Жерге меншік құқығының және пайдалану қүқыгының тоқтатылуы

1-т а қ ы р ы п ЖЕР ҚҮҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ПӘНІ, ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ҚАҒИДАЛАРЫ
* Жер қуқыгының қуқық саласыретінде, гылым саласыретінде және оку пәні ретінде түсінігі.
* Жер қуқыгының пәні. Жер қуқық қатынастары: тусінігі, объектісі, субъектісі және түрлері.
* Жер қуқыгының әдістері және жуйесі.
* Жер қуқыгының қагидалары.
* Жер қуқыгының басқа қуқық салаларымен байланысы және ара- қатынасы.
1. Жер құкығының қүқык саласы ретінде, ғылым саласы ретінде және оқу пәні ретінде түсінігі
Адам коғамыныңбарлықөмірінде, оның қалыптасуы мен да- муында жер өте маңызды рөл атқарған. Жер  --  табиғаттын берген сыйы ретінде. адам коғамының пайда болуына дейін болған. Бірақ, жер өзінің еңбектің жалпы заты кызметін аткаруы үшін міндетті түрде оны біреу иемденуі кажет және өндірістік процесін жүзеге асыруы кажет.
Қазіргі кезде жердің экономикалык маныздылығы өте жоға - ры деңгейде. Жер адам коғамының кез келген шаруашылык кызметінің және өмірінің негізі. Жердің экономикалык касиеті- мен катар, экологиялык маңыздылығында ескеру кажет. Жер  --  коршаған ортанын ажырамас бөлігі, табиғи ресурс.
Жер - тұтастай алғандағы адамзат үшін кажетті және басты материалдык ресурс болып табыдады. Аталған бұл термин көп кырлы болып табылады және бірнеше мағынада колданылады:
  + Жер кең магынада алғанда жер шары ретінде түсініледі.
  + Жер  --  адамның өмір сүретін ортасы және табиғи байлык- тардан, жер бедерінен, ландшафттардан кұралатын Жер шары- ның кабаты ретінде.
Жер кұкығы аталған талаптардың барлығына жауап береді, сол себептен жеке дербес кұкык саласы болып табылады. Соны - мен, жер кұкығының бар екенін дәлелдейтін мынадай белгілері бар:
    o Жер кұкығы катынастарының калыптасуы және дамуы;
    o Жер күкык катынастары саласындағы зандардың калыпта - суы мен дамуы;
    o Қалыптаскан жер кұкык катынастарының мемлекет тара- пынан реттеу механизмінің болуы;
    o Жер кұкығының өзіне тән кағидаларынын болуы.
Казіргі танда жер кұкығын бірнеше мағынада түсінуге бола-
ды. Олар: жер кұкығы кұкык саласы ретінде, ғылым саласы ретінде және оку пәні ретінде.
Куқық саласы ретінде жер қщыгы дегеніміз - жерді пайдалану мен корғаумен, жерді жеке меншікке және жер пайдалану кұкығына берумен байланысты туындайтын коғамдык катынас - тарды реттеуғе бағытталған кұкык нормаларының жиынтығы.
Ғылым саласы ретінде жер қщыгы дегеніміз  --  көптеген ғылыми теориялардын, тұжырымдардын, ой-пікірлердің жөне әртүрлі ғылыми көзкарастардың жиынтығы болып табылады. Бұлардың максаты - ғылыми түрғыда жер кұкығының пайда болуын түсіндіріп беру, оның әрі карай даму жолына болжам жасау. Со - нымен бірге, жер катынастарын кұкыктык реттеудегі актандак- тарды, кемшіліктерді жою, оларды болдырмау және осы сала- дағы зандардын өзара карама-кайшылыктарын жою болып та - былады.
Оку пәні ретінде жер қщыгы - дәрістік және тәжірибелік са- бактардың жиынтығы, яғни, жер кұкығы ғылымының негізгі ережелерінін белгіленген жүйе бойынша мазмұндалуы болып табылады.
2. Жер құқығының пәні. Жер қүкық катынастары: түсінігі, объектісі, субъектісі және түрлері
Жер күкығының пәні дегеніміз - жер кұкык нормаларымен реттелген коғамдык катынастардың жиынтығы, яғни жер күкык катынастары. Жер кодексінің 12-ба- бының 10) тармакшасына сэйкес, жер күкық катынастары деге - німіз - жерге меншік күкығын және өзге де күкыктарды жүзеге асыра отырып, жер ресурстарын баскаруға, жекелеген субъек- тілерге жер учаскелерін бекітіп беруге байланысты жерді пайда - лану мен корғау жөніндегі катынастар болып табылады.
Жер қүкык катынастарының өзіне тән белгілері:
* бүл катынастар жерді пайдалану мен корғауды камтамасыз етуге бағытталған;
* бүл катынастар жерді меншік объектісі, пайдалану объектісі, аумактык кеңістігі және табиғат байлығы ретінде карастырады;
* бүл катынастар жер күкық нормаларымен катар, озге де күкыксалаларының нормаларымен реттеледі;
* бүл катынастар тек жер учаскесін пайдалану емес, сонымен катар, жер учаскесінде орналаскан жылжымайтын мүлікті де пай- даланумен байланысты катынастар;
Жер күкык катынастарының да өзге қүкык катынастары си- яқты өзіне тән болатын объектісі, субъектісі және мазмүны бо- лады. Жер күкык катынастарынын объектісі ретінде Казакстан Республикасынын жер коры, жер учаскесі жөне жер үлесі танылады.
Жер коры Казакстан аумағының барлык жерлерінің жиын - тығы. Казіргі жер коры нысаналы максатына сәйкес, жеті санат- ка бөлінеді:
  + ауыл шаруашылығы максатындағы жерлер;
  + елді мекендердін (калалардың, кенттер мен ауылдык елді мекендердін) жері;
  + өнеркәсіп, көлік, байланыс, корғаныс және өзге де ауыл- шаруашылығы максатына арналмаған жерлер;
  + ерекше корғалатын табиғи аумақтар, сауыктыру максатын - дағы, рекреациялык және тарихи-мәдени максаттағы жер;
  + орман корының жері;
  + су корыныңжері;
  + босалкыжері;

Казіргі кезде республикада көпжылдык екпелер 121,8 мың гектарды, онын ішінде: бактар  --  97,6 мың гектар, жүзімдіктер - 13,7 мың гектар жерді алып жатыр. Жер реформасы жылдары көпжылдық екпелер ауданы 41,4 мың гектарға немесе 25%-ға, оның ішінде есепті жылда - 1,2 мың гектарға кеміді.
Республикада жер реформасын жүргізу мемлекеттік монопо- лиянын жойылуына және жерге жеке меншік кұкығының бірте- бірте таралуына алып келді. Азаматгар мен мемлекеттік емес заң- ды тұлғалардың жеке меншігінде жалпы көлемі 589,9 мың гектар 3 миллионнан астам жер учаскелері бар.
Жер күкығы катынастары субъектілерінің кұкык келемі мы- надай жағдайларға тәуелді болады:
* субъектінің түріне;
* субъектінің заңи маңызы бар әрекетіне;
* аталған жер кұкығы қатынастарының ерекшелігіне;
* кұкык катынастары субъектісінің өз функциясын жүзеге асыру жағдайына байланысты болады.
Жер кұкығы катынастары субъектілерінің катары, мазмұны және олардың кұкыктарының ара-катынасы елдегі жер саясаты және әлеуметтік-экономикалық кайта кұрулар сипатына тәуелді өзгеріп отырады.
Кеңес одағы кезінде мемлекет жерге меншік кұкығы катынас - тарының айрыкша жеке субъектісі болғаны бәрімізге аян. Ал, жерге жеке меншік институтын енгізген соң жерге меншік кұкығы катынастарынын субъектілері қатарына жеке тұлғалар мен мемлекеттік емес занды тұлғалар косылды.
Жалпы, жер күкығы катынастары субъектілерінің барлык күкык түрлері субъективті сипатка ие болуымен катар, субъек- тінің еркіне толыкіәуелді болып табылады.
                  3. Жер күқыгынын әдістері және жүйесі
Жер катынастарының ерекшеліктері жер құкығында колда- нылатын реттеу әдістерінің мамзүнына жанама түрде байланыс - ты болады. Белгілі әдіс түрін қолдану жер күқық қатынастары- нын қандай салада калыптаскандығын білдіреді. Мәселен, жер қорын мемлекеттік баскарумен байланысты жер күкык катынас - тарына билік әдісі колданылса. жер учаскесін жалға беру бары- сында шартты әдістер тобы колданылады. Жер күкығының әдістері дегеніміз - жер катынастарын ретгейтін, яғни, жер кұкык. катынастары субъектілеріне эсер ету амалдары мен тәсілдерінін жиынтығы. Жер кұкығының әдістері екі түрге бөлінеді: импера- тивті және диспозитивті.
Жер кұкығынын императивті әдістері  --  билік пен бағыныш- тылыкка негізделген, міндетті катысушысы мемлекет немесе мем - лекет мүддесін білдіретін билік органдары болады. Императивті әдістер жер ресурстарын мемлекеттік баскару саласында, мем - лекеттік баскару функциясын жүзеге асырудың тәртібін анык- тауда. жер учаскесінің шекті мөлшерін аныктауда, жер учаскесін тек нысаналы максатта пайдалану шектеулерін белгілегенде, т.б. жағдайларда колданылады.
Жер кұкығынын диспозитивті әдістері - жер кұкык катынас - тары катысушыларынынтеңдігіне, шартеркіндігіне негізделген. Бүл әдістер жерге жеке меншік күкығын жүзеге асыру саласында және жерде дербес шаруашылык жүргізуде колданылады. Яғни, жер кұкык катынастары катысушыларына жер учаскесіне катыс- ты өз бетінше шешім кабылдауға мүмкіндік береді.
Жер кұкығының жүйесі дегеніміз - өзара тығыз байланысты жер кұкык институттарының жиынтығы. Өзге кұкыксалалары сиякты жер күкығының жүйесі келесі бөлімдерден түрады: жал - пы бөлім, ерекше бөлім және арнайы бтш.
Арнайы бөлім шетелдердін жер зандарын зерттейді. Шетел мемлекеттерінің, Казакстан жерін пайдалану мәселелерін, халы- каралык шарттармен реттелетін жерді жалдау катынастарын және жерді халыкаралык корғау және жер катынастары саласындағы халыкаралык ынтымактастык мәселелерін зерттейді.
4. Жер қүқығының кағидалары
Қүқық қағидасы - бүл коғамдағы құкықтың мазмұнын, оның мәнін және мағынасын сипаттайтын алға қоятын идеялар. Бір жағынан, олар қүқыктың зандылықтарын көрсетеді, екінші жа- ғынан, құкықтық реттеудің барлык аясында әрекет ететін және барлык субъектілерге тарайтын жалпы нормаларды білдіреді. Бұл нормалар занда тікелей көрсетіледі немесе заңның жалпы мағы- насынан туындайды. Кұкык кағидалары заң шығарушы үшін алға коятын идеялар ретінде бола түрып, күкык нормаларын жетілдіру жолдарын аныктайды. Кағидалардың аркасында кұкык жүйесі адам мен коғамнын маңызды мүдделері мен кажеттіліктеріне бейімделеді. Кұкык кағидалары - кұкыктың мәнін білдіруде оған негіз болатын идеялар мен бастаулар. Ол идеялар әділдік пен бос- тандыктын сара жолын корытындылау аркылы шығарылады. Кұкык кағидалары әділдік, туралык көрсеткіші болғандыктан түрактылығымен ерекшеленеді, олардың ұзак уакыт бойына өзгермейтіндігі кұкыктык нормалардан айырмашылығы болып табылады.
Казакстан Республикасы аумагынын түгастыгы, қол сүгылмау- шылыгы және бөлінбейтіндігі қағидасы. Бұл кағида жер заңда- рында жаңадан орын алған және Казакстан Республикасынын егемендігін камтамасыз ететін маңызды кағидалардыңбірі болып табылады. Қазакстан Республикасынын Жер кодексіне сэйкес, жер учаскесін Казакстан азаматы мен занды тұлғасына, сонымен катар, мемлекетгік емес шегел тұлғаларына жеке меншікке беру мемлекет аумағын бөліп беруді немесе берілген жер учаскесін мемлекеттік баскару шеңберінен шығаруды білдірмейді. Жер учаскесі жеке меншікке берілгенімен мемлекеттік реттеу аясын- да калады. Сол себептен, казіргі нарыктык жағдайда, жер учаскесінің азаматтык айналымньщ еркін объектісі ретінде та- нылып отырған шакта мемлекет егемендігін, аумағының түтас- тығын және бөлінбейтіндігін камтамасыз ету үшін аталған кағида- ны ұстану және басшылыкка алу өте орынды. Казакстан Респуб - ликасынын ау мағына жататын жер біртүтас, тек мемлекетке тиісті екендігін білдіреді. Яғни, кандай да бір баска мемлекеттің Рес - публика жеріне кандай да бір талаптары кабылданбайды немесе салуға болмайды деген кағиданы бекітеді.
Жерді табиғи ресурс, Казакстан Республикасы халкының өмірі мен кызметінің негізі ретінде сақтау қағидасы. Бұл кағида бойын- ша жер - адамның өміртіршілігінің, онын әлеуметтік және эко - номикалык кажегтіліктерін канағаттандыру үшін пайдалануга кажетті табиғи ресурс болып табылады. Осы табиғи ресурстарды корғау мен сактауды жүзеге асырмай әлеуметтік және экономи - калык кажеттіктерді іске асыру мүмкін еместігін білдіреді.
Жерді корғау мен үтымды пайдалану қағидасы. Жерді ұтымды пайдалану кағидасының мазмұны жер санаттарының түріне карай әртүрлі болады: ауылшаруашылык максатка арналған жерлерді пайдалану кезінде оларды үтымды пайдалану кағидасы жоғары деңгейдегі сапалы өнім ала отырып, ауылшаруашылык жердін өнімдшгін жүйелі түрде көтеруді көздейді;ауыл шаруашылығы- на арналмаған жерлерде ұтымдылык жер учаскесін үнемдеу мен объектілерді алкаптарда ете пайдалы әдіспен орналастыруда көрінеді; ерекше корғалатын табиғи аумактардың (рекреациялык немесе тарихи-мәдени максаттағы) жері пайдалануда үтымдылык, аталған жерлерді пайдаланудағы арнайы максатын камтамасыз етіп адамдардың демалуын және тарихи-мәдени объектілерді дұрыс сакталуын камтамасыз етуден көрінеді. Бүл кағида жер кұкығынын барлык институттарын камтып өтеді және көптеген жер-кұкык нормаларынан көріністабады.
Ауыл шаруашылығы мақсатындагы жер басымдыгы кағидасы. Бұл кағида Жер кодексінің 4-бабы 6-тармағында қаралған. Соған сәйкес, ауыл шаруашылығын жүргізуге байланысты емес мак- саттарға пайдалану үшін ауыл шаруашылығы алкаптарын алып коюдан туындаған ауыл шаруашылығы өндірісіндегі шығындары ауыл шаруашылығы алкаптарының көлемі мен олардың сапасын калпына келтіру аркылы ауыл шаруашылығы өндірісінің деңгейін сақтау максатында республикалык бюджет кірісіне өтелуге тиіс.
Жердің жай-күйі колжетімділік ақпаратпен ету қагидасы. Бұл кағиданын мазмұнынан Жер кодексінін 157-бабында жүзеге асы- рылғанын көруімізге болады. Соған сэйкес, мемлекеттік жер ка - дастры Казакстан Республикасы жерінінтабиғи және шаруашы- лықжағдайы, жер учаскелерінінорналаскан жері, нысаналы пай- даланылуы, мөлшері мен шекарасы, олардың сапалыксипатта- масы туралы, жер пайдаланудың есепке алынуы мен жер учаскелерінің кадастрлык кұны туралы мәліметтердін, өзге де кажетті мәліметтердің жүйесі болып табылады. Мемлекеттік жер кадастры жер учаскелеріне кұкыкты субектілер туралы ақпарат- ты енгізеді. Ал, Жер кодексінің 158-бабы 5,6-тармағына сэйкес, мемлекеттік жер кадастрын жүргізетін мемлекеттік органдар, мемлекеттік кәсіпорындар мен лауазымды адамдар жер кадастр күжаттамасына енгізілетін мәліметтердің дүрыстығын камтама - сыз етуге міндетті.
Акылык кағидасының негізінде жерді экономикалык (кұндық) бағалау жатыр. Жер нарык экономикасының бір бөлігі және объектісі десек те болады. Акшалай бағасының болуы жердің кұны мен бағасы (материалдык-техникалық, еңбек) бар өзге ре - сурстармен катар, өндірістегі рөлін салыстыруға мүмкіндік береді, бағалы жерлерді ауылшаруашылыкган өзге максаттарға ойлан - бастан беруге жол бермейді, сондай-ақ оларды ұтымсыз пайда - ланған жағдайда жер алкаптарына келтірілген залалды накты аныктауға мүмкіндік береді.

5. Жер қүқығынын баска күқық салаларымен байланысы және арақатынасы
Жер кұкығы баска салалармен тығыз байланыста болып, бұл жұйеде ерекше орын алады. Себебі, жер кұкығы жекеленген кешенді кұкык саласы болып табылады.
Кешенді деп - жер кұкығынын кешенді карым-катынастарын реттейтінін білдіреді. Яғни, жер кұкык катынастары біркелкі кұкык катынастарына жатпайды. Бұлардын катарына: мүліктік, саясн, экологиялык, әкімшілік сипаты бар нормалармен реттел- ген катынастар орын алады. Оларды реттеу үшін біркелкі тәсілдер жок. Сондыктан мемлекет керек кезде басымдык көрсетеді, тый- ым сала алады немесе рұксат беріп, тараптардын тепе-тендігін камтамасыз етеді.
Жер қүқығы және азаматтық қүқық. Жер күкығы азаматтык кұкыкпен тығыз байланыста. Себебі, жер табиғи ресурс, корша - ған ортаның кұрамдас бөлігі болып табылатындығымен катар, жылжымайтьін мүлік ретінде азаматтық айналымнын объектісі болып табылады. Сол себептен, жер кұкық катынастарын реттеу барысында азаматтык кұкык нормаларынын қолданылатынын жокка шығармаймыз. Дегенмен, жер учаскесі жеке меншікке беріліп, азаматтык айналымнын объектісі ретінде танылганымен, біршама шектеулер қойылады. Жер учаскесімен азаматтык күкыктык мәмілелер жасап, оны шаруашылык айналымға түсірмес бұрын келесі жағдайларды анықтап алу қажет:
:: жер учаскелерін, жер пайдалану кұкығын және жер үлестерін жер айналымына енгізу занды түрде камтамасыз етілгені;
* жер нарыктық катынастарының объектісі ретінде танылып отырған жер учаскесі немесе жер пайдалану кұкығы шаруашы- лык және азаматгык айналымнан алынбағаны;
* жер зандарымен жеке меншікте болу мүмкіндігі аныкталға-
ны;
* жер учаскесінің шекаралары айкындалғаны;
* жер учаскесіне кұкықтарды куәландыратын кұжаттары бар учаскелер болуы кажет.
Жер және орман қүқығы. Жер кұқығы орман кұкығынан рет - теу пәні бойынша ерекшеленеді. Орман құкығының нормалары орман катынастарын реттейді. Яғни орманды пайдалану, кайта қалпына келтіру және корғауды жүзеге асыратын қоғамдык каты- настарды кұрайды, ол жер күкығының пәні жер катынастары болып табылады. Сонымен катар, Жер кодексіне сэйкес, жер учаскелері орман өсіру үшін жеке меншікке беріледі және жеке- ше орман корының калыптасуына негіз болады. Яғни, жер күкығы орман өсіру үшін жер учаскесін беру тәртібін карасты - ратын болса, орман құкығы сол өсірілген орман корын пайдала - ну, корғау және калпына келтіруді карастыратын кұкыксаласы болып табылады.
Жер және су қүқыгы. Су кұкығы суды пайдалану мен корғауға байланысты коғамдык катынастарды реттейді. Айрыкша мемлекеттік меншік кұкығынын объектісі ретінде сулардыңолар- ға ерекше сипат беретін біркатар ерекшеліктері бар. Біріншіден, су мемлекеттік меншік кұкығынын тұтынылатын объектісі бо - лып табылады; екіншіден, олар халык шаруашылығының әртүрлі максаггарын жүзеге асыруға кызмет етеді; үшіншіден, судың бір кайнар көзі бір мезгілде әртүрлі мемлекеттік, коғамдык мекеме- лер, ұйымдар және кәсіпорындармен пайдаланылады. Сонымен, су кұкығы тау-кен және орман кұкығы секілді жер кұкығынан күкыктык реттеу пәні бойынша ерекшеленеді.

   2-т а қ ы р ы п ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕР ҚҮҚЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУ ТАРИХЫ
            oo Казақстандагы жер қатынастарының даму кезеңдері. Жалпы сипаттамасы.
            oo Казақстанның Ресей қурамына енгенге дейінгіжер қатынастары.
? Ресейдің қурамында болган кездегі жер қатынастары.
              -- Кеңестік кезеңдегіжер қатынастары. <<Жер туралы>> декрет. <<Жерді социализациялау туралы>>.
              -- Егеменді Казақстандагы жер қатынастары. Қазақстан Рес - публикасының жер қатынастарының нарық талаптарына сай дамуы.
1. Казақстаіідағы жер катынастарының даму кезендері.
Жалпы сипаттамасы
Жалпы Казакстандағы жер катынастарын реттеу тамыры терентарихи өткен шактан басталады. Адам коғамыныңдамуы кезеніндегі жер ресурстарын пайдалану сипаты белгілі бір аумак- тын табиғи жағдайымен және материалдыкөндірістіңбағытына байланысты болып келген. Жерді шаруашылык пайдалану мен айналымға тарту адам коғамының дамуындағы кұкыктык реттеу жолдарын іздеуге негіз болады.
Жер мәселелері эр кезенде Казакстан аумағында өмір сүрген мемлекеттердің барлығы үшін негізгі мәселеге айналып отырды. Тарихи деректерге сүйенетін болсак, Казакстан аумағын мекен- деген мемлекеттердін негізгі кәсібі көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болды. Соныңсалдарынан жайылым жерлерге мұктаж болған мал өсірушілер шалғай жерлерге көшіп- конып жүруге мәжбүр болды. Коғамдык катынастардың даму сатыларының қай-кайсысын алсакта, жер корларын пайдалану белгілі аумактағы климаттык жағдайларға және материалдык ендірістің бағытына байланысты болады. Казакстанныңтабиғи- климаттык жағдайы материалдык өндіріс жүйесінің негізгі ба- ғыттарының сипатын аныктады. Сондыктан мындаған жылдар бойы Казакстан аумағын мекендеген елдер үшін шаруашылык- тың негізгі саласы - көшпелі мал шаруашылығы болып санала- ды. Мал есіру үшін жайылым жер іздеу негізгі проблемалардың біріне айналып отырды. Сол кезендерде өмір сүрген коғамдар үшін жер катынастарын реттеу жүйесінің табиғи және объективті түрдегі кажеттілігі, жер бөліктерін маусымды түрде пайдалану біздің ойымызша негізгі фактор болып табылады.
Көшпенділер өміріндегі материалдык-өндіріс жүйесінін элементтері олардың еңбектерін біріктіруге әкеліп соктырды. Сонымен катар, ондай біріктірулер өндірістік топтар және кауым- дық кұрылымдар деңгейінде жүргізілді.
Жер  --  кез келген халык үшін негізгі табиғи байлык көзі бол- ғандыктан, оны пайдалануға байланысты мәселелер ерте кезден бйстап өзекті мәселелерге айналды. Жер кұкык қатынастарының дамуын Казакстаннын Ресей күрамына енгенге дейінгі жер каты - настары, Қазакстанның Ресей кұрамындаболған кезеңіндегі жер катынастары, Кеңес кезіндегі жер катынастары және егеменді Казакстандағы жер катынастары деп терт кезеңге бөліп карас- тырылады.
2. Қазақстанның Ресей күрамына енгенге дейінгі жер катынастары
Біріниіікезең - Казак хандығынын калыптасуымен байланыс - ты. Бұл кезеннін ерекшелігі арнайы жер зандарынын жок бо- луында. Бұл кезенде жер катынастары Адат ережелерімен реттеліп огырған. Сонымен катар, Шыңғыс ханнын отаршыла- рынын саясаты орын алды. Казакстанда осы кезенде жер жеке меншікке берілді ме әлде жок па? Бұл жөнінде екі түрлі көзкарас бар. Бірінішісі, жеке меншік болғанын мойындамайды. Бұл кезде жерге жеке меншік коғам меншігі, ал екіншісі, жеке меншік бол - ғанын дұрыс деп карайды.
Казак хандығы тұсындағы меншіктік катынастарға келетін болсак, азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға калдыруға болатын мүліктің барлығы жеке меншік затта- ры болып табылды.
Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады, жер Адат нор - малары бойынша кауымның меншігі деп есептелді. Кауым ретінде негізінен рулыкбірлестіктанылды. Казак коғамыныңтарихына коз жүгіртсек, шын мәнінде мұнда жерге меншік болмағандығын, жер пайдалану рулык, кауымдык негізде жүзеге аскандығын кореміз. Сол себептен де, жер казак халкынын бөлінбейтін меншігі саналған. Ендеше, уакыт өте келе халкымыздың жерді о бастан коғамдык меншікте тұракты пайдаланып келгенінедау жок. Ата-баба дәстүрінде жерді сату деген болған емес. Бұл жеріміз иесіз болды деген түсінікті тудырмасы анык. Бағзы замандардан бері бабаларымыз токымдай жер үшін жан беруге дейін барып, үлан-ғайыр аумакты түтас корғап, ұрпактарына мұра етіп кал- дырған. Тарих койнауынан сыр шертетін Касым ханның(1511  --  1520) <<Каска жолы>>, Есім ханнын (1598-1628) <<Ескі жолы>>, Тәу- ке хан тұсындағы (1680-1718) <<Жеті жарғы>> әдет-ғүрып кұкыктык нормаларында жер жалпы халыктык пайдалану меншігінін объектісі ретінде танылып, коғамдык катынаста туындайтын әрбір жер дауы ел ішінде ерекше мүдделілікпен назарға ілігіп отырды.
Казақстанның Ресей күрамына енгенге дейін жерге белгілі бір ақы төлеу белгілері болған жок, дегенмен, жер айналымын реттеудің үлкен тарихы бар. Ол кезендегі жер айналысының негізгі эсер етуші факторы болып, қазактардың көшпенді өмір сүруі табылды. Казақтардың зандык көзкарастары бойынша жер - ге жеке меншік күкығы XIX ғасырға дейін болмады. Жер зандық түрғыдан рулар мен кауымдастыктардың ортак меншігі деп есеп- телген. Шын мәнінде жердің нағыз иегерлері болып билер және баска да феодалдар табылды, XVIII ғасырдың өзінде кыстаулар жеке феодалдардың жеке меншігінде болды.

3. Ресейдің күрамында болған кездегі жер катынастары
Екіншікезең. Казакстан Ресей империясына кірген кезден бас- талады. Бүл кезен 1749 жылдан басталады. 20 жыл бойы Ресей империясы казак жерінде отаршылыксаясатын жүргізіп отырып, Үлы және Орта жүздін жерлерін әскери күшпен басып алады.Өз билігін жүргізу үшін казак жерінде Ресей өз өкіметін күрады. Олар генерал губерниялар деп аталады. Жалпы алты генерал гу- берниялар болды. 1861 жылы орыс шаруаларынын крепостное право деген күкығы жойылды. 1886 жылы 2-маусымда <<Түркістан өлкесін баскару туралы ереже>>, 1891 жылы 25-наурызда <<Акмо- ла, Семей, Жетісу, Орал облыстарын баскару туралы ереже>> кабылданды. Батыс-Сібір генераі-губернаторлығы Дала генерал- губернаторлығы деп өзгеріп, оған Сырдария облысынан баска бес облыстын барлығы түгелдей кірді. Сырдария облысы Түркістан генерал-губернаторлығына карады. Жетісу облысы 1897 жылы кайтадан Түркістан генерал-губернаторлығының күрамына кірді.
Бүл ережелер әкімшілік-аумактык мәселелерге ғана емес, со - нымен катар, әдет-ғүрып кұкығына да біркатар өзгерістер енгізді.
Ең алдымен жерге катысты меншік күкыгы өзгерді. Бүрын жер рулык-тайпалык кауымнын немесе коғамның меншігі болып есеп- телсе, 1868 жылғы <<уакытша ереже>> бойынша казак жерлерінін барлығы мемлекет меншігі ретінде бекітілді.
Казак жерлері тартып алынып, олар казак әскерлеріне, бекі- ністер салуға, келімсек орыс шаруалары-карашекпенділерге, шетел капиталистеріне, шіркеулерге беріле бастады.
Сонымен катар 1867-1868 жылдардағы Ережелер бойынша жерді жалға беру мүмкіндіктері пайда болды. Осыған байланыс - ты ауылдык, болыстык кауымдар орыс өкілдері болып табыла- тын өнеркәсіпшілерге, көпестерге өздеріне тиесілі жерлерін 30 жылга дейін жалға бере алды. Сонымен катар, казактардын өз араларында да кыстауларды, жайылымдарды жалға беру туралы келісімдер жасалып жатты. Төлемақы ретінде мал пайдаланыл- ды. Ережеде жалға беруші кауым болып саналғанымен, іс жүзінде жалға беру және оның акысын пайдалану болыстар мен стар- шындар, билер колында болды.
Сібір казак әскерлеріне 5 млн. десятина жер берілді. Ендігі жерде әскерилер бұл жерді казактардың өзіне жалға бере баста- ды. Олардың жалға беру акысы жылдан-жылға көтеріліп отыр - ды. XIX ғасырдың сонында Сібір казактарынын жерін 436 мың адам немесе 6736 шаруашылыктар пайдаланды. Олар орыс әскерлерінін жерді жоғары бағамен жалға беру жағдайында өмір сүрді- Орыс шаруаларын жаксы жерлермен камтамасыз ету үшін Ресей Үкіметі көшіп-кону саясатын жүзеге асырды. Казакстан- нын Ресейге косылуы жер катынастарыныңсипатына және оны кұкыктык реттелуіне өз әсерін тигізбей қойған жок.
Біріншіден, барлык жер коры хан-сүлтандық шыңғыс ұрпақ- тарынан Ресей империясының меншігіне өтті. 1868 жылғы <<Уакытша ережелердің>> 210-бабында айтылғандай: <<Қырғыз көшпенділері алып отырған жерлер мемлекеттік деп танылады және кырғыздардың кауымдык пайдалануына беріледі>>.
Екіншіден, патшалык казактар үшін жер пайдаланудын кауым - дык нысанын сақтады, ал, жер катынастары реттеу бұрынғысын- ша, қазактын әдет-ғұрыптық нормалары негізінде жүзеге асы - рылады.
Үшіншіден, қазакгардың әдетгегі құкығында жеке отбасылар- дың күзеу және қыстауларға, шабындыктарға жеке меншігін та- ныған нормалар пайда болды.
Төртіншіден, жер катынастарын құкыктык реттеу әдеттегі кұкығымен катар, жалпы империялык ресейлік зандармен ретгелді.
4. Кеңестік кезендегі жер қатынастары. <<Жер туралы>> декрет.
<<Жерді социализациялау туралы>> заң
Үшінші кезең. Социалистік кезең 1917-1990 жж. Бүл кезенде билік тек халыкка берілуі тиіс және жер тек халықгікі болуы тиіс және пайдалануы тегін болуы тиіс деген кағидалар катан ұсталды.
1917 жылы Лениннін <<Жер туралы>> декреті шығарылды. Жер туралы декрет келесіні жариялады:
<<1) Жерге помещиктік меншік ешбір өтеусіз тегін түрде ауыстырылады.
2) помещиктердің жерлері, үлестік, шіркеулік, монастрьлык жерлер секілді, барлыкжанды және жансыз күралдарымен, усадь- балык құрылыстармен Болыстык Жер комитеттерінің, Шаруа- лық депутаттардың Уездік кеңестерінін кол астына Кұрылтай- шы жиналыс жер туралы мәселені шешкенге дейін өтеді.
5) Карапайым шаруалар мен карапайым казактардын жерлері тәркіленбейді.
Ары карай, Жер туралы Шаруалар бүйрығында, одан теренірек карастыргандай:
1) Жерге жеке меншік күкығы мәнгі жойылады; жерсатыл- майды, сатып алынбайды, жалға беру, кепілге койылмайды неме - се кез келген баска әдіспен окшауланбайды. Барлык жер... акысыз окшауланып, бүкіл халыктык игілікке айналады және онда еңбек ететін барлык адамдардың пайдалануына өтеді.
5) Жерді пайдалану кұкығын Ресей мемлекетінің жерді отба- сының көмегімен немесе серіктестік аркылы өз енбегімен өндеу- ге ниет білдірген барлык азаматтары (жынысына карамастан) өндеуге күші бар мерзімге ала алады. Жалдамалы еңбекке жол берілмейді.
7) Жер пайдалану теңестіруші болу керек, яғни жер еңбектік немесе тұтыну нормасы бойынша жергілікті жағдайларға карай енбекшілердің арасында бөлінеді>>.
1919 ж. Жерді социализациялау заңы шыкты. <<Жердін социа- лизациялау туралы>> Декрет, әрине, Жер туралы декретпен үндес болды. Онда және де жарияланғандай:
* бап.	РСФСР шегіндегі жерге, койнауға, су, ормандарға және табиғаттың барлык жанды күштеріне кез келген меншік жойы - лады.
* бап.	Жер ешбір (анык және жасырын) өтемақысыз еңбекші халыктын пайдалануына өтеді.
* бап.	Осы занмен ерекше карастырылған жағдайларды кос- пағанда, жерді пайдалану күкығы оны өз енбегімен өндеушілерге ғана тиесілі.
* бап.	Жерді пайдалану кұкығы жынысына, діни көзкараста- рына, ұлты, бодандығына карай шектелмейді.

                                       
 5. Егемеиді Қазакстандагы жер қатынастары.
Қазақстан Реснубликасының жер қатынасгарынын нарык талаптарына сай дамуы
Төртіниіікезең. Казакстан Республикасы өзінін мемлекеттік еғемендігін алғаннан бастап, оте кыска уакыт аралығында жер катынастары саласы көптеген өзгерістерге ұшырады, яғни, жаңа жер кұкыктык кұрылым пайда болды. Жерге тек кана мемлекеттік меншік кұкығы мен тегін жер пайдалану кұкығының орнына жерге мемлекеттік меншікпен катар, жеке меншік кұкығы да танылып, жерге акы төлеу енгізілді және өзге жер кұкыктык өзгерістері орын алды.
Казакстан Республикасы егемендігін алғаннан кейін мемле - кет аумағында біраз уакытка дейін КСРО кезінде кабылданған зандар әрекет етті. КазССР-нін 1990 жылы 16 карашада кабыл - данған Жер кодексі төмендегідей ережелерді дамытты:
Республика территөриясында 5 жылдан астам өмір сүрген азаматтарға, шаруа кожалыктары, бау-бакша және мал шаруа - шылығы, күрылыс және тұрғын үйге кызмет ету, саябак кұры- лыстары, ұлтгык әдет-ғұрып кәсіп ету және қолөнер үшін өмір бойы мұрагерлік кұкыкта иеленуге жер бөліктерін беру туралы;
азаматгарға берілетін жер бөліктеріне койылған шектерді алып тастау туралы;
жер пайдаланушылардың әрекеттеріне мемлекет, шаруашы- лыктык ұйым және баска да ұйымдар тарапынан араласуға ты- йымсалу туралы;
жер иелерімен жер пайдаланушылардың: жерде ерікті шаруа- шылык жүргізуіне; ауыл шаруашылығымен айналысудан өндірілген өнімдерге және оларды өткізуден түскен меншік кұкығын бекіту күкыктарын зандандыру туралы; жерді жалға беру туралы;
жер катынастарын реттеуге байланысты жергілікті жерлер- дегі өкілдер және аткарушы билік ұйымдарының биліктері тура - лы каралды;
жерге төленетін төлемақы белгіленді;
жер дауларын шешуде сот органдары билігінін рөлі күшей- тілді;
КазССР-нің Жер кодексінде алғаш рет <<социалистік>> немесе <<бүкіл халыктык>> меншік деген ұгымдар колданылудан шығарыл- ды. Дегенмен де, бүл Жер кодексі жер катынастарын әкімшілдік- әміршілдік жүйе шенберінде ғана реттеуге сәйкестендірді. Нак- тырак айтканда, әлеуметтік-экономикалык өзгерістер көрініс берген елдегі жер катынастарының нарыктык экономикаға өту жағдайына жер зандары жауап бере алмады. Кодекс тұтастай ал- ғанда жер қатынасына реформалык ешбір нарыктык бағдар жа- сауға лайық болмай шыкты.
Жер катынастарының ары карай дамуы <<Жер туралы>> Жар- лыкта көрініс тапты. Азаматтар мен мемлекеттік емес занды тұлға- лардың жеке меншігінде өзінің максатына сәйкес үйлер мен ғима- раттарды қамтуға арналған жерлерді коса алғанда, кұрылыс са- луға берілген (берілетін) немесе өндірістік және өндірістік емес, онын ішінде тұрғын үй-жайлар, үйлер, ғимараттар және олар- дың кешенді салынған жер учаскелері бола алатыны толык түрде зандастырды. Дегенмен, Президент Жарлығыныңережелерін тал- дау жерге жеке меншікті енгізу жеке максат көзделмейтіндігін көрсетеді.
Жалпы жер кұкык катынастарын реттеуге катысты КСРО- ның барлык нормативті актілерінде <<жер  --  мемлекет байлығы, сол себептен де ол жеке айналымға түспейді. Жерді иелену тек кана пайдалану күкығының негізінде беріледі>> деген мазмұндағы кұкыктык норма міндетгі түрде орын алған. Бұл әркашан да <<бар - лык жер коры тұракты пайдалану кұкығымен бүкілхалыктык меншікте болады>> дейтін мемлекеттік кағида үстемдігінің одан әрі іске асырылу күкыктык әдісімен астасып жататындығын көрсетеді.
Осылайша, кеңестік жер күкығындағы тұракты жер пайдала - ну құкығы - еліміз үшін Кдзакстандағы ауыл шаруашылык жерін пайдаланушылардын, яғни кеншарлар мен ұжымшарлардын ба- сымдығы негізінде жерге бірыңғай, бірден-бір мемлекеттік меншік жағдайында оны акысыз, әрі мерзімсіз пайдалануға алып, жерді мәнгілік тегін пайдаланыгт келгендігімен сипатталары сөзсіз.
Тәуелсіз Қазакстан мемлекеті меншік катынастарын рефор- малауда жерге шаруашылык жүргізудін тен және әртүрлі ны- сандарын таңдай отырып, ауылда көп салалы экономиканы калып- тастыру, шаруа кожалыктарын дамыту максаттарын жүзеге асы- рудың негізі ретінде мемлекеттік меншікті сактап, оны реформа- лаудын басты тетігі ретінде жерді пайдалану институтын кенінен колданды. Жер пайдалану институты жер учаскелерін шаруашы - лык айналымға тартумен катар, жерге жеке меншікті кіргізудін кажетті жағдайларын байыпты түрде калыптастыруға бағытталды.

3-т а қ ы р ы п ЖЕР ҚҮҚЫҒЫНЫҢ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
            oo Жер қуқыгының қайнар көздерінің тусінігі және белгілері.
            oo Жер қуқыгының қайнар көздері мен жер заңнамасының ара- қатынасы.
            oo Жер заңнамасының мақсатыменміндеттері.
            oo Жер қуқыгы қайнар көздерінің жіктелуі. (заң куші бойынша; әрекет етуі бойынша; қуқықтық қатынастарды реттеу шеңбері бойынша; актіні қабылдаган орган бойынша).
1. Жер қүқығының қайнар көздерінін түсінігі және белгілері
<<Қүкыктын кайнар көзі>> ең алғаш екі мың жыл бүрын пайда болған, оны Тит Ливий он екі кесте зандарын сипаттай отырып, рим күкығынын кайнар көзі ретінде пайдаланған.
Жер күкығынын кайнар көзі болып жер катынастарын рет- тейтін нормативтік актілер табылады. Мүндай нормативтік
құқықтык актілер келесідей белгілерге жауап беруі тиіс: алды- мен, аталған актілер мемлекеттік биліктің тасушысы болуы кажет, екіншіден, бұл актілер нормативтік сипатга, яғни бірнеше рет колданатын сипатта болуы кажет, үшіншіден, бұл актілер бірнеше субъектілерге бағытталған болуы тиіс және барлык субъектілер орындауы тиіс.
Казақстан Республикасының Конституциясынын9-бабына сәйкес Казакстан Республикасы біртутас мемлекет болып табы - лады, сол себептен жер зандары да Республиканың барлык ай- мағы үшін бірдей болып табылады.
Жергілікті органдар жер заңдарына жататын нормативтік- актілер шығаруға кұқылы жәнеолар барлык әкімшілік бөлініс- терінде бірдей күшке ие болады. Бүл жер кұкығы субъектілерінің күкыктык дәрежесі, баска аумакта орналаскан жер күкығы субъектісінін кұкыктык дәрежесіне тек Республикалык зандар- да көрсетілген жагдайларда ғана ерекшеленуін білдіреді. Жалпы кұкыктың қайнар көздері мемлекеттің күкық шығармашылык кызметініңсыртқы нысаны болып табылады. Мемлекеттің еркі күкыктын кайнар көздері арқылы барлығына бірдей сипатка ие бола алады.
Жер кұкығының кайнар көздері дегенміз  --  өз күзыреті шегінде мемлекеттік билік органдарымен қабылданған жер кұкығы қаты- настарын реттеуге бағытталған нормативтік-кұкыктық акті- лердің, халыкаралык келісімшартгардын жиынтығы болып та - былады. Бұлардың негізгі максаты  --  мемлекеггің жер саясатын білдіре отырып оны жүзеге асыру. Бұл жерде сот прецедент- терінің әдет-ғүрып ережелері есепке алынбайды.
Белгілері:
* Жер катынастары саласындагы мемлекеттің саясатын жүргізуді камтамасыз етуге бағытталған;
* Жер қатынастарын реттеуге бағытталған;
* Бірнеше рет қолданылады;
* Жер құкық қатынастары субъектілерімен орындалуға міндетті болып табылады.
2. Жер қүқыгының қайнар коздері мен жер заңнамасының арақатынасы
Жер кұкыктеориясында жер құқығының қайнар көздері мен жер заңнамасы деген ұғымды өзара ажырата білген дұрыс. Себебі жер құқығының кайнар көздері кеңмағынада қарастырылатын ұғым болса, жер зандары тар мағынада қарастырылады. Жер күқығының қайнар көздері ретінде Қазақстан Республикасынын. Кылмыстық кодексі, Азаматтық кодексі т.б. жер кұқық қатынас- тарын реттеу барысында қолданылатын өзге де актілер де болуы мүмкін. Ал, жер кұқық зандары жер кұқық қатынастарын рет - теу ге бағытталған жәнетікелей аталған салада қолданылады. Мәсе- лен, Жер кодексі, Шаруа (фермер) қожалығы туралы зан, т.б. Жер құқығынын кайнар көздеріне карамас бұрын, жер зандары- нын максаты мен міндетін анықтап алу кажет. Қазакстан Респуб - ликасынын колданыстағы жер занын саралай отырып, келесі жайттарды бөліп алуға болады. Жер құқығы зандарынын міндеттері мен максаттары занактілерінде айтылғанымен, ғылы- ми зерттеулерде және оқулыктарда арнайы зерттелмегең. Осы ұғымдардыңанықтамасы мен мәнін ашу ғылым үшін де, білім үшін де өзекті мәселе болып саналады.
3. Жер заңнамасынын мақсаты мен міндеттері
Казакстан Республикасы жер заңнамасынтеориялықтұрғы- дан зерделей отырып, жер заннамасының келесідей мақсаттары мен міндетгерін бөліп қарастыруға болады. Жер зандарынын мақ- сатына мыналар жатады:
* өндірістің экологиялық кауіпсіз технологияларын ынталан- дыру және баска да іс-шараларды жүргізу арқылы жердіңтозуы мен бүлінуін, шаруашылык кызметін баска да қолайсыз зардап- тарын болдырмау;
* тозған немесе бүлінген жерді жақсарту мен қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
* жерді оңтайлы пайдаланудың экологиялық нормативтерін тәжірибеге енгізу болып табылады.
Казакстан Республикасы жер зандарынын міндеттері:
* жер учаскесіне меншік күкығы мен жер пайдалану күкығы туындауынын, езгертілуі мен тоқтатылуының негіздерін, шарт- тары мен шектерін;
* жер учаскелерінін меншік иелері мен жер пайдаланушы- лардын күкықтары мен міндеттерін жүзеге асыру тәртібін белгілеу;
* жерді үтымды пайдалану мен қорғауды, топырак күнарлы- лығын үдайы калпына келтіріп отыруды, табиғи ортаны сақгау мен жаксартуды қамтамасыз ету мақсатында жер қатынастарын реттеу;
* шаруашылык жүргізудің барлық нысандарын тең кұкыкпен дамыту үшін жағдайлар жасау;
* жеке және занды тұлғалар мен мемлекеттін жерге кұкықта- рын корғау;
* жылжымайтын мүлік рыногын жасау мен дамыту;
* жер катынастары саласында зандылыкты нығайту болып табылады.
4. Жер күкығы кайнар көздерінін жіктелуі (заң күші бойынша; әрекет етуі бойыніиа; қүқыктық қатынастарды реттеу шеңбері бойынша; актіні қабылдаган орган бойынша)
Жалпы жер кұкығы нормалары олардың копшілікпен кабыл- дануы үшін ерекше жазбаша мәтінде болуы керек. Оған кұзыретгі органдармен кабылданған нормативтік кұкыктык актілер жата- ды.
Жер кұкығынын көпшілік нормалары, нормативтік кұжаттар- да жазбаша бекітіледі: зандар, Президентжарлыктары, КР Үкіме- тінің каулылары жәнет.б. Нормаларды былайша жеткізу кұжат- пен мүдделі тұлғаларлың немесе орындаушы органдардыңтолык танысуына мүмкіндік жасайды. Бұл нормалардың негізгі жүзеге асыру кұралы болып және оны сактауды камтамасыз етуге кыз- мет жасайды. Өйткені жазбаша мәтін кұкыктык норманың мазм- ұнын аныктап ашып береді және кез келген мүдделі тұлға норма- сынын накты мазмұнымен танысуын жеңілдетеді. Сондай-ак мұндай көрсету нысаны әртүрлі нормаларды карама-кайшылык- тарды салыстыра отырыи, жоғары деңгейде кемшіліктерін түзе- туге мүмкіндік береді.
Ен алдымен, кұкык пен занды ажырата білуіміз кажет. Құкык --  юридикалык нормалардың жиынтығы, ал, заң - осы нормалар - дың көрінуіне қызметететін нормативтік кұкыктык актілердің жиынтығы. Сонымен катар, кұкык пен заң кұрылымына карай ажыратылып көрсетіледі. Негізінен зандар, заңактілерініңмак- сат-міндетін, оларды колдану жағдайын есепке ала отырып, субъективті түрде кұрылады. Міне, сондыктан накты жер занда- ры немесе баска да нормативтік-кұкыктык актілердің өзінде аза- маттык, экологиялык, әкімшілік, іс жүргізу кұкыктарының және т.б. кұкык салаларынын нормаларын камтуы мүмкін, яғни кешенді сипатка ие болады. Бүған біз ғылыми зерттеуімізде негізге алып огырған Қазакстан Республикасынын Жер кодексі жатады.
Өзінің кызметін орындау үшін жер зандары белгілі бір талап- тарға жауап беруі керек. Олар Казакстан Республикасынын 1998 жылғы наурыз айының 24-жүлдызындағы нормативтік-күкыктык актілер туралы занына сәйкес негізгі және туынды деп бөлінеді. Нормативтік күкыктык актілердің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
  + Конституция, конституциялык зандар, кодекстер, зандар;
  + КР Президентінін Конституциялык зан күші бар жарлык- тары, КР Президентінін өзге де нормативтік- күкыктык жарлык- тары;
  + Казакстан Республикасы Парламенті мен оның палатала- рынын нормативтік каулылары;
  + Казакстан Республикасы Үкіметінің нормативтік каулылары;
  + Конституциялык кенестін, Казакстан Республикасы Жо- ғарғы Сотынын, Казакстан Республикасы Орталык сайлау ко- миссиясынын каулылары;
  + Казакстан Республикасы Министрлер мен өзге де орталык мемлекеттік органдар басшыларының нормативтік бүйрықтары;
  + Мемлекеттік комитеттердің нормативтік каулылары, өзге де орталык мемлекеттік органдардың нормативтік каулылары;
  + Мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік кұкыктык шешімдері.
Жер зандарынын жүйесі де осы ережелерге бағынады. Жіктеу негіздері бойынша:
заң күші бойынша;
колданылатын аумактык кеңістік бойынша;
реттелетін катынастардыңтүріне байланысты;
Заң күшіне байланысты зандар және заңға негізделген актілер болып бөлінеді.
Зандар. Зандардын өзі кодекстер және жай зандар болып бөлінеді. Кодекстер белгілі бір жүйеге келтіріліген, яғни коди- фикацияланган және белгілі бір катынастардың бірыңғай тобын реттейтін заңның бір түрі олып табылады. Мысалы: Қазакстан Республикасының Жер кодексі, Экологиялык кодексі, Орман кодексі, Су кодексі т.б. Ал жай зандардың катарына Казакстан Республикасының Шаруа (фермер) кожалығы туралы зан, Ерек- ше корғалатын табиғи аумактар туралы заң, т.б.
Президент жарлықтары. Президент жарлыктары өз кезегінде Конституциялык заң күші бар, заң күші бар және жай жарлык- тар болып үш түрге бөлінеді.
Мысалы: <<КР-ныңЖылжымайтын мүлік ипотекасы туралы>> Зан күші бар жарлығы, <<Жекешелендіру туралы>> Заң күші бар жарлығы т.б.
Үкімет қаулылары. Мысалы: Жер учаскелері жеке меншікке берілген кезде, мемлекет немесе мемлекеттік жер пайдаланушы- лар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалык ставка- ларын, сондай-ақжер учаскелерін жалдау кұкығын сату төлема- кысының мөлшерін бекіту туралы <<Кдзакстан Республикасы Үкіметінін 2003 жылғы 2 кыркүйектегі № 890 Қаулысы>>, Жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау кұкығын сату жөніндегі сауда саттықты /конкурстарды, аукциондарды/ ұйымдастыру және өткізу ережесін бекіту туралы>> Кдзакстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 13 карашадағы №1140 каулысы, <<Ауыл шаруашылык максатындағы жер учаскелеріне әкімшілік аумақ- тык бірліктер бойынша жеңілдетілген бағаның мөлшерін бекіту туралы>> Кдзакстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 10 кыр - күйектегі № 918 Каулысы, т.б.
Конституциялык Кеңестің қаулылары. Казақстан Республи - касы Конституциялык Кеңестің 23 сәуір 2003 жылғы Казакстан Республикасы Конституциясының 6-бабының 3-тармағын ресми талқылау (түсіндіру) туралы қаулысы. Казакстан Республикасы Конституциясының 2-бабы 2-тармағы мен 6-бабы 3-тармағына түсініктеме беру барысында Конституциялык Кенес сүралған мәселелерге қатысты бірінші сұракка мыналардан шыға отырып, түсінік берді.
Мемлекеттің өз аумағының тұтастығын, қолсүғылмаушылығы мен ажырамастығын қамтамасыз етуі экономикалық, әскери, құқықтықжәне ұйымдастырушылықсипатгағы мыналарға бағыт - талған кешенді іс-шараларды жүзеге асыруды көздейді:
* экономикалык өзара іс-кимылда мемлекет иммунитетін нығайту;
* Казақстан Республикасының баска мемлекеткеөз аумағы - ның бір бөлігін біржакты беруге көнуі занды түрде мүмкін еместігі;
* республика аумағын жаулап алуды, косу не бөлісуді бол- дырмау;
* максатгары немесе әрекетгері Казакстан Республикасынын тұтастығын бұзуға бағытталған коғамдыкбірлестіктерді кұруға және олардын әрекет етуіне тыйым салу;
* мемлекеттің жергілікті органдарынын мемлекет кұрамы- нан шығу және әздерінін кұкыктык мәртебесін біржакты тәр- тіпте өзгерту туралы мәселе қоюға кұкыктарынын жоктығы;
* мемлекет органдарына республиканын аумактыктұтастығы мен егемендігін корғау және сактауға кажетті және жеткілікті шараларды кабылдауда міндеттер жүктеу.
Аумақтык тұтастык  --  Казакстанның ұлттык кауіпсіздігінін айқындаушы шарты. Республиканын бірлігі мен аумактыктұтас - тығын өзгерту Конституцияға өзгерістер мен косымшалар енгізудің себебі бола алмайды.
4-т а қ ы р ы п.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ МЕНШӀК ҚҮҚЫҒЫ
      - Жергеменшік қуқыгының түсінігі және түрлері
      - Жерге мемлекеттік меншік қуқыгы, оның объектілері мен субъектілері және жүзеге асыру ерекшеліктері
      - Жерге жеке меншік қуқыгы, оның объектілері мен субъектілері және жүзеге асыру ерекшеліктері
      - Жер учаскесі жерге заттық қүқықтықтың объектісіретінде түсінігі, белгілеріжәне түрлері
1. Жерге меншік күқығының түсінігі және түрлері
Меншік күкығы тікелей заңнан туындайтын бастапкы субъективтік күкыктың бірі болып табылады. Меншік күкығы иесіне өзіне тиесілі мүлік - жер учаскесіне экономикалыктұрғы- дан билік етуді бекітіп береді. Бүл күкык меншік иесіне тиесілі жер учаскесін өз карауы бойынша коғамдык мүддені ескере оты- рып пайдалануға мүмкіндік береді. Сол себептен, жерге меншік кұкығы кез келген өзге мүлікке меншік кұкығы сиякты шексіз емес. Жерге меншік кұкығы деген ұғымды екі түрлі, объективтік және субъективтік мағынада карастыруға болады.
Объективтік мағьшада: Бұл ұғым жерге меншік құкығын жүзе- ге асырумен туындайтын катынастарды реттеуге бағытталған күкыктык нормалардың жиынтығы болып табылады. Бүл норма- лар Казакстан Республикасынын көптеген заңнамаларында орын тапкан. Мәселен, Казакстан Республикасынын Жер кодексі, Азамаптык кодексі т.б.
Субъективтікмағынада: Бүл үғым түлғанын өзіне тиесілі жер учаскесін занда көрсетілген тәртіп пен шарттарды иелену, пай - далану және билік ету күкығын білдіреді. Жерге меншік күкығынын мазмүнын иелену, пайдалану және билік ету күкығы күрайды.
Жер учаскесіне билік ету күкығы дегеніміз  --  меншік иесінің заңца рүксат берілген шекте өзіне тиесілі жер учаскесінің занды тағдырын шешу күкығы. Меншік иесі өзінің жер учаскесіне катыс- ты оның нысаналы максатын өзгертпей, Казакстан Республика - сынын заң актілерінде тыйым салынбаған кез келген мәмілелерді жасасуға күкылы. Жер кодексінің 33-бабына сәйкес, меншік иелері:
        ** ортак пайдаланудағы;
        ** корғаныс кажеттеріне берілген;
        ** орман корының;
        ** ерекше корғалатын табиғи аумактар, сауыктыру, рекреа- ңиялык және тарихи-мәдени максаттағы;
        ** кызметтік жер телімінің;
        ** уақытша өтеусіз және уакытша кысқа мерзімді өтеулі жер пайдалану күкығымен берілген жер учаскелерінің;
        ** кепілге беруді қоспағанда, шаруа (фермер) кожалығын және тауарлы ауыл шаруашылығы ендірісін жүргізу үшін уакытша жер пайдалану құкығымен берілген жер учаскелерінің;
8) су корының жерінде жер пайдалану күкығын иеліктен шы- гаруды коса алганда, жер пайдалану күкығына катысты мәмілелер жасасуына жол берілмейді.
Казакстан Республикасы Конституциясының 6-бабына сәйкес, жер занда көзделген шектер мен тәртіпте жеке меншікте болуы мүмкін. Жерге мемлекеттік меншік пен жеке меншіктін бірдей коргалуы Жер кодексінде де бекітілген. Демек, жерге меншік күкығы екі түрлі нысанда болады. Олар: Жерге мемле - кеттік меншік және жерге жеке меншік.
Жер учаскесіне азаматтар мен мемлекеттік емес занды түлға- лардын жеке меншік кұқығын орныктыру  --  бұл объективтік кажеттілік. Бұл мыналармен байланысты^
Біріншіден, орман және ауыл шаруашылығындағы жер учаскелері өндіріс күралы ғана емес, сонымен катар, орналасу жері, өндірістің және коғам мүшелері кызметініңбазис - аумағы да болып табылады. Мүліктік сипаттағы объектілер (тұрғын, бағ- бандык, саяжайлық, ендірістік үйлер, кұрылыстар, ғимараттар) мен жер күкығы катынастарынын (ғимаратгын, кұрылыстың жерін пайдалану, оларды күту, сол жерлерде бағбандыкпен және бакшалыкпен айналысу) арасында тығыз байланыс болады.
Екіншіден, жер учаскесіндегі меншік объектілерін пайдалану мен жер учаскесін нысаналы максаты бойынша пайдалану кұкығының субъектісі болып тек бір тұлға (жалға беруді есепте- мегенде) табылады. Тәжірибеде меншік күкыгының объектілері немесе жер учаскесі берілетін жағдайларда (сату  --  сатыгі алуда, мұрагерлік жағдайында және тағы баска) жоғарыда аталған екі объект те бірге беріледі.
Жердің меншік объектісі ретіндегі ерекшелігі оның кеңістікте белгілі бір шекарада шектелуінен, жылжымайтындығынан және табйғи жағдайлармен коршаған ортаға тәуелділігінен байқалады.
2. Жерге мемлекеттік меншік қүқыгы, оның объектілері мен субъектілері және жүзеге асыру ерекшеліктері
Казакстан Республикасының жер зандарына сәйкес, жерге меншік кұкығы екі түрге белінеді: Жерге мемлекеттік меншік және жерге жеке меншік кұкыктары. 1995 жылы қабылданған Казакстан Республикасының Конституциясы жерге меншіктін екі нысаны танылып бірдей корғалады деп бекіткен. Жерге мемлекеттік меншік кұкығы деп  --  мемлекеттің Казакстан Рес- публикасының аумағындағы өзіне тиесілі жер учаскелерін занда көрсетілген талаптар мен шарттар негізінде иелену, пайдалану және билік ету күкығы болып танылады.
Мемлекеттік меншік кұкығынын объектілері болып жеке меншікке берілмеген жерлердің барлығы табылады. Мемлекеттік меншіктегі жер учаселерін шартты түрде екі түрге бөліп карас- тыруга болады: Айналымнан алынып тасталған жер учаскелері және айналымда шектеулі жер учаскелері.Казакстан Республи - касынын Жер кодексінін 26-бабы жеке меншікте бола алмайтын жер учаскелерінің түрлерін наю>і белгілей отырып, жеке меншік кұкығынын объектілерін шектеп отыр. Айналымнан алынып тас - талған жер учаскелері жеке меншік кұкығында бола алмайды, сәйкесінше, олармен кез келген азаматтык-күкыктыкмәмілелер жасауға тыйым салынған. Ал, айналымда шектелғен жер учаскелері жеке меншікке берілмейді, деғенмен, занда көзделғен шектер мен тәртіпте жеке меншікте болуі мүмкін. Мемлекеттік билік органдарына, мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерғе берілген, корғаныс кажеттеріне пайдаланылатын, ерекше корға- латын табиғи аумактар алып жаткан, сауықтыру және тарихи- мәдени максаттағы, орман және су корларының, елді мекендер жеріндегі ортақ пайдаланудағы, босалқы жер, оның ішінде ар- найы жер корының жер учаскелері, кенттер мен ауылдык елді мекендердін маңындағы жайылымдык және шабындык алкаптар, сондай-ак жеке меншікке берілмеген шалғайдағы жайылымдар мен баска да жерлер мемлекеттік меншікте болады.
Мынадай жер учаскелері:
* корғаныс және мемлекеттік кауіпсіздік, мемлекеттік мен - шіктегі корғаныс өнеркәсібі кажеттеріне; Қазакстан Республи - касынын Мемлекеттік шекарасын қорғау және күзету үшін тұрғызылған инженерлік-техникалыккүрылыстар, коммуника- циялар орналасқан; кеден кажеттеріне арналған жер учаскелері;
* ерекше корғалатын табиғи аумактар;
* орман корының жері;
* су корының жері;
* магистральдыктемір жол желілері мен ортак пайдаланудағы автомобиль жолдары;
* жеке меншік құкығындағы үйлер мен ғимаратгардың және оларға кызмет көрсетуге кажетті жер учаскелерін коспағанда, елді мекендердегі ортақ пайдаланудағы аумактар орналасқан жер учаскелері жеке меншікте бола алмайды.
Азаматгар және мемлекеттік емес занды тұлғалардын бөлек меншігіне:
* тұрғын халыктың қажетіне арнап пайдаланылатын және со- ған арналған жайылымдықжәне шабындыкалкаптар;
* ортак пайдаланудағы жолдар, оның ішінде шаруашылык- аралык және мекенаралык маңызы бар, сондай-ак ортак пайда - ланудағы жер учаскелеріне өтуге арналған жолдар;
* жер учаскелерінің екі немесе одан кеп меншік иелері немесе жер пайдаланушылар бірлесіп пайдаланатын суландыру күры- лыстары (суландыру каналдары, суағарлар, кұдыктар, суат пункттері) орналаскан жер учаскелері берілмейді.
Жерге мемлекеттік меншік қүқыгының субъектісі  --  яғни меншік иелері. Республикалык меншіктегі жерлерге билікті Казакстан Республикасының Үкіметі жүзеге асырады. Ал, жергілікті меншіктегі жерлерге билікті жер учаскесі орналаскан жердегі жергілікті өкілді және аткарушы органдар жүзеге асырады.
3. Жерге жеке меншік қүкығы, оның объектілері мен субъектілері және жүзеге асыру ерекшеліктері
Жерге жеке меншік кұкығы - жеке тұлғаның немесе мемле - кеттік емес занды тұлғаның езіне тиесілі жер учаскесін занда көрсетілген шартгар мен шектерде иелену, пайдалану және билік ету кұкығы болып танылады.
Казакстанда жерге жеке меншік кұкығы шектеулі нысанда ж үзе ге асы рыладьі:
  + Казақстаннын азаматтарына алты жағдайда ғана беріледі. Казакстан Республикасынын Жер кодексіне сайкес, ауыл шаруа- шылык максатындағы жерлер келесі жағдайларда Казакстан Рес - публикасынын азаматтарынын жеке меншігінде болуы мүмкін:
* Шаруа/фермер/кожалығын жүргізу үшін;
* Өзіндік косалқы шаруашылык жүргізу үшін;
* Орман өсіру үшін;
* Жеке түрғын үй күрылысы үшін;
* Саяжай күрылысы үшін;
* Үйлерді/күрылыстар мен ғимараттарды/олардың максаты- на сәйкес кызмет көрсетуге арналған жерді коса алғанда, өнді- рістік және өндірістік емес, онын ішінде түрғын үйлерді және олардың кешендерін салу үшін немесе олар салынған жер учаскелері;
* Казакстанның занды түлғаларына үш жағдайда беріледі.
* Ауылшаруашылыктауарлы өндірісін жүргізу үшін берілуі мүмкін
* Орман өсіру үшін;
* Үйлерді /күрылыстар мен ғимараттарды/олардың максаты- на сәйкес кызмет көрсетуге арналған жерді коса алғанда, өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде түрғын үйлерді және олардың кешендерін салу үшін немесе олар салынған жер учаскелері.
* Шетелдік түлғаларға бір ғана жағдайда. Үйлерді /күрылыс - тар мен ғимараттарды/олардың максатына сәйкес кызмет көрсе - туге арналған жерді коса алғанда, өндірістік және өндірістік емес, онын ішінде түрғын үйлерді және олардың кешендерін салу үшін немесе олар салынған жер учаскелері.
Жерге жеке меншік күкығының объектілері болып Казакстан Республикасынын Жер кодексінде көзделген тәртіпке сәйкес, елді мекендер, ауыл шаруашылык максатындағы жерлер, занда көзделген жағдайда орман және су корларының жерлері табыла- ды. Жерге жеке меншік кұкығын орнатпастан бүрын, жер учаскелерін, жер пайдалану күкығын және жер үлестерін жер айналымына ёнгізудің занды түрде камтамасыз етілген мүмкін- дігін анықтау қажет. Яғни жеке меншік кұкығының объектісі болып табылатын жер учаскесі немесе жер пайдалану күкығы шаруашылык және азаматтык айналымнан алынбаған, жер заң- дарымен жеке меншікте болу мүмкіндігі аныкталған, жер учаскесінін шекаралары айкындалған және ол жер учаскесіне күкыктарды куәландыратын кұжаттарында көрініс тапкан жер учаскесі болуы тиіс.
Жер учаскелеріне жеке меншік қүқыгынын субъектісі  --  аза- маттар және мемлекеттік емес занды тұлғалар. Бұл ретте, егер жер зандарында өзгеше белгіленбесе, азаматтар деп Казакстан Республикасынын азаматтары, сондай-ак шетелдіктер мен аза- маттығы жоқадамдар ұғынылады. Казакстан Республикасының Жер кодексі занды күшіне енгенге дейін шетел азаматтары, ше- тел занды тулғалары және азаматтығы жок адамдар жерге жеке меншік иесі болып табылмайтын. Казіргі кезде жер заңнамасын саралау нәтижесінде аталған тұлғалардың жеке меншік кұкығында үйлерді /кұрылыстар мен ғимараттарды/ олардын максатына сәйкес кызмет керсетуге арналған жерді коса алғанда, өндірістік және ендірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлерді және олардың кешендерін салу үшін немесе олар салынған жер учаскелері бола алатыны аныкталды.
4. Жер учаскесі жерге заттық қүқыктың объектісі ретінде түсінігі, белгілері және түрлері
Жер учаскесі деп  --  занда белгіленген тәртіппен жер катынас- тары субъектілері не бекітіліп берілетін тұйык шекара ішіндегі бөлінген жер бөлігі.
Жер учаскесінін белгілері мынадай:
  + Тұракгы орналаскандығы;
  + Белгілі шекарада орналаскандығы;
  + Учаскеге кұкығы бар екендігін растайтын кұжаттыңболуы. Жер учаскесіне кұкык белгілейтін кұжаттар дегеніміз - осылар- дын негізінде азаматтар мен занды тұлғалардың жер учаскесіне тиісті кұкыктары (жеке меншік кұкығы, жер пайдалану кұкығы, сервитуттар және жер учаскесіне өзге де заттык күкыктар) туындайтын кұжаттар. Кұкык белгілейтін кұжаттарға аткарушы органдардың жер учаскесіне кұкык беру туралы кұкыктык актілері, сатып алу-сату шарттары (айырбастау, сыйға тарту не- месе жер учаскесін иеліктен шығару туралы өзге мәмілелер) және сот органдарының жер учаскесіне жеке меншік кұкығын, жер пайдалану қүкығын және жерге өзге заттык кұкыктарды тану туралы шешімдері жатады.

5-т а қ ы р ы п ЖЕР ПАЙДАЛАНУ ҚҮҚЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕРГЕ БАСҚА ДА ҚҮҚЫҚТАР
1. Жер пайдалану к уқыгының түсінігі және оның түрлері.
            oo Жер пайдалану қүқыгының субъектілері және олардың түрлері.
            oo Жер меншік иеіерімен жер пайдаланушылардың қүқықтары менміндеттері.
            oo Сервитуттар түсінігі, түрлері, пайда болу және тоқтату шарттары.
1. Жер пайдалану қүқығыныц түсінігі және оның түрлері
Жер пайдалану күкығынын аныктамасы Жер кодексінін 12-бабында көрсетіл ген. Жер пайдалану кұкығы дегеніміз  --  тұлға- ның мемлекеттік меншіктегі жер учаскесін өтеулі немесе өтеусіз негізде мерзімсіз немесе белгілі бір мезгіл ішінде иелену және пайдалану кұкығы.
Жер пайдалану кұкығының келесідей ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:
              -- Пайдаланудағы жер әркашан да мемлекеттін меншігінде болып калады;
              -- Жер учаскесін пайдалануға мерзімсіз немесе бір мерзім ішінде беріліп отырады, ал, меншік күкығында барлык пайдала - ну мерзімсіз болып табылады;
              -- Жер учаскесін пайдалануға ақылы түрде берілуі мүмкін, бүл пайдаланудың түрі өтеулі деп аталады. Жер зандарында көрсетіл ген тұлғаларға жер тегін түрде беріледі, бүл пайдаланудың түрі өтеусіз деп атшады.
Жер пайдалану кұкығының мынандай түрлері бар:
                 Тұракты жер пайдалану кұкығы;
                 Уакытша жер пайдалану кұкығы;
                 Өтеулі жер пайдалану кұкығы;
                 Өтеусіз жер пайдалану құкығы;
                 Иеліктен шығарылатын жер пайдалану кұкығы;
                 Иеліктен шығарылмайтын жер пайдалану кұкығы.
Түрақты жер пайдалану деп жерді алдын ала мерзімін бел-
гілемей отырып пайдалану болып табылады. Тұракты пайдала - нуға тек мемлекеттік тұлғаларға ғана беріледі. Бұл Жер кодексінін 34-бабында көрсетілген. Жер учаскелері тұрақты жер пайдалану кұкығымен мынадай мемлекеттік жер пайдаланушыларға:
                   кондоминиум объектілеріндегі үйлерді (қүрылыстарды, ғимараттарды), үй-жайларды шаруашылык жүргізу күкығымен немесе оралымды баскару күкығымен иеленетін занды тұлға- ларға;
                   ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндірісін жүзеге асыратын занды түлғаларға;
                   ерекше корғалатын табиғи аумактар жерінде жер пайдала- нуды жүзеге асыратын занды түлғаларға беріледі. Сонымен катар, түракты жер пайдалану күкығы шетелдік жер пайдаланушыларға тиесілі болмайды.
Уақытша жер пайдалану күқыгы алдын ала мерзімін белгілей отырып пайдалану. Уакытша жер пайдалану күкығы екі түрге бөлінеді:
* Кыска мерзімді, ол бес жылға дейін пайдалану;
* Үзак мерзімді, ол бес жылдан кырықтоғыз жылға дейін.
Уакытша жер пайдалану күкығын табыстау мерзімдері жер
учаскесіне берілетін күкыкты, оның нысаналы максатын және аумакты аймактарға бөлуді ескере отырып белгіленеді.
Өтеулі жер пайдалану күкығы дегеніміз  --  жер пайдалану кұкығы мемлекеттен сатып алынатындығын білдіреді. Жер учаскесіне уакытша өтеулі (кыска мерзімді және ұзақ мерзімді) жер пайдалану (жалдау) күкығы азаматтарға, мемлекеттік емес занды түлғаларға, сондай-ак халықаралык ұйымдарға табыста- луы мүмкін. Жер кодексіне сәйкес, жер учаскесін жеке меншікке сатып алудың терт түрлі жағдайы көрініс тапкан. Олар:
* Біріншіден, жерді жер учаскесінін кадастрлык бағалау құнына сәйкес сатып алу;
* Екіншіден, жер учаскесін кадастрлык бағалау кұнына сәйкес, сатып алу сомасын төлеу мерзімін он жылға дейін ұзарту аркы- лы;
* Үшіншіден, жер учаскесінін кадастрлык кұнына карай ай- кындалатын жеңілдікті бағамен;
* Төртіншіден, жер учаскесінін кадастрлык кұнына карай ай- кындалатын женілдікті бағамен сатып алу сомасын төлеу мерзімін он жылға дейін создыру аркылы сатып ала алады.
Отеусіз жер пайдалану кұкығы, керісінше мемлекеттен са - тып алынбайтынын білдіреді. Оларға мыналар жатады:
 --  шалғайдағы мал шаруашылығы, маусымдык жайылымдар үшін;
* тұрғын халыктың мал жаю мен шөп шабуы үшін;
* мемлекеттік жер пайдаланушыларға;
* бакша өсіру үшін;
* кызметтік жер телімі;
* ортак пайдаланатын жолдарды салу, мемлекеттік меншігі және әлеуметтік мәдени максаттағы объектілер кұрылысы кезеңіне;
* тозған және бүлінген жерлерді калпына келтіру кезінде;
* Казакстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен үйлерді және ғимараттарды уакытша өтеусіз пайдала - нуға берілген кезде,
* Ғибадат объектілері үшін діни объектілер;
Кызметтік жер телімі ұзак мерзімді уакытша өтеусіз жер пай - даланудың ерекше бір түрі болып табылады. Кызметтік жер телімі Казакстан Республикасының Үкіметі белгілеген тізімге сәйкес, осы телімге құкығы бар адамдар жұмыс істейтін мемле - кеттік занды тұлғалардың жер пайдалануындағы жерден бөлінеді. Ол кызметтік тұрғын үйді күтіп-ұстау, ауыл шаруашылығы да- кылдарын өсіру, шөп шабу және мал жаю үшін беріледі.
Иеліктен шығарылатын жер пайдалану қүқығы дегеніміз  -- 
оның иесі өзіне тиесілі жер учаскесін занды тағдырын шешуге күкығы бар жағдайдағы пайдалану. Яғни, иеліктен шығарылатын жер пайдалану күкығы деп оның иесі өзіне тиесілі жер пайдалану күкығын занда көрсетілген жағдайлар мен тәртіптер аркылы окшаулауға күкылы екендерін білдіреді. Окшаулау деп - аза- матгык зандармен реттелетін азаматтың жер учаскесімен күкық- тык мәмілелерді жасауға мүмкіндігі болып табылады. Бүл күқык барлык жер пайдаланушыларға тиесілі емес.
Иеліктен шығарылмайтын жер пайдалану күкығы дегеніміз  --  оның иесі өзіне тиесілі жер учаскесін занды тағдырын шешуге күкығы болмайтын жағдайдағы пайдалану күкығы.
Жер пайдаланушылардың:
      - ортак пайдаланудағы;
      - корғаныс кажеттеріне берілген;
      - орман корының;
      - ерекше корғалатын табиғи аумактар, сауықтыру, рекреа- циялык және тарихи-мәдени максатгағы;
      - кызметтік жер телімінің;
      - уакытша өтеусіз және уакытша кыска мерзімді өтеулі жер пайдалану күкығымен берілген жер учаскелерінің;
      - кепілге беруді коспағанда, шаруа (фермер) кожалығын және тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін уакытша жер пайдалану кұкығымен берілген жер учаскелерінің;
      - су корының жерінде жер пайдалану кұкығын иеліктен шы- ғаруды ксюа алғанда, жер пайдалану күкығына катысты мәмілелер жасасуына жол берілмейді.
Жер пайдалану кұкығын иеліктен шығару және оны беру кезінде жер пайдаланушылардыңжер учаскесінін нысаналы мак- сатын өз бетінше өзгертуге кұкығы жок.
2. Жер пайдалану күқыгынын субъектілері және олардмн түрлері
Жер пайдалану күкығының субъектілері бірнеше топка бөлінеді:
        ** жеке және занды тұлғалар;
        ** ұлттык және шетелдік тұлғалар. Үлттық жер пайдалану- шыларга мыналаржатады: Казакстан Республикасының азамат - тары, Казакстан Республикасының занды тұлғалары, шетелдік катысуы бар Казакстан Республикасының занды тұлғалары; ал, енді шетелдік жер пайдаланушыларға келесі тұлғалар жатады: Шетел азаматтары, азаматтығы жок адамдар, шетелдік занды тұлғалар, шетел мемлекеттері, халыкаралык ұйымдар мен бірлестіктер.
3. мемлекеттік және мемлекеттік емес тұлғалар. Мемлекеттік жер пайдаланушыларға: мемлекеттік занды тұлғалар жатады. Мемлекеттік жер пайдаланушылардың кұкыктык жағдайынын ерекшеліктері:
* мемлекеттік жер пайдаланушылар жер учаскелерінде ша- руашылык жүргізуді жүзеге асырады. Сондай-ак учаскелердін нысаналы максаты мен жер пайдаланушы тұлғалардын жоғары- дағы максатын ескере отырып, жер пайдаланудың баска да кұкыктарын іске асырады.
* мемлекеттік жер пайдаланушылардың өзіне тиесілі жер пай - далану кұкығын иелігінен шығаруға, сондай-ак кепілге беруге кұкығы жок.
* кейінгі жер пайдалану туралы шарт жалдау шарты немесе уакытша өтеусіз пайдалану туралы шарт нысанында жасалады.
* кейінгі жер пайдаланушы жер учаскесінде шарттык жүр - гізуді жүзеге асырады, сондай-ак кейінгі жер пайдалану туралы шарттар белгіленген шарттарды сактай отырып жер пайдалану- шынын баска да кұкыктар мен міндеттерді жүзеге асырады. Мемлекеттік емес түлғаларға: азаматтар, мемлекеттік емес зан - ды тұлғалар, кәсіпкерлер жатады.
  + түракты және уакытша жер пайдаланушылар;
  + бастапкы және кейінгі жер пайдаланушылар. Бастапкы жер пайдаланушыларға: жерді тікелей мемлекеттен немесе баска бас - тапкы жер пайдаланушыдан тәртібі аркылы алған түлғалар бо - лып табылады. Кейінгі жер пайдалануда бастапкы жер пайдала- нушы өзінің биліктік мәртебесін сактап отырады. Ал, кейінгі жер пайдаланушылардың күкыктары бастапкы жер пайдаланушылар- мен шектеліп отыруы мүмкін.
3. Жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардьщ күкыктары мен міндеттері
    o жер учаскесін оның нысанасынан туындайтын максатта пайдалана отырып, жерде дербес шаруашылык жүргізу;
    o ауыл шаруашылығы және өзге де дакылдар мен екпелер себу мен отырғызуға, өндірілген ауылшаруашылығы өнімі мен жер учаскесін пайдалану нәтижесінде алынған өзге де өнімге және оны өткізуден түскен табыска меншік, шаруашылык жүргізу, оралымды баскару;
    o өз шаруашылығыныц кажеттері үшін жер учаскесінде бар күмды, сазды, киыршык тасты және баска да кен таралған пайда- лы казбаларды, шымтезекті, екпелерді, жер үсті және жер асты суларын, кейіннен мәмілелер жасасу ниетін көздемей, белгіленген тәртіппен пайдалану, сондай-ак жердің өзге де пайдалы касиет- терін пайдалану;
    o жер учаскесі мемлекеттік кажеттіктер үшін алып койылған (сатып алынған) жағдайда келтірілген шығынды толык көлемінде өтетіп алу;
    o жерді аймактарға бөлуді ескере отырып, меншік, шаруа - шылык жүргізу, оралымды баскару құкығымен жер учаскесінін нысаналы максатына сәйкестікте түрғын үйлер, өндірістік, түр- мыстык және өзге де үйлер (күрылыстар, ғимараттар) салу ;
    o белгіленген күрылыс, экологиялык, санитарлык-гигиена- лык және өзге де арнаулы талаптарға сәйкес суландыру, күрғату және өзге де мелиорациялык жұмыстар жүргізу, тоғандар мен өзге де су айдындарын жасау кукығы бар.
Жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар - дың жер учаскелерін пайдалану жоніндегі міндеттері:
      - жерді оның нысаналы максатына сәйкес, ал, уакытша жер пайдалану кезінде  --  жер учаскесін беру актісіне немесе жалдау шартына (өтеусіз уакытша жер пайдалану шартына) сәйкес пай - далануға;
      - санитарлықжәне экологиялыкталаптарға сәйкес, өндіріс технологияларын колдануға, өздері жүзеге асыратын шаруашы- лык және өзге де кызмет нәтижесінде халыктың денсаулығы мен коршаған ортага зиян келтіруге, санитарлык-эпидемиологиялык, радиациялык және экологиялык жағдайдың нашарлауына жол бермеуге;
      - жерді корғау жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыруға;
      - жер салығын, жер учаскелерін пайдалану төлемакысын және Казакстан Республикасының зандары мен шартга кездел- ген баска да төлемдерді уакытылы тәлеуге;
      - жануарлар дүниесін, орман, су және баска да табиғи ре- сурстарды пайдалану тәртібін сактауға, жер учаскесінде орна - ласкан, Казакстан Республикасыныңзандарына сәйкес, мемле - кет корғауындағы тарих, сәулет ескерткіштерін, археологиялык мүра мен баска да объектілерді корғауды камтамасыз етуге;
      - жер учаскесінде шаруашылык және өзге де кызметті жүзе - ге асыру кезінде күрылыс, экологиялык, санитарлык-гигиеналык және өзге де арнаулы талаптарды (нормаларды, ережелерді, нормативтерді) сактауға;
      - мемлекеттік органдарға Казакстан Республикасының жер зандарында белгіленген жердің жай-күйі мен пайдаланылуы ту - ралы мәліметтерді уакытылы табыс етіп отыруға;
      - баска меншік иелері мен жер пайдаланушылардың күкыкта- рынбүзбауға;
      - топырактың ластануына, кокыстануына, тозуына және оның күнарлылығының нашарлауына, сондай-ак топырактың күнарлы қабатын сыдырып алу кұнарлы кабаттын біржола жо- ғалуын болғызбау үшін кажет болған жағдайларды коспағанда, баска түлғаларға сату немесе беру максатымен оны сыдырып алуға жол бермеуге;
      - сервитуттар беруді камтамасыз етуге міндетті.

4. Сервитуттар түсінігі, түрлері пайда болу және тоқтату шарттары
Сервитут дегеніміз - бөтен жер учаскелерін шектеулі максат- ты пайдалану, оның ішінде жаяу ету, көлікпен өту, кажетті ком- муникацияларды тарту мен пайдалану, аң аулау шаруашылығы және өзге де кажетгер үшін пайдалану кұкығы.
Сервитут белгілері:
        ** Сервитут дегеніміз бөтеннің иелігіндегі жер учаскесін шектеулі пайдалану күкығы;
        ** Сервитут кұкык емес, міндет болып табылады;
        ** Сервитуттың объектісі кез келген мүлік емес жер учаскесі;
        ** Жер учаскесін шектеулі құқықпен пайдаланушы күкық субъектісі жеке меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға серви- тутпён байланысты келтірілген барлык шығынды өтеуге тиіс;
        ** Жер учаскесіне меншік құкығы немесе сервитутпен ауырт- палык салынған жер учаскесіне жер пайдалану кұкығы баска тұлғаға ауыскан жағдайда сервитут сақталады.
          ++ Жер учаскесіне меншік құкығы немесе сервитутпен ауырт- палык салынған жер учаскесіне жер пайдалану құкығы баска түлғаға ауыскан жағдайда сервитут сакталады.
          ++ Сервитут мәміленің, оның ішінде сатып алу-сатудың және кепілге салудың дербес нысанасы бола алмайды. Сервитут баска тұлғаларға камтамасыз етілуі үшін сервитут белгіленген кұкыкпен бірге ғана ауыса алады.
Кауымдык сервитут дегеніміз - мемлекеттін және жергілікті халыктың мүдделерін камтамасыз ету үшін кажет болған жағдай- ларда жергілікті аткарушы органдардын нормативтік-кұкыктык актілерінін негізінде туындайтын жер учаскелерін меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан алып коймай белгіленетін сервитут түрі.
Кауымдык сервитутгар:
1) ортак пайдаланудағы объектілерге, зираттарға, корымдар- ға және өзге де ғибадат объектілеріне жер учаскесі аркылы жаяу немесе көлікпен өту;
                 жер учаскесін коммуналдык, инженерлік, электр және бас - ка да желілер мен тораптарды, сондай-ақ көлік инфракұрылы- мынынобъектілерін жөндеу максатында пайдалану;
                 жер учаскесінде межелік және геодезиялык белгілер мен оларға өту жолдарын орналастыру;
                 су алу және суат;
                 жер учаскесі аркылы мал айдап өту;
                 жер учаскесін белгіленген мерзімде және белгіленген тәртіппен аң аулау, жер учаскесінде орналаскан тұйык су айдын- дарында балык аулау, жабайы өсімдіктерді жинау максатында пайдалану;
                 іздестіру, зерттеу және баска да жұмыстар жүргізу макса - тында жер учаскесін уакытша пайдалану;
                 жағалау белдеуіне еркін өту;
                 мемлекеттік органдардың шешімімен жер учаскесін мәде- ни-көпшілік іс-шаралар өткізуге пайдалану;
                 когамдык және мемлекеттік мүдделерге байланысты өзге де жагдайлар үшін белгіленуі мүмкін.
Сервитуттың токтатылуы:
Күкык иесінің бас тартуы;
Үзак уакыт пайдаланылмауы, бүл мерзім 3 жылдан артык уақытка белгілеген;
Оның белгіленген мерзімінің өтуі нәтижесінде;
Тараптар арасындагы келісім негізінде;
Сот шешімі негізінде;
Казакстан Республикасынын заң актілерінде көзделген өзге де негіздер бойынша токтатылады.
Кауымдык сервитут коғамдык кажеттер үшін белгіленіп, ол кажеттер болмаған жағдайда жергілікті атқарушы органныңсер- витутты жою туралы шешім қабылдауы аркылы токтатылуы мүмкін. Сервитуттың колданылуы Казакстан Республикасынын заң актілерінде немесе тараптардын келісімінде көзделген негіздер бойынша біржакты тәртіппен токтатылады. Сервитут белгілі бір мерзімге белгіленген жағдайларда, егер тараптардын келісімінде өзгеше белгіленбесе, оның колданылуы белгіленген мерзім аякталған соң токтатылады. Сервитут шарт негізінде та- лап етілетін кезге дейін немесе белгісіз мерзімге белгіленген жағ - дайларда сервитуттың колданылуы сервитутпен ауыртпалык са - лынған жылжымайтын мүлік иесінің сервитутты токтату туралы талап еткен кезінен бастап бір ай мерзім өткен соң токтатылады.

6-т а қ ы р ы п ЖЕРГЕ МЕНШӀК ҚҮҚЫҒЫНЫҢ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ҚҮҚЫҚТАРДЫҢ ПАЙДА БОЛУ, ӨЗГЕРУ, ТОҚТАТЫЛУ НЕГӀЗДЕРӀ. ЖЕРМЕН МӘМӀЛЕ ЖАСАУ ЕРЕКШЕЛӀКТЕРӀ
/. Жерге меншік қүқыгының және өзге қүқықтардың пайда болу негіздері.
        ** Жерге меншік қщыгының және пайдалану қщыгының тоқіпа - тылуы.
        ** Жер учаскесін алып (сатып алу) қою, түрлері және тәртібі.
        ** Жер мәмілсіері. Жерге ақы төяеуді қүқықтық реттеу.
1. Жерге меншік күкығының және езге құқықтардың пайда болу негіздері
Жерге меншік немесе пайдалану кұкығы:
          ++ меншік немесе жер пайдалану құкығын табыстау;
          ++ меншік немесе жер пайдалану кұкығын беру;
          ++ меншік немесе жер пайдалану кұкығының әмбебап кұқық- тык мираскорлық тәртібімен ауысуы (мұраға калдыру, занды тұлғанын кайта ұйымдастырылуы) аркылы туындайды.
Меншік немесе жер пайдалану кұкығын табыстау, беру және онын ауысуы жер учаскесінін нысаналы максаты ескеріле оты - рып жүзеге асырылуға тиіс.
Меншік немесе жер пайдалану кұкығы:
            oo мемлекеттік органдар актілерінін;
            oo азаматгық-қүқыктык мәмілелердің негізінде;
            oo Казакстан Республикасынын зандарында көзделген өзге де негіздерде туындайды.
Жерге меншік және баска да кұкықтар келесі негіздер аркы - лы пайда болу мүмкін:
              -- Меншік немесе жер пайдалану кұкығын табыстау. Табыстау дегеніміз - жерді түлғаға тікелей мемлекет аркылы беруін білдіреді. Азаматтарға және занды түлғаларға жер пайдалану күкығын табыстау аткарушы органның жер учаскесіне құқык табыстау жөніндегі құзыретіне сәйкес оның шешімі негізінде жүргізіледі.
              -- Меншік немесе жер пайдалану күкығын беру; Беру дегені - міз  --  тұлғага жерге кұкыктың баска бір тұлғамен азаматтык құкықтык мәміле аркылы беруін білдіреді.
              -- Әмбебап, мирасқорлыктәртібі аркылы ауысуы. Әмбебап, мираскорлық дегеніміз  --  жерге құқықтың мүрагерлік аркылы пайда болуын білдіреді. Мысалы: мұраға калдыру, занды тұлға- ның кайта ұйымдастырылуы, т.б.
Жер учаскелерін меншікке немесе жер пайдалануға беруді облыстардын (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), аудандардың (облыстык маңызы бар қалалардың) жергілікті ат - карушы органдары, аудандык маңызы бар қалалардың, кент- тердің, ауылдардың (селолардың), ауылдық (селолық) округтер- дің әкімдері өздерінің белгіленген құзыреті шегінде жүзеге асы- рады.
Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелеріне қүқықтар алу. Жер учаскелерін алуға кұкығы бар азаматтардың және мемлекеттік емес занды тұлғалардың меншігіне мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін жеке меншікке беру өтеулі негізде жүзеге асыры - лады.
Жер учаскелері Казакстан Республикасының азаматтарына жеке меншікке мынадай мөлшерде тегін беріледі:
* ауылдык жерлерде өзіндік косалкы шаруашылык (үй ма- ңындағы және егістік телімдерді коса алғанда) жүргізу үшін  --  суарылмайтын жерде 0,25 гектар және суармалы жерде 0,15 гек - тар;
* жеке түрғын үй кұрылысы үшін  --  0,10 гектар;
* бағбандык, сондай-ак саяжай кұрылысы үшін - 0,12 гектар.
Жер учаскелерінің аталған максатгар үшін қайталап тегін бе- руге жол берілмейді.
Жеке немесе мемлекеттік емес занды түлға бұрын өзіне жер пайдалануға берілген жер учаскесін жеке меншікке сатып алуға ниет білдірген жағдайда, осы тұлға облыстың (республикалык маңызы бар каланың, астананың), ауданның (облыстык маңызы бар каланың) жергілікті аткарушы органына өтініш береді.
 
2. Жерге меншік құқығының және пайдалану қүқыгының тоқтатылуы
Жерге меншік кұкығын және баска да кұкықтарды токтату негіздері ерікті немесе мәжбүрлі түрде болуы мүмкін. Бұл негіздер Жер кодексінін 81-бабында көрсетілген. Жер учаскесіне жеке меншік кұкығы немесе жер пайдалану кұкығы келесі ерікті негіздер бойынша токтатылады:
      - меншік иесі - жер учаскесін немесе жер пайдаланушы жер пайдалану кұкығын иеліктен шығарып баска тұлғаларға берген жағдайда. Меншік иесі немесе жер пайдаланушы азаматтык кұкыктык мәмілелер негізінде өз жер учаскесіне кұкығын окшау- лауына болады.
      - меншік иесі меншік кұкығынан немесе жер пайдаланушы жер пайдалану кұкығынан бас тарткан жағдайда. Меншік иесі немесе жер пайдаланушы бұл туралы жария етіп, не жер учаскесіне катысты өзіне тиесілі кұкыктарын сактау ниетінсіз олардан бастартатыныи айкын білдіретін баска да іс-өрекетжа- сагі, өзіне тиесілі жер учаскесіне меншік құкығынан немесе жер пайдалану кұкығынан бас тарта алады.
Уакытша жер пайдалану құкығынан немесе жеке меншіктегі жер учаскесін уакытша пайдалану құкығынан бас тарту жалдау шартын немесе өтеусіз уақытша жер пайдалану туралы шартты тоқтату үшін белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.
Жер учаскесінін меншік иесі немесе жер пайдаланушы меншік немесе жер пайдалану құкықтарынан бас тартқанын айкын білдіретін іс-әрекет жасаған жағдайда (басқа жаққа кету, учаскені ұзак уакыт бойы пайдаланбау және басқалар), жер кадастрын жүргізетін органдар жылжымайтын мүлікке құқыктарды мемле - кеттік тіркеуді жүзеге асыратын органға хабарлай отырып, бүл учаскені иесіз мүлік ретінде есепке алады.
Иесіз мүлік ретінде есепке алынған күннен бастап бір жыл еткеннен кейін тиісті аткарушы орган жер учаскесін мемлекеттік меншікке түсті деп тану туралы талаппен сотка жүгіне алады. Сот шешімі бойынша мемлекеттік меншікке түсті деп танылма- ған иесіз жер учаскесін калдырып кеткен оның меншік иесі неме - се жер пайдаланушысы иеленуге, пайдалануға және билік етуге кайтадан алуы не ол алу мерзімінің өтуі себепті меншікке немесе жер пайдалануға алынуы мүмкін.

3. Жер учаскесін алып (сатып алу) кою, түрлері және тәртібі
Жер учаскесін алып кою мәжбүрлі түрде жүзеге асырылады. Оның келесі түрлері бар :
          ++ Жеке меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан жер учаскесі мемлекеттік кажеттіктер үшін сатып алуды коса алған - да, алып қойылған болса;
          ++ Меншік иесінің немесе жер пайдаланушының міндеттемелері бойынша жер учаскесінен немесе жер пайдалану кұкығынан өндіріп алу жүргізілген болса;

Мақсатына сай пайдаланылмай отырған немесе Казакстан Республикасынын зандарын бұза отырып пайдаланылып жүрген жер учаскесі меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан мәжбүрлеп алып койылған болса;
Жер кұкығының институты ретінде  --  жерді алып коюмен және оның салдарынан туындайтын құкыктык қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын құрайды.
Жерге меншік құқығы мен жер пайдалану құкығының тоқта- тылу негізі ретінде - бұл заттық құкықтардың күштеп токтаты- луы. Бұл ретте алып қоюдың барлығы аталмыш кұкықтардын токтатылуына негіз болмайды.
Жер қорын басқару фукциясы ретінде  --  мемлекеттік орган- дардың меншік кұкығын немесе жер пайдалану құқығын оны кайта бөлу максатында тОқгатуға негізделген заңи маңызы бар әрекет- терінің жиынтығы.
Жауапкершілік шарасы ретінде, жер учаскесін алып кою жер- кұкыктык жауапкершілік жүйесінде ерекше жағдайларда колда- нылады. Жер кұкыктык жауапкершілік жер зандарыныңталап- тарын жүйелі түрде бүзған жағдайларда колданылады.
Жер учаскесін алып коюмен байланысты кұкыктык қатынас- тар өзінің мазмұны бойынша өте күрделі қатынастар және өзіне тән ерекшеліктері де бар.
Бірініиіден, жер учаскесін алып қоюдың міндетті субъектісі мемлекеттік орган болып табылады (жергілікті аткарушы орган- дар немесе сот органдары). Бұл ретте егер жер учаскесін алып коюдын міндетті субъектісі болып аткарушы биліктін мемле - кеттік органдары танылса, онда қандай кұкыктык катынастар әкімшілік кұқықтық катынастар болып табылады.
Екіншіден, жер учаскесін алып кою кешенді кұкыктық каты- настарды тудырады. Олар, жер кұкыктык катынастар, әкімшілік кұкыктык катынастар, азаматгық кұкыктык катынастар, тұрғын үй катынастары және әлеуметтік қатынастар.
Үшіншіден, жер учаскесін алып қою көп жағдайда аты айтып тұрғандай еріксіз, мәжбүрлеу аркылы жүзеге асырылады. Яғни жер учаскесінін меншік иесінің немесе жер пайдаланушының еркінен тыс алынып койылады және күштеу сипатына ие болады.
Жер учаскесін алып коюмен байланысты кұкыктық қатынас- тардың катысушылары болып занда көрсетілген кұкыктар мен міндеттерді иеленуші күкық субъектілері ғана бола алады. Бүл орайда мүндай күкыктык катынас субъектілерінің барлығын жер учаскесін алып коюдың субъектілері ретінде карауға болмайды. Мысалы жер учаскесін алып кою кезінде делдалдык кызмет ат- кару негізінде (техникалык немесе өзге де көмек көрсетушілер) күкыктык катынастарға катынасушылар субъект ретінде таныл- майды. Жер учаскесін мемлекет кажеттіктері үшін алып кою кезінде алып кою процесі белгілі бір аткарушы органның қаты- суымен жүргізіледі.

4. Жер мәмілелері. Жерге ақы төлеуді қүқықтық реттеу
Жер мәмілелері дегеніміз - жер құкық катынастарын туын- датуға, өзгертуге және токтатуға бағытталған жеке және занды тұлғалардың занды және ерікті әрекеті. Жермен жасалатын мәмілелерге жер учаскесін сату-сатып алу, жерді жалдау, жерді сыйға тарту, жерді кепілге беру т.б. мәмілелер жатады. Қазіргі қалыптаскан нарық жағдайында, жер учаскесінің азаматтык ай- налым объектісі ретінде танылған уакытта жер нарык қатынаста- рына мемлекеттің араласуы орынды болып отыр. Бүгінгі күнде мемлекет жер нарығын реттеуге келесі әдістер: жерге азаматтық кұкықтарды жүзеге асыру тәртібін занды түрде белгілеу арқы- лы; жер учаскелерінің шаруашылык айналым қабілетін құқықгық шектеуді белгілеу арқылы; жер учаскесінің айналымына рұқсат беру жүйесін енгізу аркылы; жермен жасалатын мәмілелерді жүзеге асыру зандылығын қадағалау, яғни, жер учаскесімен жаса- латын мәмілелерді міндеггі мемлекеттік тіркеуді орнату аркылы катысып отыр. Осыдан байкайтынымыз, Қазакстан Республика- сында жер катынастарын мемлекеттік реттеудің өте кушті, яғни жер ресурстарын экономикалыктәсілдер аркылы баскару, жер нарығын куру және мемлекеттік реттеу, жерді кепілге коюды калыптастыру, мемлекеттік жер кадастры жүйесін енгізу сиякты тетіктері калыптаскан. Осы тұрғыда, отандык заңгерлер: <<Кдзак- станда жер нарығын мемлекеттік реттеу мәселесін толык калып - тастыру үшін келесі кағмдаларды үстану керек, яғни, ірі жер ла- тифундыктардын қүрылуына жол бермеу, шаруашылык кызмет ушін пайдалану барысында жерді табиғат сыйы ретінде эколо- гиялыкталаптардыңсакталуын камтамасыз ету, жерді өз сапа- сына байланысты негізгі максатына сай пайдалануды камтамасыз ету, жер учаскелерін алып сатарлыктыналдын алу максатында жер нарығын калыптастыруды реттеу кажет>>  --  деғен болатын. Жер мәмілелері жердің нарыктык күны аркылы жүзеге асыры - лады. Қазакстан Республикасының зандарына сәйкес, жер учаскесінің нарыктык күны Қазакстан Республикасының <<Баға- лау қызметі туралы>> заңға сәйкес аныкталады. Накты зан мемлекеттін, занды және жеке тұлғалардың мәміле жасалатын бағалау объектісіне катысты бағалау кызметі катынастарын реттеуді жүзеге асырады. Жалпы бағалау дегеніміз  --  бағалау объектісінің нарыктык немесе өзге күнын анықтау болып табы- лады. Қазакстан Республикасы Жер зандарында накты түрде жер учаскесінің нарыктык күны деген түсінік каралмағанымен, жер катынастарын күкыктык реттеу барысында колданылады. Мыса- лы: Жер кодексінің 9-бабы 7-тармағы. Меншік иесі жер учаскесін сатқан немесе жалга берген кезде, мемлекеттік емес жер пайдала- нушы өзіне тиесілі жер пайдалану күкығын баска түлғаларға сат- кан кезде, сондай-акжер учаскесін кейінгі жер пайдаланушы- ларға жалға берген кезде, жер учаскелері үшін төлемакының мөлшері, мерзімдері мен нысаны Қазакстан Республикасының азаматтык зандарына сәйкес сату-сатып алу немесе мүлік жалдау шарттарымен айкындалады.
7-т а қ ы р ы п ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
/. Жер қатынастарын мемлекеттік реттеу қүқықтық механизмінің түсінігі.
2. Жер қатынаспюрынмемлекеттікреттеуоргандарыныңжүйесі.
3. Жер қатынастарын реттеу саласында арнайы орталық уәкілетті органның қузыреті (Жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттік).
1. Жер қатынастарын мемлекеттік реттеу қүқықтық механизмінің түсінігі
Жер қатынастарын мемлекеттік реттеу дегеніміз  --  Казак - стан Республикасы аумағының жертұтастығын және кол сүғыл- маушылығын жерді табиғат байлығы ретінде сактау, оны нысана - лы пайдаланудыңжер меншік иелері мен жер пайдаланушылар- дың күкықтары мен занды мүдцелерін жер қатынастары сала- сындағы зандылыкты камтамасыз етуге бағытталған биліктік-ат- карушылык қызмет түрі болып табылады. Бүл кызметтің келесідей ерекшеліктері бар:
Бүл кызмет мемлекеттарапынан жүзеге асырылады. Мемле- кет атынан құзыретті мемлекеттік органдар кызмет жасауға құкылы;
Бүл кызмет әркашанда билікті, себебі жер ерекше объект, ол жердін аумағы табиғат байлығы, меншік объектісі және кез кел- ген кызметтің аумактык негізі;
Мемлекет билігін тек заң ғана шектей алады;
Нарыктык жағдайда мемлекет экономикалык ынталандыру әдістерін көбірек колданады.
Жер қатынастарын м&шекеттікреттеудің нысандары
          ++ заң шығарушылык, жер катынастарын ретгеуді жүзеге асы- ратын зандарды кабылдау кызметі;
          ++ заң орындаушылық, заң орындалуын камтамасыз ету кыз - меті;
          ++ күкык қорғау кызметі, яғни кінәлі түлғаны жауапкерші- лікке тарту.
Жер қатынастарын мемлекеттік реттеудің әдістері дегеніміз  --  жер қатынастарын мемлекеттік реттеуде колданылатын амал- тәсілдердің жиынтығы. Олар екі топка бөлінеді: әкімшілік және экономикалык. Экономикалык әдістердің өзі өз кезегінде келесі шараларды камтиды:
* жерді корғау шараларын жоспарлау және каржыландыру;
* жерді ластағаны және пайдаланғаны үшін акы төлеу;
* жер меншік иелерінің мүдделерін сактандыру (2004 жылы 9 желтоқсанда өсімдік шаруашылығын міндетті сактандыру ту - ралы заң кабылданды);
:: жерді ұтымды нысаналы пайдаланғаны үшін экономикалык ынталандыру.
Жерді ластағаны және пайдаланганы үшін ақы төлеу. Жерді қорғау үшін ақы төлеу жер төлемдеріиің экологиялык кұкыктық көрінісі болып танылады. Жердің қоршаған ортаның ажырамас бөлігі болып табылатын табиғи объект екендігін нақты анықтай- ды. Себебі, жоғарыда карастырылған жер төлемдерініңтүрлері экономикалык сипаттағы, жердің кез келген еңбек процесінің аумактық негізі, ендіріс қүралы жөне азаматтык айналымның объектісі екендігін айқындайды. Жерді корғау үшін төленетін төлемдердің өзі бірнеше түрлерге бөлінеді. Олар: жерді ластаға - ны үшін ақы төлеу, яғни жерге эмиссияға ақы төлеу; жерді та - биғи ресурс ретінде молыктырғаны үшін акы төлеу; жерге келтірілген зиянның орнын толтыру т.б.
Жерді ластағаны үшін (эмиссия) үшін төлемақы. Жерді ласта - ғаны үшін төлемакы жерге өндіріс жөне тұтыну калдыктарын орналастырғаны үшін үйымдар мен азаматгардан алынады. Қазақ- стан Республикасының Экологиялык кодексіне сәйкес, корша- ған ортаға эмиссиялар үшін акы төлеу мәселесі аныкталған. Жердің қоршаған ортаның бір бөлігі екенін ескере отырып, эко - логиялык кодекс нормаларының жерді ластағаны үшін акы төлеу қатынастарын реттеуге таралатыны анық. Жерді ластағаны үшін акы төлеу дегеніміз  --  арнайы уәкілетті органдармен берілген рұксат шегінде ластағыш заттардың шығарындылары, төгінділері, коршаған ортада өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналасты- ру, зиянды физикалық эсер ету үшін төленетін есептеу әдістемесін колдана отырып аныкталатын төлемақы. Жерді ластау коршаған ортаны қорғау министрлігімен және оның аумактык органдары- мен берілетін экологиялык рүксатгар негізінде жүзеге асырылады.
Жер меншік иелерінің мүдделерін сактандыру. Сақтандыру- дың бүл түрі Казакстан Республикасының 2005 жылғы 13 жел- токсанда кабылданған <<Міндетті экологиялык сактандыру тура - лы>> Занына және Казакстан Республикасының Экологиялык кодексінің <<экологиялык сактандыру>> деп аталатын 107-бабына сәйкес жүзеге асырылады. Онда экологиялык сактандыру кор - шаған ортага, баска адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтіру салдарынан шарттан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапкершілік тәуекелі туындаған кездегі жеке және занды түлғалардың мүліктік қүқыктарын (сак- тандырылғандарын) корғауға байланысты катынастар кешені бо - лып табылады деп айтылған. Шаруашылык және өзге де кызметтің экологиялык жағынан кауіпті түрлерімен айналыса- тын занды түлғалар мен азаматтар міндетті түрде экологиялык сакгандыруғатиіс. Міндетті сактандыру шарты сақтандырудың осы түріне лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалуы мүмкін.
Жерді үтымды нысаналы пайдаланганы үшін экономикалық ынталандыру. Жерді үтымды пайдалану және корғауды камтама - сыз ету үшін экономикалык ынталандырудың маңызы зор болуы керек, онсыз жоспарлар мен бағдарламалардың орындалуы мүмкін емес.
<<Ынталандыру>> термині (латынның хіітиіш деген сөзінен) сөзбе-сөз аударғанда  --  жануарларды айдайтын үшкір басты та- якты білдіреді. Баска сөзбен айтсак, ынталандыру  --  белгілі бір әрекетті жасауға ниетті тудыратын кұбылыс. Экономикалык ынталандырудың мәні жер пайдалануда жерді ұтымды пайдала - нуға оның ішінде корғауға деген тікелей мүддені туғызуда.
Соңғы жылдары ынталандыруға көп көңіл бөлінеді, өйткені тек жазалау санкциялармен ғана жер пайдалануды баскару мүмкін емес. Казакстан Республикасының коршаған орта бойынша іс әрекеттерінің Үлттык жоспарында және 2005-2007 жылдарға арналған ауылшаруашылык максатындағы жерлерді ұтымды пай - далану бағдарламасында мынадай міндет койылған - жерлерді немесе өзгетабиғи ресурстарды үтымды пайдалануды экономи - калык жағынан ынталандырудың ғылыми негіздерін әзірлеу. Со- нымен катар, табиғатты корғау кызметін ынталандырудың жал- пы кағидаларын әзірлеудің халыкаралык маңызы бар, өйткені ол 1992 жылғы 8 ақпандағы ТМД мемлекеттерінің көпжақты келі- сімінен туындайды.

2. Жер катынастарын мемлекеттік реттеу органдарының жүйесі
Жер катынастарын реттейтін мемлекеттік органды бірнеше топка бөлуге болады:
* Жалпы күзыреті бар органдар. Олардын катарына: Парла - мент, Президент, Үкімет, жергілікті окілді және аткарушы орган- дар жатады.
* Арнайы күзыреті бар органдар. Казакстан Республикасы - ның Жер ресурстарын баскару агенттігі. Бүл агенттіктің күкык- тыкмәртебесі Жер кодексінің 14-бабымен және Казакстан Рес- публикасы Үкіметінін 2005 жылғы 15 каңтарда кабылданған Каулысымен бекітілген ережемен реттеледі.
* Функционалды кұзыреті бар органдар. Бұларға келесі орган - дар жатады: Коршаған ортаны корғау министрлігі, Ауыл шаруа - шылығы министрлігі, Су ресурстарын баскару жөніндегі коми - тет, кұкы к корғау органдары, прокуратура органдары, сот орган- дары, салык органдары.
Үкіметтің кұзыреті Жер кодексінің 13-бабындакарастырыл- ған. Жер кодексіне сәйкес, Казакстан Республикасы Үкіметінің жер катынастарын реттеу саласындағы кұзыретіне мыналар жа - тады:
  + Республиканың жер корын пайдалану мен корғау саласын - дағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын әзірлеу;
  + коршаған ортаны корғау жөніндегі баска да іс-шаралардың кешенінде жерді ұтымды пайдалану, топырақ кұнарлылығын сак- тау мен арттыру, жер ресурстарын корғау жөніндегі мемлекеттік бағдарламаларды әзірлеу;
  + республикалык манызы бар ерекше корғалатын табиғи аумактарды күру мен кеңейтуге, халыкаралык міндеттемелерді орындау мен жерді корғанысжәне кауіпсіздік кажеттері үшін пайдалануға байланысты жағдайларда барлык санаттағы жерден
жер учаскелерін беру және алып кою, соның ішінде сатып алу арқылы алып қою;
  + жер учаскесіне меншік кұкығына және жерді пайдалану кұқығына берілетін құжаттардың нысандарын бекіту;
  + облыстықөкілді және атқарушы органдардың аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың шекарасын өзгерту мәселелері жөніндегі ұсыныстарын келісу, сондай-ак облыстық маңызы бар калалартөңірегінде кала маңы аймақтарын белгілеу мен өзгерту;
  + жерді ерекше корғалатын табиғи аумактарға жатқызу және жерді осы аумақтардың резервіне қалдыру тәртібін, республи- калык және халықаралық маңызы бар ерекше корғалатын табиғи аумақтардың тізбесін бекіту;
  + мемлекеттік жер кадастры мен жер мониторингін жүргізу тәртібін бекіту;
  + жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру тәртібін белгілеу;
  + облыстардың және астананың, республикалық маңызы бар қалалардың арасындағы жер қатынастарын реттеу;
                                       
3. Жер катынастарын реттеу саласында арнайы орталық уәкілеті органның қүзыреті (Жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттік)
Жер ресурстарын баскару жөніндегі орталык атқарушы орган - ның карауына мәселелердің кең шеңбері берілген. Оның функ- циялары 1999 жылы Үкімет қаулысымен Мемлекеттік жер комитетінің негізінде қайта құрылған Үкімет күрамына кірмейтін Қазакстан Республикасының жер ресурстарын баскару жөніндегі агенттігіне берілді. Казакстан Республикасының колданыстағы Жер кодексі кабылданғаннан кейін Жер ресурстарын баскару жөніндегі агенттік туралы ережені бекіткен Үкіметтің қаулысы 2005 жылы 14 каңтарда кабылданды.
Сонымен, Казакстан Республикасының Жер ресурстарын бас - кару агентгігі арнайы аткару, рұксат ету және бакылау-кадаға- лау функцияларын, сондай-ак жер ресурстарын баскару сала - сында топографиялык-геодезиялык және картографиялык жү- мыстарды салааралык үйлестіруді жүзеге асыратын Казакстан Республикасының орталык аткарушы органы болып саналады. Ережеде жалпы ережелер мен агенттіктің негізгі міндеттері және кұкыктары 1 және 2-бөлімдерінде орын алған. Агенттіктің об- лыстарда және Астана, Алматы калаларында, аудандар мен кала- ларда занды түлғалар болып табылатын аумактык бөлімдері бар.
Агенттіктің негізгі міндеггері:
        ** жер ресурстарын басқару, жер катынастарын реттеу, гео - дезия және картография саласында біріңғай мемлекеттік саясат- ты жүргізу;
        ** жер ресурстарын баскару жөніндегі жұмыстарды үйымдас- тыру және жүзеге асыру, жерге орналастыру, геодезия және кар - тография жөніндегі іс-шараларды әзірлеу және іске асыру;
        ** мемлекеттік геодезиялык кадағалауды жүзеге асыру және тиісті акпаратты корғау болып табылады.
Агенттіктің өз функцияларын жүзеге асыру максатында заң- намада белгіленген тәртіппен:
1) мемлекеттік органдардан, өзге де ұйымдардан, лауазымды адамдардан және азаматтардан жерді пайдалану мен корғау мәселелері жөніндегі және геодезия мен картография саласын - дағы кажетті акпаратты сұратуга және алуға;
* заннамалык келісімдерде көзделген негіздемелер бойынша жер учаскелеріне меншік кұкыктары мен жерді пайдалану кұкықтарын токтату туралы аткарушы органдардың карауына ұсыныстар енгізуге;
* жергілікті аткарушы органдардын жер заңнамасына қайшы келетін шешімдерін токтату туралы ұсьіныс енгізуге кұкығы бар.
Бұл Ереженің бұрынғы Ережелерден айырмашылығы жер ре - сурстарын баскару жөніндегі орталык аткарушы орган жер ре - сурстарын баскару мен жер катынастарын реттеу саласында біртұтас мемлекеттік саясат жүргізуіне байланысты, онын кұзыреті бірнеше топтарға бөлініп карастырылған. Олар:
* мемлекет саясатынын калыптасуын камтамасыз ететін стра- тегиялык фу нкциялары;
* мемлекет саясатынын жүзеге асырылуын камтамасыз ететін фу нкциялары;
* мемлекет саясатынын жүзеге асырылуын бакылау функ- циялары;
* экономикалык кызметті мемлекеттік реттеуді камтамасыз ететін функциялары.

8-т а қ ы р ы п ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫН ҚҮҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАР ФУНКЦИЯЛАРЫ
                 Жер қатынастарын реттеу саласындагы мемлекеттік орган - дар функцияларының жүйесі.
                 Жер кадастрының тусінігі, жер-кадастрлық қужаттар, ка - дастр жургізу тәртібі. Жерге қщықтарды мемлекеттік реттеу.
                 Жер мониторингінің тусінігі, қурьмысы, матуны.
                 Жерге орналастырудың тусінігі, оның функциясы, міндеттері, жерге орналастыру процесінің кезеңдеріжәне оның мазмуны.
                 Жерді қоргау және утымды пайдалануга мемлекеттік бақыіау жасаудың міндеттері мен мақсаттары.
                 Жерге ақы төлеу. Жер салыгы бойынша жеңілдіктер.
                 Жер дауларын шешу.
1. Жер катынастарын реттеу саласындағы мемлекеттік органдар функцияларының жүйесі
Жер катынастарын мемлекеттік реттеудің функциялары дегеніміз  --  жерді корғауға үтымды жөне нысаналы пайдалануды камтамасыз етуге бағытталған мемлекет тарапынан жүзеге асы- рылатын негізгі кызметтер болып танылады, яғни мемлекет тара - пынан жер саясатын жүзеге асыруға бағытталған негізгі бағыт- тардың жиынтығы. Бүл кызметтердің бірнеше түрлері бар:
жер учаскелерін есепке алу және мемлекеттік жер кадастрын жүргізу;
жерді жеке меншікке немесе жер пайдалануға беру немесе алып кою;
жердің санатын аныктау және жерді бір санаттан екінші са- натка ауыстыру;
жерді аймактарға бөлу және жерге орналастыруды жүзеге асыру;
жер мониторингісін жүргізу;
жер төлемдерін алу;
жерді корғау шараларын жүргізу;
жерді пайдалану мен корғау шараларына мемлекеттік бакы - лау жүргізу;
жер дауларын шешу;
жер зандарын бүзғаны үшін занды жауапкершілікке тарту.

2. Жер кадастрының түсінігі, жер-кадастрлық қүжаттар, кадастр жүргізу тәртібі.
Жерге қүқыктарды мемлекеттік реттеу
Жалпы <<кадастр>> деген түсініктің екі түп тамыры бар. Бірін- шіден <<сариі>>  --  накты зат және <<сарііазігиш>> сюы затгардынтізімі. Ал жер кадастры дегеніміз, ғалымдардың пікірі бойынша кең магынада - жерді өндіріс қүралы ретінде сипаттайтын барлык кажетті мәліметтердін жиынтығы. Тар магынада жерді бағалау яғни, жердің табиғи және шаруашылык жағдайын аныктайтын бағалау мәліметтері. Жер кадастры дегеніміз - Дер кодексіне сәйкес, Казакстан Республикасы жерінің табиғижәне шаруа - шылык жағдайы, жер учаскелерінің орналаскан жері, нысаналы пайдалануы, мөлшері мен шекарасы, олардың сапалык сипатта- масы туралы, жер пайдаланудың есепке алынуы мен жер учаскелерінін кадастрлык кұны туралы мәліметтердің жүйесі болып табылады. 
Жер кадастрын жүргізу мемлекет тарапынан каржыландыры- лады. Мемлекеттік жер кадастры Жер ресурстарын баскару жөніндегі агенттікпен және оның жергілікті бөлімшелерімен жүргізіледі. Мемлекеттік меншіктегі жерлерден берілетін жер учаскелеріне жер-кадастрлык істерді кадастрды жүргізетін ма- мандандырылған мемлекеттік кәсіпорындар облыстардын (рес - публикалык маңызы бар каланың, астананың), аудандардың (об- лыстык маңызы бар қалалардың) жергілікті атқарушы органда- рының, аудандық маңызы бар кала, кент, ауыл (село), ауылдык (селолык) округ әкімдерінің шешімдері, Казакстан Республика- сынын Жер кодексінде белгіленген құзыретіне сәйкес, облыс- тың (республикалык маңызы бар каланың, астананың), аудан- ның (облыстық маңызы бар каланың) жер катынастары жөніндегі уәкілетті органы бекіткен жерге құқық беру туралы жерге орна- ластыру жобасы және жер учаскесінің шекараларын белгілеу жөніндегі материалдар негізінде жүргізеді.
Мемлекеттік жер кадастры - Казакстан Республикасы жерінің табиғи шаруашылык жай-күйі, жер учаскесінің орналаскан жері, нысаналы пайдалануы, мөлшері мен шекарасы, олардың сапалык сипаттамасы туралы, жер пайдаланушыларды есепке алу мен жер учаскесінің кадастрлык кұны туралы мәліметтердің, өзге де кажеті мәліметтердің жиынтығы.
Жер кадастрының негізгі максаты  --  жер қорын үтымды пай - далану мен корғауды камтамасыз ету. Жерге заттық құқықтар- дың азаматтык айналымы жерге меншік құқықжағдайында жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарын қорғау.
Кадастрлык мәлімет шынайы объективті болуы үшін келесі кағидалар сақталуы тиіс:
Мемлекеттің жер корын түгелдей қамту;
Жер кадастрын жүргізудің үздіксіздігі;
Жер кадастрының әдістемелік негіз бірлігі;
Жер кадастрын жүргізу органдарынын бірыңғай жүйесінің болуы.
Жер кадастрының мәліметтері келесі жагдайларда колданы- лады:
* максатты тағайындауын ескеріп, жер учаскесін пайдалану тиімділігін аныктау;
* жер учаскесін жеке меншікке саткан кезде онын бағасын (жер учаскесін жалдау күқығын сату төлемін) аныктау;
* салык салу;
* жер учаскесін мемлекеттік қажеттіктер үшін еріксіз алу кезінде және иеліктен айыру жағдайында сатып алу бағасы мен төлем мөлшерін сотпен аныктау максатында жүргізіледі.
* жер учаскесімен мәміле жасау;
* жерге телем мөлшерін аныктау;
* кұкыктық баска кадастрды жүргізу үшін.
Жер кадастры деген ұғымды күкыктык кадастр деген үғымнан белек карастыру керек.
Қүкыктык кадастрды жүргізу тәртібі Қазакстан Республика - сының 2007 жылғы 26 шілдедегі Жылжымайтын мүлікке күкык- тарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы № 310 Заңымен реттеледі.
Күкыктык кадастр дегеніміз  --  жерге меншік пайдалану және баска да күкыктары және олардың иелері сонымен катар, жер учаскесінде жасалатын мәмілелер, оларға берілген ауыртпалык- тар туралы мәліметтердің жиынтығы. Құкыктық кадастрды тіркеуші органдар жүргізеді жөне онда жылжымайтын мүлікке қолданылатын және тоқтатылған қүкықтар және тіркеудің өзге де объектілері туралы акпарат, жылжымайтын мүліктің сәйкес - тендіру сипаттамалары, кұқық иелері туралы мәліметтер, кұкықтык кадастрдың мәліметтеріне бар сүрау салулар туралы акпарат камтылады.
3. Жер мониторингінін түсінігі, қүрылысы, мазмүны
Жер мониторингісі  --  жер корын мемлекеттік басқарудың негізгі бастаушы элементі. Жер мониторингісі болып жаткан өзгерістерді уақытылы аныктау оларды бағалау одан әрі дамуын болжау және кері әсері бар процестерді болдырмау мен онын зардаптарын жою жөнінде үсыныстар әзірлеу мақсатында жүргізілетін жер корының сапалык және мөлшерлік жай-күйін базалықжедел мерзімді байқау жүйесін білдіреді. Жер монито - рингісі максаттары, міндеттері, күрылымы онын жүзеге асыры- лу тәртібі Казакстан Республикасы Жер кодексімен және 19 кыр- күйек 2003 жылғы Казакстан Республикасы Үкіметінің <<Казак - стан Республикасында жер мониторингін жүргізу және онын деректерін пайдалану туралы>> каулысымен реттеледі.
Мемлекеттік бағдарламаға сәйкес, жер мониторингісін жүр - гізу бюджеттік каражат есебінен қаржыландырылады. Мемлеке- таралыкжәнехалыкаралык жер мониторингісін каржыландыру Казакстан Республикасының баска мемлекетпен жасаған шарт- тармен келісімдерге сәйкес жүргізіледі.
Жер мониторингісі міндеттері:
* жер жай-күйінің өзгерістерін уакытылы аныктау, оларды бағалау, болжам жасау және кері әсері бар процестерді болдыр- маумен зардаптарын жою жөнінде үсыныстар әзірлеу;
* мемлекеттік жер кадастрын жүргізуді, жерге орналастыру- ды, жерді пайдалану мен корғауды бакылауды және жер ресурс - тарын мемлекеттік баскарудың өзге де функцияларын ақпарат- пен камтамасыз ету.
Жер мониторингісі:
жүйелі байкауларды, іздестірулерді, суретке тусірулерді, тексерулерді (кайта тексерулерді және түзетулерді) орындау;
жердің жай-күйін талдау мен бағалауды жүргізу;
жердің кұнарлылығына ангропогенді эсер етуді реттеу жөніндегі ұсыныстарды әзірлеу;
белгілі бір уақыт кезеңінде жердің сапалык жай-күйін бол- жауды әзірлеу;
жер туралы деректер банкін ұйымдастыру жөніндегі жұмыс - тарды камтиды.
Жер мониторингісін жүргізу барысында жердің сапалык жағ- дайына эсер ететін келесідей проңестер аныкталады:
Эволюциялык (дамудың табиғи тарихи процестерімен байла - нысты);
Кезендік (күндік, мезгілдік және баска да сипаттағы өзге- рістер);
Антропогендік (адам кызметімен);
Төтенше жағдайлар (экологиялык апаттар);
Жер мониторингісі акпараттык кайнар көзіне бакылаудын, зерттеудін, инвентаризациялаудың нәтижелері, архивтік мәлі - меттер және жер сапалык жай-күйі туралы баска да мәліметтер жатады. Жер мониторингісі объектісі  --  меншік нысанына, ве- домстволык бағыныштылығына қарамастан барлык Казакстан Республикасы жері танылады.
Мониторинг жердің нысаналы максатының ерекшелігі ескеріле отырып жүргізіледі және жердің санаттарына сәйкес келетін мынадай косымша жүйелерге бөлінеді:
* ауыл шаруашылығы максатындағы жердің мониторингі;
* елді мекендер (қалалар, кенттер мен ауылдык елді мекендер) жерінін мониторингі;
* өнеркәсіп, көлік, байланыс, корғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы максатына арналмаған жердін мониторингі;
* ерекше корғалатын табиғи аумактағы жердін, сауыктыру максатындағы. рекреациялық және тарихи-мәдени максаттағы жерлердің мониторингі;
* орман коры жерінің мониторингі;
* су коры жерінің мониторингі;
* босалкы жердің мониторингі.
Жер мониторингі бойынша алынған акпаратты облыстың (рес - публикалык маңызы бар каланың, астананың) жер ресурстарын баскару жөніндегі тиісті аумактык органдары корытады әрі тал- дайды, ол мүрағаттар мен автоматтандырылған акпараттык жүйеніндеректер банкінде жинакталады және сақталады.
Базалык күжаттарда өңірлік объектінің немесе жер учаске - сінің бастапкы жай-күйі тіркеледі. Базалық күжаттарға жердің жай-күйінің бастапкы такырыптык карталары, картографиялык материалдар және жердің сапалык жай-күйі туралы жиналған мәліметгер жатады. Бірізділендірілген нысандар, оларда жердің жай-күйінің тіркелген өзгерісі көрсетілген кестелер есептік қүжаттар болып табылады.
Жердін мониторингі жөніндегі қужаттама мынадай талаптар - ға сәйкес келуі:
белгіленген үлгідегі бланкілерде атқарылуы; картографиялык материалдар жер ресурстарын баскару жөніндегі орталык уәкілетті орган белгілеген техникалыкталап - тарға сәйкес әзірленуі;
мемлекеттік қүпияға жатқызылған жер учаскелерінің жос- парларында (сызбаларында) камтылған мәліметтер олардың кү- пиялылығын камтамасыз ететін белгіленген ережелерге сәйкес пайдаланылуы және сақталуы тиіс.
4. Жерге орналастырудың тусінігі, оның функциясы, міндеттері, жерге орналастыру процесінің кезендері және оның мазмүны.
Казакстан Республикасы Жер кодексінің 149-бабына сәйкес, жерге орналастырудың мақсаттары мен мазмүны:
* жерге орналастыру жер катынастарын ретгеуге, жерді үтым - ды пайдалану мен корғауды үйымдастыруға бағытталған, Казак - стан Республикасы жер зандарын сакталуын камтамасыз ету жөніндегі шаралар жүйесі болып табылады.
* Жерге орналастыру меншік нысанына карамастан және олар - да шаруашылык жүргізу нысанына карамастан барлык санаттағы жерлерде жүргізіледі.
Жерге орналастыру дегеніміз - жер катынастарын реттеуге, жерді үтымды пайдалану мен корғауды үйымдастыруға бағытгал- ған Республика зандарының сакталуын камтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар жүйесі болып табылады. Жерге орналастыру қызметінің белгілері:
1. Жерге орналастыру - жер аумағын, жерді пайдалануды және экологиялык жағдайды үтымды ұйымдастыруды камтамасыз ететін шаралар жүйесі;
  + Жерге орналастыру - бұл жерді өндіріс құралы ретінде ұйымдастыру шараларының жүйесі;
  + Жерге орналастыру  --  жерді толык, тиімді және ұтымды пайдалануды ұйымдастыру, жерді пайдалану мәдениетін артгыру және коргау саласындағы мемлекеттік органдардың шешімдерін жүзеге асыруға бағытгалган шаралар;
  + Жерге орналастыру - жер пайдалану саласында, мемлекет органдарының шешімдерін жүзеге асыруға бағытталған мемле - кеттік шаралардың жүйесі;
  + Жерге орналастыру - барлык жер аумағын және оның жеке бөліктерін дұрыс үйымдастыруды камтамасыз ететін белгілі ша - руашылык кұкыктык және жер техникалық, мемлекеттік шара - лар (әрекетгер) жүйесі.
Жерге орналастыру кызметінің мазмұнындағы бұл шаралар үш топка бөлінеді:
    o Әлеуметтік-экономикалық. Әлеуметтік экономикалык ша - ралар жерді қандай салада пайдалануын аныктайды ол жерді ауыл, орман, шаруашылык қызметтерін жүргізу мүмкіндігін аныктай - ды. Жерге орналастыру экономикалык аспект ретінде жер өндіріс күралы және халык шаруашылығының салаларының объектілер орналастыратын аумактык базисі ретінде жерді ұйымдастыру.
    o Техникалық. Техникалык шаралар іздестіру, суретке түсіру, карта жасау, зерттеу жүмыстарын әртүрлі жобаларды жасауға жұмыстар жүргізеді. Жерге орналастырудың техникалык аспектісін жобалау, іздестіру, зерттеу және түсіру жүмыстары қамтиды.
    o Құықтьіқ. Жерге орналастыру жер қорын баскаруға бай - ланысты мемлекеттік кызметтің бағыттарының бірі. Жерге ор - наластыру құқықтык аспект ретінде  --  жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардын кұкыктарын жүзеге асырудың шартта- рын аныктайды. Жерге орналастыру жерді ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған шаралардың жүйесін кұрайды.
Жерге орналастыру жұмыстары Казакстан Республикасының Жер ресурстарын баскаружөніндегі агенттік Төрағасының 2004 жылғы 7 кыркүйектегі № 72-Ө-а Жер пайдалануларды ұйымдас - тыру және ретгеу, алкапта жер учаскесінің шекарасын бөлу және белгілеу бойынша шаруашылык аралык жерге орналастыру жо- басын әзірлеу жөніндегі Казакстан Республикасындағы жерге орналастыру жұмыстарын аткару Ережелеріне сәйкес жүр - гізіледі.
Жерге орналастыру процесінің кезендері. Жерге орналасты - рудың кезендері дегеніміз  --  жер заңының және жерге орналас- тыруды іске асырудың нормативтік актілерде көрсетілген жерге орналастыруды жүзеге асыратын кұзыретті органдардын реті мен орындауының іс кимылдары (әрекеттері). Келесі сатылардан түра- ды:
* дайындык жұмыстары;
* жерге орналастыру жобасын жасау;
* жерге орналастыру кұжаттарының карастырылуы, келісілуі және бекітілуі;
* жерге орналастыру жобасын орындау.
Дайындык жұмыстары. Дайындык жұмыстары кажетті бас - тапкы деректер мен мәліметтерді жинаудан, жүйелендіруден, са- раптаудан және бағалаудан тұрады. Болжауларды, сызбаларды, жерге орналастыру жобаларын өндеу; Шаруашылык аралык, шаруашылык ішіндегі және учаскелік жерге орналастырудың болжамдары, схемалары, бағдарламалары, жобалары, елді мекен - дер аумактарының жер-шаруашылык кұрылымының жобалары, жерді пайдалану мен корғауға байланысты жобалар, жоспарлар, карталар, сұлбалар, есеп берулер, сондай-ақ, жер учаскесіне кұкығын куәландыратын кұжаттар жерге орналастыру кұжатта- масының жерге орналастырудың мәніне сәйкес міндетті түрлері болып табылады;
Жерге орналастырудың болжамдарын, бағдарламаларын, схе- маларын және жобаларын әзірлеудің тәртібі жер ресурстарын баскару жөніндегі орталык аткарушы орган әзірлейтін және бекітетін ведомстволык нормативтік кұкыктык актілерге сәйкес жүзеге асырылады. Жерге орналастыру кұжаттамаларын карау, келісу және бекіту Казакстан Республикасының колданылып жүрген зандарына сәйкес жүргізіледі;
Жерге орналастыру жобасын жасау. Жерге орналастыру жо - басын жасау бойынша жұмыс мазмұны осы жұмыстарды жүргізу тапсырмасымен (келісім-шартымен) аныкталады және оған:
* жердің казіргі жағдайын және пайдаланылуын талдау;
* аумактарды және алкаптарды пайдалануды реттестіру мен ұйымдастыру;
* табиғатты корғау шараларын жасау;
* жобаны жүзеге асыру жоспары;
* жер пайдаланумен байланысты баска кұжаттарды дайындау жатады.
Жерге орналастыру қүжаттарының қарастырылуы, келісілуі және бекітілуі. 
5. Жерді корғау және ұтымды пайдалануға мемлекеттік бақылау жасаудың міндеттері мен максаттары
Жерді корғау шаралары жоспарлыкжәне бағдарламалык-мак- саттык күжаттар мен материалдарда ескеріледі, Казакстан Рес - публикасынын өлеуметтік-экономикалык дамуынын жоспарла- нуының жобаларына, ұлттык және мемлекеттік бағдарламалар мен тұжырымдамаларға косылады. Осы саладағы жоспарлаудың ерекшелігі болып, жерді корғау шараларын жүзеге асыру бо- йынша арнайы бағдарламаларды әзірлеу табылады. Жекелеген- де, Казакстан Республикасынын Үкіметінің каулыларымен 2000 жылы 16 акпанда Казакстан Республикасында 2000-2003 жыл- дарға арналған жерге күкыктарды камтамасыз ету бағдарламасы, 1994 жылы 11 казанда Казакстан Республикасынын 1994 -- 1995 жылдар және 2010 жылға дейінгі кезеңге дейін жер ресурстарын ұтымды пайдалану және қорғау тұжырымдамасы, 2003 жылы 10 шілдеде қабыдданған 2004-2010 жылдарға арналған Казакстан Республикасынын ауылдық аймактарды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, 2005 жылы 5 каңтарда кабылданған 2005-2007 жыл - дарға арналған ауылшаруашылық максатындағы жерлерді үтым- ды пайдалану бағдарламасы, 2005 жылы 24 каңтарда кабылданған <<2005-2015 жылдарға арналған Казакстан Республикасындағы шөлейттенумен күресу>> бағдарламасы бекітілген..Сонымен катар, Казакстан Республикасынын Экологиялык кодексінде коршаған ортаны корғау шараларын жоспарлау занды түрде бекітілген. Ал жерді ұтымды пайдалануға бағытталған бағдарламалар орын алғ- анымен, Жер кодексінде жерді корғауға бағытталған шараларды жоспарлау мәселесі мүлдем карастырылмаған.
Сол себептен, республикалық деңгейде кабылдануы кажет жерлерді пайдалану және корғауға байланысты әрекеттердің жоспарында жоспарлаудың әкімшілік деңгейі, жоспарлайтын органдардың кұрамы, олардың кұкыктары мен міндеттері, жос - парлау деңгейлері арасындағы ара-катынас секілді ережелер ескерілуі керек және Жер кодексінде жерді корғауға бағыттал - ған шараларды жоспарлау мәселесі жеке бап шегінде карастыры- луы тиіс деп есептейміз.
Жер корғауға бағытгалған шараларды каржыландыру эконо- микалық механизмнің маңызды элементтерінің бірі. Жерді корғау шараларын каржыландыру мәселелері, Қазақстан Республика- сында жерді корғауға бағытталған шараларды каржыландыру жергілікті және республикалык бюджеттердін, баска да кайнар көздер есебінен жүзеге асырылады және кажетгі кәлемдегі мате- риалдык-техникалыкресурстармен камтамасыз етіледі. Казак- стан Республикасының 2004 жылы 24 сәуірде кабылданған Бюджеттік кодексінін 50,51-баптарына сәйкес, республикалык, облыстык және аудандык бюджетгін шығыстары агроөндірістік кешен, ерекше корғалатын табиғи аумактар, орман, су, сонымен бірге, жер катынастарына бағытталған. Баска кайнар көздерге жер учаскелерінін меншік иелерінің және жер пайдаланушылар- дың жеке каражаттары; занды және жеке тұлғаларыньщ ерікті кайырымдылыктары; экологиялык сактандыру; банктердің несиелері; баска кайнар көздер, оның ішінде шетел инвестиция- лары жатады.
Казакстан Республикасының Экологиялык кодексінде кор- шаған ортаны корғау шараларына кандай шаралар жататындығы нақты аныкталған. Әрине, аталған жағдай Экологиялык кодекстің жетістігін көрсетіп отыр. Сонымен, коршаған ортаны корғау ша- ралары дегеніміз  --  коршаған ортаны корғауға және оның сапа- сын жаксартуға бағытталған технологиялык, техникалық, ұйым- дык, әлеуметтік және экономикалык іс-шаралар жиынтығы. Олардың катарына:
* экологиялык кауіпсіздікті камтамасыз етуге бағытгалған;
* коршаған ортаның сапалык сипаттамаларын арттыру аркы- лы коршаған ортаның күрауыштарыныңжай-күйін жаксартатын;
* экологиялык жүйелердің жай-күйін тұрактандыру мен жак - сартуға, биологиялык алуантүрлілікті сактауға, табиғи ресурс- тарды ұтымды пайдалану мен молыктыруға ыкпал ететін;
* коршаған ортаға және халыктың денсаулығына залал келтірудің алдын алатын және оларды болғызбайтын;
* коршаған ортаны қорғауга, табиғатты ұтымды пайдалануға және коршаған ортаны басқарудың халыкаралык стандартгарын енгізуге бағытталған әдістер мен технологияларды жетілдіретін;
* өндірістік экологиялык бакылауды дамытатын;
коршаған ортаны корғау саласындағы ақпараттык жүйелерді калыптастыратын және экологиялык акпарат беруге ыкпал ететін;
6. Жерге ақы төлеу. Жер салығы бойынша жеңілдіктер
Жерге акы төлеу дегеніміз - жер учаскесін пайдаланудың экономикалык нәтижесіне байланысты болмайтын, белгілі бір аймақта орналаскан, белгілі бір сападағы және шаруашылык құндылығы бар жер учаскесінің бірлік алаңы үшін белгіленген сома. Жерге акы төлеу жер меншік иелері мен жер пайдаланушы- лардың жерді пайдаланғаны үшін, жер учаскесін мемлекеттік меншіктен жеке меншікке сатып алғаны үшін немесе жер пайда - лану күкығын алғаны үшін жер зандарымен, салык зандарымен немесе өзге де зандармен белгіленген бекітілген мөлшердегі со- маны төлеу жөніндегі әрекеті болса, жер төлемдері жерді ұтым - ды пайдалану мен корғауға бағытталған накты жер учаскесі үшін белгіленген сома болып табылады. Әрине жер төлемдерінің мөлшеріне жер учаскесінің орналаскан жері, сумен камтамасыз етілуі, топырағының кұнарлылық сапасы т.б. факторлар әсерін тигізіп отырады.
Сонымен катар, жер төлемдерін екі түрлі мағынада карасты- руға болады: экологиялык мағынада және экономикалык мағы - нада. Экологиялык мағынадағы жер төлемдерінің катарына жерді корғау және сапасын жақсартқаны үшін төленетін төлем, жерді ластағаны үшін төленетін төлем жаткызылған болса, экономика - лык мағынадағы жер төлемдерінің катарына жер салығы, жердің нарыктык күны, жер ресурстарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем, жерді мемлекеттік меншіктен жеке меншікке немесе пай - далану күкығына алғаны (сатып алғаны) үшін төленетін төлем т.б. жаткызылған.
Жер учаскесінің экономикалык кұндылығы келесідей негізгі үш белгісі аркылы белгіленеді:
  + Жер учаскесінін негізгі максаты, яғни, бүл жер учаскесі қолданылатын максатты санаты; Жердің негізгі мақсатта пайда - лану белгісі жер учаскесін бағалаудағы баска екі белгіні сипат- тап ашуға мүмкіндік береді: мысалы, ауылшаруашылык мақса- тындағы жерлер үшін бүл жерлердің мәнді белгілері болып, оның кұнарлылығы, топырағының физикалык-химиялық қүрамы, өзге де минералды және органикалык күрамдарының бар болуы та- нылса, ал, өнеркәсіп, көлік жөне өзге де мақсаттағы жерлер үшін маңызды белгілері болып оның бедері, пайдалы казбаларының бар болуы, гидрологиялык және геологиялык касиеттерінің бар болуы танылады;
  + Жердің сапасы, яғни, жер учаскесінің белгілі бір шаруа - шылык мүқтаждыктарын канағаттандыра алу деңгейі; Жердің сапасы жердің белгілі бір табиғи қасиетгеріне деген сүраныс деңгейімен анықталады;
  + Жер учаскесінің экономикалык шаруашылык кеңістікте накты орналасуы, яғни оның бағасын мына кағидадан анықтауға болады: жер пайдалану шығындарыныңтөмендігі және жердің экономикалык тиімділігінін жоғарлығы.
 7. Жер дауларын шешу
Жер даулары дегеніміз - жер катынастары екі немесе бірнеше субъектілер белгілі бір жер күкықтары мен занды мүдделерін иеленуге камтамасыз етуге және жүзеге асыруға байланысты келіспеушілік жер дауларын меншік кұкығынын және жер пай - далану күкығының, жерге өзге де күкыктардын өзгеруі токтаты- луы және жүзеге асыру бойынша туындайды. Жер дауының субъектілері жер учаскесінің меншік иелері, жер пайдаланушы- лар, жерге баска да күкыктардың (сервитут, кепіл) иеленушілері сонымен катар жеке тұлғалар мен жеке жер катынастарын мемлекеттік баскару органдары және баска да мемлекеттік орган - дар болады. Сонымен катар жер дауы жер катынастарын реттеуші мемлекеттік органдар арасында да пайда болуы мүмкін. Жер дау - ларын жіктеу әртүрлі негіздерге байланысты жүзеге асырылады:
* Карастыру тәртібі бойынша;
* Сипаты бойынша;
* Даудың субъектісі бойынша;
* Пәні бойынша.
  + Карастыру тәртібі мен сипаты бойынша:
* соттәртібімен карастырылатын жер даулары;
* сотка дейін каралуды талап ететін жер даулары;
* сотта каралуды талап етпейтін жер даулары.
* Субъектісі бойынша:
* азаматгар арасындағы жер даулары;
* азаматтар мен занды тұлғалардың арасындағы жер даула-
ры;
* азаматтар, занды тұлғалар, мемлекеттік өкілетті органдар арасындағы жердаулары.
  + Объектісі бойынша:
* жер учаскелерімен байланысты жердаулары;
* жер учаскесіне кұкыкпен байланысты жер учаскелері;
* жерге баска да кұкыктармен байланысты жер даулары.
* Жер дауыныңсипатына байланысты:
* жер учаскелерін берумен байланысты жердаулары;
* жер учаскесін беру процесінде пайда болатын жердаулары.
Соттардың жер зандарын колдануынын кейбір мәселелері
туралы Казакстан Республикасы Жоғарғы Сотынын 2007 жылғы 16 шілдедегі № 6 нормативтік каулысына байланысты соттар төмендегідей талаптардан тұратын дауларды қарайды:
* жер учаскелерін беру және оларды алып кою туралы (Жер кодексінін 2,3,4,5,9-тараулары);
* жер учаскелерін алып коюға байланысты шығындарды өтеу туралы (Жер кодексінін 2 және 20-тараулары);
* меншік күкығы және жер пайдалануды даулау туралы (Жер кодексінін 3 және 4-тараулары):
* Әкімдердің жер учаскелерін беру тәртібіне шағымдану ту - ралы (Жер кодексінін 43^7-баптары);
* кепіл шартына шағымдану туралы (Жер кодексінін 8-та- рауы);
* Жер кодексінін 92,93,94-багігарына сәйкес, жер учаскелерін алып кою туралы;
* сервитут белгілеу немесе токтату туралы (Жер кодексінін 7-тарауы);
* жер учаскесіне'меншік күкығын немесе жер пайдалануын куәландыратын мемлекеттік актілерді тіркеуден және беруден бас тарту және тағы баскалары туралы талаптар.
Казакстан Республикасы Азаматтык кодексінін 117-бабынын 1-тармағына сәйкес, жер учаскелері жылжымайтын мүлікке жа - тады. Осыған байланысты жер учаскелеріне күкык туралы талап арыздар Казакстан Республикасы Азаматтык іс жүргізу кодек - сінін 33-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, олардың орналаскан орны бойынша сотка берілуі тиіс. Соттар істі сот талкылауына әзірлеген кезде тараптардың өзара катынасының сипатын, дау- лы күкықтык катынастың туындау себебін және уакытын анык- тауы, тараптардың жер учаскесіне кұкығын белгілейтін және күкыкты куәландыратын кұжаттар беруін талап етуі керек.
Олардың негізінде азаматтар жөне занды тұлғалардың жер учаскесіне тиісті кұкыктары (жеке меншік құқығы, жер пайда - лану кұкығы, сервитуттар және жер учаскесіне өзге дазаттык кұкыктар) туындайтын кұжаттар жер учаскесіне кұкык белгі - лейтін кұжаттар болып табылады. Оларға, атап айтканда, әкімдердін жер учаскесіне кұкык беру туралы кұкыктык актілері, сатып алу-сату шарттары (айырбастау, сыйға тарту немесе жер учаскесін иеліктен шығару туралы өзге де мәмілелер) және жер учаскесіне жеке меншік кұкығын, жер пайдалану кұкығын және жерге өзге заттык кұкыктарды тану туралы сот шешімдері жат- кызылуы мүмкін.
Кұкық белгілейтін күжаттардын негізінде жер учаскелерінін меншік иелеріне және жер пайдаланушыларға жер катынастары жөніндегі уәкілетті орган берген жер учаскесінің ұқсастырыл- ған сипаттамаларын көрсететін құжаттар жер учаскесіне кұкыкты куәландыратын кұжаттар болып табылады. Құкыкты куәландыратын кұжаттарға жер учаскесіне жеке меншік құкығы актісі, тұракты жер пайдалану қүкығы актісі және уакытша (өтеулі, өтеусіз) жер пайдалану құкығы актісі жатады. Кұкыкты куәландыратын құжатгарды жер қатынастары жөніндегі уәкілетгі орган ғана береді.

9-т а қ ы р ы п ЖЕР ҚҮҚЫҚ БҮЗУШЫЛЫҚТАР ҮШІН ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК
1.Жер қүқық бүзушышқтарының түсінігі, түрлері жәнеқурамы.
2. Жер қүқық бүзушылықтар үшінжауапкершіліктің түсінігі. Жер заңдарын бүзганы үшінзаңды жауапкершіліктің түрлері.
1. Жер қүқық бүзушылықтарының түсінігі, түрлері және қүрамы
Жер қүқық бүзушылык дегеніміз  --  жер құқықтық тәртіпті жер меншік иелерінің жер пайдаланушылардың күкығымен заң- ды мүдделерін заңсыз кінәлі әрекет немесе әрекетсіздік аркылы бүзу.
Жер зандарын бүзғаны үшін жауапкершілікке тартудын негі- зі - нақты күқық бүзушылықтың көрініс табуы.
Жер қүкық бүзушылык ретінде тану үшін ол келесідей қүрам- ға ие болуы керек:
            oo Объектісі, жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың занды мүдделері және күкықтықтәртібі.
            oo Объективтік жағы, жер кұкык бүзушылык негізі болған әрекет немесе әрекетсіздік.
            oo Субъектісі, жеке және занды түлғалар.
            oo Субъективтік жағы, кінәнің көрініс табуы. Кінәнің әзі екі нысанда жасалуы мүмкін: Касакана және абайсыздык ны- санда.
Жер зандарын бұзғаны үшін жауапкершіліктің келесі түрлері көзделген:
* әкімшілік;
* тәртіптік;
* кылмыстык;
* азаматтык.
Жер күкык бүзушылык жер зандарын бұзғаны үшін жауап- кершіліктін негізі болып табылады. Жер қуқық бузуіиылық дегеніміз - жер кұкыктык тәртіпке және мемлекеттін жеке және занды тұлғалардын кұкыктарымен занды мүдделеріне кайшы кеііетін кінәлі және зансыз әрекет немесе әрекетсіздік.
Жер қуқық бүзушылықтың келесі белгіяерін қарастырамыз:
* қоғамға кауіптілігі;
* кінәлілігі;
* әрекет немесе әрекетсіздік және туындаған салдарынын ара - сындағы тікелей себепті байланыс;
* жер зандарына қайшылығы;
* жазаланушылық.
Жер зандарын бүзушылықты мынадай түрге бөледі:
  + жерге меншік иесінің күкығын бұзу саласындағы күкык бұзушылықтар;
  + жер пайдаланушынын жер жер пайдалану күкығын бүзу саласындағы құкык бұзушылыктар;
  + жердің экологиялык жағдайын бұзу саласындағы кұкык бұзушылыктар;
  + жер учаскесі меншік иесінің және жер пайдаланушының жер зандарында белгіленген міндеттемелерді орындамау саласын - дағы құкык бүзушылықтар;
  + жерді баскару саласындағы жер зандарын бұзу саласын - дағы кұкық бұзушылыктар.
Жердің экологиялык жағдайын бүзудың түрлеріне:
    o жердің (топырақтың) күнарлы кабатын бүзу жоғалту;
    o жердің кұнарлы кабатын сыдырап алу;
    o жердің кұнарлығына теріс эсер ететін мелиоративтік жү - мыстар жүргізу:
    o жерде арамшөптер мен зиянды карантинді өсімдіктердің, бұталардың каптап кетуіне жол беру;
    o су және жел эрозиясына карсы агротехникалык шаралар колданбау:
    o жердін құнарлығын арттыру агротехникалык шараларын колданбау нәтижесінде жердің кұнарлығының елеулі түрде төмендету;
    o топыракты (жерде) зиянды заттардың, зиянды микро- организмдердін және топыракты ластайтын баска да биология- лык затгардын колдануына нормативтік шегінен тыс жол берілуі;
    o жаңа және кайта жаңартылған үйлерді, күрылыстарды, ғимараттар мен баска да объектілерді орналастыру, жобалау мен пайдалануға беру кезінде, жердің жай-күйіне колайсыз ықпал ететін жаңа техника мен технологияларды енгізу кезінде жерді корғау жөніндегі шаралар көзделуге және жүзеге асыруға, эко - логиялык, санитарлык-гигиеналык және өзге де арнайы талап- тардың (нормативтерді, нормалардың, ережелердің) орындал- мауы;
    o нормативтен тыс радиациялык ластануға ұшыраған немесе халыктың өмірі мен денсаулығына кандай да бір катер төндіретін жер учаскелерін жеке меншікке тұракты немесе уакытша беру;
    o зандармен белгіленген санитарлык талаптарға және нор- мативтерге сәйкес өнім алу камтамасыз етілмейтін радиоактивтік ластануға үшырған жер учаскелерін ауылшаруашылык айналы- мынан уағында шығармау;
    o жерді селден, көшкіннен, су астында калудан, батпақгау- дан, кайталап сортанданудан, кұрғап кетуден, тығыздалудан корғау шараларын колданбау т.б.
2. Жер қүқық бүзушылықтар үшін жауапкершіліктің түсінігі. Жер зандарын бүзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түрлері
Жер зандарын бүзғаны үшін әкімшілік қүкықтық жауапкер- шілік.
Жер қүқык бұзғаны үшін қолданылатын жауапкершіліктің кең тараған түрі және накты жетілдірілген түрі әкімшілік жауап- кершілік.
Жер кұқык катынастары аясында әкімшілік жауапкершілік келесідей артыкшылықтарға ие:
      - Қолдану процедурасының (рәсімдерінін) салыстырмалы түрде оңай болуы.
      - Әкімшілік теріс кылыкка жедел эсер етуі.
      - Кажетгі денгейдегі шығын орнын толтыру функциясының көріністабуы.
      - Құқыкка қарсы әрекет зардаптардың туындауын күтпей-ак кұкык бұзушылыкты алдын алу мумкіндігі.
      - Теріс кылыкпен накты жаза арасындағы уакыттыңсалыс- тырмалы кыска болуы.
Казакстан Республикасы әкімшілік қүкыкбүзушылықтура - лы кодексіне сәйкес әкімшілік жер кұқык бүзушылык күрамына келесідей диспозициялар бар:
        ** Әкімшілік күкык бүзушылыктар туралы кодекстің 250-бабы (жерді бүлдіру). Бүл бап бойынша жерді бүлдіргені үшін жеке түлғаларға бес айлык есегітік кәрсеткіштен он айлык есептік керсеткішке дейін, лауазымды түлғалар, жеке кәсіпкерлер, ша- ғын және орта бизнестің субъектісі болып табылатын занды тұлғалар үшін жиырма айлык есептік көрсеткіштен кырықайлық есептік корсеткішке дейін, ірі кәсіпкерлік субъектілері болып табылатын занды түлғалар, а коршаған ортаға келтірілген шығын колемінде айыппұл салынады.
        ** Әкімшілік кұкык бұзу шылықгар туралы кодекстің 251-бабы (ауыл шаруашылык максатындағы жерді тиімсіз пайдалану). Бұл бап бойынша жерді бүлдіргені үшін жеке тұлғаларға он айлык, есептік корсеткішке дейін айыппүл немесе ескерту жасалады, лауазымды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер, шағын және орта бизнестің субъектісі болып табылатын занды тұлғалар үшін жи - ырма айлык есептік көрсеткіштен кырық айлык есептік корсеткішке дейін, ірі кәсінкерлік субъектілері болып табыла - тын заңды тұлғаларға коршаған ортаға келтірілген шығын көлемінде айыппұл салынады.
        ** Әкімшілік құкык бұзушылыктар туралы кодекстің 252 -- 257 баптары.
Әкімшілік кұқык бұзушылықтың негізгі қолдану шаралары бұл айыппұл және ескерту жасау.
Әкімшілік кұқык бұзушылыктар туралы істерді келесі орган - дар карайды:
          ++ Соттар;
          ++ Ауыл шаруашылык министрлігі жанындағы өсімдік немесе карантин жөнінде мемлекеттік инспекция;
          ++ Жер ресурстарын баскару агенттілігі және жергілікті бөлім- шелері;
4. Коршаған ортаны корғау министрлігі және жергілікті бөлімшелері.
Қылмыстық кұкықтық жауапкершілік. Кылмыстык жауап- кершілік мемлекеттің заң шығарушы органы аркылы қылмыс- тык жазалау катерімен тыйым салынған коғамға кауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам кылмыстык жауаптылыкка істеген іс-әрекеттерінде кылмыстык занда керсетілген нактылы бір кылмыстын кұрамы болған жағдайда ғана тартылады. Қылмыстык жауапкершілік бұл кылмыстык кұкылык норманы бұзудын нәтижесі, коғамға кауіпті іс-әре- кеттің көрінісі болып табылады. Кылмыс істелмесе, кылмыстык жауаптылык та болмайды.
Кылмыстык жауаптылык - озінің нысаны, мазмұны жағынан мемлекеттік күштеу мәселесі бар жауаптылыктын түрі болып табылады. Кылмыстык жауаптылыктын әлеуметтік мазмұны- нын өзі сол субъектіге кылмыстык жауаптылык жүктей отырып, мемлекет оның істеген кылмысын мінеп, оған зандылык баға береді.
Кылмыстык жауаптылыктын мазмүны (теріс кылыққа мо- ральдыксаяси бага беріп мінеу және мемлекет, коғамтарапынан) және зандылык (кылмыс істеген адамға қолданылатын мемле - кеттік күштеу шаралары).
Жер кұкық бұзушылыкты кылмыстык құқыктық жауап - кершілік қоғамға кауіпті қылмыс белгілерін қамтитын іс-әрекет орын алғанда көрініс табады.
Жер катынастарын реттеу саласында бекітілген құқықтык тәртіпке жер катынастарының субъектілерінің кұқықтары мен занды мүдделеріне кылмыс аркылы бір мөлшерде зиян келтіріледі немесе зиян келтірілуі мүмкін.
Кылмыстык жауаптылыкка тартылатын әрекет жер қатынас- тар аясына бір мезгілде жер немесе қылмыстық заң нормаларын бүзады.
Кылмыстык жауапкершілікке тартылу үшін қылмыстық күрал болу керек.
Ерекше бел і м
10-т а к ы р ы п АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕРДӀҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
/. Ауыл шаруашылыгымақсатындагыжерлердің қүқықтық жаг- дайының түсінігі және қүрамы.
  + Ауылшаруашылықмақсатына арналган жерлергеменшік қүқыгы және өзге қүқықтар, ауыл шаруашылық мақсатындагы жерлерді пай - далану субъектілері.
  + Арнайы жер қорының түсінігі және қүрамы.
  + Ауыл шаруашылыгы мақсатындагы жер учаскелерін бір санат- тан келесі түріне ауыстыру тәртібі.
  + Шарттьіжер үлесі. Жалпы сипаттамасы.
  + Ауылшаруашылык, мақсатындагы жерлерді ауылшаруашылык, емесмақсаттарга пайдаланумен және оларды альт қоюмен келтірген шыгынды өтеу тәртібі.
1. Ауыл шаруашылығы максатындағы жерлердін қүқықтық жағдайының түсінігі және қүрамы
Статистикалык мөліметтер бойынша Қазакстан Республика - сынын жер аумағы 272490,2 мың гектарды кұрайды. Осылардың ішінде ауыл шаруашылык жерлері  --  222513,6 мың гектарды қүрай- ды. Соңғысының ішіне сәйкесінше ауыл шаруашылық максатын - дағы жерлер де кіреді, оның жалпы көлемі 90910,35 мың гектар. Ал жер аумағының қалған бөлігін ауыл шаруашылыкөндірісінін максатында пайдаланылатын жердің баска да санаттары күрайды.
Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамы- туды мемлекеттік реттеу азық-түлік қауіпсіздігін, агроөнер - кәсіптік кешен өнімі нарыктарыныңтүрақтылығын камтамасыз етуге, кәсіпкерліктің тиімді жүйесін күруға, отандык өнімнің бәсекелестік артыкшылығын колдауға, сондай-ақ, өсімдік шаруа- шылыгын, мал шаруашылығын, балык шаруашылығын, ауыл шаруашылығы шикізатын кайта өндеуді және тамақ өнеркәсібін 13-ю	193 дамыту үшін жағдай жасау аркылы ауыл халқының тұрмыс деңгейін көтеруге, ветеринариялык-санитариялыкжөне фитоса- нитариялық кауіпсіздікті, техникалык жарақтандыру мен баска да ілеспе кызмет салаларын камтамасыз етуге, ауылдык аумак- тардың әлеуметтік және инженерлік инфракұрылымын дамытуға бағытталған.
Ауыл шаруашылыгымақсатындагы жерлер дегеніміз  --  ауыл шар- уашылығының кажеттері үшін берілген немесе осы максаттарға арналған жерлер болып табылады Ауыл шаруашылык максатын - дағы жерлер өз кезегінде 3 топка бөлінеді:
* ауылшаруашылык алкаптары;
* ауылшаруашылык мұктаждарын камтамасыз етуге арналған кұрылыстар, өзге объектілер су айдындары орналаскан жерлер;
* өзге алкаптар; кұмдар, такырлар т.б. Ауылшаруашылык алкаптары бірнеше түрге бөлінеді: егістік,
жайылым, шабындыктар, көп жылдык екпелер, т.б. Суландыру
деңгейіне байланысты суарылатын алкаптар (суландыру деңгейі табиғи түрде 75 пайызды кұрайды) және суарылмайтын алкаптар болып бөлінеді.
Ауылшаруашылык алкаптарына жер заңнамасында берілген түсініктерге токталып кетейік. Казакстан Республикасынын Жер кодексінін 97-бабынын 4-бөлімінде осы түсініктер бекітілген.
Егістік  --  жүйелі түрде өнделетін және көпжылдык шөптердін егістігін коса алғанда, ауыл шаруашылығы дакылдарынын егісті- гіне пайдаланылатын жер учаскелері, сондай-аксүрі жер. Алдын. ала егілетін дакылдардын егістігі орналаскан (үш жылдан аспай- тын уакытаралығында), түбегейлі жаксарту максатында жырты- лған шабындыктар мен жайылымдардын жер учаскелері, сондай- ак баска бактардың егіске пайдаланылатын катар аралығы егіс- тікке жатпайды.
Тыңайган жер - бүрын егістік күрамында болған және күзден бастап бір жылдан аса ауыл шаруашылығы дакылдарын егуге пай- даланылмайтын және пар айдауға әзірленбеген жер учаскесі.
Көпжылдық екпелер - жеміс-жидек, техникалык және дәрі- дәрмек өнімдерінін түсімін алуға, сондай-ак аумакты сәндеп безендіруге арналып колдан отырғызылған көпжылдык ағаш, бүта екпелеріне пайдаланылатын жер учаскелері.
Табиги шабындықтар мен жайылымдар  --  шөп егу аркылы жа- ңадан отайған шабындык және жайылым учаскелері.
Суландырылган жайылымдар - тиісті мал басын сапасы ойда- ғыдай сумен камтамасыз ете алатын су көздері (көлдер, өзендер, тоғандар, апандар, суару және суландыру каналдары, күбырлы немесе шегінді күдыктар) бар жайылымдар.
Ауыл шаруашылығы максатындағы жерлерді мемлекеттік-рет- теу алдына келесідей міндеттерді кояды:
* жерлердін бүзылуына, деградацияға ұшырауына және ша - руашылык кызметгің баска да жағымсыз салдарының орын алуы- на тосқауыл болу, экологиялык кауіпсіз өндіріс технологияла- рын пайдалана отырып, мелиоративті және баска да іс-шаралар- ды ұйымдастыру;
* бұзылуға және деградацияға ұшыраған жерлердін жаксар- уын және калпына келуін камтамасыз ету;
* жерді дүрыс пайдаланудын экологиялык нормативтерін тәжірибеге ендіру;
* мемлекеттік органдардын, жеке, заңды тұлғалардын және лауазымды адамдардын Казакстан Республикасы Жер зандары- ныңсакталуын, Қазакстан Республикасы зандарының бүзылу- ын аныктау және жою, азаматтар мен занды тұлғалардың бұзыл- ған кұкыктарын калпына келтіру, жер учаскелерін пайдалану ережелерінін сакталуын, жер кадастры мен жерге орналастыру ісінін дұрыс жүргізілуін және жерді ұтымды пайдалану мен корғау жоніндегі іс-шаралардын орындалуын камтамасыз ету;
* колданыстағы жер пайдалануды калыптастыру және ретке келтіру жөніндегі шаруашылыкаралык жерге орналастыру жо- баларын жасау, белгілі бір жерде жер учаскелерін бөліп беру мен шекарасын белгілеу, жер учаскесіне меншік кұкығына және жер пайдалану кұкығына күжаттар жасауды ұйымдастыру;
 -- жерді тұгендеу ісін жүргізу, пайдаланылмай жаткан, ұтым - ды пайдаланылмай жүрген немесе нысаналы максатында пайда - ланылмай отырған жерді аныктау;
* ауыл шаруашылык жері нің табиғи және шаруашылык жағ - дайы, жер учаскелерінің орналаскан жері, нысаналы пайдаланы- луы, мөлшері мен шекарасы, олардың сапалык сипаггамасы ту - ралы, жер пайдаланудың есепке алынуы мен жер учаскелерінің кадастрлык кұны туралы мәліметгердің жүйесін калыптастырады;
* ауыл шаруашылығы жері саласында орын алып жаткан өзгерістерді уактылы аныктау, оларды бағалау, одан әрі дамуын болжау және кері әсері бар процестерді болдырмау мен оның зардаптарын жою жөнінде үсыныстар әзірлеуді ұйымдастыру және де көптеген баска да салалык міндеттерді өз алдына міндет ретінде кояды.
2. Ауылшаруашылык максатына арналган жерлерге меншік күкыгы және взге күқықтар, ауылшаруашылык мақсатындагы жерлерді пайдалану субъектілері
2003 жылға дейін Казакстан Республикасында ауылшаруашы - лык мақсатындағы жерлерге жеке меншік күкығы карастырыл- маған болатын. 2003 жылғы 20 маусымдағы Жер кодексініңкабыл- дануы Казакстан Республикасында ауылшаруашылык мақсаты- надағы жерлерге жеке меншік күкығын толығымен зандастырып, аталған жерлерді шаруашылык кұкықтык айналымға енгізді. Ауылшаруашылык максатындағы жерлер келесі жағдайларда ғана жеке меншікке беріледі:
1. Казакстан Республикасы азаматтарынын жеке меншігінде шаруа (фермер) кожалығын жүргізу үшін;
  + Өзіндік қосалкы шаруашылыкжүргізу үшін;
  + Орман өсіру үшін;
  + Бағбандык жөнесаяжай күрылысы үшін;
  + Жекетүрғын үй қүрылысы үшін;
  + Тауарлы ауылшаруашылык өндірісін жүргізу үшін;
  + Үйлерді (күрылыстарды, ғимараттарды) олардың мақсаты- на сәйкес кызмет көрсетуге арналған жерді коса алғанда, өндірістік және өндірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды) мен олардың кешендерін салуға берілген (берілетін) немесе олар салынған жер учаскелері.
 3. Арнайы жер корының түсінігі және күрамы
Арнайы жер коры Казакстанда 1991 жылы Жер реформасы туралы заңына сәйкес пайда болған болатын. Қазіргі таңда ар - найы жер корының күкыктык жағдайы Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 100-бабына сөйкес аныкталады.
Жерді ауылшаруашылыкөнімін өндірушілердің арасында жер учаскелерін кайта бөлу мақсатында ауылшаруашылығы макса - тындағы жерлер және босалкы жерлерден арнайы жер коры қүры- лады. Арнайы жер коры:
жер учаскесінен өз еркімен бас тарткан жағдайда;
Жер кодексінің 92,93,95-баптарына сөйкес, жер учаскелерін мәжбүрлеп алып койған жағдайда;
егер заң бойынша, өсиет бойынша мүрагерлері жоқ, немесе бірде-бір мүрагері мүраны кабылдамаған жағдайда немесе өсиет бойынша мұрагерлерді мүрадан айырған жағдайда, не мүрагерлер мемлекет пайдасына мүрадан бас тарткан жағдайдағы жер учаскелерінен күралады.
Белгілі жер учаскесін арнайы жер корынын күрамына енгізу туралы шешімді аудандык аткарушы орган кабылдайды.
4. Ауыл шаруашылыгы мақсатындағы жер учаскелерін бір санаттан келесі түріне ауыстыру тәртібі
Ауыл шаруашылығы алкаптарын біртүрден екіншісіне ауыс - тыру (трансформациялау) кажеттігі табиғи факторларға, оларды бүдан кейін де баска жер алқаптарының Күрамында пайдалану - дың экономикалык түрғыдан орындылығына негізделеді.
Жер учаскесі меншік иесінің немесе жер пайдаланушының жер учаскесінің орналаскан орны бойынша тиісті жергілікті аткарушы органға берген өтінімі, сондай-ак жергілікті атқарушы органнын бастамасы ауыл шаруашылығы алкаптарын бір түрден екіншісіне ауыстыру жөніндегі жұмыстарды жүргізуге негіз бола алады.
Неғүрлым бағалы ауыл шаруашылығы алкаптарын бағасы төменгілеріне ауыстыруға:
егістік ушін  --  жердің агроөндірістік топырақ сипаттамасы- ның олардын накты пайдаланылуына сәйкес келмеуі, улы зат- тармен ластанудың жоғары денгейі;
көпжыідық екпелер ушін - екпелердін шекті жасы, олардын сиреуі, жердің кен кұрамынын жүтандығы, колайсыз топырак- мелиорациялык сипаттамасы;
шабындықтар үшін- жердіңшөлейттенуі, шалғындыкосімдік- тердің сиреуі, жердің мелиорациялык күйінің нашарлауы;
жайылымдар ушін - тапталып бүлінуі негіз болып табылады.
Суармалы жерді суарылмайтын жерге ауыстыру кезінде жоға- рыда санамаланған факторлардан баска, суару кезімен байланыс- тың үзілуі, сумен камтылмауы, шаруашылык ішіндегі суару жүйелерінің техникалық жай-күйі, ал жайылма суармалы жер үшін - су ағынын кайта бөлу салдарынан су басудың токтауы немесе су ресурстарының болмауы, күрылыстардыңтехникалык жай-күйі ескеріледі.

5. Шартты жер үлесі. Жалпы сипаттамасы
Шартты жер үлесі дегеніміз  --  колхоз бен совхоздарға және кайта үйымдастырылған ауылшаруашылык үйымдарында жүмыс істеген немесе сол мекемелердетүратын зейнеткерлер, әлеуметгік салада жүмыс істейтін мүғалімдер, дөрігерлер баска да адамдар- дын сол үйымдар жерінен бөлініп берілген үлесі болып табылады.
Шартты жер үлесіне күкыкты растайтын күжат куөлік деп аталады. Жер бөлінген кезде көп жағдайда кағаз жүзінде беріледі. Себебі, жекешелендіру кезінде көп адамдар баска мекемелерге кетіп ауыл шаруашылығы кызметімен айналыскысы келмейді.
2003 жылғы Жер кодексі кабылданған уакытга мынадай шешім кабылданды. 2005 жылдың 1 каңтарына дейін мүдцелі түлғалар жер учаскесі орналаскан жердің мекемелерінін әкімшілігіне ба- рып, мынадай әрекеттер жасауға күкылы болды:
* куәлігін көрсетіп, өзіне тиесілі жерін мемлекетгік меншік- тен жеке меншікке сатып алу;
* өзінің үлесін мемлекеттен жалға алып, ез шаруашылығын немесе кожалығын жүзеге асыруға;
* әз үлесін сатып алып, акционерлік коғамның, шаруашы- лык серіктестіктін, өндірістік коопертивтің жарғылык капита- лына жарна немесе пай ретінде енгізу.

6. Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді ауылшаруашылық
емес мақсаттарға пайдаланумен және оларды алып қоюмен келтірген шығынды етеу тәртібі
Ауыл шаруашылығын жүргізуге байланысты емес максаттар- ға пайдалану үшін ауыл шаруашылығы алкаптарын алып коюдан туындаган ауыл шаруашылығы өндірісіндегі шығасы ауыл ша- руа-шылығы алкаптарынын көлемі мен олардын сапасын қалпы- на келтіру аркылы ауыл шаруашылығы өндірісініңдеңгейін сак- тау максатында республикалық бюджет кірісіне өгелуге тиіс.
Бүл шығасы Кдзакстан Республикасы Жер кодексінің 166-ба- бында корсетілген шығыннын орнын толтырудан тыс отеледі.
Өнеркәсіп, көлік, байланыс, корғаныс жерін және ауыл шаруашылығына арналмаған өзге де жерді коспағанда, ауыл ша - руашылығын жүргізуге байланысты емес кажеттер үшін жердін барлык санаттарының қүрамынан ауыл шаруашылығы алкапта- ры берілетін түлғалар, сондай-ақ күзет, санитарлық және корғау аймақтары белгіленетін түлғалар ауыл шаруашылығы өндірісін - дегі шығасыны өтейді
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі шығасы жер учаскесіне кұкық беру туралы шешім кабылданған немесе ауыл шаруашы - лығы алқаптарының нысаналы мақсаты өзгерген кезден бастап алты ай мерзімде өтелуге тиіс.
Жеке және занды тұлғаларға жер учаскелері:
  + елді мекендер шекарасында жеке түрғын үй салу, мектеп- тер, мектепке дейінгі балалар мекемелерін, емдеу орындарын және мәдени-түрмыстық максатгағы объектілер салу;
  + мелиорациялык жүйелер салу;
  + тоғандағы және көлдегі балык шаруашылықтарын, балык питомниктерін, уылдырыкты балык шаруашылыктары мен балык өсіретін зауыттар салу;
  + коршаған ортаны корғауды камтамасыз ететін, іргелес жат- кан жер алкаптарынын жағдайын нашарлатпайтын объектілер салу;
  + тозған алкаптарға, химиялык және радиоактивті заттармен ластанған жерге орман мелиорациясы үшін берілгенде олар шы - ғасыны өтеуден босатылады.
Сонымен бірге, жер учаскелерін корыктарға, үлттык, зооло- гиялык және дендрологиялык парктерге, ботаникалык бактарға, тарихи-мәдени максаттағы объектілерге беру кезінде де шығасы өтелмейді.
Өтелуге тиісті шығасының мөлшері жаңа жерді игеруді не - месе алкаптарды ауыл шаруашылығы өнімін өндіру деңгейіне дейін жаксартуды камтамасыз ететін нормативтерді негізге ала отырып, алыгі койылатын алкаптардан алынатын өнімнен немесе олардын сапасы төмендегенге дейін бұрын алынған өнімнен кем түспейтін көлеміндеаныкталады.
Ауыл шаруашылығын жүргізуге байланысты емес максатгар- ға пайдалану үшін ауыл шаруашылығы алкаптарын алып коюдан туындаған ауыл шаруашылығы өндірісіндеғі шығасыны өтеу нормативтерін Қазакстан Республикасынын Үкіметі белғілейді.

11-т а к ы р ы п
ЕЛДӀ МЕКЕН ЖЕРЛЕРӀНӀҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
/. Елді мекен жерінің түсінігі және қүрамы.
2.Кала және басқа да елдімекеннің шекарасын белгілеу және өзгерту тәртібі.
3.Қала маңындагы аймақтардың түсінігі.
1. Елді мскен жерінің түсінігі және қүрамы
Елді мекен дегеніміз  --  республика аумағының халык жинакы орналаскан, кемінде 50 адамы бар, азаматтардың шаруашылык және баска коғамдык кызметі нәтижесінде калыптаскан, занда белгіленген тәртіпте есепке алынған және тіркелген, жергілікті өкілді және аткарушы органдар баскаратын бір бөлігі.
Елді мекен белгілері:
* Міндетті түрде ресми тіркелуі тиіс;
* Түракты түрде тұратын адамдардын саны 50-ден кем бол- мауы тиіс.
Казақстан Республикасы аумағындағы елді мекендер калалык және селолыкелді мекендерге бөлінеді.
Калалык елді мекендерге республикалык, облыстык және аудандық маныздағы қалалар, сондай-ак олардын әкімшілік ба- ғыныстылығынын аумағындағы поселкелер; селоларға - олар - дын әкімшілік бағыныстылығына карамастан калған барлык елді мекендер жагады.
Халкьіның саны 400 мың адамнан асатын облыстык маңызы бар каладағы, республикалык маңызы бар каладағы, астанадағы аудан каладағы аудан болып табылады.
Калалар және баска елді мекендер:
  + республикалык маңыздағы калаларға бөлінеді, бүларға ерекше мемлекеттік маңызы бар және бір миллион адамнан ас- там халкы бар елді мекендер жаткызылуы мүмкін;
  + облыстык маңызы бар калаларға бөлінеді, бүларға саны 50 мың адамнан асатын, дамыған өндірістік және әлеуметтік иңф- ракүрылымы бар, ірі экоңомикалық және мәдени орталыктар бо - лып табылатын елді мекендер жаткызылуы мүмкін;
  + аудандык маңызы бар калаларға бөлінеді, бүларға аума- ғында өнеркәсіп орындары, коммуналдык шаруашылығы, мемле - кеттік түрғын үй коры, оку және мәдени-ағарту, емдеу мен сауда объектілерініңдамыған жүйесі, кемінде 10 мыңадам халкы бар, оның халкының жалпы санының үштен екісінен астамы жүмыс- шылар, қызметшілер мен олардың отбасы мүшелері болып табы- латын елді мекендер жатқызылуы мүмкін;
  + поселкелерге бөлінеді, бүларға онеркәсіп орындарының, күрылыстардың, темір жол стансаларының және басқа эконо- микалық манызды объектілердің жанындағы, кемінде 3 мың ада- мы бар, оның кемінде үштен екісі жүмысшылар, кызметшілер және олардың отбасы мүшелері болып табылатын елді мекендер жатқызылуы мүмкін;
кемінде екі мың адам халкы бар, оның жыл сайын емделу мен тынығу үшін келетіндер саны кемінде тең жартысын күрайтын, емдік маңызы бар жерлерде орналаскан елді мекендер де посел - келерге теңестіріледі; оларға калалықтардың жазғы демалыс орындары болып табылатын, ересек халкының кемінде 25 проценті ауыл шаруашылығымен үдайы айналысатын саяжай поселкелері де жаткызылуы мүмкін;
  + ауыл (село)  --  саны кемінде 50 адам болатын, халкының кемінде жартысын ауыл, орман және аңшылык шаруашылығын- да, бал ара шаруашылығында, балык аулау мен балык өсіру ша- руашылығында жүмыс істейтін кызметкерлер, олардың отбасы мүшелері және денсаулык сактау, әлеуметтік камсыздандыру, білім беру, мәдениет және спорт мамандары күрайтын елді ме- кен;
  + халкының саны кемінде 50 адам шаруа және баска да коныс- тар еңжуықелді мекеннін күрамына енгізіледі.
Калалар және баска да елді мекендерді жоспарлау және салу кезінде оларды санитарлыктазарту, өндіріс пен тұтыну калдық- тарымен қауіпсіз жүмыс істеу козделуге және жүзеге асырылуға, шектеулі табиғат пайдалану режимі колданылатын орманды-сая- бакты, жасыл және корғау аймақтары қүрылуға тиіс. Ғимарат- тар, күрылыстар, үй-жайлар, автомобиль жолдары және өзге де өнеркәсіптік объектілер колайлы коршаған ортаны камтамасыз ететін техникалык регламенттердің, санитарлык-эпидемиологи- ялык ережелердің, нормалардың, кала күрылысының талаптары және өзге де талаптар ескеріле отырып орналастырылуға тиіс.
2. Қала және баска да елді мекеннің шекарасын белгілеу және өзгерту тәртібі
Елді мекендердің шекарасын (шегін) белгілеу мен өзгерту жерге орналастырудың, сәулет және кала күрылысының тиісті органдары бірлесіп жасаған үсыныс бойынша белгіленген тәртіппен бекітілген кала кұрылысы күжаттамасы негізінде жүргізіледі.
1. Республикалык маңызы бар калалар мен Казакстан Рес- публикасы астанасының шекарасын (шегін) - Казакстан Респуб- ликасы Үкіметінің үсынуымен Казакстан Республикасының Президенті белгілейді және өзгертеді.
  + Облыстык маңызы бар калалардың шекарасы (шегі)  --  Казакстан Республикасы Үкіметімен келісім бойынша облыстык өкілді және аткарушы органдардың бірлескен шешімімен белгіленеді және өзгертіледі.
  + Аудандык маңызы бар калалардың шекарасы (шегі)  --  об - лыстык өкілді және аткарушы органдардың бірлескен шешімімен белгіленеді және өзгертіледі.
  + Кенттер мен ауылдардың (селолардың) шекарасы (шегі)  --  аудандык (калалык) өкілді және аткарушы органдардын бірлескен шешімімен белгіленеді және өзгертіледі.
Жер учаскелерін кала, кент, село шегіне косу осы учаскелер- ге меншік қүқығын немесе жер пайдалану күкығын токтатуға әкеп соқпайды. Калалардың, кентгердің, селолык елді мекендердің барлык жері олардың бас жоспарларына, жоспарлау мен күры- лыс салу жобаларына және аумақтың жер-шаруашылык орна - ластыру жобаларына сәйкес пайдаланылады.
Түрғындар саны 5 мыңнан асатын елді мекендерде белгіленген тәртіппен бекітілген бас жоспарлар болмаған жағдайда осы елді мекенді дамы гу мен онда күрылыс салудың бас жоспарының оңай- латылган схемасымен немесе белгіленген тәртіппен бекітілген кала күрылысы күжаттамасымен жерді пайдалануға жол берілсді.
Ортак пайдаланудагы жерден жер учаскелері азаматтар мен занды тұлғалардың ортак пайдалануға нұксан келтірмей, жеңіл үлгідегі күрылыстарды (сауда жасайтын шатырларды, киоскі- лерді, жарнама кұрылғыларын және баска да сервис объектілерін) орналастыруы үшін уакытша жер пайдалануға берілуі мүмкін. Бүл ретте ортак пайдаланудагы жер күрамынан, оның ішінде ба- зарлар, акылы автотүрактар (автопарктер) орналастыруы үшін жол (көше, өтпелі жолдар) жиегінен учаскелер беруге жол берілмейді.
Ортак пайдаланудагы жерден жер учаскелері жеке меншікке оларды ортак пайдаланудагы жер күрамынан шығарганнан кейін ғана берілуі мүмкін.
Зираттарорналаскан және соларга арналған ортак пайдала - нудагы жерден елді мекеннін кайтыс болған әрбір түрғынын не - месе осы елді мекенде кайтыс болған түрғылыкты жері белгісіз адамды жерлеу үшін кемінде алты шаршы метр жер учаскесі тегін бөлінеді.

3. Қала манындагы аймақгардың түсінігі
Кала маңындагы аймақтар дегеніміз  --  жерінің қүрамына кала- мен біртүтас әлеуметгік, табиғи және шаруашылықаумак күрай - тын кала шегінен тыс жерлер.
Кала маңындағы аймактарда кала маңындағы ауыл шаруашы - лығы өндірісін каркынды дамыту, кала кұрылысын ерекше рет- теу аймактарын (каланы дамытуға, инженерлік және көлік инф- ракүрылымының қалыпты жүмыс істеуі үшін кажетті ғимарат- тарды орналастыру мен салуға арналған резервтегі аумактарды), корғау әрі санитарлык-гигиеналык кызмет аткаратын және ха- лыктың демалыс орны болып табылатын ормандар, орман парктері және баска да жасыл екпелер алып жатқан жасыл ай- мактарды белгілей отырып, аумакты аймақтарға болу жүзеге асы- рылады.
Калалардын кала маңы аймақтарынын мөлшері мен шекара - сын жерге орналастыру, сәулет және қала қүрылысы жөніндегі мемлекеттік органдардың бірлесіп жасаған үсынысы бойынша осы қалалардың бас жоспарларын бекітетін мемлекеттік орган- дар белгілейді және өзгертеді.
Жерді кала маңы аймағына қосу бүл жерге меншік қүкығы мен оны пайдалану қүкығыныңтоқтатылуына әкеп соқпайды.
Астана қаласы мен республикалык маңызы бар қалалардың қала маңы аймағына қосылған жерді пайдалану тәртібі мен режимін аумағы кала маңы аймағына қосылған тиісті облыстық атқарушы органдармен келісілген, аталған калалардын атқару- шы органдарының үсыныстары бойынша Казакстан Республи - касының Үкіметі белгілейді.

12-т а қ ы р ы п ӨНЕРКӘСӀП, КӨЛӀК, БАЙЛАНЫС, ҚОРҒАНЫС ЖӘНЕ БАСҚА ДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНА АРНАЛМАҒАН ЖЕРЛЕРДӀҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
        ** Өндіріс жерлерінің түсінігі, қүрамы. Әндіріс жерлерін пайдалану ерекшеііктері.
        ** Көлік жерлерінің түсінігі, қүрамы.
        ** Қорганыс жерлерінің тусінігі, қүрамы. Пайдалану ерекшеліктері.
        ** Байланыс және энергетика жерлерінің түсінігі, қүрамы. Пайда - лану ерекшеліктері.
        ** Жерді ерекше иіарттармен пайдалану аймақтары Және ол жерлердің қүқықтық жагдайы.
1. Өндіріс жерлерінің тусінігі, қүрамы.
Өндіріс жерлерін пайдалану ерекшеліктері
Казакстан Республикасының Жер кодексінде және өзге де заң актілерінде белгіленген тәртіппен тиісті нысаналы мақсат үшін азаматгар мен занды түлғаларға берілген жер өнеркәсіп, көлік, байланыс жері және ауыл шаруашылығынан өзге мақсатқа ар- налған жер деп танылады.
Карастырып отырған санаттагы жерлер өз алдына өнеркәсіп, энергетика, көлік, байланыс, корғаныс жерлері болып бөлінеді.
Өнеркәсіп жері дегеніміз  --  өнеркәсіп объектілерін орналас - тыру мен пайдалану үшін берілген жерлер. Өнеркәсіп объек - тілерін орналастыру үшін ең алдымен, ауылшаруашылық мақса- тына арналмаған жерлерден, егер ондай жерлер болмаса, сапасы нашар ауылшаруашылык алқаптары берілуі мүмкін. Өнеркәсіп объектілері орналаскан жерлерді түрғылықты халықтың қауіп- сіздігін камтамасыз ету мақсатында бүл аймақтарда, корғаныш, санитарлық-қорғау және өзге де аймақтар белгіленеді. Аталған мақсаттарға берілетін жер учаскелерінің мөлшері белгіленген тәртіппен бекітілген нормаларға немесе жобалау-техникалық қүжаттамаларға сәйкес айқындалады, ал жер учаскелерін бөліп беру оларды игеру кезектілігі ескеріле отырып жүргізіледі.
2. Көлік жерлерінін түсінігі, құрамы
Көлік жерлерінің күқықтық жагдайы Казакстан Республи - касынын 1994 жылы 24 кыркүйекте кабылданған Көлік туралы және 2001 жылы 8 желтоксанда қабылданған Казакстан Респуб - ликасының Темір жол көлігі туралы Заңмен, Автомобиль көлігі туралы, Ӏшкі сулар көлігі туралы заңмен сонымен катар Жер кодексімен реттеледі.
Көлік жері дегеніміз  --  автомобиль, теңіз, ішкі су, темір жол, әуе және өзге де көлік түрі объектілерінің кызметін камтамасыз ету және (немесе) оларды пайдалану үшін берілген жерлер.
Казақстан Республикасынын Көлік туралы заңына сәйкес, көлік түрлері келесідей болып бөлінеді: Автомобиль, теңіз, ішкі су, темір жол, әуе, кұбыр магистралі және метрополитен.
Темір жол көлігі қажеттеріне арналган жерге:
          ++ магистраль жолдарына және солармен технологиялык бай- ланыстағы күрылыстар мен ғимараттарға (темір жол белдеуі, көпірлер, тоннельдер, виадуктер, сигналдык жабдыктар, кызметгік-техникалық үйлер);
          ++ кірме жолдарға;
          ++ энергетика, локомотив, вагон, жол және жүк іпаруашылыка - тары, сумен жабдыктау және канализация күрылыстары, коргау және бекіту екпелері, кызметтік және темір жол көлігіне кызмет кәрсететін арнаулы максаттагы өзге де объектілері бар темір жол станцияларына (вокзалдарға);
          ++ темір жолдарға берілген белдеулер мен күзет аймакгарына бөліп берілген жер жатады.
Темір жол көлігінің кажетгеріне арналған жер учаскелері темір жолдар мен темір жол станцияларын дамытудың жобалау- техникалык күжаттамасына және бас схемасына сәйкес белгіленген тәртіппен бекітілетін нормативтер бойынша беріледі.
Темір жол көлігінін күзет аймактарына: орманды коргау белдеулері, көлік күрылыстарының, күрылғылары мен баска да объектілерінің сакталуын, төзімділігі мен орнықтылыгын кам- тамасыз ету үшін кажетті жер учаскелері, сондай-ақ темір жол көлігіне бөлінетін белдеуге іргелес орналаскан, сел қаупі, көшкін каупі бар аймактардағы және баска да кауіпті әсерлер төнетін жерлердегі жер учаскелері кіреді.
Автомобиль келігі қажеттеріне арналған жерге:
            oo автомобиль жолдарына, олардын конструкциялык элементтері мен жол ғимараттарына және олармен технология - лык байланыскан күрылыстар және ғимараттарға;
            oo автовокзалдар мен автостанцияларды, автомобиль көлігінің баска объектілерін және жер беті мен жер асгы үйлерін, күры- лыстарын, ғимараггарын, кұрылғыларын пайдалану, күтіп-ұстау, салу, қайта жаңғырту, жөндеу, дамыту үіиін кажетті жол шаруа - шылығы объектілерін орналастыру үшін;
3) автомобиль жолдарына бөлінетін белдеулерді белгілеу үшін бөлініп берілген жер жатады.
Автомобиль көлігінін кажеттері үшін бөліп берілетін белдеу- ге арналған жер учаскелері жолдын санатына байланысты және жобалау күжаттамасына сәйкес белгіленген нормалардын негізінде беріледі.
Жол бойындағы белдеулерде және ортак пайдаланудағы ха - лыкаралык және республикалык автомобиль жолдарына бөліп берілген белдеулерде, жол қызметі объектілері мен жол сервисі объектілерін коспағанда, күрделі ғимараттар күрылысына ты- йым салынады
Теңіз және ішкі су көлігінің қажеттеріне арналған жерге теңіз және өзен порттарын, айлактар, пристаньдар, гидротехникалык ғимараттар, жер беті және жер асты үйлерін, күрылыстарын, ғимаратгарын, кұрылғыларын пайдалану, күтіп-ұстау, салу, кайта жаңғырту, жөндеу, кеңейтіп ұлғайту үшін кажетті баска объекті- лерді және теңіз және ішкі су көлігінің баска да объектілерін орналастыру үшін бөлініп берілген жер жатады.
Әуе көлігінің қажеттеріне арналған жерге әуежайлар, әуеай- лактар, аэровокзалдар, ұшып көтерілу-қону белдеулерін және жер беті мен жер асты үйлерін, кұрылыстарын, ғимараттарын, құрылғыларын пайдалану, күтіп-ұстау, салу, кайта күру, жөндеу, кеңейтіп ұлғайту үшін кажетті баска да жер үстіндегі объектілерді және әуе көлігінін баска да объектілерін орналастыру үшін бөлі - ніп берілген жер, сондай-ак олардын күзет аймақтары жатады.
Қүбыр тасымалы көлігінің қажеттеріне арналған жерге су кұбырын, газ күбырын, мүнай күбырын және жер беті мен жер асты үйлерін, кұрылыстарын, ғимараттарын, құрылғыларын пай- далану, күтіп-үстау, салу, кайта жаңғырту, жөндеу, кеңейтіп ұлғайту үшін кажетті объектілерді және күбыр жүргізу көлігінің басқа да объектілерін орналастыру үшін бөлініп берілген жер жатады.
Аталган жерге шекарасы белгіленген тәртіппен бекітілген күрылыс нормалары мен ережелерінің, магистральды қүбырлар- ды күзету ережелерінің және баска нормативтік кұжаттардың негізінде аныкталатын, жер учаскелерін пайдаланудың ерекше шарттары бар магистральды күбырларды күзету аймактары да жатады.
3. Қорғаныс жерлерініңтусінігі, кұрамы.
Пайдалану ерекшеліктері
Қорғаныс жерлері дегеніміз - Қазақстан Республикасы Үкіметі корганыс пен кауіпсіздік саласында міндетгер атқаратын Карулы күштер үйымының әскери бөлімдерін, әскери полигон- дарын, әекери-оқу орындары мен басқа да үйымдарын және бас - қа әскерлерді, олардың объектілері мен қүрылыстарын орналас- тырып, түрақты жүмыс істеуі үшін берілген жерлер. Қорғаныс мақсатындагы жерлер жеке меншікке берілмейді, тек мемлекеттін менші пнде болады.
Қорғаныс қажеттеріне байланысты жаттығулар мен басқа да іс-шаралар жүргізу үшін жерді уакытша пайдалану қажет болған жағдайда жер учаскелерінің меншік иелерінен және жерді пайда- ланушылардан жер учаскелері алып қойылмайды.
Қорғаныс мақсатындағы жерлерді іздестіру жүмыстарын жүргізу ушін пайдалануы мүмкін, бүл жагдайда рұқсатты облыс - тык аткарушы орган береді.
Қазакстан Республикасының Мемлекеттік шекарасын кор- ғауды және күзетуді қамгамасыз ету мақсатында инженерлік-тех- н и калы к қүрылыстар мен қоршауларды, шекара белгілерін, ше- карадағы орман жолдарын, коммуникацияларды, Қазакстан Рес - публикасының Мемлекеттік шекарасы аркылы өту пункттерін жайғаетыру мен күтіп-үстау үшін жер учаскелері беріледі. Сонымен катар, аудандык аткарушы органдар әскери болімдермен келісім бойынша, корғаныс қажеттеріне берілген жерден ауыл шаруашылығына пайдалану үшін жеке және занды тұлғаларға жекелеген жер учаскелерін уакытша жер пайдалануға бере ала- ды.
4. Байланыс және энергетика жерлерінің түсінігі, қүрамы.
Пайдалану ерекшеліктері
Байланыс дегеніміз  --  ақпаратты, почта және арнаулы жөнелтілімдерді, почталықақша аударымдарын қабылдау, жи- нау, өндеу, жинақтау, беру (тасымалдау), жеткізу, тарату. Бай - ланыс желісі дегеніміз  --  байланыс қүралдары мен жолдарынан тұратын және телекоммуникацияға немесе почта байланысына арналған технологиялык жүйе. Байланыс жолдары  --  тарату жол- дары (кэбілдік, радиорелелік, жерсеріктік және баскалары), бай- ланыстыңфизикалықтізбектері және жол-кәбілдік құрылғыла- ры, оның ішінде магистральдық (халыкаралықжәне қалааралық) жолдар.
Байланыс, радио хабарларын тарату, теледидар, ақпарат қажеттеріне арналған жерлер дегеніміз  --  тиісті инфрақұрылым- дардың объектілерін орналастыру, байланыстың кабель, радио - реле және әуе желілері, соның ішінде жер астындағы желілер үшін бөлінігі берілген жерлер. Аталған жерлерде күзет аймакта- ры белгіленеді. Телекоммуникация желілерінің күзетілетін ай- мағы - байланыс жолының бойында және байланыс объекті- лерініңайналасына орналасқан, ондағы өсімдіктерімен және күры- лыстарымен коса жер учаскесі.
Байланыс желілерінің сакталуын, техникалық қүралдардың, ғимараттар мен күрылғылардың пайдаланылуын камтамасыз ету максатында күзетілетін аймактар мен соқпақтар белгіленеді, олар жерді ерекше шарттармен пайдалану аймақтары болып табыла- ды. Күзетілетін аймақтарға енгізілген жер жергілікті жерде ар - наулы белгілермен белгіленеді. Мұндай жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардан алып коюға жатпайды. Күзетілетін ай- мактарды белгілеу тәртібін және олардағы жүмыс режимін уәкілетті орган айқындайды. Аталған аймақгардың шекараларын және олардағы жер пайдалану режимін Казакстан Республика - сынын Жер кодексіне сәйкес, жерді меншікке немесе жер пайда - лануға беру туралы шешім қабылдаған орган айқындайды.
Энергетика жерлері сәйкес энергетикалық объектілерді ор - наластыру үшін аумақтық кеңістік ретінде танылады. Энергети - ка жерлері екі түрге бөлінеді:
гидроэлектростанцияларды, атом станцияларын, ядролық материалдар мен радиоактивті заттардысақтайтын қоймаларды, жылу бекеттерін орналастыру үшін арналған жерлер;
электр таратудың әуе желілерін, электр таратудың кабель желілерінін жер бетіндегі күрылыстарын, шағын станцияларды, тарату пункттерін, энергетиканың баска да кұрылыстары мен объектілерін орналастыру үшін бөлініп берілген жер учаскелері.
Тұрғын халыктын кауіпсіздігін камтамасыз ету және энерге - тика мен байланыс объектілерін пайдалануға жағдай жасау үшін, белгіленген тәртіппен бекітілген күрылыс нормалары мен ережелері, электр желілері мен байланыс желілерін корғау ережелері және баска да нормативтік күжаттардын негізінде электр желілері мен байланыс желілерін күзету аймактары белгіленуі мүмкін
5. Жерді ерекше шарттармен пайдалану аймактары және ол жерлердің қүкықтык жағдайы
Түргын халыктын кауіпсіздігін камтамасыз ету және өнер- кәсіп, көлік объектілері мен өзге де объектілерді пайдалану үшін кажетті жағдайлар жасау максатында аймактар белгіленеді, ай- мактарды белгілеу максаттарына сай келмейтін кызмет түрле- ріне олардын шегінде шек койылады немесе тыйым салынады.
Жерді ерекше шарттармен пайдалану аймактарына:
* өнеркәсіп орындарынын санитарлык-корғау аймактары;
* темір жол мен автомобиль жолдарына бөлініп берілген бел - деуге іргелес жаткан, сел-көшкін каупі бар және орманды корғау аймактары;
* бас саға күрылыстарын корғау аймактары;
* әуе айлақ манындагы белдеулер;
* магистральды күбыр жолдарының, байланыс, радио және электр желілерінін күзет аймактары;
* су күзету аймактары мен белдеулері;
* әскери полигондардын аумағы жатады.
Ерекше шарттармен пайдаланылатын аймактарға енгізілген жер сол жерлерде арнаулы белгілермен көрсетіледі. Бас саға күрылыстарын күзету аймағының бірінші белдеуін коспағанда, аталған жерлер жер учаскелерінін меншік иелері мен жер пайда- ланушылардан алынып койылмайды.
Аталған аймактардың шекарасы мен олардағы жерді пайдала - ну режимін нормаларға және жобалау-техникалық күжаттамаға сәйкес меншікке немесе жер пайдалануға жерді беру туралы шешім кабылдаған орган айкындайды.

13-т а қ ы р ы п ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ АУМАҚ ЖЕРЛЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
/. Ерекше қоргалатын табиги аумақ жерлерінің түсінігі. Пайда - лану ерекшеліктері.
2. Қорық жерлерінің қүқықтық жагдайының ерекшеліктері, улттық дендрологиялык және зоологняіық парктердің қуқықтық жагдайының ерекшеліктері.
          ++ Ботаникалық бақтарга және табиги ескерткіштерге берілген жерлердін, қуқықтық жагдайы.
          ++ Сауықтыру және рекреациялық мақсаттагы жерлердін, тусінігі. Осы жерлерді пайдаланудың тәртібі және жагдайы.
          ++ Тарихи-мәденимақсаттагы жерлердін, тусінігі, қурамы, олар - дың қуқықтық жагдайы.
1. Ерекше қорғалатын табиғи аумак жерлерінің түсінігі.
Пайдалану ерекшеліктері
Ерекше корғалатын табиғи аумак жерлерінің кұкыктык жағ- дайы Казакстан Республикасының 2006 жылы 7 шілдеде кабыл- данган Ерекше корғалатын табиғи аумактар туралы Заңмен және Жер кодексімен реттеледі. Ерекше корғалатын табиғи аумактар- дыңжеріне биосфералык, мемлекеттік ұлтгык табиғи парктердін, мемлекеттік табиғи резерваттардың, мемлекеттік табиғи парктердің, мемлекеттік табиғат ескерткіштерінің, мемлекеттік корык аймактарының, мемлекеттік табиғи корыкшалардың, мемлекеттік зоологиялык парктердің, мемлекеттік ботаникалык бактардың, мемлекеттік дендрологиялык парктердің, мемлекеттік табиғи корык-сепортерлердің жерін косканда, мемлекеттік та - биғи қорыктардыңжері жатады.
Ерекше корғалатын табиғи аумак жерлерінің өзіне тән бірнеше белгілері бар:
* Бұл жерлер ерекше корғалатын табиғи, ғылыми, тарихи-мәде- ни, рекреациялык, сауыктыру немесе өзге кұндылығы болуы кажет;
* Ерекше корғалатын табиғи аумактардың жерлері, сондай-ак мемлекеттік табиғи-корык корының объектілері орналасқан өзге де санатгардағы жерлердін жер учаскелері мемлекет меншігінде болады және жекешелендіруге жатпайды;
* Ерекше корғалатын табиғи аумактардың жерін алып коюға, сондай-ак оларды баска санатгардағы жерлерге ауыстыруға жол берілмейді. Яғни шаруашылык айналымнан толығымен немесе ішінара алынып тасталған;
* Ерекше корғалатын табиғи аумактардың жерлерінде олар- дын нысаналы мақсатына сәйкес келмейтін кез келген кызметке тыйым салынады. Бұл жерлерде корғаудың ерекше режимі белгіленген;
* Ерекше корғалатын табиғи аумактардың табиғи кешендері толык немесе ішінара, мерзімсіз немесе белгілі бір мерзімге ша-

руашылык пайдаланудан алып койылады және олардын ерекше экологиялық, ғылыми, тарихи-мәдени және рекреациялык ма - ңызы ескеріле отырып, толем шартымен пайдаланылады.
Мемлекеттік табиғи корыктарды, мемлекеттік ұлттык табиғи парктерді, мемлекеттік табиғи резерваттарды, мемлекеттік өңірлік табиғи парктерді. мемлекеттік зоолоғиялық парктерді, мемлекеттік ботаникалык бактарды, мемлекеттік дендрология - лык парктер мен мемлекеттік табиғат ескерткіштерін кұру кезінде жер учаскелері баска санаттардағы жерлер кұрамынан бөлініп, оларды осы жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдала- нушыларынан алып кою жолымен ерекше корғалатын табиги аумактар жерлерінің санатына ауыстырылады.
Жерді ерекше корғалатын табиғи аумактарға жаткызу мүдделі орталык аткарушы органдардың үсынымы бойынша мемлекеттік экологиялык сараптаманың және ерекше корғалатын табиғи аумактар саласындағы уәкілетті органның табиғи-ғылыми және техникалык-экономикалык негіздемелеріне он қорытынды бол- ған кезде жүргізіледі.
Жерді республикалык маңызы бар ерекше корғалатын табиғи аумактарға жаткызу жөніндегі жерге орналастыру жобасы қор- шаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органмен, орталык аткарушы органмен келісіледі және оны облыстың (республи - калык маңызы бар каланың, астананың) жер қатынастары жөніндегі уөкілетгі органы бекітеді.
Жерді республикалык маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумактарға жатқызу туралы бекітілген жерге орналастыру жо- басы және облыстык аткарушы органның осы мәселе бойынша шешімі негізінде ерекше корғалатын табиғи аумактар саласын- дағы уәкілетті орган облыстын (республикалык манызы бар кала- ның, астананын) жер катынастары жөніндегі уәкілетті органы- мен бірлесіп Казакстан Республикасы Үкіметінің осы мәселе бойынша шешімінің жобасын дайындайды.
Ерекше корғалатын табиғи аумактарда орналаскан үй-жайлар (күрылыстар және ғимараттар), тарихи-мәдени және баска да жылжымайтын мүлік объектілері табиғат корғау мекемелеріне жедел баскару кұкығымен беріледі. Соның ішінде мемлекеттік кәсіпорындар тұракты пайдаланылған ал баска тұлғаларға тек кана уакытша пайдалануға келесі мақсаттар үшін бүл:
          ++ Ғылыми;
          ++ Мәдени-ағартушылык;
          ++ Оку;
          ++ Туристік жөне рекреациялык;
          ++ Шектеулі шаруашылык максатына.
Ерекше корғалатын табиғи аумактык жерлерінде үш режим колданылады:
            oo Корықгык режим;
            oo Заказник режимі;
            oo Шаруашылык кызмет режимі.
Корык режиміиде кез келғен кызметке, сондай-ак коршаған органы жай күйіне зиянды ыкпал жасайтын барлык кызмет түрлеріне тыйым салынады.
Заказник режимі шаруашылық және өзге де кызметті белгілі бір маусымда, белгілі бір мерзімде, белгілі бір арнаулы жерде ғана коршаған ортаға зиян келтірмейтін қызметтерге рұқсат етілген. Мысалы, ағаш кесуге, аң және балықаулауға кәсіпкерлік қызметпен айналысуға рұқсат етіледі тек кана белгілі бір мау - сымда, мерзімде.
Шаруашылық қызмет режимі, табиғи кешенмен шектеулі түрде пайдалануға, сонымен катар, жер меншік иелері мен жер пайда- ланушылардың табиғи кешендерге және мемлекеттік табиғи қорық қорына зиян тигізбейтін әдістермен тәсілдерді колдана отырып, шаруашылык қызметтін әдеттегеі түрлерімен айналы - суға мүмкіндік береді.
2. Қорық жерлерінің қүкықтық жағдайының ерекшеліктері, үлттық дендрологиялык және зоологиялық парктердің қүқықтық жағдайынын ерекшеліктері
Қазакстан Республикасында казіргі кезде бірнеше мемле - кеттік табиғи корык бар. Ен бірінші 1926 жылы күрылған Аксу жабағылы корығы Оңтүстік Казакстанда кұрылған оның көлемі 85,6 мын га жер. Екіншіден, 1931 жылы күрылған Наурызым корығы, бұл корык Қостанай облысында орналаскан оның көлемі 87,7мың га жер. Үшіншіден, 1960 жылы кұрылған Алматы корығы. Төртіншіден, Барсакелмес корығы олардың көлемі 79,7мың га жер. Бесіншіден, 1968 жылы құрылған корғалатын қор бұл корык Акмола облысында орналаскан көлемі 252,3 мың га жер. Алтын- шыдан, 1984 жылы күрылған Маңғыстау облысы Үстүрт корығы 223,3 мың га жер. Жетіншіден, 1992 жылы кұрылған Батые Алтай корығы Шығыс Казакстан облысында құрылған көлемі 56, Ӏмың га жер. Сегізіншіден, 1998 жылы кұрылған Алакөл корығы бүл Алматы облысы орналаскан көлемі 12,5 мың га жер. Тоғызын- шыдан, 1976 жылы кұрылған Шығыс Қазақстан орналаскан Мар- қакөл корының көлемі 75 мың га жер.
Мемлекеттік табиғи корык  --  табиғат қорғау жөне ғылыми мекеме мәртебесі бар ерекше корғалатын табиғи аумак, оның кызметінің мақсаты өзінің аумағындағы табиғи процестер мен күбылыстардың табиғи барысын, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі объектілерін, өсімдіктер мен жануарлардын жекелеғен түрлері мен қауымдастықтарын, әдеттегі және бірегей экология - лык жүйелерді сактау мен зерделеу және оларды калпына келтіру болып табылады.
Қорык режимі аймағыида кез келғен шаруашылык кызметке
және мемлекетгік ұлттык табиғи парк аумағын рекреациялык мақсатта пайдалануға тыйым салынады.
Реттелмелі экологиялык туризмді және мемлекетгік табиғи- корык корының бүлінген табиғи кешендері мен объектілерін кал - пына келтіру жөнінде іс-шаралар жүргізуді коспағанда, эколо - гиялык тұрактандыру аймағында шаруашылык және рекреация - лык кызметке тыйым салынып, корықтык күзет режимі белгіле - неді.
Туристік және рекреациялык қызмет аймағы мемлекеттік ұлттык табиғи паркке келушілердін реттелмелі кыска мерзімді демалысы мен ұзақ мерзімді демалысы учаскелеріне бөлінеді. Туристік және рекреациялык кызмет аймағында мемлекеттік та- биғи-корықкорыныцтабиғи кешендері мен объектілерін сақтау- ды камтамасыз ететін тапсырыстык күзет режимі белгіленеді, оның аумағын да реттелмелі туристік және рекреациялык пайда - лануға (ац аулаудан баска), соныц ішінде рекреациялык жүкте- мелер нормаларын ескере отырыг[1] туристік маршруітар, сокпак- тар, демалу аланкайлары мен тамашалау аландарын кұруды ұйым- дастыруға жол беріледі.
Шектеулі шаруашылык қызмет аймағында әкімшілік-шаруа- шылык максаттағы объектілер орналастырылады, әуескойлык (спорттық) аң аулау мен балық аулауды ұйымдастыруды коса алғанда, мемлекеітік ұлттык табиғи паркті күзету және оныц жүмыс істеуін камтамасыз ету, оған келушілерге кызмет корсету үшін қажетті шаруашылык кызмет жүргізіледі, рекреациялык орталыктар, қонак үйлер, кемпингтер, мұражайлар және турис- терге кызмет көрсетудіц баска да объектілерін салу және оларды пайдалану жүзеге асырылады. 
Мемлекеттік зоологиялык парктерді пайдаланудын келесідей ерекшеліктері бар:
      - Мемлекеттік зоологиялык парктер ғылыми, мәдени-ағар- тушылыкжәне оку максаттарында пайдаланылады;
      - Мемлекеттік зоологиялык парктерде жануарларды, сонын ішінде Казакстан Республикасының Кызыл кітабына енгізілген жануарларды камауда немесе жартылай камау жағдайларында ұстау және өсіру саласында ғылыми зерттеулер жүргізіледі;
      - Мемлекеттік зоологиялык парктер ғылыми деректер банктерін, қорлар, мұражайлар, лекторийлер, кітапханалар мен мүрағаттар кұруға, осы ұйымдар кызметінің мәселелері бойын - ша ғылыми, ғыльіми-көпшілік және баска да әдебиет шығаруға күкылы;
      - Мемлекеттік зоологиялык парктердің қосалкы шаруашы- лыктары, шеберханалары, зоологиялык дүкендері мен осы ұйым- дардың бейініне сәйкес келетін, бірак олардын негізгі қызметіне жатпайтын шаруашылык кызметі үшін кажетті баска да объектілері болуына күкылы.
3. Ботаникалык бақтарга және табиги ескерткіштерге берілген жерлердің қүқықтық жагдайы
Мемлекеттік ботаникалык бак  --  сирек кездесетін немесе күрып кету қаупіндегі өсімдіктерді сактаудың, корғаудың және өсімін молайтудың ғылыми негіздерін дайындау мен зерттеулерді жүргізуге арналған, табиғат корғау және ғылыми үйым мәртебесі бар ерекше корғалатын табиғи аймак болып табылады.
Мемлекеттік ботаникалык бактар аумағында келесідей бел- деулер белгіленген:
        ** экспозициялык  --  өсімдіктерді өсіру мен келушілер үшін кол жетімді болып табылады;
        ** ғылыми  --  ғылыми зерттеулерді жүргізу үшін және гено- фон коллекциясын сактау үшін;
        ** коғамдық  --  келушілерге кызмет көрсету үшін;
        ** әкімшілік және ендірістік-шаруашылық.
Ботаникалык бак аумағында өсіріліп жаткан өсімдіктердін
күрып кетуіне әкеп соғатын кез келген кызмет түріне тыйым са- лынады.
Өздерінін функционалдык максаты бойынша мемлекеттік та- биғн гдумалдар мынадай түрлерге бөлінуі мүмкін:
            oo кеиіендік - ерекше күнды табиғи кешендерді сактау және калпына келтіру үшін;
            oo биологиялық (ботаникалык, зоологиялык) - өсімдіктер мен жануарлардын бағалы, сирек кездесетін және жойылып кету каупі бар түрлерін сактау және калпына келтіру үшін;
            oo палвонтологішық - жануарлардың, өсімдіктердің және олардың кешендерінін казып алынатын калдыктарын сактау үшін;
            oo гидрологиялык, (батпакты, көлді, өзенді)  --  сулы-батпакты жерлердің күнды объектілері мен кешендерін сактау үшін;
. 5) ггсморфаюгиялық  --  сирек кездесетін және бірегей табиғи рельеф нысандарын сактау үшін;
              -- гешогиялық және минераяогшлық - сирек кездесетін гео- логиялык және минералогиялықтүзілімдерді сактау үшін;
              -- топырақтық - топырактың әдеттегі және сирек кездесетін түрлерін сактау үшін.
Мемлекеттік табиғи каумалдар жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардан оларды алып коймай-ак, бар- лык санаттағы жер учаскелерінде күрылады.
Жер учаскесінің меншік иесі немесе жер пайдаланушы мемлекеттік табиғи каумал орналаскан жер учаскесін шектеулі түрде нысаналы пайдалану кұкығын камтамасыз етуге міндетті.
Жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар- дың мемлекеттік табиғи каумал аумағындағы шаруашылык кызметін шектеу Казакстан Республикасынын Жер кодексінде көзделғен тәртіппен облыстардың (республикалык маңызы бар каланың, астананың) аткарушы органдарының шешімдерімен белгіленеді.
Мемлекеттік табиғи каумалдар:
                 мерзімсіз - жұмыс істеу мерзімі көрсетілмей;
                 үзак мерзімді  --  10 жылдан астам мерзімге;
                 кыска мерзімді - 10 жылдан кем мерзімге күрылады.
Мемлекеттік табиғи каумалдар бекітіп берілетін табиғат
корғау мекемелері, мемлекеттік орман шаруашылығы мекемелері арнайы күзет кызметтерінін күшімен оларда орналаскан мемле - кеттік табиғи-корык корының объектілерін күзету мен калпына келтіру жөніндегі іс-шараларды үйымдастырады.
Мемлекеттік табиги каумалдар режимінің ерекшеліктері пас- портпен айкындалады. Мемлекеттік табиғи каумалдар ғылыми, экологиялык-ағарту, туристік, рекреациялык және шектеулі шаруашылык максаттарда пайдаланылуы мүмкін.
Жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар белгіленген шектеулерді сактай отырып, мемлекеттік табиғи каумалдарда шаруашылык кызметті жүзеге асыруға қүкылы.
4. Сауықтыру және рекреациялык мақсаттағы жерлердің  түсінігі.Осы жерлерді пайдаланудың тәртібі және жағдайы
Сауыктыру максатындағы жерлер дегеніміз  --  табиғи шипалы факторлары бар курорттар, сондай-ак аурудың алдын алу мен емдеуді үйымдастыру үшін колайлы жер учаскелерінің жүйесі.
Адам ауруының алдын "алу мен емдеуді үйымдастыру үшін колайлы санитарлык және экологиялык жағдайларды сақгау мак- сатында сауыктыру максатындағы аумактар жерінде Казакстан Республикасының зандарына сәйкес санитарлык-корғау аймак - тары белгіленеді.
Сауыктыру максатындағы жердің күзет, санитарлык-корғау және өзге де корғау аймактарының шекарасы мен оны пайдалану режимін жергілікті өкілді және аткарушы органдар айкындайды.
Белгіленген санитарлык режимге сәйкес осы жер учаскелерін шаруашылык айналымынан толығымен алып кою (санитарлык- корғау аймағыныңбіріпші белдеуі) көзделетін жағдайларды кос - пағанда, санитарлык-корғау аймактары шегіндегі жер учаскелері жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардан алып койылмайды. Бұл ретте аталған учаскелер осы Кодексте белгіленген шарттарға сәйкес мемлекеттік қажеттіктер үшін алып қойылады (сатып алынады).
Жер учаскелерін санитарлык-корғау аймактарының екінші және үшінші белдеулері шекарасында пайдалану осы аймактар- ды күзетудің белгіленген режимі сактала отырып жүзеге асырылады.
Рекреациялык максаттағы жер дегеніміз - халыктың ұйым- даскан түрдегі жаппай демалысы мен туризміне арналған және сол үшін пайдаланылатын жер.
Рекреациялык максаттағы жер кұрамына демалыс үйлері, пан- сионатгар, кемпингтер, дене шынықтыру және спорт объектілері, туристік базалар, стационарлык және шатырлы туристік-сауык- тыру лагерьлері, балыкшы және аңшы үйлері, орман парктері, туристік сокпактар, трассалар, балалар және спорт лагерьлері, осы сиякты баска да объектілер орналаскан жер учаскелері кіруі мүмкін. Рекреациялык максаттағы жерге кала маңындағы жасыл аймак жерлері де жатады.
Рекреациялык максаттағы жерді пайдалану тәртібі мен режимін жергілікті өкілді және аткарушы органдар белгілейді.
Рекреациялык максаттағы жерде олардың нысаналы мақса- тына сәйкес келмейтін кызметке тыйым салынады.
5. Тарихи-мәдени мақсаттағы жерлердін түсінігі, қүрамы, олардың қүқықтық жагдайы
Тарихи-мәдени максаттағы жер дегеніміз - тарихи-мәдени корыктар, мемориалдык парктер, қорымдар, археологиялык парк - тер (қорғандар, кала орындары, тұрактар), сәулет-ландшафт кешендері, жартастағы бейнелер, ғибадат кұрылыстары, шайқас және ұрыс аландары болған жер учаскелері.
Казакстан Республикасының зандарында белгіленген жағдай- ларды қоспағанда, тарихи-мәдени максаттағы жерге жаткызыл- ған жер учаскелері онын меншік иелері мен жер пайдаланушы - лардан алып койылмайды.
Жергілікті аткарушы органдар тарихи-мәдени максаттағы жердің жекелеген учаскелерінде, соның ішінде зерттеуге және сақтап қоюға жататын мәдени мұра объектілерінде кез келген шаруашылык кызметіне шектеу қоюы мүмкін.


14-т а қ ы р ы п ОРМАН ЖӘНЕ СУ ҚОРЫ ЖЕРЛЕРІНІҢ, МЕМЛЕКЕТТІК БОСАЛҚЫ ЖЕРЛЕРІНІҢ ҚҮҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
              -- Орман коры жерлерінің тусінігі, қүрамы.
              -- Су қоры жерлерінің түсінігі, түрлері, шардың қүқықтық жаг- дайы. Жагалаудагы жерлердің қүқықтық жагдайы.
              -- Босаіқы жерлердің түсінігі, жалпы сипаттамасы. Босаіқы жерлерді беру және пайдалану тәртібі.
  1. Орман коры жерлерінің тусінігі, қүрамы
Казакстан әлемнін орманы аз елдердін катарына жатады. Мемлекеттік орман қорынын жалпы ауданы 26464,2 мын гектар. Орман орналаскан аумак 12374,1 мың гектар, олардың ішінде 896,7 мын гектар  --  қолдан отырғызылған ормандар. Казакстан- ның орманды аумағы 4,2% құрайды. Республика аумағының не - бары 4,2%-ін алатын Казакстанның барлықормандарынын ерек - ше экологиялық, ғылыми, рекреациялық, эстетикалықжәне мәде- ни мәнін, сондай-ак биологиялық әртүрліліктің табиғи резер- ваттары ретіндегі олардың орасан рөлін ескере отырып, оларды ерекше корғалатын табиғи аумактар жүйесіне кошіру жөніндегі шұғыл шаралар қабылдау қажет.
Жалпы орман дегеніміз  --  Казакстан Республикасының Ор - ман кодексінің 24-бабында орма; і - экологиялык, экономикалык және өлеумгттік мәні бар, қоршаған ортамен ықпалдасатын, бүтақтық және теректік өсімдікгердің, баска да тірі табиғаттар- дың кұрамдастары негізінде белгілі бір аумакта қалыптасатын табиғи кешен деп көрсетілген. Орманнын келесідей белгілері бар:
Биологиялық белгі - бүтактык, теректік және шөптік өсімдік- тердін жиынтығы;
Күкыктық белгісі - занда белгіленген тәртіппен бөлінген, орман корының жерлеріндегі өсінділер;
Экологиялык белгісі - қоршаған ортаның жағдайына эсер етеді.
Казакстан Республикасының Орман кодексі орман зандылы- гының бағытын анықтайды, оның мақсаты орман табиғи объекті- сіне жағымды эсер ету.
Бірінші багыт  --  ормандарды ұтымды пайдалануды камтамасыз ету. Табиғи ресурсты экономды пайдалану оны қолдануды азай- тады және жойылып кетуіне жол бермейді. Сол мақсатта орман зандылығында кеспеағаш аймағын бөлу, корғалуына байланыс - ты ормандарды санаттарға болу және т.б. нормалар қарастырыл- ған.
Екінші баеыт  --  ормандарды күзету мен корғауды камтамасыз ету. Ормандар өрттен және заңсыз кесуден күзетіледі, зиянкес- тер мен аурулардан корғалады. Осы максатта орман зандылы - ғында орман пайдаланушылардын ормандарды өрттен күзету мен зиянкестер мен аурулардан корғау міндеттері, орман зандылы- ғын бүзған үшін жауапкершілік көзделген.
Үшінші баеыт  --  ормандардын экологиялык және ресурстык әлеуетін көтеру. Орман зандылығы орманды калпына келтіру және орман өсіру максатын көздейді, орман өнімділігінін жоға- рылатуға негізгі талаптар кояды, орман пайдаланушыларға міндетгер жүктейді және ормандардын экологиялык және ресурс - тык әлеуетін көтеруге байланысты баска нормаларды бекітеді.
Мемлекеттік орман корының учаскелері орман иелену күкығымен:
* мемлекеттік орман корын күзету, корғау, ормандарды мо- лыктыру мен орман өсіру, мемлекеттік орман корының кешенді пайдаланылуын үйымдастыру үшін орман мекемелеріне және уәкілетті органның өзге де мемлекеттік үйымдарына;
* ерекше корғалатын табиғи аумактар кызметіне байланыс - ты максаттар үшін мемлекеттік үлттык табиғи саябактарға, мемлекеттік табиғи резерваттарға, мемлекеттік өңірлік табиғи саябактарға, мемлекеттік ботаникалык бактарға, мемлекеттік дендрологиялык саябактарға беріледі.
Орман пайдалану дегеніміз - орман ресурстары мен орман- ның пайдалы касиеттерін пайдалану жөніндегі зандыкжәне эко- номикалыкжағынан регламенттелген кызмет. Мемлекеттік ор - ман коры учаскелерінде үзак мерзімді орман пайдалану күкығы тендер нәтижелері туралы хаттама және сол негізге алынып жа- салған шарт негізінде туындайды.

2. Су коры жерлерінің түсінігі, түрлері, олардын кұкықтық   жағдайы.Жағалаудағы жерлердің құқыктық жағдайы
Казакстан Республикасынын су коры Казакстан Республи - касынын аумағы шегіндегі мемлекеттік су кадастрына енгізілген немесе енгізілуге тиіс барлык су объектілерінін жиынтығын қам- тиды. Шекарасы, көлемі мен су режимі бар күрлык беті бедерлеріндегі және жер койнауындағы су шоғырланымдары Казакстан Республикасынын су объектілеріне жатады. Олар: теніздер, өзендер, соларға теңестірілген каналдар, көлдер, мүздыктар және баска да жер үсті су объектілері, жер асты сула- ры бар жер койнауынын бөліктері.
Су объектілері, су шаруашылығы кұрылыстары және су коры - ның жерлері су катынастарының объектілері болып табылады.
Су объектілері келесі түрлерге бөлінеді:
1) жер үсті су объектілері. Олардың катарына су айдындары  --  өзендер және соларға теңестірілген каналдар, көлдер, су кой- малары, тоғандар және баска ішкі су айдындары, аумактык су- лар, мұздыктар, батпактар жатады. Жер үсті су объектілері жер үсті суларынан, олардыңтүбінен және жағалауынан түрады.
2) жер асты су объектілері. Жер асты су объектілеріне мына- лар жатады: су тұткыш аймактар, тау-кен жыныстарының жиектері мен кешендері, жер асты суларының бассейні, жер асты сулары орындары мен учаскелері, жер асты суларынын күрлык- та немесе су астынан табиғи шығуы, жер койнауының суланды- рылған учаскелері.
3)Қазақстан Республикасынын теңіз сулары. Казакстан Рес- публикасының теніз суларына, егер Казакстан Республикасы бекіткен халыкаралык шарттарда өзгеше кезделмесе, Казакстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы шегіндегі Каспий және Арал теңіздерінің сулары жатады.
4) трансшекаралық сулар. Казакстан Республикасының Мемлекеттік шекарасын белгілейтін және (немесе) қиып өтетін жер үсті және жер асты сулары трансшекаралык сулар болып табылады. Трансшекаралык суларды пайдалану мен корғаутәртібі Су кодексімен, Казакстан Республикасының Мемлекеттік шека- ра туралы зандарымен жене Казакстан Республикасы бекіткен халыкаралык шарттармен белгіленеді.
Пайдалану түрлеріне карай су объектілері:
      - ортақ пайдаланудағы су объектілері. Егер Казакстан Рес - публикасынын зандарында өзгеше кезделмесе, барлык су объектілері ортак пайдаланудағы объектілер болып табылады.
      - бірлесіп пайдаланудағы су объектілері. Жеке немесе занды түлғаларға толык немесе ішінара бірлесіп пайдалануға берілген су объектілері бірлесіп пайдаланудағы су объектілері болып та - былады. Бірлесіп пайдаланудагы су объектілерін пайдаланған кез- де ағын судың төменгі жағында орналаскан су пайдаланушылар- дын мүдделері бірінші кезекте канағаттандырылады. Бірлесіп пайдаланудағы су объектілерін пайдаланатын су пайдаланушы- лар өзара мүдцелерді ескеруге, су пайдалану қүкығын жүзеге асы- руды киындатпауға және бір-біріне зиян келтірмеуге міндетті
      - окшау пайдаланудагы су объектілері. Жеке немесе занды түлғаларға толык немесе ішінара окшау пайдалануға берілген су объектілері окшау пайдаланудағы су объектілері болып табы - лады.
      - ерекше корғалатын табиги аумактардың су объектілері. Ерек- ше корғалатын табиғи аумактар жерлерінде орналаскан су объектілерін кұру тәртібі, корғау жөне пайдалану режимі, сон- дай-ак оларда кызмет ету жағдайлары Қазақстан Республикасы - нын ерекше қорғалатын табиғи аумактар туралы зандарымен белгіленеді.
5) ерекше мемлекеттік маңызы бар су объектілері болып бөлінеді. Коршаған орта мен аймак экономикасына басым ыкпал ететін және шаруашылык қызметті реггеудің ерекше құкыктык режимін талап ететін жаратылысы табиғи су объектілері ерекше мемлекеттік маңызы бар су объектілері деп танылады.
Ортак су пайдалану халыктың мүктаждарын канағаттандыру үшін су объектілері жекелеген жеке немесе занды түлғаларға бекітіліп берілмей және судың жай-күйіне эсер ететін күрылыс- тар немесе техникалык күрылғылар колданылмай жүзеге асыры- лады. Ортак су пайдалану күкығы азамат үшін ол туған кезден бастап туындайды және кандай жағдайда болмасын оны одан айы- руға болмайды. Ортак су пайдалануды жүзеге асыру үшін арнайы рүксатталап етілмейді.
Арнайы су пайдалану қүкығы Қазақстан Республикасының зандарында белгіленген тәртіппен берілген рүксат алынған кез - ден бастап туындайды. Халыктың ауыз су және коммуналдык- тұрмыстык мүктажын. ауыл шаруашылығының, өнеркәсіптің, энергетиканың, балык шаруашылығының және көліктің суға де- ген кажеттіктерін канағаттандыру үшін, сондай-акөнеркәсіптік, коммуналдык-түрмыстык, сорғыту және баска да ағынды сулар - ды ағызу үшін мынадай кұрылыстар мен техникалык күрылғы- ларды:
суды жер үсті және теңіз суларынан механикалык және вз бетімен ағызу жолымен алу жөніндегі стационарлык, жылжыма- лы және жүзбелі күрылыстарды;
Оқшау су пайдалану. Су объектілерін немесе олардың бір бөлігін бір жеке немесе занды тұлғаға пайдалануға берген кезде окшау су пайдалану кұқығы туындайды. Окшау су пайдалануға берілген су объектілерінде облыстардың (республикалык маңы - зы бар каланың, астананың) жергілікті өкілді органдары белгілеген шарттармен ортаксу пайдалануға рұксатетіледі. Окшау су пайдалануды жүзеге асыратын су пайдаланушы, егер облыс - тардың (республикалык маңызы бар каланың, астананың) жергілікті өкілді органдарының шешімдерінде өзгеше белгіленбесе, Казакстан Республикасының зандарында белгіленген тәртіппен фтаксу пайдалану жағдайлары немесе оған тыйым салу туралы жариялауға міндетті.
Бірлесіп су пайдалану күкыгы су объектілерін немесе олар- дың бір бөлігін бірнеше жеке және (немесе) занды тұлғаға пайда - лануға берген кезде туындайды. Бірлесіп су пайдалану кезінде бірінші кезекте халыкты ауыз сумен жабдыктаумен айналыса- тын су пайдаланушылардың мүдделері, сондай-ак су аяғында ор - наласкан су пайдаланушылардың мүдделері канағаттандыры- лады.
Бірлесіп су пайдалануға берілген су объектілерінде облыс- тардын (республикалык манызы бар каланың, астананың) жергілікті өкілді орі андары белгілеген жағдайлармен ортак су пайдалануға рұксат етіледі.
Бастапкы және қайталама су пайдалану. Өз мұкгаждарын кана - ғаттандыру немесе оны кайталама су пайдаланушыларға жеткізу үшін тікелей су объектілерінен су алуды жүзеге асыратын жеке және занды тұлғалардын су пайдалануы бастапкы су пайдалану болып табылады.
Бастапкы су пайдаланушыдан шарт негізінде су алатын жеке және занды тұлғалардын су пайдалануы кайталама су пайдалану болып табылады. Кайталама су пайдалануға арналған шартта су беру максаты және оны пайдаланудың негізгі талаптары керсстіліп, бастапкы су пайдаланушы үшін белгіленген лимит шегінде кайталама су пайдаланушыға кесте бойынша су беруге кепілдік беріледі.
3. Босалқы жерлердіңтүсінігі, жалпы сипаттамасы.
Босалқы жерлерді беру және пайдалану тәртібі
Меншікке немесе жер пайдалануға берілмеген, аудандык ат- карушы органдардың қарамағындағы барлык жер босалкы жер болып табылады.
Ядролык кару сынактары жүргізілген жер учаскелері Казак - стан Республикасы Үкіметінің шешімімен босалкы жер кұрамы- на ауыстырылады. Аталған жердің күкықтык режимі осы Ко- декстің 143-бабынасәйкес айкындалады.
Босалкы жер оны баска санатгарға ауыстырғаннан кейін осы Кодекс і е белгіленген тәртіппен және жағдайларда ауыл шаруа- шылығының, өнеркәсіптің кажетгері үшін және өзге де мақсат- тар үшін меншікке немесе жер пайдалануға беріледі.

15-т а қ ы р ы п ЖЕРДІ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҮҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ
        ** Шетелдік субъектілермен жер қатынастарын қүқықтықрет- теу ерекшеліктері.
        ** Жер қуқық қатынастарының шетелдік субъектілерінің қуқықтық жагдайы.
        ** Қазақстандагы әскери полигондар жерін Ресей Федерациясы- ның жалга алу мәселелері.
1. Шетелдік субъектілермен жер катынастарын күкықтык реттеу ерекшеліктері
Шетелдік субъектілер мен Қазакстан Республикасының жер катынастарының ерекшеліктерінің бірі ол осы катынастардың обьектісі болын нақты аныкталған жер учаскелерінің болатын- дығы.
Шетелдік субъектілермен Қазакстан Республикасының жер катынастарының объектілерін екі түрге жіктеуге болады:
  -      Шетел азаматтарынын жеке меншік кұкығы объектілері
  -      Шетелдік субъектілердің жер пайдалану құкығы объектілері.
Осылайша, шетелдік азаматтардың жеке меншік кұкығының объектісі болып кұрылыс салуға берілетін немесе өндірістік және ондірістік емес кұрылыстар салынған. соның ішінде тұрғын кұры- лыстар, (кұрылыстар, кұрылғылар) және олардың кешендері, сонымен катар ғимараттарға (күрылыстар, кұрылғылар) кызмет көрсетуге арналған жерлер беріледі.
Шетелдіктерге мынадай жер учаскелеріне ортак тыйым кол- данылады:
корғаныс және мемлекеттік кауіпсіздік, мемлекеттік меншік- тегі корғаныс өнеркәсібі кажетгеріне; Казакстан Республикасы- нын Мемлекеттік шекарасын корғау және күзету үшін тұрғызы- лған инженерлік-техникалык кұрылыстар, коммуникациялар ор - наласкан; кеден кажеттеріне арналған жер учаскелері;
ерекше қорғалатын табиғи аумактар;
орман корының жері;
су корының жері;
магистралдыктемір жол желілері мен ортак пайдаланудағы автомобиль жолдары;
жеке меншік кұкығындағы үйлер мен ғимараттардың жөне оларға кызмет көрсетуге кажетті жер учаскелерін коспағанда, елді мекендердегі ортак пайдаланудағы аумактар орналаскан жер учаскелері жеке меншікте бола амайды.
Шетелдік субъектілер жер пайдалану күкығында баска'да жер учаскелерін иеленуі мүмкін, бірак кейбір жағдайларда оларды пайдалану мерзімі Казакстан Республикасынын азаматтарына Караганда азырак. Осылайша, Казакстан Республикасынын Жер кодексінін 97-бап 3-тармағына сәйкес шетелдіктерге және аза- маттығы жок түлғаларға ауыл шаруашылығы максатындағы жер учаскелері жалға беру жағдайында уакытша жер пайдалану мерзімі Южыл.
Біздің пікіріміз бойынша, заң шығарушы объективті және кұзырлы шешім кабылдады деп танимыз. жер нарығы әлі қалып- таспаған жағдайда, ал жердің накты меншік иелері мен жер пай- даланушылар жер учаскелерін сатып алу кұкыктарын акшалай каражатының жоктығына байланысты жүзеге асыра алмаған жағ - дайда ауылшаруашылығы максатындағы жер учаскелерінін шетелдік субъектілерге жеке меншік кұкығымен беруге тыйым салынғаны экономикалык және әлеуметтік түрғыдан өте орынды болып табылады.
Шетелдік азаматтарға карағанда шетелдік мемлекеттерге тәртіп каталдау. Бұл жерде жер учаскелері тек жер пайдалану- дың объектісі болып кана табылады.
Қазақстан Республикасында шетелдік тұлғалардың қатысуы- мен туындайтын жер қатынастарына біркатар ерекшеліктертән.
Біріншіден, ең маңызды ерекшелігі субъектілік қүрамында болып табылады. Зерттеліп отырған жер катынастарынын субъектілері ретінде шетелдік тұлғалар танылады. Шетелдік тұлғалар қатарына шетел азаматтары, азаматтығы жоқадамдар, шетелдік занды түлғалар жатады. Сонымен бірге, шетел мемлекеттері, халыкаралык үйымдар оның ішінде дипломатия- лык және консулдык өкілдіктер де шетелдік түлғалар болып та - былады.
Келесі ерекшелігі зерттеп отырған қатынастардың объекті- сінде, яғни бүл қатынастар белгілі бір жер учаскелеріне байла - нысты туындайды.
Шетелдік түлғалармен жер катынастары тек ұлттық жер заң- дарының негізінде ғана емес, сонымен катар халыкаралык келісім шарттар негізінде туындайды. Яғни шетелдік тұлғалардын жер кұкыктары мен міндеттері ұлттык зандармен катар, халыкара - лык келісімшарттар нормаларында көрініс табады.
2. Жер қүкық қатынастарынын шетелдік субъектілерінің күқықтық жағдайы
Шетелдік жер пайдаланушыларды мұкият галдап қарасты- райык.
:: Шетелдік занды түлғалар.
Занды тұлғанын белгілі бір мемлекетке тиесілілігі жеке тұлға- ларының мемлекеттік кұкыктың институты ретінде накты мемлекеттін жеке түлғаларынын катынастарына ғана қолданы- латын азаматгығынан ажыратылады.
Жеке тұлға, жұмыс орны мен болу орны қандай болғандығы- на карамастан, тәртіп бойынша, бір ғана мемлекетпен байланыс- ты. Ол бір мезгілде екі жерде болуы мүмкін емес.
Занды түлға болса халыкаралык күкык субъектіліктің күшіне байланысты бірнеше елдермен байланыста болуы мүмкін.
Халыкаралык жеке күкыктың теориясында <<занды тұлға - нын мәртебесі>> және <<занды түлғаның ұлттылығы>> деген ұғым- дар бар және аталған ұғымдар мүлдем үксас емес түсініктер.
Занды тұлғанын жеке мәртебесі накты ұйымның занды тұлға катарына жататындығы, оның күкық кабілеттігінің көлемі және органдарымен мәміле жасасу тәртібі, әрекег ететіндігі қандай жағдайда пайда болады және тоқтатылады және кандай заңға сәйкес, кызметін тоқтатады деген сұрактарға жауап береді. Сон- дыктан жеке мәртебесі накты занды тұлғаның құқык'гык жағда- йын сипаттайды, бірак оның кызметі барысында туындайтын күкыктыксұрақтардың барлығын қамтымайды.
Өз кезегінде <<занды тұлғаның ұлттылығы>> деген ұғым ұлттық және өзге шетелдік занды тұлғаларды ажырату үшін және мүлдем баска сұрақтарды шешу үшін колданылады. Занды тұлғаның үлттылығы тұрғысынан белгілі бір мемлекеттін аумағында ша - руашылык қызметті жүзеге асыруға жіберуге болатындығы, салык салу режимі, валюталыкоперацияларды жүзеге асыру шарттары аныкталады.
Яғни, занды түлғаның ұлттылығы дегеніміз  --  занды тұлға- нын белгілі бір мемлекетке тиесілі екендігін аныктайтын ұғым. Әлемде занды тұлғанын үлтгылығын анықтаудың үш критериі бар:
инкорпорация қагидасы  --  қүрылған орны, жарғысы мен ережесін бекіткен орын  --  (АҚШ, Англияда);
орналаскан жері, ягни, басқармасының орналасқанжері, әкімшілік орталыгы - (еуропа континенталдыкелдерінде, Францияда, Ав- стрияда, Швейцарияда);
қызмет ету орны  --  (мысалы, Италияда).
* Шетелдік азаматтар.
Кдзакстан Республикасының 1995 жылғы 19 маусымдағы № 2337 <<Шетелдік азаматтардың күкыктык жағдайы>> туралы Заңына сәйкес, Қазакстан Республикасындағы шетел азаматтары болып, Қазакстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын, шетелдік мемлекетке тиесілі екенін дәлелдейтін кұжаты бар тұлға- лартанылады.
* Шетелдік мемлекеттер.
Мемлекет сапасы халыкаралык кұкык субъектісі ретінде тану туралы және халыкаралык кұкыктар мен міндеттер жүйесіне тиесілі екендігі туралы сұрактарды шешуде маңызды. Халыкара - лык кұкык тұрғысынан, ол үшін үш элемент кажетті және жеткі- лікті: мемлекеттік аумак, мемлекеттік халыкжәне мемлекеттік билік.
Мемлекеттік аумак, - әлемнін шектеулі бөлігі, билік етудің айрыкша шегі.
Мемлекеттік халык ретінде, кұкыктык катынастык мүшелік- пен байланысты мемлекеттік тиесілі отырыкшы, үзак мерзімге есептелген адамдардың одағы танылады.
Мемлекеттік билік ұзак мерзімге болжанған тиімді, әрекст кабілетті Үкіметпен жүзеге асырылатын үйымдастырушылық билікті талап етеді. мемлекеттік билік егемендікке мұктаж. Ӏшкі катынастар бойынша, белгілі бір аумактагы барлыксаяси күштер- ге билік жүргізетінін білдіреді. Бүл биліктін күралы ретінде тұракты түрдегі, тиімді билік етуге орнатылган монополия таны - лады. Тек мемлекеттік билік кана үстемдікке ие, яғни коғамда бірыңғай кұкыктыктәртіпті орнатуға, мемлекеттік ұйымдар мен коғамдыкбірлестіктердің кұкыккабілетін аныктауға, азаматтар мен лауазымды тұлғаларға күкыктар мен міндеттер беруге құзыретгі егеменді белгіге ие.
Әрбір шетелдік мемлекет халыкаралык кұкык кабілеттікке ие және келесі белгілер тән:
* егемендік;
* дербес шарттыктәжірибе;
* дипломатиялык және консулдык өкілеттіктермен өзара ал- масу;
* халыкаралык ұйымдардың кызметіне катысу.
Халыкаралык үйымдар.
Халыкаралык үйымдар - халыкаралык катынастардын белгілі бір сүрактары бойынша өзара әріптестік үшін егеменді мемлекеттердін келісім негізінде күрылған ерікті бірлестігі. Ха - лыкаралык үйымдар мемлекетгер және халыкарлык үйымдар ара- сындағы немесе халыкаралык үйымдар арасындағы шарттар күкыгы туралы Вена Конвенииясының 3-бабына сәйкес, дербес субъектілер болып табылады. Олар мемлекеттермен күралады және егемеңдікке ие.
Халыкаралык үйымдардын белгілері ретінде:
* халыкаралык кұрылтай шартының болуы;
* белгілі бір мақсаттарының болуы;
* сәйкес, үйымдастырушылык күрылымының болуы: түрак- ты органдардың жүйесі және штаб-пәтер;
* мүше-мемлекетгер күкыктары мен міндеттерінен өзгеше дер - бес күкыктары мен міндеттерінінболуы;
* халыкаралык күкык нормалары мен кағидаларына сәйкес күрылуы;
* үш немесе одан да көп мемлекеттердін мүшелігі.
Халыкаралык ұйымдар - Халыкаралык валюталык кор, Қайта
күру және даму халыкаралык банкі, Халыкаралык каржылык Корпорациясы, Халыкаралык даму Ассоциациясы, Әлемдік сау- да үйымы және баскалар.
3. Қазакстандағы әскери полигондар жерін РесейФедерациясының жалга алу мәселелері
Полигондар туралы Келісім Ресей Федерациясы мен Казак - стан Республикасы арасындағы 1992жылғы 25 мамырдағы дос- тык, ынтымактастык пен өзара көмек туралы Келісімшарт ере- желеріне негізделген. Аталмыш күжаттатараптар <<сынак поли- гондарын>>, <<кару-жарақтар мен әскери техникаларды жасап, сы- науға, сондай-ақтараптардың карулы күштерінің бөлімдері мен бірлестіктерінін тиісті әскери дайындығын колдау женіндегі іс- шараларды орындауға арналған Казакстан Республикасы аума- ғындағы жер учаскелерінле орналаскан әскери объектілер, өнеркәсіп окілдерінін объектілері мен үрыс аландары>> деп ай- кындады.
Полигондартуралы Келісім Казакстан Республикасыныноз аумағында орналаскан сынак полигондарына меншік күкығын нығайтады. Сынак полигондарыныңжылжитын және жылжымай- тын мүліктерін, сондай-актиісті жер учаскелерін пайдалану және иелену күкығы Ресей Федерациясы Карулы күштері мен Казак - стан Республикасы Карулы күштерінеосы Келісімніңерекетету мерзіміне беріледі.
Келісімдерде Казакстан Республикасынын Ресей Федерация- сына уакытша пайдалануға полигондардың жер учаскелерін, жылжымайтын және жылжитын мүліктерін жалға алу шарты- мен беру тәртібінін, Ресей Федерациясынын мүддесі үшін жалға алу кезенінде полигондардың пайдаланған жерлері үшін Ресей Федерациясынын толем жүргізуінің кағидалы мәселелері, сон - дай-ак полигондардың жүмыс істеуінің озекті аспектілері ай- кындалды.
1994 жылғы 10 желтоксандағы Жалға алу туралы келісімшартга Ресей келісімшарттык негізде Казакстанға ғарыштык жобалар- ды жүргізуге, ең алдымен, спутниктік байланыс пен Казакстан- нын. табиғи ресурстарын зерттеу саласында, бірлескен күрылым- дар күруда, оның ішінде ғылыми-зерттеу, жобалык, тәжірибе- конструкторлык және технологиялык мекемелер мен үйымдар, ғарыш техникасы бойынша Казакстан Республикасы мамандарын және ғарышкерлерді даярлауда жәрдем беретіні көрсетілген. <<Бай- коңыр>> жонінде келісімдер пакетін күрайтын аса маңызды күжат- тар катарына Казакстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Байкоңыр каласының мәртебесі, калыптастыру тәртібі мен оның аткарушы билік органдарының статусы туралы Мәскеуде 1995 жылы 23 желтоксанда кол койылған Келісім жа - тады. Осы күжатта Байкоңыр каласының мәртебесі <<Казакстан Республикасының жалға алу шартымен жүмыс аткаратын әкімшілік-аумактык бірлігі>> деп танылды, ол <<Байкоңыр>> кешенін жалға алу кезеңінде Байкоңыр каласы Ресей Федера- циясына катысты алғанда объектілері, кәсіпорындары мен үйым- дары және азаматтарының өмір сүруі үшін ерекше режимде кауіпсіз кызмет аткаратын Ресей Федерациясынын федералдык маңызына сай кала мәртебесін иеленеді. Оның үстіне кала шегіндегі барлык жерлер жерге меншік күкығын кадағалау аркы- лы кала әкімшілігінің коластында болады. Кайсы бір санатка жат- кызылған жерлерді накты пайдалану, Байкоңыр каласының бас жоспарына сай жүргізіледі. Каланың әскери және азаматгык ве- домостволарға бағынатын ерекіие мәртебесін ескере отырып, калалык жерлердің жекелеген учаскелеріне ерекше пайдалану режимі белгіленеді.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс