Файл қосу
Қабылдау қасиеттерін зерттеу
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18.1.18.03-2013
<<Психология бойынша практикум>> пәні бойынша
оқытушыға арналған пәннің жұмыс оқу бағдарламасы
05.09.13. жылғы № 1 басылым
<<Психология бойынша практикум>> ПӘНІ БОЙЫНША
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
5В010300-<<Педагогика және психология>>
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
Семей - 2013ж.
Мазмұны:
* Глоссарий
* Дәрістер
* Практикалық және лабораториялық сабақтар
* Студенттің өздік жұмысы
1. ГЛОССАРИЙ
Түйсік -деген сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның сезім мүшелеріне әсер етуінен пайда болатын бейне.
Аутогендік вербальдану. Мидың дұрыс жұмыс істеуіне кедергі кеттіретін <<материал>> өзі шығады. Көзін жұмып, пациент өзін қиналдырған мәселе туралы айтады.
Қабылдау-ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің, нәтижесі. Қабылдаудың физиологиялық негізіне бірнеше тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым-қатынасында пайда болатын уақыттың нерв байланыстары жатады.
Тану- заттар мен құбылыстардың мағынасын түсінудің қарапайым түрі.
Әдіс - көздеген мақсатқа жетудің біріңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет жүйесі. Ғылыми негізделген әдістерді саналы түрде қолдану - жаңа мағлұматтар алудың аса маңызды шарты.
Әдіснама - 1)ғылыми таным әдісі; 2) ғылымда қолданылатын негізгі принциптер. Педагогика теориясына лайықты танымның ұстанымы, әдісі, нысаны мен таным амалдары арқылы педагогикалық болмысты өзгеріске түсіру.
Иллюзия- түрлі себептерге бай - ланысты шындықтары объектілерді қате қабылдау.
Аппер - цепция-қабылдаудың адамныц жалпы психикалық тұрмысы мен uткен тәжірибесінің мазмұнына байланыстылығы.
Апперцепция- әр түрлі иллюзиялардыц негізінде адам жаңсақ ткірде болады, мұны уақытша апперцепция дейді
Әңгіме - 1)ақыл белсенділігін арттыруға бағытталған оқыту, тәрбие әдістерінің бірі. Оқушы әңгімелесу барысында мұғалім мен жолдастарының қойған сұрақтарына жауап бере отырып, өтілген материалды қайталап, бекітеді және білімін толықтырады; 2) вербальдық (сөйлеу) қарым - қатынас негізінде ақпарат алу әдісі.
Бақылау - белгілі бір педагогикалық құбылыстардың өту ерекшеліктерін, оларда тұлғаның, ұжымның, адамдар топтарының көрінуінің, алынатын нәтижелердің тән сипаттарын жүйелі түрде мақсаткерлікпен тіркеп отыру. Б.ә.тұтас және іріктеме, қосылымды және жай, бақыланатын және бақылауға келмейтін, далалық және лабораториялық және т.б. түрлерге бөлінеді.
Зейін - ерекше психологиялық феномен себебі, әлі күнге дейін психологтардың арасында қалыптасқан біркелкі пікір жоқ. Біріншілері зейінді жеке құбылыс, екіншілері жеке психикалық процесс, үшіншілері танымды психикалық процесс, төртіншілері зейінді ерік және адамның іс әрекетінің негізімен байланыстырады.
Сана схемасының аймағы. Үлкен аймақ белгісіз сана аймағы, ал кіші аймақ зейін аймағы болады.
Ырықсыз зейін - зейіннің негізгі түрі. Оны пассивті немесе ырықсыз жасалады дейді.
Ырықты зейін. Ол адамдарда саналы әрекеттерден тұрады. Адамның ерік күш жігерін талап етеді. Ол еңбек ынталануының нәтижесінде пайда болады. Ырықты зейіннің негізгі функциясы - психикалық үрдісті белсенді реттеу.
Үйреншікті зейін - адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай ақ орындалатын зейін. Мысалы, қандай нәрсеге болса да үйреніп жаттығып алғаннан кейін іс - әрекет, дағдыға айналады.
Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс.
Қиял дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстардың субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс
Гипербола деп нәрсенің жеке сипаттары, белгілеріүлкейтіп көрсетілуін айтады.
Агглютинация деп қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрі.
Жеке тұлға - индивидті әлеуметтік қатынастарға араласуының әр қырынан сипаттайтын әлеуметтік маңызды бітістердің тұрақты жүйесі.
Зерттеулік (шығармашылық) ұстанымы - Бұл ұстанымның маңыздылығы тренинг барысында топ мүшелері психологияда белгілі ойлар мен заңдылықтарды сезініп, анықтап, ашумен қатар, өзінің бойындағы жеке мүмкіншіліктері мен ерекшеліктерін де сезіне түсетіндігінде болмақ.
Инновациялық процесс - жаңа технологияларды, жаңалықтарды енгізуге бағытталған шаралар комплексі;
Интеграция - жеке дифференцияланған бөліктердің байланысқан қалпы және жүйенің тұтастық қызметі;
Кәсіптік бағдарлану- әрбір тұлғаның индивидумдық мүдделері мен еңбек рыногының қажетсінуін есепке ала отырып халыққа кәсіп таңдауда, іріктеуде не кәсіп ауыстыруда көмектесуді қамтамасыз ететін отбасының, оқу орындарының, мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық ұйымдардың ақпараттық және ұйымдастырушылық-практикалық іс-әрекеті.
Қарым-қатынас - жалпы материалды және рухани нәтижеге жету және қатынас орнату мақсатында олардың күштерін біріктіру және келісімге бағытталған адамдардың өзара әрекеттесуі;
Қарым-қатынасты диалогтау принципі. Топ сабақтарында бір-бірімен қарым-қатынастарында теңдік, қатынасушылардың бір-бірін сыйлауы, құрметтеуі, бір-біріне толық сенімділіктері.
Табандылық. Мінез-құлықты ұзақ уақыт бойы белгілі бір мақсатқа сай бағыттап, бақылап отыру қабілетінен көрінетін жеке адамның еріктік қасиетін табандылық деп атайды.
Қалыптастыру - яғни, адамның өмір сүру әрекетін ұйымдастыру, тәрбие мен білім беруді жүзеге асыру, тұлғаның бойында белгілі бір қасиетті дамтуға ықпал ету.
Мақсат - күткен нәтиженің түсінілген бейнесі, оған жетуге адамның әрекеті бағытталған;
Батылдық.Мақсатты талдау мен оған жету жолын анықтаудың шапшаңдығы мен ақылға сайлығынан көретін жеке адамның еріктік қасиеті батылдық деп аталады.
Ұстамдылық. Ұстамдылық немесе сабырлық деп мақсатқа жетуге бөгет жасайтын психикалық көңіл-күйді және шаршап-шалдығуды жеңе білу қабілетпен көрінетін жеке адамның ерік жігер қасиеті айтылады.
Дербестік. Өзі талаптанып алдына мақсат қоя, оған жету жолдарын таба білетін және қабылдаған шешімдерді практикалық орындай алатын адамның еріктік қасиеті дербестік деп аталады.
Оқыту - оқушыға нақты білім, дағды және іскерлікті үйрету мақсатындағы мақсатты бағытталған және жүйелі өзара әрекет;
Тоқтамға келгіштік дегеніміз - адамның небірқиын-қыстау кезеңдерде қажетті шешімдерге келіп, оны жүзеге асыруға қабілетінің болуы.
Тәртіптілік дегеніміз - адамның өз қимыл-қозғалысын ойы мен тілегін әр уақытта коллективтің ырқына бағындыра алу қабілеті.
Ерлік дегеніміз - алға қойған мақсатына шексіз сенген, сол жолда артық біткенше бел байлаған, моральдық рухы жоғары адамның ғана қолынан келетін қасиет.
Бақылау әдісі. Зерттелушілердің тапсырмаларды орындау барысындағы мінез-құлын бақылау арқылы оның ақыл-ойын, зейінінің сапасын, шынайылығын, адалдығын, тәртіптілігін, жауапкершілігін, көңіл-күй ерекшелігін, жұмыс қабілеттілігін сиипаттайтын қасиеттері туралы бірқатар мәліметтер алуға болады
Өзіндік баға - адамның өзін-өзі, өзінің кемшіліктерімен және жетістіктерімен, мүмкіндіктерін, қасиеттерін, басқа адамдар арасындағы өзінің орнын бағалау;
Өзіндік диагностика принципі -қатысушылардың өзін ашуы, өзінің жекелей маңызды мәселелерін осылар арқылы түсіну және қортындылау.
Педагог компетенттілігі - маманның өзінің педагогикалық және тұлғалық потенциалын жүзеге асыру дәрежесі, оның іс-әрекетінің талдауы және бағасы критериі ретінде;
Темперамент - 25 ғасырдан бері ғылыми ойды қызықтырған мәселелердің бірі. Оған деген қызығушылықтың төркіні - адамдар бойында болатын дара өзгешеліктер.
Педагогикалық тренинг - оқыту сапасын арттыруда студенттің білік пен дағдысын қалыпсатыру мен жетілдіруді көздейтін жоспарлы бағдарламамен жүргізілетін әр түрлі жаттығулар жүйесі.
Психодрама - Морено жасаған. Топтық психотерапия әдісі - рөлдік ойын сияқты, ойын барысында пациент үшін маңызды мәселемен байланысты эмоция, сезімдер аяқ астынан көрінетіндей жағдай жасау арқылы өтеді.
Психологиялық тренинг дегеніміз - топтық жұмыстың белсенді әдісіне негізделе отырып, психологиялық әсер ету.
Психожаттығу. Сөздің көмегінсіз қарым-қатынас жасап, топтың мүшелері өздерін көрсететін қосымша әдісті білдіреді.
Рефлексия - адамның өзін-өзі, ішкі психикалыө актісін, жағдайы мен ерекшелігін, өзінің ішкі әлемін тану процесі, өзі қалай басқаға қабылдануын түсіну және өзінің мінез-құлқын басқалардың мүмкін реакцияларынмен құру;
Тәрбие - тұлғаның дамуына әсер ететін арнайы ұйымдастырылған және басқарылатын процесс;
Тәрбие және оқыту әдістерін жасап, топтастыру тәлім - тәрбиедегі негізгі міндеттердің бірі . Тәлімдік әдістерге байқау және қателік; жобалау әдісі,рейтинг әдісі,басқару әдісі және т.б. жатады.
Технология (педагогикалық) - 1) педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асыру формасы, педагогикалық шараларды жүзеге асырудың құралдары мен тәсілдерінің жиынтығы; 2) алдын ала жобаланған оқу-тәрбиелеу процесін практикаға жүйелі және бірізді енгізу;
3) практикада жүзеге асатын белгілі бір педагогикалық жүйе жобасы;
Топ мүшелерінің тұрақтылығы принципі. Топ мүшелерінің құрамы тұрақты болуы керек. әрбір сабақ сайын жеке адамдардың келуі нәтижені өзгертеді.
Топтық динамика түсінігіне негізгі бес элемент кіреді: Топтың мақсаты.Топтың нормасы.Топтың құрылымы және лидер мәселесі.Топтың бірлігі.Топтың даму фазалары.
Топтың негізгі гуманистік идеясы - адамды қыстамау, зорлық-зомбылық көрсетпеу, оған өзімен-өзі болуына, өзін тауып және жақсы көру, қуанышты өмір сүруге кедергі жасайтын стереотиптерді жеңуге көмектесу.
Т-топтар (тренинг-топтар) - адамгершілік қарым-қатынастардың тренингі топтары, алғашқылары 1946 жылы ұйымдасқан болатын.
Трансакт анализ - негізін салушы американ психиатры Берн. Оның концепциясы бойынша адам <<алдын ала шешімдермен>> бағдарламаланған. Ол өз өмірін <<сценарий>> бойынша сүреді, оның жақындары, ата-аналарымен жазылған. Негізгі мақсат - өмірлік позицияларын қайта қарау.
Тренинг - арнайы ұйымдастырылған қарым-қатынас формасы, онда психологиялық көмек және қолдау, араласушылық дағдыларының қалыптасуы, жеке тұлғаның дамуының ерекшеліктері жайлы сұрақтар шешіледі.
Тренинг - жаттықтыру, жаттығу/ ағылшын сөзі.Тренингтер - өзін-өзі басқару дағдыларын дамытуға бағытталған, араласушылық тренингтер, жеке адам дамуын ынталандыратын тренингтер, оқыту тренингі.
Тренинг - қалыптасқан стереотиптерді және жекелей мәселелрді шешеді.
Тренингтің мақсаты - жеке тұлғаны анықтау.
Тренингтің негізгі гуманистік идеясы - адамды қыстамау, зорлық-зомбылық көрсетпеу, оған өзімен-өзі болуына, өзін тауып және жақсы көру, қуанышты өмір сүруге кедергі жасайтын стереотиптерді жеңуге көмектесу.
Тұлғалық -бағдарланған білім беру процесі - әрбір адамның жекелігін, өзіндік бағасын, өзіндік тұрмысын қабылдау негізіне жататын оқыту;
Үнемі <<кері байланыс>> принципі. Тренинг барысында қатысушының өз әрекеті нәтижесі туралы топтың басқа мүшелерінен хабарды үздіксіз алып отырды. <<Кері байланыстың>> арқасында адам өзінің мінез-құлқын түзете алады, нәтижесіз қарым-қатынас тәсілдерін жаңа мен алмастырады, оны қоршағандарға әсер ету арқылы тексеру.
Эксперт - ақпарат, кеңес береді; теория мен техниканы жақсы біледі.
2. <<Психология бойынша практикум>> пәнінің дәрістік материалдары.
Тақырып: Дәріс. №1. Түйсік қасиеттерін зерттеу
Сабақтың мақсаты: Студенттерге берілген білім психология практикумы пәнінің эксперименталды психология, психодиагностика, психологиядағы математикалық әдістемелер т.б. пәндер негізіне сүйене отырып, психологиялық практикумды бейнелеу теориясы тұрғысынан түсіндіру.
Жоспар
* Түйсіктің қасиетін және түрі
* Түйсік туралы теориялар
3. Психофизикалық әдістермен түйсікті зерттеу
Кез- келген эксперименттің өзінің ғылыми зерттеуі, әдістемесі, эксперимент пен теория байланысы, психологиялық эксперименттегі этика проблемасы, тест шкалалары мен стандарттау, беріктілігін тексеру т.б. эксперименталды қарым- қатынастан тұрады. Соның бірі- психофизикалық әдістермен түйсікті зерттеу.
Қоршаған орта туралы мәліметтерді түйсік арқылы аламыз. Түйсік деген сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның сезім мүшелеріне әсер етуінен пайда болатын бейне. Түйсік қоздырғыштың энергиясы организмнің нерв процестерінің энергиясына ауысқанда пайда болады. Түйсіктің физиологиялық негізі ретінде адекватты анализаторға, қоздырғыштың әсерімен ынталандыратын нерв процесі болады. Түйсік шартты сипатта болады. Біздің организмнің афферентті жүйелері бізді қоршаған әлемнің жағдайын, сондай- ақ аз немесе көп дәлдікпен біздің денеміздің жағдайын бейнелейді, яғни азды- көпті сезімтал болады. Эксперименталды түрде ең аз түйсік пайда болатын қоздырғыштың минималды интенсивтілігін анықтауға болады. Бұл қоздырғыштың минималды интенсивтілігін психофизиканың негізін салушы Г.Т. Фехнер сезім мүшелерінің сезімталдығының абсолютті табалдырығы деп атаған. Сезімталдықтың абсолютті табалдырығымен сезім мүшелерінің сезімталдығы арасында кері пропорционалдық байланыс: табалдырық төмен болған сайын, сезімталдық жоғары болады.
Оны былай жазуға болады: 1__
Е= RL
мұндағы Е- сезімталдық; RL- сезімталдықтың абсолютті табалдырығы.
Сезім мүшелері арқылы адам қоздырғыштардың бар немесе жоқтығы туралы ғана емес және де қоздырғыштарды сапасы және күші арқылы айырады. Түйсіну интенсивтіліктердің айырмашылығына әкелетін қоздырғыштардың 2 интенсивтіліктері арасындағы минималды айырмашылықты айыру табалдырығы немесе сезімталдықтың айырмашылық табалдырығы деп атайды (DL). Айыру табалдырығымен кері пропорционалдықта болатын шама айыру сезімталдығы (Ed): табалдырық төмен болған сайын, ол жоғарылайды:
__1_
* Ed = DL
ХІХ ғ. неміс физиологы Э. Вебер минималды қосымша қоздырғыштың шамасының (∆R) ынтаның бастапқы мәніне (R) қатынасы тұрақты болғандықтан, сезімталдықтың айыру табалдырығының шамасы салыстырмалы екенін дәлелдеген: ∆R
R = const.
Осы заңға сүйене отырып және интенсивтіліктің өсімшесін өте аз шама ретінде алуға болатынын ескере отырып, Фехнер интенсивтіліктің өзгеруін физикалық қозғарғыштың күшіне байланыстылығын мына формуламен көрсеткен: Еd = c log r
мұндағы Ed- сезімталдық айырымы; с- натуралды логарифмнен ондыққа көшкендегі тұрақты; r- әсер ететін қоздырғыш шамасының сезімталдықтың қатынасы, яғни ___R__
* R = RL
Психофизикалық заңды Г.Фехнер былай тұжырымдаған: түйсіну шамасы ынта шамасына пропорционал емес, ал ынтаның шамасының логарифміне, егер ол өзінің табалдырық шамасы арқылы берілсе, яғни соңғы шама түйсіну пайда болып және жоғалып кеткен жағдайдағы бірлік. Сезімталдық табалдырығының абсолютті және айырма шамалары оларды өлшеу жағдайына байланысты. Оны анықтайтын негізгі фактор болып өлшеулер жағдайына сезім мүшелірінің бейімделуі. Бейімделу деп- бұл жағдайда өзгермелі сыртқы жағдайларға анализатордың қалыптасуы.
Сезім мүшелерінің бейімделуінің, сезімталдықтың абсолютті табылдырығының өзгеруіне әсер етуін көздік қараңғылық және көздің жарыққа бейімделу мысалынан көреміз.
Г. Фехнер сезімталдықтың абсолютті және айырма табалдырықтарын есептеудің бірнеше әдістерін көрсетті. Олар аз ғана түйсінуді бейнелейтін қоздырғыштың интенсивтілігін есептеуге мүмкіндік береді. Бұл әдістер арасындағы айырмашылық- қоздырғышты ұсыну тәсілінде және зерттеудің алғашқы нәтижелерді статистикалық өндеу тәсілінде.
Сұрақ атауы Сезімталдықтың абсолютті табалдырығын анықтау әдістері.
Ең алдымен минималды өзгеру немесе шекаралар әдісін қарастырайық. Әдістің мазмұнын атынан көруге болады: таңдалған ынталар континуумын оның дискретті мәндердің айырмашылығы минималды болатындай қылып алу керек.
Ынталарды ұсыну өспелі және кемімелі ретте болады. Әрбір ынтаны ұсыну тізбегіне жауаптар ауысу шекарасын көрсетеді. Табалдырықты өлшеуді ынталардың кемімелі тізбегінен бастайды, яғни бастапқы мән ретінде анық қабылданатын ынтаны алады. Табалдырық ынта аралық интервалдың ортасында орналасқан, яғни әлі қабылданатын және қабылданбайтын ынталардың ортасында. Осылай өспелі ынта қатарын да анықтайды. Өспелі және кемімелі қатарға жауаптар шекаралары сәйкес келмейді. Ол тек зерттелетін адамдарда қайталанатын қателер- үйрену және тосу қателері болған кезде байқалады. Әрбір өспелі және кемімелі қатарда 1 зерттеуде 6 дан 15 ретке дейін тексерді. RL сезімталдықтың абсолют табалдырығы ретінде пайда болу және жоғалу табалдырығының орта арифметикалық мәні есептеледі: ∑L__
RL= N
мұндағы: RL- сезімталдықтың абсолют орта табалдырығы: L- әрбір ынта қатарындағы табалдырықтың мәні; N- ынта қатарының жалпы саны. Зерттелетін адамның жауаптарының вариативтілігін орта квадраттық ауытқу көмегімен анықтайды. Жіберілген қатенің орта мәнін қалыпты деп атайды:
δ
δ RL= √N-1
мұндағы δ - RL- дің орта квадраттық ауытқуы; N- іріктеу көлемі.
Сезімталдықтың абсолютті табалдырығын анықтайтын 2- әдіс- тұрақты қоздырғыштар әдісі немесе тұрақтылар әдісі. Бұл әдіс табалдырықты шекара диапазонын анықтауға бағытталған тәжірибе өткізуді талап етеді.Табалдырықты шекара деп зеріттелетін адам әрқашан ынтаның әсерін сезе бастайды немесе сезбейтін шекаралардың қоздырғыш интенсивтілік диапазоны. Тәжірибеден табылған шекараны интервалдарға бөледі (5 тен 9 дейін). Сондықтан табалдырықты шекарада барлық ынталар шамаларының айырымы бірдей.Тәжірибе жүзінде бұл интенсивтіліктілер тұрақты болады. Тәжірибе кезінде әртүрлі интенсивтілікті ынталарды кез- келген ретте ұсынады, әрбір интенсивтіліктің ынталарын бірдей ретте ұсыну керек.
Тәжірибелі мәліметтерді өңдеу кезінде сезімталдықтың абсалютті табылдырығын анықтау мақсатында мынандай реттілікті сақтау керек.
* Әрбір тұрақты ынтаға дұрыс жауаптар жиілігін санау.
* Бұл абсолютті жиліктерді салыстырмалы жиіліктерге (f ) ауыстыру, яғни дұрыс жауаптарды берілген ынтаның ұсыну санына бөлу.
* Координат системасын салу. Абсцисса осіне әсер еткен ынтаның интенсивтілігін, ал ординат осіне - дұрыс жауаптардың салыстырмалы жиілігін салу (0,0 ден 1 ден).
* Графикке f мәндерін салу және тәжірибелі нүктелерді түзу сызықтармен қосу.
* Дұрыс жауаптар жиілігіне сәйкес келетін нүктелерге абсцисса параллель тәжірибелі сызықпен қиылысқанша түзулер жүргізу, 1,2,3 деп нүктелерді белгілеу.
* 1 нүктесінің абсцисса осіне проекциясы арқылы медиананы табу, 2 және 3 нүктелердің проекциясы арқылы орта квартильді ауытқулар мәнін табу. Ме шамасы сезімталдықтың абсолют табалдырығына сәйкес, Q1 және Q2 - зерттелетіндердің төселмеген жауаптар шекарасы.
Медиана және орта квартильдің ауытқулар графиктік анықтау кезінде жиналған жиіліктер қисық сызығын салу арқылы дәлірек болады.
Егер зерттеу нәтижелері қалыпты үйлестіру заңына бағынса, онда абсолют табалдырық шамасы және нәтижелер дәллдігінің шамасы ретінде орта арифметикалық шама және орта квадраттық ауытқу мәндерін алуға болады.
Сезімталдықтың абсолют табалдырығын анықтау үшін 3- әдіс орта қате әдісі. Бірақ оны тек ұсынылған ынтаны үздіксіз өзгерту мүмкіндігі болғанда қолданады. Бұл әдіс бойынша өлшеуде зерттелетін адам өзі ынтаның шамасын реттейді. Алдымен ең бірінші түйсіктендіргеннен бастап, ақырында ынта интенсивтілігін төмендетеді (түйсік жоғалғанға дейін жүргізіледі).
Нәтижелерді өндеу кезінде сезімталдықтың абсолютті табалдырық көрсеткіштері ретінде орталық тенденция шамаларын- медиана және орта арифметикалық шама қолданады.
Дәріс №1.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
* Түйсіктің қасиетін және түрін анықтау?
* Түйсік туралы теориялар байланысы неде?
3. Психофизикалық әдістермен түйсікті зерттеу дегеніміз не?
* Әдебиеттер:
1.Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.;1998.
2.Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест,1993.
3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага:1981.
Тақырып: Дәріс №2. Қабылдау қасиеттерін зерттеу
Жоспар
1.Негізгі қасиеті және жағдайы. Теориялық шолу
2. .Қабылдаудың ерекшеліктері, оның түйсіктер айырмашылығы
Сұрақ атауы 1 Негізгі қасиеті және жағдайы. Теориялық шолу
Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түci, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т. б. қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді. Мысалы, алманы қабылдауды алайық. Мұнда біздің анализаторларымызға оның қызыл түсі, хош иісі, тәтті дәмі т. б. осындай қасиеттері бір мезгілде әсер етеді де, миымызда тұтас зат бейнесі пайда болады.
Қабылдау процесінде адамның uткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады. Сыртқы ортадан адамда дамылсыз ақпарат келіп отырады. Kici бұлардың бәрін бірдей дұрыс қабылдай алмайды, немесе үлгермейді. Егер бала өмip бойы поезды көрмей өссе, оны бірден жақсы тани алмайды. Адамның сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсенді қабылдау. Белсенді қабылдау ғана дүниені тереңірек тануға мүмкіндік береді.
Қабылдау - ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің, нәтижесі. Қабылдаудың физиологиялық негізіне бірнеше тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым-қатынасында пайда болатын уақыттың нерв байланыстары жатады. Мұны И.П.Павлов қатынас рефлексі деп атаған. Мәселен, көру анализаторында осындай қатынас рефлексінің жасалуы яғни тiтіркендіргіштердің бip-бipiмeн байланысы заттың түрі, түci, мuлшеріне қарамай-ақ оның тұлғасын тануға мүмкіндік береді.
Сuйтіп, қабылдау - түйсіктегідей бip анализатордың ғана қызметі емес, бірнеше анализаторлардың бірлесіп қызмет icтeyiнің нәтижесі. Мәселен, киноны көру екі анализатордың (көру, есту) uзара байланысып жұмыс icтeyiнен болады.
Сұрақ атауы Қабылдаудың ерекшеліктері, оның түйсіктер айырмашылығы.
Қабылдаудың тұтастығы.
Қабылдаудың объектісі кейбір жеке қасиеттерден, жеке бөліктерден тұрғанымен, біз оларды бүгіндей, тұтастай қабылдаймыз.
Кей кезде б+-рынғы тәжірибемізде ұшыраған кейбір объектілердің жеке бuліктері, шет жағасы, үзінділері ғана қабылданса да, біз бұларды тұтас зат формасында қабылдаймыз. Егер <<Дударай>> операсындағы Мариям әнінің басталуын ғана құлағымыз шалса, осы әннің мазмұнын тұтастай қабылдайтын боламыз. Адам алдындағы үш нүктені де жеке ноқат ретінде қабылдамайды. Мұны үш бұрыштың тұтас бейнесі деп түсінеді. Өйткені, қабылдаудағы жеке бөліктер жиналып келіп, тұтас нәрсенің бейнесін құрайды.
Кабылдаудың мағыналылығы
Бұл ерекшелік те қа - былдаудың түйсіктерден негізгі айырмашылығын жақсы кuрсетеді. Ол объектілердің мазмұның жақсылап түсінбейінше, белгілі тұжырымдар мен сөз арқылы аталмайынша, ол толық қабылданбайды.
Қабылдауда объектінің аты сuзбен (екінші сигнал жүйесі) берілсе, қандай нәрсе болса да оңай және тез қабылданады. Мәселен, өзіміз түсінбейтін тілде сuйлеген сuздерді мүлде ұқпайтын болсақ, азын-аулақ хабарымыз бар тілді шала-шарпы қабылдаймыз. Адам ана тіліндегі сөздерге жақсы, толық түсінетіндіктен ғана оларды толық қабылдай алады.
Заттар мен құбылыстардың мағынасын түсінудің қарапайым түрі -- тану. Нәрсені танымайынша, оны анғарып, қабылдау қиын. Тану дегеніміз талғаусыз қалай болса, жалпылай және даралап тану болып екіге бuлінеді. Жалпылай тану солай тану. Жалпылай тануда адам нәрселердің uздеріне тән қасиеттерін біле бермейді. Объектілерді даралап тану арқылы ғана оларды анық, толық қабылдауға мүмкіндік туады. Мәсе - лен, кuпшілік арасынан таныс адамды бірден тану, кuп киімнің ішінен uз пальтонды бірден тану оп-оңай.
Қабылдаудың таңдамалылығы
Толып жатқан объектілердің ішінен біреуін іріктеуіміз (оның қасиетін, сапасын) қабылдаудың, тандамалылыры делінеді. Мәселен, кітап оқығанда ондағы бірер сuз қате жазылған болса да байқамай оқып кете береміз. Егер кітапта <<уни - верситет>> деген сuз <<унверситет>> деп қате жазылса да біз мұны <<университет>> деп дұрыс оқимыз. Кітап окығанда оның мазмұнына ерекше көңіл бuлінетіндіктен, мұндай қателер көзге түспей қалады. Ал жеке сuздерге, жеке әріптерге шұқшия кuз салған жағдайда (мәселен, корректорлар) текстін мазмұны ұғылмай, күнгірт қалып қоятын кездері болады.
Қабылдауда зейін аударып, талғаудың зор маңызы бар. Мұндай жағдайда объектін назар аударылған белгілерін, қасиеттерін, керек жақтарын ғана қабылдаймыз. Біздің на - зар аударатынымыздың, ішіндегі ең бастылары, қазірде істеп жатқан әрекетімізге қажет қызықтыратын, қажетімізге жарайтын нәрселер болып табылады.
Қабылдаудың тандамалылығы әр түрлі объективтік (объектілердің ерекшеліктеріне -- күші, қозғалысы, қарым-қатынасы т. б.) және субъективтік (адамның қабылданатын затқа қызығуы, оны кажетсінуі, сол кездегі психикалық көңіл-күйі т. б.) себептерге де байланысты болып келеді.
Мұғалім бірнеше оқушыдан үй тапсырмасын сұраған кезде оған бір баланың, жауабы ерекше ұнайды. Бұған ол аса зейін кояды. Сонда мұғалімнің объектісі сол бала болады да, қалғандарының жауабы жuнді еленбейді. Қабылдауда ерекше айкын керініп тұрған нәрсе (жоғарыдағы мысалда баланың сабақты жаксы айтуы) фигура делінеді де, қалғандары (осы. сұраққа жuндеп жауап бере алмаған окушылар) сонын фоны болады. Сuйтіп, аса зейін койған зат әр кезде фигура болады да, оның айналасындағы қоршау фон болып есептелінеді. Осы жағдайды тuмендегі суреттер жақсы кuрсетеді. Мәселен, бұл суретте кара түстен екі адамның профилі байқалады да, ак түс жай кuрініс деп қабылданады, екінші жағдайда, керісінше, осы бір суреттегі ақ ваза фирураға айналады да, оның теңірегіндегі қара түс фон болады. Мұнда фон мен фигураның орны ауыстырылып отыр. Осылайша түрлі жағдайда әркімнің uзінше қабылдауы кuбінесе адамның мамандығына да байланысты. Мәселен, суретші алдымен екі профильге назар аударса, музей қызметкері бірден вазаны кuреді.
Қабылдаудын константтылығы (тұрақтылығы)
Қабылдаудың константтылыгы деп сыртқы жағдайдың uзгеруіне қарамастан, заттардың кейбір қасиеттерінің бір қалыпты болып қабылдануын айтады. Мәселен, біздің алдымыздағы телеграф бағаналарының бір-бірінен қашыктығы кuздің тор қабығында бірдей сәулеленбейді. Сонда да біз олардың шамасын бір-біріне тең деп қабылдаймыз. Өйткені, олардың шындықтағы қалпы осындай. Осы зандылықты түсіндіретін мысалдар толып жатыр. Мәселен, ақ қағаз жасыл лампочканың жарығы түссе де, қызыл лампочканың жарығы түссе де бәрібір ақ болып қабылдана береді. Жарықтың түрлі әсерінен көмір де бірде қара, бірде сұрғылт болып қабылданады. М+-ның бәрі кuру анализаторында түрліше бейнеленеді. Осы зандылық тұрмыста, еңбек процесінде түрлі заттарды тез, оңай тануға мүмкіндік береді. Қабылдаудың константтылығы балаларда 2 мен 4 жастың арасында қалыптасып болады. Қабылдаудың константтылығы адамның uткен тәжірибесіне де байланысты. Бейнені тұрақты түрге келтіруге, оны сол қалпында сақтауға мүмкіндік туғызатын ең жоғары психиқалық функция -- сuз. Әрбір заттың түсінігі сuзбен байланысты, сuз ғана затты бір тұрақты түрге енгізеді.
Қабылдаудағы иллюзия.
Әрқашан да қабылданатын затқа, не құбылысқа қабылдау сәйкес келе бермейді. Түлі себептерге байланысты шындықты бұрмалап, теріс қабылдайтын кездер де болады.
Түрлі себептерге бай - ланысты шындықтары объектілерді қате қабылдауды иллюзия деп атайды. Иллюзиялар сан алуан себептерге байланысты пайда болады. Мысалы, шай кұйылған стаканға салынған қасықтың <<сынған>> құсап тұруы физикалық қасиеттерімен түсіндірілсе, кейбір нәрсе женіндегі жансақ пікірлер адамның психологиялық қасиетіне байланысты. Мәселен, адам күшті үрей үстінде объектіні анық қабылдай алмайды.
Иллюзияның түрлері өте көп. Соның ішінде кері қабылдауында ил-люзиялар жиі кездеседі. Бұл кuбінесе заттардың кеністікке оналасу жағдайын адамның жuнді білмеуінен туады. Көру (оптика) иллюзияларына: контраст, перспектива, қашықтық заттың жоғары жарын артық бағалау, түзу кесіндінің ығысу иллюзиясы т. б. жатады. Мәселен, суреттегі перспектива иллюзиясын алайык. Алдымыздағы үш бағананың биіктігі бірдей. Ал қабылдау кезінде олардың ең әрідегісі бәрінен үлкен сияқты болып кuрінеді. Мұның себебі -- нәрсе алыстаған сайын оның бейнесі кішірейе беретіндіктен, нәрсе өзінен кішкентай нәрсенің қасында тұрса үлкейіп, үлкен нәрсемен қатар тұрса, кішірейіп көрінеді. Осы суреттегі ортадағы дөңгелектер, шыңында uзара тең бірақ көзге әр түрлі болып керінеді, өйткені, бірі -- үлкен деңгелектердің, екіншсі -- кішкентай дuнгелектердің қоршауында түр. Тәжірибе арқылы тексеріп кuру -- қабылдаудың дұрыстырының бірден-бір өлшемі. Мәселен, стакандары шайдан қасықты алып, оның сынбағандарын байқау -- осындай тәжірибенің қарапайым түрі. Иллюзияның заңдылықтарын дұрыс түсінудің тәжірибиелік мәні зор. Мәселен, иллюзиялар архитектура мен бейнелеу uнерінде, әскери маскировкада, баспахана әріптерін жасауда, сахнаны безендіруде жиі қолданылады. Иллюзияның заңды - лықтарын білу адам ойлауындары сыншылдықты дамыта түседі. Иллюзияларды адамның нерв жүйесінің ауруға шалдығуына байланысты туатын заттардың жалған теріс бейнелері -- галлюцинациялардан ажырату кажет. Мұндай науқасқа ұшыраған адамның ұрыну қабілеті кемиді де, есі кіресіл шырасылы болады. Мәселен, оған ешкім дауыстамаса да ол бір дауыс естігендей, денесінде қайдағы бір жоқ жорғалап жүргендей кuрінеді. Бұл көбінесе шизофрения, инфек - ция ауруларының негізінде пайда болып отырады. Бұл аурулардан психиатр-дәрірерлердің көмегімен айыруға болады. Ми қабырында қозу процесі тежелумен алмаспай бір орында тұрып қалған кезде осындай (бұл нервтің патологиясы) галлюцинациялык бейнелер пайда болады.
Апперцепция.
Қабылдаудың адамныц жалпы психикалық тұрмысы мен uткен тәжірибесінің мазмұнына байланыстылығын аппер - цепция дейді. Апперцепция тұрақты және уақытша болып екіге белінеді. Тұрақты апперцепция адамның қызығуы мен мамандығы, білім мен дүниетанымына байланысты болып отырады. Мәселен, <<түбір>> деген сөзді әр адам түрліше қабылдауы мүмкін. Тіл маманы осы сөзді ести салысымен сездщ тубірі жайлы айткысы келеді. Ал ботаник болса, шөптің түбірін, математик санның түбірін айтып беретіндігі белгілі. Апперцепция затты түрлі жарынан бағалай алу, адамның оны өзінше талқылап, өзінше көзқарасын білдіре алуы. Апперцепцияның мол болуы білімділікке байланысты. Білім адамның ойын терендетіп, оның мазмұның кеңітіп қана қоймайды, дүниені жан-жағынан терең түсіне білуге жағдай туғызады. Адам есейген сайын оның білімі, тәжірибесі молая түседі, дүние-танымы қалыптасады. Бұл оның апперцепциясының өзгеруіне әсер етеді. Балалардың оку материалын жақсы кабылдай алуы олардың апперцепциясына (ярни түсінік корына) бай - ланысты болып отырады. Оқушыны жаңа сабаққа даярлау -- бұл, бір жағынан, оның апперцепциясын тудырып отыру деген сез.
Әр түрлі иллюзиялардыц негізінде адам жаңсақ ткірде болады, мұны уақытша апперцепция дейді. Апперцепцияның уақытша түріне А.С. Пушкинннің <<Вурдалак>> деген өлеңі жақсы мысал бола алады. Осы өлеңінде Ваня деген қорқақ бала түнде зират арқылы жүріп бара жатады. Ол қорыққанынан қара терге түседі, сүйек кеміріп жаткан итті қабырдан шыққан елікке балайды. өйткені, оның өзі осындай кереметтердің <<болатындырына>> сенетін.
М. Әуезов <<Қыр әңгімелерінде>> Жортар карттың басынан кешкен бір окиғаны былайша суреттейді: <<Бейіттің іші әлгіден де жарық болып кетті, артынан бәсеңдегендей болды... қудай кврсетпесін -- көзіме өзінің бұрын түсін көрмеген, атын естімеген бір пәле көрінді.
Алғашқы кuрген кезде <<жалмауыз>> дедім. Нобайы адамға ұқсамайды. Қап-қара, тырдай жалаңаш. Бойы еңгезердей, улкен, бшктігі кісі бойы -- қол сұғымдай шашы бұрқырап тұр. Квзіме түскен әсіресе қорқынышты жері -- аузы. Ырсиып, от болып, тістері ақсиып сойдиып түр екен. Аузынан кәдімгідей от бүркіп тұр... өзге еш жері кuрінбейді. Қараңғы бұрышта қып-қызыл от болып жанып тұрған ырсиған ауыз, ақсиған тіс қана кuрінгендей болды... тұрайын десем, буынымды баса алатын емеспін,.. Қозғаларға шамам жоқ... құр сүлдем отыр... Бір мезгілд... ақырып келіп, иығымнан бас салды...>>
Жын-шайтан, пері, албасты дейтін ұғымдарға катты сенетін адамға бейіт ішінде осындай <<керемет>> кuріністерді туғызған жауыннан паналап жүрген екінші бір адамның әлсін-әлі жағып жүрген сірінкесі екен. <<Қорыққанға қос кuрінеді>> деген мәтел осындай адамдардың психологиясын өте жаксы керсетеді.
Дәріс №2.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
Қабылдаудың негізгі қасиеті және жағдайы туралы не білесін?
Қабылдаудың теориялық шолуы дегенді қалай түсінесін?
Қабылдаудың ерекшеліктері, оның түйсіктер айырмашылығы неде?
Дәріс №3. Зейіннің қасиеттерін зерттеу
1.Зейн туралы жалпы түсінік
2.Зейннің түрлері
3.Зейннің қасиеттері
Сұрақ атауы 1 Зейін туралы жалпы түсінік
Зейін - ерекше психологиялық феномен себебі, әлі күнге дейін психологтардың арасында қалыптасқан біркелкі пікір жоқ. Біріншілері зейінді жеке құбылыс, екіншілері жеке психикалық процесс, үшіншілері танымды психикалық процесс, төртіншілері зейінді ерік және адамның іс әрекетінің негізімен байланыстырады.
Сана схемасының аймағы. Үлкен аймақ белгісіз сана аймағы, ал кіші аймақ зейін аймағы болады. Яғни зейін сананың нақты, анық бейнесін қажет етеді. Көру аймағы орталыққа жақын болған сайын, біз кез келген құбылысты анық белгілейміз және санаға анықтаймыз. Зейін кез келген психикалық процесс сияқты физиологиялық негіздерге сүйенеді. Адамға әсер ететін тітіркенгіш, мидың белсенділігін тудырады. Мидың белсенділігі ретикулярлық формация мида тез, жылдам болатын электрлік жиілікті тудырып, нерв процесінің табалдырығын азайтады. Сезімталдықтың табалдырығы азаяды. Сонымен қатар мидың активті бөлігінде диффузиялық таламус жүйесі, гипоталамустың жүйесі де жұмысқа қосылады.
Ретикулярлық формацияда бағдарлаушы рефлекстің де мағызы зор. Ол туа біткен организмнің реакциясын көрсетеді. Ол адамдар мен жан - жануарларда да бар.
Зейіннің физиологиялық негізі өте күрделі. Психологиялық әдебиеттерде оның негізгі екі топ механизмін көрсетеді: перифериялық және орталық.
Перифериялық механизмге органдардың күйін келтіру жатады. Адам әлсіз дыбысты естіген кезде оған құлақ түреді, дабыл жарғағы тартылады, соның нәтижесінде сезімталдық артады. Қатты дыбыста дабыл жарғағы босатылады да ол информация орталық құлаққа жіберуде жиілігі әлсірейді.
Д.Е.Бродбенттің айтуынша, зейін - информацияны кіре берісте талдаушы, өткізгіш яғни ол периферия бөлімінде болады. Оның тәжірибесінде дәлелденгені адам әртүрлі информацияны бір мезгілде екі құлаққа айтқан кезде. Адамның сол құлағы информацияны жақсы қабылдап, оң жақ құлағы информацияны толық теріске шығарған. Кейін дәлелденгені перифериялық бөлім информацияны физикалық механизіміне қарай талдап алған. У. Нейсер бұны зейіннің алды деп атады, оны информацияның өңдеуші, фигураны фоннан бөліп алу деді.
Орталық - механизм нерв орталықтарының біреуінің қозу, екіншілерінің тежелуімен сипатталады. Нервтің қозу күші, ішкі тітіркендіргіштердің күшіне байланысты. Қатты қозу, төменгі қозуда болады, өктемділік, басымдылық жүргізеді.
Н.Н.Ланге осы зейіннің теориялары мен концепцияларын бірнеше топтарға біріктірген
1) зейін қимыл - қозғалыс бейімділігі нәтижесі ретінде; оны жақтаушылар; адам өзінің зейінін бір заттан екінші затқа ауыстырады, сондықтан зейін қимыл - қозғалыс бұлшық етінсіз болуы мүмкін емес.
2) зейін сана көлемінің шектеулігінің нәтижесі ретінде; И.Герберт, У.Гамильтон айтуынша, интенсивтіқұбылыс интенсивті аз жағдайды ысырып немесе оны басып тастауға қабілетті. Алайда олардың механизімін толық ашып көрсете алмады.
3) зейін эмоция нәтижесі ретінде; бұл ағылшындардың ассоциациялық психологияда кеңінен тарады. Зейін эмоция реңкіне байланысты.
4) зейін апперцепция нәтижесі ретінде; индивидуалдық өмір тәжірибесіне байланысты.
5) зейін рух қабілетінің ерекше белсенділігінәтижесі ретінде; олар зейінді алғашқы және белсенді қабілет деп түсіндіреді, алайда оның шығу төркі түсіндірілмейді.
6) зейіннің нервтік тітіркендіргіштің күшеюі. Зейіннің тітіркендіргішінің көбеюі орталық нерв жүйесіне байланысты.
7) нервті басу теориясы. Зейін - физиологиялық нерв процесінің біреуінде бөгеледі, ал бұл факт сана концентрациясы.
Т.Рибо теориясында зейінді эмоциямен байланыстырады. Әсіресе, эмоция мен ырықты зейін. Зейін организмнің физикалық және физиологиялық жағдайына байланысты. Соның ішінде, И. Рибо қозғалыстарға көп назар аударады. Қозғалыс сананы физиологиялық жағдайда қолдайды және оны бекітеді. Сондықтан бұл зейіннің моторлы теориясы деп аталады.
П.Я.Гальперин
1) зейінді бағдарлаушы-зерттеуші әрекеттердің негізі, психологиялық әрекет. Ол образдардың мазмұнын, ойын, басқа феномендерді, адамның психикасын анықтайды.
2) зейіннің негізгі функциясы-әрекеттердің, психикалық образдардың мазмұнын бақылау. Адамның кез келген әрекеттерін бағдарлайтын, зерттейтін және бақылаушы бөліктері бар. Осы соңғысы зейін деп аталады.
3) әрекеттен айырмашылығы зейін өзінің кейбір бөліктерінің нәтижесін бермейді.
4) зейін жеке өзіндік акт ретінде бөлініп шығады. Бұл жағдайда кез келген бақылауды зейін деп қарастырады. Бақылау - әрекетті бағалайды, ал зейін оны жақсартады.
5) егер зейінді психикалық бақылаудың әрекеті деп қарастырсақ, онда зейіннің нақты актілері - ырықты, ырықсыз жаңа ақыл ой әрекетінің қалыптасуы нәтижесі болып табылады.
6) ырықты зейіннің жүйелілігінен туындайды, яғни бақылаудың формасы, ол арнаулы жоспарланған, үлгі бойынша өткізіледі.
Сұрақ атауы 2 Зейіннің түрлері
Ырықсыз зейін - зейіннің негізгі түрі. Оны пассивті немесе ырықсыз жасалады дейді. Себебі, ол адам санасынан тыс жасалады. Адам әрекеті өзіне тартады. Ырықсыз зейін пайда болуына физикалық, психофизиологиялық, психикалық себептер комплексі енеді. Олар бір -бірімен байланысқан төрт категориядан тұрады:
1-топ: ішкі тітіркендіргіштер. Бұған тітіркендіргіштердің интенсивтілік күші енеді. Мысалы біз қатты бір затпен әуестеніп айналадағы заттарды елемейміз. Бір мезгілде сенің жанынан қатты жерге түскен заттың дауысын естисің. Бұл сізді еріксіз өзіңізге назар аудартады. Яғни қатты тітіркендіргіш - қатты дыбыстар, түс, ашты иіс т.с.с. Тітіркендіргіштердің арасындағы контрастының да маңызы зор. Тітіркендіргіштердің ұзақтығы, оның өлшемі, формасы, заттың жаңалығы т.б әсер етеді.
2-топ: адамның жан - дүниесіне байланыстылығы, яғни оның қажеттері. Қарны тоқ адам тамақ туралы әңгімеге араласпайды.
3-топ: жеке адамның жалпы бағыттылығы. Бізді қызықтырған нәрсе, біздің қызығу аймағымыз, соның ішінде егер біз онымен кездейсоқ кездессек те, профессионалдық - біздің назарымызды аударуды қажет етеді. Сондықтан миллиционер қате жүргізіп келе жатқан машинаны бірден байқайды. Редактор оқуға алған қателіктерді тез табады.
4-топ: сізге әсер ететін тітіркендіргіштер. Бізге қызықты нәрселер бізде белгілі бір эмоциялық реакцияны тудырады. Осылайша ырықсыз зейін пайда болады.
Ырықты зейін. Ол адамдарда саналы әрекеттерден тұрады. Адамның ерік күш жігерін талап етеді. Ол еңбек ынталануының нәтижесінде пайда болады. Ырықты зейіннің негізгі функциясы - психикалық үрдісті белсенді реттеу. Ырықты зейін биологиялық емес, әлеуметтік.
Ырықсыз зейін - сыртқы дүниенің кез келген объектілері ырықсыз назарымызды өзіне тартады. Мысалы, бояулы афиша, миллиционердің ысқырығы, қызықты кітап. Ырықсыз зейін организмде пісіп - жетілмейді, ол қалыптасады. Л.С.Выгодский еңбегінде көрсетілгендей, ырықсыз зейін - екі адам арасында, үлкендер мен балалар арасында бөлінген. Ересек адам ортадан белгілі бір объектіні көрсетеді, сөзбен ажыратады, ал бала ол белгіге жауап қайтарады. Осылайша, объект баланың сыртқы аймағында белгіленеді. Ырықсыз зейін ерік күш жігерді керек етеді.
Үйреншікті зейін - адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай ақ орындалатын зейін. Мысалы, қандай нәрсеге болса да үйреніп жаттығып алғаннан кейін іс - әрекет, дағдыға айналады.
Сұрақ атауы 3 Зейін қасиеттері
* Зейін тұрақтылығы және жинақтылығы. Адам зейінінің бір объектіге немесе бір жұмысқа тұрақтай алуы.
* Зейін аударылуы. Бір объектіден екінші объектіге назарымызды көшіру;
* Зейін бөлінушілігі. Адам санасының бір мезгілде бірнеше әрекетті атқара білу мүмкіншілігі. Мысалы, студент лекция тыңдайды, жазады.
* Зейін көлемі. Зейін көлемі деп бір уақыттың ішінде оның қамтитын объектілерінің саны.
* Алаң болушылық. Белгілі бір объектіге саналы түрде зейінді ұйымдастыра алмаушылық.
Зейін - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала шоғырлануын көрсететін құбылыс. Мысалы, оқушы математикалық есептер шығарып отыр, есептің шығарылу жоспарын ойлайды. Есеп шығарып болғаннан кейін ол тарих, географияны оқуға көшеді. Осы көріністердің бәрінде де зейінге ұйымдастырып тұрған баланы көруге болады. Зейін дербес түрінде кездеспейді, қайта солармен бірлесіп келеді. Өйткені адам өз өмірінің әрбір моменттерінде бір нәрсені қабылдайды, не есіне түсіреді, ойлайды.
Дәріс №3.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Зейн дегенди калай түсінесін?
2.Зейннің түрлерін ата?
Дәріс №4. Естің ерекшеліктерін зерттеу
1.Ес туралы жалпы ұғым.
2.Есте сақтауды зерттеу әдістемелері
Сұрақ атауы 1 Ес туралы жалпы ұғым
Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс.Ес - күрделі психикалық процестердің бірі. Ес есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану, ұмыту секілді процестерден тұрады.
Естің физиологиялық негіздерін бір кезде И.П.Павловтың нерв жүйесінің пластикалық қасиеті туралы ілімімен түсіндіретін. Нерв жүйесінің пластикалылығы дегеніміз турлі қозулардан қалған әсерлердің қайтадан уақытша байланысқа тусе алу қабілеті. Уақытша байланыстардың тікелей тітіркендіргіштер әсер етпеген жағдайда да мида жасалынуы онда бұрынғы байланыстардан із қалып отыратындығын көрсетеді. Бірақ бұл жалпы долбар. Өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігі жөнінде ғылымда әлі нақтылы деректер жоқ. Мәселен, ес құбылысының табиғатын зерттеуші ғалымдарының бір тобы оны мидағы электр құбылыстарымен байланыстырса енді бір зерттеушілер есті мидың нейро-химиясына қарай туіндіргісі келеді. Соңғы бағыттың өкілдері мидың кейбір клеткаларын бір сыдырғы зерттегенмен естің букіл ми массасынан алатын орнын әлі анықтай алмай келеді.
Бір нәрсені еске сақтау - оны байланыстыру деген сөз. Ес процесінің негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп атайды. Егер бұрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін елестетсек, не ойласақ, бұлардың арасында байланыс пайда болады. Кейін объектінің біреуін ғана елестетсек миымызда оның қалған бөлегін тудыруға себеп болады. Ассоциациялық принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек ойшылы Аристотель ассоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстрып, психикалық әрекеттің қалған турлерін ( ойлау, қиял, ерік т.б.)тусіндіруге бұл принципті қолданбады. Ғылымда тұңғыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс теориясымен дәлелденген, осы негізде көптеген психикакалық процестердің табиғатын тусінуге болатындығын көрсеткен ұлы орыс ғалымы И.П.Павлов психологияда ассоциациялар деп аталатын құбылыс ми қабығында екі қозу процесінің қабаттасып келуі себепті пайда болып, сан қайталаудың нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін тусіндірді. Ұлы ғалым бұл туралы былай деп жазды <<Уақытша нервтік байланыс жануарлар дүниесінде де, біздің өзімізде де байқалатын жан - жақты физиологиялық құбылыс. Сонымен қатар ол турлі әрекеттерден, әсерлерден құрылса да психикалық құбылыс болып табылады, оны психологтар ассоциация деп атайды. Ассоциациялардың Аристотель заманынан белгілі үш турі бар. Олар: іргелестік, ұқсастық және қарама-қарсылық ассоциалар. Бұл ассоциациялар жөнінде И.П.Павлов былай дейді: <<Шартты байланыс...бұл,сірә, біздің бір мезгілдік ассоциация дейтініміз болса керек. Шартты байланыстардың генерализациясы ассоциациясы дегенге сәйкес келеді. Шартты рефлекстің анализі мен синтезі, сайп кеелгенде, ой әрекетінің негізі процестерімен мәні бірдей нәрсе>>. Кезінде Аристотель ойлаптапқан ассоциациалардың табиғатын былайша тусінуге болады: 1) Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі елес өзімен бірге оған қатысы бар екінші затты қоса туғызады. Мәселен , Кремль ұғымы Қызыл алаң ұғымын, көктем турылы ұғым шөп туралы ұғымды туғызуы мумкін. 2) Ұқсастық ассоциациясынан нәрсенің, көріністің бейнелері өздеріне ұқсас образдарды ілестіріп еске тусіреді, яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа қандай қандай болса да ұқсастығы бар екінші затты елестетеді. 3) Қарама - қарсылық ассоциациясы бір зат туралы елес тусіреді.
Ойда қалдырылатын не қайта жаңғыртылатын нәрсенің сипатына қарай ес төртке бөлінеді. Олар: қозғалыс,образдық,сөз - логикалық және эмоциялык естер. 1) Қозғалыс есі деп ойын, еңбек әрекетіне байланысты туып отыратын қимыл - қозғалыстарды еске қалдыру мен қайта жаңғыртып отыруды айтады. Естің осы турі қозғалыс дағдыларын қалыптастырудың негізі болып табылады. Мәселен, әріп таңбаларын жаңадан үйренген кезде бала жазуға қатысатын қолының қозғалыстарын есінде сақтайды. 2) Заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің нақтылы бейнесін ойда қалдыруда, қайта жаңғыртуда көрініп отыруын образдық ес деп атайды. 3) Адам ойының турлі формаларын ( ұғым, пікір, ой қорытындылары) еске қалдыра алу қабілеті сөз - логикалық ес деп аталады. Сөз жуйесін есте сақтау - ойлау жұмысына байланысты. Естің осы турі көбінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі. 4) Сезімдерді еске қалдырып отыруды эмоциялық ес дейді. Мәселен, жас кезімізде тұрған бір жерге келсек, сол кезде бізге ерекше әсер қалдырған нәрселердің бәрі есімізге оп - оңай туседі. Өткендегі оқиға бір қуанышқа байланысты болса, ол өмір бойы естен кеетпейді. Адам сондай - ақ бір нәрседен қатты қорықса да, тентектік жасап, оны ұялтқан кунді басынан кешірсе де мұндайды еш уақыт ұмытпайды. Эмоциялық ес жөнінде орыс сахнасының шебері К.С. Станиславский жақсы айтқан: << Егер сіз бастан кешіргеніңізді есіңізге тусіргенде бозарып және қызаратын болсаңыз, сіз ертеде басыңыздан өткен бақытсыздық туралы ойлауға қорқатын болсаңыз, сіз ертеде басыңыздан өткен бақытсыздық туралы ойлауға ертеде басыңыздан өткен бақытсыздық туралы ойлауға қорқатын болсаңыз - сізде сезіну есі немесе эмоциялық естің болғаны>>. Соңғы кездегі ғылыми зерттеулер адамда естің басқа турлері де болатындығын көрсетіп отыр. Мәселен, адамның материалды қанша мерзімге сақтай алатындығына байланысты ес - қысқа және уақыттық болып екіге бөлінеді. Қысқа уақыттық есің әрекеттің нақтылы міндеттерін орындауға байланысты көрінетін туріноперативтік ес деп атайды. Мәселен, оқушы тексті көшіріп жазғанда, мұны турліше жолдармен орындайтын болса, бұл оның оперативтік есі болып табылады.
Ес процестері. Ес өте курделі процесс, оның өзі бірнеше жеке процестерден тұрады. Бұлардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Ол арнайы есте қалдыру және еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді.
Ес саласындағы дара айырмашылықтар. Ес дәрежесі бірдей екі адамды табу қиын. Біреу өлеңді жылдам жаттаса, екінші біреуі санды жақсы жаттайды, ушінші біреу ұмытшақ, төртінші кісі көргенін есінде ұстағыш келеді т.б. Адамдар сондай - ақ есінің дәлдігі жөнінен бір - бірінен ажыратылады. Естің дәлдігі - ешбір жаңылмай, ойдың тәртібін бұзбай, мағыналы турде айта білу қабілеті. Мәселен орыс композиторы Балакиревтің есі дәл осындай болған. Концертте отырғанда ол Чайковскийдің бір симфонияны Чайковскийдің өзіне жаңылмай орындап береді. Естің жақсы сапаларының бірі - даярлығы. Естің қорынан кез - келген уақытта қаже нәрсені тауып ала білуді естің даярлығы дейді. Сондай - ақ көп нәрсені миына тоқи алатын, есінің өрісі кең адамдар да болады. Біреулер көзбен көргенді, енді біреулер құлағымен естігенді жақсы қалдырады. Жоғарыда аталған ерекшеліктер балалар арасында да жиі кездеседі. Оларды төмендегіше жіктеуге болады: 1) есте қалдыруы шапшаң, қайта жаңғыртуы жақсы, бұларын көпке дейін ұмытпайтын оқышулар, 2) есте баяу қалдырғанмен , ұмытпайтын оқушылар, 3) есінде қалдыруды тез болғанмен, тез ұмытатын оқушылар. 4) есіне қиналып түсіретін және тез ұмытып қалатын оқушылар.
Сұрақ атауы 2 Есте сақтауды зерттеу әдістемелері.
Тікелей естің сапасын, сонымен бірге қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді еске сақтауларды зерттеуге арналған тәжірибелік әдістемелердің ішінен төмендегі тәсілдерді қолдануға болады.
- мәтіндерді қайта айтып беру;
- көрнекі-бейнелік есті зерттеу;
- он сөзді есте сақтап қалып, жатқа айту;
- сандардан құралған қатарларды есте сақтау.
Мағыналық мәтіндерді қайталап айту әдістемесі мағыналық материалдың еске сақталу көлемін, мәтіннің мағыналық еске сақталу шапшаңдығы мен дәлдігін, оның есте қайта құрастырылу сипатын, еске түсірудің жылдамдығы мен анықтығын, еске сақтау қабілетінің типін анықтап береді.
Алынған мәліметтердің негізінде зерттелушінің әрекет қарқыны, ойлау белсенділігі деңгейі мен бағытталуы, көңіл күй-ерік сапаларының жекелеген жақтары, ұйымдасқандығы мен іс-әрекеттің пайымды тәсілдерін меңгергендігі сияқты басқа да жеке-психологиялық қасиеттері туралы баға беруге болады.
Зерттеуді жүргізу үшін магнитофон таспасына жазылған екі мағыналық мәтін қажет болады. Еске сақтау және еске түсіру уақыты секундтық өлшеуіштің көмегі арқылы жүзеге асырылады. Бұл әдістеме бойынша зерттеу екі кезеңнен тұрады: а) зерттеу нәтижелерін өңдеу және есепке алу, ә) зерттеу нәтижелерін бағалау. Бірінші кезеңде алынған нәтижелерге сапалық және сандық талдаулар жүргізіледі. Екінші кезеңде уақыт көрсеткіштері салыстырылып, <<өте жақсы>>, <<жақсы>>, <<қанағаттанарлық>>, <<жаман>> деген 4 балдық түрде бағаланады.
Көрнекі-бейнелік есте сақтау әдістемесінде 25 шаршыдан құралған бланкі пайдаланылады. Оның шаршыларында орналасқан сандар, әріптер, геометриялық фигуралар және сағат циферблаттары болады да, негізгі бланкіге қоса еске түсіру үшін осындай 25 бос шаршыдан құралған қосымшасы беріледі. Еске түсіруге 2-3 минут уақыт беріледі.
Нәтижелерді бағалау шаршылардың дұрыс толтырылуы бойынша жүргізіледі, сол арқылы табыстылықтың коэффициенті шығарылады.
<<Он сөзді еске сақтап, жаттап алу>> әдістемесі еске сақтау көлемі туралы мәліметтер береді. Зерттеу үшін қысқа, бір және екі құрамды, бір-біріне байланысы жоқ 10 сөз алынады, алдын ала дайындалған осы сөздерді тәжірибе жүргізуші зерттелушіге асықпай, анық түрде оқып береді. Зерттелуші біртіндеп еске түсіре бастағанда, ол өзіндегі жазылған сөздердің айтылғанын сызып тастап отырады. Екінші кезеңінде, толық еске түсіру үшін осы сөздер қайталанады. Осылайша бес ретке дейін қайталайды. Содан кейін тәжірибе жүргізуші басқа тапсырмаларға көшеді де, бір сағаттай уақыт өткен соң, енді өзі қайталап оқымастан, әлгі сөздерді қайтадан еске түсіруді сұрайды.
Сандардан құралған қатарларды еске түсіру әдістемесін өткізу үшін 10 екі орынды санды таңдап алу керек. Ал жүргізілу тәсілі жоғарыдағы сөздермен өткізілген тәжірибеге ұқсас болады, соңынан тиісті шарттар бойынша еске сақтау қабілетіне балл бойынша бағалау беріледі.
Дәріс №4.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Естің неше түрі бар?
2.Естің физиологиялық негіздерін қалай түсінесін?
Дәріс №5. Елес және қиял
Жоспар:
1.Елестің сапалы қасиеттері, олардың қабылдаудан айырмашылығы
2.Елестің адам өміріндегі рөлі
Сұрақ атауы 1 Елестің сапалы қасиеттері, олардың қабылдаудан айырмашылығы.
Қиял дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстардың субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: <<...барлық жан қуаттарып (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатын сезімдік заттарды мен құбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде көрінектін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: ... барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатын сезімдік заттарды модельдендіре алады >> (Әл-Фараби). Адамда қиял пайда болғант кезде ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацяларға түседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, оңдеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші роль атқарады.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға болады:
1) Әр адамның қиял елекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне, алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді. Бұл арады аңсап шөлдеген жолаушының қиялы мен екі - үш күннен кейін емтихан тапсыратын студенттің, машинасының тетігін жетілдіруді ойлап жүрген инженердің қиялын салыстырп көуге болады;
2) Қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне де, білім тәжирибесіне де байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені де көп, өмір тәжирибесі мол, әр тарапты білімі бар ересек адамның қиялы мен енді ғана өмірге аяқ басайын деп тұрған жеткіншектің қиялын бір өлмешеге салуға болмайды;
3) Қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер - су қоршауына байланысты да көрініп отырады. <<Жаратылыстың құшағында, - деп жазады М. Жұмабаев, - меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, мелмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран даладан тұрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті>>
4) қиял - адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл - қиялдың ерікпен байланысына жақсы мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір - бірімен тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады. Қиял - иәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжырым түрінде шешеді;
5) адам қиялы еңбек процесінде, әс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай алу, істейтін еңбектің нәтижесін бұрын көре білу, яғни оны өңдеп, өзгертіп елестетте алу - адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның дүние жөніндегі әр - түрлі танымтүсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны белсенді қызметке итермелейді, творчестволық ісіне күш - жігер қосады. Қиял тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткіл рухани өмір жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы мұнсыз мүмкін емес. Адам саласының жануар психикасынан басты айырмашылығы адам да ойлаумен қатар қиял әрекетінің болғандығына.
Айдаһардың бейнесін Италияның атақты суретшісі Леонардо да Винчи қиял арқылы былайша суреттейді: <<Көкжал аңшы иттің не жай иттің басын аламыз, оған басқа мысықтың көзін саламыз, құлағы үкінікі болады, мұрыны тазынікі секілді, қасы арыстандікі, самайы - әтештікі, мойны суда жүзетін тасбақанікі сияқты>>. Осы бейненің өзі шындыққа бар нәрселерді топтастыру арқылытуып отыр. Бірақ осы топтастыру нәтижесінеде келін шыққан тұтас образдың өзін көре білу үшін адамға ең күшті, өрен жүйрік қиял қажет.
Қиял процесінің адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор маңызы бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы өзгерін, дамын отырады. Фантазияның маңызы туралы айта келіп, оның тек ақындарүшін ғана керек емес екенін, тіпті дәл ғылымдар саласында да соның ішінде математикадағы дифференциал және интегралдарды табуда да, фантазияның елеулі маңызы болғанын айтады.
Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзі де оның танымын кеңейтетіндегі, қоғамдық тәжірибені меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның өзі баланың психологиясына қатты әсер ететіні байқалады. А.П. Чехов <<Үйде>> деген әңгімесінде осы жағдайды өте жақсы көрсеткен. Шылым шегіп әдеттенген жеті жасар балаға ешбір сөз әсер етпей қойған. Бірде әкесі оның қиялына әсер етуді ойланады. Ол баласына мынадай әңгіме айтады: <<Кәрі патшаның патшалыққа мұрагер болатын жалғыз ғана ұлы болыпты, - өзі дәл сен сияқты кішкентай бала екен. Өзі жақсы бала екен. Еш уақытта өкпелемейді, ерте жатады, столдағы нәрселерге тимейді екен... өзі ақылды болыпты... Оның бір ғана кемшілігі - шылым тартады екен... Патшаның баласы шылымнан көкірек ауру болып жиырма жасында өліпті. Қаусаған ауру шал ешбір қолғанатсыз қалыпты. Мемлекетті басқарып, сарайды қорғайтын ешкім болмапты. Жау келіп, шалды өлтіріп, сарайды қиратып тастапты, сонымен енді бақша да, шие де, құстар да, қоңыраулар да қалмаған...>> Эмоциялы әсерге толы осы әрееттің оған күшті әсер еткендігі сонша, бала <<қараңғы терезеге ойланып сәл қарап отырып, селк етті де, мұңайған дауыспен: - Мен енді шылым тартпаймын...- деді>>...
Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты болып келуі адамға ерекше қанат бітіріп, оның ілгері өрлеуіне себепші болады. Халық <<Қыран жетпеген жерге қиял жетеді>> деп өте тауып айтқан. Бір кезде талатты орыс ғалымы К.Э. Циолковский (1857 - 1935) космосқа ұшуды армандап еді. Космос корабілімен аспан әлеміне тұңғыш жол салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкер Тоқтар Әубәкіровтің және басқалардың ерліктері осындай шындықпен тығыз байланысы қиялдың іске асуы болып табылады.
Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдың бүтіндей пассивтік түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан - жақты түсіндіріп берген И.П. Павлов болды.
Ұйқы кезінде ми клеткалары бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жұмыс істей береді. Мидың мұндай бөліктерін <<күзетші пункттерде>> деп атайды. Осы <<күзетші пункттерде>> біздің бұрын қабылдаған, көрген, естіген, қолға ұстап, дәмін татқан заттарымыздың бейнелері мида қайтадан <<тіреледі>>. Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны белгілі. Өйткені бұл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыс әлсірейді, мұнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді. Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге ұшырайтындықтан, адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік сигналдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай жасайды да, соның нәтижесінде түске қайдағы <<кереметтер>> кіреді. И.М. Сеченов осындай түстерді <<болдған әсерлердің болып көрмеген қиысулары>> деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып образдар жасалады.
Ұйқы кезінде осындай ғажап фантазиялық бейнелер де өмірде бар нәрселердің жиынтығынан құралған. Бұлардың негізі - адамның ояу кезіндегі басынан кешкен оқиғалары, ойы мен мақсаты, тілегі мен арманы, естіген - көргендері, істеп жүрген қызметі, басқалармен қарым - қатынасы т.б. Ұйқыдағы адамның түс көруіне себепші болатын фактілердің есебі жоқ. Мәселен, ми клеткалары көшедегі транспорттың тарсылы да, ағаш жапырағының сылдыры да, иттің шәуілдеген үргені де, есіктің ашылып - жабылуы да әсер етіп отырады. Тіпті организмнің ішкі мүшелерінің (жүрек, өкпе, асқазан т.б.) жұмысына бір жайчыздық түссе, бұл да адамның түсіне қай - қайдағ бірдеңелерді кіргізеді. Мәселен, ұйқыдағы адамның жүрегіне бір салмақ түссе, оның жүрегі қатты соға бастайды. Осыған орай адам мынадай түс көреді. Өзін қуған біреуден қашады, бұдан ол ентігіп, булығады да.
Түс көрудің мазмұны адамның көбінесе, қызығуына талғамына орайлас келіп отыратындығы да шындықпен жанасымды факт. <<Егер иттің түсіне сүйек кірсе, саудагердің түсіне ақша кіреді>> деген мақал да біздің осы пікірімізді қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген, көрмеген нәрселерді түске кірмейтіндігін ғылым дәлелдеп отыр. Мәселен, іштен соқыр болып туған адамның түсіне көзге көрінетін бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері арқылы (иіс, дәм, есту т.б.) қабылдаған нәрселерді еніп отырады. Егер соқырлық кейінірек пайда болса, онда сол адам түсіне бұрын көзімен көрген заттарының бейнелері кіре бастайды. <<Барлық адамдардың түсі, - деп жазды. И.П. Павлов, - бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және эмоциялық түрде жандауы>>. Түс көруді ұйқыдағы мидың фантазиясы деуге болады. Мұндай қиялды әдейілеп туғызу және саналы түрде басқарып отыру мүмкін емес. Сонықтан түс көру қиялдың ең пассивтік түрі болап табылады.
Пассив немесе ырықсыз қиял адамның ояу кезінде де туып отырады. Адам алдына ешбір мақсат қоймаса да оның көз алдынан елестер тізбектеліп өтіп жатады. Мәселен, адам аспандағы бұлтқа, үй қабырғасындағы түрлі көлеңкелерге қарап, оларды бір нәрсеге ұқсатады. Леонардо да Винчи: қабырғадағы даққа, үйілген күлге, бұлтқа қарап, осылардан адамның пішінін, табиғат көріністерін табуға болады дейді. Бұл айтылғандардың бәрі - ырықсыз қиялдың мысалдары.
Қиялдың екінші түрі актив қиял деп аталатына жеңім де жыртық емес пе екен деп, еріксіз өз қарына қолын жүгіртіп, тесікті жаппақшы болады екен. Бақылағыштық, жеке өмірінің эмоциялық байлығы, алдын ала орасан зор жұмыстар істей білуге қабілеттік (мәселен, Л. Толстойдың айтуынша, <<Соғыс және бейбітшілік>> романын жазу үшін жинаған материалдарды <<бүкіл бір кітапхана болған) адамның творчестволық қиялынан самғауына күшті әсер етеді. Өмірден түйгені шамалы, творчестволық қиялы жетілмеген адамнан жақсы ақын шығуа мүмкін емес. Абай мұны өте дұрыс көре білген
<<Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы,
Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы,
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы?>>.
Бұл өлеңіне Абай <<Қиыннан қиыстырар>>, <<тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп>>, << іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын>> секілді сөз тіркестері арқылы өздігінен жаңа туындылар бере алатын нағыз майталман ақындардың психологиясын, олардың творчестволық қиялындағы ерекшеліктерді көрсетіп отыр.
Ғалым үшін де творчестволық қиял аса қажетті материал береді. Мәселен, ғылыми жорамал жасағанда, эксперимент жұмысын ұйымдастырғанда, тапқан жаңалықтарды тексеріп сынауда ғалым өз қиялын үнемі сүйеніп отырады. Бірақ нағыз ғылыми жұмыс көп еңбектенуді қажет етеді, ол еріккеннің ермегі емес, ғылымның жолы ауыр. Қажымай, өнімді еңбек ете білушілік, шыдамдылық, іске мейлінше берілушілік - нағыз ғылымға тән қасиеттер. К. Маркс айтқандай ғылымның <<сәулетті шыңына шаршап-шалдығудан қорықпайтын, оның тасты соқпақтарымен тырмысып өрлей беретін адам ғана шыға алады>>.
Творчестволық қиял әрекеттің кез келген саласында орын алып отырады. Қоғамға пайда келтіретін нәтижелі еңбекте творчестволық қиялдың болмауы мүмкін емес.Қиялдың бұл түрі, әсіресе, мұғалімдік қызметте ерекше орын алады. А.С. Макаренко айтқандай: <<жеке адамның келешегін жобалдауда>> мұғалім творчестволық қиялсыз әрекет етсе, жақсы нәтижеге ие бола алмас еді.
Актив қиялдың ерекше бір түрі - арман. Арман дегеніміз өз қалауымызша жаңа образдар жасау.Мұның творчестволық қиялдан ерекшелігі мынада: арман өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял процесі. Арман творчестволық әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қиялдың бірінші дайындық сатысы.
Арманды бағалауда оның әрекетке қандай қатынасы бар екендігі қатты ескерілуі қажет.
Орыстың белгілі демократ, публицисі Д.И. Писарев (1840 - 1868) шындық пен оптимизмге толы арман туралыкөп толғанған адам, оның <<арманның іске талпындыратын пайдасы>> туралы пікір жастар үшін ерекше маңызды. Өйткені адам әрекет етудің орнына бос қиялғасүңгісе, бұл келешектің қиялы болмай, бос лағу, құрғақ қиял болар еді. Мәселен, А.И. Куприннің <<Жекпе - жек>> повесіндегі подполковник Ромашевтың қиялы дәл осындай, сүреңсіз, құрғақ қиял: <<Ромашев өзінің бұл дүниеде өмір сүргеніне қапаланатын. Ол офицерлердің өктемдігінен қорланатын, солдаттардан қорғалақтанған кейпін, бастықтардың ақырып - жекірген жүзін көргенде жаны түршігетін. Тек қайдағы бір жоқ қиял басын айналдыратын кезде ғана оның жаны біраз тыншитын. <<Түк те емес! Өмір әлі алдымда!>> деді ішінен Ромашов, сүйтті де өз ойына массаттанған ол аяғын нығырақ басып, кеудесін кере дем алып, ілгері қарай жүріп кетті. Ерегістіргенде ертеңнен бастап кітапқа отырамын да, дайындалып академияға түсеін. Еңбек! О, еңбек етсең ойыңа алғаныңа қолың жетеді, тек өзіңе-өзің берік болмасаң болғаны. Жаттамаймын күні-түні демей, жынданған адамша жаттаймын. Жұрт ойламаған жерден емтиханды үздік тапсырамын. Сонда жұрттың бәрі-ақ: <<таң қалатын несі бар бұған? Мұның өнері осындай болатынын күні бұрын-ақ білгеміз. Өте қабілетті, сүйкімді, өнерлі жас жігіт емес пе? >>- дер.
Ромашов қолма-қол өзін бас штабтың келешегі мол, оқымысты офицерімін деп санады. Оның аты академиядағы алтын тақтағы жазылған. Профессорлар оның келешегі зор деп үміттенеді, академияда қалуды ұсынады, жоқ ол қалғысы келмейді, ол стройға бармақшы. Ротаға командашы болу мерзімін бітіруі керек, әрине, өз полкына баратынына да сөз жоқ. Міне, ол полкқа.
Бұл қиялдың шарықтап дамуының жғары сатысы, адамның творчестволық әрекетімен тығыз байланысын жатқан түрі. Актив қиял ырықты қиял деп те аталынады. Актив қиял қайта жасау творчестволық қиял, арман болып үшке бөлінеді.
Суреттеп жазғанға немесе сызғанға қарап адамның жаңадан бір нәрсені елестете алуын қайта жасау қиялы деп атайды.
Қайта жасау қиялы арқылы адам шындыққа сай, дәл, дұрыс образдар беріп отырады. Бұл үшін түрлі сипаттау, схема сызықтарын дұрыс түсіне білумен қатар, адамда өмірден алынған көрнекті образдардың жеткілікті қоры болуы қажет. Қайта жасау қиялын тәрбиелеудің басты жолы- көркем әдебиет кітаптарын оқу. Бірақ, тек оқи бергенмен қиял өспейді. Мәселен, үстіртін, тек <<қызық >> жерін теріп оқудан қиял дамымайды. Қиялды өсіру үшін кітап мазмұнын ойға түйіп, оны көргендей, естігендей болып отыру қажет. Мәселен, Мұхтар Әуезовтің<<Абай>> романың қиялы бай адам оқитын болса, ондағы кейіпкерлер мен түрлі оқиғалар оның көз алдында елестеп, галлериядағы суретртей жайнап тұрады. Бұл - қайта жасау қиялының көрінісі. Мұндайда адам авторлардың суреттеп жазғандарын көз алдында тұрғандай көрініп, тіпті сөйлеген сөздердің есіткендей де болады. Өзін романның кейіпкерлерімен бірге жүргізіп, онымен бірге тұратындай сезінеді.
А.С. Пушкин Полтава соғысын тамаша суреттеп бере алған. Осы жолдары оқыған адам қиялымен соғысты көріп, ондағы адамдардың қимыл-қозғалысын естіп отырғандай болады:
<<Шарқ ұрып шойын шарлар қырып-жойып,
Тепсіне түскен жерін түседі ойып,
Кетеді шоршып - қарғын, домаланып,
Шорылдап шомып қанға зәрені алып
Түйрескен, тілгілескен швед пен орыс
Ақыры қаһарланған қатал соғыс.
Соғылған барабандар, айқай-сүрең,
Ышқынған, алас ұрған, дүркіреген,
Бір жақтан зеңбіректер қаһар шашқан
Ғаламат ажал-дозақ араласқан>>.
Көркем суреттеулер адамда қиялдың бірнеше түрлерінің (көру, есту, иіс т.б.) қатарынан жұмыс істеуін жұмыс істеуін қажет етеді. Жоғарыдағы үзіндіге байланысты қайта жасау қиялын тәрбиелеудің екінші шарты, оның тамаша мектебі - географиялық карталарды оқып үйрену. Картаның бетінде саяхат жасау бала қиялына планетаның түрлі түпкірлерін елестетеді, балаға талай алыс жерлерді көргізіп отырады.
Эксперименттік зертеулердің бірінде географиялық картамен жұмыс істеу оқушыларының ой белсенділігіне, түрлі объектілердің арасындағы (байланыс-іліестекті) ұқсастық айырмашылықтарды іздей түсуге, түрлі кеңістіктен бағыт-бағдар іздестіруге себепші болатындығы, сөйтіп қайта жасау қиялы адам психикасын активтендіретүсетіндігі анықталған.
Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образдар жасау арқылы әрекетте, жаңа продуктылар беруде көрінетін қиялды айтады. Жазушының, суретшінің, ғылымның, композитордың т.б. қиялы творчестволық қиялға жатады. Творчестволық қиял - қайта жасау қиялына қарағанда, әрі күрделі, әрі қиын. Абай мен Құнанбайдың образдарын жасау, оларды сипаттап жазған шығарманы оқып, елестетуден әлқалай ауыр. Творчестволық қиял ақын-жазушылардың, суретшілердің, артистердің т.б. осы секілді өнер қайраткерлерінің іс-әрекеттеріне үлкен орын алады. Өнер қайраткерлері өздерінің идеясын көркем образ арқылы береді. К.С. Станиславский: <<Артистің көкірегінде өзі бейнелеп тұрған адамның ойлағаныстары туғанда ғана шанайы өнер туады, нағыз жанды сезім еш уақытта зорлағаннан, қолдан жасағаннан келмейді>>, - дейді. Мәселен, Чехов спектакліндегі Раневскаяның ролін орындаушы Ольга Книппер - Чехова шие бағын сатады деп хабарлағанда шын көңілімен көзіне жас алады екен. Мұндайда актер сахнада ойдан шығарылған нәрсеге шындықтың өзіндегідей көзқараспен қарайды. Бұл - творчестволық қиялы өте бай адамның қолынан келетін қасиет.
Ақын-жазушылар қиялы арқылы өзінің келешек кейіпкерлерін <<көреді>>, олардың мінез-құлықтарын <<елестетеді >>,сөзін <<естиді >>. Сонымен қатар, аақын-жазушылар өз геройларымен бірге өмір сүреді, олардың ойын, көңіл күйін<< сезіп>>, қоян - қолтық араласып жүргендей болады. Мәселен, француз жазушысы О. Бальзак егер жеңі жыртық біреудің көшеде кетіп бара жатқанын көрсе, өзін сол адамға ұқсататындығы соншалық,- өз.
Қиял түрлі елестеулердің өзгеріп, өңделуінің арқасында жасалып отырады. Қиялда анализ, синтез әдістері,агглютинация2, схематизация түрлі схемалар мен суреттердің акцентировка(образдың типтік басты белгілерін жасау) тәсілдері жиі қолданылады. Қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрі а г г л ю т ин а ц и я деп аталады. Осы әдіс арқылы мифологиялық бейнелер(кентавр, сфинкс, жез тырнақ) мен түрлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары(амфибия-танк, судан өте алатын жеңіл танк, аэрошана-суға қонып, ұша алатын самолет) құрастыралады. Агглютинация әдісі ежелгі Мысыр елінде, сондай-ақ Солтүстік Америка индеецтерінің өнер ескерткіштерінен үлкен орын алған.
Қиял бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі-г и п е рб о л а1. Гипербола деп нәрсенің жеке сипаттары, белгілеріүлкейтіп көрсетілуін айтады. Сөйткенде образ ашық, мәнерлі болып шығады, гиперболада белгілі бір бейнелердің алға шығып айқын байқауына жағдай жасалады. Ертегідерді, қиял - ғажайып бейнелерді жасауда гипербола көп қолданылады. Мәселен, Д. Свифтің <<Гулливердің саяхатындағы>> ергежейлілердің, В. Маковсийдің <<150000000>> поэмасындағы капиталистердің көсемі В. Вильсонның бейнелері гипербола әдісімен жасалған. Мұнда сондай-ақ тұтас заттыңжеке бөліктерінің саны өзгертіледі, олардың орны ауыстырылады. Мәселен, үнді мифрологиясындағы көп қолды құдайлар мен жеті басты айдаһардың бейнелері осылайша құрастырылған.
Қиял бейнелерін жасаудың енді бір әдісі - нәрсенің бір жағын ерекше әсерлей көрсету. Карикатуралар мен достық әзілдер осылайша жасалынды. Егер заттардың айырмашылықтарын ескермей, оның ұқсастықтарына көбірек көңіл бөлетін болса, схематизация әдісі қолданылады. Суретшінің өсімдіктер дүниесінің элементерінен ою қиыстыру осыған мысал бола алады.
Қиял образдарының күрделі түрі - типтік образдар жасау. Типтік образдар жасауда бірінші орында нақты адамның ортақ бейнелері көзге түседі: <<Бір жұмысшының, поптың, дүкенші саудагердің портретін дұрыс суреттеп жазу үшін жүз, екі жүз шамалы поп, жұмысшы, саудагерлерді қадағалап қарауымыз керек>>, - дейді М. Горький. Типтік образдар жасау дегеніміз тұтас бірқатар объектілердің барлығына бірдей, ортақ белгілері бар бір образ жасап, жанастыру.Жазушының осылайша жасаған типтік образдары бір жағынан жеке адамның даралық ерекшеліктерін білдіретін образ болып та есептелінеді. Мәселен, <<Абай>> романындағы Құнанбай образы сол кездегі үстем тап өкілдерінің жай ғана жиынтығы емес, сонымен қатар, ол өзіндік психологиялық қасиеттері бар жеке адамның да образы. Осы әдістер арқылы айтарлықтай маңызды творчестволық қиял образдарын үнемі туғызу қиын. Мәселен, агглютинацияда жеке фактілер зерттеу, жинақтау, мәселелердің түпкі ниетін көздеу дегендер жетіспей жатады. Сондықтан да творчестволық қиялдың жоғары формаларында ғылыми - техникалық көркем әдебиет т.б. онша көп қолданылмайды. Творчестволық әрекетте адамдар көбінесе интуицияға жүгініп отырады.
Әр адамның қиялы әр түрлі болады, бірінің қиялы біріне ұқсамайды. Бір адамдардың қиялы бай, шындықпен орайласып жататын болса, екінші біреулердің қиялы жөнді жетілмеген, нәрменсіз, тар көлемді болады. Шындыққа сай, дәл, дұрыс образдар жасай алатын адамдардың қиялы мазмұнды келеді.шындыққа сай дұрыс қиялдай білетін адамдарда өмірдің түрлі салаларынан алынған білім қоры, тәжірбесі, белгілі көзқарасы, соның негізінде қалыптасқан айқын сенімі болады.Американың аса көрнекті ғалымы Эдисон қиялы аса күшті дамыған адам болған. Бір машинаны үш түрлі жолмен ғана жасап шығаруға болады деген ұйғарымға келіспей, Эдисон машинаны 48 түрлі етіп жасауды ұсынған. Бұған керісінше, жаңа, соңғы нәрселерді іздеу, белгісіз нәрсені ашу, ұмтылу орнына шындықтағы нәрселердің өзінің өңін айналдырып, босқа лағып отыратын адамдар да болады. Адамдар бір-бірінен қиялының пәрменділігімен де ажыратылады. Мәселен, біреулер мәселені шешуге кіріскенде соның төңірегіне бар ақыл-ойын жұмылдырады, әр сөзін ой таразысына салып, терең ойға шомады. Ол адамдар мәселенің түп қазығын, тарихын іздестіреді, сол мәселе жөнінде басқалармен кеңеседі, тәжірибе жасайды, материал жинастырады, осындай адам бір шығарма жазатын болса, өз кейіпкерімен іштей араласып кете алады, олар қуанса қуанады, қайғырса бірге қайғырады. П.И.Чайковский <<Қарғаның мәткесін>> жазып болып, күнделігіне: <<Герман жан тапсырарда солқылдап жылап жібердім деп жазғанекен>>.
Дәріс №5.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Елестің сапалы қасиеттері, олардың қабылдаудан айырмашылығы неде?
2.Елестің адам өміріндегі рөлі қандай?
Дәріс №6. Тұлғаның эмоционалдық және ерік қасиетін зерттеу
Жоспар
1.Негізгі түсінік және жағдайы
2. Теориялық шолу
Адамның өз мінез-құлқын меңгеру ерік және ойланып істелінетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді жее білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік амалдары немесе ерік деп айтады. Ерік алға мақсат қоюдан басталады. Ал мақсат адамға айқын, ашық, саналы түрде түсінікті болуы қажет. Дәл мағынасында ерікті - амалдар ішкі немесе сыртқы кедергілерді жеңу мен байланысты болатын амалдар. Күнделікті тұрмыста да ерік әлпетіне бөгетті жою, қиыншылықты жеңу ретінде айтылады. Ерік сапалы әрекеттен туындайды. Мысалы, адамда өзінен-өзі пайда болатын қимыл (жатқанда қозғалу, дене мүшелерінің қиымладуы т.б.) еріксіз қозғалысқа жатады. Көздеген мақсатымызға сырт нәрселерде кедергі жасайды (басқа біреудің қарсылығы, жағдай болмау т.б.). Бұл сыртқы кедергі делінеді. Міне осы кедергілерді жеңуде ғана адамды ерік-жігер жетістікті, қажыр-қайраты бар кісі деп айтуға болады. Ертеден-ақ ерік табиғаты жөнінде бір-біріне қарама-қарсы екі көзқарас - метариалистік және идеалистік көзқарастар қалыптасты. Идеалистер - ерікті ми қызметімен де, қоршаған ортамен де байланысы жоқ рухани деп санайды. Олар ерікті біздің санамыздың нұсқаушылық қызмет атқаратын жоғары агенті деп санайды. Ерік ешкімге және ешнәрсеге де бағынбайды. Ол еркін. Олардың пікірінше, адам кез-келген жағдайда ешкіммен есептеспей-ақ өзінің ойына келгенін істей алады. Ол еркін әрекет етеді. Басқа айтқанда, адам не тілесе соны істейді, қалайына қарай қылық жасайды. Бәрі оның ерікті еркіне байланысты. Материалистік ұғым - ерік табиғаты жөніндегі бірден-бір дұрыс түсінік. Онда психикалық басқа жақтарымен бірге еріктің де нервтік ми процестері түріндегі материалдық негізі болады. Ерікті материалдан, мидан бөліп алу мүмкін емес. Материалистер адам қоршаған ортамен өте тығыз байланыста болады деп қарайды. Ерік сананың басқа да түрі тәрізді объективті шындықты мидың бейнелендіруі. Ерік адамның практикалық және танымдық әрекетін ретке келтіруден көрініп, соларды жүзеге асырудан тұрады. Және де ерік қоғамдық еңбек процесінде пайда болып, қалыптасқан. Тек еңбек ету арқылы ғана адам өзінің әр түрлі амалдарын, қимылдарын көрсетіп, түрлі қажеттерін өтей алады. Еріктің мағынасы кең. Мұның бірінші жалпы мағынасы адамның психологиялық өмірінің саналы түрде бір мақсатқа бағытталуын білдіреді. Ал дәл мағынасында ерікті адамдар ішкі немесе сыртқы кедергілерді жеңуге байланысты көрініп отырады. Мысалы, адам жазу үшін столдың үстіндегі қарындашты қол созып алады. Осы сияқты әрекетті ешкім нағыз ерікті әрекет деп ойламайды. Сөйтіп, адамның дәл мағынасындағы ерікті амалы, біріншіден, әрбір адамның өзін-өзі билей алуынан, яғни мінез-құлқын меңгере алуынан көрінсе, екіншіден, оның түрлі ішкі жіне сыртқы кедергілердіжеңе отырып, алдына қойған мақсатын орындап, істі мұқият тындыруынан көрінеді. Адамның ерік-жігері қасиеттері сан қилы. Бала кеңінен белгілі бір дәрежеде ерікпен реттелініп әрекеттер мен қылықтар жасайды. Өмір тәжірибесі әрекеттің реттелуін жеке адамның ерікті қасиеттері түрінде нығайтып отырады. Бұл қасиеттер, басқа да жеке адамдық (еріктік қасиеттері түрінде) ерекшеліктерімен бірге мінез-құлқының стилін құрайды. Бірақ адам басқа адамдармен бірлікте өмір сүреді. Ол қоғам мүшесі, өзінің идеологиясы, моларі, салты мен дәстүрі бар топтың өкілі. Адам белгіленген мақсатқа жету жолында ұзақ уақыт талпынантынын, күш-жігер, ақыл-ойын жұмсайтынын, көптеген кедергілерден өтетінін, бойын кернеген сезімді тежеп отыратынын, шаттық пен қанағат әкелмейтін, бірақ қажетті іс үшін кейбір жағымды жағымды жайттардан бас тартатынын көреміз. Мұның бәрінен де адам еркі көрініс береді. Еріктің физиологиялық механизмі де ми қабығының рефлекстік табиғатына жатады. Ерік процесінде жоғарыда айтылыр өткен ерікті қозғалыстардың алатын орны ерекше. Ерікті қозғалыс дегеніміз мақсатқа бағытталған қозғалыстардың алатын орны ерекше. Ерікті қозғалыс дегеніміз мақсатқа бағытталған қозғалыстар, яғни күрделі шартты рефлекстер. Еріксіз қозғалыстарда тумалық қасиет болса, ерікті қозғалыстар өмірде жүребара қалыптасады. Ерікті қозғалыстардың рефлекстік табиғатын И.М.Сеченовтен кейін зерттеген И.П.Павлов болды. И.П.Павлов және оның шәкірттері басқа анализаторлар тәрізді қозғалыс анализаторы да, яғни ерікті қозғалыстар да түрлі тітіркендіргіштермен уақытша нерв байланысына түсуге қабілетті екенін көрсетті. Адамның ерікті қозғалыстары ми қабығында бүұрын пайда болған уақытша байланыстардың негізінде жасалады. Мұндай қозғалыстар үшін сөз ерекше тітіркендіргіш болып табылады, түрлі қозғалыстарды реттеп, басқарып, тежеп отыратын да осы сөздік сигналдары. Адамның көптеген қозғалыстары іштей сөйлеу арқылы да пайда болып отырады, мұндай сөздер түрлі қимыл қозғалысының <<басталу белгісі>>. Адам сөз арқылы нұсқау алады немесе бір тоқтамға келеді, алдына қойған мақсатына сәйкес қимыл-қозғалыстарын реттестіреді. Сонымен ерік деп саналы түрде алға тұтқан мақсатқа жету үшін жұмсалатын жан қуатының белсенділігін және адамның өзін меңгере алу қабілетін айтамыз. Және тек еңбек ету арқылы ғана адам өзінің әр түрлі қажеттерін өтей алады. Ерік қимылдарын өзінен-өзі пайда болмайтын, керісінше, адамның өмір сүрген ортасына байланысты дамып отыратын, ми қызметі продуктысының бірі болып есептелетін психикалық процесс. Ерік - жігер туралы теориялардың бастылары мына төмендегілер: Интеллектуалдық немесе ассоциациялық теория (Э.Мейман т.б.). Бұл теорияны жақтаушылардың және дамытушылардың бірі Германияда өткен ғасырда өмір сүріп, негізін салған Э.Мейман. Бұлардың айтуынша еріктік әрекеттің барлығы ақыл-ой, нтеллектпен пайда болады, яғни ерік адамның мұқтаждығы мен қажеттілігі секілді рухани күшінен туындайды. Адам өз мұқтаждықтарын жүзеге асыру үшін мақсат, міндеттер қояды. Сол мақсатқа жету үшін алда тұрған бөгеттердің барлығын бұзуға әрекет етеді. Бұл үшін адам ең алдымен алға тұтқан мақсатын елестетуі керек, содан оны ортаға салып көпшілікпен талқылауы керек. Сөйтіп адам қандай міндеттер, қандай әрекеттер жасап, одан соң еріктік әрекетті атқаруға кірісіп, оны жүзеге асыруға тиіс. Э.Мейманның айтуынша, адамның ерік-жігері үшінші екіге бөлініп отырады. Бірі ақыл-оймен байланысты елестеудің пайда болуы, екіншісі - ақыл-ойды қалыптастырмайтын жай әрекеттер. Бұл пікір бойынша ерік өздігінен пайда болады, ол өзінен-өзі еріксіз жүзеге асып отырады. Ерік туралы эмоциялық теорияны ұсынушы неміс психологы В.Вунт. Оның көзқарасы бойынша, ерік-эмоциялық сезімдердің тек бір түрі ғана болып табылады. Американ психологы Джемс ерік адамда пайда болған ойдың еріксіз қимылға айналуы дейді. Оның пікірінше, адамның қимыл-әрекеттері ой арқылы өздігінен қимылға айналып кетеді. Мысалы, адам көзін жұмыс тұрып екі қолын екі жағына созып бір қолын алдына, екінші қолын артына қарай қимылдатса, адамның қолы өздігінен біраз қимылдай бастайды. Міне, осындайды Джемс ерік әрекеті деп ойлайды. К.Д.Ушинский: <<Біздің еркіміз, бұлшық ет секілді ұдайы жетіліп отыратын әрекетпен шыңдалады>> - деген.
Ерікті И.М.Сеченов - сезімнің әрекеттік жағы деген және И.М.Сеченов: <<Ерік қимыл-қозғалысқа ғана басшылық ететін өзіндік ерекшілігі жоқ агент емес, ақыл мен моральдық сезімнің белсенді жағы, соның біріншісі немесе екіншісі үшін ол көбіне қимыл-қозғалысты адамның өзін-өзі сақтау сезіміне қарсы келе отырып басқарады>> - деп жазды. <<Үлкен ерік дегеніміз, - деп жазды А.С.Макаренко, - бір дегенге тілек етіп, соны іске асыруда ғана емес, сондай-ақ керек кезінде бірдеңелерден өзіңді тоқтата білду. Ерік - ол жай ғана тілек және оның орындаулы емес, ал ол тілек те және одан өзіңді тоқтата білу де, ол бір сәттегі тілек те және одан бас тарту да>>. Ерік табиғаты жөніндегі материалистік көзқарасты баяндай және оны идеалистік көзақарсқа қарсы қоя отырып Ф,Энгельс: <<Еркіндік табиғат заңдарына ой жоруындағы тәуелсіздікте емес, еркіндік сол заңдарды білуде және сол білудің негізінде табиғат заңдарын білуде және сол білудің негізінде табиғат заңдарын жоспарлы түрде белгілі мақсаттар үшін қызмет етуге көндіру мүмкіндігінде>> - деп жазды және онан соң: <<Олай болса, ерік еркіндігі - істі жете біліп, қорытынды жасай алуда, одан басқа еш нәрсе де емес>> - деді. <<Ерік белсенділігі кезінде адам өзінің барлық қасиетімен және ерекшелігімен - қызығушылығымен, қажеттілігімен және бейімділігімен, қабілеттілігімен және сенімімен... - көрінеді...>> деп жазды А.Г.Ковалев және В.Н.Мясищев.В.И.Селиванов ерікті <<адамның өз мінез-құлқын және қызметін мақсатты іс-әрекет пен қылық жасау барысыгда ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе білуі ретінде бағаланатын саналы меңгеру>> - деп түсіндірді. И.М.Сеченов айтқандай, қандай іс-әрекет болса да оның болуының алғашқы себебі әрдайым сыртқы сезім беретін қозудан болады. Іс-әрекетінің детерметизмі осы болып табылады. Соған қарағанда, адамның әрбір істеген әрекетінің өзі себебі болады. Бұл жерде Сеченов алғашқы себеп туралы айтып отыр. Бірақ осыдан әрі көптеген іс-әрекеттер сезім беретін қоздырғышсыз-ақ немесе тіпті, оған қарсы, өмір тәжірибесіне сүйеніп туа береді. Айталық, сырт тітіркендіргіш, мысалы, телевизор, адамды адамды қызықты хабар көруге шақырады, ал адам ойында тұрған бір істі орындауға немесе сол жұмыс істеуге отырады. Ерік әрекетінің физиологиялық негізі, өткен тәжірибенің нәтижесінде ми қыртысында бұрын құрылған, нервтер байланысының екінші сигнал системасы болады. Ерік іс-әрекет жасау қарсаңында осы системалар қозғалысқа келеді, сөйтіп, шамалы күш жасауға мүмкіндік берді, сондықтан адам, телевизия өте қызықты нәрсе беріп жатса да, оны көрмей, өін жұмыс істеуге мәжбүр етті. Ерік әрекетінде тітіркендіргіш ретінде сөздің ролі ерекше. Сөз адамға сырттай ықпал жасайтын сигнал болуы мүмкін (мысалы, мұғалімнің нұсқауы), бірақ ол көбіне адамның өзіне-өзінің ішкі талабы, өзіне беретін бұйрығы болып табылады.
И.П.Павлов сөз тек қана еститін және көретін нәрсе емес, сондай-ақ, өзіңмен-өзің отырғанда, ойда айтылатын нәрсе, - деп текке айтпаған. Барлық жағдайларда бұлар ерік жауап, әрекет үшін нақтылы қоздырғыш болып саналады. Сөйтіп қозудың тұрақты ошағы болған жағдайда адам алдына қойған мақсатына жетеді. Біздің қимылдарымызды басқаратын ми клеткалары мен әрқашан да байланысты болады. Бір адамның жеткілікті ерік күші болатындығын, керекті нәрсені жасауға өзін көндіре алатындығын, ал екінші адамның мұны жасай алмайтындығын, еркінің бостығымен көзге түсетіндігін немен түсіндіруге болады? Физиологиялық түсінік төмендегідей бола алады: адамның біруінде бас миының қыртысында байланыстардың неғұрлым ьұрақты жүйесі түзіледі, екіншілерінде бұлардың тұрақтылығы аздау болады. Айтылып өткендей қандай да болсын басқару бақылау мен коррекциясыз мүмкін болмайды. Ми клеткалары бір жағынан дене бұлшық еттеріне импульстерді жіберудің, ал екінші жағынан қозғалыс органдарынан істелген іс жайында кері сигнал алуының арқасында адам өзінің қимылдары мен әрекеттерін басқару күйінде болады және шынында да басқарады. Мидың құрылысында информацияларды өңдеу болады. Әрі осы жерден қимылға енгізуі керек түзетулер туралы сигналдар қайта жүреді. Бұл кері нерв байланысы адамға өз әрекеттерін бақылап, бұларды саналы да еркіг басқаруға, яғни ерік әрекетін жасауға мүмкіндік береді. Үлкен ми сыңарлары қыртысындағы тежеу процестері керексіз, әрекеттен тыс қозғалыстарды кідіртеді. Бұл процестер шамадан тыс қозуды басады және ұстамдылықтың өзін-өзі билеудің, байсалдылықтың, қимыл дәйектілігінің тағы басқа пайда болуына мүмкіндік жасайды. Ми қыртысы төменгі бөлімнің жұмысын реттеп отыратын үлкен ми сыңарлары қыртысының қабілетіне еріктің тура тәуелділігі жалпы бар боп саналады. Ми қыртысының төменгі бөлімі адам организміндегі көптеген қоздырғыштар процесінің көзі болып саналады. Адамның ерік-жігер іс-әрекетінің нақтылы жағдайларына, орындау тәсіліне қарай бірнеше сапалары бар.
Біріншіден, еріктің күшіне (тоқтамға келгітік, кедергілерді жеңе алу, өзін-өзі меңгере алу, батылдық, шыдамдылық т.б.), екіншіден, адамгершілікке сыйымды ерік қимылының сапаларына (жеке мүддесін ұжым еркіне, қоғам мүддесіне бағынжыра алуда көрінетін ерік сапалары), үшіншіден, еріктің адамның дербестігінен байқалатын сапаларына (инициатива, принциптілік, тәртіптілік, жинақылық т.б.) бөлінеді.
Мақсатқа ұмтылушылық. Қоғамдық мәнді мақсаттарды алға, қойып, оған жете білуден көрінетін жеке адамның ерік қасиеті мақсатқа ұмтылушылық деп аталады. Мақсатқа талпынған адам ұсақ-түйекке көңіл бөлмей, қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделерді бейнелендіре мақсаттарды алға қояды. Мақсатты жеке адамның анық, айқын жеке мақсаты да болады. Мұның өзінде қоғамдық және мақсаттар үйлесімін тауып, тұтаса құйылысып кетеді. Мақсатты адам - іске құлшынған адам. Ол не үшін күресетінін, бағытын анық біледі. Мақсатқа деген талпыныс кей адамдарда индивидуалды бағыт алып кетеді.
Батылдық. Мақсатты талдау мен оған жету жолын анықтаудың шапшаңдығы мен ақылға сайлығынан көретін жеке адамның еріктік қасиеті батылдық деп аталады. Батыл адам әрекет мақсаттары мен оларға жету тәсілдерін жан-жақты және терең ойлар, қабылданатын шешімнің маңызын түсініп, олардың мүмкін болар нәтижесі жөнінде өзіне-өзі есеп беріп отырады. Батылдық жеке адам еркінің жоғары дәрежеде екендігін көрсететін қасиет. Батылдық әсіресе мақсатқа беталыс сәтінде, сол сияқты, қабылданған шешімді жүзеге асыру барысында айқын көрінеді.Батыл болу әркімге тән емес. Батылсыз адамға тән ерекшелік - ой мен сезім бірлігінің жоқтығы. Батылсыздық адамныңойланбай, салмақтап көрмей, асығыс шешім қабылдануынан да көрінеді. Бұл жағдайда ол мақсат таңдау кезінде болатын жағымсыз күйден тез құтылуға асығады.
Табандылық. Мінез-құлықты ұзақ уақыт бойы белгілі бір мақсатқа сай бағыттап, бақылап отыру қабілетінен көрінетін жеке адамның еріктік қасиетін табандылық деп атайды. Мұндай қасиетке ие адам, қойылған міндетті үнемі санасында ұстап, өз мінез-құлқын соның шешімін тездететіндей етіп құрады. Табанды адам жағдайды дұрыс бағалайды, одан мақсатқа жетуге көмектесетін нәрселерді таба біледі. Ол қиындықтан тайсалмайды, топ болған күдікке, тағылған кінәларғаберілмейді. Табандылығы төмен дәрежеде көрінетін адамдарды аз кездестіреміз. Мұндай адамдар ақылды, тіпті талантты да болып мүмкін, бірақ біршамакүрделі жағдайда немесе алғашқы қиындықтармен кездескенде өз мінез-құлықтарын ұзақ уақыт бойы басқара білуге қабілетсіз болып шығады. Бір қарағанда ерекше табанды сияқты болып көрінетәін адамдар да кездеседі. Бірақ жақынырақ танысып көрсеңіз, олардың бар болғаны кәдімгі қиқар адамдар екеніне көзіңіз жетеді. Қиқарлық - міндетті түрде арылуды қажет ететін кемшілік болып есептеледі.
Ұстамдылық. Ұстамдылық немесе сабырлық деп мақсатқа жетуге бөгет жасайтын психикалық көңіл-күйді және шаршап-шалдығуды жеңе білу қабілетпен көрінетін жеке адамның ерік жігер қасиеті айтылады. Өмірдің күрделі жағдайлары психикалық тұрғыдан, сондай-ақ дене күшін жұмсау тұрғысынан шиыршық атуға әкеліп соғады. Ұстамды адам мұндай кезде жағдайға сай келетін және өз қылығын ақтайтын белсенділік дәрежесін таңдап алады. Ұстамдылық дегеніміз - адамның өз ерік жігерін билей білу қасиеті. Мысалы, Ұлы Отан соғысы барыларының, біздің космонавттарымыздың, ұшқыштарымыздың мінез-құлқы тамаша ұстанымдылық үлгісі. Тәртіпсіз оқушыға оның қылығының дұрыс емес екенідігн төзімділікпен, даусын көтермей әлденеше рет айтып түсіндіретін мұғалім де ұстамдылық көрсетеді. Ұстамдылық, өзін-өзі меңгере алу - адамның төзімділік, шыдамдылық, батылдық сияқты ерік сапаларымен тығыз байланыстып жатады. Адам осындай қасиеттердің арқасында ғана өзін нағыз ерлерше ұстай білуге үйренеді, өзін қорқу сезіміне билетпей, көңілге алған ісін қажетінше істеп шығады.
Дербестік. Өзі талаптанып алдына мақсат қоя, оған жету жолдарын таба білетін және қабылдаған шешімдерді практикалық орындай алатын адамның еріктік қасиеті дербестік деп аталады. Дербес адам басқаның көмегінсіз-ақ проблемалық жайттың бетін ашады, оны ескере отырып, алдына мақсат қояды. Ол өзінен басқа адамдардың айтуын, нұсқауын күтіп отырмайды. Ол қабылданған шешімнің дұрыстығына сенімді және оны жүзеге асыру үшін қажыр-қайрат жұмсай күреседі. Дербес адам санасының сыншылық жағы күшті дамыған болады. Ол өзіне айтылған ұсыныс - кеңістіктерді ескереді, бірақ әуелі олардың қаншалықты пайдалы боларын алдын-ала таразылап алады. Дербестікке қарама-қарсы ерік қасиеті иланғыштық. Иланғыш адамдар белгілі дәрежеде күрделіеріктік әрекеті өз бетінше бастай және аяқтай алмапты. Олар сырттан нұсқау, бұйырқ, кеңес алған жағдайда ғана белсенділік көрсетеді. Олар басқа адамдардың ықпалына тез түседі. Иланғыш адамдар өзгелердің ой, істеріне сын көзбен қарамайды, ол өз басының ойлары мен істеріне тым жоғары талаптар қояды.
Адамның еркі батылдық, ер жүректік, ерлік, төзімділік, тәртіптілік сияқты басқа да қасиеттерімен сипатталады. Бірақ олар, едәуір дәрежеде, жоғарыда қаралып өткен еріктік сапалардың даралана ұштасуы болып есептеледі.]
Тоқтамға келгіштік. Тоқтамға келгіштік дегеніміз - адамның небірқиын-қыстау кезеңдерде қажетті шешімдерге келіп, оны жүзеге асыруға қабілетінің болуы. Тез тоқтамға келу үшін адам асығып - аптықпайды. Бұл әрбір істі ой таразысына салуды қажет ететін қасиет. Тек осындай жағдайда ғана адам алдындағы ісін дұрыс бағалап, жоспарлай алады, өзінің барлық мүмкіндіктерін сарқа пайдаланады. Басқалардың ақыл-кеңесін тыңдау, ақылға салу, өзін тежей алу, қателерді көре білу - тоқтамға келгіш адамға тән қасиеттер.
Тәртіптілік пен жинақылық. Тәртіптілік дегеніміз - адамның өз қимыл-қозғалысын ойы мен тілегін әр уақытта коллективтің ырқына бағындыра алу қабілеті. Адамның тәртіптілігі мен жинақылығы оның қоғамдық әрекетімен қатар жеке өмірде де ерекше маңыз алады. Оқушыларды тәртіптілік пен жинақылыққа тәрбиелеу дегеніміз олардың оқу әрекетін дұрыс ұйымдастыру, әрбір кішкентай істің өзіне тиісінше мән беріп отыруға үйрету қоғамдық істе де, жеке өмірде де қатаң тәртіп сақтау, ыждағаттылыққа, ұқыптылыққа үйрету, бір сөзбен айтқанда, осылардың барлығын олардың қанына <<сіңіп>> отыру дегеніміз.
Ерлік. Ерлік дегеніміз - алға қойған мақсатына шексіз сенген, сол жолда артық біткенше бел байлаған, моральдық рухы жоғары адамның ғана қолынан келетін қасиет. Ерлік істеген сәтте адам тіпті өзіне өлім қауіп төнсе де сасқалақтамайды, өз рухын жақсы ұстай алады, басына түскен ауыртпашылықты мойымай көтереді, өз мақсатын асыл мұратына бағындырып, мұны ең негізгі борышым деп есептейді. Ерлік көбінесе қоғамдық мәні бар істерде көрінеді. Бастауыш сынып оқушыларын да ерлікке баулу қажет. Мәселен баланың өзіне серт беруге, міндеттеме алуға, өз ісін мақұлдап не айыптап отыруға, қажетсіз істен бас тартып, одан тежеуге үйрету өзін-өзі тәрбиелеуіне үлкен көмек тигізеді. Балалардың бойына кез-келген ерік сапаларын қалыптастыра беруге болмайды. Ерік сапаларының мазмұны қандай, олар неге бағытталған, қоғамдық пайдалы әрекет жасауға бағытталған ба, әлде жеке қара басының мүддесін көздеуге бағытталған ба, міне негізгі мәселе осында.
Дәріс №6.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Тұлғаның эмоционалдық негізгі түсінігін және жағдайын калай түсінесін?
2.Ерік қасиеттериннің ерекшеліктерін ата?
Дәріс №7. Тұлғаны зерттеу
Жоспар
1.Жеке тұлғалық қарым-қатынастың ерекшеліктері туралы
2.Тұлғаның қалыптасуы және дамуын зерттеу
Сұрақ атауы1 Жеке тұлғалық қарым-қатынастың ерекшеліктері туралы.
ЕСЕЮДІҢ ҚАРТТЫҚ КЕЗЕҢДЕРІ.
Есею-20-55-60 жастағы қарттық шектермен анықталатын және
адамның рухтық , интелектуалдық және физикалық қабілеттіліктерін
жоғары түрде дамытуға жеткізетін тенденцияларды сипаттайтын
онтогенез кезеңі.
Бұл кітапта келесі жіктеу келісілген ертедегі есеп-20-40 жас және
орта жастағы есею-40-60 жас.
ДАМУДЫҢ ҚАРТАЮ КЕЗЕҢІНДЕГІ МАҚСАТТАРЫ.
Өзіндік таным мен дамудың мәселелерін қарастыратын көптеген зерттеушілер қатары қартаюды үздіксіз өзгеріс пен бойдың өзгеру мерзімі ретінде қарастырады. Адамдардың қартаю кезеңіндегі дамуы оның алдағы кезеңіндегі мәселелерді шешуге тәуелді, яғни оның еңбексүйгіштік және жекебастылық, тәуелсіздік және сенімділік қабілеттерге ие болуы (Крайг, 2003) Бұл кезеңнің негізгі жаңашылдығы - тұлғалық есею. Бұл ұғымның мазмұны психологияда көп қолданылады, бірақ әртүрлі түсіндіріледі. Өз жұмыстарында авторлар (Холл, Линдей, 1997) есейген адамды сипаттай отырып, оның келесі сипаттамаларын айқындайды: <<Мен>> ұғымының кең шектері, әлеуметтік қатынастарға қабілеттілік, өз бетімен шешім қабылдаудың болуы, тәжірибені дұрыс қабылдау, өзіндік таным қабілетінің болуы, әзілдік сезімнің болуы, белгілі бір фәл сапаның (философияның) болуы. Б.Ливехуд /1994/ есейген адамның үш негізгі қасиетін қарастырады: даналық; жұмсақтылық және кішіпейілділік: өзіндік таным. Эриксон /1996/ бойынша, есеюдің бас кезі (жастықтың соңғы кезеңінен бастап орта жастың басына дейінгі кезең) өмірлік циклдің алтыншы кезеңі(баспалдағы) болып табылады. Бұл ер адамның әйел адамға көңіл бөліп, ықыласын, махаббатын білдіруі және олардың жанұялық өмірлерінің ерте кезеңдері.
Эриксон жақындастық деп екі адамның тек физикалық жақындастығы ғана емес, олардың бір-біріне деген тірек болуы және жеке өзін ғана ойламай, бір-бірінің қуанышын, ренжішін ортақ етіп бөлісуі. Жақындастық ұғымы адамдар арасындағы достыққа да тән. Егер адам неке де, достықта да жақындасуға тап болмаса, онда ол, Эриксон бойынша, тек жалғыздыққа, өзінің өмірін ешкіммен бөлісе алмайтын ещкімге араласы жоқ, ешкімге қамқоршы бола алмайтын кезеңге , кезік болады.
Эриксон бойынша жетінші кезең - есейген шақ, яғни бұл кезеңде балалар жас өспірімдерге айналады, ал ата - аналар өздерінің шұғылдану жұмыстарын нақтылайды. Бұл кезеңде шкаланың бір соңында жалпы адамгершілік және екінші бір соңында өзімен айналысу жұмыстарымен шұғылдануға байланысты болатын тұлғаның жаңа параметрі пайда болады.
Этиксонмен қатар, көптеген зерттеушілер /Б.Фридан ( 1992), Г.Шихи (1999), Дж. Виткин (1996) және т.б./, даралық мәселелері есеюдің барлық кезеңінде өте мәнді деп санайды. Даралыққа жету процестері есею өмірінің үздіксіз тәжірибесі сияқты сезімді қамтамасыз етеді.
Вайлент (Vailliant. 1977) Эриксон теориясына екі түзетуді ұсынды.
Біріншіден ол, жақындастықты орнату мен генеративтілікті дамыту арасында салыстырмалы іштей сабырлық жатқанын айтты. Вайлент бұл кезеңді <<шығармашылықтың тұрақтануы>> деп атайды, себебі даралар оқуға зейін қойып, өздерінің мәртебелерін бекітуге және жанұяларды материалды қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі.
Вайлент Эриксонмен ұсынылған генеративтілік және <<эго>> бүтіндік кезеңдері арасында орта жаста пайда болатын тағы бір кезеңді енгізді. Бұл өтпелі кезең мән мен қаталдықты сақтау арасындағы келіспеушілікпен белгіленген. Жоғарыда аталған кезеңде даралану және жалпыға бірдей болу (интериоризация) процестері субъектіге басқа адамдарға тән жағымды қасиеттерді өзінің бойына сіңдіріп, өзінің қосымша күшткрін
арттыруды және даму мәселелерінің тиімді шешуді іске асыруға мүмкіндік алады.
Эриксон моделінің ары қарай өңделуін Д. Левинсон (Levinson, 1978;
1986) және оның әріптестері (Кимель, 1982; Хьелл, Зиглер,1997) жалғастырды. Ең алдымен Левинсонда орта жастағы есею (35-40 және одан да үлкен жастағы) кезеңі қызығушылық тудырды, ол бұл кезеңдегі толық түрде даму мен бейімделу <<балалар>> кезеңіне тәуелді екенін аңғарды. Бұл кезеңде жастық кезеңнің келіспеушіліктері шешіліп, есейгендер әлемінде өзінің анықталуы белгіленеді, міндеттемелері қабылданады.
Левинсонға сәйкес, есеюдің негізгі мәселесі төрт құраушыдан тұрады.
* Арманды шындықпен байланыстыру.
* жетекші адамды іздеп, табу.
* өзіне шығармашылықты қамтамасыз ету.
* интимдік қарым - қатынастарды жақсарту.
Хейвинхерст (Havighurst, 1973) адам өмірінің орта жастағы есею кезеңіндегі негізгі оқиғаларды бөліп алды, оларды өмірлік мақсаттар ретінде белгіледі:
* Дамыған азаматтық және әлеуметтік жауапкершілікке жету.
* Мақсатты өмір деңгейіне жету және оны ұстану.
* Демалысты өткізудің тиімді тәсілдерін таңдау.
* Балаларға жауапкершілікті болуға және болашақта бақытты үлкен адамдарға айналуға көмектесу.
* Ерлі - зайыптылар қарым - қатынастарындағы тұлғалық бағытты күшейту.
* Өмірдің орта шеңіндегі философиялық өзгертулерді қабылдау және оларға бейімделу.
* Қарт ата - аналар мен өзара әрекеттесуге, қарым - қатынастарды іске асыруға бейімделу.
Абрамовтың /1999/ жұмысында даму сипаттамасы әрбір кезеңге сәйкес <<даму мәселелері>> терминдерімен беріледі:
Сұрақ атауы 2 Тұлғаның қалыптасуы және дамуын зерттеу.
Есею - ( 23-30 жас аралығында). Тұлғалық даму мақсаты өмірді жаңа жан ұяда құру және ұйымдастыру. Бұл мәселеде көптеген жоспарлар бар: физиологиялық, әлеуметтік, психологиялық. Егер дамудың бұл мәселелері орындалмаса, онда шындық өмір кеңістігі <<өмірде өлімнің орын алуына>> айналады. Дамудың өте маңызды мәселесі - ата - аналық рөлді игеру. Ана үшін өзінің <<Мен>> ұғымын тек жан ұя кеңістігінде ғана емес, қоғам кеңістігінде де табу өте маңызды. Әке үшін - мүмкіндіктерді рационалды бағалаудан және оларды өмірге енгізуден тұратын жан ұя үшін <<дұрыс өмір сүру мо-делін>> құру.
Алдыңғы мәселемен байланысты тағы бір мәселе - <<Біз>> жан ұялық бірігуден және өзіне белгілі бір міндеттемелер мен жауапкершіліктер артқан әрбір жан ұя мүшесінің <<Мен>> тәуелсіз өмір сүруінен тұратын өзіндік ( жан ұялық ) стильді жүзеге асыру.
Өтпелі кезең - (30- 35 жас аралығында). Әйел адам үшін жаңа жағдайға бейімделу үшін бақылау мен өзіндік бақылау мәселесі негізгі болып табылады. Балалар өсіп - жетті, олардың өздерінің өмірлері пайда болды, отбасын құру алдындағы махаббаттық сезімді сақтауға тырысу, үміттердің және армандардың жүзеге аспауынан психологиялық қақпандарға тап бол мауға тырысу.
Ер адам үшін өтпелі кезеңде әйел адам үшін аталған дәл осы мәселелердің шешімі маңызды орын алады, бірақ олардың векторы басқа. Әйел адам үшін бұл вектор сезімдер аумағында жатса, ал ер адам үшін -интелектуалды шеңберде жатады.
Жетілген кезең - (36-50 жас аралығында) Әйел адам үшін негізгі мақсат өзіне сондай-ақ өзінің жақын адамдарына қатысты өзіне жүктеген міндеттемелерді философиялық бағалаумен байланысты. Сондай-ақ оны көптеген факторлар өзгертеді, физиологиялық қалыптың өзгеруі, жан ұя құрамының өзгеруі және жан ұядағы рөлдің (әже, ене) өзгеруі, жоғары маман деңгейіне жету.
Ер адам өмірінде де, әйел адам өміріндегі сияқты заңдылықтар орын алады: жетілген кезеңнің соңғы уақыт мерзімінде ол өзінің әлеуметтік - психологиялық кеңістіктегі өзгерген орнын қорытындылап, жетекшілікпен,оқытушылықпен байланысты өзіндік <<Мен>> ұғымының басқа потенцилын көруі, физикалық түсумен келісуі керек. Егер әйел адам үшін жан ұя мен жұмыс (қызмет) негізгі орын алса, ал ер адам үшін достар және түгелдей алғандай қоғам да аз орын алмайды.
Қарттық кезең - (51-65 жас аралығында ). Ер адам үшін де, әйел адам үшін де мақсаттар бірдей - жан ұядан тыс байланыстарды орнату, өздерінің білімдерімен, тәжірибелерімен басқа адаидарға көмектесуге дайын екендігі сай келктін өмірлік контекстті өзгерту, кеңейту.
Есеюдің даму мәселесі - ішкі жан дүниені белсенді игеру бұл дүниеде өз жолын табу, және жан рухтық белсенділік арқылы - сыртқы дүниемен байланыс орнату.
Психологияның гуманитарлық мектебінде рухтық пен өзін -өзі жетілдіру ұғымдары ұқсас келкді. К. Годжерс /1994/ және А. Маслоу /1998/ бойынша, адамның туа біткен өзін -өзі жетілдіру қажеттілігі өзін -өзі жетіл-
Діру мақсатындағы мүмкіндігінше барлық рөлдерді атқарумен, өзінің шығармашылық қабілеттерін іске асырумен айшықталады (Хьеел, Зиглер, 1997).
Рухани байлық және бақытты сезіну түсініктеріне қатысты француз философы Т.де Шарден адам тек жеке бастылықтың үш сатысынан өткенде ғана бақытқа ие болады.
Біріншіден,- бұл концентрация процесі, яғни өзінің тірі ағза екендігіне терең үңілу. Бұл сатыда өзіндік <<Мен>> түсінігі пайда болады.
Екіншіден,- децентрация процесі, яғни рефлекс орталығын басқа аудару, өзіндік шектерден шығу, тұйықталуға берілмеу, жақсы көру қабілеттілігінің пайда болуы.
Үшіншіден,- жоғары түрдегі концентрация процесі (мүмкін өте қиын, бірақ өте маңызды), яғни өзін адамзаттың бір бөлшегі екендігін сезіну, <<орасан зор дүние мен тірі бүтіндік>> екендігін сезіну, ақиқатты тануға құштар болу және шексіздікке қосылу (Шарден, /1991/ )
Шарден концепциясынан рухани байлық өзінің <<Мен>> түсінігінің, басқа адамды жақсы көру қабілеттілігінің қалыптасуымен қатар, адамның өзін жасауды (өзіндік <<Мен>>, әлемдік көз қарас, әлемдік сезім, бағалылар жүйесі ) өзінің жекелей және басқа адаммен қосылудағы өзінің ішкі жан дүниесін кеңейтуді және әлемдік кеңістікке қатыстылықты сезінуге дейінгі өсуді қамтиды.
Есейген адам үшін өзіне- өзі мойындаудың, маңызы өте зор. Бұл өзінің мүмкіншіліктерін, энергиясын, өздік қызметін оң бағалауы, өзінің өмірін бағалау мүмкіндіктері, өзінің күштеріне сенімділігі өте маңызды болып табылады.
Адам жас кезінде бір уақытта қазіргі жағдаймен өмір сүруге, өзінің өткеніне көз салу және осымен болашаққа ұмтылуды үйрену керек. Бірақ мұндай үйлесімге жету- қарапайым мәселе. Көптеген адамдар есейген кезде болашақта жас өспірімдік ұмтылысты сақтап, кәдімгі өмірді өмір демей, тек өмірге деген дайындық деп санайды. Уақыт үнемделмейді, уақыт өте көп деп көрінеді. Адам белгілі бір уақыт мерзімінде болашақ өткенге түрленгенін, түсінеді, ал қазіргі уақыт мүмкіндігі жоғалды деп санайды. Бұл жағдайда істелінбеген істерге өкінеді, өмірдің біткені тупалы сезім пайда болады.
Бұл жағдайда адамның қазіргі өмірімен қарым- қатынасының жоқтығынан уақыттың субъективті өлшем бірліктерінің қозуы болуы мүмкін. Ер адамдарда бұл бірліктер жетістіктер санымен саналса, әйел адамдарда- олардың балаларының дамуы мен өсіп- жетуімен.
Адамның есейген шағында өзінің міндеттері мен құқықтары туралы көз қарасы заттар деп қарастырылатын, адамның материалды және рухани байлықтар және идеалдардың жиынтығына салыстырмалы тұрақты қатынастары-бағалық бағыт бағдардан туады. Сондай-ақ бұл бағыт бағдар адамның мақсаттары мен идеалдарында, сондай-ақ оның құқықтары мен міндеттерінде көрінеді.
Адамның есею кезеңіндегі мен-концепциясын қалыптастыратын өзі туралы көптеген ойлары оны есейген тұлға кезінде де байытуды жалғастырады, ары қарай өзіндік ағзалыққа негізделеді. Ағзалық К.Годжерс лексиасында кездесетін бағалық процес (дені сау-ауру, әдемі-әдемі емес, бақытты-бақытты емес және т.с.с.) Мен-концепциясын тұлғаны белсендірумен байланысты қалыптасады. Тұлға жатқызылатын белгілі бір әлеуметтік топты бағалау критерилеріне, бағыттарына, танымдарына сәйкес, тұлғаның бағыт бағдары, өзін-өзі белсендендіру тәсілдеріне қатысты әртүрлі ойлар пайда болады.
Тұлғаның өзін-өзі бағалауы оның осы өмірде кім болуға, қандай орын алуға, өзінің мақсаттары қандай тәсілдерімен іске асыруға тәуелді. Тұлғаның сәтсіздік жағдайында оның Мен-концепциясын тұрақтандыру бірнеше мүмкіндіктері бар:
* рационализацияны қолданып, өзінің сәтсіздіктерін белгілі бір тәсілмен түсіндіру;
* сәтсіздікті санамау;
* өзінің сәтсіздіктер деңгейін төмендету;
* сәттірек іспен айналысу;
Жас ұлғайған сайын өзін-өзі бағалау неғұрлым дифференциалданған бола бастайды. Жасы үлкен адам өзінің белгілі бір қасиеттерін өте жоғары бағалауы мүмкін, мысалы, өзінің интелектуалдық деңгейін, бірақ кейбір қасиеттерін-тұлға аралық қарым-қатынастарын немесе физикалық мүмкіндіктер деңгейін өте төмен деп санайды.
Адам дамуы хронологиялық және психологиялық уақытқа байланысты болғангдықтан, мен-концепциясы жеке уақыттық контексті бар.
Өзінің жасын қабылдау және бағалау әртүрлі жастық сатылардағы әртүрлі бағыттағы тенденциалары бар.Бала немесе жас өспірім өзінің хронологиялық жасынан үлкен көрінгісі келеді, ал үлкен жастағы адамдар керісінше жас болғысы келеді. Өмірдің объективті хронологиясы жастың өзіндік бағасына айналады. Хронологиялық жас адамның жан дүниесінде өзінің мәнін толығымен жоғалтады. Жас әйелдердің Мен-бейнесіндегі ойлары ер адамдарға қарағанда қарапайым және реалды болып келеді. Жас ер адамдар өзінің қасиеттерін жоғары түрде қояды. Бұл И.С.Кон/1978/ зерттеулері алынған
Ер адамдарда Мен-концепциясы шығармашылыққа көп бет бұрса, ал әйел адамдарда шығармашылық сонымен қатар жан ұяға, сонымен қатар тұрмыстың материалдануына бет алса керек.
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Негізінен есейген шақта қарым-қатынас шеңберінің тарылуы байқалады, себебі көп уақыт пен энергия балаларды тәрбиелеуге, қызметті тұрақтандыруға жұмсалады.Бірақ ол ер адамдар үшін де, әйел адамдар үшін де дамудың негізгі аспектісі болып табылады. Жұмыстағы достық қарым-қатынастардың мәні жоғарыдағы айтылғаннан басқаша. Бірінші жағынан- еңбек төлемі аз және шығармашылық өсу мүмкіндігі бар жұмысқа қосымша мән беріледі. Екінші жағынан-қосымша эмоционалды қолдау көзі болып табылады. Негізінен бұл әйелдер үшін өте маңызды. Бұл жан ұялық өмірмен қанағаттандырылмаған адамдар үшін өте маңызды. Бұл жағдайда өндірістік қарым-қатынастар көп жағдайда жан ұялық қарым-қатынастарға айналады, яғни <<өндірістік жан ұя>> мүшелерінің қайшылықтары белсенді етілген.
Дәріс №7.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Жеке тұлғалық қарым-қатынастың ерекшеліктерін қалай түсінесін?
2. Тұлғаның қалыптасуы және дамуын зерттеудің әдісі?
Дәріс №8. Тұлға дамуының теориялары
Жоспар
1.Тұлға дамуының теориялары және анықтамалары
2.Тұлға типтері мен тұлға типологиясы жөніндегі теориялар
Тұлға дамуының теориялары
№
Концепциялар, өкілдері
Басты концепциялар мен принциптер
Артықшылықтар
Кемшіліктер
1.
ЖТ теориясындағы психодинамикалық бағыт
З. Фрейд:
ЖТ психодинамикалық теориясы
<<Психоанализ>> концепциясы 3 мағынада:
* жеке тұлға және психопатология теориясы;
* жеке тұлғадағы психикалық бұзылудың терапиясы;
* индивидуумның санасыз ойлары мен сезімдерін зерттейдің әдісі.
ЖТ құрылымы 3 компоненттен:
* ид (<<ол>>) - ЖТ-ның примитивті, инстинктивті және туа біткен аспектілері;
* эго (<<мен>>) - шешім қабылдауға жауапты психикалық аппаратының компоненті;
* суперэго (<<нағыз мен>>) - қылық-әрекеттің жалпы нормалары мен стандарттарының интернализацияланған версиясы.
Адам мотивациясы денелік қажеттіліктермен шақырылған қозу энергиясына толықтай негізделген. Қалау ретінде көрініс тапқан денелік қажеттіліктердің психикалық образдары инстинкт деп аталады.
ЖТ дамуының 4 стадиясы: оральды, анальды, фаллистік, генитальдық.
Үрейдің 3 типтері: реалистік, невротикалық, моральды.
Алғаш рет психика инстинкт, ақыл-ой және сана арасындағы күрес ретінде сипатталды. Санасыз психикалық процестің адам қылық-әрекетін регуляциялаудағы маңызы көрсетілді. ЖТ байланысты алғаш рет кең ауқымды теория, терапевттік тәжірибе мен өзін-өзі анализге негізделген клиникалық бағалаудың кең таралған жүйесі.
Күрделі эмпирикалық тексеруден өтуі керек. Теорияның эмпирикалық валидтігі пациенттерге клиникалық бақылауы негізінде жасалынған. Концепциялары тым анықталмаған және өте күрделі болып табылады. Адамның өмірлік мәні сексуалдылық пен агрессияда деп саналады.
2.
Психодинамикалық бағытты қайта қарау нәтижесі
Альфред Адлер:
ЖТ индивидуалды теориясы
Карл Густав Юнг:
ЖТ аналитикалық теориясы
Басты ұстаным - индивидуумның социумнан бөлінбестігі. Адам - біртұтас және өзімен өзі келісімді организм.
Өмірлік белсенділіктің бердебір көрінісін оқшау қарастыруға болмайды. Өзімен-өзі келісімді және біртұтас ЖТ құрылымын өмір стилі деп анықтады. Басты 7 концепция мен принциптері:
* толыққансыздық сезімі және компенсация;
* шыңға жетуге деген бағыттылық;
* өмір стилі;
* әлеуметтік қызығушылық;
* творчестволық <<Мен>>;
* туу реттілігі;
* фикциондық финализм.
ЖТ құрылымы:
* эго - сана аумағының өзегі;
* жеке санасыздық - саналылықтан бір мезетте өткеріліп, бірақ кейін басылып тасталынған конфликтілер мен есте қалулар.
* ұжымдық санасыздық - адамзат есіндегі латенттік іздердің сақталынған орны.
Бұл концепциясын архетиптер ұғымы арқылы ашып көрсетті. Эго-бағыттылық: экстраверсия, интроверсия. 4 психологиялық функция: ойлау, түйсік, сезім, интуиция. ЖТқалыптасуының шыңы - өзін-өзі реализациялау.
ЖТ-ның әлеуметтік детерминанттарының алға итерілуі. Экономикалық және прагматикалық теория және мақсаты - адамның өзін-өзі және өзгелерді түсінуге көмек. Өмір стилі индивидуумның творчестволық күшімен пайда болады. Адамның ұстанымдары мен концепцияларын қолдану невроз табиғатын түсінуге және оларды емдеуге мүмкіндік береді, яғни клиникалық бақылаудағы адамдарға неврозды емдеуге орасан зор көмек.
Алғаш рет Фрейд теориясы қысымынан алыстап, дербес теория ретінде көпшілік қауымда мойындау алды. Алғаш рет ЖТ дамуына діни, рухани тәжірибенің жағымды әсері туралы айтылды. Персонология ұғымы пайда болды. Адамның өзін-өзі шыңдауы тақырыбы көтерілді.
Эмпирикалық тексеру жеткіліксіз. Эмпирикалық валидизацияның қиындығы Адлердің индивидуумды психологиялық конструктілерді тым глобалды қылуында. ал бүкіл теориялық жүйе толықтай жүйеленбегендігі.
Эмпирикалық тексеруден толықтай өтуі мүмкін емес. Барлық теориялардың ішінен концепцияларын түсінуге өте қиын. Теориясы болжамдар деңгейінен жоғары көтерілмейді.
3.
Эго-психология және онымен байланысты ЖТ теориялары
Эрик Эриксон:
Эго - ЖТ теориясы.
Эрих Фромм:
ЖТ гуманистік теориясы.
Карен Хорни:
ЖТ әлеуметтік-мәдени теориясы
Басты 3 принцип:
* Өмір бойғы даму процесіндегі болатын өзгерістерге қойылатын акцент;
* <<сауға>> деген патологиялық емес тірек;
* идентистік сезімге жету;
* мәдени-тарихи факторларды қарау тәсілі.
Пісіп-жетілудің эпигенетикалық принципі. ЖТ дамуында 8 психикалық әлеуметтік стадиясы. Өмір бойындағы ЖТ қалыптасуында адамдарға және ортаға тең дәрежеде мән келтіріледі.
Еркіндік пен қауіпсіздік арасындағы ор - адамзат болмысындағы қиыншылықтардың басты себебі. Адамзат болмысының ажырамас бөлігі болып жалғыздық, изоляция және оқшаулық болып табылады. Еркіндіктен қашу стратегиялары (авторитаризм, деструктивтілік, автоматты конформдық). Адам табиғатында бірегей экзистенцияалды қажеттіліктер бар. Мінездің 5 әлеуметтік типі: рецептивті, эксплуатациялайтын, жинастырушы, нарықтық, продуктивті мінез. ЖТ типтері, яғни мінез құрылымы белгілі бір әлеуметтік құрылымға тәуелді. ЖТ дамуында бала мен ата-анасы арасындағы әлеуметтік қатынастар шешуші роль атқарады. Балалық шақтағы негізгі қажеттіліктер: қауіпсіздік пен қанағаттандырылу қажеттіліктері. Егер ата-анасының қылық-әрекеттері баланың қауіпсіздік қажеттілігін қанағаттандырмаса, бұл базальды қастыққа, ал ол өз алдына базальды үрейге әкеп соғуы мүмкін. Базальды үрей - невроздың негізі болып табылады.
Әрбір психологиялық феномен сәйкестендірілген өзара әрекеттердің контексінде ұғынылуы мүмкін. Жас өспірімдік кезеңге өте көп назар аударылды. Белгілі бір оптимизм туады, себебі психикалық әлеуметтік дамудың әрбір стадиясында күшті және әлсіз жақтары көрсетіліп, дамудың бір стадиясындағы табыссыздық екінші стадияға әсер етпеуі де мүмкін деген.
Бірде бір теоретик Фромм секілді ЖТ әлеуметтікдетерминантарын көріністі, мәнерлі түрде сипаттай алған емес. Алғаш рет мінез типтерінің теориясы жасап шығарылды. Индивидуалды айырмашылықтар мен тұлғааралық қатынастарды түсінуде маңызды роль атқарады. Ең маңызды еңбегі - бұзылған қарым-қатынас нәтижесінде невроздардың пайда болуын түсіндіруі. Әрбір адамда позитивті тұлғалық дамуға қабілеттілік бар деген оптимистік көзқарас.
Эмпирикалық зерттеуден толықтай өте алмайды. Жүйелік зерттеудің жоқтығы, бұл теория идеяларының күрделілігі мен абстрактілігімен түсіндіріледі. Теориялық формулалар тек қана эго дамуына байланысты.
Өкінішке орай, Фроммның теориялық түсініктерінің көбі, әсіресе мінездамуы туралы теориясы тым глобалды сипатталған, сондықтан да ол эмпирикалық валидизациясын жоғалтқан.
Хорни теориясы толығымен тек клиникалық бақылаудағы адамдарға ғана негізделген. Хорни қызығушылығы тек невроздардың клиникалық көрінісіндегі сипатталуы.
4.
ЖТ теориясындағы диспозиционалды бағыт.
Гордон Олпорт:
ЖТ диспозиционалды теориясы
Адамдарда тұрақты ішкі қасиеттері болады және олар уақытпен бірге және әр түрлі сипатта сақталынады. Олпорт ЖТ зерттеуде және түсіндіргенде белгіні ең маңызды анализ бірлігі деп санаған. ЖТ өзінің алуан түрлі белгілерін қосатын және адам өміріне бағыт беретін конструкт - проприум атына ие болады.
Индивидуумдар бірінен-бірі өзінің мінездік белгілерімен ерекшеленетіні көрсетілді. Адамның жеке қасиеттері маңызға алынды.
Адамды ЖТ-ға айналу кезінде тек белгілер жинағы ретінде қарастырды, ортаға мән берілген жоқ.
5.
ЖТ теориясындағы үйретуші-бихевиоральды бағыт
Б.Ф.Скиннер: Оперантты үйретудің теориясы
Қылық-әрекет детерминирленген, оны алдын ала болжауға болады және қоршаған ортадағы адамдармен басқарылады. Қылық-әрекеттің 2 негізгі типі:респондентті қылық-әрекет (таныс стимулға жауап ретінде) және оперантты қылық-әрекет (нәтижемен басқарылатын және анықталатын құбылыс). Басты концепция - бекіту.
Теорияның жан-жақты ұғымдарда (детерминизм, элементализм, инвайронментализм, өзгергіштік, объективтілік, реактивтілік) түсіндірілуі.
Адам әрекеттерінің себебі ретіндегі ішкі <<автономды>> факторлардың болуы туралы ойды кесімді қайтарды. Қылық-әрекетті физиологиялық-генетикалық тұрғыдан түсіндірілуін менсінбеді. Тек қана оперантты қылық-әрекетке акцент аударылған.
6.
ЖТ теориясындағы әлеуметтік-когнитивтік бағыт
Альберт Бандура:
Джулиан Роттер: Әлеуметтік үйрету теориясы
Басты түсінік - қоршаған ортаға тиісті қылық-әрекеттік реакциялар мен факторлардың өзара әрекетестігі - динамикалық процесс. Негізгі теоретикалық концепция - бақылау арқылы модельдеу немесе үйрету. Өзін-өзі түзету концепциясы.
4 маңызды ауыспалы алға қойылады: қылық-әрекет потенциалы, күту, бекітудің құндылығы, психологиялық жағдай. Қажеттілік потенциалы - іскерлік еркіндігінің функциясы мен қажеттілік құндылықтары болып табылады. Негізгі конструкт - басқару локусы (адамдардың өз өміріндегі бекітуледі қандай деңгейде басқаратыны туралы жалпыланған күтім).
Бандура теориясы өте жақсы эмпирикалық тестіленген, оның үлесінде көптеген фактілер бар.
Үйретудің түсіндірілуі әлеуметтік-когнитивті факторларының көмегімен жүретіні дәстүрлі бихевиоризм планкасынан шығады. Адам қылық-әрекетін ұйымдастыру үшін үнемді және бірізді құрылымды көрсетеді.
Үйретуді тек қана бақылау арқылы ғана меңгеруге болады. ЖТ қалыптасуында ішкі факторларға мән берілмейді.
ЖТ ең маңызды аспектілері тек қана әлеуметтік контексіде көрінеді. Роттер зерттеулері ешбір эмпирикалық зерттеулерге бастама берген жоқ.
7.
ЖТ теориясындағы гуманистік бағыт
Абрахам Маслоу:
ЖТ гуманистік теориясы
Негізгі принциптер: ЖТ трактовкасы біртұтастықта, зерттеулердің жануарларға жасалынуына келіспеушілік, адамды жағымды және жасампаз жан ретінде қабылдау, психикалық денсаулықты зерттеуге акцент. Адам мотивациясын қажеттілік иерархиялар терминімен көрсетеді (физиологиялық, қауіпсіздік пен қорғаныс, махаббат пен тиістілік, өзін-өзі сыйлау, өзін өзі актуализациялау).
<<Өзін-өзі актуализациялаудың қысқаша индексін>> зерттеу мақсаттарымен қолдануға тиімді.
Эмпирикалық зерттеулер негізінен өзін-өзі актуализациялау концепциясына шоғырланған. Зерттелушілерді таңдауда Маслоу субъективті критерийлерді қолданды.
8.
ЖТ теориясындағы феноменологиялық бағыт
Карл Роджерс:
ЖТ феноменологиялық теориясы
Басты орында - адам қылық-әрекетін тек қана оның субъективті әсерленушіліктің терминдерінде ұғынуға болады. Адамның барлық мотивтері бір мотивке ғана - өзін-өзі актуализациялау тенденциясына ұмтылады. Басты принциптер: позитивті зейін қажеттілігі, құндылық шарттары және шартсыз позитивті зейін. Мен-концепциясы.
Фрейдтен басқа Роджерс сияқты ешкім психотерапия практикасына мән берген жоқ. ЖТ-ға орталықтанған тәсілі әр түрлі салаларда қолданылады. Адамның толыққандығы мен бірегейлік концепциясы қазіргі психологияның теориясы мен практикасына үлкен әсерін тигізді.
ЖТ қалыптасуындағы қылық-
әрекеттегі өзгерістер тек ішкі әсерленуден болады. Тек қана жалғыз болмыс - субъективті реалдылық (адам әсерленулерінің жеке әлемі) бар.
9.
ЖТ теориясындағы идеалистік бағыт
М.Вертхаймер, В.Келлер: ЖТ гештальтпсихологиялық теориясы
Басты принцип - әрбір психологиялық процестің біртұтастығы мен өзіндік сапасын жақтау. Тұтастық идея динамикалық ситуация мен оның формальды құрылымының бір бүтіндегі негізінде жүзеге асырылады.
Тұлғаны біртұтас құрылым ретінде, оның қалыптасуын барлық аспектілерінің жиынтығы нәтижесінде деп қарастыруы.
Психологиялық құбылыс - бейне мен оны тудыратын нақты әрекет арасындағы байланысты жоққа шығару. Осы екі маңызды категориялардың басын қосып, психологиялық болмысты талдаудың ортақ жүйесін бере алмауы.
10.
ЖТ теориясындағы генетикалық бағыт
Ж.Пиаже:
ЖТ генетикалық теориясы
Басты принцип - психологиялық болмысты тануда жетекші роль атқаратын - әдіснама. Бала ақыл-есінің қалыптасуын зерттеп, сол арқылы ересектердегі интеллект табиғаты мен қызметін білуге болады. Негізгі міндеті - адам интелектінің құрылымын зерттеу, ЖТ қалыптасуындағы генетика факторларын анықтау.
ЖТ қалыптасуының бірізді концепциясы, ондағы генетикалық ерекшеліктердің ескерілуі. Жоғары деңгейдегі ойлау қабілеттері ой мүмкіндіктерінде болатынын дәлелдеді.
Баланың біртұтас дамуын ескермеу. Сананы дамытушы факторлар арасында қоғамдық-тарихи әрекет болмысына ешқандай орын қалдырмау. Әлеуметтік-қоғамдық фактордың ЖТ қалыптасуындағы мәні жоққа шығарылды.
Дәріс №8.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Тұлға дамуының қандай теориялары және анықтамалары бар?
2.Тұлға типтері мен тұлға типологиясы жөніндегі теорияларның ерекшеліктері.
Дәріс №9. Психологиялық зерттеудегі тәжірибеші мен зерттеушінің рөлі.
1.Жеке тұлғаның бейімділіктерін психодиагностикалық зерттеу тәсілдері
Жеке тұлғаны психофизиологиялық тұрғыдан зерттеу оның психикалық және ақыл-ой сапаларын, болашақ мамандықтарына бейімділігін анықтап беруге және олардың жекелеген бөліктерін жетілдіру туралы ұсыныс-кеңестемелер беру үшін жүзеге асырылуы да мүмкін.
Мамандық бойынша психодиагностикалық зерттеулердің барысына негізінен төмендегідей психологиялық сынақтар енеді:
- зерттеудің бланктер толтыру арқылы жүргізілетін тәсілдері;
- жекелей (көзбе-көз) әңгімелесу;
Психодиагностикалық зерттеудің бланктер толтыру арқылы жүргізілетін сынақтарына жататын тәсілдер:
- жеке тұлғаны көп жақты зерттеу әдістемесі (MMPI);
- Р. Кеттелдің 16-факторлық жеке сауалнамасы әдісі (16-ФЛО);
- Равеннің <<Прогрессивті матрицалар өлшемі>> әдістемесі (кескіндеме сынағы);
- есте сақтау қабілетін, зейінді және ойлауды зерттеу әдістері;
- Амтхауэрдің интеллектуалдық сынағы.
Жекелей немесе көзбе-көз әңгімелесу - психофизиологиялық зерттеулердің соңғы кезеңі болып табылады. Зерттелушінің типологиялық және мінездемелік ерекшеліктерін бағалаудың және сараптаудыу мен талдаудың қосымша бір тәсілі болып табылады, сонымен қатар толтырылған бланктер, сауалнамалар, сынақтар бойынша зерттеулер нәтижесінде алынған мәліметтерді нақтылауға, айқындауға көмектеседі. Әңгімелесу мен бақылаудың, психодиагностикалық қорытындының мәліметтері, жеке тұлғаның психикалық сапалары мен қасиеттері бойынша ұсыныстарды психолог өзіндегі психофизиологиялық зерттеу хаттамасына енгізіп отырады. Тұлғаның негізгі, басты-басты жеке сапалары мен типологиялық ерекшеліктері сипатталған қысқаша тұжырым шығарылып, оның жалпы тұлғалық мінез-құлық және ақыл-ой ерекшеліктері туралы арнайы қорытынды жасалады.
Бланктік зерттеу әдістері кең, жарық, шусыз, желдетілген бөлмеде өткізіледі. Зерттелушілер бір-біріне кедергі жасамайтындай және оның барысы кезінде нұсқаушы олардың әрқайсысына еркін жақындай алатындай болуы тиіс.
Равеннің <<Прогрессивті матрицалар өлшемі>> әдістемесі (кескіндеме сынағы) зейінді, қабылауды және ойлауды зерттеуге арналған. Әдістеме күрделілігі арта беруі бойынша 5 серияға бөлінген 60 кесіндеме суреттен құралады.
MMPI сынағы әртүрлі талаптарға жауап беріп, тұлғаны жан-жақты түрде кешенді зерттеу әдісі болып табылады. Бұл сынақтың тиімділігі алынған мәліметтердің объективтілігін қамтамасыз ететін арнаулы статистикалық өңдеуден өтуінде болып табылады. Сынақ жалпы адамның денсаулық жағдайына, психикалық ішкі органдардың қызметі сапаларына, ортадағы қарым-қатынастарына және жалпы әлеуметтік және моральдық ұстанымдарына қатысты болып келетін 384 пайымдаудан құралады. Бұл пайымдауларға Зерттелуші тұлға <<Иә>> немесе <<Жоқ>> деп жауап береді. Сынақтың қорытындыларын есептеудің психолог сүйеніп отыратын арнайы нұсқаулықтары бар.
Р. Кеттелдің 16-факторлық жеке сауалнамасы әдісі (16-ФЛО) жеке тұлғаның интеллектуалдық, пайымдыұ, көңіл-күй тұрақтылығы, жетекшілігі, көшбасшылығы сияқты маңызды қасиеттерін анықтауға арналған.
Амтхауэр сынағы алдымен тұлғаның ақыл-ой қабілетін зерттеуге бағытталады. Яғни адамның ойлау қабілеті, жағдайды түсінуі мен оған бейімделуі, түрлі мәселелерді шешу қабілеті зерттеледі. Ол арқылы ақыл-ой дамуының коэффициенті анықталады. Тек сан өлшемдері арқылы біржақты болып қалмау үшін зерттелушіге қандай тапырмалардың қиынға түскенін немесе жеңіл орындалғанын талдау қажет. Бір сынақтың нәтижелері арқылы адамның ақыл-ойын толық бағалау мүмкін болмағандықтан, оның пайымдауына, қабылау, зейін, ойлау, еске сақтау тәрізді жекелеген танымдық үрдістеріне назар аудару керек.
Бақылау әдісі. Зерттелушілердің тапсырмаларды орындау барысындағы мінез-құлын бақылау арқылы оның ақыл-ойын, зейінінің сапасын, шынайылығын, адалдығын, тәртіптілігін, жауапкершілігін, көңіл-күй ерекшелігін, жұмыс қабілеттілігін сиипаттайтын қасиеттері туралы бірқатар мәліметтер алуға болады. Бақылаушының назарына жалпы көпшіліктен жақсы не нашар жағына қарай ерекшеленіп тұратын тұлғалар айрықша түсіп отырады.
Ұғымталдықтың, зеректіктің және жедел еске сақтаудың жеткіліксіздігін көрсететін сінез-құлық белгілері. Нұсқауды оқып түсіндіргеннен кейін:
- мағынасыз сұрақтар қоюы және нұсқаулықтағы айтылған жайларды қайтадан сұрауы;
- жүзіндегі түсінбегендік белгісі, иығын көтеру, абдырағандықтың көрінуі;
- көршілес отырған адамнан түсінбегендерін қайталап сұрастыруы;
- нұсқауды таныстыру барысында жазып алып отыруы;
- жұмысты бастауға рұқсат берілгеннен кейін кідірістеу, көршісінің жұмысын қарауы, жұмысты ортасынан аяқтауы.
Зейіннің ауысып отыруының жеткіліксіздігін көрсететін белгілер.
- тәжірибе жүргізушінің нұсқауларын баяу қабылдауы;
- келесі тапсырмаға көшу туралы нұсқаудан кейін де бұрынғы тапсырмамен отыра беруі.
Жауапкершіліктің, тәртіптіліктің жоқтығын, зерттеуге жағымсыз тұрғыдан қарауын көрсететін белгілер:
- зерттеуді кесітуге бағытталған арандату сұрақтары, кері сөйлеу;
- тыныштық сақтауға, тәртіпке шақыруларды тыңдамау;
- әңгімелер айтып, шу тудыруы, қылжақбастық танытуы;
- көршісінен көшіріп алу.
Зерттелушілердің барлығы да өздерін жақсы жағынан көрсетуге ұмтылатындықтан, қызметке іріктеу жағдайында олар туралы шын мәніндегі объективті мәліметтерді алудың қиын. Сондықтан адамның ақыл-ой және сезімдік сапалары мимикалық, қимыл-қозғалыстық және интонациялық көрініс табатындықтығын ескеріп, осы жағына мән беріп отыру қажеттігі пайда болады.
Тұлғаның мимикасынан, яғни бет-жүзі мен көзінен оның айтып отырғанының ақиқатқа қаншалықты жақын екенін аңдауға болады. Ал интонациясы өзінің айтып отырған сөзінен гөрі де шындықты көрсетіп тұруы мүмкін. Тура жауап қатқанның өзінде де адамның мимикасы мен дауыс тоны оның ойының айтқан айтқан сөзінен басқаша екенін айқындап тұрады. Егер адам өзінің айтқанына сенімсіз болса, оның өз ойына күдікті екені мимикасы мен көздерінен байқалады. Мимика бойынша адамның ақыл-ой шапшаңдығы мен өзінің экстра- және интраверттілік сипаты, яғни оның әрқашан сыртқы ортаға қарай бағдарланатыны немесе өзінің ішкі дүниесіне қайта-қайта үңіле беретіні туралы баға беруге болады..
Мимика, сонымен бірге, адамның көңіл-күй арқылы жауап қатуларынан да хабар береді. Бет әлпетінің өзгерістері әңгімелесуде өзара байланысты әрқашан тұрақты көрсетіп тұрады, оған байыптап қарау арқылы адамның айтқанды түсінгені не түсінбегені, әлдене айтқысы келгені, әңгімеге ынталылығы, шын немесе жалған айтып отырғаны байқалады.
Сонымен бірге тәжірибелі адам әңгімелесу кезінде өзінің көңіл-күйін мимикасын, қимыл-қозғалысын бақылап, сырттай сыр бермей отыруы мүмкін, алайда көзінің қарашығындағы өзгерістерді бақылай алмайды. Жағымды көңіл-күй кезінде көздің қарашығы бірнеше есе ұлғаяды да, ал жағымсыз көңіл-күй болса, керісінше кішірейіп кетеді. Сол сияқты оның қуанышы мен ашуланғаны байқалады. Егер сіз бір адамдармен сөйлескенде өзіңізді жайлы, ал кедесі бір адаммен әңгімеде қолайсыз сезінетін болсаңыз, ол ең алдымен негізінен, пікірлесіңіздің сізге қандай көзбен қалай қарағанына және қарау ұзақтығына байланысты. Әңгімелесудің бір кезеңінде байланыстың орнауы көзқарастардың кездесіп қалуынан басталады. Сөйлескен адам әңгімелесу уақытың 60-70 пайызында пікірлесушіге қарап отырады, мысалы, сөйлесу уақытының 30 пайызынан төмен болса, жанары тайсақтай берсе, оның сөздері онша сенімділік тудырмайды.
Көзқарас қастың көтерілуі мен және жұмсақ жимиюмен сүйемелдене келсе, сөйлесуге ықыластылықты білдіреді, ал қастың төмен түсуі, қабақтың түйілуі еріннің қиықтарының төмен түсірілуі күдіктілікті, жағымсыз көзқарасты және сенімсіздікті білдіреді. Бұл тұрғыдан алғанда адамның мимикалары мен көзі <<адам жанының, ішкі дүниесінің айнасы>> болып табылады, кейде сырын білдіріп қоятын <<сатқындығы>> бар. Сондықтан қарым-қатынастық мимикалар мен жестілерді, еріксіз жасалатын қимыл-қозғалыстарды қалт жібермей бақылап, оларды жинақтап, пихологиялық тұрғыдан тиісті қорытындылар шығарып, олдарды салыстырып отыруға тура келеді. Әңгімелесу әдісі тұлғадан жеке сауалнама, бланктік әдістемелер және басқа да зерттеу әдістері арқылы алынған мәліметтерді толықтай алғаннан кейін жүргізіледі. Сондықтан жеке тұлғаның мінездемесіндегі қандай да бір жеке ерекшеліктерді анықтауға мақсатты түрде бағытталады. Сонымен қатар тұлғаның қызығушылықтарын, оның себептерін, балалық өмірі мен жанұя жағдайындағы ахуалы да зерттелушінің назарынан тыс қалмайды.
Психофизиологиялық зерттеудің хаттамасын деректі рәсімдеп, құжаттау барысында тұлғаның төмендегідей сапа-қасиеттері көрсетіледі.
1. Белсенділік, жігерлілік, мақсаттылық деңгейі, мақсатқа жетудегі табандылығы.
2. Көңіл-күй қозғыштығы және күйзелістерге төзімділігі.
3. Көңіл-күй көріністерін және мінез-құлқын бақылау пәрсенділігі, өзіне өзі сын көзімен қарауы.
4. Жетекші өмірлік ұстанымдары немесе өмірлік девизі.
5. Ерік сапалары: шешімділік, ұстамдылық, өзін өзі басқаруы, есейгендігі.
6. Мінезіндегі менмендік, тәкапапарлық, өзін өзі шектен тыс жоғары бағлаушылық, өзгелердің мәселелеріне немқұрайды қараушылық т.б. осы сияқты сапалары.
7. Ашықтығы: ресми және бейресми. Іскерлік, көңіл-күйлік негізде байланыстар орнату қабілеті, тіл табысқыштығы, қарым-қатынастарды жалғастырып дамытуы. Әлеуметтік бейімделу қабілеті, жетекшіліке, көзге түсуге ұмтылуы.
8. Жанашырлығы: өзге адамдарды және олардың әрекеттерінің себебін түсіне және қабылдай білуі, өзгелерді тыңдай алуы.
9. Зейінінің, еске сақтау қабілетінің, ойлауының, соның ішінде ақыл-ойының даму дәрежесі.
Дәріс №9.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Жеке тұлғаның бейімділіктерін психодиагностикалық зерттеу тәсілдері мәні неде?
Дәріс №10. Темпераментті зерттеу
1. Темпераментті зерттеу ерекшеліктері.
2. Темпераменттердің психологиялық сипаттамасы.
Сұрақ атауы 1 Темпераментті зерттеу ерекшеліктері
Темперамент - 25 ғасырдан бері ғылыми ойды қызықтырған мәселелердің бірі. Оған деген қызығушылықтың төркіні - адамдар бойында болатын дара өзгешеліктер. Әр адамның, баланың жан дүниесі өз алдына бір болмыс. Оның қайталанбастығы, бір жағынан, адам тәнінің биологиялық және физиологиялық құрылымы мен дамуына байланысты болса, екіншіден - әлеуметтік ерекше байланыстар мен қатынастарға негіз бола алуында. Темперамент адамның биологиялық сипатынан көрінеді. Адамдар арасындағы көптеген психикалық айырмашылықтар: эмоция тереңдігі, қарқындылығы, тұрақтылығы, ауыспалы - қозғалғыштығы - бәрі осы темперамент табиғатымен түсіндіріледі. Дегенмен, осы күнге дейін темперамент мәселесінің шешілмеген, талас - тартысты қырлары баршылық. Бірақ проблемаға байланысты көзқарастардың көпшілігіне қарамай, ғалымдардың бәрінің мойындайтыны:темперамент - жеке адамның әлеуметтік тұлға ретінде қалыптасуының биологиялық, яғни табиғи ірге тасы. Темперамент көбіне адамға тума берілген әрекет - қылығының ұдайы қозғалыстағы сипатын белгілейді. Сондықтан, темпераменттік қасиеттер басқа психикалық құбылыстарға қарағанда тұрақтанған, өзгеріске келе бермейді. Назар аударарлықтай ерекшелік, темпераменттің әрқилы қасиеттері бір - бірімен кездейсоқ қосылмай, заңдылықтар негізінде түрлі темпераменттің белгілі құрылымын түзеді. Сонымен, темперамент - адамның психикалық әрекетінің нақты динамикасын айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің жиынтығы.бұл психикалық ерекшеліктер адамның барша іс - әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және себеп - салдарына тәуелсіз бір қалыпты көрінеді. Есейген шақта да, өзгеріске түспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді. Темперамент түрінің жақсы не жаманы болмайды. Олардың әрқайсысы өзінің ұнамды тараптарына ие, сондықтан басты назар темпераментті реттеп, түзетүге қаратылмай, нақты іс - әрекетте оның тиімді жақтарын саналы әрі өз орнымен пайдаланудың жолдарын табуға бағытталғаны жөн. Адам ежелден - ақ әрқилы тұлғалардың психикалық бітістерін айыра танумен, олардың барлығын жалпыланған аз санды саналық бейнелер бірігін психология тарихында алғашқыдан темперамент типтері деп аталады. Темпераменттің бұл бірігімдік жүйесі өмірлік іс- әрекет Тұрғысынан өте тиімді, себебі оны пайдалана отырып, нақты тұрмыстық жағдайларда белгілі темперамент типіне жататын адамның болашақ әрекет - қылығын күні ілгері пайымдауға болады.
Сұрақ атауы 2 Темпераменттердің психологиялық сипаттамасы .
Сангвиник
Бұл тип өкілі- еті тірі, қабілетті, қозғалғыш оқушы. Ондай оқушы ақкөңіл және қызу, жеңіл мінезді, ренжігенде тез қайтып кетеді, сәтсіздігін жеңіл өткізеді. Коллектив арасында жүргенді ұнатады, басқа оқушылармен тез тіл табысады. Қысылып- қымтырылмайды, кісіге қайырымды. Сангвиниктерді оқу үрдісінде бақылаған жақсы, яғни оқу үстінде олар қасиеттерін айқын көрсетеді. Егер оқу материалы қызықты және жас ерекшелігіне сай болса, онда кіші оқушы жаңа берілген материалды тез қабылдайды, жеңіл есте сақтайды. Ал егер материал қызықсыз және оны оқу үшін көп уақыт қажет болса, онда оқушы оны есте ұзақ уақытқа сақтай алмайды. Сангвиниктерді дұрыс тәрбиелегенде, оны жоғары дәрежеде жетілген бірлік және қайырымдылық сезімі оқуға деген белсенділігі ерекшелендіріп тұрады. Жағымсыз жағдайларда, жүйелілік пен бірізділік жоқ кезде, сангвиник жеңілтектік, бейбастық, шашыраңқылық байқалады. Осындайда олар кейде оқуға жауапкершіліксіз қарайды.
Флегматик
Бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ мерзімге. Адамдармен қарым-қатынаста флегматик бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сөйлемейді. Көңіл- күйі тұрақты. Олардың байыптылығы мен байсалдылығы өмірге деген көзқарасынан да көрінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды әрекет жасау оңай емес, ол ұрыс- керістен аулақ жүреді, оны әртүрлі қиыншылықтар тепе-теңдігінен шығармайды. Флегматикті дұрыс тәрбиелегенде іскерлікті,талапшылдықты орнатуға болады. Бірақ жағымсыз жағдайларда оларда әлсіздік, жалқаулық пайда болады.
Холерик
Бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдылығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді. Оларда психикалық процестер шапшаң өтеді. Күйгелектік сондай акдамдарға тән. Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп, күші таусылғанда оны тастап кете береді. Адамдармен қарым-қатынаста тынымсыз, агрессивті,шамданғыш болып келеді. Сондықтан, холерик болған жерде ұрыстар жиі болады, Холерик темпераментінің жағымды жағы - энергия, белсенділік, құштарлық, инициативтік. Жағымсыз жағы - ұстамсыздығы,қаталдық, қатаңдық, шамдану, ыза.
Меланхолик
Бұл темперамент өкілінде психикалық процесстер өте баяу жүреді. Қатты тітіркендіргіштерге жауап бере алмайды, ұзақ және қатты күш түсірсе, олар жұмыс істей алмайды. Олар өте тез шаршайды. Бірақ қалыпты қоршаған ортада, мысалы,үйде ондай балалар өздерін жақсы ұстап, іс-әрекеттерді жақсы орындайды. Эмоциялары баяу туады, бірақ тереңдігімен және күштілігімен ерекшеленеді. Олар өте сезімтал, реніштерін іште сақтап, оларды көп ойлай береді, бірақ сондай қиыншылықтар бар екенін ешкімге көрсетпейді. Меланхоликтер тұйық,таныс емес адамдармен сөйлеспейді, жаңа ортада қатты қысылады. Жағымсыз жағдайларда ауруға айналған осалдық, қысылу, көңілсіздік, пессимизм пайда болады.
Меланхолик кіші оқушы коллектив арасында болуды ұнатпайды. Ал егер оны дұрыс тәрбиелесе, қызығушылығы, эмоция сезімі, қабылдауы арта түседі.
Темпераменттер мен жүйке жүйесі типтерінің өзара қатынастары
және темпераменттердің ұнамды, ұнамсыз жағы
Темперамент түрлері (Гиппократ терминологиясы бойынша)
Жүйке жүйесінің типтері (И.П.Павлов терминологиясы бойынша)
Жүйке процестерінің қозу, тежелу қасиеті
Ұнамды жақтары
Ұнамсыз жақтары
күшті
Тепе-теңдігі
Қоз-ғал-ғыш
тығы
Холерик
Ұстамсыз тип
Күшті
Тең емес, қозуы тежелуінен басым
Шапшаң, белсенді
Ұстамсыз, күйгелек
Сангвиник
Ширақ тип
Күшті
Тепе-тең
Қоз-ғал-ғыш
Пысық, оңтайлы, бейімдел-гіш
Тұрақсыз
Флегматик
Баяу тип
Күшті
Баяу қозға-лады
Ұстамды, сабырлы
Баяу, сылбыр
Меланхолик
әлсіз тип
әлсіз
сезімтал
тұйық
Дәріс №10.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Темпераментті зерттеу ерекшеліктері неде?
2. Темпераменттердің психологиялық сипаттамасын ашып көрсет.
Дәріс №11. Тұлға құрылымын зерттеу
Жеке тұлға психологиялық таным объектісі және субъектісі ретінде
Тұлғаның кеңестік концепциялары егер вариациялары болса онда келесі жалпы теориялық пункттерде қосылады:
1. Тұлғада биологиялық айналдырылған формада әлеуметтік ретінде өмір сүреді. Табиғи (органикалық) сипаттамалар тұлға құрылымында оның әлеуметтік шарттанған элементтері сапасында болады.
2. Тұлғаның белсенділігі ситуацияға алғашқы берілген шектеулерді түсіруге әкеледі. Мақсатқа жету жолындағы кедергілер мен шектеулер оларды жеңуге бағытталған ерекше іс-әрекетті оятады.
3. Тұлға деген ол индивидтің социумда алған жүйелік сапасы. Өзіндік ұйымдасудың осы арнайы формасы туа берілген индивидтік қасиеттердің үстінде орналасады.
4. Тұлға орнықты тұлғааралық байланыстар жүйесінде ғана түсінікті болады. Кеңестік психологияның базалық жағдайларының негізінде (А.Н.Леонтьев) бұл байланыстар бірлескен іс-әрекеттің мағынасымен, мазмұнымен, құндылықтарымен жанамаланады.
5. Максимализация постулаты: тұлға индивидтің максималды персонализацияға ұмтылуынан туады (А.В.Петровский) Осы постулаттан теориялық гипотезалар туындайды:
а) индивидуалдылығын белгілеу жоспарында құндылықтары бар индивид қабылдаған кез келген бастан кешірулер қажеттілікті персонализацияға маңыздандырады және басқаның мәнділігін іздеумен анықталады онда индивид идеалды түсініктерді алуы мүмкін;
b) индивид қарым-қатынастың кез келген ситуациясында өзінің индивидуалдылығын таратуға және анықтауға ұмтылады, осы нақты жағдайда персонализация мүмкін болады. Оны жүзеге асырудың мүмкін болмауы өзінде жаңа мүмкіндіктерді іздеуге апарады немесе заттық іс-әрекетте өзін табуға апарады;
с) қарым-қатынастың екі немесе оданда көп серіктестерінен субъект максималды адекватты персонализацияны қамтамасыз ететін адамды дұрыс көреді. Соған ұқсас ұзақ персонализацияны қамтамасыз ететін адамды артық көру табылады.
6. Тұлға дамуының индивид аралық қатынастар жүйесінде туындаған қайнар көздері қажеттілік пен персонализацияның арасындағы қайшылық ретінде өмір сүреді.
7. Тұлға онтогенездің сатыларында иерархиялық орналасқан топтарда қалыптасады. Тұлға дамуының сипаты ол қосылған топтың даму деңгейімен сипатталады.
Көптеген әртүрлі тұлға теориялары бар оларда тұлға мәселесі әртүрлі қарастырылады. Мысалы психоаналитикалық теория дамуды қоғамдағы өмірге адамның биологиялық табиғатының адаптациясы ретінде, қажеттіліктерді қанағаттандыру тәсілдері мен қорғаныс механизмдерін жасау деп түсінеді.
Қырлар теориясы тұлғаның барлық қырлары өмірде қалыптасады, ал олардың туындау процесі, өзгеруі мен тұрақтануы биологиялық емес заңдарға бағынады деген тұлғаның дамуы туралы түсініктерге сүйенеді.
Әлеуметтік үйрену теориясы тұлғаның дамуы адамдардың тұлғааралық өзара әрекет тәсілін қалыптастыру ретінде түсінеді. Гуманистік және басқа феноменологиялық теориялар оны <<Меннің>> қалыптасуы процесі ретінде талдайды.
Алайда тұлғаның даму мәселесін қарастырған позициялар мен теориялардан басқа интеграцияланған, тұлғаны тұтастық ретінде қарастыратын әртүрлі теориялар мен ықпалдар тұрғысынан анықтайтын бағыт та бар. Осындай ықпалдың аясында бірнеше концепциялар қалыптасты, олар негізгі назарды даму барысында тұлғаның жан жақты өзара байланысқан өзгерулері деп бекітеді.
Дәріс №11.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Жеке тұлға психологиялық таным объектісі және субъектісі ретінде нені қарастырады.
Дәріс №12. Тұлғаның өзара қатынасын зерттеу
Әртүрлі тұлға теорияларын салыстырған да негізгі фактор мінез-құлықтың бейсаналық детерминанттары мен оған қарсы саналы детерминанттардың арақатыстылығының маңыздылығы жайлы жағдай болып табылады. Бейсаналық факторлар Фрейдте және ортоксалды психоанализ әсер еткен көптеген теорияларда мысалы Меррейдің, Юнгтің теорияларында көп айтылды.
Ал басқа теорияларда бейсаналық мотивация өте маңызды орын алмайды оларға Оллпорт, Левин, Гольдштейн, Скиннер, Роджерс теориялары мен эксзистенциалистердің теорияларын жатқызамыз. Мінез-құлықтың детерминанттары ретінде мадақтау немесе бекіту туралы негізгі жағдайлар Скиннердің, Миллердің, Доллардтың теорияларында айтылады.
Үйрену процесіне байланысты тұлға теоретиктерінің арасындағы айырмашылық бір жағынан Скиннер, Миллер, Доллард теориялары оларды негіздесе, ал басқа жағынан Бинсвангер, Босс, Юнг, Роджерс, Шелдон үйрену процесіне маңызды орын бермейді. Оллпорт пен Кэттелл ол процестерге көңіл бөлседе олар басқа теоретиктер айтқандарды біріктіруге тырысты.
Үйрену процесін мүлдем басқаша қарастырған К.Левин болды Тұлға қырлары жайлы теориялардың айрықша белгісі тұлға құрылымын нақты көрсеткен схемалар болды. Олардың ішінде тұлғаның меңгерген, алған нәрселерін түпкілікті қарастырған авторлардың ішінде Фрейд, Оллпорт, Кэттелл, Юнг, Меррей, Шелдон бар. Америка психологиясы тұлға теорияларында мінез-құлық детерминанты ретінде қарастырылған тұқымқуалаушылық факторлардың рөліне аз мән берді.
Қазіргі жаңа теоретиктерді организмистер деп атауға болады, индивидті тұтастай жұмыс жасайтын бірлік ретінде қарастырады. Оллпорт, Ангьял, Гольдштейн, Юнг, Меррей, Роджерс пен Шелдон мінез-құлық адамнан бөлек қарастырылмайды деп санады оған биологиялық сыртқы жағдайды қосты.
Психологиялық ортаның әсері жайлы ойларды Бинсвангер, Гобес, Левин, Роджерс дамытты. Өзіндік ұғымын пайдаланған теоретиктер мінез-құлықты суреттегенде өзіндіктің маңыздылығына аса мән береді олар Оллпорт, Адлер, Ангьял, Кэттелл, Фрейд, Гольдштейн, Юнг, Роджерс. Ал аз мән бергендер Айзенк, Скиннер, Миллер, Доллард, Шелдон болды.
Тұлға теоретиктерінің көбі маңызданған, кемелденген немесе идеалды тұлға жайлы мәселеге көп ден қойды Роджерс, Бинсвангер, Босс, Оллпорт, Юнг, Фрейд, Хорни, Адлер, Меррей, Ангьял, Гольдштейн жұмыстарын айтуға болады. Тұлға теорияларын салыстырғанда олардың арасында айырмашылыққа қарағанда ұқсастық көп екені, бірі біріне жақындайтынын көруге болады.
Ең негізгісі бұл түсініктің тұлғалар теориясындағы алатын орнымен саралау керек. Себебі бұл түсінікке байланысты әрбір автор теорияны тексеру және бағалау үшін қолданатын теориялық алғы шарттар мен эмпирикалық инструментіне қарай бағдарланады. Ең негізгісі психологиядағы өте көп, әрі күші мықты деген бағыттарды алып, ондағы осы терминді қалай суреттейді соның негізінде бұл терминнің психологиялық маңыздылығын көруге болады.
I. Типтер теориясы. Ең көнесі Гиппократ 4 темперамент типтерін көрсетті. Мұнда мына жағдай негізделді және кейінгі типтер теорияларындада осы жағдай басты болып табылды әрбір индивид осы негізгі элементтердің (темпераменттің төрт типі) белгілі бір балансын береді. Толық типологиялық теорияға В.Г. Шелдонның конституционалды теориясын жатқызуға болады. Өте сенімсіз болсада тұлға дамуы дене типтерімен тығыз байланысты деді.
К.Юнгтің теориясы психоаналитикалық болсада кейде ол типтер теориясы ретінде жіктеледі, себебі оның индивидтерді типтерге жіктегені үшін, мысалы интроверт экстраверт.
II. Қырлар теориясы. Осы бағыттағы барлық теориялар мына жағдайды негіздейді адамның тұлғасы қырлар компендиумнан тұрады, яғни мінез-құлық тәсілдері, ойлауы, сезімдері және т.б. қырлардан байланысты. Бұл теориялардың алғашқылары тұлғаны оның қырларын атап ғана көрсету арқылы анықтады.
Кейінгілері факторлық талдау арқылы тұлғаны өлшеудің тәсілдерін жасауға тырысты. Мұндағы ең танымалы Р.Б. Кэттеллдің терең қырларға негізделген теориясы, яғни <<қырлар тұлғаны анықтаушы>>. Кэттелл бойынша тұлға теориясының мақсаты қырлардың индивидуалды матрицасын құру сол арқылы тұлғаның мінез-құлқын анықтау.
Мұнда мына жағдайды көруге болады типтер және қырлар теориясы бір бірін толықтырады, яғни бір монетаның екі жағы деуге болады. Типтер теориясы индивидтер үшін жалпы болып табылады, ал қырлар теориясы оларды ажыратып көрсетуге шоғырланады. Алайда бұл теориялар базалық тұлға ұғымын әр түрлі түсінуге әкеледі.
ІІІ. Психодинамикалық және психоаналитикалық теориялар. Бұл бағытқа көптеген теориялар жинақталған, Фрейд, Юнгтің классикалық теориялары, Адлер, Фромм, Салливан мен Хорнидің әлеуметтік психологиялық теориялары, осы бағыттағы соңғы жаңа Лэинг жэне Перлздің теориялары. Олардың арасында көптеген айырмашылықтар бар, соған қарамастан олар мына бір негізгі жалпы идеяны басшылыққа алады, тұлға интеграция түсінігі арқылы сипатталады.
Мұнда имплицитті (бейсана, түсініксіз, жасырын, бақылауға тікелей көнбейтін, ұғынусыз) ұйғарымдар арқылы даму факторларына негізгі екпін жасалады, яғни ересектердің тұлғасы әртүрлі факторлардың интеграциясының қалай өтуіне байланысты уақыт ағымына қарай біртіндеп дамиды. Сонымен қатар ең негізгісі мұнда мотивация ұғымына көп көңіл бөледі. Тұлғаның мәселелерінде негізгі мотивациялық синдромдарын (мінез) бағаламау ешқандайда теориялық пайда бере алмайды деп саналды.
ІҮ. Бихевиоризм. Тұлғаны зерттеуге үйрену теориясын таратты. Алайда күші бар таза бихевиористік тұлға теориялары жоқ, бұл бағыт басқа теоретиктердің тұлғаны зерттеуде мына жағдайға көңіл бөлуді негіздеді. Көптеген адамдар көрсететін орнықты мінез құлықтар негізгі типтер немесе тұлға динамикасының салдары, ал салдар қоршаған ортаның ма, әлде кездейсоқ туындаған бекітулер ме. Осы бихевиоризмді қолдаған теоретиктер бұл мәселеде тұлға феноменін көрмейді, ол жоғалып кетеді соған карамастан тұлға түсінігі қажет деп санайды.
V. Гуманизм. Бұл бағыт психологияда психоанализ бен бихевиоризм үстемдік ете бастағаннан кейін туындады. Маслоу, Роджерс, Мэй, Франкл феноменологияға (философиядағы доктрина, тікелей тәжірибе ғылыми зерттеулері психологияның негізі деп санайды, Э.Гуссерл физикалық оқиғалардың қатысы жоқ оқиғалар, жағдайларды сыртқы әсерсіз адам қалай сезінеді, әсерленеді, индивидтің окиғаға реакциясы) екпін жасайды, онда негізгісі бірінші дәрежелі жағдай субъективті психикалық тәжірибе деп санайды.
Сөйтіп бихевиоризмнің редукционизміне (философиялық көзқарас табиғаттағы үлкен инсайтка қайталанған анализ арқылы қол жетеді, ол терең, базалық деңгейге апарады) қарсы өзіндік маңыздануға (самоактуализация) ұмтылу ең негізгі деп санайды. Бұл бағыттың қиындығы олардың көптеген теориялық жағдайларының ғылыми тексерілуге қиындық келтіруі. Соған қарамастан бұл бағыт тұлғаны зерттеудегі маңызды ықпал болып саналады, адамзаттық потенциалды түсінудің алғашқы қозғалысын жасады.
VI. Әлеуметтік үйрену теориясы. Бұл бағыттағы көптеген теориялық жағдайлар адамға табиғаттан берілген қасиеттерге қоршаған ортаның әсерінің арақатынасына байланысты туындады. Алайда тұлға түсінігі әлеуметтік контекстерде меңгерген мінез-құлқымен талданды, ұлы теоретик А.Бандура бойынша адамның тұлғасына үйрену әсер етсе де оның мінез-құлқы стимул мен кездейсоқ бекітулерден тыс негізгі факторларға байланысты, атап айтқанда олар когнитивті факторлар ес, есте информацияларды сақтау процесі, өзіндік реттелу процесі жатады.
Алайда олардың көптеген зерттеулері үйренуді механизм ретінде бақылау мен модельдеуге шоғырланып, теориялық түрде мінез-құлықты әлеуметтік контекстерде теориялық суреттеуге шамалары келмеді.
ҮІІ. Ситуционизм. Вальтер Мишель осы бағыттың негізін салушы, ол бихевиоризм мен әлеуметтік үйрену теориясын жақтаушы болды. Оны жақтаушылардың пікірі бойынша мінез-құлық моделі ішкі типтер немесе мінез қырларынан емес ол бір жағдайлардан байланысты болады. Адам ішкі жағына бағдарланбайды, ситуациядан тәуелді.
ҮІІІ. Интеракционизм. Тұлға белгілі бір сапалардың, қабілеттердің өзара әрекет.
Жоғарыда берілген сегіз теориялық бағыттар тұлға терминіне қатысты өздері екі бағытқа негізделеді 1 мен 3 олар теориялық конструкт жасайды, гипотетикалық сипатқа ие, мінез-құлықтағы рөл себебін ішкі <<маңыздылық>> деп қарайды, ал 4 пен 8 тұрақты мінез-құлыққа негізделіп тұлғаны екіншілей фактор деп қарайды. Әрине бұлардан басқада теориялар толып жатыр мәселен К.Левиннің өріс теориясы және басқалар.
Кеңес психологиясында тұлға феномені бірнеше аспектіде қаралды. Тұлға мінез құрылымын жасайтын психикалық қасиеттердің орнықты жиынтығы (Б.М.Теплов, В.Д.Небылыцин, В.С.Мерлин индивидуализация аспектісі), тұлғаның әлеуметтік кемелденуі (А.А.Реан, В.Н.Кудрявцев), субъкт психологиясы (С.Л.Рубинштейн) және т.б.
Дәріс №12.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Тұлғаның өзара қатынасын зерттеудің ерекшеліктері
Дәріс №13. Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеу.
Қазіргі жаңа психологиялық тұлға теориялары не береді? Бұл күндері көптеген тұлға теориялары бар, солардың ішінде бір назар салатын, нақтырақ теориялары бар. Олар қырлар теориясы, тұлғаның психоаналитикалық теориясы, әлеуметтік рөлдер теориясы, тұлғаның гуманистік теориялары.
Барлық қазіргі жаңа тұлға теориялары XX ғасырдың алғашқы жартысында жасалды, әртүрлі жиырмаға жуық теориялар пайда болды. Осы теориялардың бәрінде барлық мүмкін деген тұлға психологиясына арналған көзқарастар болды, жоғарыдағы аталған төрт теориялардан басқа осы уақыттан бастап басқа жаңа тұлға теориялары жасалмады.
Оның орнына ғалымдар адам тұлғасының жеке ерекшеліктерін, олардың пайда болуын, дамуын, қалыптасуын терең зерттеумен айналыса бастады. Әртүрлі теорияларда әсіресе жоғарыда аталған теорияларда тұлғаның құрылымы әртурлі беріледі, суреттеледі. Соларға тоқталамыз.
Тұлғаның қырлар теориясында тұлғалық психологиялық қасиеттеріне не жатқызады? Қырлар теориясын американдық психологтар Г.Оллпорт пен ағылшын психологы Р.Кеттеллдің атымен байланыстырады. Г.Олппорт қырлар теориясын негізін салушы, ал Р.Кеттелл тұлға қырларын эксперименттік зерттеу әдістерін ұсынды.
Тұлғаның қырлар теориясында тұлғаны суреттейтін негізгі ұғым тұлға қырлары алынды. Тұлға қырларына өз өмірінде алған тәжірибелері арқылы алғандары, организмнің физиологиялық ерекшеліктері, тұқымқуалау-шылықпен берілген орнықты қасиеттері алынды. Тұлға қырларына мысалы адамның мінез қырларын жатқызады. Тұлға қырлары шамамен адамда ерте балалықта басталады, ал 6-7 жаста мінез қырлары қалыптасқан болып саналады.
Ары қарай қырлар жүйесі дамиды, өзгере алады ол процесс өмір бойы жүреді. Алайда басты қырлар балалықта қалыптасқандар адам өмірінде өзгеріссіз қалады. Тұлғаның қырлар теориясы тұлғаның қазіргі жаңа зерттеулеріне және оны зерттеу әдістеріне әсер етеді. Психологиялық тестердің көпшілігі адамды тұлға ретінде тұлға қырлары арқылы зерттейді.
Психоаналитикалық тұлға теориясының негізін З.Фрейд салды, оны көптеген шәкірттері мен ізбасарлары ары қарай дамытты, олар А.Адлер, К.Юнг, Э.Фромм, К.Хорни, Г.Салливен, алайда олардың көзқарастары мен З.Фрейдтің көзқарастары біршама айырмашылықтары болды.
Бұл теорияның негізінде мына идеялар жатады. Тұлға адамның үш бөліктен тұратын ішкі психологиялық құрылуы. Тұлғаның басты бөлігін бейсаналық алады (психоанализде оны Ид деп атайды). Оған адамның биологиялық инстинктері мен органикалық қажеттіліктері кіреді, олардың жанауарлармен ортақ жалпы нәрсе белгілі бір бейнеде әрекет жасауға бейсаналық оянуы жатады.
Осы қажеттіліктер мен инстинктердің мінез-құлыққа әсерін адам қадағалай алмайды. Керісінше олар сана мен еріктен басқа мінез-құлықты да басқарады оны сана мен еріктен тыс әрекет жасауға мәжбүр етеді. З.Фрейд пен оның оқушыларының арасында бейсаналықтың мәнін ұғынуда белгілі бір айырмалар болды.
Сол кезде барлық ғылымға әсері болған Ч.Дарвиннің эволюция теориясы болды, теорияны жасаған З. Фрейд бейсаналықтың және тұлға психологиясының негізіне жануарлардың биологиялық инстинктерінен тұқымқуалаумен алатындарын айтты: сексуалды қажеттілік пен агрессиялық.
Жоғарыда көрсетілген З.Фрейдтің ізбасарлары (оларды неофрейдистер деп атайды) тұлғадағы бейсаналықтың тек биологиялық тар түсінуге қарсы болды, оны кейбір әлеуметтік қажеттіліктермен толықтырды.
А.Адлер мысалы, адамның маңызды бейсаналық қажеттіліктеріне билікке ұмтылуды жатқызды. К.Хорни бейсаналықтың құрылымына әртүрлі комплекстерді кіргізді. Комплекс ол адам өзінің кемшіліктерімен байланысты бастан кешкен қайғыларын қосатын психологиялық құрылым, ол адамда әдеттегі өмірлік ситуацияларға адекватты емес реакциясы көрінеді. Комплекстердің ең көп белгілісі ол толық қанды емес комплекс. Э.Фромм бейсаналылыққа адамның еркіндікке ұмтылуын немесе оны керісінше оны шектеуге ұмтылуын жатқызды. Тұлғаның құрылымының екінші бөлігін Эго құрайды, оған адам тұлға ретінде өзі жайлы не біледі соның бәрі кіреді, яғни оның өзіндік санасы жатады.
Эго адамдағы жағымды және жағымсыз сапаларды жатқызады. Психоаналитикалық теорияда тұлға құрылымыынң үшінші бөлігі Супер Эго деп аталады. Оған адамның құндылықтары, өмірлік мақсаттары, идеалдары қысқаша айтсақ адам кім болғысы келеді, тұлға ретінде өзін қалай көргісі келеді соның бәрі кіреді.
Тұлғаны құрайтын үш құрылым: Ид, Эго, Супер Эго әдетте бір бірімен гармонияда болмайды бір біріне толық сәйкес келмейді. Олардың арасында жиі түрде міндетті түрде болатын кете алмайтын қиын шешілетін конфликтілер болады, оны адам өзінің тұлғалық өсуі мен дамуында шешуге ұмтылады. Тұлғаның осы бөліктерінің арасындағы қиын шешілетін конфликтілер көбінесе невроздар, психикада және мінез-құлықта ауытқулар тудырады.
Әлеуметтік рөлдер теориясында тұлға құрылымы қалай түсініледі? Әлеуметтік ролдер теориясы мына идеядан туындайды, әрбір адам өз өмірінде белгілі бір әлеуметтік рөлдерді ойнайды.
Адам басқа адамнан алатын рөлдердің соншалықты сіңгені сондай әртүрлі өмірлік ситуацияларда ол әдеттегі жағдай сияқты болып кетеді, адамды тұлға ретінде анықтай бастайды. Әлеуметтік рөлдер теориясының айтуынша рөлдер адамның тұлғасының басты сипаттамасы болып табылады.
Тұлғалық психологиялык рөлдер теориясының көп түрі бар. Олардың ішіндегі ең танымалы американдық психолог Э.Берн жасаған трансакт теориясы. Оның концепциясы бойынша адам өзіне басқалардың мінез-құлқын өзіне алады, келесі әлеуметтік рөлдерді ойнайды: баланың рөлі, ата-ананың рөлі, ересек адамның рөлі.
Баланың ролі мына жағдайда пайда болады, ересек адам өзін бала ретінде сезіне беруі жалғаса бергенде көрінеді, шынында да ол өзін бала сияқты сезінеді, ересек адам ретінде болудың орнына бала сияқты әрекет жасайды. Ол көбінесе мына жағдайда жиі көрінеді, мысалы ол өзін жауапкерсіздікті көрсеткенде, еркелейді, қоршағандарға оған қамқорлық көрсеткенде жоғарғы талап қоя бастайды.
Ол өзі қоршағандарға қамқорлық көрсетпейді, оны дұрыс деп санайды. Мұндай адам басқаларға қатысты ересектерге қатысты өзін бала ретінде қатынас жасайды, ал оларға <<ата-ана>> рөлін береді. Егер адам оны қоршағандар, оның балалары жауапкершіліксіз, жәрдемсіз, өзбеттілі бола алмайды, толық ақылды емес оларға үнемі көмек беру керек деген мақсатта өзін ұстаса ол өзін ата-ана рөлінде сезінеді.
Ата-ана рөлі психологиялық тұрғыдан мына жағдайда көрінеді адам өзі қоршағандардың пікірімен санаспайды, олар үшін жауапкершілікті өзіне алады, өзінің қамқорлығын жабыстырып қояды, оларға бала сияқты қарап сондай талаптар қояды, олармен бала сияқты қарым-қатынас жасайды, мысалы, жазалайды, кінәлайды, үйретеді, оқытады.
Ересек адамның рөлі мына жағдайда көрінеді, адамдар бір-бірімен әдетте қалай қатынас жасайды, қалай ұстайды өзін тура солай ұстайды, мұнда адамдар жеке басының еркіндігін қалайды, тәуелсіздікті қалайды, әркім өзін қалай ұстағысы келеді солай болуы керек деп санайды, ең керегі бір-бірін силау, бір-біріне сену, бір-бірінен талап етуге құқысы жоқ деп санайды, зорлауға болмайды дейді, бірі-бірін жазалауға міндетті емес, ата-анасы сияқты бәрін талап етпеу керек дейді.
Осы үш рөлдер Берннің пікірі бойынша әрбір адамның мінез-құлқында үйлеседі, олардың индивидуалды үйлесулерінде адамның тұлғасына сәйкес индивидуалды құрылымды береді.
Гуманистік теориядағы тұлға құрылымына не кіреді? Тұлғаның гуманистік теорияларындағы ең танымалы А.Маслоудың теориясы. Бұл теориядағы негізгі ұғым <<қажеттілік>> ұғымы алынады. Маслоу бойынша тұлға құрылымы қажеттіліктердің реттелген жүйесі немесе иерархиялары алады, оған адам өміріндегі ең маңызды қажеттілік ең жоғарғы сатыны қамтиды. Егер адам жоғары дамыған тұлға деп саналса онда ол үшін маңызды қажеттілік ол өзін маңыздандыру қажеттілігіне ие болады.
Адамның өз қабілеттерін толық дамытуға ұмтылуы, олардың адамдарға көп пайда әкелгендігі өзіндік маңыздандану қажеттілігіне жатады. Адам үшін өмірінде маңызды болған бұл қажеттілікке ие болған адам өзін маңыздандырған тұлға деп саналады.
Маслоудың пікірінше мүндай тұлға келесі негізгі қырларды игереді: мінез-құлық пен ойлауда өзбеттілік және тәуелсіздік; жоғары моральдың болуы; адам өзіне қоятын өнегелік талаптарды жоғарлатуы, дүниеге реалды көзқарас; адекватты өзіндік бағалау және нормалды талаптану деңгейі; адамдарға сенім көрсететін мейірімді силастық қатынас; адамдардан салыстырмалы тәуелсіздік, өз құндылықтар жүйесіне бағдарлану; рухани өсуге, өнегелік өзіндік жетілдірілуге ұмтылу.
Адамның қажеттіліктерінің иерархиясын анықтайтын заңдылықтар болады олар адам құрылымында орындары ауысып тұрады, оның орнын басқа қажеттіліктер алатын кездерді түсіндіретін заңдар болады. Олар келесі заңдар. Егерде оның оданда төмендеу қажеттіліктер азда болсада қанағаттандырылса, онда жоғары деңгейдегі қажеттіліктер адам үшін маңызды бола бастайды, пайда болады. Егерде адам аш болса немесе өзін қауіпсіз сезінсе оның творчестволық жандануы немесе қарым-қатынасқа творчестволық түсуі мүмкін емес ғой.
Егерде адамда бір жаңа қажеттілік маңызды бола бастаса онда иерархияда қажеттіліктердің орналасу реті өзгереді. Жаңадан пайда болған және маңызды болған қажеттілік иерархияда жоғарғы орында алып адам тұлғасын оның мінез-құлқында анықтайды. Соның нәтижесінде басқа қажеттіліктер екінші жоспарға кетеді, оларды қанағаттандыру сол адам үшін жаңадан келген, маңызды болған қажеттіліктердің қанағаттандыруына бағына бастайды.
Егер мысалы адам творчестволық тұлға бола бастаса онда творчество қажеттілігі ол үшін бірінші орынға шығады, ол творчество үшін иерархиядағы төменгі орындағы қажеттіліктерді қанағаттандырудан бас тартады
Дәріс №13.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Қазіргі жаңа психологиялық тұлға теориялары не береді?
2. Тұлғаның қырлар теориясында тұлғалық психологиялық қасиеттеріне не жатқызады?
Дәріс №14. Тұлғаның агрессивтілігінің деңгейін зерттеу
Агрессияның құрылымы мен табиғаты. (Отандық және шет елдік әдебиеттерде)
Агрессия латынның <> -<<шабуыл жасау>> немесе <<тап беру>> деген сөзінен шыққан. XIX ғасырға дейін барлық белсенді әрекеттер яғни жағымды немесе жағымсыз әрекеттер агрессивті әрекет болып саналады. Кейіннен агрессия ұғымы тереңдей түсті. Агрессия ретінде адамдардың қоршаған ортаға, адамдарға деген дұшпандық жағымсыз әрекеттері қарастырылды. Агрессия қоршаған ортаның ойы бойынша антигуманизм мен денеге күш салу мәдениетінің көрінісі деп түсініледі. Бұл сөз латын тілінен adgradis (gradus-қадам,баспалдақ,ad-үстіне)немесе басу дег ен мағына береді. Агрессивті болу бастапқы мағынада - алға қойған мақсатқа қорқыныш пен күмәнданусыз жету деп түсінілген. Агрессия деструктивті және дисгармонды феномен деп қана анықталмау отивтері оларды іске асыру процесі кезінде агрессивті импульстарды анықтаудың бағасы жатады. Агрессивтілік энергия қарсы қабілеттілікте және творчестволық пассионарлықта анализденеді, өзін-өзі сақтауға, әлсіз бен өмірден түңілгендерді қорғауға бағыттайды, тез сауығып кетуге немесе физикалық, интеллектуалдық дамуға қол ұшын береді. Өкінішке орай, сол күштердің өзі өзара професионалды конфликтердің актуалдығына, сексуалды қылмысқа әкелуі, мотивтелмеген зорлық сәулесіне бағыттауы мүмкін. Бұл жағдайдағы психофизиологиялық феномен біреу, бірақ олардың көрінуі әр түрлі.
Баланың мектепке дейінгі агрессия мәселесін қарстырмас бұрын, агрессия ұғымы мен оның құрылымына тоқталып өткен жөн. Агрессияның пайда болуына, табиғатына, факторларына қатысты көптеген теориялық негіздемелер бар. Олар келесі категориялармен анықталады. Агрессия мыналарға қатысты:
1.Қастықпен түрлі нышанды қозуларға;
2.Қажеттіліктер мен белсіндіруші сыртқы стимулдарға;
3.Танымдық және эмоционалдық үрдістерге;
4.Актуалды әлеуметтік талаптарға;
Осыған сәйкес танымал тоериялық негіздемелер яғни жоғарыда айтылып өткен психоаналитикалық көзқарас, экологиялық теория және фрустрациялық теория қарастырылады. Осы теориялармен қатар әлеуметтік оқыту теориясы (бихевиоралдық модел) маңызды орын алады. Басқа теориялардан айырмашылығы бұл бағыт адамды әлеуметтендіру үрдісімен қатар оның мінез қылығы мен әлуметтік тұрақтандыруын қадағалайды. Әлеуметтік теорияға сәйкес агрессия табиғатын түсіндіруде келесідей тұжырымдама жасалынады: Агрессияның көріністері биологиялық және әлеуметтік факторлардың әсері; Агрессивтілік тек жағымсыз ғана емес, сонымен қатар индивиттік тіршілік үшін күрестегі қалыпты реакциясы ретінде; Агрессиялық әрекет әлеуметтік факторлардың жағымды әсерінен баяулайды немесе өзгереді;
Агрессияның көрінісі әртүрлі болып келеді. Бұл көріністердің екі негізгі типі басты орын алады: Көзделген агрессия ; Аспаптық, құрамдық агрессия
Біріншісі көзделген объектіге бағытталған түрлі зардаптар мен кері әсерлерді жоспарлап, нысанаға алумен, ал екіншісі агрессивтілікті белгілі мақсатқа қолданумен ерекшеленеді.
Агрессивтіліктің құрылымын И. Заградов, А. К Осинский, Н.Д Левитов өз еңбектерінде былайша жіктеген: 1.Бағытталуына қарай: -тысқары бағытталған агрессия; -аутоагрессия-адамның өз-өзіне бағытталған агрессия;
2.Көздеген мақсатына қарай:-интеллектуалдық агрессия ;-дұшпандық агрессия
3.Агрессияны шығару әдісіне қарай:-физикалық агрессия; -вербалдық агрессия
4.Агрессияны шығару деңгейіне қарай:- тікелей бағытталған агрессия;- жанама агрессия
Агрессиялық әрекет- бұл себептік реакцияның әсерінен болады. Егер агрессивтік әрекет жүйелі қайталанып отырса, онда бұл агрессивті мінез-құлықтың белгілері болып табылады.
Агрессия пайда болады: биологиялық факторлар (гормондар, жүйке жүйесі); үйрету (тәжірибе, бақылау)
Агрессияға итермелейтін күш: шабиондардың әсерінен (түрткі қөңіл); сай емес қатынастардың әсерінен <<шабул жасау, фрустрация); итермелеуші мотивтер (ақша, таңдану); әмір (бұйрық); эксцентратты күштер (параноидты күштер)
Агрессия реттеледі: сыртқы марапаттау және жазалау (материалдық марапаттау, жағымсыз қорытынды); викартты қосалқы күш (біреуді марапаттауды, жазалауды бақылау); өзін реттеу механизм (кіна, намыс)
Хромосомды өзгерістердің агрессияға әсері
Синдромдар
Агрессивтіліктің көрінуі
Басқа да өзгерістер
У хромосом санының көбеюі
(ХУУ - кариотип)
Кейбір авторлар бұндай өзгерісі бар адамды агрессивті-пассивті тәртіпке ие десе, келесілері қалыпты, заңға бағынатын деп есептейді
IQ 80-88-ге тең, бойы ұзын, антиәлеуметтік тәртіпке ие.
Клайнфельтер синдромы нұсқасы, Х хромосомының көбеюі.
Жоғары агрессивтілік байқалмайды.
Ақыл-ой кемістігі Х хромосомына тең келеді.Әртүрлі психика
лық аномалияларға ие.
Сақиналы Х-хромосом синдро
мы
Гетеро және аутоагрессивті тәртіп ақыл-ойдың төмендеуімен корреляциялық байланыспайды.
Ақыл-ой кемістігі, импульсивтілік, зейінсіздік, аутистикалық бітіс.
<<Мысық жасы>> синдромы 5р,- 5 хромосом
Агрессивті тәртіп байқалады, агрессивтілік ақыл-ойдың төмендеуімен корреляциялық байланыста болады.
Көңіл-күй тұрақсызды
ғы, өзіне-өзінің қол жұмасау тәртібі, аутистикалық бітіс.
8 хромосом
Агрессивтіліктің жоғары деңгейі байқалады.
Гипербелсенділік, ақыл-ой жоғары болмаса да, қалыпты.
Смита-Мадженис синдромы (17р,- 17 хромосомның өзгерісі!
60-80% агрессивтілік және т.б. да тәртіп ауытқушылығы байқалады.
Ақыл-ой деңгейі 40-54-ке тең, көңіл-күй тұрақсыздығы, импуль
сивтілік, ұйқынң өзгеріске ұшырауы.
Прадера-Вилли синдромы 15я,- әкеден берілетін 15 хромосомның түсіп қалуы.
Агрессивтіліктің деңгейі жоғары, жыныстық белгілерге байланысты агрессивтілік болмайды.
Ақыл-ой деңгейі орташа, немесе қобалжу, негативизм, ашудың бұрқ етіп көрінуі, гипербелсенді
лік.
Дәріс №14.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Агрессияның құрылымы мен табиғатын қалай түсінесін?
Дәріс №015. Конфликт жағдайындағы мінез-құлық стратегияларын зерттеу
Жоспар
1. Конфликт жағдайындағы мінез-құлық стратегиялары
Дау дамай не талас тартыс деген не? Кез келген дамуы мәселе, талас тартысты жәйітті біз психологиялық мәселен, соның ішінде әлеуметтік психологиядағы өзекті мәселенің бірі адамдар арасындағы қарым қатынас жасау проблемасының тығыз ұстастыра отырып қарастырамыз. Сондай ақ бұл мәселені жалпы психология ғылымдағы адамның жеке басына тән жан дүниесінің қасиеттермен мінез құлықтың айырым ерекшеліктермен өзара ұштастыра орын іздестіреміз.
Адамның әлеуметтік ортада өмір сүрді,әр алуан іс әрекет түрлерімен шұғылдануы үнемі қоғамдағы өзге адамдармен тығыз қарым қатынас болып көрсетеді.
Дай дамайдың шығу себебі не? Бұл мәселені жеңу үшін алдымен оның туындау себебін, ерекшеліктері, мұндай сипаттарға талас тартыстың мәні:
* Оның туындау себептері;
* Дау дамайды шешу жолдары;
* Дау дамайды біресе отырып жеңу тәсілдері;
* Оңдай шараларды жүзеге асыру жолдары.
* Даулы мәселені шешудегі тиімді әдіс тәсілдері.
* Қай кезде және қандай ортада болсада дау дамай мен талас тартысты жәйттердің туындауы екі жақтың қатысуымен, олардың әрқайсын өзіндік мақсат міндет болатыны мәлім. Осы тұрғыдан алғанда талас тартыстың айырмашылығымен үқсастық ерекшеліктерін нақты анықтап , бірқою белгісіз болып қала бермек . Сондықтан бұл мәселені мәнін анықтап білу үшін ең алдымен , осы даулы мәселеге мен қалай қарайтынын , бұл дамуы әстің туындауынан қарсыласымның қатысы қандай және бұл мәселе не себепті шиленсе түсті деген жайыттарды анықтап алу керек.Екіншіден қарсылыстың осы дамуы мәселесінің шығу себебін және оның шиеленуіне тигізетін әсер қандай?Үшіншіден дауы істі шешуге екі жақтық ынтасы мен құқылы қандай біз қарсыласымызбен қандай мәселе жөнінде келсе қарсыласымызбен тіл табыса алар едік деген жайыттарды барынша мән беріп,оларды ақыл ой елегінен өткізіп талданған дұрыс болмақ.
2.дау дамайдың туындау себебі неде? Ертелі кеш біздер өзара түсініскенмізбен адамдар арасында талас тартыстың болып отыратыны шындық жайт.Алайда біз қарсыласымыздың кейбір іс әрекеттері қалайда, бірден, менің қарсыластың тіресе қалғандай мен не істеуім керек;екіншіден, менің осы таластың туындауы неден деген жайттердің анықтап алып білген тиімді болмақ.;үшінші, дау дамайды шешудің мүмкіндігі бар ма?Бұл міндетті шешіп жүзеге асырауда. Мен осы дауды шешу үшін өз мүмкіншілігі бар ма?
+ Менің қарсылым нендей әрекеттер жасай алады.Біздің жалпы мақсатымыз не? Деген сұрақтарға жауап іздеу дұрыс шешімнің жолын әздестіру қажет болды. Дау дамайды бірлесе отырып шешу үшін қарастырып тағы осы мәселенің соңы бізді неге әкеп деген сауалға жауап іздеді біздердің қолданған айла тәсілдеріміз деген жайы жоспарын және түсінетіндей болуы керек.Белгіленген шараларды нақты және нәтижелі іске айландыруды екі жақ бірдей қалайда бірлісе отыра, дау дамайды шешуге күш салады да, одан туындайтын нәтижелерге істей қанағаттандық сезімін білдіреді. Даулы мәселе шешімін табатын болса,істе өнімді болмақ. Осы орайда халқымыз бірлік түбі тірлік, тірлік түбі береке дейтін мәтелді біздеоге мұра етіп қалдырған. Даулы мәселені шешуде қолданылған әдіс тәсілдері тиісті нәтижелер беретін болса, ондағы қарсылардың жұмсаған ерік жігері мен күш қайратын басынан аяғына дейін талдай отырып, сәтті әрекеттер менояқылықтардың бәрі ескеріліп, таразылап отырып қарастырылады да , оған тиісті баға берілді. Әрине, осы айтылғандардың бәрі даулы мәселені шешудегі тұрақты өлшем.Мен талас тартысты мәселерді шешуде осы кезде дейңнгі өмір тәжірибесінің жинақталған факторлар екені шындық еңбек ұжымы мен мекеме қызметкерлері арасындағы талас тартыстар мен дау дамай. Кез келген ұжым мен мекемеде , өндіріс орындарында түрлі себептерге байланысты. Талас тартыстар мен дау дамай болып отыратындағы мәлім бұл мілені психология ғылымы адамдар мен көпшілік арасындағы қарым қатынаста көріністері деп санап, оны өз алдына бөліп қарастырады. Өндіріс органдарында ұжымдар ішінде туындап отыратын талас тартысты, дау дамайлы мәселелер негізінен жеке адамдардың мақсат мүделерінің көзқарастары мен қалыпты жағдайлардың өзгеруіне, олардың жеке бастарының мінез құлық ерекшеліктердің қанағаттанбау сезімінің салдарына туындап жатады. Ал дау дамайлы ұжымдарда олардың іс әрекеттерін дұрыс ұйымдастыра алмай іскерлік қасиеттерінің тоқырап қолдана әкеп соғады. Сөйтіп, талас тартыстың шығуы. Негізінен тоқырап қалуға қарсы күрес жүргізуге байланысты екенін аңғартады. Дау дамайлы мәселерді шешуде мындай факторларды үнемі ескеріп отырған пайдалы;
+ Талас тартыс мәселерді шешуде мындай факторларды ұнемі ескеріп отырған пайдалы болмақ адамдар мен топтардың пікірлерін екі жағынан ашық айқын айтып ортаға салынуы және оның шешудің тиімді жолдарын белгілеу;
Талас тартысқа қатысушылардың өзара бірінен бірі сенімділік білдіріп істің мән жайын анықтауға ықылаты болуы. Дау дамайдың шығу себебі не бұл мәселені жеңу үшін алдымен оның туындау себебін ерекшеліктерін анықтап алу керек. Мұндай сипаттарға:
* талас тартыс мәні;
* оның туындау себептер;
* дау дамайды шешу жолдары ;
* дау дамайды бірлесе отырып жеңу тәмсілдері;
* ондай шараларды жүзеге асыру жолдары;
* даулы мәселені шешудегі тиімді әдіс тәсілдер.
Қай кезде және қандай ортада болса дау дамай мен талас тартысты жәйттердің туындауы екі жақтың қатысуымен олардың әр қайысының өзіндік мақсат міндеттер болатыны мәлім. Осы тұрғыдан алғанда талас тартыстың айырмашылықтары мен ұқсастық ерекшеліктерін нақты анықтап, біле қою белгісіз болып қала береді.
Дау дамайдағы керіс жан жол тудырып жүрген адамдарды, олардың ашу ызасы мен өшпенділігін басып сабасына түсіруде қарым қатынастағы психотерапия немесе психокоррекция деп атайды. Мұндай тәсіл ашу ызаны басу белгілі психолог маман К,Роджерс мұндай жәйтті дәлелді түзетіп, ретке келтіру үшін жан жолдаушы адамдарды беттестіріп, олардың наразылықтары мен ашу кегін басу үшін әрқайысы өздерінің ой пікірі келісетін тұжырымның тұрғысына бигін қайыңыз жанжол жағдайында көп қойыңыз. Адамдар:
* дауласып, айтысады;
* бір бірін түсінуге ұмтылады;
* бір біріне айқалайды;
* ынтымақтанады;
* бір бірін алдайды;
* бір бірін зер салып тыңдайды;
* бір біріне күдік пен қарайды;
* жүзеге тырысады;
* бір бірін кешіреді;
* бір бірінің сандарынан соқтырып кетіреді;
* жымиды;
* бір бірімен бәсекелесді;
* бірге жұмыс істейді және жанжалды шешілді.
* Бір бірінің сезімін түсінуге тырысады;
* Бір бірін кіналайды;
* Басқалардан жәрдем сұрайды;
* әңгемесі доғаруға тырысады;
* бір біріне ашуланады.
Дәріс №15.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1.Конфликт жағдайындағы мінез-құлық стратегиялары қандай болады?
2.Дау дамай не талас тартыс деген не?
Жеке тұлғаның танымдық процестері
Сезімталдықтың айырма табалдырықтарын анықтау әдістері.
Ең бірінші минималды өзгерулер әдісіне тоқталайық. Өлшеу процедурасы абсолютті табалдырықты өлшеу кезіндегідей болады, бірақ оған өзгерістер енгізу керек. Айырма табалдырықты анықтау- табалдырық үсті ынталар континуум арасынан эталонды ынтаны таңдауды көздейді. Басқа ынталарды салыстыру соған қатысты жүргізілдеді. Басқа ынталармен эталондықты салыстыруды біртіндеп немесе бір кезде жүргізуге болады. 1- жағдайда эталонды ынтаны ұсынады, 2- жағдайда эталондық және салыстыратын ынтанық бір кезде ұсынады. Айырма табалдырықты анықтайтын шекаралар әдісі 2 емес, 3 жауаптар категориясын еске алуды талап етеді: <<аз>>, <<көп>> және <<тең>>. Тәжірибелі мәліметтерді өңдеу кезінде әрбір ынта қатарына жауапты ауыстыру категорияларының шекарасын табады, яғни <<аздан>> <<тенге>>, <<теңнен>> <<көпке>>. Ынталар интенсивтілік мәнін ортақтандыру арқылы сезімталдықтың <<жоғары>> және <<төменгі>> табалдырықтарының орта мәнін табамыз. Олардың айырымы анықталмағандық интервалын береді, яғни <<тең>> деген жауаптар көп болатын ынта қатарының шекарасын береді.
Анықталмағандық интервалының орта нүктесінде болатын ынта эталонға тең деп есептеледі, яғни эталонның субъективті эквиваленті ретінде болады. Бұл ынтаның шамасын жоғарғы және төменгі табалдырықтардың жартылай қосындысы ретінде есептейді. Психофизикада бұл шама субъективті теңдік нүктесі объективті эталон шамасымен сәйкес келмегендіктен, екеуінің айырымы зерттелетін адамның тұрақты қате шамасын береді. Зерттелетін адам эталонды аса бағалағанда тұрақты қате оң мәнді болады, ол жете бағаламаған кезде- теріс. Айырма табалдырықты бұл әдіспен анықтау кезіндегі алғы шарттар сезімталдықтың абсолют табалдырығын анықтау кезіндегідей болады. Бірақ айырма табалдырық үсті интенсивтіліктің қалыпты ынтасына қатысты анықталады. Өлшеу процесі кезінде зерттелетін адамнан 2 жауап категорияларын (эталоннан қарағанда <<аз>> немесе <<көп>>) талап ететін әдіспен жүргізуге болады. Жауаптың 3 категориясын талап ететін жоспарлармен де жүргізуге болады. Бірақ 2- әдісі азырақ қолданылады, өйткені алынған өлшеу нәтижелерінің дәлдігі төмендейді. Тәжірибелі мәліметтерді өндеу мақсатында психометриялық қисық сызық сызады. Айырма табалдырық өлшеу нәтижелерін сипаттау үшін орталық тенденция шамаларын қолданады - медиана және орта арифметикалық мән, ал өзгеру шама ретінде орта квартильді ауытқулары (Q1 және Q3) және орта квадратты ауытқу (δ). Констант әдісімен айырма табалдырықты өлшеу кезінде медиана субъективті теңдік нүктесіне сәйкес, ал тұрақты қате- медиана және ынтаның эталондық мәні арасындағы айырымына тең. Айырма табалдырығы анықталмағандық интервалының жартысына сәйкес. Ол орта квартильді ауытқулар арқылы есептеледі: Q3-Q1
DL = 2
Cезімталдықтың айырма табалдырығы тәжірибелі мәліметтердің үйлесу шамасымен сипатталады. Орта қате әдісімен сезімталықтың айырма табалдырығын есептеген кезде зерттелетін адамға бір кезде 2 ынта ұсынады- эталон және айнымалы, ал айнымалыны зерттелетін адам өзі өзгертеді. Аппаратура айнымалы ынтаны өлшенетін параметрін біркелкі өзгертуге мүмкіндік беру керек. Зерттелетін адам міндеті- айнымалы ынтаны эталонға теңестіру.Айырма табалдырықты есептеу үшін зерттелетін адам теңестіруді бірнеше рет қайталау керек, ал ол орта арифметикалық мәнді және теңестіру дәлдігінің орта квадраттық ауытқуын есептеуге мүмкіндік береді. Орта қате әдісін қолданған тәжірибеде айырма табалдырықтың мәні инструкцияның тұжырымдалуына байланысты. Зерттелетін адамға айнымалы ынтаны эталоннан әрқашанда аз болады деп, айнымалы ынтаны түзету талабын қоюға болады. Бұл жағдайда орта арифметикалық шама эталондық шамаға қатысты ауытқиды. Айырма табалдырық эталон шамасы мен барлық өлшеулер арифметикалық ортасының айырмасы ретінде табылады. Бірақ бұл айырма табалдырықты есептеу әдісі тура дәлдікпен шықпайды, өйткені есептеу кезінде анықталмағандық интервалының бірақ бөлігі есепке алынады. Сондықтан зерттелетін адамға басқа инструкция береді, яғни айнымалы және эталондық ынта арасындағы теңдікті табу. Бұндай теңестіру жағдайында өлшеулер нәтижелерін бимодальді үлестіруді аламыз. Орта арифметикалық мәнді және орта квадратты ауытқуды есептеу және талдау анықталмағандық интервалын табуға мүмкіндік береді, ал бұл интервалдың жартысы сезімталдықтың айырма табалдырық шамасын сипаттайды.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№1 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда вариантты таңдау кілтін көрсету керек)}
Практикалық сабақ №2
Жеке тұлғаның қабылдауды зерттеу
Талқылауға арналған сұрақтар
УАҚЫТТЫ ҚАБЫЛДАУ Уақытты қабылдау.
Тапсырма
Максаты: Уақыттың дәлдігін анықтау.
Керекті-кұрал жабдықтар: секундтық тілі бар сағат немесе секундомер (секунд өлшеуіш)
Тапсырманың орындалу барысы:
Бұл тәжірибені бір немесе біреше сыналушыларға жасалынады. Ол адам уақыттың үзілісін немесе қандайда бір берілген уақыттың, (мысалы 5, 10,15,13 секунд, минутд.б.) мөлшерін анықтау керек. Тәжірибені жасаушы бір уақытты айтып, оның басталуын қарындашпен немесе қаламсаппен белгі беріп білдіреді, және яқталуын да тура осылай белгімен білдіреді. Ал сыналушылар осы уақыт аралығын секундпен белгілеп жазып береді. Неше секунд өткенін осылайша жазып еткізеді. Сол арқылы уақытты қабылдау анықталады.
Мысалы:
Аты жөні
Берілген
Сыналу-
шының
жазған
уақыт мөлшері
Уакытты
қабылдау
дәлдігінің
коэффицие нті
уақыт
мөлшері
100%
1
Ахметова Ақерке
7 сек
8 сек
114,3
14,3
2
Асанова Жанара
7 сек
5 сек
71,42
-28,58
3
Сапаров Жасұлан
7 сек
9 сек
128,5
28,5
4
Демеубаева
7 сек
8 сек
114,3
14,3
5
Жанар
7 сек
6 сек
85,7
-14,3
6
Өмірбеков Нұржан Файзуллин Қуаныш
7 сек
8 сек
114,3
14,3
Тапсырма нәтижесін өндеу: Уақытты кабылдау арнайы формуламен есептелінеді.
С=
A*100
B
өнда С-уақытты қабылдау дәлдігі
В-берілген уақыт
А-сыналушының қабылдап айтқан уақыты
100-100% уақытты қабылдау
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №2
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№2 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №3
Зейін қасиеттерін зерттеу
МЮНСТЕРБЕРГ-ДВОРЯШИНА ӘДІСТЕМЕСІНІҢ БЕЙІМДЕЛГЕН ТҮРІ
Мақсаты: Арнайы дайындалған бөлмеде, сыналушылар жеке, бір-біріне кедергі болмайтын дәрежеде отырғызылады. Сыналушылардың атқаратын ісін келесі нұсқаумен түсіндіріледі: Сіздерге берілетін бланкідегі әріптер арасында сөздер бар.
Сыналушылар жұмыс істейтін бланкінің жобасы.
ӘӨУНКҮНТГҒЦСЛМШОАБУҰЫТЩЬСТХИЙВҺҚЗАТЭДӨЖАНАЛЫҚҚРУЭЖӘНҢСВҚНҒСӨЬЪЫТРЛШТЕЛЕВИЗОРЩХЙӘҺҚАЛДЖШЩЧҰУОКФЦӨПАГҒЫЛЫМҢӘЮЕСІҢОШЩТСНЕЬЪЖЫЛҚЫОХҺҚФТҮҰУДПЫЛИЙМТСБВЖӘНЮЯГТҰААНИЦҒІӨФГҢЛҰИЙФТЕЩШПСЬЪҰҮДТЦЭХҺЧРИСКХБЖҒӘНСЯЮЦЕМТИХАНГЗУОҰЫФҚОПСӨҒЫВЖАУДЛГУШТЦХВЗҺРИЙЩЫКЖМТАОКӨҢЮІГҒЛЗУЦИНСЬЪМҺЧІҒӨЖШТЕСТАНЦИЯВҰДХТҺҚЫЗЫҚФҮЙНҢСОЖТҚІГҒАЛЫМЮЬАСТЧҺЗЯҮЙҢЛНҢТЕЪТВЖЩУДЕМАЛЫСХТХНҰИСДКОӨРЛЕІНБЮҰМЦЛЗАХЮЧҢҚЙЯҰФЦІҮҰУҚӨЖЙИМСЗТРЮЯПОҒЫЛДІҢЬЪҺЧЩШЛАБОРАТОРИЯҰНХҺЧЮЯӘКІЦЙЫ
Аты - жөні
Өткізілген мерзімі
Сыналушылардың жауабын тексеруге арналған бағдарламалық бланкі
(<<кілт>>)
ӘӨУНКҮНТГҒЦСЛМШОАБУҰЫТЩЬСТХВҺҚЗАТЭДӨЖАНАЛЫҚҚРУЭЖӘНҢСВҚНҒСӨЬЪЫТРЛШТЕЛЕВИЗОРЩХЙӘҺҚАЛДЖШЩЧҰУОКФЦӨПАГҒЫЛЫМҢӘЮЕСІҢОШЩТСНЕЬЪЖЫЛҚЫОХҺҚФТҮҰУДПЫЛИЙМТСБВЖӘНЮЯГТҰААНИЦҒІӨФГҢЛҰИЙФТЕЩШПСЬЪҰҮДТЦЭХҺЧРИСКХБЖҒӘНСЯЮЦЕМТИХАНГЗУОҰЫФҚОПСӨҒЫВЖАУДЛГУШТЦХВЗҺРИЙЩЫКЖМТАОКӨҢЮІГҒЛЗУЦИНСЬЪМҺЧІҒӨЖШТЕСТАНЦИЯВҰДХТҺҚЫЗЫҚФҮЙНҢСОЖТҚІГҒАЛЫМЮЬАСТЧҺЗЯҮЙҢЛНҢТЕЪТВЖЩУДЕМАЛЫСХТХНҰИСДКОӨРЛЕІНБЮҰМЦЛЗАХЮЧҢҚЙЯҰФЦІҮҰУҚӨЖЙИМСЗТРЮЯПОҒЫЛДІҢЬЪҺЧЩШЛАБОРАТОРИЯҰНХҺЧЮЯӘКІЦЙ
ЗЕЙІННІҢ ШОҒЫРЛАНУЫН ЗЕРТТЕУ.
Зерттеу мақсаты: Зейіннің шоғырлану деңгейін анықтау.
Құрал жабдықтар: Пьерон-Рузер тестінің бланкісі, қалам және секундомер.
Зерттеу процедурасы.
Нұсқау: <<Сізге шаршы, үш бұрыш, шеңбер және ромб бейнеленген тест ұсынылады. <<Баста>> - деген сигнал бойынша геометриялық фигураларға қатесіз сәйкес белгілерді қойып шық: шаршыға +, үшбұрышқа -, шеңберді ешқандай белгімен белгілемейсің және ромбқа нүкте қойып шық. Белгілер қатарымен қойылады. Жұмысты орындауға 60 секунд беріледі.
<<Тоқта>> деген сигнал бойынша белгілеуді тоқтатыңыз
Өңдеу
Зерттеу жұмысының көрсеткіші бойынша сыналушы 60 секунд ішінде қатесіз 54 белгіні дұрыстап белгілеп шықты. Ал жалпы 112 секунд ішінде тапсырманы түгелдей орындады.
Осыдан шығатын қорытынды:
Осы әдістеме көрсеткіштерінің негізінде, сыналушының жас ерекшелігін ескере отырып, сыналушы зейінін қалыпты деңгейде деуге болады.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №3
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№3 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
Практикалық сабақ №4
Естің ерекшеліктерін зерттеу
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №4
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№4 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілт
Практикалық сабақ №5
№5 семинар сабағы. Елес және қиялды зерттеу
1Қиял туралы түсінік.
2 Қиялдың физиологиялық негізі.
3 Қиял және творчество.
4 Қиял және органикалық процестер.
Қажетті көрнекті құралдар мен жабдықтар: Қиял жөнінде мақал-мәтелдер жинақгау, суретшілердің өмірінен жағдаяттар әзірлеу, аглютинациялық картинкалар, фантастикалық ертегілерден ұзінді.
Тақырыпқа байланысты методикалық нұсқаулар.
1. Қиялдың маңызын, мазмұнын ашып көрсету А.В.
Брушлинскийдің қиялды сипаттауы. Э. Махтың "Механика" деген еңбегіндегі, Галилейдің ойша эксперименттің қиялдың шарықтауы деп көрсетуіне тоқталу. Қиял-адам психикасының ерекше формасы екенін дәлелдеу.
Кайта жасау қиялына тапсырмалар әзірлеу.
Мысалы:
чертеждерді қарастырып, оларды толықтыр, немесе әңгімелеп аяқта. Тарихтан жазушылардың өмірінен творчестволық шабыты қалай көрінетіні туралы фактілер жинақтау.
Мысалы: Гюстав Флобер өзінің "Мадам Бовари" романын жазу барысында, кейіпкері тотыяйынмен улануын сипаттағанда, жазушының өзінің ауызына удың келгенін сезінген. Қиялы бай адамдарда кейде органикалық процестерде өзгеріс болатындығы байқалады / қан қысымының жоғарлауы, терлеу, қорқыныш т.б./. Идеомоторлы актіні толық ашып көрсету.
Мысалы: "экстрасенстер" адамның ойын, олардың қимыл -қозғалысынан анықгайды.
Қиял - ғажайып ертегілердің маңызы, түрлері: летаргия, сомнамбулизм, түс көру.
Қосымша әдебиеттер:
Брунер Д.С. Психология познания. Москва., 1977
Михайлов А.К. Сон и сноведения.
Петровский А.В. Роль фантазий в развитии личности.
Короленко Ц.П., Фролов Г. Чудо воображения.
М.Мұқанов Жан дүниесінің сыры, 19-32 беттер.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №5
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№5 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №6
Тұлғаның эмоционалдық және ерік қасиетін зерттеу
Мақсаты:Ерік ерекшеліктерін анықтау.
Жұмыс тәртібі.
Сауалнама мәтіні.
Егер жұмыс қызықсыз болса, сіз бастаған ісіңізді уақыттың жеткіліктігіне қарамастан аяқтайсыз ба ?
Сізге ұнамайтын істі өзіңіздің ішкі қарсылығыңызға қарамастан орындайсыз ба ?
Оқу немесе тұрмыс барысында жанжалды жағдаятта өз- өзіңізді басқара аласыз ба?
Егер сізге тағыда шектеулер қойылса, оны толығымен орындайсыз ба?
Таңертең күнделікті режимен ерте тұра аласыз ба?
Оқиға болған жерде куәгер ретінде куәлік беруге қаласыз ба?
Хатқа тез жауап қайтарасыз ба?
Тіс дәрігеріне барардың алдында қорықпастан, өз шешіміңізді өзгертесіз бе?
Дәрігердің берген ұнамсыз дәрісін қабылдайсыз ба?
Сіз айтқан сөзіңізде тұрасыз ба?
Танымайтын қалаға кәсіпкерлікпен жолға тартыншақтанбай шығасыз ба?
Күн режимін ұстайсыз ба?
Кітапханаға қарыздар адамдарға жағымсыз қарайсыз ба?
Нұсқаулар
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Қорытынды
Иә
Жоқ
Білмеймін
Кейде
Алынған жауаптарды мына ұпайлық жүйемен қосындысын табасыз."Иә"- 2 ұпай, "Жоқ"- 0 ұпай, "Білмеймін"(кейде)- 1 ұпай.
0-12 ұпай. Ерік күш- жігеріңіз әлсіз.Сіз жеңіл, қызықты әрекеттердіғана орындайсыз. Жауапкершілікке немқұрайлы қарайсыз.ол тек еріктің әлсіздігі ғана емес өзімшілдіктің де көрінісі.Өз- өзіңе іштей басқа көзқараспен қарап, бағалаңыз. Бұл бағалау қоршаған ортамен қарым- қатынастың өзгеруіне де әсерін тигізеді.
13-21 ұпай. . Ерік күш- жігеріңіз орташа. Егер кедергіге тап болсаңыз, оны шешу үшін әрекет жасауға кірісесіз, Оны пайдаланудан бас тартпайсыз.Зорықпайсыз, Берген сөзіңізде тұрасыз өзіңізге ұнатпайтын тапсырманы бұрқылдап сөйлесесіз де орындайсыз. Өзіңізге артық жауапкершілікті алмайсыз. Бұл кейде басшылармен қақтығыстарға әкелуі мүмкін. өмірде үлкен жетістіктерге жету үшін, ерік күш- жігерді жаттықтырыңыз.
22-30 ұпай. Ерік күш- жігеріңіз қалыпты. Сізге сенім артуға болады. Сіз ешқашан ұятқа қалдырмайсыз.Сізге жаға тапсырмалар да, алыс жол да басқаларды үрейлдендіретін жағдайлардың ешқайсысы алаңдтпайды. Алайда екйде шамадан тыс қаттылық, қоршаған ортадағы адамдармен қақтығысқа әкелуі мүмкін. Ерік күш- жігер жақсы, сонымен қоса кішіпейілділік, мейірімділік т.б осындай сапаларды дамытқан дұрыс.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №6
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№6 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №7
{Сабақтың тақырыбы, жоспары}
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №7
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№7 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №8
{Сабақтың тақырыбы, жоспары}
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №8
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№8 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №9
{Сабақтың тақырыбы, жоспары}
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №9
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№9 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №10
Темпераментті зерттеу
Талқылауға арналған сұрақтар
Айзенк сауалнамасы
Нұсқама : Сұрақтарға <<Иә>> немес <<Жоқ>> деп жауап беру керек. Жылдам жауап беру керек.
1 Сенде жаңа әсерлерге құлшыныс барма ?
2 Сен сені қолдайтын адамдарды керек етесінба ?
3 Сен бірденке сұрағанда, сен оған жауап жылдам табасынба ?
4 Сен бірденкеге тітіркенесін бе ?
5 Сенде күн сайын көңіл - күйін өзгереді ме?
6 Сен жауапты біреуден сұрағаннан гөрі, кітаптан іздеп табасынба ?
7 Әртүрлі ойлар ұйқынды мазалайдыма ?
8 Сен саған айтқандай барлығын орындайсынба ?
9 Сен біреуге қалжын ұстағанды ұнатасынба ?
10 Сен ешқандай себепсіз өзінді бақытсыз адам сияқты сезінесінбе ?
11 Сені тірі, қуанышты адам деп айтуға боладыма?
12 Сен мектеп кезінде ережелерді бұздың ба?
13 Сен өз - өзінен шығып, ашуланасынба ?
14 Жұмысты жылдам қарқынмен орындағанды орындатасынба ?
15 Сен болашақта болатын жағдайларды ойлайсынба, бірақ ол олай болмасада ?
16 Саған құпия айтуға боладыма ?
17 Сен тыныш компанияны еш әсерсіз, көмексіз тірілте аласынба ?
18 Сенде физикалық күшсіз жүрек соғуы болады ма ?
19 Саған ұнап қалған адаммен бірінші танысуға барасынба ?
20 Сен өмірінде өтірік айттынба ?
22 Сенің жұмысына немесе саған ескертулер жасаса көңіл - күйін түседі ме ?
23 Сен өзінді жиі шаршағандай сезінесінбе ?
24 Сен алдымен жұмысты орындап алып, сосын демалғанды қалайсынба ?
25 Сен топта толық көңіл - күй көтере аласынба ?
26 Сен жылдам ренжисінбе ?
27 Сен қарым - қатынас жасанды ұнататының соншалық, таныс емес адаммен де қарым - қатынас жасауға дайынсын ?
28 Сенен туысқандарын көмек сұраса әрқашанда орындайсын ба ?
29 Сенде бас айналымы болады ма ?
30 Сенің сөздерін және әрекеттерін басқа біреулерді қиын жағдайға қоядыма ?
31 Сен бәрінен жалыққанды әрқашан сезіненсінбе ?
32 Сен кейде мақтанғанды ұнатасынба ?
33 Таныс емес топ адамдары арасында әдетте сен үндемейсін ?
34 Сен қобалжығанда орнында отыра алмайтын кез болады ма?
35 Сен шешімді жылдам қабылдайсынба ?
36 Сені контролер тексермесе сен әрқашанда жол ақысын төлейсін бе ?
37 Саған жағымсыз түстер жийі кіре ме ?
38 Сен өз проблемаларынды ұмытып топпен көңіл көтере аласынба ?
39 Сені ренжіту оңай ма ?
40 Сен кейде өсек соққан кездер болды ма ?
41 Сенің сөздермен әрекеттерін жылдам қарқынмен бе ?
42 Сен жағымсыз жағдайда болып қалсан, көп ойланасын ба ?
43 Саған шулы топтар ұнайма ?
44 Саған не бергенің жей бересінбе талдамай ?
45 Сенен көмек сұрап тұрса, саған сол адамнан бас тарту оңай ма ?
46 Сен қонақта болғанды ұнатасын ба ?
47 Саған көмек сұрауға көп келе ме?
48 Сен ата - аналарына дауыс көтердің бе ?
49 Сені қоршаған адамдар сені қуанышты адам деп ойлайма ?
50 Сен жұмыс істегенде, басқаға көңілінді жиі аударасынба ?
51 Барлықтары ойнап, күліп жүргенде, сен олармен жүрмейсін, өзін ғана отырасын?
52 Саған басына кіретін түрлі ойлардан ұйықтау қиын ?
53 Сен өзіне алған жұмысты орындай алатынына сенімді болсаны ба ?
54 Сен өзінді жалғыз сезінген кездер бола ма ?
55 Таныс емес адаммен бірінші сөйлесуді бастауда, сен ұяласынба ?
56 Жұмысты істеп алғаннан кейін сен артынан өкінесін ?
57 Саған дауыс көтеріп тұрса, сенде дауыс көтересін бе ?
58 Сен еш себепсіз өзінді көңілді немесе көіңілсіз сезінесін бе ?
59 Сен топпен көніл көтеруден қанағаттанбайсын деп ойлайсын ба ?
60 Сен әрқашан ойламай істеген әрекеттеріне өкінесінбе ?
Темпераментті анықтау әдістемесі.
Берілген пікірлердің ішінен өзіңізге тән дегенін белгілеңіз
1.A) Мазасыз, күйгелексіз.
Б) Көңілді, ақжарқынрсыз.
В) Сабырлы, байсалдысыз.
Г) Ұялшақ, қысылып - қымтырыласыз.
2.A) Ұстамсыз, қызбасыз.
Б )Белсенді, істе ширақсыз.
В )Ретті, нақтысыз.
Г )Жаңа ортада ыңғайсызданасыз.
3.А) Шыдамсыз
Б )Бастаған беті аяқсыз қалдырасыз.
В )Сақ, парасаттысыз.
Г )Жаңа адамдармен тіл табысу сізді қиналдырады.
4.А) Қарым - қатынаста бір беткей, тік мінездісіз
Б )Өзіңізді асыра бағалайсыз.
В )Шыдамсыз
Г )Өз күшіңе сенбейсіз.
5.А) Батыл, белсендісіз.
Б )Жаңашыл нәрсені тез қабылдайсыз.
В )Үндемейтін, көп сөйлегенді жек көресіз.
Г )Жалғыздықты ұнатасыз.
6.А) Бірбткейсіз.
Б )Ықылас бейімділігіңіз тұрақсыз.
В )Аспай - саспай бір қалыпты сөйлейсіз.
Г )Сәтсіз жағдайларда ұнжырғаңыз түсіп, сасасыз.
7.А) Дау - дамайда тапқырсыз
Б )Сәтсіздік, көңілсіздікті тез жеңесіз.
В )Ұстамды, шыдамды.
Г )Өз ойыңызбен отырғанды қалайсыз.
8.А) Тәуекелге бейімсіз.
Б )Әртүрлі жағдайларға тез бейімделесіз
В )Бастаған істі аяағына дейін бітіресіз.
Г )Тез шаршап қаласыз.
9.А) Іске анда - санда ғана араласасыз.
Б )Кез - келген жаңа іске қызығушылықпен кірісесіз.
В )Күшіңізді бекерге жұмсамайсыз
Г )Тым әлсіз сөйлеисіз, кейде тіпті естімей қалады.
10.А) Қайтымы жылдам, секемшілсіз.
Б )Тартымсыз болса, көңіліңіз тез қалады.
В )Қойылған күні тәртібін ұстанасыз.
Г )Еріксіз әңгімелесушінің мінез - құлқымен үйренесіз
11.А) Шапшаң әсрлі, бірақ жиі тоқтап сөйлейсіз
Б )Жаңа іске тез кірісесіз, басқа іске де араласып кетесіз.
В )Шапшаңдығыңызды басып отырасыз.
Г )Істе шапшаңдық танытпайсыз.
Темпераментті анықтау тесттің кілті.
Әр нұсқаға 1 ұпай беріледі.
А )Холерик - (ыстыққанды)
Б )Сангвиник - (жеңілқанды)
В )Флегматик - (суыққанды )
Г )Меланхолик - (ауырқанды)
Қай нұсқаның балы көп болса, сол темперамент иесінің көрсеткіші.
Темперамент - жүйке саласының тума қасиеттерін туындайтын адамның жеке дара өзгешелігі.Мәслен, қимыл - қозғалысы шапшаң, ұстамсыз, ылғида күйіп пісуге дайын тұратын күйгелек адамдар болады. Мұндайлар істі бұрқыратып істейді, кейде қолын бір сілтеп сылқ түседі. Еті тірі, ойнақы, тынышыз, шамданғыш, көңіл - күйі аумалы төкпелі, жұртпен қарым - қатынаста тұрақсыз, пысық, бірақ бейқам келеді.Ғылымда бұлар холерик деп аталады.
Адамдардың енді бір тобы кісімен тез тіл табысды, өзін көнілді ұстайды, бұл ақкөңіл қызу істің адамдары. Қысылып қымтырылмайды, кісіге қайырымды, еті тірі, бірақ істі бастап, кейін тастап кетеді. Мұндай адамдарды сангвиник темпераментінің өкілі дейді.
Енді біреулер сақ, байыпты, байсалды, ынтымақшыл келді.Әр ісін ойлап істейді, тұрақты, бір қалыпты жүреді, орынсыз асып саспайды. Бір істі бастаса, оны аяқсыз қалдырмайды. Мінзі ауыр, көрсе қызар емес, қимыл - қозғалыстары баяу Бұл флегматик темпераментінің өкілі.
Меланхолик темпераментіне жататындар сәл нәрсеге ренжитін, өкпелегіш, тұйық, көп сөзі жоқ, пессмист, өте баяу қозғалатын жай басар адам. Ол жасқаншақ, сіркесі су көтермейді, өте ынжық кісі мен деп ешқашан ұмтылмайды, өте ұялшақ, тартыншақ, жұртан аулақ жүргнді жаны сүйді.
Елисеев Павлов және Гиппократ пен Гален типологияларын салыстыра көрсетеді:
И.П.Павлов, Гиппократ және Гален бойынша темперамент және жүйке жүйесі типтері
Н.И. Красногорскийдің жүйке жүйесінің типологиясы
И.Н. Красногорский бойынша темперамент сипаттамасы
1. Күшті, тепе-тең, қозғалғыш тип- сангвиник. Оның жүйке процестері тепе-теңдік және қозғалғыштықпен ерекшелінеді. Сондықтан сангвиник-тез адам, өмірдің өзгермелі жағдайларына жеңіл бейімделеді. Қиыншылықтарға деген жоғары қарсылық күш.
Күшті, оптимальды қозғыш, тез тип. Бас миының барлық бөліктері сәйкестікте, гармониялық әрекеттестікте істейді - снгвиник.
Сангвиник-жағымды шартты-рефлекторлық байланыс тез пайда болады және ол тұрақты болаыд. Өнімді реакция тітіркену күшімен үйлесімді. Шартты реакция да тез пайда болады және ол күшті, тұрақты. Қабықтың мықты жүйке клеткалары және қабықасты қарапайым қозу аймағы қоршаған орта талаптарына тез бейімделуді қалыптастырады. Бұл тірі темперамент, тәрбиелеу кезінде көп қиыншылық тудырмайды. Сөйлеуі қатты. Тез мәнерлі. Қол бұлғап сөйлеу, ашық мимика және эмоционалдық қасиеттер.
2.Мықты, байсалды, инертті тип-флегматик. Жүйке жүйесі едәуір күшпен және жүйке процестерінің тепе-теңдігімен сипатталады. Сангвиникпен салыстырғанды ол ақырын тітіркенеді, қоршаған ортаның ауысуын тез қабылдай алмайды. Сангвиник сияқты мықты және созылмалы тітіркендіргіштермен күреседі.
Мықты, оптимальды қозғыш, байсалды, баяу тип - флегматик.
Әлеуметтік ортаға жеңіл сіңеді, шартты рефлекс мықты және тұрақты. Тез сөйлеуге, оқуға, жазуға бейімделеді. Снгвиникке қарағанда, сөйлеуі баяулау, тынық, бір қалыпты. Шұғыл қозғалыс жоқ, мимикасыз, қол бұлғаусыз.
3.Мықты, байсалды емес тип - холерик. Оның жүке жүйесінде тежелуден гөрі қозу процесінің басымдылығы көрінеді.үлкен энергиялық қорымен ерекшеленеді, бірақ онда өзін-өзі ұстау қасиеті жоқ, ашуланшақ және ұстамсыз.
Мықты, қозу деңгейі жоғары, ұстамсыз тип - холерик.
Холерик-мықты шартты реакциялар қабықасты аймағына үлкен әсерін тигізумен сипатталады. Жоғары қабықасты әрекетін ылғи да қабық түзей алмайды. Шартты байланыс баяулау дамиды, тұрақты емес.бүнай типтегі балалар қанағаттанарлық оқиды, бірақ кейбір мектеп талаптарына қиындықпен қарайды.оның сөйлеуі тез, бірақ түзу емес.
4.Әлсіз тип-меланхолик. Осы типке қатысты адамдар қозу және тежелу процестерінде әлсіз. Мықты жағымды қозу және тежелу ынталарымен жаман күреседі. Сондықтан да ылғи да енжар. Олар үшін мықты тітіркенгіштер әрекет-қылықтарының өзгеруіне әкеледі.
Әлсіз, қозуы төмен, байсалды емес тип, меланхолик.
Меланхолик- энергетикалық емес тип. Қабық әрекеті төмен, бұл қабықасты әлсіз әрекетпен байланысты.тез шаршайды және мықты, созылмалы тітіркендіргішиерге жауап қайтармайды. Шартсыз рефлекстері де әлсіз. Үдемелі шартты реакциялар күш заңымен сәйкес болмайды. Сыртқы тежелу негіз. Сөйлеуі сабырлы.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №10
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№10 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №11
№11 семинар сабағы. Тұлғаның құрылымын зерттеу
Талқылауға арналған сұрақтар
М.Фергюсон мен Д.Расселдің жалғыздық сезімінің деңгейін анықтау.
Нұсқау:
Нақты сөздер қатары беріледі. Осы пікірлерді рет-ретімен оқи отыра, сіз олардың жиі көрініс беруіне қарай, өзіңізге сәйкес келетін жауапты мына төрт жауап нұсқалары арқылы беріңіз: <<жиі>>, <<кейде>>, <<сирек>>, <<ешқашан>>. Таңдаған нұсқаны <<+>> белгісімен белгілеңіз.
Нәтижені өңдеу және талдау. Жауаптардың әр нұсқалары жеке саналып, <<жиі>> жауабы - үшке, <<кейде>> - екіге, <<сирек>> - бірге, <<ешқашан>> - нөлге көбейтіледі. Шыққан сандар қосылады. Ең жоғарғы ұпай - 60 ұпай. 40 ұпайдан - 60 ұпайға дейін - жоғары деңгейдегі жалғыздық. 20 ұпайдан - 40 ұпайға дейін - орташа деңгейдегі жалғыздық, 0 ұпайдан - 20 ұпайға дейін - төменгі деңгейдегі жалғыздықты көрсетеді.
Сауалнаманың мәтіні.
№
Пікірлер
Жиі
Кейде
Сирек
Ешқашан
1
Мен бақытсызбын, барлық нәрсені жалғыз өзім істеймін
+
2
Менің сөйлесетін ешкімім жоқ
+
3
Мен жалғыздыққа төзе алмаймын
+
4
Маған қарым-қатынас жетіспейді
+
5
Шындығында да, ешкім өзін-өзі түсіне алмайтын тәрізді
+
6
Мен, маған біреу хат жазар немесе телефон соғар деп күтемін
+
7
Қол ұшын берер ешкім жоқ
+
8
Мен қазір ешкіммен жақын емеспін
+
9
Мені қоршаған адамдар менің идеяларымды және қызығушылығымды бөліспейді
+
10
Мен өзімді біреу тастап кеткен тәрізді сезінемін
+
11
Мен айналадағылармен қысылып-қымтырылмай, емінжарқын сөйлесе алмаймын
+
12
Мен өзімді мүлдем жалғыз сезінемін
+
13
Менің байланыстарымның, әлеуметтік қатынастарымның барлығы үстірт
+
14
Маған ұжымдық қарым-қатынас жетіспегендіктен құсаланамын
+
15
Шындығында мені ешкім білмейді, мен өте жасырын адаммын
+
16
Мен өзімді басқалардан оқшау сезінемін
+
17
Мен қоғамнан шеттетілген секілдімін
+
18
Маған достар табу қиын
+
19
Басқалар мені ортадан аластап, оқшаулап тастаған тәрізді сезінемін
+
20
Адамдар мені қоршап тұр, бірақ олар менімен емес
+
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №11
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№11 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №12-13
Тұлғаның өзара қатынасын зерттеу
Талқылауға арналған сұрақтар
Мақсатты:Жеке адам аралық қарым-қатынастың диагностикалық әдістемесі.
(Тимоти Лири)
Бұл әдістемені 1954 ж Тимоти Лири, Г.Лефорже, Р.Сазек жасаған жеке адам аралық қарым-қатынастың диагностикалық әдістемесі Лиридің модифицироваланған интерперсоналдық нұсқасы болып табылады, автор Салливэннің идеяларын жалғастырушы болып табылады.
Г.С.Салливэн жеке адам туралы теоретикалық көзқарасында персонификацияға, яғни жеке адамның қалыптасуына сол индивид үшін маңызды болып табылатын айналысындағы адамдардың пікірлері мен бағалаулары өз ықпалдарын тигізе отырып, маңызды рөлге ие болады деген. Қоршаған ортадағылармен өзара әрекеттесу %-де тұлға жеке адам аралық жүріс-тұрыс стилінде көрінеді. өз қалауларын жүзеге асыра отырып және қарым-қатынастағы қажеттігін өтей отырып, адам өз жүріс-тұрысын өзін-өзі саналы бақылау деңгейінде, өзі үшін маңызды басқалардың бағалауларымен, сондай-ақ (ұғынылмаған) символикалық біртектілікпен түзеді (сообразует).
Интерперсоналдық диагностикалау әдістемесін қолдану және оның бейімдетілген нұсқасын - Диагностика межличностных отношений (ДМО) қолдану туралы басылымдар КСРО-да 1972 ж шыға бастады. (Л.Н.Собчик)
Әдістеме жеке адам аралық қарым-қатынас стилі мен құрылымын анықтауға, сондай-ақ субъектінің өзі туралы және өз мұратындағы <<Мені>> туралы түсініктерін, өзіне деген қатынасын анықтауға бағытталған. Осы әдістеменің көмегі арқылы өзіне-өзі баға беру мен өзара баға беруде адамдарға деген қарым-қатынастың басым типі анықталады. Әдістеме сыналушының конфликтілік аумақтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Жеке адам аралық қатынастарды зерттеуде екі фактор: үстемдік-бағыныштылық пен досжарлық-агрессивтілік айтарлықтай жиі кездеседі. Дәл осы факторлар жеке адам аралық қабылдау процестеріндегі адам туралы жалпы әсерлерді анықтайды.
М.Аргайл оларды жеке адам аралық жүріс-тұрыс стилін таңдауда негізгі компонент ретінде атаған және мазмұны жағынан Ч.Осгудтың семантикалық дифференциалының 3 басты осьтерінің 2-не: бағалау (оценка) мен күшке (сила) сай келе алады. Б.Бейездің басшылығымен жүргізілген американ психологтарының көп жылдық зерттеулерінде топ мүшесінің жүріс-тұрысы үстемдік- бағыныштылық, досжарлық-агрессивтілік, эмоционалдық-аналитикалық (аналитичность) осьтерінен түзілетін, үш өлшемді кеңістікте талдауы жүргізілетін екі айнымалымен бағаланады.
Негізгі әлеуметтік бағдарларды анықтауда Т.Лири секторларға бөлінген шар түріндегі шартты схеманы жасап шығарды. Бұл шеңберде көлбеу және тік осьтермен 4 бағдар белгіленген: үстемдік- бағыныштылық, досжарлық-агрессивтілік (враждебность - жаугерлік). өз кезегінде бұл секторлар 8 - сәйкес жекеленген қатынастарға бөлінген. Шеңберді нақтырақ сипаттау үшін 16 секторға бөледі, бірақ көбіне басты 2 оське белгілі бір жолмен бағытталған октанттар қолданылады. Психограммада олар жабық континуум түрінде берілген, периметрінде жеке адам аралық қарым-қатынастың стилінің сипаттамалары берілген.
Т.Лиридің схемасы сыналушының нәтижелері дөңгелектің ортасына неғұрлым жақын болған сайын, осы екі айнымалылардың өзара байланысы күшейе түседі деген болжауға негізделген. Әрбір бағдардаң баллдық жиыны тік (үстемдік-бағыныштылық) және көлденең (досжарлық-агрессивтілік) үстемдік ететін жерлерге индекске көшіріледі. Дөңгелектің орталығынан алынған көрсеткіштердің қашықтығы интерперсональдік жүріс-тұрыстың адаптивтілігін (қалыптылығын) немесе экстремальділігін көрсетеді. Осы схемадағы полярлы нұсқаулар бір-біріне қарама-қарсы.
1-бөлім. Әдістеменің сипаттамасы.
Әдістеме сыналушы өзін-өзінің өзекті <<Менін>> бағалайтын мінездемелер (лаконичных характеристик) жинағынан тұрады. Бұл - зерттеу кезіндегі өз <<Менінің>> бейнесі. Әрбір 128 мінездеменің өзінің реттік нөмері бар. Әдістеменің өңделген нұсқасында арнайы тор қарастырылған - тіркеу қағазы, онда 1-ден 128-ге дейінгі нөмерлер - әрбір октант бойынша баллдарды әріқарайғы есептеуді автоматтандыруға жақын болатын етіліп, белгілі бір тәртіптілікпен орналастырылған. Сұрақнаманың пунктері бойынша өзін-өзі бағалай отырып, сыналушы өзінде бар деп ойлайтын қасиеттерді сипаттайтын нөмерлерді крестпен сызады, өзінде жоқ деп ойлайтын мінездемелерді бос қалдырады. Мұнда ол төмендегі инструкцияны басшылыққа алады:
<<Сіздің алдыңызда әртүрлі мінездемелерден тұратын сұрақнама тұр. Әрқайсысын мұқият оқып шығып, ол сіздің өзіңіз туралы түсінігіңізге сай келе ме ойлану қажет. Егер <<иә>> болатын болса, онда сіздің жауаптарыңызды тіркеуге орналған, арнайы тордағы сәйкес келетін реттік нөмердегі цифрды тіркеу қағазындағы торда крестпен сызыңыз. Егер <<жоқ>> болатын болса, онда тіркеу қағазына ешқандай белгі қоймаңыз. Қайта зерттеуден өтпес үшін мүмкіндігінше жоғары мұқияттылық пен шыншылдық көрсетуге тырысыңыз.
Сонымен, сіз қандай жансыз?
Өзгелер оған жақсы ниетпен қарайды (Ұнай біледі).
Маңайындағыларға әсер қалдыра біледі.
Бұйыру, басқару қолынан келеді.
Өздегенінде тура біледі.
Өз қадірін сезінуді иемденген (Обладает чувством достоинства).
Тәуелсіз.
Өзінің қамын өзі ойлау қолынан келеді.
Парықсыздық көрсетуі мүмкін (Может проявить безразличие).
Қаталдық таныта алады.
Қатал, бірақ әділ.
Адал болуы мүмкін.
Басқаларға сыншыл.
Жылап алуды жақсы көреді (Көзінің жасы дайын тұрады).
Мұңшыл (Часто печален).
Сенімсіздік байқатуы мүмкін.
Жиі түңіледі.
Өзіне сынмен қарайды.
Өзінің бұрыстығын мойындай алады.
Шын көңілмен бағынады.
Көнгіш.
Мейірімді.
Табынғыш және еліктеуге бейім.
Сыйлы.
Қолдау іздеуші.
Ынтымақтастық пен өзара көмекке бейім.
Өзгелермен сыйысып кетуге тырысады.
Жылышырайлы, тілектес.
Ықыласты әрі мейірімді.
Сыпайы.
Мақұлдаушы.
Шақырылған көмекке ықыласты.
Риясыз (Бескорыстный).
Таңданыс туғыза алады.
Басқалардың құрметіне ие.
Басқарушылық таланты бар.
Жауапкершілікті сүйеді.
Өз-өзіне сенімді.
Өз-өзіне сенімді және қайсар.
Іскер және тәжірбиелі (пысық).
Сайысқанды ұнатады.
Керек жерінде қатал және өр.
Бетінен қайтпайтын, бірақ әділ.
Кейігіш (ашуланшақ).
Ашық, тік мінезді.
Оған бұйырғанға төзбейді.
Шүбәланғыш (еш нәрсеге сенбеуші).
Оған әсер қалдыру қиын.
Өкпешіл де кінәмшіл.
Тез абыржығыш.
Өз-өзіне сенімсіз.
Көнгіш.
Қарапайым.
Басқалардың көмегіне жиі жүгінеді.
Беделділерді сыйлайды.
Кеңестерді шын көңілмен қабылдайды.
Сенгіш және басқаларды қуантуға ұмтылады.
Әрқашанда сыпайы қатынаста.
Айналасындағылардың пікірін бағалайды.
Көпшіл және сыйынды.
Ақкөңіл.
Қайырымды, сенімді күшейткіш.
Қайырымды және нәзік.
Басқалардың қамын ойлауды ұнатады.
Риясыз, жомарт.
Ақыл-кеңес бергенді ұнатады.
Маңыздылық әсерін тигізеді (Производит впечатление значительности).
Бастыққой-бұйырғыш.
Өктем.
Мақтаншақ.
Тәкаппар және паң.
Тек қана өзін ойлайды.
Қу әрі алды артын болжағыш (есептегіш).
Басқалардың қателігіне шыдамайды.
Өзімшіл (пайдакүнем).
Ашық.
Жиі қырын-қабақты (жақтыртпағыш).
Ызаланғыш.
Шағымшыл.
Қызғаншақ.
Өкпені ұзақ сақтайды.
Өзін-өзі кінәлағыш.
Ұялшақ.
Ынжық (Безынициативный).
Момын.
Жалтақ, тәуелді.
Бағынғанды ұнатады.
Шешім қабылдауды басқаларға береді.
Қиын жағдайда оңай құлай салушы (Легко попадает впросяк).
Достарының ықпалына тез көнгіш.
Кез-келгенге сенуге дайын.
Бөлмейді, бәріне бірдей қарайды.
Бәріне көңілі ауғыш.
Бәрін кешіреді.
Шектен тыс жаныашығыш.
Кемшіліктерге шыдамды және пейілі кең.
Барлығына көмектесуге ұмтылады.
Табысқа ұмтылған.
Әрбіреуден таңданысты күтеді.
Басқаларды басқарғыш.
100.Үстемшіл-әкімшіл.
101.Айналасындағыларға артықшылықпен қарайды.
102.Менменсіген.
103.Өзімшіл.
104.Қатыгез, суық.
105.Мысқылшыл, кекесіншіл (кекеткіш).
106.Мейірімсіз, қатыгез.
107.Жиі ашуланшақ.
108.Селқос, сезімсіз.
109.Кекшіл.
110.Қарама-қайшылық рухына толы.
111.Қыңыр.
112.Сенбейтін және күдікшіл.
113.Жасқаншақ.
114.Ұялшақ.
115.Шектен тыс бағынушылыққа бейімділігімен ерекшеленеді.
116.Бос (Мягкотелый).
117.Бәріне дерлік қарсы келмейді.
118.Жалықтырғыш (Навязчивый).
119.Оған қамқор жасағанды жақсы көреді.
120.Сенгіш.
121.Әркімнің ыңғайын табуға ұмтылады.
122.Бәрімен келісе береді.
123.Әрқашанда жүзі жылы.
124.Бәрін жақсы көреді.
125.Айналасындағыларға өте мейірбан.
126.Кімді болсын жұбатуға тырысады.
127.Біреу үшін өз басын қия алады.
128.Адамдарды шектен тыс қайырымдылығымен бүлдіреді.
Сыналушы өзін бағалап және тіркеу қағазындағы торды толтырып болғаннан кейін, жеке адам аралық өзара әрекеттесудің нұсқасы бойынша баллдар есептелінеді. Сұрақнаманың арнайы <<кілті>> арқылы әрбір октант бойынша баллдардың нәтижесін есептейміз. Оның көмегі арқылы әдістеменің психограммасының әрбір октантын құрайтын 16 нөмір бөлініп көрсетіледі. Әрбір ұя бойынша сыналушының сызған нөмірлері, сандық нәтижелерді көрсететін таблицаға енгізіледі де, әрбір октантқа сай жеке адам аралық қарым-қатынастың сол және басқа нұсқасын көрсетеді. Ең жоғарғы деңгейі - 16 балл, бірақ ол қатынастардың деңгейінде көрінуі мүмкін.
0-4 балл - төмен
5-8 балл - қалыпты
адаптивтік жүріс-тұрыс
9-12 балл - жоғары
12-16 балл - экстремальді
экстремальді, ауытқуға дейінгі жүріс-тұрыс
Әрбір октанттың сандық көрсеткіштері - 0-ден 16-ға дейінгі әрқайсысы доғамен бөлінген, координатағы сай келетін октант нөміріне енгізіледі, олардың арасындағы қашықтық 4-тік қайталауға тең: 0,4,8,12,16. Әрбір октант бойынша алынған баллдарға сай деңгейде доға сызылады. Октанттың ішін жеке доғамен штрихтаймыз. Зерттеу кезінде алынған нәтижелердің барлығы беріліп және психограмманың ішкі орталық шеңбері жүргізілген доғаларға дейін штрихталған соң <<веерге>>, <<желпілеуішке>> ұқсас бір нәрсе шығады. Көбірек штрихталған октанттар осы индивидтің жеке адам аралық қарым-қатынас стилін көрсетеді.8 баллға дейінгі көрсеткіш - көрінген қасиеттердің үстемділігін көрсетеді; 8-ден 12 баллға дейін осы қасиеттердің басымдылығын көрсетеді; 14-16-ға дейін әлеуметтік адаптацияның қиыншылығын көрсетеді. Барлық октанттар бойынша төмен көрсеткіштің болуы (0-3 балл) сыналушының тұйықтығы мен өзі туралы мағлұмат бергісі келмегендігін көрсетеді. Егер психограммада 4 баллдан жоғары штрихталынған октанттар болмаса, онда алынған мәліметтер олардың сенімділігі жөнінен күдік туғызады: сыналушы өзін ашық бағалағысы келген жоқ.
Жеке адам аралық қарым-қатынас нұсқалары төмендегідей.
1.Озықтыққа бейім-әкімшіл (Властный-лидирующий). Қалыпты көрінген балл (8-ге дейін) өз-өзіне сенімділікті, жақсы ұйымдастырушы, басшы және жақсы ақыл-кеңес беруші шеберлігін, жетекшілік қасиеттерді көрсетеді. Жоғарғы көрсеткіштер (12 баллға дейін) - сынға шыдамау, өз мүмкіндіктерін асыра бағалауды, әміршілдікті, басқаларға бұйрық етуге деген императивтік қажеттілікті, диктатаорлықты көрсетеді.
2.Тәуелсіз-үстемшіл (Независимый-доминирующий). Жеке адам аралық қарым-қатынастың өз-өзіне сенімді-тәуелсіз, бақталысшылдықтан (8 б.д.), менмендікке дейінгі, нарцистік, өзгелерден өзін артық санау сезімінің айқындылығымен, топта ерекше позицияға ие болуға, көпшіліктің ойынан бөлек ерекше ойға ие болуға деген тенденциямен көрінетін стилін көрсетеді. (12-16 жоғары балл).
3.Турашыл-агрессивті (Прямолинейный-агрессивный). Көрсеткіштерінің көріну деңгейіне қарай бұл октант (қалыпты деңгейде) шыншылдықты, тік-турашылдықты, мақсатқа жетудегі қайсарлықты немесе шектен тыс қырсылықты (жоғары баллдар), ұстамсыздық пен қызбалықты, ымырасыздықты (недружелюбие) көрсетеді.
4.Күдікшіл-сенбейтін (Недоверчивый-скептический). Пікірлері мен қылықтарының реалистілігі, күдікшілдік пен конформсыздық (8 б.д .) айналасындағыларға деген сенімсіздік пен өкпешілдік қарым-қатынас модусына, сын жасауға бейімбілігімен, айналасындағыларға көңілі толмаушылыққа, күдікшілдікке ауысады (12 б.ж.).
5.Ұялшақ-көнбіс (Покорно-застенчивый). Жеке адам аралық қарым-қатынастың қарапайымдылық, ұялшақтық, басқалардың міндеттерін өзіне алу сияқты ерекшеліктерін көрсетеді. Жоғары балл - толық көнбістік, кінә сезімінің жоғары болуы, өзін-өзі жегілеу (самоуничижение).
6.Тілалғыш-тәуелді (Зависимый-послушный). Қалыпты балл - айналасындағылар тарапынан сенімділік пен көмекке деген, олрдың мақұлдауларына деген қажеттілік. Жоғары көрсеткіштер - шектен тыс конформдылық, қоршаған ортадағылардың пікіріне толық тәуелді болу.
7.Әріптесшіл-шартшыл (Сотрудничающий-конвенциальный). Жеке адам аралық қарым-қатынаста референттік топтармен жақын әріптесушілікке ұмтылушы, қоршаған ортадағыларға достық қарым-қатынасымен ерекшеленуші жеке адамдарға тән қасиеттерді көрсетеді. Бұл стильдегі жоғарғы көрсеткіштер компромистік жүріс-тұрыс пен өзгелерге өзінің шексіз достығын көрсетуге ұмтылыс, өзінің көпшіліктің қызығушылықтарына ортақтығын баса көрсетуге ұмтылысын көрсетеді.
8.Жауапкершіл-кеңпейіл (Ответственно-великодушный). Айналасындағыларға көмек беруге дайын тұруымен, жауапкершілік сезімінің жоғарлылығымен көрінеді. Жоғары баллдар жұмсақтықты, жоғары міндеткерлікті, бағыттардың әлеуметтілігінің жоғары болуын, жоғары альтруизмді көрсетеді.
Жеке адам аралық қарым-қатынастың алғашқы 4 типі - 1,2,3 және 4 - конформсыздық тенденциялардың басым болуы мен конфликтісі (дизъюнктивтік) құбылыстарға бейімділікті (3,4), озық болуға және үстемділік тенденцияларын, тәуелсіздігінң басымдылығын, өз көзқарасын ұстаудағы табандылықты көрсетеді (1 және 3). Келесі 4 октанттар - 5,6,7 және 8 - қарама-қарсы көрініс береді: басқалармен қарым-қатынастығы конгруэнттілікті, конформды бағыттардың басымдылығын (7,8), өз-өзіне сенбеушілікті, айналасындағылардың пікірлеріне бағынушылықты, компромиске бейімділікті көрсетеді (5-6).
Әдістеменің интерпретациясын жасау негізінен абсолюттік өлшемдерге аз деңгейде, негізінен бір көрсеткіштердің екіншілерінен басым болуына бағытталу қажет. <<Үстемділік>> (V) пен <<Досжарлық>> (G) факторлары формула бойынша жеке есептелінеді:
V=(1-4)+0,7(2+3-6-4) басқа формула V=(1-3)+0,7(8+2-6)
G=(7-3)+0,7(8+6-4-2) G=(7-3)+0,7(8-2-4+6)
Талдау кезеңдері:
Жеке адам аралық қарым-қатынастар. Озықтыққа бейімдік пен конформдылық деңгейлерінің көрінуі. Жеке адам аралық қарым-қатынастың алғашқы 4 типі.
Озықтыққа бейім-доминантты болып, келесі 4 типі - конформды болып саналады. Қорытынды талдау жасағанда октанттардың көрсеткіштерін қалыптастыруға сүйенеді.
2. Ең жоғарғы ең төмен көрінген октанттарды суреттеу. Егер барлық октантта 4 баллдан аспайтын болса, сыналушының өзі туралы мағлұмат бергісі келмейтіндігі қорытындыланады.
3. Мұраттағы <<Менді>> реалды <<Менмен>> салыстыру.
3.1. Байқалуын қарау қажет (8 б. үйлесімді, 8-12 б.д. басым, 12-14 б.д. дезадаптация)
3.2. 2 шеңбер бойынша қорытынды жасалады.
1. 4 баллдық айырма болуы - қалыпты бағаны көрсетеді.
2. 4 баллдан жоғары болуы - жеке адам ішкі конфликтісін көрсетеді.
3. Қарама-қарсы 2 октанттың бір мезгілде бірдей деңгейде көрінуі де осылай есептелінеді.
1-5 окт. Менмендік пен беделділіктің мәселесінің күрделілігі.
2-6 окт. Ішкі қарсылыққа қарамастан бағынуға итермелейтін жағдайларда туындайтын тәуелсіздік пен бағынушылықтың мәселесі.
3-7 окт. Өзін-өзі нақтылау мен басқалармен бір болу мотивтерінің күресі.
4-8 окт. Қолдауға ие болуға ұмтылу және жауығу арасындағы конфликт, жауығуды басу мәселесі.
1-октант. Озықтыққа бейім-әкімшіл (<<Властный-лидирующий>>) тип: оптимистілігімен, жауап реакциясының тезділігімен, жоғары бейімділігімен, жетістікке жету мотивациясының, айқындылығымен, үстемділікке тенденциялығымен, талаптану деңгейінің жоғарлылығымен, шешім қабылдаудың тездігімен және жеңілдігімен, гомономдылығымен (яғни, өз көзқаратарына сүйенеді де, қоршаған орта факторларына тәуелділігі аз), экстраверттілігімен ерешеленеді. Қылықтары мен айтқандары олардың ойынан бұрын жүреді. Бұл <<Осында және қазір>>типіне сай жауап беру, өзін-өзі өзектендірудің тұрақты айқын тенденциясы байқалады, қоршаған ортаға белсенді ықпал ету, жауапкершілік позиция, басқаларды өз еркіне бағындыруға, өзімен алып жүруге, өз еркіне басқаларды бағындыруға ұмтылу.
1-октант жеке адам арасындағы қарым-қатынастағы стеникалық, үстемшіл типке тән қасиеттерді көрсетеді, бұл әлеуметтік белсенділік деңгейінде озықтыққа бейімділік тенденцияларынан байқалады, ол даралық-типологиялық ерекшеліктері жағынан жеке адамның гипертимдік нұсқасына сай келеді де, оны ЖДНӘ-ң күшті типіне жатқызуға болады, Жүйке жүйенің қасиеттері бойынша оның позициясы қозу %-теріне қатысты лабильділік пен динамикалылықтың арасындағы аралық позиция болып табылады.
2. Тәуелсіз-үстемшіл (Независимый-доминирующий). Мынандай ерекшеліктер тән: өз-өзіне ризашылық (көңілі толушылық), менмендік, дистанттылық, эгоцентризмдік, талаптану деңгейінің жоғарлылығы, бақталастылық сезімінің айқыгдылығы топта маңызды орын алуға ұмтылуынан көрінеді. Мұнда топпен ортақ мақсатқа ұмтылушылық, өзімен адамдарды алып жүруге ұмтылу доминанттылығы аз. Ойлау стилі шығармашылық, үлгісіз. 1-типке қарағанда экстраверттілік айтарлықтай аз көрінеді. Басқалардың ойларын сынмен қабылдайды, өзінің көзқарасын жоғары қояды және айтарлықтай үзілді-кесілді жақтайды, эмоцияларында жылылық, қылықтарында конформдылық жетіспейді. Жоғары ізденімпаздылық белсенділігі парасаттылығымен ұласады. Бағыныштылық төмен. 2-октант басым болатын адамдарда типологиялық ерекшелік біршама күрделі. Себебі конформсыздық пен спонтандылық қасиеттері мен қатар, олар өздеріне экспансивті-индивидуалистерге (тұрақсыз-дарашылдар) (немесе Леонгард бойынша экспансивті, Личко классификациясы бойынша сензитивті шизоидтарға) тәнқасиеттерді де қосады. Дегенмен де, олар бәрінен де спонтанды, экспансивті және конформсыз жеке адамдарға жақын келеді, оның тамыры ЖДНӘ-ң күшті типінде жатыр, жүйке жүйесіндегі қозуға қатысты нерв %-терінде динамикалылық тән.
3. Турашыл-агрессивті (Прямолинейно-агрессивный) тип, мұнда жоғары спонтандылықпен үйлескен бағыттылығының ригидтілігі (кертартпалығы), мақсатқа жетудегі табандылық, эмоционалдық әсерлену кезінде жиналған, бар тәжірбиеге арқа сүйену жеткіліксіз болу жағдайындағы практицизм, әділеттілік сезімінің жоғары болуы, өзінікінің дұрыстылығына сенімділігіне үйлескен. Өзіне бағытталған әрекет пен сынға байланысты туатын жауласу сезіміне тез берілгіш, айтқандары мен қылықтары тік және турашыл, өкпешілділігі жоғары, ол сыналушының жеке басының мәртебесін түсірмейтін конформды жағдайларда тез басылады.Жеке адам қарым-қатынастағы турашыл-агрессивті стиліндегі жеке адамның әлеуметтік стилі агрессивті эмоционалды-динамикалық паттернге сәйкес келеді, ЖДНӘ-ң типі бойынша - күшті мен әлсіз тип аралығында болуы, нерв %-рі қасиеттердің қозудың динамикалығы мен инерттіліктің аралығында ауытқитын болғандықтан, біршама тұрақсыз болуына әсер етеді. 3-октант бойынша жоғары баллдар эксплозивтік (взрывной) тип акцентуациясы бар адамдарда кездеседі.
4. Күдікшіл-сенбейтін (Недоверчивый-скептический) тип, мынандай ерекшеліктерімен көрінеді: жекеленушілік, тұйықтық, бағыттылығының кертартпалылығы (ригидность) өз көзқарасынан басқа кез келген көзқарасқа деген сындық бағыт, шағын топтағы өз позициясына көз толмаушылық, өзіне бағытталған сын ескертулерге жоғары сезімталдық, күдікшілдік, айтқандары мен қылықтары конформсыз, кертартпа және құнжылығы жлғары ой қорытындыларын жасауға бейімділігі қоршаған ортадағылардың иейірімділігіне сенімділігімен байланысты, жүріс-тұрысы мен айтқандарында жауласушылық бұрын жүреді де, ол жұрттың қайырымсыздығына сүйенумен ақталынады, нақтылы тәжірбиеге сүйенетін жүйелі ойлау, реализмдік, мысқылға бейімділік, жоғары конфликтілік, сондай айқын көрінбеуі де мүмкін (3 типпен салыстырғанда) болуы ішкі шиеленісті туғызып, шеттелуді (салқындыққа-отгороженности) арттыруы мүмкін.
5. Ұялшақ-көнбіс (Покорно-застенчивый) Өте-мөте ұялшақ, интровертті, пассивті, мораль мен ұждан мәселесінде өте жауапкер, бағынғыш, өзіне-өзі сенбейтін, рефлексияға деген бейімділігі жоғары, табысқа жете алмаушылықтан қашу мотивациясының айтарлықтай басымдылығымен және табысқа жетуге ұмтылу мотивациясының төменділігімен, алаңдағыш, жауапкерлік сезімінің жоғарлығымен, өзіне көңілі толмаушылық, барлық жеңілісте тек өзін ғана кінәлағыштыққа бейімділігімен, пессимизмге, мұңға тез берілуімен, өз перспективасына пессимистік баға береді, жұмысты ұқыпты және орындағыш, үлкен контактілерден және қоршаған ортадағылардың назарын өзіне аудартатын әлеуметтік рөльдерден қашқақтаушы, әсершіл және жараланғыш, кемшіліктеріне мен мәселелеріне ерекше ауыр көңіл бөлетін адамдарға тән.
Осылайша, 5-октант көрсететін жеке адам аралық қарым-қатынастың типі жеке адамның пассивті-созерцательный типіне, ал жоғары баллдарда гипотимдік шектегі ананкастты қасиеттері бар иттровертті жеке адамға немесе сензитивті-шизоидтік акцентуацияға жатады. Осы типтің әсерленуінің психофизиологиялық базасы болатын ЖДНӘ-ң әлсіз типі, ал ЖЖ-ң қасиеті тежелу процестеріне қатысты динамикалық пен инерттіліктің күрделі қатынасымен сипатталады.
6. Тілалғыш-тәуелді (Зависимо-послушный) тип. Ол бой психологиялық мазмұнға толы. 6-октант көрсеткіштері басым болатын адамдарда алаңдаушылық жоғары, қоршаған орта ықпалдарына сезімталдық жоғары, мотивациялық бағыттылығы өзі үшін маңызды болып табылатын басқалармен қарым-қатынасына байланысты, өз ойы басқалардың ойымен байланысты қалыптасатындығының айқын тенденциясы байқалады. Жылы қарым-қатынас пен бауырмашылдыққа деген қажеттілік жетекші болып табылады. Өз-өзіне сенбеушілік өзін-өзі бағалаудың тұрақсыздығымен тығыз байланысқан. Жұмыстағы жауапкершілік пен орындағыштық коллективте олардың жақсы репутацияға ие болуына әкеледі. Дегенмен, шешім қабылдаудағы жігерсіздік, бағыттылықтарының конформдылығы мен өзіне сенбеудің олардың лидер рөліне көтерілуіне жол бермейді. Жоғары секемшілдік, қоршағандардың немқұрайдылығы мен дөрекілігіне деген жоғары сезімталдылық,өзін-өзі сынаудың жоғарлығы, жеңілістен қашу мотивациялық бағыттылықтыңнегізі бола отырып конформды жүріс-тұрыстың арқауын қалыптастырады. 6 октант бойынша <<тәуелді-тілалғыш>>типпен қатар алаңдағыш - секемшіл жеке адамның эмоционалды-динамикалық поттерні сай келеді, жоғары баллдаға психастеникалық типтің айқын акцентуациясына жақын келеді, ЖДНӘ-ң әлсіз типімен, нерв процестерінің тежелуге қатысты динамикалық болуымен сәйкес келеді.
7. Әріптешіл-шартшыл. (Сотрудничающий-конвенциальный). Комплекстік зерттеу барысында эмоционалды тұрақсыздық сияқты, алаңдаушылық деңгейінің жоғары болуы мен агрессивтілігінің төмен болуы, қоршаған орта әсеріне жоғары үндестік (откликаемость), өзіне маңызды адамдардың пікірлеріне тәуелділік, топтық ықпалға, әріптестілікке қатысуға ұмтылушылық сияқты даралық-жеке адам мінездемелермен толтырылған. Экзальтация (бойды шаттық билеу), қоршаған ортадағылармен ағылтегіл достыққа деген қажеттілік, топтағы белсенді адамдардың алдында қолдауға ие болуға ұмтылушылық. Басқалармен ортақ тіл, ортақтастық табуғаұмтылу. Энтузиазм, топтың эмоционалдық күйін қабылдағыш. Қызығушылық аумағы кең, әуестенушілігінің кейбір байқалады.
Бұл тип алаңдағыш, эмоционалды тұрақсыз (лабильность) типке жақын <<тұрақсыз>> тип (Личко бойынша) немесе <<қолдау іздеуші>> (Леонгард) қыркөрсетулік (демонстративность) белгілері басыңқы, психосоматикалық ауытқуларға бейім. ЖДНӘ-ң әлсіз сипаттамалары басым, аралас типіне жатады, ЖЖ-ң қасиеттері тежелгіштік қасиеттердің лабильділікпен үйлесімділігімен ерекшеленеді.
8. Жауапкершіл-кеңпейіл (Ответственно-великодушный) тип. Ол мынандай қасиеттермен ерекшеленеді, әлеуметтік жүріс-тұрыс нормаларына сәйкес келуге деген қажеттіліктің айқын көрінуі, жеке адам аралық қарым-қатынас үйлесімділігін идеализациялауға ұмтылу, өз нанымдарын көрсетуде (бойын шаттық кернеу) экзальтация, эмоционалдық елігудің айқындылығы, оның декларациясына (көрініс беруіне қарағанда) қарағанда айтарлықтай үстірт сипатқа ие, (мағлұматтарды) хабарларды өңдеуі мен қабылдауы көркем, ойлау стилі тұтас, бейнелік. Әр түрлі әлеуметтік рөльдерді тез алып кету, қарым-қатынастағы жұмсақтық, коммуникабельділік, қайырымдылық, құрбаншылдық, барлық адамдарға пайдалы іс-әрекеттерге ұмтылу, қайырымдылық, қорғау көрсету, жеке адамдардың миссионерлік қасиеттері. Артистілік. Жағымды әсер қалдыруға басқаларға ұнауға ұмтылу. Жаушылдықты тықсыру, баяу жоғары шиеленісті, алаңдаушылық соматизациясын, психосоматикалық ауруларға бейімділігін, жүріс-тұрыс реакцияларын қоршаулау (блокированность) нәтижесінен туындайтын вегетативтік дисбаланс мәселесі.
Әлеуметтік топтары бойынша жеке адам аралық қарым-қатынастағы <<жауапкершіл-кеңпейіл>> стиліне эмоционалды тұрақсыз жеке адам мінездемелерімен қатар әсерленудің аралас типімен көрінетін демонстративті стеникалық ерекшеліктері басым қасиеттерді жатқызуға болады. Жоғары баллдар истероидтық акцентуацияға және дезадаптацияның психосоматикалық нұсқасына сай келеді. ЖДНӘ-ң күшті тип қасиеттері басым, аралас темпераментінің негізінде жатқан ЖДНӘ-ң типі. Нерв %-ң ұйымдастырылуы тұрақсыздықпен сипатталады.
Векторлар:
V - Үстемдік V=1-5+0,7(2+3-6-4)
G - Досжарлық G=7-3+0,7(8+6-4-2)
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №12
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№12 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №13
{Сабақтың тақырыбы, жоспары}
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №13
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№13 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №14
Тұлғаның агрессивтілігінің деңгейін зерттеу
Жоспар:
Мақсатты:Басса-Дарки сұрақнамасы
Басса-Дарки сұрақнамасы
Отбасындағы зорлықтың боуы агрессиялық мінез-құлықтың пайда болуына әкеліп соғады. Төменде Басса-Даркидің сұрақнамасы ұсынылған, оның негізгі мақсаты - тұлғалық агрессия деңгейін бағалау.
Жеке тұлғаның агрессияның жоғарғы деңгейі отбасы іс-әрекетіне әсер етіп отбасындағылардың бір-бірімен қақтығыстың және бәсеклестіктің көрінуіне әсер етеді.
Зерттелушіге Басса-Даркидің сұрақнамасы, жауап парағы ұснылады.
Нұсқау: Сізге берілген 40 сұраққа <<иә>> немесе <<жоқ>> деп жауап беру керек.
Жауап парағына өзіңіздің жауабыңызды сәйкес бағананы белгілеңіз.
Келіспеушілік кезінде мен жиі дауыс көтеремін.
Егер менде біреу тітіркендірсе мен оған өзі туралы не ойлайтынымның барлығын айтып саламын.
Егер өзімнің құқығымды қорғау үшін денелік күш көрсету керек болса, мен оны ойланбай істеймін.
Мен өзім ұнатпайтын адаммен кездескенде мен оны байқатпай түртіп немесе итеріп жібере аламын.
Басқа біреумен келісе алмай жатқанда мен столды қолымен ұра алам, себебі маған көңіл аударғанын немесе өзімнің дұрыстығымды дәлелдегім келеді.
Мен ылғида басқалар менің құқығымды сыйламайтынын сезініп тұрамын.
Мен өткенді еске ала отырып, кейде өзіме деген өкпені сезінемін.
Сырт көзге байқатпағаныммен, кейде мені ішкі көреалмаушылық сезімім жегідей жейді.
Егер мен таныстарымның жағымсыз қылықтарын ұнатпасам оны мен өздеріне тікелей айта аламын.
Мен қатты ашуланғанда ауыр сөздер қолданамын.
Егер маған қол көтерсе, мен оны бірінші болып ұруға тырысамын.
Мен соншалықты ашуланғанда заттарды лақтыра бастаймын.
Менде пәтерімдегі мүліктердің орнын ауыстырып қоюға немесе мүлдем ауыстырып тастағым келетін кездер жиі болып тұрады.
Адамдармен қарым-қатынаста мен жиі өзімді жарылуға дайын тұрған <<оқ толы бөшке>> сияқты сезінемін.
Кей-кездері мен басқаларды келемеждеп, әзілдескім келіп тұрады.
Мен ашуланғанда, түнеріп кетемін.
Басқа адаммен сөйлескенде оның сөзін бөлмеуге, құлақ салып тыңдауға тырысамын.
Жас кезімде менің елді <<жұдырықтауым жиі болатын>> .
Егер мені әдейі итеріп жібергенін білсем, онда іс нашырға шауып, қол жұмсауға дейін барамын.
Менің жұмыс столымның үстіндегі ретсіздік шығармашылықта әрекет етуіме мүмкіндік береді.
Мен қатты ашуланған кезімде қолыма не түссе, соны сындыратыным есімде.
Кейде адамдарды көрудің өзі мені тітіркендіреді.
Көбінде мені жиі өзге адамдарға жақсылық жасауыма қандай жасырын себептері болатыны қатты таңдандырады.
Егер мені қатты өкпелетсе, онда менің ешкіммен сөйлескім келмейді.
Кейде мен өзіме ұнамайтын адам туралы әдейі жағымсыз нәрселер айтамын.
Қатты ызаланғанда мен өте ауыр, ауыр сөздер айтып ұрысамын.
Мен кішкентайкезімде төбелестен аулақ жүретінмін.
Мен қашан және не себепті біреуді ұру керектігін білемін.
Мен қатты ызаланғанда есікті тарс жабуым мүмкін.
Менің айналамдағы адамдар мені жақтырмайтын сияқты.
Мен жиі өзімнің мазасыздану мен сезімімді жиі айналамдағылармен бөлісемін.
Мен өте жиі сөзім және іс-қимылым арқылы өзіме зияндық келтіремін.
Маған біреу қатты дауыс көтерсе, менде солай жауап беремін.
Егер маған біреу бірінші болып қолкөтерсе менде сондай қимылмен жауап қайтарамын.
Мені киім мен заттардың өз орнында жатпауы ашуландырады.
Егер бұзылған не жыртылған заттарды орнына келтіру қолымнан келмесе, ызаланып оны соңына дейін жыртып және сындыратын боламын.
Мен үшін өзге адамдар табыстырақ сияқты.
Мен өзіме ұнамайтын адамды ойыма алсам, оған қалай жамандық келтірсем деген ой келеді.
Кейде тағдыр менімен қатал әзілдескен болып көрінеді.
Егер менің қалауымша қарым-қатынасқа түспесе, мен қатты ренжитін боламын.
Басса-Даркидің жауап парғы
№
Иә
жоқ
№
Иә
жоқ
№
Иә
жоқ
№
Иә
жоқ
1
11
21
31
2
12
22
32
3
13
23
33
4
14
24
34
5
15
25
35
6
16
26
36
7
17
27
37
8
18
28
38
9
19
29
39
10
20
30
40
ВА- вербалды агрессия, ФА- физикалық агрессия, ЗА- заттық агрессия, ЭА- эмоционалды агрессия, ӨА-өзіндік агрессия.
ВА
ФА
ЗА
ЭА
ӨА
1. иә
17.жоқ
3.иә
19.иә
5.иә
21.иә
6.иә
23.жоқ
7.иә
31.жоқ
2. иә
25.иә
4.иә
27.жоқ
12.иә
29.иә
14.иә
30.иә
8.иә
32.иә
9.иә
26.иә
11.иә
28.иә
13.иә
35.иә
15.иә
37.иә
16.иә
39.иә
10. иә
33.иә
18.иә
34.иә
20.жоқ
36.иә
22.иә
38.иә
24.иә
40.иә
Жауап бланкісі
Ұпайлардың қосындысы
1+ -
9+ -
17+ -
25+ -
33+ -
2+ -
10+ -
18+ -
26+ -
34+ -
3+ -
11+ -
19+ -
27+ -
35+ -
4+ -
12+ -
20+ -
28+ -
36+ -
5+ -
13+ -
21+ -
29+ -
37+ -
6+ -
14+ -
22+ -
30+ -
38+ -
7+ -
15+ -
23+ -
31+ -
39+ -
8+ -
16+ -
24+ -
32+ -
40+ -
Кілті: .
Физикалық агрессия 1 - 9 17 -25 -33
Жанама агрессия -2 10 18 26 34
Тітіркенушілік 3 11 19 27 -35
Негативизм 4 12 20 28 36
Өкпелегіштік 5 13 -21 29 37
Күдіктенушілік 6 14 22 30 -38
Вербаліьді агрессия 7 15 -23 31 39
Кінәні сену 8 16 24 32 40
Сәйкес келеген таңбаларға бір ұпайдан беріледі және ұпайларды бір-біріне горизонтальді тұрғыда қосып, қосындысын "Ұпайлардың қосындысы" бағанына жазу қажет.
Өңдеу кезінде эксперимент жүргізуші (зерттеушіні) зерттелушінің иителлектік деңгейі емес, оның мінезіндегі эмоциялық ерекшеліктеріне көңіл бөлу керек.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №14
{Сабақтын мақсаты, практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар, есептеулер мен есептер мысалдары}
№14 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
{Тапсырмалар немесе тестілік сұрақтар(керек жағдайларда варианты таңдау кілті көрсету керек)}
Практикалық сабақ №15
Конфликт жағдайындағы мінез-құлық стратегияларын зерттеу
Жоспар:
1. Мақсатты:Конфликт жағдайындағы мінез-құлық стратегияларын зерттеу
Томас Климанның <<Қақтығыстағы іс-әрекет стильдері>> сұрақтамасы- қақтығыстағы адам іс-әрекетін бағалауға арналған. Қақтығыстағы жағдайлар екі адамның қызығушылықтары бір-біріне сәйкес келмегенде пайда болады. Бұл жағдайдағы іс-әрекетті екі негізгі сипатта қарастыра аламыз: Сенімділік немесе адам өзінің жеке қызығушылықтарын қаншалықты деңгейде қанағаттандыра алады және өзара іс-әрекет немесе адам келесі бір жақтың қызығушылықтарын қаншалықты деңгейде қанағаттандыра алады, осы екі негізгі сипаттама қақтығысты жағдайдағы нақты 5 стиль түрін анықтауда қолданылады.
Нұсқау: <<Сұрақнамада мүмкін болатын іс-әрекет реакцияларын сипаттайтын тұжырымдамаларды таба аласыз. Олардың ішінен (А және Б жұбын) өзіңізге сәйкес келетінін тауып, шеңбермен қоршаңыз. Көп жағдайда ешбір тұжырым сіздің ойыңызбен сәйкес келмейтінін байқайсыз. Онда өзіңізге мүмкін деген нұсқаны белгілеңіз.
Сұрақтарға жауап беруде сәйкес жауапты шеңберге қоршаңыз>>
Сұрақтама
1. А. Мәселені шешуде басқа біреудің өзіне жауапкершілік алуына рұхсат ететін кездерім болады.
Б. Көзқарастарымыз ұштаспайтын мәселелерден гөрі, ойымыз бір мәселені талдауды жөн көремін.
2. А. Мен келісімге келуге ұмтыламын
Б. Мен өзімнің және өзгенің жағдайын ойластырамын
3. А. Әдетте мен мақсатыма берікпін
Б. Мен басқаларды тынышталдырып, қарым-қатынасты сақтай алар едім.
4. А. Мен келісімге келуге ұмтыламын
Б. Кейде мен өзгенің ниетін жүзеге асыруда өз тілегімді құрбан етемін.
5. А. Мен шешім шығаруда басқаның көмегіне сүйенуге жүйелі түрде ұмтыламын.
Б. Мен пайдасыз қысымнан құтылу үшін қажетті әрекет жасауға мүмкіндік аламын.
6. А. Мен өзіме ұнамайтын сәттерден қашық жүремін.
Б. Мен өз көзқарасымда қалуды дұрыс деп табамын.
7. А. Мен сұрақты дұрыс ойластырғанға дейін кейінге шегеремін.
Б. Мен көзқарастарды басқасына алмастыру үшін кейбіреуінен бас тартамын.
8. А. Әдетте мен мақсатыма берікпін
Б. Мен барлық сұрақ пен мәселені ашық түрде баяндауға үйренгенмін.
9. А. Мен әр кез келіспеушіліктер үшін мазасызданудың қажеті жоқ деп санаймын
Б. Менің айтқанымдай болу үшін біраз күш жұмсауыма тура келеді.
10. А. Әдетте мен мақсатыма берікпін
Б. Мен келісімге келуге ұмтыламын
11. А. Мен барлық сұрақ пен мәселені ашық түрде баяндауға үйренгенмін.
Б. Мен басқаларды тынышталдырып, қарым-қатынасты сақтай алар едім
12. А. Мен кейде қарама-қайшылық тудыратын көзқарастардан аулақ боламын
Б. Менің кейбір көзқарастарыммен келіссе, оған да өз ойын білдіруге мүмкіндік беремін.
13. А.Мен бейтарап нұсқаны ұстанамын
Б. Менің айтқаным бойынша болуын талап етемін.
14. А. Мен басқаға өз ойымды жеткіземін және оның да пікірін тыңдаймын.
Б. Мен өзгеге өз ойымның логикалылығымен артықшылығын көрсеткім келеді.
15. А. Мен басқаларды тынышталдырып, қарым-қатынасты сақтай алар едім.
Б. Мен пайдасыз қысымнан құтылу үшін қажетті әрекет жасауға мүмкіндік аламын
16. А. Мен әдетте өзгенің сезіміне тиіспеуді жөн көремін.
Б. Мен өзгеге өз ойымның артықшылығына көз жеткізгім келеді.
17. А. Әдетте мен мақсатыма берікпін
Б. Мен пайдасыз қысымнан құтылу үшін қажетті әрекет жасауға мүмкіндік аламын.
18. А. Егер басқа адамға өз көзқарастарын ұстану ұнайтын болса, мен оған мүмкіндік беремін.
Б. Менің кейбір көзқарастарыммен келіссе, оған да өз ойын білдіруге мүмкіндік беремін.
19. А Мен барлық сұрақ пен мәселені ашық түрде баяндауға үйренгенмін.
Б. Мен сұрақты дұрыс ойластырғанға дейін кейінге шегеремін.
20. А. Мен тез арада келіспеушілікті шешуге талпынамын
Б. Мен екі жаққа да пайда табу мен жоғалтудың үйлесімін әділ түрде табамын.
21. А. Келіссөздер жақындаған сайын мен басқаның тілегін назарда ұстаймын.
Б. Мен әрқашан мәселені тікелей талдаймын
22. А. Мен екі жақты көзқарастың тепе-теңдігін табуға талпынамын.
Б. Мен өз ниетімді дәлелдеймін.
23. А. Мені барлық ниетіміздің қанағаттануы жиі ойландырады.
Б. Мәселені шешуде басқа біреудің өзіне жауапкершілік алуына рұхсат ететін кездерім болады
24. А. Егер біреудің көзқарасы өзіне аса маңызды болса, оған көмектесуге дайынмын.
Б. Мен біреудің келісімге келуіне қол жеткізуге дайынмын.
25. А. Мен өзгеге өз ойымның логикалылығымен артықшылығын көрсеткім келеді.
Б. Келіссөздер жақындаған сайын мен басқаның тілегін назарда ұстаймын
26. А Мен бейтарап нұсқаны ұстанамын
Б. Мені барлық ниетіміздің қанағаттануы жиі ойландырады
27. А. . Мен кейде қарама-қайшылық тудыратын көзқарастардан аулақ боламын
Б. Егер басқа адамға өз көзқарастарын ұстану ұнайтын болса, мен оған мүмкіндік беремін
28. А. Әдетте мен мақсатыма берікпін
Б. Мен шешім шығаруда басқаның көмегіне сүйенуге жүйелі түрде ұмтыламын
29. А. Мен бейтарап нұсқаны ұстанамын
Б. Мен әр кез келіспеушіліктер үшін мазасызданудың қажеті жоқ деп санаймын
30. А. Мен әдетте өзгенің сезіміне тиіспеуді жөн көремін
Б. Мәселені өзгемен бірге шешу үшін оны басқалармен бөлісемін.
Өңдеу
Бәсекелестік, көз жеткізу мен өзара әрекеттестік болмаған жағдайда адам біреудің есебінен өз қызығушылығын өтеуге толық сенімді болады. Бұл стиль, адамның өз көзқарасын соңына дейін дәлелдеуде, қолындағы кез-келген билікті пайдалана отырып, сол салаға қарай бағыттайды. Бәсекелестік <<өз құқығын>>, дұрыс деп есептейтін көзқарасын білдіруі қорғау немесе жеңіске ұмтылуды мүмкін.
Бейімделу сенімсіздікті және өзара әрекеттестікті, яғни бәсекелестікке қарама-қарсылықты білдіреді. Бейімделубасқа бір адам қызығушылықтарын қанағаттандыруда өз қызығушылықтарына немқұрайлы қарауды білдіреді; бұл стильде өзін құрбан ету элементтері байқалады. Бейімделу жомарттылық немесе мейірімділік,қажет емес жағдайда да басқа адамның айтқандарын бұлжытпай орындау формаларында байқалады.
Қашу сенімсіздікті және адам өз немесе басқалардың қызығушылықтарын щұғыл арада қанағаттандыруға ұмтылмаған жағдайдағы өзара әрекеттестіктің болмауын болжайды. Мұндай адамдар қақтығысқа бармайды. Қашу олар үшін дипломатиялық түрде бір жаққа қарай шығу, мәселені жақсы уақыты келгенге дейін кейінге қалдыру немесе жай ғана қауіпті жағдайдан қашу болып табылады.
Бірлесу сенімділікті және өзара әрекеттестікті болжайды, ол қашуға толық қарама-қайшылық болып табылады. Бірлесу екі жақты да қанағаттандыратын шешімге келу үшін басқа адаммен бірлесіп жұмыс жасаудан тұрады. Бұл екі жақтың мәселесін терең талдауды және қызығушылықтарды қанағаттандыратын альтернативалы шешімдер іздестіруді білдіреді. Екі адамның өзара әрекеттестігі олардың келіспеушілік себептерін тереңнен іздестіруден байқалады.
Келісімге келу сенімділік пен өзара әпекеттің ортасы болып табылады. Бұл жердегі негізгі мақсат- мақсатты түрде өзара қабылданатын, ішінара екі жақты да қанағаттандыратын шешімдер қабылдау. Бұл бәсекелестік пен бейімделудің ортасы. Компромисс бәсекелестікке қарағанда көбірек, бейімделуге қарағанда азырақұсыныстар жасайды. Ол қашуға қарағанда мәселені тікелей қарастырады, бірақ бірлесу сияқты терең зерттемейді. Компромисс келіспеушіліктерден қашуды, орынберумен алмасуды немесе шұғыл түрде көзқарастың ортасын іздестіруді білдіруі мүмкін.
Жауаптар бланкісі
А
Б
Б
А
А
Б
А
Б
А
Б
Б
А
Б
А
А
Б
Б
А
А
Б
А
Б
Б
А
Б
А
Б
А
Б
А
Б
А
А
Б
Б
А
А
Б
А
Б
Б
А
Б
А
А
Б
Б
А
А
Б
Б
А
А
Б
А
Б
А
Б
Б
А
Әрбір бағанда белгіленген бөлімдердің жалпы саны:
Бәсекелестік,
Бейімделу
Келісімге келу
Қашу
Бірлесу
Білімді бақылау бөлімі
1-модуль бойынша тапсырма
Жеке тұлғаның мінезін анықтауға арналған эксперимент.
Эксперименттің мақсаты: Тәуелсіз, еркін мінездемелер, сипаттамаларды салыстыру арқылы студенттің мінезін анықтау.
Эксперименттің барысы: Зерттеуге бірінші курс студенті геологоразведочный колледждің студентін алдым. Зерттелінушінің мінезін мына жолдармен анықтадым:
зерттелінушіні сабақ арысында және сабақтан тыс уақытында бақылау арқылы(дәптерін, дәріс, практика, шығарма, срсп дәптерлерін және жасанды жұмыстарын қарау арқылы).
оның достары мен апкесімен әңгімелесі арқылы.
зерттелінушінің өзімен оның қызығушылықтары, мақсаты, ұнататын пәндері, сенім-нанымдары туралы әңгімелесу арқылы.
зерттелінушінің ата-аналары мен әңгімелесу арқылы.
оның кураторы мен және де сабақ беретін мұғалімдерімен әңгімелесу арқылы.
Мәне осы негіздерден алынған мәліметтер, мағлұматтар еркін мінездеме жасауға мүмкіндік береді. Жалпы анализден кейін ғана мінездемені жасауға көшу керек.
Мәлімет алынған адамдар тізімі:
Анасы: Тезекова О.П.
Атасы: Балапанов К.Р.
Кураторы: Абишева Г.М.
Әпкесі: Мансулова И.С.
Достары: Құсайнов Санжар мен Түсіпбеков Мирас.
Эксперименттің нәтижесі:
Студенттің бағыттылық сипаты: зерттелінушіде аффилиация мотивінің (қарым-қатынасқа ұмтылу, адамдармен жағымды қарым-қатынас жасау, мейірімділік) мен альтуристік немесе әлеуметтік тәртіп мотивінің (басқа адамға көмек беру, оларға мейірімділік пен қамқорлықпен, достық, жолдастық қарым-қатынастың болуы) басым болуы.
Интеллектуалды сипаты: көрнекі-әрекетті, көркем-образды, абстрактілі-логикалы ойлау формалары, қорытынды жасай алуы, IQ көрсеткіші 98 ұпайға тең.
Эмоционалды сипаты: эмоционалды тұрақты, төзімді, сүйіспеншіл, үрейленгіш, тез әсер алады да, тез қайтады, экстроверттік сипаттар басым келеді.
Еріктік сипаттары: әр түрлі кедергілерді жеңе біледі, кедергілермен күресуге дайын тұрады, ұстамды, төзімді келеді.
Темпераменттік сипаты: зерттелінушінің жүйке жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір-біріне тең, қозғалысы баяу, сабырлы, салмақты, өте сақ, сенімді, бірқалыпты, байсалды, мәселені тез шешуге асықпайды, мазасыз емес, жұртқа жақсылық тілейтін, оқу икемділіктері жақсы дамыған, бір істі бастаса аяғына дейін аяқтайтын адам.
Сыналушылар: Мансулов Хален.
Сынаушы: Рахимбаева Мадира.
2-модуль бойынша тапсырма
Жеке тұлғаның шығармашылық қиялын анықтауға арналған эксперимент.
Эксперименттің мақсаты: шығармашылық қиялдың ерекшеліктерін анықтап, зерттеу.
Қажетті құрал-жабдықтар: егін, жайлау, қала деген үш сөз.
Эксперименттің барысы: зерттелінуші он минуттың ішінде берілген үш сөздің барлығын қатыстырып, неғұрлым көп сөйлем құрастыруы керек.
Экспериментке үш студент қатысты :
бірінші курс студенті
екінші курс студенті
үшінші курс студенті
Зерттелінушілердің шығармашылық қиялын бағалау келесі талаптар арқылы жүреді:
1 ұпай- егер,сөйлемде тек екі сөз ғана пайдаланылып, үшінші сөз жасанды сипатта енгізіліп пайдаланылса.
2 ұпай- егер, сөйлемде тек екі сөз қажетті үлгіде, ал үшінші сөз тек сөз байланысы үшін ғана пайдаланылса.
3 ұпай- егер, сөйлемде үш сөзде логикалық өтімді комбинацияда пайдаланылса.
4 ұпай- егер, сөйлемде үш сөзде қарапайым клмбинацияда пайдаланылса.
5 ұпай- егер, сөйлемде үш сөзде онша оригиналды формада болмаса.
6 ұпай- егер, сөйлемде үш сөзде оригиналды форма мен комбинацияда пайдаланылса.
0 ұпай- егер, сөйлемде үш сөзде мағынасыз, ұйқаспай тұрса.
Зерттелінушілердің жинаған ұпай сандары:
бірінші курс студенті-10 ұпай
екінші курс студенті-16 ұпай
үшінші курс студенті-6 ұпай
Эксперименттің нәтижесі: бұл эксперимент арқылы біз зерттелінушілердің шығармашылық қиялдарының ерекшеліктерінің жас ерекшелікке байланысты емес екендігін анықтадық. Яғни, жасы үлкеннің қиялы жақсы дамыған әрі көбірек деп ойлау дұрыс емес.
Сыналушылар: БитабароваА., Акимбаева Т.,Мансулова И.
Сынаушы: Рахимбаева Мадира.
3-модуль бойынша тапсырма
Жеке тұлғаның зейінінің ауысуын анықтауға арналған эксперимент.
Эксперменттің мақсаты : Қара - қызыл түсті кестелері арқылы зейіннің ауысуын зерттеу.
Қажетті құрал-жабдықтар : Қара - қызыл түсті кесте. Қара түсті қатар 1 ден 25 ке дейін сандар, және қызыл 1 ден 24 ке дейін, ауысқан комбинацияда орналасқан, логикалық есте сақтауға келмейтіндей.
Эксперименттің барысы : Алдымен зерттелінушіге қара кестені 1 ден 25ке дейін сандарды көрсетеді, өсу ретімен. Зерттеуші секундомермен зерттелінуші қанша уақыт жұмысты орындайтынын бақылайды. Және жауаптарын жазып алады. Келесіде зерттелінушіге қызыл кестені кему ретімен сандарын көрсетеді. Келесіден зерттелінушіге қара мен қызыл кестелерді ауыстырып көрсетеді, қараны өсу, қызылды кему ретімен.
Сыналушының зейін ауысуының нәтижесі төмендегі кестеде көрсетілген.
Көрсеткіштер
1 серия
2 серия
3 серия
Уақыт
Қателері
2мин
-
2мин
-
2мин
1
Эксперменттің қорытындысы : Сыналушының жасаған үш сериялы жұмысынан шығатын қорытынды мынандай, зерттелінушінің зейін ауысуы өз жасына сай қалыпты, қажетті деңгейде дамыған. Экспериментте көзделген мақсатымызға жеттік.
4 Бірінші межелік бақылау тестілері.
1 Іс-әрекетті бақылау және реттеу қызметін атқарушы психикалық процесс түрі?
А. Қабылдау
В. Ойлау
С. Сөйлеу
D. Ес
E. Зейін
2 Адам санасыдағы ойлар мен бейнелерге бағытталатын зейін түрі?
А. Сезімдік
В. Интеллектуалды
С. Қимылдық
D. Сыртқы
E. Перцептивті
3 Зейіннің пайда болу мәнін ғылыми тұрғдан түсіндіруге үлес қосқан психолог-ғалым кім?
А. Павлов
В. Сеченов
С. Фрейд
D. Пиаже
E. Ланге
4 Зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен туындайтынын пайымдаған психолог-ғалым кім?
А. Ломов
В. Рубинштейн
С. Узнадзе
D. Лурия
E. Гальперин
5 Мақсатқа тәуелді зейін түрі?
А. Ырықты зейін
В. Ырықсыз зейін
С. Үйреншікті зейін
D. Импульсті зейін
E. Ерікке байланыссыз зейін
6 Зейіннің физиологиялық негізі-доминанта принципін ашқан ғалым кім?
А. Павлов
В. Сеченов
С. Рубинштейн
D. Ухтомский
E. Лурия
7 Организмнің әсерлеуінен объектив шындықтың санамыздағы сезімдік бейнесін қалыптастырушы психикалық процестер?
А. Ес, қиял
В. Сөз, ой
С. Түйсік, қабылдау
D. Елес, ес
E. Зейін, ойлау
8 Қабылдау процесінің мәні қандай?
А. Сезімдік тану
В. Жеке қасиеттерді сезу
С. Өзі жоқ бейнені жаңғырту
D. Жаңа бейне жасау
E. Жалпылама бейне жасау
9 Заттық кейіпке келмеген әсерлерден тундайтн жеке сезімдік қасиетттердің бейнелеуін қандай процесс түрі?
А. Қабылдау
В. Түйсік
С. Ес
D. Елес
E. Қиял
10 Қоршаған орта мен өз тәніміз жөнінідегі біліктердің негізгі көзі?
А. Түйсіктер
В. Сөз
С. Ой
D. Қиял
E. Елес
11 Түйсікті табиғатан берілген, сыртқы әсерлерге тәуесіз санамыздың ішкі қалпы, ақыл-ой қабілетіміз деп қарастырушы философия ағым түрі?
А. Идеализм
В. Материализм
С. Дуализм
D. Метафизика
E. Діни догматика
12 Түйсікке байланысты <<сезім мүшелерінің ерекше энергиясы>> деген теорияны нақтылаушы идеалист психологтар кімдер?
А. Фрейд, Уотсон
В. Торндайк, Галль
С. Мюлер, Гельмгольц
D. Кречмер, Беккер
E. Флуранс, Декарт
13 Сыртқы энергияны жүйке процесіне қосушы перифериялық бөліктерде орналасқан физиологиялық тетік түрі ?
А. Анализатор
В. Аффектік жүйке
С. Рецепторлар
D. Өңдеуші жүйке
E. Қозғаушы тетіктер
14 Түйсіктерді жіктеудің жүйелі генетикалық және құрылым күрделілігі принциптерін ашқан ғалым психолог кім?
А. Узнадзе
В. Лурия
С. Эльконин
D. Давыдов
E. Рубинштейн
15 Нақты қозу нүктесіне ие емес, диффузиялқ күйде болып, адамныың көңіл-күйіне жақын түйсік сезімі қандай?
А. Интероцептік
В. Проприоцептік
С. Экстероцептік
D. Перцептивтік
E. Вибрациялық
16 Дененің кеңістіктегі қалпы мен адам қозғалысының сезімдік негіздері реттеуші түйсік түрі?
А. Экстероцептивтік
В. Интероцептивтік
С. Проприоцептивтік
D. Вибрациялық
E. Органикалық
17 Экстероцептивтік түйсіктер қызметі қандай?
А. Организмнің ішкі процестер жөніндегі ақпараттар жеткізу
В. Дененің кеңістіктегі қалпын бақылау
С. Қоршаған ортамен үздіксіз қозғалысты орнату
D. Дене теңдестігін орнату
E. Организм тұрақтылығын сақтау
18 Жоғары дәәрежеде жіктеуге келетін, себеп-салдары санамен байланысты түйсіктер түрі?
А. Протопатикалық
В. Генетикалық
С. Аралық
D. Түйсіну
E. Экстроцептік
19 Эпикритикалық түйсіктер мәні?
А. Қарапайым
В. Шарпулы
С. Себеп-салдарлы
D. Жіктелмеген
Е. Мекенделмеген
20 Түйсіктің түрін басқаларынан ажырататын дара негізгі қасиеті қандай?
А. Сапасы
В. Қарқыны
С. Ұзақтығы
D. Мекендігі
E. Сезімталдығы
21 Түйсік қарқынын білдіруші қасиет мәні?
А. Басқа түйсіктерден ажырату
В. Сандық сипатын білдіру
С. Уақыт ұзақтығын таныту
D. Дене бөлігіне тура келу
E. Әсерлерді қабылдау дәрежесі
22 Түйсік пайда етуші тітіркендіргіш әсердің ең аз мөлшері?
А. Абсолют сезімталдық
В. Абсолют табалдырық
С. Адаптация
D. Сенсибилизация
E. Синезтезия
23 Талдағыштардың өзара ықпалды әсерінен сезгіштіктің артуы?
А. Синестезия
В. Адаптация
С. Абсолют табалдырық
D. Абсолют сезімталдық
E. Сенсибилизация
24 Сезім мүшелерінің тітіркендіргіштерге біртіндеп икемделуі не?
А. Адаптация
В. Синестезия
С. Сенсибилизация
D. Сезімталдық
E. Табалдырық
25 Бір уақытта сезім органдарына әсер етіп жатқан басқа да тітіркендіргіштерге байланысты қасиеті?
А. Икемделу
В. Жоғарылау
С. Төмендеу
D. Өзара ықпал
E. Қосарлану
26 Синестезия құбылысының мәні қандай?
А. Икемделу
В. Жоғарылау
С. Төмендеу
D. Өзара ықпал
E. Қосарлану
27 Адам организмі талдағыштарының өзара тұрақты байланыстылығын, сезімдер тұтастығын бідіруші түйсік қасиеті қандай?
А. Сенсибилизация
В. Синестезия
С. Жоғарылау
D. Төмендеу
E. Қосарлану
28 Затар мен құбылыстардың чанада тұтастүрде бейнелеуін қамтамасыз етуші психикалық процесс түрі?
А. Түйсік
В. Зейін
С. Қабылдау
D. Ес
E. Қиял
29 Қабылдау процесінің мәні қандай?
А. Жеке элементтерді сезу
В. Затты тану
С. Қайта жаңғырту
D. Жаңа бейне жасау
E. Жалпылай бейнелеу
30 Қоршаған дүниені заттай тануға ықпал етуші қабылдау қасиеті қандай?
А. Тектілік
В. Тұтастық
С. Тұрақтылық
D. Мағыналық
E. Апперцепция
межелік бақылау тестілері
1 Қабылдау процесінің құрылымды болуымен байланысты қасиеті қандай?
А. Тектілік
В. Тұтастық
С. Тұрақтылық
D. Мағыналық
E. Апперцепция
2 Қабылдаудың мағыналық қасиеттерінің мәні не?
А. дүниені заттай тану
В. Тұтастай тану
С. Тек мызғымастығы
D. Жаңсақ тану
E. Сөз мазмұнды тану
3 Қабылдаудың жеке адам психикалық өміріне, оның тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелдік қасиеті қандай?
А. Иллюзия
В. Константтық
С. Заттың тектілігі
D. Апперцепция
E. Тұтастық
4 Иллюзия құбылысының мәні неде?
А. Дәл тану
В. Шамалап тану
С. Жаңсақ тану
D. Ауытыра тану
E. Екі ұшты тану
5 Жүйкенің ауруға шалдығуынан бұрмаланған бейнелер таңдау құбылысы не?
А. Иллюзия
В. Галюцинация
С. Апперцепция
D. Аккомодация
E. Сенсибилизация
6 Қабылдау негізін құрайтын бас миындағы физиологиялық процесс түрі?
А. Тітіркену
В. Сезім
С. Шартсыз рефлекс
D. Уақытша жүйке байланыстары
E. Қозу мен тежелу
7 Ми анализторына келіп түскен жеке дара ақпарат элементтернің біртұтас күрделі тітіркендіргіш ретінде қабылдау процесі?
А. Интеграция
В. Ассоциация
С. Дифференциация
D. Дивергенция
E. Конвергенция
8 Әртүрлі талдағыштардың аралық қатынасынан түйсіктердің өзара байланысқа келу процесі?
А. Дивергенция
В. Ассоциация
С. Интеграция
D. Дифференциация
E. Конвергенция
9 Қабылдау астарында жатқан уаеқытша жүйке байланыстарының негізі неде?
А. Объектив шындық
В. Тылсым күш
С. Субъективтік таным
D. Организм қасиеті
E. Нәсілдік
10 Екі көздің нақт затқа бірдей бағытталып, оны басқаларынан ажырата тану қасиеті?
А. Конвергенция
В. Дивергенция
С. Аккомодация
D. Апперцепция
E. Иллюзия
11 Қабылдауға дивергенция процесінің мәні?
А. тұтастай қабылдау
В. Бөліп қабылдау
С. Жалған қабылдау
D. Бұрмалап қабылдау
E. Икемделе қабылдау
12 Көздің қашықтықтағы заттарды көруге байланысты икемделу қабілеті?
А. Конвергенция
В. Дивергенция
С. Аккомодация
D. Апперцепция
E. Галюцинация
13 Уақыттың бірізді тездігінің не баяулығының санадағы көрінісі?
А. Қарқыны
В. Жиілігі
С. Ұзақтығы
D. Жеделдігі
E. Тарлығы
14 Өткен шақтың тез өуі, келер шақтың ұзақ болып көрінуінің психоогиялық себебі?
А. Объектив жағдайлар
В. Субъектив сезім
С. Іс-әрекет мазмұны
D. Қызмет формасы
E. Істің орындалу әдісі
15 Ниеттелмеген қабылдаудың себебі?
А. Мақсат
В. Міндет
С. Әрекет жоспары
D. Сыртқы орта ықпалы
E. Организм қасиеті
16 Әуел бастан алға қойылған міндет пен реттеліп, мақсатты назар аударылған қабылдау түрі?
А. Ырықты-ниеттелген
В. Ырықсыз ниеттелген
С. Ниеттелген-ырықсыз
D. Ниеттелмеген ырықсыз
E. Ырықты-ырықсыз
17 Когнитивтік психологияның негізгі зерттеулері қандай?
А. Тума қасиеттер
В. Көңіл-күй қалыптары
С. Танымдық процестер
Д. Мінез
Е. Қабілет
18 Кеңістікті қабылдауда әрқилы түйсіктердің (қозғалс, көру, сипау т.б.) өзара байланыста болатынын дәлелдеген ғалым кім?
А. Павлов
В. Сеченов
С. Рубинштейн
D. Выготский
E. Давыдов
19 Қабылданатын зат не құбылыстың мән жайына жету үшін қажет танымдық әрекет түрі?
А. Көру
В. Есту
С. Сезу
D. Ойлау
E. Талда
20 Ми анализаторына келіп түскен жеке дара ақпарат элементтерінің біртұтас күрделі тітіркендіргіш ретінде қабылдану процесі қандай?
A. Интеграция
В. Ассоциация
С. дифференциация
Д. Дивергенция
Е. Конвергенция
21 Әртүрлі талдағыштардың аралық қатынасынан түйсіктердің өзара байланысқа келу процесі қандай?
А. Дивергенция
В. Интеграция
С. Конвергенция
Д. Ассоциация
Е. Дифференциация
23 Жалпы тіршілікке тән жүйкелік байланыстар (ассоциация ) мен бірігулердің (интеграция) адам психикасына орай ерекшелігі не?
А. Бейнеге келу
В. Тітіркену
С. Қозғалыста болу
Д. Сезімге түсу
Е. Сөзбен баламалану
24 Қабылдау астарында жатқан уақытша жүйке байланыстарының негізі қандай?
А. Объективтік шындық
В. Субъективтік таным
С. Нәсілдік
Д. Тылсым күш
Е. Организм қажеті
25 Ойлау прцесіне тән қасиеті неде?
А. Сезіну
В. Тітіркену
С. Жанама қабылдау
Д. Нақты қабылдау
Е. Шамалап болжау
26 Психологиялық қабылдаудың ойлау процесінен өзгешілігі неде?
А. Мәнді жалпылайды
В. Қатынастарды ашады
С. Жанама танытады
Д. Нақты заңдылықты
Е. Кездейсоқтыққа негізделеді
27 Түйсік дегеніміз не?
А. Ой бастауы
В. Ой қосалқысы
С. Ой нәтижесі
Д. Ойға қатысы жоқ
Е. Ой баламасы
28 Ойлаудың дүниетанымдық қызметіне арқау не?
А. Ес
В. Елес
С. Ес
Д. Қабылдау
Е. Сөз
29 Зейінді болудың шарты?
А. Таңдау
В. Таңдауды сақтап қалу
С. Жоспарлау
Д. Бақылау
Е. Қорытындылау
30 Саналы іс-әрекеттің белгілі нысанға бағытталып, толығымен қажетті нүктеге шөгуінен болатын зейін қасиеті қандай?
А. Тұрақтылығы
В. Шоғырлануы
С. Шашыраңқылығы
Д. Көлемі
Е. Ауысуы
6 Емтихан сұрақтары немесе тестілер үлгілері
1 Құбылыстардың кездейсоқ байланыстарын танытушы танымдық психологиялық процестер қандай?
А. Зейін, ес
В. Ой, сөз
С. Елес, ес
D. Түйсік, қабылдау
E. Іс-әрекет, қиял
2 Объекттіні қайта қабылдау кезінде көрінетін ес процесінің түрі қандай?
А. Жаңғырту
В. Тану
С. Түсіну
D. Ұғу
E. Қиялдау
3 Зейін процесінің мағынасы қандай?
А. Таңдау
В. Қабылдау
С.Тітіркену
Д.Шоғырлану, шому
Е.Қозу
4 Ой-сананы қажетсіз объекттерден ауыстыра алуға байланысты психикалық процесс түрі?
А.Зейін
В.Түйсіну
С.Қабылдау
Д.Қиял
Е.Елес
5 Іс-әрекетті бақылау және реттеу қызметін атқарушы психикалық прцесс түрі?
А.Қабылдау
В.Ойлау
С.Сөйлеу
Д.Ес
Е.Зейін
6 Адам санасындағы ойлар мен бейнелерге бағытталатын зейін түрі не?
А.Сезімдік
В.Интеллектуалды
С.Қимылдық
Д.Сыртқы
Е.Перцептивті
7 Қимылдық зейіннің мәні қандай?
А.Санаға бағытталу
В.Дене қозғалыстарына
С.Көзге түскен объекттерге
Д.Қоршаған ортаға
Е.Физиологиялық қасиеттерге
8 Зейіннің пайда болуы мәнін ғылыми тұрғыдан түсіндіруге үлес қосқан психолог-ғалым кім?
А.Павлов
В.Сеченов
С.Фрейд
Д.Пиаже
Е.Ланге
9 Зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен туындайтынын пайымдаған психолог-ғалым кім?
А.Ломов
В.Рубинштейн
С.Узнадзе
Д.Лурия
Е.Гальперин
10 Ырықсыз зейіннің туындау негізі қандай?
А.Адам мақсатына тәуелсіз
В.Санаға байланысты
С.Рухтық күш
Д.Жоспарлы әрекет
Е.Ниетті іс
11 Мақсатқа тәуелді зейін түрі?
А.Ырықты зейін
В.Ырықсыз зейін
С.Үйреншікті зейін
Д.Импульты зейін
Е.Ерікке байланыссыз зейін
12 Ырықты зейіннің басты қызметі қандай?
А.Психикалық процесті белсенді реттеу
В.Таныған затқа қана ден қою
С.Жүйе тітіркендіргіштерінің күшейуіне жауап
Д.Жүйкенің мекенді тітіркену қабілетін ұлғайту
Е.Сананың ерекше шоғырлануын басқару
13 Ырықты зейін дамуымен тікелій байланысты психикалық процесс түрі?
А.Қабылдау
В.Түйсік
С.Қиял
Д.Сөз
Е.Ойлау
14 Әдейі қайталап, ерік күшін қосуды қажет ететін зейін түрі?
А.Ырықты зейін
В.Ырықсыз зейін
С.Үйреншікті зейін
Д.Реттеу зейіні
Е.Бақылау зейіні
15 Зейінге байланысты бағдарлаушы рефлексті "немене" рефлексі деп атаған ғалым кім?
А.Сеченов
В.Павлов
С.Ломов
Д.Выготский
Е.Рубинштейн
16 Сезім мүшелерінің икемдесу әрекетін қамтамасыз етуші зейін механизмі қандай?
А.Перифериялық
В.Орталық
С.Индукция
Д.Доминанта
Е.Рефлекс
17 Ми қабығының бір аймағында туындаған қозу басқа бөліктерде тежелу пайда ететінін түсіндіруші зейін заңы?
А.Индукция
В.Доминанта
С.Адаптация
Д.Синестезия
Е.Иллюзия
18 Зейіннің физиологиялық негізі - доминанта принципін ашқан ғалым кім?
А.Павлов
В.Сеченов
С.Рубинштейн
Д.Ухтомский
Е.Лурия
19 Уақытша үстемдік етумен психикалық процеске бағыт-бағдар беретін қозу ошағын танытушы түсінік?
А.Индукция
В.Иллюзия
С.Синестезия
Д.Доминанта
Е.Аккомодация
20 Адам зейінінің жануарлар зейінінен басты ерекшелігі неде?
А.Бағдарлаушы рефлекс
В.Индукция
С.Доминанта
Д.Бағдарлы басқару
Е.Импульсті әрекет
21 Зейін тұрақтылығын күшейтуші фактор қандай?
А.Ес
В.Елес
С.Ақыл-ой
Д.Сөз
Е.Қиял
22 Бас ми қабығында зейіннің шоғырлану себебі не?
А.Тежелу
В.Радиация
С.Иррадиация
Д.Сөну
Е.Қозу
23 Зейіннің өз ауқымында бір уақытта бірнеше әртүрлі нысандарды ұстай алу қасиеті қалай аталады?
А. Тұрақтылығы
В. Шоғырлануы
С. Бөлінуі
Д. Көлемі
Е. Ауысуы
24 Қоршаған ортаның өзгермелі, күрделі жағдайында жылдам бағыт-бағдар табуға мүмкіндік беретін зейін қасиеті қандай?
А. Көлемі
В. Бөлінуі
С. Шоғырлануы
Д. Ауысуы
Е. Тұрақтылығы
25 Сырттан келіп жатқан ақпараттарды топтап, жіктеуге қажет зейін қасиеті қандай?
А. Зейін тұрақтылығы
В. Зейін ауысуы
С. Зейін көлемі
Д. Зейін шоғырлануы
Е. Зейін шашыраңқылығы
26Зейін көлемін эксперименталды зерттеу үшін қажет аппарат түрі не?
А. Феноскоп
В. Тахитаскоп
С. Кардиограф
Д. Кинескоп
Е. Кодоскоп
27 Қандай да іспен шұғылданып отырған адамға тыс әсерлердің ықпал етуінен туындайтын зейін қасиеті қандай?
А. Алаңдаушылық
В. Тұрақтылық
С. Ауысу
Д. Көлем
Е. Шоғырлану
28 Адамның ұзақ уақыт аралығында өз зейіні мен назарын нақты затқа бағыттай алмауын танытатын психологиялық құбылыс қандай?
А. Зейін шоғырлануы
В. Зейін ауысуы
С. Зейін шашыраңқылығы
Д. Зейін алаңдаушылығы
Е. Зейін көлемінің кемдігі
29 Адамның бір іске қатты беріліп, қоршаған орта әсеріне берілмеуі қалай аталады?
А. Шын шашыраңқылық
В. Жалған шашыраңқылық
С. Зейін тұрақтылығы
Д. Зейін көлемі
Е. Зейін бөлінуі
30 Ой-сананы қажетсіз объекттерден ауысстыра алуға байланысты психикалық процесс түрі ?
А. Зейін
В. Түйсіну
С. Қабылдау
D. Қиял
E. Елес
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz