тілінің маманы, әрі әдебиетші, Мюнхен университетінің профессоры Карл Фосслер (1872-1949).
     	Социологиялық бағыттың Франциядағы көрнекті өкілдері  -  Поль Лафарг (1842-1911), Ф. Де Соссюр (1857-1913), А.Мейе (1866-1936), Ж.Вандриес (1875-1960), Э.Бенвенист (1902).
      	Бақылау сұрақтары:
1. Сөздер мен заттар мектебінің өкілдері кімдер?
2.Эстетизм немесе эстетикалық лингвистиканың қалыптастырушысы кімдер?
3. Неолингвизм қашан қалыптасты?
4. Дескриптивистер қандай салаларға бөлінеді?
       Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


    13  дәріс тақырыбы: XX ғасыр тіл біліміндегі бағыттар мен мектептер.	 	Структуралық тіл білімі.

1. Структуралық тіл біліміне сипаттама 
2. Структуралық тіл білімінің негізін салушылар

	20 ғасырдың алғашқы жартысында дүниеге келген тілдік мектептердің ең көрнекті және кең тарағандарының бірі  -  структуралық тіл білімі деп аталатын бағыт.Бұл мектеп салыстырмалы  -  тарихи тіл біліміне, оның бір бұтағы жас грамматикалық мектепте қарсы бағытта туып қалыптасты.
     Структуралық тіл білімінің немесе структуралық әдістің дүниеге келуінің ішкі  -  сыртқы себептері бар.Ең негізгісі 20 ғасыр ғылымы дамуында пайда болған жаңа бағыт.19 ғасыр ғылымының негізгі сипаты тәжірибе арқылы бақылаудан туған фактілерді есепке алу, сипаттау болса, 20 ғасыр ғылымы олардың өзіндік мәнін, ішкі заңдылықтарын, зерттеліп отырған нысанның құрылым ерекшелігін, оны құрайтын элементтердің арақатынасын, бір  -  бірімен байланысын, бір  -  біріне тигізетін әсерлерін ашуға тырысады.
	Структуралдық бағыттың көпшілікке танылған үш мектебі болды: Прага (Чехословакияда), Копенгаген (Данияда) мектептері және дескриптивтік мектеп (Америкада).Кейін келе бұл бағыт басқа елдерге де тарады. 
	Прага мектебі. Бұл мектеп өзіндік бағыты бар лингвистикалық үйірме ретінде 1926 жылы қалыптасқан.Оны қалыптастырушы чех ғалымы профессор В.Матезиус (1882-1945). Үйірме құрамында Б.Гавранек, Б.Трнка, В.Скаличка, орыс эмигранттары С.Карцевский, Р.Якобсон, Н.Трубецкой, т.б. болған.
	Тілдік элементтердің қызметін бірінші орынға қоятындықтарына қарап, бұл мектепті Прагалық функционалды лингвистика деп те атайды.
	Функционалдық лингвистика өкілдерінің әрқайсысы әр түрлі проблемамен айналысты.
          Копенгаген структуралық мектебі. Бұл мектеп өкілдері өздерін компаративистикалық бағыттығылардан бөлектеу үшін гректің глосса деген сөзі негізінде глоссематиктер деп атады.	Глоссемантикалық бағытты қалыптастырушы және оған дем беруші Дания тіл ғалымы профессар Луи Ельмслев (1899-1965). Бұл мектептің теориялық негізін белгілеген алғашқы еңбек  -  Ельмслевтің 1928 жылы жарияланған <<Жалпы грамматиканың негіздері>> атты кітабы. Глоссематиктер 1933 жылдан бастап Прага мектебімен бірлесіп, <<Тіл білімі жөніндегі еңбектер>> атты журнал шығарып тұрған. Журнал структуалистердің халықаралық органы деп жарияланды. Дескриптивтік мектеп 20 ғасырдың 20-жылдарында Америкада қалыптасқан. Мектепті қалыптастырушылар АҚШ тіл білімінің классиктері профессорлар Эдуард Сепир (1884-1939), Леонард Блумфилд (1887-1949). Бұл структурализмді қалыптастыруда екеуінің атқарған рөлі мен ұстанған принциптері бір емес. Сондықтан бұл екеуі қазіргі АҚШ тіл біліміндегі  -  этнографиялық, структуралық деп аталатын екі мектептің дем берушілері болып саналады.
   	Дескриптивистер тіл  -  ішкі, сыртқы байланыстары бар сигналдар жүйесі дейді де, тіл білімін металингвистика, микролингвистика деп екі салаға бөледі.
	Металингвистика сөздік мінез-құлықтың сыртқы жағын зерттейді. Ол этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, металингвистика, фонетика, паралингвистика (интонация, ымдау-нұсқау сияқтыларды зерттейді) деп аталатын салаларды қамтиды.
  	Микролингвистика сөздік сигналдарды сипаттайды, бірақ оны сипаттағанда металингвистикалық жайттарға, яғни сыртқы өмірмен байланысқа, тарих мәселелеріне, тілдің семантикалық жинағына көңіл аудармайды, оның материалдық жағын ғана зерттейді.Этнографиялық лингвистика. Лингвистика тарихында тіл мәселелерін сол тілді қолданушы қауымның мәдени өмірімен, салт-сана, әдет-ғұрпымен байланыстыра зерттеушілік те болды. Бұл жөніндегі алғашқы пікір 18ғасырдың соңғы жартысында өмір сүрген неміс жазушысы және әдебиетшісі Иоганн Бердердің (1744-1803) поэзияға байланысты зерттеулерінде, одан кейінгі кезде Гумбольдт еңбектерінде кездеседі. Бірақ тіл мәселелерін мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санамен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл бөлу, оны тіл білімінің күрделі проблемасы ретінде қарау 20ғасырдың 20-30-жылдарында белең алды. Қазіргі тіл білімінде осы негізде туып қалыптасқан екі бағыт бар: оның бірі  -  Америкада, екіншісі  -  Германияда.
	Бақылау сұрақтары:
1. XX ғасыр тіл біліміндегі бағыттар мен мектептерінің өкілдері кімдер?
2. Структуралық тіл білімінің негізін салушылар кімдер?
3.Микролингвистиканың зерттеу нысанына не жатады?
4.Дескриптік мектеп қалай қалыптасты?  



          Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.




 14  дәріс тақырыбы: Кеңестік тіл білімі. Түркі тілдері туралы ғылым

1. Кеңестік тіл білімі ең басты міндеттерінің бірі.
2. 20-30  жылдары совет тіл біліміндегі бірнеше лингвистикалық бағыттар.
3. Кеңестік жаңа тіл білімін қалыптастырудағы  академик Н.Я.Мардың  рөлі.
4. Түркі тілдері туралы ғылым

       Кеңес лингвистері алдында маркстік-лениндік тіл білімін дамыту міндеті тұрды.Бүкіл Кеңес ғылымының, солардың ішінде тіл білімінің де философиялық негізі  -  маркстік диалектикалық материализм деп жарияланды. 20-30 ж. кеңес тіл білімінде бір-бірінің ісіне сын көзімен қарайтын бірнеше лингвистикалық бағыт болды. Ондай лингвистикалық бағыттың бірі  -  үнді-европалық компаративтік лингвистиканың Россиядағы бір тармағы  -  салыстырмалы-тарихи тіл білімі болатын.
        Компаративтік тіл білімін ығыстырған, жаңа бағыт совет тіл білімі тарихында << Тіл туралы жаңа ілім >> немесе << Яфет тіл ғылымы >> деп аталады. Оны қалыптастырушылардың басшысы ретінде академик Н.Я.Марр Кеңестік тіл білімі әлеміне көтерілді. Марр тіл туралы жаңа ілімді яфет тілдерін жан-жақты зерттеу, оның басқа семьядағы тілдермен қатынасын айқындау негізінде ғана қалыптастыруға болады деп санады.Кеңес Одағы Коммунистік партиясының орталық органы <<Правда>> газеті 1950 жылы Кеңес тіл біліміндегі тоқыраушылықты сынап, бұл саладағы ғылыми жұмысқа дұрыс бағыт сілтеу үшін еркін айтыс ұйымдастырды.     Түркі тілдері  --  Шығыс Еуропадан, Сібір мен Батыс Қытайға дейінгі кең аумақта тұратын 180 млн. адамның ана тілі, 210 млн. адамның екінші тілі боп табылатын, көбі бір біріне өте жақын болған 40 тілден тұратын тілдер тобы. Көрнекті түркітанушы Н.А. Баскаков Түркі тілдері-нің фонет., граммат. ерекшеліктерін сол тілде сөйлейтін халықтардың тарихи даму, геогр. орналасу жағдайымен ұштастыра отырып, бұл тілдердің тарихын төмендегідей кезеңдерге бөледі:
* Алтай  дәуірі
* Ғұн дәуірі
* Көне түрік  дәуірі
* Орта  түрік  дәуірі  немесе негізгі қалыптасу  кезеңі
* Ең  жаңа  дәуір
Алайда оның екі дәуірі болғанын тұспалдап айтуға болады:
* ) Орал-алтай тілдерінің ортақ дәуірі, бұл  -  көптеген ру мен тайпа тілдерінің бөлінбеген кезеңі;
* ) Орал және алтай тілдерінің бір-бірінен бөліну кезеңі, бұдан соң түркі, моңғол, тұңғыс-маньчжур және корей-жапон тілдерінің тармақтарға бөліну дәуірі.
    Жүз жылдар бойы түркі халықтары көшпелі өмір салтын өткізгендіктерінен, өзара және де басқа тілдес халықтармен араласып, өз тілдеріне және көршілес халықтардың тілдеріне зор әсер еткен.         
       Бақылау сұрақтары:
1.Кеңес үкіметі орнағаннан кейін тіл білімі қалай дамыды?
2.Кеңес тіл білімінің дамуына кімдер үлес қосты?
3.Кеңес үкіметі орнағаннан кейін тіл білімі қалай дамыды?
4.Кеңес тіл білімінің дамуына кімдер үлес қосты?
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


15 дәріс тақырыбы: Тіл білімінің әдістері және олардың түрлері. Тіл біліміндегі талдау тәсілдері

1. Тіл білімінің әдістері және олардың түрлері.
2. Тіл біліміндегі талдау тәсілдері
     Тіл білімін зерттеуде қолданылатын әдіс  -  тәсілге, зерттеушінің ұстанған бағыт  -  бағдарына қарай жіктеушілік бар.Ондай жіктеулер қатарына салыстырмалы  -  тарихи, типологиялық, ареалдық, структуралық, психологиялық, этнографиялық, эстетикалық, синхрондық, диахрондық, қолданбалы тіл білімі т.б.жатады.
	Салыстырмалы  -  тарихи тіл білімі  -  шығу тегі жағынан бір  -  біріне жақын тілдерді зерттейтін тіл білімінің саласы.
	Типологиялық тіл білімі  -  тілдердің шығу тегіндегі өзара қатынасының қандай екеніне қарамастан, олардың құрылымдық және функционалдық белгілерін салыстыра зерттеу нәтижесінде 19 ғасырдың орта шенінде туған. 
Ареалдық тіл білімі  -  (лат.аrea  -  кеңістік, аудан)  -  лингвистикалық география әдістері арқылы тіл құбылыстарының таралу жайын, тіларалық (диалектаралық) байланыстарды зерттейтін тіл білімінің саласы, 19 ғ. 2  -  жартысы мен 20 ғ. басында пайда болған.
Структуралық тіл білімі  -  тілді таңбалар жүйесі деген қағидаға және тіл құрылымындағы жігі айқын элементтерге сүйене отырып, олардың формалды жағын қатаң түрде (нақты ғылымдарға жақындығын) зерттейтін тіл білімінің саласы.
 Психологиялық тіл білімі  -  сөйлеу процесінің қалай іске асатыны, адам психикасындағы қабылдау, түйсік, байымдаумен сөйлеудің байланысын, оның тіл жүйесіне қатысын зерттейтін тіл білімінің саласы. Этникалық тіл білімі. Этнолингвистика  -  грекше ethnos халық, тайпа)  -  тілдің халық мәдениетіне қатысын зерттейтін тіл біліміндегі бағыт.
Социологиялық (әлеуметтік) бағыт (социолингвистика) тілді адамдардың қоғамдық қызметіне, кәсіби тіршілігіне қызмет ететін әлеуметтік құбылыс, қарым  -  қатынас құралы деп қарайтын бағыт, 19-20 ғасырлар аралығында пайда болған.
Эстетикалық бағыт - 	тілді эстетикалық философия тұрғысынан зерттеу нәтижесінде 20 ғ. басында Батыс Еуропа тіл білімінде туған бағыт. 
 	Синхрониялық тіл білімі  -  тілдің белгілі бір дәуірдегі қалпын, құрылымын сипаттап зерттейтін тіл білімі.Оны сипаттама тіл білімі, нормативті тіл білімі деп те атайды.
	Диахрониялық тіл білімі  -  тілдің тарихи уақыт ішінде өзгеруі мен дамуын зерттейтін тіл білімі.Оны тарихи тіл білімі деп те атайды.
	Дескриптивтік тіл білімі  -  Америка үндістерінің тілін зерттеуге байланысты америкалық структурализм құрамында 20 ғасырдың 30-50- жылдарында пайда болған тіл білімі.
	Математикалық тіл білімі  -  табиғи және кейбір жасанды тілдердің құрылысын аппарат арқылы формалды түрде зерттеп сипаттайтын тіл білімі.
Қолданбалы тіл білімі  -  тілді практикалық талаптарға сәйкестендіріп қолданудың ғылыми жүйесін қалыптастыратын тіл білімінің саласы.Ол ғылыми пән ретінде 20 ғасырдың орта кезінен белгілі болды. 
         Функционалдық тіл білімі  -  структуралық тіл білімінің тілдің қатынас құралы ретінде функциялық жағына баса назар аударатын саласы.
Паралингвистика - (грекше рara  -  жанында, қасында)  -  сөйлеу үстінде қолданылатын тілдік емес, қосымша құралдарды (дауыс ырғағы, дауыс әуені, интонация, бет, қол, дене қимылы т.б.) зерттейтін тіл білімінің саласы.
Бұл салалар жеке тілдер туралы ғылымның да, жалпы тіл білімінің де қарауына жатады.Әрине, әрқайсысында әр түрлі көлемде сөз етіледі.
      Бақылау сұрақтары:
1. Интралингвистика деген не?
2. Экстралигвистика деген не?
4. Тіл білімін зерттеуде қолданылатын әдіс  -  тәсілге, зерттеушінің ұстанған бағыт  -  бағдарына қарай қандайжіктеушілік бар?
5.  Салыстырмалы  -  тарихи тіл білімі.Типологиялық тіл білімі 
6.  Ареалдық тіл білімі.  Структуралық тіл білімі.  Психологиялық тіл білімі. 
          
 Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

	Тәжірибелік сабақтар
                                       
№1 тақырыбы:  Жалпы тіл білімінің зерттеу нысаны негізгі мәселелері, салалары. Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы 

   Мақсаты:  Жалпы тіл білімінің анықтамасы, мақсаты мен міндеттері, жалпы тіл білімінің лингвистиканың басқа салаларымен қарым-қатынасы жайлы түсіндіру.
    Әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы тіл білімі  -  лингвистиканың жалпы тілдік теориясы. Ол  -  бүкіл  лингвистиканың бағыт-бағдарын белгілейтін ғылым. Жалпы тіл білімі  1963 жылдан бастап енгізілді. Бұл пәннің мақсаты  -  студенттерге теориялық лингвистиканың ең негізгі, өзекті мәселелерімен таныстыру. 
Тіл білімі салалары: Интралингвистика тілдің ішкі жүйелілік құрылымын, жүйе элементтерінің бір-бірімен қарым-қатынасын зерттейді. Интралингвистиканың негізгі салалары  -  фонетика, лексикология, грамматика. Экстралингвистика тілдің сыртқы дүниемен, қоғаммен байланысын зерттейді. Менталингвистика тіл менойлаудың қарым-қатынасын, тілдік мағынаның теориясын, сөйлеу әрекетімен, жағдаймен байланысын зерттейді. Тіл білімі мен логиканың түйісетін жері  -  тіл мен ойлаудың арақатысы мәселесі.Логика  -  ойлау формаларын, ол формалардың өзара байланысын, даму жолдарын зерттейтін ғылым.Ал, ойлаудың заңдылықтарын тілдік материалдарсыз білу мүмкін емес.
Тіл білімі және психология. Психология  -  психика туралы ілім. Психологияның мақсаты  -  адамдардың психикалық әрекеттерінің объективтік заңдарын, адамның ой  -  санасын, психикалық қасиеттерінің қалыптасып, даму жолдарын айқындау.
 Тіл білімі және физиология, физика, медицина. Сөйлеу әрекеті  -  физиологиялық күрделі процесс.Оған мидың да, сөйлеу органдарының да, нерві жүйесінің де қатысы бар.Бұл жағынан тіл білімі физиология,физика, медицина ғылымдарымен де байланысты болады.
Тіл білімі және әдебиеттану ғылымы. Әдебиет пен тіл  -  айрылмас бірліктегі құбылыстар.Тіл - әдебиеттің жаны.Тілсіз әдебиет жоқ.Тіл әдебиеттің материалдық жағы болса, әдебиет  -  тілдің материалдық қызметінің жемісі.
Тіл білімі және тарих, этнография, археология. Сондықтан тіл тарихын зерттеуші ғалым сол тілді қолданған қоғам тарихы жөніндегі ілімнің табыстарына сүйенбей, ал тарихшы өз зерттеулерінде тіл фактілерін ескермей тұра алмайды.
Тіл білімі және география. Тіл білімінің  география ғылымымен ұштасуы 19 ғасырдың соңғы кездерінен басталады.
      Бақылау сұрақтары:
1. Жалпы тіл білімі қашан қалыптаса бастады?
2. Жалпы тіл білімінің ең өзекті, ең негізгі мәселелеріне не жатады?
3. Тіл білімінің басқа ғылымдармен байланысы қандай?
4.Тіл білімі және физиология, физика, медицина
5.Тіл білімі және әдебиеттану ғылымы
6.Тіл білімі және тарих, этнография, археология
7.Тіл білімі және география
8.Тіл білімі және кибернетика
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


№2 тақырыбы: Тілдің табиғаты мен мәні, қызметтері. Тіл және қоғам. Тіл және этникалық бірлік. Әлеуметтік тіл білімі, оның қарастыратыны.

      Мақсаты: Тілдің табиғаты мен мәні, қызметтері. Тіл және қоғам. Тіл және этникалық бірлік жайлы мағлұматтар беру.
      Әдістемелік нұсқаулар:  Тілді биологиялық құбылыс деп қарағандар: Франц Бопп, А.Шлейхер. Олардың пайымдауынша құдай жаратқан. Демек олар <<тілді туады, өседі, өледі>> деп санайды. Бұл дұрыс емес. Себебі тіл бір ұрпақтан екіші ұрпаққа ауысып отыратын, кейінгі ұрпақ алдыңғы ұрпақтан үйреніпп отыратын құбылыс.Сонымен қатар кейбір ғалымдар тілді психологиялық құбылыстарға жатқызады.Ол <<тіл құдай жаратқан нәрсе емес, оны жеке адам жасайды, жеке адамның рухы туғызады.>>, - деген түсінік туған. Алдыңғы пікір сияқты бұл да дұрыс емес.Егер тіл рухтың туындысы болса, әрбір адамның жеке тілі болған болар еді де, бір тұтас халықтың тілі болмас еді. Жеке адамның тілі қауымда ғана жасалады, қауыда ғана дамиды. Тіл қоғамдық құбылыс. Қоғамсыз тіл , тілсіз қоғам болуы мүмкін емес.Тілдің қызметтері: қарым-қатынас құралы болу  -  коммуникативті, ойды жарыққа шығару қызметі  -  экспрессивті, адамның көңі-күйді білдіруі  -  эмоционалды, таным құралы болуы - когнитивті,белгілі бір зат не құбылыстың атауы болуы - номинативті және т.б.
       Бақылау сұрақтары:
1.Тілдің табиғаты мен мәні, қызметтері жайлы не білесіңдер?
2.Тіл және қоғамның байланысы неден көрінеді?
3.Тіл және этникалық бірлігі неден көрінеді?
4. Әлеуметтік тіл білімі нені қарастырады?
          Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


        №3тақырыбы: Тіл және ойлау. Тіл және сөйлеу. Тіл және сана
   Мақсаты: Тіл және ойлау, тіл және сөйлеу, тіл және сана жайлы жан-жақты түсіндіру.
   Әдістемелік нұсқаулар:  Тіл мен ойлау өзара байланысты, дыбыстық тіл де, абстаркты ойлау да адамға тән құбылыс. Біріншіден, тіл де , ойлау да  -  адам миының туындысы, соның жемісі; екіншіден, тіл де , ойлау да  -  қоғамдық құбылыстар. Тіл мен ойлау бір мезгілде туып, бірге дамып келеді.Тіл мен ойлаудың ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар. Тіл мен ойлауды бір деп қарастырушылар.(Ф.Шлейермахер, И.Гаман) Тіл мен ойлау ұқсас жақын құбылыстар.(В.фон Гумбольд,Л.Леви-Брюль) Тіл мен ойлаудың ұқсастығы жоқ деп қарастырушылар да болды. Олар ойлауға көңіл бөлмеді.(Ф. Бенеке, дескриптивистер) Тіл мен ойлау диалектикалық бірлікте.Диалектикалық материалистер тіл мен ойлаудың диалектикалық тұтастығын алға тартты.
       Бұл проблеманың замандық тарихы барлығы. Бұл екеуі арасындағы қарым-қатынасты айқындаудағы әр түрлі көзқарастар: екеуін тепе-теңдік бірлікте қарау, бұлардың арасында ешқандай бірлік жоқ, екеуі екі түрлі ғылым обьектілері деушілер. 
       Бақылау сұрақтары:
1. Тіл және ойлау. Тіл және сөйлеу. Тіл және сана жайлы не білесіңдер?
2. Тіл және ойлаудың арақатынасы қандай?
3. Тіл және сөйлеу мен тіл және сананың бірлігі неден көрінеді?
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

№4тақырыбы: Тілдің таңбалық, жүйелік, құрылымдық сипаттары 
Мақсаты: Тілдің таңбалық, жүйелік, құрылымдық сипаттары жайлы мәліметтер беру.
     Әдістемелік нұсқаулар:  Тіл таңбалар жүйесінен тұрады. Таңбаның екі түрі: тілдік таңба, шартты таңба. Олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары. Тілдік таңбаның екі негізгі қасиеті дыбыстардың көмегімен кез келген сөздік белгіні жеткізу. Тілдік таңбалар: фонема, морфема, сөз тіркесі, сөйлем.Тілдік таңбаның белгілері: 1)еріктілік, 2) шарттылық.
      Құрылым дегеніміз-бүтін нәрсенің элементтерінің арасындағы қатынастар схемасы.Тіл бүтіннің әр тектес элементтердің ара қатынасынан және бірлігінен тұрады. Тілдің құрылымы тілдік бірліктер дыбыс, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем. Фонема - тілдің ең кішкене дыбыстық бірлігі. Морфема  -  ары қарай бөлшектеуге келмейтін тілдің грамматикалық, лексикалық мағынасы бар тілдік бірлік.Сөз  -  болмыс құбылыстарын, заттарын , олардың қасиетерін атайтын негізгі құрылыстық-семантикалық тіл бірлігі. Сөйлем  -  тиянақты ойды білдіріп, бір нәрсені хабарлайтын тіл бірлігі.
Жүйе дегеніміз - өзара байланысты бір тектес элементтердің бірлігі. Жүйе дегенді өзін тән айырықшақұрылымы бар кіші жүйелердің жиынтығы деуге болады. Тіл құрылымының жеке салаларының жүйелері бір-бірімен қарым-қатынасында, өзара байланысында тілдің жалпы жүйесін құрайды. 
       Бақылау сұрақтары:
1. Тілдің таңбалық сипаты дегеніміз не?
2. Тілдің таңбалық, жүйелік, құрылымдық сипаттары неден көрінеді?
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

№5 тақырыбы: Тіл деңгейлері. Грамматикалық категориялар
Мақсаты: Тіл деңгейлері. Грамматикалық категориялар жайлы мәліметтер беру.
Әдістемелік нұсқаулар:  Тіл жүйесіндегі басты мәселелердің бірі тіл деңгейлерімен байланысты. Тіл біліміндегі дәстүр бойынша тіл құрылымын фонетика, лексика, морфология, синтаксис салаларына бөліп қарастыру тіл деңгейлері туралы идеяны дамытуға негіз болды. Тіл деңгейлерін білудің теориялық та, практикалық та мәні зор. Тіл жүйесіндегі бірыңғай тіл бірліктері мен ережелердің жиынтығынан тұратын шағын жүйелер, бөлімдер тіл деңгейлерін жасайды. Тіл деңгейлері тіл механизмдері деп те аталады (Б.Н.Головин). 
Тіл деңгейлері туралы теория 20 ғасырдың орта шенінде тілдің формалды жағын нақты суреттеп талдауға негізделген дескриптивтік тіл білімінің (Америка) ықпалымен онан әрі дамыды.
Грамматикалық категорияны жете түсіну үшін, оның өзара бірліктегі құранды бөліктері болып табылатын грамматикалык, тұлға мен грамматикалық мағынаның табиғатын білген жөн. 
	Бақылау сұрақтары:
1. Тіл деңгейі ұстанымдары қандай?
2. Тіл деңгейлерінің басқаша атауы бар ма?
      Ұсынылатын   әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

№6 тақырыбы: Тілдің даму заңдылықтары.Тілдік одақтар

     Мақсаты: Тілдің даму заңдылықтары.Тілдік одақтар жайлы толық мәліметтер беру.
     Әдістемелік нұсқаулар: Тілдің лексикалық құрамын оның басқа салаларының қай-қайсьісынан болса да өзгеріске бейім тұрады. Сөздік құрам екі түрлі жолмен дамиды: біріншісі  --  ор тілдің өзіндік байырғы материаддары негізінде, екінші  --  басқа тілдерден сөздер қабылдау негізінде.Тілдің сөздік құрамы өзгергіш дегеннен оның барлық, саласы, барлық қабаты бірдей дәрежеде өзгереді деген қорытынды шықпайды. 
     Тілдік құбылыстарға себепші, болатын факторлар алуан түрлі. Қазіргі заман тіл білімінде олардың ішіндегі ең елеулісі ретінде екі түрлі факторға ерекше мән береді: оның бірі  --  сыртқы фактор, екіншісі  --  ішкі  --  фактор деп аталады.
      Тілдік одақ дегеніміз  -  шыққан тегіндегі жақындық бойынша емес, біртұтас географиялық кеңістікте ұзақ уақыт бойы қарым-қатынаста болған тілдердің белгілі дәрежеде құрылымдық және материалдық ұқсастығына негізделген тілдердің тарихи бірлігі. Тілдік одақ және тіл семьясы деген ұғымдар бірдей емес.
       Ностратикалық тілдер. Афразия, үндіеуропа, картвел, орал, дравид, алтай тілдерін біріктіретін тілдердің үлкен семьясы (макросемья языков). Бұл терминді 1903 жылы алғаш ұсынған  -  дат ғылымы Х. Педерсен (латынша noster біздің деген мағынада).
          Бақылау сұрақтары:
1. Тілдік одақтың пайда болу себептеріне не жатады?
2. Ностратикалық тілдер семьясының пайда болу жолы, зерттелу кезеңдері.
3. Тілдің дамуының қандай заңдылықтары бар?
4.Лексиканың дамуы, фонетиканың дамуы туралы не білесің?
5.Грамматиканың қалай дамыған?
         Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

№7 тақырыбы: Тіл білімі тарихы. Ежелгі дәуір тіл білімі  
       Мақсаты:   Бұл дәуірде пайда болған философиялық бағыттар,  ежелгі заман лингвистикасына тән ортақ сипаттар мен кемшіліктер жайлы сипаттама беру.
 Ежелгі Қытай тіл білімі,  ежелгі Үнді тіл білімі, ежелгі Грек тіл білімі, Рим тіл білімі жайлы түсініктер беру.
      Әдістемелік нұсқаулар:  Тіл мәселелеріне байланысты жазылып сақталған, біздің заманға жеткен деректердің ең көнесі Ежелгі Қытай, Үндістан, Ежелгі Греция елдеріне тән.
Ежелгі дәуір - тіл біліміне қатысты ой-пікірдің жаңа туындай бастаған және оның мейлінше балаң шағы. Ұзақ мерзімді қамтитын бұл уақыт бойында тіл біліміне тән түсінік бірте-бірте, өте баяу дамиды. Ежелгі дәуір тіл білімінде ерекше көңіл бөлінген екі күрделі проблема болған. Оның бірі  -  атау, ат қою теориясы да, екіншісі  -  грамматикалық өнер (искусство) проблемасы.
Ат қою теориясы мен грамматикалық өнер теориясы Ежелгі Қытайда да болған. Ат қою теориясын қалыптастырған адам, біздің жыл санауымыздан бұрынғы 551-479 жылдар арасында өмір сүрген философ ғалым  -  Конфуций (Кун-Цзы).
Грамматикалық өнер ежелгі дәуірден сақталған діни жазбалар тілін зерттеу негізінде туған. 
Ежелгі Үнді тіл білімі. Үнділердің өте ерте дәуірден сақталған аңыздардан, гимндерден, діни жырлардан құралған <<Веда>> деп аталатын жазба ескерткіштері болған. 
      Ежелгі дәуір тіл білімінің тағы бір отаны -  Ежелгі Греция. Ежелгі Грек философтарының тілге қатысты мәселелерден ерекше сөз еткендері  -  атаудың табиғаты, зат пен оның атауы арасында қандай байланыс болатыны, тілдің қайдан, қалай пайда болғаны және тілдің грамматикасы мен логика арасындағы қарым-қатынас жөніндегі мәселелер.
Бақылау сұрақтары:
1.Қытай тіл біліміне тән ерекшеліктер
1. Көне үнді тіл білімі.Оны туғызған себептер
2.Яски мен Панини еңбектері. Панини жазған санскрит грамматикасы.
3. Грек тіл білімінің негізгі объектілерін ата?
4. Атау теориясы, тілдің шығуы дегеніміз не?
         Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


№8  тақырыбы: Орта ғасыр тіл білімі. Араб тіл білімі 
    Мақсаты: Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі, тіл ғылымындағы  канондық тіл жайлы, Араб тілі туралы алғашқы еңбектер, Араб тіл білімінің грамматикасы жайлы түсінік беру.
   Әдістемелік нұсқаулар:   Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі - әр түрлі діндердің туып, әлемдік діндерге айналуы.    Дүние жүзілік діндердің тарауымен қатар сол діндердің сүндет-парызын, шариғатын уағыздайтын жазбалар да тарады. Ол жазбалар тілі киелі, қасиетті тіл, пайғамбарлар тілі деп жарияланды. Бұл тіл -тіл ғылымында канондық тіл деп аталады. Сөйтіп, дін тараған аймақтардағы халықтар өз ана тілімен қатар канондық тілді де қолданды. Жазба тіл, әдеби тіл деп саналатын да канондық тіл болды.        Бақылау сұрақтары:
1. Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі қандай ?
2. Тіл ғылымындағы  канондық тіл дегеніміз не?
3. Реалистер мен  номиналистер дегеніміз кімдер?
4. Араб тіл білімі қай дәуірде дамыды?
5. Араб тіл білімінің өкілдері?
6. Махмұт Қашқари сөздігінің маңызы?
       Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

№9  тақырыбы: Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі. Универсал грамматика 
     Мақсаты: 17  -  18 ғ. жаңа үлгіде жазылған грамматикалық еңбектер жайлы, Қайта өркендеу дәуірінің  лингвистикалық проблемасы, Универсал грамматика бөлімдері туралы түсіндіру.
     Әдістемелік нұсқаулар: Қайта өркендеу дәуірі тіл зерттеу мәселесіне бұрынғыдан басқаша тұрғыдан келу, бірінші орынға  канондық тілдерді емес, әр халықтың әр ұлттық өзіндік сөйлеу тілін қоюды, соны зерттеп , соның сырын ашуды қойды. Осылардың нәтижесінде жаңа үлгіде жазылған грамматикалық еңбектер әр елде, әр жерде шығып жайтты. 1562 ж. П. Романің <<Француз тілі граммтикасы>>. 1693 ж. Уоллистің <<Ағылшын тілі грамматикасы>>. 1659 ж Лавренти  Зизанидің  <<Славян грамматикасы>>. 1757 М В Ломоносовтың <<Россия грамматикасы>>.
       Еуропа тарихы тұрғысынан алғанда, Қайта өркендеу дәуірі 14-16 ғасырлар арасын қамтиды.  Қайта өркендеу дәуірінде ерекше қолға алынған тағы бір мәселе  -  орта ғасырда жөнді мән берілмеген ежелгі грек, рим жазба нұсқаларын тауып жариялау болды. Өз дәуірі үшін бұл саладағы күрделі істер қатарында И. Скалигердің 1540 жылы шыққан <<Латын тілінің негіздері туралы>>, Р. Стефанустың 1553 жылы шыққан <<Латын тілі қазынасы>> және <<Грек тілі қазынасы>> атты еңбектерін атауға болады.    
    Универсал грамматика 1660 жылы жарияланған. Оны француз ғалымдары  -  логик, философ, профессор Антуан Арно (1612-1694) мен грамматист, филолог, профессор Колод Лансло (1616-1695) екеуі бірігіп жазған. 
       Бақылау сұрақтары:
1. Қайта өркендеу дәуірінің  тіл ғылымы үшін маңызы қандай?
2. Универсал грамматика қай жылы жарияланған ?
3. Рационалды жалпы грамматика дегеніміз не ?
       Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.

      №10 тақырыбы: XIX ғасыр тіл білімі
     Мақсаты: Тіл білімі тарихында салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін салушы Ф.Боптың , Раск, Якоб Гримм т.б. еңбектері жайлы, тіл философиясының алға қойған мақсаты, типологиялық зерттеудің кеңірек етек алып, қалыптасуы туралы түсінік беру.
    Әдістемелік нұсқаулар: Салыстырмалы-тарихи тіл білімі. Еуропалық тіл білімі дамуының жаңа дәуірі тілді дамып, өзгеріп отыратын тарихи құбылыс деп танудан, тілдер өзара туыстас, төркіндес болады деп біліп, сол заңдылықтарды ашуға, зерттеуге салыстырмалы-тарихи әдісті қолданудан басталады. Тіл туралы ғылым тарихында үлкен бетбұрыс болған бұл жайт19ғасырдың алғашқы он жылдығында орныға бастайды. 
      Тілдердің бір-біріне жақын, өзара туыстас болатындығы туралы пікір салыстырмалы-тарихи тіл білімінен, яғни XIX ғасырдан көп бұрын белгілі болған. Түркі тілдерінің өзара туыстас, бір негізден тараған тіл екендігін түркі нәсілді Махмуд Қашқари XI ғасырдың өзінде айқындады.
     Ф.Боптың ең басты еңбегі  -  <<Санскрит, зенд, армян, грек, латын, литва, көне славян, гот, неміс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы>>. Расмус Расктің тілдер фактілерін салыстырудан туған ең көрнекті еңбегі <<Ежелгі солтүстік тілдері және неміс, ислан тілдерінің шығуы туралы зерттеулер>> деп аталады. Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің тағы бір көрнекті өкілі  -  неміс ғалымы Я.Гримм. Бұл ғалымның төрт томнан тұратын <<Неміс грамматикасы>> атты еңбегінің бірінші кітабы 1819 жылы басылады. 
      Бақылау сұрақтары:
1.19 ғ. бас кезінде салыстырмалы-тарихи әдіс негізінде қандай еңбектер жарық көрді?
2. Тіл философиясы қашан пайда болған?
3. Типологиялық зерттеудің қалыптасуы қай кезден басталады?
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


    №11тақырыбы: ХІХ ғасыр тіл білімінде қалыптасқан тіл білімі мектептері мен ағымдары. Ф.де Соссюрдің лингвистикалық көзқарастары

   Мақсаты: ХІХ ғасыр тіл білімінде қалыптасқан тіл білімі мектептері мен ағымдары. (Натуралистік немесе биологиялық бағыт. Жас грамматикалық бағыт. Мәскеу лингвистикалық мектебі. Қазан лингвистикалық мектебі). Ф.де Соссюрдің көзқарастары жайлы мағлұмат беру.
     Әдістемелік нұсқаулар:    19 ғасырдың 1 жартысындағы философиялық тіл білімі логикалық және психологиялық бағыттардың қарама-қарсы дамуынан көрінеді. Бұл екі бағыттың екеуі де грамматиканың формалдық және семантикалық жағына көңіл аударды. Логикалық бағыттын негізгі мақсаты  -  ойлаудың танытқыштық қызметін, логикалық категориялар мен тілдік категориялар арасындағы қарым-қатысты зерттеу, тілдік категориялардың логикалық сипатын айқындау.
     	Натуралистерге қарсы күрес үстінде дүниеге келген бағыт психологиялық ағым деп аталады. Тіл біліміндегі психологизм 19 ғасырдың орта кездерінен бастап қалыптаса бастады. 19 ғасырдың екінші жатысындағы көрнекті тіл ғалымдарының көбі осы бағытты жақтады. Тіл психологиясын қалыптастырушылардың ең бастылары қатарына Берлин университетінің прфессоры Гейман Штейнтальды (1823-1899) жатқызуға болады.     	     	Ғылымда натуралистер деп аталатындар  -  қоғамдық құбылыстарды зерттеуде жаратылыс заңдарын басшылыққа алып, мәселені соған негіздеп шешуге ұмтылушылар. Тіл біліміндегі натурализм көрнекті неміс ғалымы, Россия Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Август Шлейхер (1821-1869) есімімен байланысты.
     	Мәскеу лингвистикалық мектебін 19ғасырдың 70-80жылдарында Мәскеу университетінің ғалымдары қалыптастырды. Оны басқарған сол кездегі орыс тілі білімінің көрнекті ғалымдарының бірі  -  академик Филипп Федорович Фортунатов (1848-1914).
   	Бақылау сұрақтары:
1. Натуралистік немесе биологиялық көзқарас дегеніміз не?
2. Логикалық бағыт дегеніміз не?
3. Психологиялық бағыттың маңызы қандай?
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


    №12   тақырыбы: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар. Сөздер мен заттар.
    Мақсаты: XX ғасыр тіл біліміндегі бағыттар мен мектептер. Сөздер мен заттарға толық түсініктеме беру.

     Әдістемелік нұсқаулар:    Сөздер мен заттар. Оның өкілдері 1909 жылдан бастап Рудольф Мерингердің (1859-1931) басқаруымен шыға бастаған (Австрияда) <<Сөздер мен заттар>> деп аталатын журнал төңірегінде топтасқандықтан, соның атымен аталған (журнал 20ғасырдың 40-жылдарына дейін шығып тұрды).	Неолингвизм. (гр. neos  -  жаңа және лингвистика атауларының бірігуінен туған). Бұл мектеп Италияда қалыптасты. Оның негізін салушылар Маттео Джулио Бартоли (1873-1946),  Джулиано Бонфанте (1904 ж.), В.Пизани (1899 ж) т.б.
	Эстетизм. Оның қалыптастырушысы  -  неміс ғалымы, роман тілінің маманы, әрі әдебиетші, Мюнхен университетінің профессоры Карл Фосслер (1872-1949).
     	Социологиялық бағыттың Франциядағы көрнекті өкілдері  -  Поль Лафарг (1842-1911), Ф. Де Соссюр (1857-1913), А.Мейе (1866-1936), Ж.Вандриес (1875-1960), Э.Бенвенист (1902).
      	Бақылау сұрақтары:
1. Сөздер мен заттар мектебінің өкілдері кімдер?
2.Эстетизм немесе эстетикалық лингвистиканың қалыптастырушысы кімдер?
3. Неолингвизм қашан қалыптасты?
4. Дескриптивистер қандай салаларға бөлінеді?
       Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.


№13 тақырыбы: ХХ ғасыр тіл біліміндегі бағыттар. Эстетизм. Неолингвизм. Социологиялық мектеп жайлы толық түсініктеме беру.

     Эстетизм. Оның қалыптастырушысы  -  неміс ғалымы, роман тілінің маманы, әрі әдебиетші, Мюнхен университетінің профессоры Карл Фосслер (1872-1949). Социологиялық бағыттың Франциядағы көрнекті өкілдері  -  Поль Лафарг (1842-1911), Ф. Де Соссюр (1857-1913), А.Мейе (1866-1936), Ж.Вандриес (1875-1960), Э.Бенвенист (1902).
      	Бақылау сұрақтары:
1. Сөздер мен заттар мектебінің өкілдері кімдер?
2.Эстетизм немесе эстетикалық лингвистиканың қалыптастырушысы кімдер?
3. Неолингвизм қашан қалыптасты?
4. Дескриптивистер қандай салаларға бөлінеді?
       Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.



№14   тақырыбы: XX ғасыр тіл біліміндегі бағыттар мен мектептер.	 	    			    Структуралық тіл білімі.

    Мақсаты: Структуралық тіл біліміне сипаттама беріп, структуралық тіл білімінің негізін салушылар жайлы түсінік беру.
    Әдістемелік нұсқаулар: 20 ғасырдың алғашқы жартысында дүниеге келген тілдік мектептердің ең көрнекті және кең тарағандарының бірі  -  структуралық тіл білімі деп аталатын бағыт.Бұл мектеп салыстырмалы  -  тарихи тіл біліміне, оның бір бұтағы жас грамматикалық мектепте қарсы бағытта туып қалыптасты.    Структуралық тіл білімінің немесе структуралық әдістің дүниеге келуінің ішкі  -  сыртқы себептері бар. Ең негізгісі 20 ғасыр ғылымы дамуында пайда болған жаңа бағыт.
      Структуралдық бағыттың көпшілікке танылған үш мектебі болды: Прага (Чехословакияда), Копенгаген (Данияда) мектептері және дескриптивтік мектеп (Америкада).Кейін келе бұл бағыт басқа елдерге де тарады.        Дескриптивтік мектеп 20 ғасырдың 20-жылдарында Америкада қалыптасқан. Мектепті қалыптастырушылар АҚШ тіл білімінің классиктері профессорлар Эдуард Сепир (1884-1939), Леонард Блумфилд (1887-1949). 
      Дескриптивистер тіл  -  ішкі, сыртқы байланыстары бар сигналдар жүйесі дейді де, тіл білімін металингвистика, микролингвистика деп екі салаға бөледі.
	Металингвистика сөздік мінез-құлықтың сыртқы жағын зерттейді. Ол этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, металингвистика, фонетика, паралингвистика (интонация, ымдау-нұсқау сияқтыларды зерттейді) деп аталатын салаларды қамтиды.
       Бақылау сұрақтары:
1. XX ғасыр тіл біліміндегі бағыттар мен мектептерінің өкілдері кімдер?
2. Структуралық тіл білімінің негізін салушылар кімдер?
3. Дескриптік мектеп қалай  қалыптасты?
4. Металингвистика қалай қалыптасты?
          Ұсынылатын әдебиеттер:
1.Ковчиков. В.А. Психолингвистика.Теория речевой  деятельности. М:  Астрель,2007.-318с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 
4. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.






№15   тақырыбы: Кеңестік тіл білімі.Тіл теориясы.

   Мақсаты: Кеңестік тіл білімі жайлы толық мағлқмат беру,  20-30  жылдары совет тіл біліміндегі бірнеше лингвистикалық бағыттар туралы, кеңестік жаңа тіл білімін қалыптастырудағы  академик Н.Я.Мардың  рөлі жайлы айту.

       Әдістемелік нұсқаулар: Кеңес лингвистері алдында маркстік-лениндік тіл білімін дамыту міндеті тұрды.Бүкіл Кеңес ғылымының, солардың ішінде тіл білімінің де философиялық негізі  -  маркстік диалектикалық материализм деп жарияланды. 20-30 ж. кеңес тіл білімінде бір-бірінің ісіне сын көзімен қарайтын бірнеше лингвистикалық бағыт болды. Ондай лингвистикалық бағыттың бірі  -  үнді-европалық компаративтік лингвистиканың Россиядағы бір тармағы  -  салыстырмалы-тарихи тіл білімі болатын.
        Компаративтік тіл білімін ығыстырған, жаңа бағыт совет тіл білімі тарихында << Тіл туралы жаңа ілім >> немесе << Яфет тіл ғылымы >> деп аталады. Оны қалыптастырушылардың басшысы ретінде академик Н.Я.Марр Кеңестік тіл білімі әлеміне көтерілді.
       Бақылау сұрақтары:
1.Кеңес үкіметі орнағаннан кейін тіл білімі қалай дамыды?
2.Кеңес тіл білімінің дамуына кімдер үлес қосты?
      Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Норман Б.Ю.Лингвистические задачи.  - М: Флинта-Наука.2009.-271с.
2. Попова З.Д.Общее языкознание. -М:АСТ:Восток-Запад,2007.-408с.
3. Копыленко М.М. Избранные труды в 2-томах. А:Ин-т языкознания им. А.Байтурсынова.2010.,2010.-443с. 

	4      БӨЖ ЖӘНЕ БОӨЖ  ТАПСЫРМАЛАРЫ
         4.1  БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
   БӨЖ
Тексеру формасы.
1.Тіл мен ойлау
Конспект
2. Тіл мен сөйлеу 
Конспект
3. Тіл және этникалық бірлік 
Реферат
4. Ежелгі дәуір тіл білімі
Реферат
5.  Орта ғасыр тіл білімі
Конспект
6. XIX ғасыр тіл білімі
Реферат
7. XIX ғасыр тіл білімі
Конспект

4.2 БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ  ОҚЫТУШЫ БАСШЫЛЫҒЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН   ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ

   БОӨЖ
Тексеру формасы.
Тіл және қоғам. Дыбыс тілінің пайда болуы
Конспект
Тілдің даму заңдылықтары. Тілдік өзгерістердің ішкі, сыртқы себептері
Конспект
Қайта өркендеу дәуіріндегі тіл білімі. Универсал грамматика.
Реферат
XIX ғасыр тіл білімі. Тіл философиясы. Типологиялық зерттеу. 
Реферат
XX ғасыр тіл біліміндегі структуралық тіл білімі
Конспект
Кеңестік тіл білімі
Реферат

4.3  БӨЖ ЖӘНЕ БОӨЖ тапсырмалары және оны орындауға әдістемелік нұсқаулар
Тіл біліміне кіріспе пәнінен БОӨЖ орындаудың ерекшеліктері  -  тәжірибелі мектеп мұғалімдерінің әдістемелерін терең талдаудан өткізе отырып, студенттің оған сыни көзқараспен қарау дағдысының қалыптастырылуы.  
Студенттер қазақ тілін оқыту әдістемесін оқуы барысында қазақ тілі мұғаліміне тән болуы тиіс деп саналатын іскерліктерді қалыптастырады. Қазақ тілі мұғаліміне тән негізгі іскерліктерге мыналар жатады:
* Мектепте білім берудің әр кезеңінде қазақ тілін оқытудың мақсат-міндеттерін анықтай білу іскерлігі;
* Әрбір сынып оқушыларының қазақ тілін өз ана тілінің теориялық болмысы ретінде игеру психологиясы мен жас ерекшелігі психологиясын, физиологиялық, жеке бас ерекшелігін баланың қабілетімен байланыстыра алу қабілеті мен іскерлігі;
* Әрбір қазақ тілі сабағының білімділік, тәрбиелік, дамытушылық потенциалын мүмкіндігінше толыққанды жүзеге асыру жолдарын тану;
* Оқу-танымдық процестің заңдылықтарын негізге ала отырып, оқушының танымын кеңейтетін, ойлауын дамытатын, тілін дамытатын танымдық, лингвистикалық, дидактикалық, пән мен оның ішіндегі жекелеген тақырыптардың өз ерекшеліктерінен туындайтын әдістер мен тәсілдер жүйесін тиімді қолдана білу іскерлігі;
* Қазақ тілінен берілетін ғылыми материалдың эиприкалық деңгейде қалып қоймай, оның теориялық деңгейге қарай ұласу жолдарын тану мен ұйымдастыра алу іскерлігі;
* Сабақтағы оқу материалының сабақтан тыс жұмыспен байланыстылығын сақтай білу іскерлігі;
* Жаңашыл әдістерді сабақтарда қолдана білу іскерігі.
Бұған қоса, студенттер сұрақты дұрыс қоя білу, бір сабақта түрлі әдістерді үйлесімді де тиімді қолдана білу, оқушының дәптерлерін жүйелі тексеру, оқыту технологиясын сабақта бірізді және орынды қолдана білу, әр сабақты ғылыми тұрғыдан талдап, сараптай білу іскерлік дағдыларды меңгерулері тиіс.
БОӨЖ орындау барысында студент әдістемені зерттеу бағыттары мен зерттеу әдістерін саралап тани білу керек. Қазақ тілінен тәжірибе жасау, оның нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыдан талдай білу дағдылары да осы курс барысында қалыптастырылады.

                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                       4.4 Бақылау түрлері
                       Тест тапсырмалары

* Интралингвистика саласы нені зерттейді?
* Тілдің ішкі жүйелік құрылымын, жүйе элементтерінің бір- бірімен қарым- қатынасын зерттейді;
* Тілдің сыртқы дүниемен, қоғаммен байланысын зерттейді;
* Тіл мен ойлаудың қарым- қатынасын, тілдік мағынаның теориясын, сөйлеу әрекетімен, жағдаймен байланысын зерттейді;
* Тілдің дыбыстық мәнерлерін, экспрессивтік, эмоциялық,көркемдік мүмкіндіктерін зерттейді.
* Атау, ат қою теориясы, грамматикалық өнер теориясы қай дәуірге жатады?
* Ежелгі дәуір;
* Қайта өркендеу дәуірі;
* Орта ғасыр дәуірі;
* XIX ғасыр.
* Қытай иероглифі қандай нормаға келтірілген?
* Уставтық, жартылай уставтық, жылдам жазу;
* әдеби тіл нормасы;
* кітаби- жазба стильі;
* іс  - қағаздары стильі.
* <<Эрья>> қай халықтың сөздігі?
* Қытай;
* Үнді;
* Грек;
* Араб.
* <<Аштадхьян>> еңбегінің авторы кім?
* Панини;
* Яски;
* Бхартхари;
* Вараручи катьяна.
* Ежелгі Грециядағы: <<Атау заттың табиғатына сәйкес жаратылыстан берілген, сөз табиғат туындысы>> деген пікірді жақтаушы
* Демокрит;
* Героклит;
* Платон;
* Аристотель.
* <<Александрия мектебі>> қалыптасқан дәуір
* Y  ғасырдың басы;
* XIX ғасыр;
* Б.ж.с. дейінгі 3- ғасыр мен біздің дәуірдің 4- ғасыры;            
* XYIII ғ. екінші жартысы.
8. <<Александрия мектебі>> қалыптастырушы ғалым.
* Героклит;
*  Платон;
* Аристотель;
* Аристрах.
9, Зат, ол алғашқы, ал зат туралы ұғым соңғы деген матералистік бағытты уағыздаушылар-
* Реалистер;
* Номиналистер;
* Анологистер;
* Аномалистер.
10. <<Ал китаб>> еңбегінің авторы
* Фирузабади;
* Сибавейхи;
* М.Қашқари;
* П.Алкала.
11. Қайта өркендеу дәуірі қай ғасырларды қамтиды?
* XIX  -  XX ғ.,;
* III- IY ғ.,;
* XY-XYI ғасыр;
* XYII- XYIII ғ.
12. "Универсалды грамматика" (Пор-Рояль) қандай еңбек?
* Салыстырмалы грамматика;
* Сипаттама грамматика;
* Логика- типологиялық грамматика;
* Диахрониялық грамматика.
13. Пор-Рояль грамматикасының авторлары 
* Ж.Скалигер, Р.Стефанус;
* П.С.Паллас, Ф.Шлегель;
* У.Джонс, Ф.Бопп;
* А.Арне, К.Лансле.
14. XIX ғ. екінші жартысында Дарвин ілімінің әсерінен пайда болған ағым?
* Психологиялық ағым;
* Жас грамматикалық бағыт;
* Натуралистік немесе биологиялық ағым;
* Неолингвизм.
15. Дүние жүзіндегі тілдердің типологиялық белгілерін айқындап, тілдерді сол белгілеріне қарай жіктеуді алғаш ұсынған ғалым:
* В.Гумбольдт;
* Ф.Шлегель;
* Шлейхер;
* Потебня.
16. <<Москва лингвистикалық мектебінің>> қалыптасқан кезеңі
* XIX ғ.70-80-ші жылдар;
* XIX ғ. басы;
* XYII ғ. ортасы;
* XYIII ғ. 70-80-ші жылдар.
17."Қазан лингвистикалық мектебінің" көрнекті өкілі
* Бодуэн де Куртенэ;
* А.Шахматов;
* А.М.Пешковский;
* Ф.Фортунатов.
* <<Заттар мен сөздер>> еңбегінің авторы
* Н.В.Крушевский;
* В.А:Богородицкий;
* Р.Мерингер; 
* Г.Шухардт.
* <<Тіл туралы ілім- не мағына туралы, немесе атау туралы ілім  болу керек>> деп санаған ғалым
* Г.Шухардт;
* В.Мейер- Любке;
* К.Фосслер;
* Г.Штейнталь.
* Фонема туралы ілімді алғаш зерттеуші ғалым
* Бодуэн де Куртэнэ;
* Н.Баскаков;
* Н.Я.Марр;
* Л.Щерба.
* <<Глосаматикалық бағытты>> қалыптастырушы мектеп.
* Прага мектебі;
* Социологиялық мектеп;
* Копенгаген структуралық мектебі,
* Дескриптивтік.
* Тілдік мағыналардың негізгі түрлері-
* Лексикалық мағына, грамматикалық мағына;
* Морфологиялық мағына, синтаксистік мағына;
* Стилистикалық мағына, лингвистикалық мағына;
* Сөз тіркесі мағынасы, фразеологиялық мағына.
* Семиотика ғылымының зерттеу нысаны-
* Фонема;
* Морфема;
* Таңба; 
* Мағына.
* Графикалық таңбаларға... жатады.
* Сөйлеу мүшелерінің артикуляциялары арқылы жасалатын таңбалар, белгілі мақсат үшін берілетін алуан түрлі дыбыстар жатады;
* Математика, физика, химия, логика ғылымдарында қолданылатын таңбалар әр түрлі жазулар, мөр таңбалары жатады;
* Жол бойындағы, көшелер, кәсіпорындар мен мекемелердің маңдайшаларындағы таңбалар, белгілер, көрсеткіштер жатады;
* Жарық арқылы берілетін әр түрлі белгілер,сигналдар, светофорлар жатады.
* Синтагмалық байланыс дегеніміз не?
* Бір тектес элементтердің тобы, класы;
* әр тектес тұлғалар байланысы;-
* тілдік элементтердің бір- біріне тіркесе жалғасуы;
* мағыналық, құрылымдық жақтарынан бірыңғай болып келу.
* Ұқсастық құбылыстары қай заңдылық болады?
* Аномалиялық;
* Анологиялық;
* Хронологиялық;
* Экономиялық.
27.Жаулап алушы жұрттың тілі бағыныңқыжұрттың тілінен жеңілуі қандай құбылыс?
* Суперстрат;
* Инстрат;
* Адстрат;
* Субстрат.
28.Акустика қандай ілім?
* Жалпы дыбыс әуезі жөніндегі ілім;
* Дыбыс жаңғырығы  жөніндегі ілім;
* Дыбыс сапасын зерттеу ілімі;
* Тіл дыбыстарының ілімі туралы ғылым.
29. Тіл мен сөйлеуді екі бөлек мәселе етіп қарау керек екенін ұсынған ғалым.
* Ф.Де Соссюр;
* Н.Я.Марр;
* Бодуэн де Куртэнэ;
* Кодухов.
30.Дыбыс тілінің шығуы туралы теорияға жатпайды.
* Дыбысқа еліктеу; 
* Одағай;
* Келісім шарт;
* Ымдасу.
31. Тіл мен қоғамның байланысын арнаулы проблема  етіп көтеру  қай ғасырдан басталды?
* XYIII ғ..;
* XYIII ғ.аяғы;
* XIX ғ,.;
* XX ғ. басы.
32. Тұтас тілдердің ұсақ тілдерге бөлшектену процесі
* Интеграция;
* Дифференция;
* Конвергенция;
* Дивергенция.
33. XIX ғ. 20- жылдары Америкада дескриптивтік мектепті қалыптастырушы ғалымдар:
* Эдуард Сепир, Леонард Влумфилд;
* Ф.Де Соссюр, И.А.Бодуэн де Куртэнэ;
* Антуан Мейе, Жозеф Вандриес;
* Расмус Раск, Якоб Гримм.
34. Келімсек тіл мен жергілікті тілдің қарым  -  қатынасынан пайда болған тіл
* Субстрат;
* Суперстрат;
* Креол;
* Пиджин.
35. Жасанды тіл воланюктің авторы.
* А,Шлейхер;
* Шлейер;
* В.Гумбольдт;
* Н.Я.Марр.
36. Этникалық топ өкілдерінің тілді қолдану процесінде қалыптасқан, орныққан дәстүрлі, дағдысы, ережесі
* Устав;
* Заң;
* Узус;
* Жарғы.
37. Менталистік бағыттың өкілі
* В.Гумбольдт;
* Ф.Э.Бенеке;
* Л.Леви- Брюль;
* Ф.Э.Шлейермахер.
38. Тіл мен ойлауды өте жақын деген көзқарас
* Менталистік бағыт;
* Бихевиористік;
* Интралингвистік;
* Психолингвистік.
39. Сөзді тыңдаушыға жеткізу қызметі
* Конститутивтік;
* Сигнификативтік;
* Перцептивтік;
* Грамматикалық.
40. Хабаршы таңбалар туралы жалпы теориялық ілім
* Семиотика;
* Семпотика;
* Сигнификат;
* Сигнал.
41. Біртектес элементтердің қатынасы
* Иерархиялық;
* Парадигмалық;
* Синтагмалық;
* Прадигматикалық.
42.Гетерогендік жүйе дегеніміз не?
* Тілдік жүйе;
* Ұсақ жүйе;
* фонетикалық жүйе;
* морфемалық жүйе.
43. Грамматикалық мағынаның қалыпты көрінісін білдіретін тілдік белгі
* грамматикалық жүйе;
* грамматикалық мағына;
* грамматикалық талдау;
* грамматикалық тұлға.
44. Синкретизм дегеніміз:
* ұштастыру;
* біріктіру;
* жалғастыру;
* ажырату.
45.Тілдік одақ терминін алғаш қалыптастырған ғалым
* Л.В.Щерба;
* Н.С.Трубецкой;
* В.Гумбольдт;
* Н.Я.Марр.
46. Тілдің тарихи уақыт ішінде өзгеруі мен дамуын зерттейтін тіл білімі
* Синхрониялық
* Сипаттама;
* Дескрептивтік;
* Диахрониялық.
47. Тілдердің бір-бірімен жақындасу, бірігу процесі
* Интеграция;
* Дифференция;
* Конвергенция;
* Дивергенция.
48. Тілдегі қостілділік
* Билингвизм;
* Полилингвизм;
* Монолингвизм;
* Дилингвизм.
49. Креол тіл дегеніміз не?
* Пиджин тілдер;
* Субстрат;
* Пиджиндер негізінде жергілікті этностардың ана тіліне айналған тіл;
* Жасанды тіл.
50. Эсперанто тілін ойлап тапқан ғалым 
* Замангоф;  Шлейхер;  Шлейер; Л.В.Щерба.



      

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс