УМКД

Малдардың эмбриондарын трансплантациялау

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжат
ПОӘК
П 042-14-4.04. 1.20.21/03-2012
ПОӘК
<<Эмбриоинженерия>> пәнінің оқұ-әдістемелік материалдары
№1 басылым

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

5В080200 - "Мал шаруащылығы өнімдерін өңдіру технологиясы" пәні бойынша

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ

СЕМЕЙ 2012

* ӘЗІРЛЕНГЕН

Құрастырған Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті "Биология" кафедрасының доценті , а.ш.ғ.к. Нұржанова К.Х.

* ТАЛҚЫЛАНҒАН

2.1.ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ Семей мемлекеттік университеті "Биология" кафедрасының мәжілісінде.
20 ж. № хаттама.

Кафедра меңгерушісі Арынова Р.А.

2.2.Аграрлық факультетіның оқу - әдістемелік комиссия мәжілісінде.
20 ж. № хаттама

Төрағасы Сатиева К.Р.

* БЕКІТІЛГЕН

Университеттің оқу - әдістемелік кеңесі мәжілісінде мақұлданып, басылымға ұсынылған.
20 ж. № хаттама.

ОӘК төрағасы Рскельдиев Б.А.

ТҰҢҒЫШ РЕТ ЕҢГІЗІЛГЕН

Мазмұны
* Глоссарий
* Дәрістер
* Зертханалық сабақтар
* Студенттің өз бетімен жұмыс істеу

* Глоссарий
Абберация - мутацияның әсерінен хромосоманың құрылымының зақымдануы.
Аллеломорфты белгілер - бір геннің әр түрлі аллельдерінің әсерінен пайда болған белгілер.
Аллополиплоидия - Бір организмнің жасушасында әр түрдің диплоидты хромосомалар жиынтығы.
Антигендер - организмге кірген бөгде заттар иммундық жауап туғызады.
Антидене - жоғары сатыдағы организмдердің иммундық жүйесі бөліп шығаратын белок, олар бөгде молекулалық заттарды ерекше түрде байлайды. Антидене организмдерде пайда болған антигендерге жауап ретінда бөлінеді.
Антикодон - тРНК молекуласының бөлігі, үш нуклеотидтан тұратын және өзіне сәйкес амин қышқылын кодтайтын иРНК ның үш нуклеотидтен тұратын бөлшегін таниды.
Аутбридинг - генетикалық туыс емес өкілдерді шағылыстыру.
Бактерофагтар - бактерияларда өсіп-өнетін вирустар.
Биотехнология - әр түрлі микробиологиялық синтезді, генетикалық және клеткалық инженерияны, ферменттер инженериясын қолдану арқылы өсімдіктің, жануарлардың организміне ықпал ететін және жасанды қосылыстарды өндірістік реакторларда алу үшін көп бағытта жүргізілетін ғылыми-техникалық салксы.
Вектор - дербес еселенетін генетикалық құрылым, оның көмегімен өзгертілетін геномға тиісті генді жеткізіп орналастыруға болады.
Ген - тұқым қуатын ақпараттық құрылымдық бірлік.
Ген инженериясы - алдын ала белгілі жаңа қасиеттері бар тірі оргаизмдерді жасау мәселелерін зерттейтін молекулалық биологияның саласы.
Генетикалық код - белок молекуласына қажетті амин қышқылдарының орнын анықтайтын ДНҚ молекуласындағы үш негізден тұратын тізбек.
Генотип - организмдегі гендер жиынтығы.
Делеция - мутацияның нәтижесінде хромосоманың орта бөлігінің жоғалуы.
Иммунитет - генетикалық бөгде белгілері бар заттардан және тірі денелерден организмнің қорғану әрекеті.
Иммундық реакция - генетикалық бөгде заттарды құртуға, бейтараптандыруға бағытталған организмнің бейімділік жауабы.
Инбридинг - өте жақын туыстас өкілдерді шағылыстыру.
Кариотип - түрге тән хромосома жиынтығы.
Клеткалық инженерия - қайта құрастыру, будандастыру, өсіру негізінде жасушаның жаңа типін жасау әдісі.
Клон - жыныссыз өсіп даму арқылы бір ортақ тектен тараған жасушалар немесе ұрпақтар.
Кодон - триплет.
Комплементарлық - бірін - бірі толықтырушы гендендің болуы, олар бірге әсер етіп, белгінің пайда болуына себеп болады.
Локус - хромосомадағы белгілі бір геннің орны.
Мейоз - жыныс жасушасы ядросының екі рет қатарынан бөлінуінің нәтижесінде төрт гаплоидты жасушаның пайда болуы.
Мозаиктер - әртүрлі генотипі бар жасушалардан тұратын организм.
Мутаген - физикалық және химиялық аген мутацияның жиілігін жоғарылатады.
Мутация - генетикалық материалдың негізгі қасиетін өзгертетін тұқым қуатын өзгеріс.
Ноненс кодондар - амин қышқылдарының ешқайсысына сәйкес калмейтін трансляцияны тежеуші ролін атқаратын кодондар.
Онкогендер - эукариоттар жасушаларынан залалды ісіктерге өзгерте алатын белоктарды кодтайтын гендер.
Онтогенез - организмнің жеке дамуы, туғаннан бастап өмірінің аяғына дейінгі өзгерістер жиыны.
Партеногенез - еркектің гаметасынсыз ұрғашының гаметасынан организмнің дамып өсуі.
Плазмидтер - хромосомамен байланыссыз дербес өмір сүретін сақина тәріздес ДНҚ молекулалары.
Полимерия - бір белгіге әртүрлі, бірақ ұқсас ететін аллельді емес гендердің өзара әрекеттесуінің түрі.
Полиплоидия - гаплоидтық жиынтықпен салыстырғанда хромосомалар санының өсуі.
Профаг - бактериялық жасушаға тұқым қуу материалы қосылған фаг.
Рестриктазалар - ДНҚ-ны кесетін фермент.
РНҚ- полимеразалар - ДНҚ үлгісімен РНҚ синтездейтін ферменттер.
Селекция - мал тұқымын, өсімдіктер сорттарын микроорганизмдердің, бактериялардың және вирустардың расаларын өзгертетін ғылымның саласы.
Транспозон - геномда өз орнын ауыстыра беретін ДНҚ фрагменті.
Фенотип - организмдегі барлық белгілердің жиынтығы.
Шағылыстыру - белгілері бойынша айырмашылығы бар бір түрдің өкілдерін жұптау.
Эволюция - тірі табиғаттың тұқым қуу, өзгергіштік және сұрыптау арқылы дамуы.

2. Дәрістер
Тақырып 1. Кіріспе. Жануарлар биотехнологиясы пәні, мақсаты, әдістері. ЭЖануарлар биотехнология тарихының қыскаша очеркі.
Сұрақтары:
* Пән және зерттеу объектісі.
* Жануарлардың биотехнологиялық қоры.
* Мал шаруашылығындағы биотехнология әдістері
Эмбриоинженерия - бұл мал шаруашылығының биотехнологиялық әдісі,
мал организміндегі генетикалық қорлардың алыну мүмкіндіктері мен жолдарын іздеуге бағытталып, клеткалық және биотехнологиялық әдістерді қолдану арқылы генетикалық конструктивтелген және экономиканың рентабльді организмдерін алу мақсатына негізделген.
Эмбриокультура - бұл мал шаруашылығының биотехнологиялық әдісі, малдардың эмбриондары мен гаметаларының физиологиялық қорлардың алыну мүмкіндіктері мен жолдарын іздеуге бағытталып, олардың өмір сүру процесінің сақталуына және мен дамуына қолайлы жағдайларды қамтамасыз етуге негізделген.
Эмбриотрансплантация - бұл мал шаруашылығының биотехнологиялық әдісі, малдардың репродуктивті жүйесінен физиологиялық қорлардың алыну мүмкіндіктерімен жолдарын іздеуге бағытталып, бағалы генотиптерді жылдам өсіп-өндіру мақсатында эмбриондардың трансплантациясы әдісін қолануға негізделген.
Эмбриоинженерия, эмбриокультура, эмбриотрансплантация әдістері мал шаруашылығында селекциялық немесе малдардың генетикалық қорының ашылу мүмкіндігін береді.
Биотехнология генетика қорына биохимиялық, физиологиялық және регенерациялық түрде организмге мүмкіндіктер туғызып, жол ашады және әдістемелік жұмыстарға әдістер табуға барлық биологиялық бағдарламарды реттеу арқылы көмектеседі.
Биотехнологияда зерттеу объектісіне тірі организмдердің негізгі тобына: вирустар, бактериялар, өсімдіктер және жануарлар, сонымен қатар олардан артылған молекулалар, жасуша және субклетка компоненттері жатады.
Биотехнологиялық қорлар тірі жүйеге негізделіп, пәнді оқыту болып табылады. Жанурлардың биотехнологиялық қорына: молекулярлық, физиологиялық және селекциялық қорларын жатқызуға болады. Сондықтан биотехнология осы тірі жүйеде өтетін физико-химиялық, биохимиялық және физиологиялық процесстер арқылы негізі қаланып, соның нәтижесінде энергиялық бөлінуі, өнімдердің синтезі және деградациясы, қйымдастырылған құрылымдарды өңдеу өтеді.
Жануарлардың гаметасының биологиялық банкі гонадада орналасқан. Гаметаның морфологиялық потенциалы соншалықты үлкен, соған орай қой енінде туу уақытында 700 мыңдай фоликулла сақталады, жыныстық дамуына қарай оларда 12000-нан 86000-ға дейін ұсақ фоликуллалар және 100-ден 400-ге дейін ірілеу дамыған фолликулалар қалады.
Ұрықтандырғаннан кейін эмбрион, зигоьта сатдиясынан гаструла стадиясына дейін сүтқоректілердің аналық генеталиясында бос жағдайда болады. Ұрықтандыру орнынан имплантация орнына дейінгі олы орташа, шошқаларда 2-3, қойларда 4-5, қояндарда 5-7, сиырларда 7-8 күнді алады. Осыған орай, эмбрион имплантацияға дейін биологиялық көзқарас бойынша пеллюцил аймағы деп аталған мықты қабатта дамиды.
Бір жұмыртқадағы егіздердің кезеңдерінде бузылуына байланысты, эмбрионның бөлінуі болады. Бұл жағдай екі тұқымның өз бетімен даму жолының құрылуына мүмкіндік береді.
Донор - ол генетикалық бағалы ооциттер мен эмбриондарды алатын, аналық; аталық - аналықты жабатын донор. Сондықтан бұл мал категориясы табынның құрылуына белсенді түрде қатысады. Пайдаланылатын мал табыны - ол генотипі аз бағалы, міндетті түрде физиологиялық дені сау және өнімділік сапасы жақсы малдар. Бұл категорияға рецепиенттер жатады. Рецепиент - ол басқа төлді көтерген аналық. Пайдаланылатын малдарға сынақшы аталықтады жатқызады, олар физиологиялық дені сау болуы керек.
Әдебиеттер: 2, 6, 7, 10, 11 /негізгі/, 22, 23 /қосымша/.
Тақырып 2. Малдардың өсіп-өнуінің биологиялық негіздері
Сұрақтары:
* Малдардың репродуктивті аппаратының биологиячлық маңызы.
* Малдардың жыныс жүйесінің қызметі
Жалпы трансплантация технологиясының ең басты құрамдас бөліктердың толық жетілген эмбриондарды аналық донорларды алу жатады.
Мал шаруашылығында эмбриондардың тарнсплантациясы - ол өңдудің биотехнологиялық әдістері, аналық - донорлардың суперовуляцияда өмір сүре алатын эмбриондарды көбірек алуын қамтамасыз етеді. Оларды генитальдық рецепиенттер аппаратына қайта отырғызу мақсатында өңдеу биотехнологиямының эмбриондардың трансплантациясы бойынша әдістерін құрылуы бірнеше сатыда жүргізіледі.
Мал шаруашылығында эмбриондардың трансплантациясының мақсаты малдардың бағалы генотиптердің тез жеңілдетіліп өсіп-өнуі болып саналады.
Трансплантация әдістерінің маңызы, суперовуляциясы шақыру үшін аналық-донорларға гормондық әсер етуі, күйекке келуінде олардың ұрықтандыруы, генитальдік аппаратынан ұрықтандырылған жұмыртқа клеткаларын алуы, эмбриокультурлық және эмбриоинженерлік зерттеуі және оларды реципиенттердің гениталиясына қайта отырғызуына жіберіледі.
Жынысты аппаратының биологиялық маңызы бірінші және екінші жыныстық белгілерінің құрылуына және оның малдарды репродуктивті белсенділікке қамтамасыз етуіне жіберілген. Малдардың аналықтардың жыныс жүйесінің құрылу және жетілуі, жыныс акті кезінде сперматозоидтарды алуы және гаметалардың жақсы ұрықтандырылуы үшін жағымды жағдай құрылуы, әрі қарай төлдің іште дамуы және оның тууы сүт дамуы кезенінде азықтандыруы.
Овуляция - ооциттің дамыған фолликуланың ішінен бөлініп шығуы.
Аналықтардың бірінші күйекке бару күні нолдік күн деп саналады, әрине осыған орай, овуляция ереже бойынша жыныс циклының бірінші күні басталады.
Тежеу сатысында, қөзу сатысындағы морфологиялық және физиологиялық процестердің керісінше дамуы бойынша мінезделеді.
Ал, тепе-теңдік сатысында - аналықтардың мінез-құлқындағы тыныштық уақыты, бірақ оның жыныс аппаратына қатысы жоқ.
Бұдан басқа, жыныстық циклды гормоналді мәртебесіне байланысты шартты түрде фолликулярлы және лютеальді фазаларға бөледі.
Фолликулярлы фазасын екі сатыға бөледі: овуляция алды - жұмыртқа клеткаларының бөлінуіне катысатын және постовуляциялы - бұл овуляция уақытынан бастап, сары дене жетілгенге дейін жалғаса береді. Фолликулярлы фаза ФСГ гормонының күшті бөлінуіне қатысады, ол көпшілік фолликуланың өсу және дамуына қажет. Лютеальді фазада, жыныстық белсінділігінің сыртқы құбылыстары жоғалады және организм буаздыққа дайындалады. Бұл фаза басында овуляцияға қажетті ЛГ гормонының бөлінуіне, содан кейін прогестеронның күшті бөлінуіне немесе жаңа циклға көшуге қатынасады.
Әдебиеттер: 5, 6, /негізгі/, 13, 17, 18, 19 /қосымша/.
Тақырып 3. Мал шаруашылығындағы биотехнологиялық селекциялық аспектілері
Сұрақтары:
* Малдарды сұрыптау және аналықтарды жұптастыру.
* Аталықтарды және аналық-донорларды сұрыптау.
* Рецепиенттерді сұрыптау. Аналықтарды жұптастыру.
* Биотехнологиядағы сандық биологиялық әдістері.
Биотехнологияда жұмыс істегенде тұқымдық ядродан, аталықтарды және аналық-донорды сұрыптау оның басты сатысы болып саналады.
Мал шаруашылығында донорлар және аталық малдарға қойылатын талап өте жоғары, өйткені дәл солардың биотехнология әдістері бойынша генотипі жоғары бағалы эмбриондарды алады. Осындай эмбриондарды мал шаруашылығында пайдаланудың маңызы өте зор, өйткені in vitro клеткалық манипуляциясы әсер етеді. Экстракорпоральді ұрықтандыруда - малдарды міндеттелген жынысы бойынша алу. Биокошірмеде - клонды малдарды алу. Трансгенозда - биохимиялық және зоотехникалық параметрлерге сәйкес келмейтін өзгеше малдарды алу. Трансплантацияда - малдардың бағалы генотиптерінің жедел өсіп-өнуі. Криоконсервацияда - малдардың банкі және эмбриондарды құру. Малдардың экспорт және импортында - гамета және эмбриондардың сатысына ауысуы.
Барлық аталғандар бірінші этаптың жұмысының негізгісі - донор және аталық малды сұрыптау этапы екенін дәлелдейді. Сондықтан сқрыптаудың басты критерилері болып малдың биологиялық, физиологиялық, зоотехникалық ерекшеліктері саналады.
Малдардың бәсекелесу қабілеті репродукциясы биотехнология әдістері бойынша, егер таңдалған аталық малдар және аналық-донорлар келесідей қабілеттерге ие болса, болуы мүмкін: 1. Тұқым сапасы бойынша тексерілген және зоотехникалық талап бойынша элита класына және элита-рекордқа қатысты бағалы генотипке ие болса, 2. Күшті физиологиялық денсаулығы болса, инфекциялық ауруларға төзімділігі жоғары және өнім беру сапасы жоғары болса, 3. Бір тұқымға жатса, 4. Физиологиялық жетілген.
Трансплантацияны эмбрион үшін өндірісте биотехнологияның әдістерін пайдаланғанда биологиялық және физиологиялық аналықты ажыратып береді. Аналық-донор мал шаруашылығында бағалы эмбриондарды алу үшін қажет, ал аналық рецепиенттер- қайта отырғызылған эмбриондарға физиологиялық, иммунологиялық және биохимиялық өсу және даму факторларын құруға қажет. Рецепиенттерді мал шаруашылығында пайдалануды келесідей түсіндіруге болады, бірақ, өкінішке орай, біздің біліміміз өсіру алаңында өте таяз.
Әдебиеттер: 2, 6, 7, 9, 10 /негізгі/, 16, 22, 23 /қосымша/.
Тақырып 4. Ұрғашы-донорларды ұрықтандыру және суперовуляция.
Сұрақтары:
* Ұрғашы-донорлардың суперовуляциясы.
* Овуляция нормалары және суперовуляция деңгейі.
* Ұрғашы-донорларды ұрықтандыру
Фолликулаға 3 қабатты түйіршікті клетка сатысынан овуляция алды сатысына дейін өсуіне орташа алғанда 6 ай уақыт қажет. Қойларда антрума фолликулалар диаметрі 0,2-0,3 мм-ге жеткенде басталады. 0,4 мм диаметрге дейін фолликулдар өте баяу өседі де, одан кейін 0,7 мм диаметріне жеткенше барынша жылдам өседі. Фолликул мөлшері 2 мм жеткеннен кейін өсуі төмендейді де овуляция алдындағы фолликулда толығымен өсу тоқталады. Фолликуланың алғашқы антрумнан овуляция алды фазасына дейін өсуіне орта мөлшерімен 24 күн қажет деп тұжырымдалған. Бірақ өкінішке орай көптеген дамушы фолликулдар атрезияға ұшырап, тек аз ғана саны аналық безден бөлініп шығып, көбеюге қатысады.
Суперовуляция әдісін қолдану, ұрғашы малдардың келесідей биологиялық ерешектеліктері әсер етті - аналық жыныс безіндегі фолликулдар қорының көптігі, суперовуляцияланған фолликулогенезді қамтамасыз ететін репродукция гормондарының бар болуы.
Биотехнологияның әдістері бір-бірімен өте тығыз байланысты сондықтан олармен жұмыс істегенде өте мұқият болу қажет.
Дамыту биотехнологиясында суперовуляция әдісі жұмыстың жауапты кезеңі деп есептеледі, себебі оған жұмыстын 40 процентті жұмсалады.
Бір жыныстық циклде аналық жыныс безінде қосымша фолликулдардың дамуы және өсуіне түткі болатын экзогормондарды суперовуляция деп атаймыз.
Мал шаруашылығында төлдегіштік қасиет өнімділікке тікелей әсер ететіндігі белгілі. Сондықтан овуляцияланатын фолликулдер өсуі, жетілуі, қалыптасу мехиназімін білу өте қажет. Бұл механизмді түсіну үшін овуляция нормасын білу шарт. Овуляция нормасы - фолликулдерден ооциттердің шығу және аналықтың көбейгіштік қасиетінің көрсеткіші. Басқаша айтқанда аналықтың көбейгіштік қасиетінің сапасын көрсететін овуляция саны. Овуляция нормасы аналық жыныс безінің белсенділігін көрсетеді.
Суперовуляция деңгейін ұсақ малдарда визуальді анықтайды, немесе аналық жыныс безіндегі сары денешіктерді есептеу арқылы ректальді жолмен анықтауға болады /ірі-қара малдарда/. Бұл көрсеткіш эндогенді және экзогенді факторларға байланысты.
Мал өсіруде донорларды ұрықтандырудың екі тәсілі бар - табиғи және қолдан ұрықтандыру. Бұл жерде зерттеуші жуп құруды дұрыс ұйымдастыру керек. Қолдан ұрықтандырғанда спермоны арнайы құрал-жабдықтар арқылы ендіреді. Көбінесе, қолдан ұрықтандыруды - сиыр малында, ал табиғи ұрықтандыруды қой малында жүргізеді.
Әдебиеттер: 2, 6, 7, 9, 10, 11 /негізгі/, 17, 20, 21 /қосымша/.

Тақырып 5. Малдардың эмбриондарын трансплантациялау
Сұрақтары:
* Эмбриондарды жуу.
* Эмбриондарды алып-қайта отырғызу.
* Трансплантант, реципиент, эмбрион, донор арасындағы байланыс.
Эмбрионды трансплантациялау биотехнологиясы келесі жұмыстардан турады: 1. Реципиенттерді, аталықтарды, донорларды сұрыптап алу. 2. Аналықтарды таңдау. 3. Донорларды ұрықтандыру. 4. Эмбрионды трансплантациялау. 5. Жынысына қарай трансплантанттар өсуін және дамуын бақылау.
Имплантация алды эмбриондарын донорлар гениталиясынан тек қана жуу арқылы шығаруғы болады. Эмбриондарды репродукция мүшелерінен шығаруын қамтамасыз етеді.
Қолданылатын трансплантациялық тәсілдердің /хирургиялық және хирургиялық емес/ әр қайсысы жағымды және жағымсыз жақтарға ие: эмбриондарды жуу кезінде үш кезең байқалады- дайындық, жуу кезеңі және жуудаң кейінгі кезең.
Эмбрионды трансплантациялаудың - аналық малдардың денесіне механикалық әсермен өзгеріс болса, бұл әдісті хирургиялық деп атайды. Қойларда, ешкілерде, шошқаларда репродуктивті трактіге жету үшін келесі жұмыстарды жасайды - 1. Наркоздық немесе жергілікті анестезия әсерімен, малды арқасына жатқызып, құрсақ бөлімінің ақ сызық бойымен лапоротомия жасау, 2. Малды турғызып, арнайы прибормен /эффеминатор/ эмбрионды жуу, лапоротомия - аш шұнқыр аймағында, 3. Лапороскопии - арнайы лапороскопикалық троакторды пайдалануға негізделген. Малдың құрсақ бөлімінің маңында екі 1,5-2 см тілік жасайды - бірі - газ қоспасын ендіруге арналса, екінші - бірінші мен комплекс түсіп барлық жұмыстарға қатысады. Газ қоспасын жиберген уақытта құрсақ құысындағы қысым 5 мм сынап бағанасынан аспау керек.
Эмбрионды шығарып алу үшін екі түрлі жуу әдісі қолданылады - 1. Жатырлы, инені жатыр мүйізінің басына орнатып, шприц арқылы жууып алатын сұйықтықты жіберу, 2. Жатырлы-мүйізілікті, бұндағы жууатын сұйықтық мақсатына қарай екі бағытта болады - а/ эмбрионарды жатыр мүйізінен алу, б/ ұрық жолы воронкасынан эмбриондарды алу, яғни жуу сұйықтығын жатыр мүйзинің түбінен ампулаға қарай жіберуін айтады.
Жатыр мүйізінің әр жағынан кезек-кезек тесіп, ол арқылы кататер орналастырады және сол арқылы шприцпен мүйізінен ампула арқылы жұмыртқаныі воронкасының бағытында жіі ерітіндісін өткізеді. Әр жатыр мүйізін жууға 15-20 мл ерітінді кетеді, ол ерітінді, эмбриондармен, көлемі 30 мл пробиркаға немесе Петри табақшасына жүсүі керек.
Эмбриондарды хирургиялық алу, зигота сатысынан ерте морула сатысына дейін, овуляциядан кейін мүмкін, ол кезде эмбриондар жатыр мүйізінің негізіне жетеді. Қойларда эмбриондардың осындай даму сатысында 1 ден 5-ші күн күйлеу басталганнан кейін алуға болады.
Әдебиеттер: 6, 7, 8, 10 /негізгі/, 15, 17, 22, 23 /қосымша/.
Тақырып 6. Гаметалардың биологиялық мәні және оларды өсіру.
Сұрақтары:
* Клетка биологиясының негіздері.
* Гаметалардың биологиялық мәні.
* Гаметаларды өсіру in vivo
Эмбриокультуральді зерттелер аймағы бүгінгі күні өте өзекті болып табылады: өкінішке орай қазіргі уақыттағы ғылым гаметалардың дамуын, эмбрионды инкубациялауды қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан, тірі дененің дамуымен өсуіндегі морфологиялық, физиологиялық және биохимиялық өзгерістер төңірегіндегі біліми тереңінен алынуы керек.
Мал шаруашылығындағы эмбриокультуральді зерттеулер теориялық негізін клетка теориясы атқарады.
Эукариот клеткалардың прокариот клеткалардан ерекшелігі: эукариот клекталарда ядро бар болса, прокариот клеткасында ол жоқ, эукариот цитоплазмасында органоидтар бар, прокариоттарда жоқ, эукариот клеткалар прокариоттардан ірі болып келеді.
Эукариоттар мен прокариоттар ұқсастығы: плазмалық мембрананың болуы, белок синтезі рибосомада өтуі, РНК синтезі және ДНК репликациясы, биоэнергетикалық процесстер.
Клетканың негізгі қызметтері: зат алмасу, қозғалу, көбейу, тітіркену.
Организмнің тіршілігі, кей заттардың организмге сырттан еніп, өңделіп басқа заттардың сыртқа шығыумен байланысты. Тірі табиғаттың өлі табиғаттан айырмашылығы ассимиляция және диссимиляция процестерінің бірлігі.
Клетка ішіндегі диссимиляция кезінде бөлінген энергия, химиялық айналуға қолданылады. Қозғалудың пассивті және ативті қозғалу түрлері болады. Активті қозғалудың ең қарапайым түрі амеба тәрізді болып келеді, ал күрделісі талшық тәрізді болады.
Гаметаларды басқа клеткаралрдан ерекшеленетін күрделі айналу процесстерінен өтеді және жыныс бездерінде дамиды.
Сперматозоид - аталық малдардың қозғалыш, гаплоидты, ұсақ клеткасы. Ол аналық жыныс клеткасында жаға индивидтің пайда болып, тұқымдық ерешеліктерді сақтаулуын қамтамасыз ету қызметін атқарады. Оның қүұрамында ядро мен цитоплазма болады. Ол құйрық, мойын, дене және басынан турады.
Аналық жыныс клеткасы - гаплоидты, қозғалмайтын ұрғашы малдың клеткасы. Ол эмбриональді даму кезенің ары қарай жылжытуға бейімделген. Басты ерекшеліктері: ядродағы хромосомдар гаплоидты, бөліне алмайды, себебі центриол жоқ, ассимиляция және диссимиляция процестерінің деңгейінің төмендігі.
Гаметогенез - бұл жыныс клеткаларының дамуы, алғашқы диплоидты жыныс клеткаларынык, дифференцияланған ұрғашы немесе аталық гаплоидты жыныс клеткаларына айналу процессі.
Әдебиеттер: 1, 4, 6, 11 /негізгі/, 12, 22, 23 /қосымша/.
Тақырып 7. Гаметаларды ұрықтандыру және эмбриондарды in vivo өсіру
Сұрақтары:
* Фолликулогенез және овуляция. Фолликул атрезиясы.
* Гамета ұрықтануының алғышорталары.
* Гаметаларды ұрықтандыру in vivo.
* Эмбриондарды өсіру in vivo.
Оогенез биологиялық ерекшелігі ооциттердің дамуы фолликула ішінде өтеді. Ооциттердің пісіп-жетілуін фолликулярлы клеткаларға тікелей қатысты.
Фолликулогенез даму сатысын үшке бөледі - бірінші ретті /прентральді/ даму, екінші ретті /антрольді/ даму, үшінші ретті /Граафов/ даму.
Прентральді даму. Фолликул ішінде диплонема профаза 1 мейоз даму сатысында ооцит болады, ол сыртында ФСГ рецепторы бар дәнді клеткалар қабаты бар. 3 кезенді - ерте, орта, кеш.
Антрольді даму. Бұл фолликулда антрум бар. Оның ішінде мейоздың ! профаза пахинема сатысындағы ооцит бар. Ооциттер антрольді фолликулада орналасып мейозды жүргізеді. Антральді даму екі сатыдан тұрады - антрумның қалыптасуы және пісіп жетілуі. Антральді фолликул деп фолликул қуысында антрумы бар фолликулды айтады.
Граафов фолликулы - мейоздың 2 метафаза сатысындағы үлкен антумы және ооциті бар фолликул. Бұл фолликул тез өсіп, үшінші ретті фолликулға айналады. Бұл фолликул жұмыртқалықтың бетіне шығады, оның құрамындағы фолликулярлы сұйықтың көлемі көбейеді. Сөйтіп ол овуляцияға дайындалады.
Сәтті овуляция үшін келесі биохимиялық факторлар қажет екенін нақты айтуға болады - 1. Қанда ФСГ-ның ЛГ-ға қатынасы 1:10 болуы керек, 2. Екі қосымша жекелеме гормондар қажет, ол простогландин және гистомин, 3. Белсінді фермент плазминоген, бұл фолликулярлы қабырғаның дәнекер ұлпасының бұзылуына қатысады.
Сары дене овуляциядан кейін, фолликулдың клеткалық компоненттерімен ретке келеді. Егер фолликулдың ішінде ЛГ үшін көп мөлшерде рецепторлары бар гранулезді клеткалар жеткілікті мөлшерде болса ғана, қалыпты сары дене құрылады.
Овариалды фолликул үзілгенде, оның ішіндегі сұйығының көп бөлігі сыртқа шығады, ол жыныс бездерінің стромасы қысқарады, соныі нәтижесінде фолликулдың қуысы кішірейеді. Фолликулдың үзілген кезінде жарақаттандырылған ұсақ тамырлардан қан ағып, біртіндеп қуысты толтырып, фолликулдан қалған қалдықтармен қоса ұйындыға айналады.
Сүтқоректілердің жыныс бездерінің көптеген фолликулдары атретиталды болып кетеді. Осылай көптеген қой тұқымдарының атрезия белгілері сирек көрінеді, антраль алды және антральды көпіршік бездерде диаметрі 1 ммден кем, бірақ 2/3 көпіршік бездерінде өлшемі 1,5 бастап 2,5 мм-ге дейін атрезия белгілері көрінеді. Антральды фолликулдардың атрезиясы жыныс бездерінің циклының барлық сатысында, сол сияқты овуляцияға біраз қалғанда жыныстық циклдың фолликулярлы фазасында өтеді.
Эмбрионның жұмыртқа жолымен жүрген кезінде дайындық процестері жүреді, бұл фагоцитоздың көмегімен жыныстық қатынастан кейінгі қалдықтарды шығарып тастау.
Ұрықтанбаған жұмыртқа жасушасы жұқа қабықтың босаңсуынан және оның фрагментациясының нәтижесінде біртіндеп жұтылып кетеді. Ұрықтанған жұмыртқа жасушалары жатырға бірдей уақытта келеді, тек жылқыларда ғана өзгешелік бар. Биелерде ұрықтанбаған жұмыртқа жасушасы жатыр түтігінде қалады да цитоплазмалық дегенерацияға ұшырайды.
Әдебиеттер: 1, 6, 7, 9, 10 /негізгі/, 12, 13, 17, 22 /қосымша/.
Тақырып 8. Бағалау, селекция, гаметалар мен эмбриондарды таңдау
Сұрақтары:
* Гамета және эмбриондарды бағалау.
* Гаметалар мен эмбриондарды таңдау және селекция.
Эмбриокультуралдық зерттеулер жүргізу үшін гаметалар міндетті түрде бағалау ие болуы керек. Гаметаның бағалауы олардың биологиялық мүмкіндіктеріне бағытталады. Гаметаның биологиялық толықтығы дегеніміз - жаңа индивидуум тудыру үшін ұрықтануды жүргізулері. Гаметаларды бағалау төмендегідей жағдайларда болады - 1. in vivo ұрықтандыруы және культивирование кезінде тек сперма сапасын анықтайды. Ооциттер бұл кезде бағаланбайды. Ұрғашы-донорларда ооциттер жанаша, алынған эмбриондар бойынша бағаланады, 2. In vitro ұрықтандыруы және культивирование кезінде ооциттер мен сперманың да сапасын анықтайды. Бұнда бағалау екі кезеннең тұрады - а/ сперма мен ооциттердің сапасы анықталады, б/ гаметалардың ұрықтануға дейінгі сапасын анықтайды, кейін in vitro ұрықтанған кейінгі пайда болған зиготаның сапасын анықтау. Төменгі температураның әсері кезінде спермалардың сапасы бағаланады. Мал шаруашылығында ооциттер мұздатуға берілмейді, сондықтан олар криоконсервацияда қолданылмайды.
Эмбриокультуральдық зерттеулерде бағалауға спермийлер беріледі. Ал in vitro ұрықтандыруы ооциттерді қрықтандыру ерекшелік болып табылады. Бұл кезде ооциттерді бағалау үшін, алдымен фолликулаларды бағалайды.
Эмбриондардың биологиялық толыққандығы ұғымының астарында олардың дұрыс жетілуі түсініледі, ол міндетті түрде сау организмнің тууымен аяқталуы тиіс. Эмбриондардың бағалануы келесі жағдайларда жүргізіледі - 1. in vivo және in vitro өсіру, 2. Төменгі температура әсер еткенде, 3. Клондық, химерлық және трансгендік жануарларды аплумен байланысты әр түрлі жасушалық технологиялар кездеседі, 4. Эмбриондарды трансплантацияланғанда.
Эмбриондық даму кезеңінде эмбриондарды екіге жіктеуге болады - трансплантацияға жарамды және жарамсыз. Құрылымдық бағалау бергенде жұмыс әдістері келесі әрекеттерді міндетті түрде орындауға негізделеді - 1. Эмбриондарды ұрғашы малдың гениталиясынан алу, 2. 10-20 минуттан кейін 37 С термостатта тұрақтағаннан соң, үстіңгі қоректендіргіш қабатты алып тастап, эмбрионқабылдағыштық түбін зерттей бастайды. Бұнда эмбриондар жинақталған, ұрықтанған және ұрықтанбаған ооциттер ьірден анықталады, 3. Эмбриондар үшін даму кезеңі анықталады, кезеңге сай эмбрионның құрылымдық жақтарын қарастырады, бұл кезеңде, әсіресе, эмбрионның пішініне, пеллюцид аймағының бүтіндігіне, балстомерлердің көлеміне және біркелкі дамуына бластомерлердің пеллюцидтің ішіне орналасуына.
Әдебиеттер: 1, 6, 7, 9, 10 /негізгі/, 12, 13, 17, 22 /қосымша/.
Тақырып 9. In vitro-да гаметасын өсіру және ұрықтандыру
Сұрақтары:
* Гаметаларды өсіру.
* In vitro-да жыныс клеткаларын ұрықтандыру.
* Эмбриондарды өсіру.
Өсіру дегеніміз бұл - жыныс клеткалары мен ұрықтардың табиғи және қолдан шығару ортасына қарай, олардың тіршілікке қабилеттілігінің қызметі мен өсуін қамтамасыз ету әдісі.
Мал шаруашылығында гаметаларды өсірудің екі тәсілін қолданады - in vivo және in vitro.
Ооциттерді өсіру тәсілі биологиялық және технологиялық негіздерге байланысты мал шаруашылығында да енгізілген болатын. Биологиялық негіздері ооциттердің өсіруіне байланысты төмендегідей - 1. Аналық жыныс безінде үлкен көлемдегі ооциттер қоры, 2. Фолликулада ооциттердің жетілуі, 3. Репродуктілігі зат алмасу процесіне қатысатын биологиялық белсенді заттардың репродуктілігі.
Ооциттерді өсірудегі технологиялық негіздері - 1. in vitro ооциттердің даму сатысын бағдарламалармен қамтамасыз етілген микроскопиялық техникада бақылау, 2. in vitro-да дұрыс жетілуде барлығын қамтамасыз ететін қоректендіру ортасы, 3. Термостат - ооциттердің дамуына байланысты жағдайды тұғызатын бағдарламамен қамтамасыз етілген жетілдіргіш.
Ооциттерді алу тәсілі келесі шаралар арқылы қарастырылады - аналық жұмыртқа безі Петри тостағаншасына қоректену ерітіндісімен бірге құйылады, ақырындап керекті өлшем бойынша фолликуларды бөледі. Бөлектенген фолликуланы қуыс төсеніш шыныға салып микроскоп арқылы сорғыш пипеткамен фолликуланы ұстарамен жару арқылы ақырындап ооциттерді алады. Алынған ооциттерді өсіру үшін инкубациялық жетілдіру термостатта Петри тостағаншасында 37,5 С температурада ұстау қажет. Өсіру процесінде in vitro ооциттерде қосарланды даму метафазасы 2 мейоздың 18-30 сағат көлемінде стадиясы өтеді.
Осыдан кейін мұндай ооциттер ұрықтанудың экстракорпоральдық тәсіліне ғана қолайлы.
Мал шаруашылығының ұрық өсіндісін зерттеуге сәтті қолайлы жағдайлар - 1. Жыныс клеткаларының үлкен көлемді жолмен шыгуы жануарлардың қалпына келу қорын көтеруді қолдану, 2. Жыныс клеткаларының ұрықтандыру ең жоғарғы корпоральдық жүргізу ұшін мал шаруашылығының жынысын қалпына келуін де бақылап отырады, 3. Сұрыптауды тек жануарлар сатысында ғана емес, сонымен қатар эмбриондар мен гаметалар сатысында да қатан жүргізу, 4. Жыныс клеткалары мен ұрықтар банкін жануарлардың тұқым қуалайтын материалдық бірлігін сақтау үшін құру, 5. Эмбриоинженерияның әдістерін қолдану арқылы тарнсгендік және клонды малдарды алу.
Экстракорпоральдық ұрықтандыру - in vitro жағдайына байланысты жыныс клеткасының жануар организмімінен тыс өтетін ұрықтандыруды қамтамасыз ететін шарасы.
Экстракорпоральдік ұрықтандыру кезінде қатысатын қажетті заттар - қоректік орта, термостат - жетілдіргіне және дайындалған жыныс клеткалары.
Әдебиеттер: 1, 6, 7, 9, 10 /негізгі/, 12, 13, 17, 22 /қосымша/.
Тақырып 10. Гаметалардың және эмбриондардың криобанкі
Сұрақтары:
* Мал шаруашылығындағы клеткалық қорытынды.
* Криобиологияның негізі.
* Криоконсервация.
Тұқымдық малдың сапсын жақсарту организмдегі гендер жиынтығын дамытуда биотехнолог-селекционер малдар арасында қатаң талдау жүргізеді, бірақ эмбрион және гаметалар үшін қажетті дұрыс шешімдерге талдау жасай білу. Сол сияқты мұндай тәсілді биотехнологиялық клеткалаға қатысты талдама жүргізеді, ал одан кейін - белгілі бір мекендегі жануарлардың туыс саласы жөніндже. Бұдан былай клеткаға қатысты талдама келесілерді жүргізеді - 1. Гормондық өңдеу үшін донордың аналық жыныс безінің реакцияларын оқыту. Осы мақсатта келесі биотехнологиялық ерекшеліктерді оқу - а/ донорды есептеу арқылы анықтау, б/ биологиялық толық жетілген эмбриондарды оқыту, в/ гаметаға, эмбрионға, малға және белгілі мал топтарына эмбриопопуляциялық биотехнологиялық тандама. 2.
Биология бөлімі,төменгі және үстеме төмен температураның факторларында биологиялық объектілерді - криобиология деп атайды.
Мұздату және еріту процестері судың физика-химиялық құрамынан анықталады, оның белсенді ерекшелігі, температураның төмендеуі, ал объектінің мінездемесіне кристалдану және еру процесіне биологиялық сұйықшықтың құрамы және салқындау жылдамдығы әсер етеді.
Жыныс клеткалары мен ұрыққа төменгі температураның әсері тиетін болса, онда 5 температуралық аймақ айқындалады.
Жыныс клеткалары мен ұрықтың баяу мұздауынан бос су клетка ішінде немесе сыртында ірі кристалл түрінде қатады да, олардың өлуіне әкеп соғады. Жыныс клеткалары мен эмбриондардың өлуі, сол сияқты азоттың сұйықтыққа айцналып, нәтижесінде су клеткадан шықпай қалғандықтан болады.
Мұз кристалдары процесінің пайда болуы гамета мен эмбрионның қату кезінде клетка аралығындағы аймақта басталады. Ал осы ортада иондық концентрацияның өсуі клетканың жансыздана бастауына, тұз ерітіндісінің өсуіне әкеп соғады. Осындай процесс нәтижессінде клетканың бүлінуі клетка суының жоғалуынеа, ал бұл компоненттер табиғи емес химиялық байланыстарды тұғызу және де бірінен екіншісіне ауысуы да болуы мүмкін, ад бір жағынан алғашқы жансыздандыру кристалдық мұздың клеткаға әсері кедергісін тоқтатады.
Криоконсервация - бұл жыныс клеткалары мен ұрықтың мерзімі төменгі температура жолымен әсер еткенде ұзақ мерзімде сақталуы. Бұл тәсіл кезінде жыныс клеткалары мен ұрық сұйық азотта, температурасы 196 С сақталады.
Жыныс клеткалары мен ұрықты төменгі температурада сақтау, бүлінуден қорғау сұйық азотта сақтау биологияға мал шаруашылығына және медицинаға өте қажет.
Әдебиеттер: 1, 3, 4,11 /негізгі/, 14, 17, 22 /қосымша/.
Тақырып 11. Молекулалық биотехнологиясының негіздері
Сұрақтары:
* ДНК репликациясы.
* Генетикалық мәліметтін жіктелуі.
* Транскрипция және трансляция.
* Рекомбинанттік ДНК.
Эмбриоинженерияның негізгі мақсаты биологиялық әрекеттерді бақылауды қамтамасыз ету, тұқым қуалайтын материалдық бірліктің жәнежәне жасушалардың байланысы үшін генетикалық программалар кұру үшін қажет? 1953 жылы Джейм Уотсон және Френсис Крие рентгенмен түсірілген ДНК-ны қолдана отырып, ДНК моделінің құрылымын көрсетті. Осы рентгенограммаға сүйене отырып Дж.Уотсон и Ф.Крик келесі тұжырымға келді - 1. Дезоксирибонуклеотид - ДНК молекуласынын структуралық құрылымы, 3 компоненттен құрылған. Бұл компоненттер бір-бірімен ковалентік байланыспен қосылған. 2. Дезоксирибозаның фосфорлық топпен қосылуы "Қантты фосфорлы қаңқа" түзеді. 3. ДНК фрагменттерінің арасында фосфодиэфирлік білім беру байланысы міндеті молекулалық бірлік түзілуінде. Бұл механизм РНК-лигаза ферметімен қамтамасыз етіледі.
ДНК репликациясының инициациясы клетканын әрі қарай бөлінуіне әкеледі. Нәтижесінде ДНК репликациясы генетикалық информациясында маңызды роль атқарады, азотты негізінде аналықтан ДНК-ң қызының молекулағы, аналықтан қызының дене жасышасына, аналық денеден ұрпаққа өтеді.
Генетикалық информацияның жіктелуі рибонуклеин қышқылы арқылы шығаралады, олар тұқым тармағының полинукеотидтік тізбе арқылы беріледі. РНК ДНК-дан 3 аспект арқылы ерекшеленеді - а/ моносахарид - рибозамен берілген, олар гидрооксилдік топта 2-3 атомды көміртек моносахаридиді бар, б/ РНК-да тимин орнаны урацил құрайды, в/ ДНК мен салыстырғанда РНК 1 қатардан тұрады.
Транскрипция - бұл ДНК молекуласындағы РНК синтезі. ДНК аймағынан РНК саналады - бұл транскрипциялық бірлік деп аталады. Берілген бірлік промотордан басталып терминатордан аяқталады.
Гендер құрылымы, бүкіл жіктелген ДНК-ны құрайды, ақұызды кодтайтын қызметтік өңім транскрипцияның гендер құрылымның мРНК прокариотында болады. Ал иРНК эукариотта. РНК синтезі транскрипта 5-3-тің аяғына дейін өтеді.
ДНК эукариоты - экзондарды бөледі, олардың ұзындығы 150-ден 200-ге 1 негіз және интрондар, ал олардың ұзындығы 40 тан 10000-ға дейін негізде. МРНК-ң функциональдық құрылымы үшін экзондар қажет.
РДНК технологиясы эксперименттер сериясын қосады, ал олар /рДНК/ генетикалық мәліметпен қалыптасқан бір технологиялық системаны екіншісіне ауыстыруға бағытталған. Бүкілдей технология рДНК құру келесі принциптерге негізделген - 1. Генді алу және вектор, 2. рДНК конструированиесі, 3. РДНК-ны бактерияалды клеткаға орын ауыстыру, 4. Трансформалды бактериалды клетканың идентификациясы және изоляциясы, 5. рДНК клондау және тәжірибеде қолданылуы.
Әдебиеттер: 2, 6, 7, 9, 10, 11 /негізгі/, 12, 13, 18, 22 /қосымша/.
Тақырыптар 12-13. ДНК-ң клондау және секвенирдің векторы
Сұрақтары:
* Ферменттер-рестриктер.
* Векторлар клондауы.
* ДНК-ң химиялық синтезі.
* ДНК-ң секвенирі.
* Полимеразды қатар реакциясы.
* Рекомбинанты ақұыз.
Молекулалы клондау кезінде келесі ДНК фермент топтары қолданылады - 1. Фермент-рестриктаздар, осылардың арқасында ДНК үзіндісін алады, 2. Фермент-полимераза, ДНК синтезі үшін қажет, 3. Фермент-лигаза, осының нәтижесінде ДНК-ң әр түрлі шығуын айқындайда.
Сақтауға бактерияның тоғышар вирусы және космидті қолданады.
Хромосомалардың сыңар жиынтығында болатын гендер ДНК-ң клоналдық элементтерге бөліну процесі векторға тұрғызылуы және бактериялық клеткаға тұрғызуын да хромосомалардың сыңар жиынтығында болатын гендер кітапханасын құру процесіне жатқызады. Толық геном кітапханасы бүкіл геномдік ДНК денесін құрайды. Мұндай жинақ, жоғарыда айтылғандай, әр геном ізбасарына 1 данадан қосып отырада.
Жоғарыда берілгендей вектордың 3 түрі белгіліл, оларды молекулалық клондауда қолданады - олар плазмидтер, бактериянын тоғышар вирусу және космиды. Плазмид - векторын ДНК молекуласын клондау үшін қолданады, ұзындығы 10 кв, бактерияның тоғышщар вирусы - бұл векторлар чДНК 20 кв фрагмент кіргізеді, ал космидалар - 40 кв.
Плазмида - бұл тәуелсіз ең жоғары хромосомалы дөңгелек екі спиральді ДНК молекуласы, және де ол автономды репликацияға қабілетті. Биологиялық мәнге байланысты плазмидтер бактерияда әр түрлі функцияларды атқарады. Бактериалды клеткада плазмид мөлшері 1 ден 4-ке және 10 нан 100 жоғары көшірме саны құрайды. Тұтастай надомоплазмид ДНК-ға шамамен 0,1-ғ процент бүкіл ДНК мөлшерде бактериядан келеді.
Репликациондың механизме байланысты плазмидтік еңсіз және кең диапазондардыі бактериалдық клеткада тарайды.
Одан басқа плазмидтерді қатар омір сүру бойынша үйлесімді және үйлесімездік деп бөледі.
Вектор орнына плазмидті генетикалық негіз болалрлық мақсатында рекомбинант молекуласын қолдану келесі ерекшеліктерге байланысты - 1. Шағын өлшем, 2. Ферменттің жан-жақты әрекеті - сайтқа рестриктер, ал мұнда чДНК тізілген, 3. Генетикалық таңбаның бір немесе бірнеше нақты селектирлі қабылдаушы клеткада идентификация үшін қажет. Плазмид үшін маңызды биологиялық ерекшелігі, ол репликация тек қана бактериалоды клеткада ғана жәрдемдеседі. Сондықтан рДНК бактерия клеткасына ендіру - маңызды шартында сәтті нәтиже алынады.
Космидтер - бұл вектор, чДНК 40 кв өлшемімен еңдіріледі. Космид құрамына плазмид және бактерияның тоғышар вирусы біріктірілген. Космидті қолданудағы ерекшелік - 1. Үлкен көлемді генетикалық мәліметті сы!дырада, 2. Клондалған космид кітапханасының құру арқасында таңбалау және қос ұқсас қатыспаушылық барда теңестіріледі. Векторлық система, өзінен басқа мәліметті динайды /100 кв тақай/, ол эукариот хромосомалардың сыңар жиынтығында болатын гендер үшін қолайлы.
Олар химиялық реакция ДНК синтезі бойынша автоматтандырады. Бұл шараны аса немесе кеш кәдімгі тәбигі айналдырды. ДНК синтезі үшін қолданаты аппаратура әртүрлі сорғыш және қақпакша жиынтығынан тұрады, олар компьютерлік программалық зерттемеге байланысты қатаң және дұрыс көрсетілген нуклеотид және реактивтің берілуін қамтамасыз етеді, яғни жаңа түскен нуклеотидтің өскен қатарға қосылады. Осы процестің маңызды ерекшелігі бұл химиялық ДНК синтезі in vitroдағы биологиясың басшылыққа ДНК синтезі in vivo алынбайды.
Химиялық синтез ДНК стандартты моделі келесі процестерден турады - 1. 1-ші нуклеотидінің бірігуі. 1-ші нуклеотид қатан негізге бекітілген. 2. Реакциялы бағананы шаю және ДМТ-дан алып тастау келесі реактивтер - су және әртұрлі нуклеобілімді ацетонитриломмен жоқ қылады, ақырғы - аргонмен, 5-ДМТ-ны 3 хлороацетилді қышқылмен /ТЦК/ жоқ қылады.
Әдебиеттер: 2, 6, 7, 9, 10, 11 /негізгі/, 12, 13, 18, 22 /қосымша/.
Тақырып 14. Жануарлар клеткасының ядро деңгейіндегі микротехнологиялар
Сұрақтары:
* Мал шаруашылығындағы клеткалық технологиялар
Клетка инженериясы негізіндегі ең басты биотехнологиялық бағыт моноклонды антизаттар алу. Моноклонды антизаттар өздерінің қасиеттері бойынша біркелкілікпен сипаььалады және тек жалғыз ғана антигенмен байланыса алады. Осыған орай моноклонды антизаттардың вирустар, бактериялар, саңырауқұлықтар, токсиндер, аллергендер және қатерлі ісіктер қоздыратын ауруларды тану және емдеу үшін үлкен практикалық маңызы бар.
Ағылшын эмбриологы Дж.Гердонның ядроларды тасымалдау әдісін ойлап шығарғаннан бастап. Мал эмбрионы клонын алу проблемасы жаңа деңгейге көтерілді. Эмбрион клонын алу эукариоттық клетканың тотипотенттілік қасиетіне тікелей байланысты. Мал шаруашылығында эмбрион клондарын алу мүмкіндігін Ф.Сиделдің қоянға жүргізген классикалық тәжірибелері көрсетті - жалғыз бластомерлерді екіге бөлу арқылы екі қоян алынды. Көптеген зерттеулер 2-8-клеткалық эмбрион бластомераларын бөлу арқылы дамуы қалыпты мал төлдерін алуға болатынын дәлілдеді.
Мал шаруашылығында 1979 ж. С.Уаладсен әлемде алғаш реьт монозиготалы қозыларды алды. Суперовуляциядан өткен қойлардан 2-клеткалық эмбриондарды екі бөлікке бөліп, 16 монозиготалы бластомераларды алды. Оларды 16 реципиент қойларға тасымалдау нәтижесінде бірінен-бірі айнымайтын, бес жүп егіз және бес жалғыз қозылар алынды. Екі жылдан кейін С.Уиладсен және С.Полж алғаш рет бұзаулардың эмбриондық клонын алды - 8-бластомер сатысындағы эмбриондарды бөлу нәтижесенде бір үш монозиготалы және екіден монозиготалы қос бұзаулар алынды. Кейін жүргізілген монозиготалы құлын және лақтар алынды.
Сонымен мал эмбрионын екіге және одан көп бөліктерге бөліп, бірнеше монозиготалы егіздер алуға болады. Мұндай егіздеодің үлкен артықшылығы - олар бір-бірінен генотипі бойынша ешқандай айырмашылығы жоқ. Бұл әдістің биотехнологиялық маңызы өте зор, тіпті, қазірдің өзінде АҚШ, Канада және Жапон елдерінде монозиготалы егіздер алу коммерциялық сипатқа ие болды.
Әдебиеттер: 2, 6, 7, 9, 10, 11 /негізгі/, 12, 13, 16, 18, 22 /қосымша/.
Тақырып 15. Трансгенді, клонды және химерлі жануарлар
Сұрақтары:
* Трансгенді ауыл шаруашылық малдар.
* Энуклеарлық жұмыртқа клеткасына ядроны трансплантациялау.
* Клонды жануарлар.
* Химерлі жануарлар.
Болашақта биотехнология үшін генетикалық химераларды алудың маңызы өте зор. Генетикалық химера деп бірнеше әр түрлі эмбриондарды біріктіру арқылы пайда болған организмдерді түсінеді. Барлық атаөаналық формалардың клеткалары бар генетикалық химералар аллофенді деп те аталады. Біз оны аллофенді тышқанды алу тәжірибесінде организм деңгейіндегі генетикалық инженерияның әдісі ретінде қарастырдық. Енді осындай малды мал шаруашылығында құрастыру мүмкіндігін қараймыз.
Химерлі малдарды алу үлгісі зертханалық жануар - аллофенді тышқан алу үлгісіне сәйкес өтеді. Оларды алудың екі әдісі белгілі - екі және одан көп бластоцист немесе морулаларды бір эмбрионға біріктіру /агрегациялық/ және бір эмбрионның бластоцист ішіне басқа эмбрионның бластомераларын ендіру /инъекциялық/ арқылы. Бірінші әдісті А.Тарковский /1961/ және В.Минц /1962/, ал екінші әдісті Р.Гарднер /1968/ ұсынды.
Е.Такер және т.б. 1974 жылы тқрт ата-аналық формалардан пайда болған эмбриондарды біріктіру арқылыхимерлі қой алғанын баспада жариялады. Қазіргі кезде әр түрлі сиыр тұқымдары эмбриондарын біріктіру арқылы химерлі бұзаулар, ірі қара мен зебу эмбриондарын біріктіріп, түраралық генетикалық химералар да алынды.
Геномында бөтен ген /немесе гендер/ бар жануарлар трансгенді деп аталады. Трансгеноз деп генді бір биологиялық организмнің жаға формасын алу үшін жасанды жолмен тасымалдауды түсінеді. Трансгенді жануарлар әр түрлі биологиялық активті биотехнологиялық заттарды синтездеу және бағалы белгілері бар малдардың жаңа тұқымдарын алу үшін өолданылуы мүмкін.
Трансгеноз әдісімен бөтен генді эукариоттық жыныс клеткаға енгізіп, оның жұмысын бақылау арқылы генетикалық инженерияның көптеген іргелі мәселерін айқындаукға болады, өйткені мұнда трансгенді эмбрионның жатырдағы даму ерекшеліктерін зерттеу мімкін болады. Бұдан басқа ген жұмысы ерекшеліктерін зерттеу механизмдерінің түр ерекшелік дәрежесін айқындауға болады.
Трансгеноз жұмысы көп жақты және бірнеше сатылардан тұрады. Алдымен, екі пронуклеус /аталық және аналық/ сатысындағы зиготаларды алу керек. Бұл үшін синхронды овуляция, уақтылы қолдан ұрықтау немесе шағылыстыру керек, осыдан кейін белгілі уақыт өткеннен кейін зиготаларды хирургиялық жолмен алуға болады. Алынған зиготаларға бөтен ДНҚ-ны енгізбестен бұрын, оны жағдайында әр түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы сақтау керек. Енгізу кезінде зиготалар вазелин майының астындағы арнайы ерітіндінің тамшысына оргаласады, бұл сұйықтықтың кеуіп кетуінен сақтайды. ДНҚ-ны зиготаға енгізу үшін диаметрі 0,5-2 мкм аралығындағы шыныдан дайындалған микротүтікшелер қолданылады. Микротүтікшінің көмегімен 0,5 секундтан 2 минут аралығында ең аз дегенде 10 мл ДНҚ-ны зиготаға микроскоптан бақылап енгізеді. Микроинъекциялау процесі зиготалар үшін зақымды, сондықтан олардың біраз мөлшері жойылып кетеді. Микроинъекциядан кейін 2 сағатқа жетпей жарамды зиготаларды алдын ала, арнайы дайындалған аналық-реципиенттерге тасымалдайды. Аяғында, трансгенді жануарлардың шығуы 1 % тең болады.
Әдебиеттер: 2, 6, 7, 9, 10, 11 /негізгі/, 12, 13, 16, 18, 22 /қосымша/.

7.2. Зертханалық сабақтардың тақырыптары.
Тақырып 1. Эмбриоинженерия пәні, әдістері мен міндеттері
Мақсаты: Эмбриоинженерия ғылымымен және мал шаруашылығындағы эмбриоинженерия әдістерімен танысу.
Тапсырма. Эмбриоинженерия тәсілдерін оқып шығып, жауабын № 1 кестеге енгізу.

№
Тәсілі
мақсаты
Міндеті
Зерттеу объектісі
Нұсқау

Бақылау сұрақтары
* Генетикалық жоспарланатын организмдер табиғи биологиялық түрлеріне әсер ете алады ма?
* Не себептен мал шаруашылығындағы дәстүрлі селекция тәсілдері биотехнологиялық әдістерсіз жүргізіле алмайды?
* Қазақстандағы эмбриоинженерияның жағдайы?

Тақырып 2. Жануарлардың репродуктивтік аппаратының биологиялық негізі
Мақсаты: Түріне жіне жынысына байланысты жануарлардың репродуктивтік аппаратының ерекшеліктерін зерттеу.
Сүреттер мен сызбанусқалардың көмегімен студенттерді жануарлардың репродуктивтік жүйесімен таныстыру.
1 тапсырма. Негізгі ауылшаруашылық малдарының аналықтарының репродуктивтік мүшелерін зерттеп 1 және 2 кестелерді толтыру.

1-кесте Аналықтардың көбею органидарының биологиялық негізі

Репродуктивтік мүше
Негізі
қанайналымы
Иннервация

Физиологиялық
Анатомиялық
гистологиялық

2-кесте. Ауылшаруашылық мардардың көбею органдарының құрылысындағы ерекшеліктер

№
Жыныс жүйесі
Құрылысындағы ерешііктер

сиырда
саулықта
мегежінде
Биеде

2 тапсырма. Негізгі ауылшаруашылық малдардың аталықтарының репродукция органдарын зерттеу және 3, 4 кестелерді толтыру.
3-кесте. Жыныс бездері

№
Бездің атауы
Мінездеме
Түріне басланысты ерекшеліктері

4-кесте. Ауылшаруашылық мардардың көбею органдарының құрылысындағы ерекшеліктер

№
Жыныс жүйесі
Құрылысындағы ерешііктер

бұқада
қошқарда
қабанда
Айғырда

Бақылау сұрақтары
* Жынысына байланысты жануарлардың репродуктивтік жүйесінің биологиялық ерекшеліктері.
* Жынысына қарай жануарлардың репродуктивтік жүйесі қандай органдардан турады.
* Қайндай жыныс органдары аналықтарда да, аталықтарда да жұп болады.
* Жануардың репродуктивті жүйесіне жататын әрбір орган қандай функция атқарады.

Тақырып 3. Жануарлар гаметасының биологиялық негізі
Мақсаты: Жануарлар гаметасының функциональдық және морфологиялық негізін және гаметогенез ерекшеліктерін оқып-үйрену.
Репродуктивті клеткалардың құрылысын және оның даму ерекшеліктерін еске түсіру керек, ал содан кейін тапсармалар орынджау нәтижесінде гаметогенез бен гаметалардың негізін оқып-үйрену.

1-кесте. Жануарлар гаметасының биологиялық негізі

Жұмыртқа клеткасы
Сперматозоид

1 тапсырма. Төмендегідей кезекпен сперматозоидтың морфологиялық негізін оқу
* сперматозоид тұратын бөлімдері
* сперматозоид құрысысының жалпы сызбанұсқасын сызу.
* Сперматозоид басының көлденең кесіндісін салып алу.
2 тапсырма. Салыстыру негізінде сперматозоидты зерттеу және 2 кестесін толтыру.
2-кесте. Сперматозоид құрылысы

Түрі
Ұзындығы, мкм
Қозғалу жылдамдығы, мкм/с
Күйектегі спермия мөлшері, млрд.
Ересек спермиялар пайда болатын жасы
Ерекшелігі

спермия
Спермия басы

функциональдық
Морфологиялық

3 тапсырма. Сперматозоидтың даму кезеңдерін оқу.
Жалпы организмнің дамуына байланысты сперматозоидратрыдң даму кезеңдеріне мінездеме беріп, 3 кестеге ангізу.

№
Сперматогенез кезеңдері
Бөлінуі
Гамета

түрі
ерекшелігі
атауы
мінездемесі

4 тапсырма. Жұмыртқа клеткасының морфологиялық негізін зерттеу.
+ құрылысы,
+ жіктелуін 4 кестеге енгізу.

№
Жұмыртқа клеткасының типі
Жалпы сызбанусқа
Мінездеме
Түрі

Бақылау сұрақтары
* Гаметаларға қандай биологиялық қасиеттер сай.
* Акросома қандай функция атқарады.
* Биологияда бірдей функцция атқарсада, негу жұмыртқа клеткасы сперматозоидтан ерекшеленеді.
* Неге гаметогенезде сперматозоидтар жұмыртқа клеткасынан көп пайда болады.

Тақырып 4. Жануарлардың биотехнологиялық қоры
Мақсаты: Студенттердің дайындаған тақырыбтары бойынша баяндамалар.
Студенттер оқутышымен бірге өткен тақырыбтар бойынша әңгімелеседі. Содан кейін "домалақ стол" өткізіледі.

Тақырып 5. Аналық-донорларды сұрыптау
Мақсаты: Аналықтарды сұрыптау ережелерімен танысу
Тапсырма. 1 есеп. 1. Асыл тұқымды ядродан 2 аталық және 10 саулық-донор тақдап алу.
2.Сұрыптап алынған 1 тұқымды саулық-донорларға жалпы отардан 2 тұқымды саулық-реципиент сұрыптау алу /30 бас/.
3. Сұрыптап алынған малдардың өңімділік ерекшеліктеріне мінездеме беру.

Бақылау сұрақтары
* "Сұрыптау" деген қандай мағынаны білдіреді.
* Ұрық алатын қошқар және сынақшы-қошқар - қолдану ерекшеліктері.
* Салық-донор және салық-реципиент - қолдану ерекшеліктері.
* Малдардың қай категориясы отардың көбеюінде білікті орын алады.

Тақырып 6. Аналық-реципиенттерді сұрыптау
Мақсаты: Аналықтарды сұрыптау ережелерімен танысу
Тапсырма. Саулық-реципиенттерді сұрыптау 3 кезеңмен іске асырылады.
Алынған нәтижелер бойынша салыстырмалы кесте құраныздар.

Бақылау сұрақтары
* Реципиенттерді сұрыптағанда қандай ережелерді сақтау керек.
* Керекті мөлшерде реципиент дайындау үшін неше кезеңнен өту керек.
* Бірінші кезеңде бір донорға неше реципиенттең дайындайды.

Тақырып 7. Аналықтарды жұптау - саулық-донор және салық-реципиент
Мақсаты: Аналықты жұптеу ережелерімен танысу.
Екінші кезеңде саулық-реципиентті жұптеуге салық-донордың репродуктивті трактының физиологиялық жағдайы әсер етеді. Сондықтан гормондар егілген саулық-донор мен саулық-реципиентті сынақшы анықтайды.
Алынған көрсеткіштер бойынша селекциялық талдау жасау керек.

Бақылау сұрақтары
* Екінші кезеңдн бір донорға неше реципиенттен дайындалады.
* Үшінші кезеңде әр донорға неше реципиенттен келеді.
* Саулық-донор және саулық-реципиентте күйлеуді қалай анықтайды.
* Аналарды таңдағанда қандай қажетті жағдайларды еске алу керек.

Тақырып 8. Жануарлар биотехнологиясының тәжірибелік негізі
Мақсаты: Студенттердің білім сапасың бақылау.
Студенттер билеттер таңдап, жазбаша сұрақтарға жауап береді. Тапсырмалар жұмыс дәптерде жазылады. Сабақтың соңында дәптер тексеруге жиналады. Оқутышы екі баға қояды - біріншісі - өздік жқмыстын сапасына, екіншісі - коллоквиум үшін.

Тақырып 9. Суперовуляцияланған фолликулогенез
Мақсаты: суперовуляцияланған фолликулогенезді сипаттайтын процестерді оқу. Суперовуляцияда қолданылатын гормональді препараттармен танысу.
1-тапсырма. Гонадтың функционалдық, анатомиялық және гистологиялық негізін оқып-үйрену.
2-тапсырма. Аналықтардың жыныстық циклын реттеу үшін мал шаруашылығында қолданылатын препараттарды оқу, мәліметтерді кестеге енгізу.
3-тапсырма. ФСГ гонадотропині арқылы суперовуляцияны тудыру кезіндегі сиыр-донорға гормональді әсердің сызбанусқасын зерттеу. Кестені толтыру.

Бақылау сұрақтары
* Суперовуляцияланған фолликулогенез кезіңдегі гипоталамус, гипофиз және жұмыртқа безі арасындағы байланысын қалай түсіндіруге болады.
* Организмге әсеріне байланысты репродуктивті гормондарды қалай жіктейді.
* Суперовуляцияланған саулық-донорларды ұрықтандырғанда қандай өзгерістерге назар аудару керек.
* Күйлеуді синхронизациялау үшін қандай гормондарды қолданылады.

Тақырып 10. Суперовуляция дәрежесі
Мақсаты: Суперовуляция дәрежесін анықтау әдістерін оқып үйрену.
Тапсырма. 2 типтік есеп. Зерттеуге алынған донорлар суперовуляция мақсатында гормональді өңдеуге жатқызылды.
Суперовуляция дәрежесің анықтау қажет.

Бақылау сұрақтары
* Қандай жағдайда суперовуляция реакциясы дұрыс брлады.
* Мөлшері бойынша қандай фоликулдар экзогормондарға дұрыс жауап береді.
* Овуляция нормасы мен суперовуляция дәрежесі нені білдіреді.
* Әртүрлі малдарда суперовуляция дәрежесі қандай мөлшерде болады.

Тақырып 11. Суперовуляция дәрежесіне әсер етуші факторлар
Зерттеуге алынған донорлар суперовуляция мақсатымен гормоналбді өңдеуге жатқызылды. Бұнда гормональді әсер ету схемасына байланысты саулық донорлар екі топқа бөлінді.
Суперовуляция дәрежесіне әсер етуші факторларды анықтау қажет.

Бақылау сұрақтары
* Суперовуляцияға қандай факторлар әсер етеді.
* Суперовуляция дәрежесіне қандай факторлар әсер етеді.
* Овуляция нормасына қандай факторлар әсер етеді.

Тақырып 12. Эмбриондардың трансплантация әдісі
Мақсаты. Эмбриондарды трансплантациялау әдістерін және оларды қолдануды қкып үйренутанысу.
1 тапсырма. Эмбриондарды трансплантациялау әдістерімен танысып, 1 және 2 кестелерді толтыру қажет.

Бақылау сұрақтары
* Мал шаруашылығындағы эмбриондар трансплантациясындағы әдісті таңдау неге байланысты.
* Эмбриондар транспланциясыныі хирургиялық және хирургиялық емес әдістерінің қандай ерекшеліктері бар.
* Трансплантацияның әртүрлі әдістеріне тән ерекшеліктер.

Тақырып 13. Эмбриотрансплантацияның теориялық негізі
Мақсаты: Студенттердің білім сапасың бақылау.
Студенттер билеттер таңдап, жазбаша сұрақтарға жауап береді. Тапсырмалар жұмыс дәптерде жазылады. Сабақтың соңында дәптер тексеруге жиналады. Оқутышы екі баға қояды - біріншісі - өздік жқмыстын сапасына, екіншісі - коллоквиум үшін.

Тақырып 14. Гаметаларды бағалау, селекциялау және сұрыптау
Мақсаты. Гаметаларды бағалау, селекциялау және сұрыптау шкаласымен танысу
1 тапсырма. Сперматозоидпен фолликулдердің сапасын бағалау әдістерін оқып үйрену, 1 және 2 кестелерді толтыру.
2 тапсырма. Фолликулдармен сперматозоидтарды сұрыптау мен селекциялауымен байланысты сұрақтарды ашу жолымен клеткалық селекция негіздерін оқып үйрену, 3 кестені толтыру.

Бақылау сұрақтары
* Қандай көрсеткіштер спермамен фолликулдер сапасын сипаттайды және олардың селекциясы кезінде қандай принциптерді ұстану қажет.
* Гаметалар селекциясында қандай шкала қолданылады.
* Қандай жағдайларда сперматозоидтармен фолликулдардың сапасын бағалау міндетті.

Тақырып 15. Эмбриондарды бағалау, селекциялау және сұрыптау
Мақсаты. Эмбриондарды бағалау, селекциялау және сұрыптау принциптерімен танысу.
1 тапсырма. 1 кестені - Сүтқоректілектердің имплантация алдында эмбриондарына арналған биологиялық даму стандартты - толтыру қажет.
2 тапсырма. Клекталық селекцияны зерттеу үшін, 2 кестені толтыру қажет.

Бақылау сұрақтары
* Қандай көрсеткіштер эмбриондың сапасын анықтайды.
* Эмбриондың селекциясында қандай шкаланы пайдаланады.
* Эмбриондың сапасың қандай жағдайда бағалайды.

Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыбы:
Тақырып 1. Кіріспе. Жануарлар биотехнологиясы пәні, мақсаты, әдістері. Жануарлар биотехнология тарихының қыскаша кіріспе.
Тақырып 2. Малдардың өсіп-өнуінің биологиялық негіздері
Тақырып 3. Мал шаруашылығындағы биотехнологиялық селекциялық аспектілері
Тақырып 4. Ұрғашы-донорларды ұрықтандыру және суперовуляция.
Тақырып 5. Малдардың эмбриондарын трансплантациялау
Тақырып 6. Гаметалардың биологиялық мәні және оларды өсіру.
Тақырып 7. Гаметаларды ұрықтандыру және эмбриондарды in vivo өсіру
Тақырып 8. Бағалау, селекция, гаметалар мен эмбриондарды таңдау
Тақырып 9. In vitro-да гаметасын өсіру және ұрықтандыру
Тақырып 10. Гаметалардың және эмбриондардың криобанкі
Тақырып 11. Молекулалық биотехнологиясының негіздері
Тақырып 12. ДНК-ң клондау және секвенирдің векторы
Тақырып 13. ДНК-ң клондау және секвенирдің векторы
Тақырып 14. Жануарлар клеткасының ядро деңгейіндегі микротехнологиялар
Тақырып 15. Трансгенді, клонды және химерлі жануарлар

Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
$$$ 1
Бір ұрықты жеке бластомерларға бөлшектегенде алынған генетикалық ұқсас ағзалар тобы қайсысына жатады
А. Инъекциялық
В. Химерлі
С. Агрегациялық
D. Трансгенді
Е. Клонді
$$$ 2
Бір, одан да көп, алмастыруды алды ұрықтан дамитын жасушалары бар жануарды қайсыған жатқызады
А. Инъекциялық
В. Химерлі
С. Агрегациялық
D. Трансгенді
Е. Клонді
$$$ 3
Бір ұрыққа екі немесе одан да көп морулалар бірлесуіне негізделген тәсіл қайсысына жатады
А. Инъекциялық
В. Химерлі
С. Агрегациялық
D. Трансгенді
Е. Клонді
$$$ 4
Бір ұрықтан алып, бластомералар бластоцист қуысына еңгізуге негізделген тәсіл қайсысына жатады
А. Инъекциялық
В. Химерлі
С. Агрегациялық
D. Трансгенді
Е. Клонді
$$$ 5
Толыққанды ұрықтарды біріктіру әдісімен құрама жануарды алу үшін ұрықтарды қай сатысында пайдаланды
А. Бластоцит
В. Зигота
С. Морула
D. Бластоцитке дейін
Е. Морула дейін
$$$ 6
Ұрыққа басқа ұрықтың немесе бөгде жасушаның бір, немесе бірнеше жасушаларын енгізу әдісімен құрама жануарды алу үшін ұрықтарды қай сатысында пайдаланды
А. Бластоцит
В. Зигота
С. Морула
D. Бластоцитке дейін
Е. Морула дейін
$$$ 7
Жыныссыз өсіп-даму арқылы бір ортақ тектен тараған жануарларды алу үшін ұрықтарды қай сатысында пайдаланды
А. Бластоцит
В. Зигота
С. Морула
D. Бластоцитке дейін
Е. Морула дейін
$$$ 8
Зигота, 2-4 бластомералар, 8-16 бластомералар, морула, бластоцит сатыларындағы ұрықтарға жалпы не тән
А. Пеллюцида аймағымен жабылған
В. Аналық тектік заттар жұмыс істейді
С. Аталық тектік заттар сылбыр күйде болады
D. Ағза ұлпаларының негізі қаланады
Е. Түрге тәне хромосома және толық тектер жиынтықтары қалыптасады
$$$ 9
Бір жұмыртқадан жаралған егіздерді алу нәтижесі неге байланысты
А. Лютеин түзу кезеңінің сатларына
В. Периветилен кеңістігінің барысына
С. Улардың орнығуына
D. Пеллюцид аймағын дұрыс жұлуга
Е. Бластоцельді жоюға
$$$ 10
Аллофенді жануарларғы тән генетикалық өрнектер қалай сақталады
А. Тек бір ұрпақта ғана
В. Жас өскенде ығыстырылады
С. Екі ұрпақ бойы сақталады
D. Ұрпақтан ұрпаққа беріледі
Е. Тек бір ұрпақтан кейін байқалады
$$$ 11
Ген инженериясында қайшы ретінде қандай фермент қолданылады
А. Рестриктаза
В. ДНК полимиераза 1
С. ДНК лигаза
D. Кері транскриптаза
Е. Соңғы дезоксинуклеотидинтрансфераз
$$$ 12
Ген инженериясында ДНК тізбегін өзіндік бірізділігмен синтездеу үшін қандай фермент қолданылады
А. Рестриктаза
В. ДНК полимиераза 1
С. ДНК лигаза
D. Кері транскриптаза
Е. Соңғы дезоксинуклеотидинтрансфераз
$$$ 13
Ген инженериясында ДНК бір тізбегіндегі нуклеотидтерді ауыстыру үшін қандай фермент қолданылады
А. Рестриктаза
В. ДНК полимиераза 1
С. ДНК лигаза
D. Кері транскриптаза
Е. Соңғы дезоксинуклеотидинтрансфераз
$$$ 14
Ген инженериясында ДНК-ға радиобелсенді белгіленген нуклеотидтерду енгізу үшін қандай фермент қолданылады
А. Рестриктаза
В. ДНК полимиераза 1
С. ДНК лигаза
D. Кері транскриптаза
Е. Соңғы дезоксинуклеотидинтрансфераз
$$$ 15
Ген инженериясында ДНК бірізділігі арасындағы үзінділерді тігуде қандай фермент қолданылады
А. Рестриктаза
В. ДНК полимиераза 1
С. ДНК лигаза
D. Кері транскриптаза
Е. Соңғы дезоксинуклеотидинтрансфераз
$$$ 16
Ген инженериясында клондауға және тек көшірмесін алуға қажет сәйкестілік ДНК синтезі үшін қандай фермент қолданылады
А. Рестриктаза
В. ДНК полимиераза 1
С. ДНК лигаза
D. Кері транскриптаза
Е. Соңғы дезоксинуклеотидинтрансфераз
$$$ 18
Бір биологиялық жүйеден екінші түріне тектерді қолдан тасымалдау қалай деп аталады
А. Трансфекция
В. Трансдукция
С. Трансгеноз
D. Клондау
Е. Транскрипция
$$$ 19
Қабылдаушы жасушадағы жеке тектерді бөлетін, хромосомалық және хромосомасыз ДНК-да қосымша хромосомалық бірізділіктердің қосымша көшірмелерін түзетін емшара қалай деп аталады
А. Трансфекция
В. Трансдукция
С. Трансгеноз
D. Клондау
Е. Транскрипция
$$$ 20
Өсіндегі тірі жасушалар мен ұлпаларды зерттеуде қосылған екі құрамбөліктер-дербес еселенетін генетикалық құрылым /вектор/ және ДНК клондауындағы бөлшек қайсысына жатады
А. Вектор
В. Рекомбинантты ДНК
С. Маманданған ДНК
D. Бөтен ДНК
Е. Дизгенезді будан
$$$ 21
Ген инженериясындағы тасымалдаушы болатын молекула қайсы
А. Вектор
В. Рекомбинантты ДНК
С. Маманданған ДНК
D. Бөтен ДНК
Е. Дизгенезді будан
$$$ 22
ген инженериясындағы реттеуіш элементтері жоқ молекула, сондықтан өз бетімен ДНК-ны екі еселендіре алмайтын, бірақ қалыпты құрылымды, немесе реттегіш тектер сақтайтыны қалай деп аталады
А. Вектор
В. Рекомбинантты ДНК
С. Маманданған ДНК
D. Бөтен ДНК
Е. Дизгенезді будан
$$$ 23
Генетикалық ақпараттың тасымалдауына, көбеюіне және сақталуына қабілетті ДНК молекуласын қалай деп атайды
А. Вектор
В. Рекомбинантты ДНК
С. Маманданған ДНК
D. Бөтен ДНК
Е. Дизгенезді будан
$$$ 24
Репликон қасиетіне қабілетті сакина тәріздес ДНК молекулаларын қайда жатқызады
А. Космидалар
В. Плазмидалар
С. Циклогексимидалар
D. Фагтар
Е. Реплисомалар
$$$ 25
Екіжүзді тіршілік ете алатын будан ДНК молекуласын: жасушаларда олардың плазмидалық бөлігі ДНК екі еселенуіне мүмкіндік беретін және сұрыптау жүргізетін, ал фагтар оларды орауды қамтамасыз ететінін қайда жатқызады
А. Космидалар
В. Плазмидалар
С. Циклогексимидалар
D. Фагтар
Е. Реплисомалар
$$$ 26
Рекомбинантты ДНК-ға мына молекулалардың қайсысы жатады
А. Прокариот+эукариот геномдары
В. Хромосома+вектор
С. Ген+хромосома
D. ДНК+вектор
Е. вектор+оперон+промотор
$$$ 27
Микроинъекция үшін өскінді ДНК-ның қай түрі пайдаланылады
А. Сақина тәріздес
В. Бір тізбекті ДНК
С. Нуклеотидтер
D. Ұсақ аридиорленген
Е. ДНК көшірмесі
$$$ 28
Микроинъекция үщін ДНК-ны қандай қоюлықта пайдаланады
А. 6-8 нг-мкл
В. 1-2 нг-мкл
С. 25 нг-мкл дейін
D. 100-150 нг-мкл
Е. түрге байланысты, 10-200 нг-мкл
$$$ 29
Экзоген микроинъекциясын қай жерге жібереді
А. Зиготаның аталық пронуклеусы
В. Митохондрий
С. Аналық клетка ядросы
D. Зиготаның аналық пронуклеусы
Е. Бластомера ядросы
$$$ 30
Экзоген микроинъекциясында кімде пронуклеустер жақсы байқалады
А. Тышқандарда
В. Қояндарда
С. Қойларда
D. Шошқаларда
Е. Сиырларда.

Емтихан сұрақтары
* Эмбриоинженерия әдістері, мақсаты және болашағы.
* Жануарлардың биотехнологиялық қоры.
* Жануарлар биотехнологиясының жұмыстарының кезеңдері.
* Аналық-донорды, аналық-реципиентті және аталықтарды сұрыптау. Аналық-донорды және аналық-реципиентті жұп құрау.
* Донорлардың суперовуляциясы. Суперовуляция денгейіне әсер ететін факторлар.
* Күйлеуді синхронизаттау әдістері. Күйлеуді синхронизаттауға қолданатын препараттар.
* Мал шаруашылығында эмбриондарды трансплантациялау маңызы және қолдануы. Жануарлар эмбрионын трансплантациялау әдістері.
* Гаметаларды бағалау, сұрыптау және селекциялау.
* Эмбриондарды бағалау, сұрыптау және селекциялау. Эмбриондардың сапасын бағалау әдістері.
* Гаметаларды культивациялау әдістері, ерекшеліктері.
* Экстракорпоралды ұрықтандыру маңызы, болашағы, ерекшеліктері және қолдануы. Жынысты реттеу және гаметаларды in vitro ұрықтануды қамтымасыз ететін факторлар.
* Эмбриондарды in vitro культивациялау әдістері, ерекшеліктері.
* Гаметаларды in vitro культивациялау әдістері, ерекшеліктері.
* Гаметаларды in vivo культивациялау әдістері, ерекшеліктері.
* Рекомбинантты ДНК мал шаруашылығында рДНК қолданудың маңызы және болашағы.
* Рекомбинанты молекулаларды құрастыру жұмыстарының кезеңдері.
* Рекомбинантты ДНК құрудың принциптері.
* Векторлар пайдалануы, классификациясы және қасиеттері.
* Вектор және оның қасиеті.
* Клондау векторлары.
* Секвенирлау векторлары.
* Ферменттер пайдалануы, классификациясы және қолдануы.
* Бөгде ДНК мінездеме және алу әдістері.
* Ген синтезінің жалпы схемасы.
* ДНК химиялық синтездеудің алғашқы кешені.
* ДНК химиялық синтезі. Олигонуклеотидтердің синтезінің жалпы схемасы.
* Полимеразды жалғаспалы /цепная/ реакциясы.
* ДНК секвенизациялау мінездеме және алу әдістері.
* Секвенизациялаудағы ферментативті талдау.
* Секвенизациялаудың химиялық әдісі.
* Рекомбинантты ақ уыз.
* Генді қыип алу әдісі.
* Ядро деңгейіндегі микротехнология.
* Жасуша деңгейіндегі микротехнология.
* Трансгеноз әдістері және маңызы.
* Трансгенді жануарлар биологиялық ерекшіліктері.
* Клондау мақсаты, эдістері және маңызы.
* Клонданған жануарлар биологиялық ерекшіліктері.
* Химерлі жануарлар алу әдістері.
* Химерлі жануарлардың биологиялық ерекшіліктері.
* Жасуша технологиясындағы жұмыстардың кезеңдері.
* Молекула технологиясындағы жұмыстардың кезеңдері.
* Трансплантациялаудағы донорлар, эмбриондар және реципиенттер арасындағы байланыс.
* Реципиент және трансплантар арасындағы байланыс. Трансплантантты эмбриондардың тірлігін қамтамасаттын факторлар.
* Трансплантациялаудағы донор және реципиент арасындағы байланыс.
* Донор, реципиент және трансплантант арасындағы байланыс.
* Трансплантанттардың өнімділік сапасын қалыптастыруына аналықтын әсері.
* Трансплантантталатын эмбриондардың сапасына әсер ететін факторлар.
* Эмбриондардың биологиялық жетімділігі.
* Овуляциялық нормасы, суперовуляцияның деңгейі және эмбриондардың жууның арасындағы байланыс.
* Гамета және эмбриондарды мұздату әдістері.
* Гамета және эмбриондарды жібіту әдістері.
* Эмбрион сапасын бағалау әдістері.
* Лабораторияда эмбриондармен жұмыс істеу ережелері.
* Лабораторияда эмбриондармен жұмыс істеу ерекшілері.
* Гаметалардың in vitro ұрықтануын қамтымасыз ететін факторлар. Жынысты реттеу әдістері.
* Гаметаларды ұрықтау тесті. Ұрықтанған және ұрықтанбаған ооцитер мінездеме, ерекшіліктері және айырмашылықтары. Мал шаруашылығында, биологияда және медицинада гаметаларды in vitro ұрықтандыру әдістерінің маңызы.
* Эмбриондарды жуу алынған эмбриондардың жасы және даму кезеңдері.
* Трансплантацияланатын эмбриондардың сапасына әсер ететін факторлар.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz