Денені жетілдіру

                                       
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
                    3 деңгейлі СМК құжаты
                                   ПОӘК
                            ПОӘК  042-18-36.1.
                                  32 /01-2014
                                       
                                   ПОӘК
Оқытушыларға арналған  пәннің   бағдарламасы
     <<Жасөспірімдер спортының негіздері>>
                                       
                             № 2 басылым
                             от  18.09. 2013 г.
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
            ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                                       
<<Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша пәндерді оқытудың әдістемесі>>
5В010800  -  <<Дене шынықтыру және спорт>> мамандығы үшін
          Оқу  -  әдістемелік материалдары
                                       
                                       
















                                       
                                  Семей
                                     2014



Мазмұны:

* Глассарий
* Дәрістер
* Практикалық сабақтар
* Курстық жұмыстардың жобалары
* Студенттердің өздік жұмыстары





































Пәннің арнайы сөздіктері  - глоссарий

Түсінік  - бұл ќандайда бір сөздіктің бекітілген баршаѓа ортаќ атауы жєне аныќталатын ќұбылыстыњ белгісі немесе мањызды жаѓы мен ќұрылысы-бұл адамзат ойлауыныњ негізгі формасы. Дене мєдениетініњ ілімдері мен єдістемелерініњ негізгі түсініктеріне жататындар: дене дамуы, дене жаттыѓулары, дене білімі, дене дайындыѓы, дененің жетілуі, дене тәрбиесінің жүйесі, дене мєдениеті, спорт.
	Дененің дамуы-бұл ќалыптасу процессі, жеке бастың өмір бойына қалыптасуы және келешекте өзгеруі, ағзаның морфологиялыќ ќызметінің ерекшелігі және соѓан негізделген дене сапалары мен ќызметтері.
Дене жаттыѓулары - бұл дене тәрбиесінің заңдылыќтарымен сәйкес, алдына ќойѓан міндеттерін шешу үшін арнайы ұйымдастырылѓан ќозѓалыс әрекеті. Біраќ, кез келген ќозѓалыс әрекеті дене жаттыѓулары бола алмайды. Дене тєрбиесініњ міндеттерін шешуге баѓытталѓан жєне педагогиканыњ зањдылыќтарына баѓынѓан ќозѓалыс єрекеттері ќана дене жаттыѓулары бола алады. 
	Дене тєрбиесініњ білімі - б+-л оќу-тєрбие ж+-мыстарыныњ нєтежиесі, дене тєрбиесі зањдылыќтарын uз беттерінше т%.сіну, ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін жєне ж%.йеленген арнайы білімдерді игеру, uмір с%.ру барысында ќолдана алу процессі.
	Дене тєрбиесініњ білімін игерудіњ негізгі жолы- б+-л ќозѓалыс єрекетін %.йрену жєне арнайы білімдерді игеру, ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастыру, к%.нделікті uмірде ќолдана білу, жинаќталѓан білімін басќа адамдарѓа жеткізе білудіњ нєтежиесі.
	Дене дайындыѓы т%.сінігі- дене тєрбиесініњ ќолданбалы баѓытын ењбек немесе басќада кєсіптік салада ќолданылуын білдіреді. Жалпы жєне арнайы дене дайындыѓы болып екіге бuлінеді.
	Жалпы дене дайындыѓы єрт%.рлі ќозѓалыс єрекеттерінде жетістікке жетудіњ негізі- ќозѓалыстарды кењ кuлемде игеру жєне дененіњ даму дењгейін жаќсартуѓа баѓытталады.
	Арнайы дене дайындыѓы- наќты іс єрекетте жетістікке жетуге баѓыттайтын, адам баласыныњ ќозѓалыс єрекетіне арнайы талап ќоятын жєне арнайы +-йымдастырылѓан процесс (мамандыѓы, спорттыњ т%.рі т.с.с.). Дене дайындыѓыныњ нєтежиесі болып ќалыптасќан ќозѓалыс єрекетініњ жетістігін кuрсететін маќсатты +-йымдастырылѓан ќозѓалыс єрекетініњ тиімділігі есептеледі.(дайындыќ процессініњ баѓыты есептеледі). 
	Дененіњ жетілуі- б+-л жањадан ќосылѓан т%.сінік. Дененіњ жетілуі дегенімізді заман талабына сай, дене дайындыѓы мен даму дењгейі тарихи жаѓдайдыњ н+-сќасы  бола алатын адамзат баласыныњ дамуын айтамыз.
Дене тєрбиесініњ ж%.йесі  - б+-л адамзат баласыныњ дене дамуын ќамтамасыз ететін жєне салауатты uмір салтын ќалыптастыратын , єлеументтік-экономикалыќ, ќ+-ќыќтыќ, єдістемелік, баѓдарламалыќ-нормативтік жєне +-йымдастырушылыќ негіздерін ќосатын тарихи ќалыптасќан дене тєрбиесініњ єлеументтік практикалыќ т%.рі. Дене тєрбиесініњ ж%.йесі ќоѓамдаѓы басќа ж%.йелермен (экономика, ѓылым, мєдениет, саясат) жєне оларѓа тєн элементтер ќ+-рамымен, атќаратын ќызметтерімен сипатталады.
	Дене мєдениеті  ќоѓамныњ адамзат баласыныњ дамуы %.шін туындап жєне ќолданылатын материалдыќ жєне рухани ќ+-ндылыѓы.



2. Дәріс тақырыптары және қысқаша мазмұндары

Тақырып: Кіріспе.Дене шынықтыру теориясының пәні. Дене шынықтырудың қоғамдағы қызметі мен түрлері 

	Б+-л таќырып дене мєдениеті мен спорттыњ ілімдері мен єдістемелері  курсыныњ кіріспесі болып табылады. Оныњ мазм+-ны мыналардан т+-рады: дене мєдениетініњ ќоѓамдаѓы алатын орыны; дене мєдениетініњ ілімдері пєні жєне объектісі; оќу жєне ѓылыми пєн ретіндегі ќ+-рылысы; негізгі т%.сініктерініњ аныќтамалары жєне сонымен ќатар дене мєдениеті саласындаѓы ѓылыми ізденістердіњ єдістері мен методологиялыќ негіздері. Курстыњ материалдарын оќып-игеру барысында б+-ларды ескерген жuн.
	Дене тєрбиесі ќоѓамдыќ ќ+-былысќа жатады. Б+-л ќ+-былыстардыњ сипаттамаларын т%.сіну %.шін сырттай оќу бuлімініњ студенті бірќатар с+-раќтарды аныќтап алулары ќажет: дене тєрбиесініњ пайда болу себептері, оныњ мањызы жєне ќоѓамдаѓы алатын орыны; дене тєрбиесініњ тарихи сипаттамасы; дене тєрбиесініњ маќсаты; ќоѓамдаѓы материалдыќ жаѓдайлар, кєсіпорындыќ жєне єскери істер, ѓылым жєне т.с.с. дене мєдениетініњ дамуына єсерлерін тигізетін факторлардыњ мањызы. 
	Б+-л с+-раќтарды ашу %.шін дене мєдениетініњ тарихы сияќты басќа пєндерге с%.йенген д+-рыс.
	Дене мєдениетініњ мањызын т%.сіну б+-л біріншіден uзіне ќана тєн мазм+-нын т%.сіну. Ал дене тєрбиесі  ќоѓам uмірінде єрќашан адамзат баласыныњ дене к%.шін дамыту процессіне жетекшілік ету жєне uмірде ќажетті ќозѓалыс єрекеттерініњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастырып, дамыту %.шін ќолданылѓан.М+-ндай uзіне ќане тєн ерекшелік дене тєрбиесін жалпы тәрбиеніњ ішінен салыстырмалы т%.рде жеке тєрбие т%.рі ретінде ќарастыруѓа м%.мкіншілік береді. Дене тєрбиесі кuптеген ѓылымдармен ќатар єрт%.рлі кuзќарастармен оќылады (дене тєрбиесініњ ілімі, физиология, психология, биомеханика, дене жаттыѓулары,жеке спорт т%.рлерініњ ілімдері мен єдістемелері жєне т.б.). Олардыњ єрќайсысыныњ uздеріне тєн ізденіс салалары жєне объектілері бар. 
	Дене мєдениетініњ ілімдері-б+-л дене тєрбиесін баѓытты т%.рде ќолдану ќызметініњ жалпы зањдылыќтары жєне бєрінен бірінші тєрбиелеу ж%.йесіндегі одан єрі дамуын, жеке бастыњ єлеументтік ќалыптасуы жєне адам баласыныњ uмірлік к%.шініњ дамуы б%.тіндей алѓанда дене мєдениетініњ мањызы туралы интегративті ѓылыми білімдер ж%.йесі.(Матвеев Л.П. 1том, стр.22).
	Дене мєдениетініњ ілімдері мен єдістемелерініњ жалпы негіздерініњ сезініп-т%.сінудіњ, методологиялыќ жєне практикалыќ мањызы бар.
	Дене мєдениетініњ тарихы ќоѓамныњ денсаулыѓы мыќты жеткіншек +-рпаќпен ењбек етуге ќабілетті ересектерге ќажеттілігінен туындайды-б+-л адамзат баласыныњ uмір с%.руініњ басты жаѓдайы. Оќу мен ілімніњ тарихи ќалыптасќан анализіне с%.йенсек дене тєрбиесі тарихыныњ дамуын негізі %.ш кезењге бuледі:
* Емдік-гигиеналыќ гимнастика uнері єскери дене дайындыѓыныњ ережесі т%.ріндегі алѓашќы ѓылымдыќ білімніњ эмперикалыќ даму кезењі.(ХУІ ѓ. дейін).
* Дене дамуы жєне дене тєрбиесі білімі жuнінде ѓылымдыќ білімдердіњ ќатынасты т%.рде uз еріктерімен дамуы-аналитикалыќ кезењ.(ХУІ-ХІ ѓ.).
* Ѓылымдыќ білімніњ интеграциясы жєне дене тєрбиесініњ ілімі тuњірегіндегі орталыќ звеноныњ ѓылыми ж%.йесініњ ќалыптасуы-прогностикалыќ кезењ.(ХХ-ХХІ ѓ.).
Єр тарихи кезењ ілім мен оќудыњ мазм+-ны маќсаттары мен амалдары тєрбиеніњ єдістері, ќоѓамдыќ жаѓдайдыњ сипаты, формасы жєне оны іске асырудыњ жолдарымен аныќталады.
	Б%.тіндей ќоѓамныњ мєдениеті сияќты дене мєдениетін єрт%.рлі кuзќараспен, єрт%.рлі аспектілерде ќарасыруѓа болады.
	Оныњ салыстырмалы т%.рде толыќ сипаттамасы %.шін кем дегенде %.ш аспектісін білу ќажет: іс єрекеттік (мєдениетке шаќтап +-йымдастырылѓан іс єрекет процессі), пєндік-баѓалы (ќоѓамдыќ жєне жеке бастыњ ќажеттілігініњ ќанаѓаттануын аныќтайтын пєндер жиынтыѓы) жєне нєтежиелі (мєдениет-іс єрекеттіњ жиынтыѓы).
	Ал б+-л дегеніміз:1.Дене мєдениеті-б+-л єрекет , uзіне ќане тєн адам баласыныњ маќсатты т%.рдегі ќозѓалыс белсенділігі (ќозѓалыс єрекеті).
	2. Дене мєдениеті-дене мєдениеті саласындаѓы іс єрекеттіњ тиімділігін ќамтамасыз ету %.шін ќоѓамда ќалыптасќан материалды жєне рухани байлыќтыњ нєтежиесі.
	3.Дене мєдениеті - жоѓарыда айтылѓандай іс єрекеттіњ нєтежиесі, ќоѓамда пєн ретінде дєрежесін насихаттау жєне ќолдану,	Ќоѓамымыздыњ єлеументтік даму баѓдарламасы дене мєдениетін адамзат баласыныњ к%.нделікті uміріне, ењбек саласына енгізудіњ єрт%.рлі жолдарын ќарастыруда.
	Мањызды с+-раќтардыњ бірі болып дене мєдениетініњ пєні жєне объектісі, оќу жєне ѓылыми пєн ретіндегі оныњ ќ+-рылысы табылады. 
	Біздіњ жаѓдайымызда дене мєдениетініњ ілімдері орталыѓында дене жаттыѓуларымен , ќандайда бір спорттыњ жєне т.б. т%.рлерімен айналысатын адам болып табылады. Оќытушыныњ немесе жаттыќтырушыныњ ќандай жања білім алатынын объектіге байланысты жоспарлауѓа болады , дене тєрбиесініњ ілімі пєнініњ т%.сініктерін талдап барып, ењ бастысы uзімізді ќоршаѓан uмірдіњ шындыѓы мен кuптеген ќ+-былыстардыњ єсерлерініњ нєтежиесі екеніне кuз жеткіземіз. (Жоѓары оќу орындарында ерекше пєнді тудыратын ілімдер шењбері). Б+-л дегеніміз объект дене мєдениеті ілімі пєнініњ ќатањ баќылауында.
	Дене тєрбиесінің ілімі мен әдістемелерінің дамуы мен пайда болуының бастаулары:
* Қоғамдық  өмірдің практикасы.
* Дене тєрбиесініњ практикасы.
* Әр елдердің және замандардыњ философтары, дєрігерлері, педагогтары айтќандай жеке басты жан-жаќты тєрбиелеу жолы жєне мазм+-ны туралы озыќ ойлары.
* Елдегі дене мєдениетін дамытудыњ жолдары жєне жаѓдайлары туралы президенттіњ н+-сќаулары мен %.ндеулері.
* Аралас пєндерде жєне дене мєдениеті мен спорттыњ ілімдері мен єдістемелері саласындаѓы ѓылыми ізденістердіњ нєтежиелері.
Дене мєдениетініњ ілімі мен єдістемелері "Дене мєдениеті жєне спорт" мамандыѓы студенттерініњ кєсіби дайындыќтары %.шін негізгі пєн болып табылады.
	Баѓдарлама "Дене мєдениеті жєне спорттыњ ілімдері мен єдістемелері" оќу пєнініњ негізгі мазм+-ны мен ќ+-рылысын аныќтайды . Баѓдарламаныњ ќ+-рылысы 3 бuлімнен т+-рады.(Аманбаев Р.Р.№3, 17 бет).
1.Дене мєдениетініњ ілімдері мен єдістемелерініњ жалпы негіздері бuлімінде оќу пєнініњ мањызды элементтерін ќарастырады: пєн, негізгі т%.сініктері, ќоѓамдаѓы дене мєдениеті мен спорттыњ негізгі ќызметтері мен т%.рлері, дене тєрбиесініњ жєне білімініњ принциптері, амалдары мен єдістері.
2.Дене мєдениетініњ жас негіздері бuлімінде ерте кезењдегі, мектепке дейінгі жєне мектеп жасындаѓы балалардыњ дене тєрбиесініњ негіздері, оќушы жастар мен ересек т+-рѓындардыњ дене тєрбиесініњ негізгі єдістері ќарастырылады.
4.Спорттыњ ілімдері мен єдістемелері бuлімінде, спорттыќ жарыстардыњ ж%.йелері спортсмендердіњ дайындыќтары, сонымен ќатар жарыстар жєне оларѓа дайындыќтарды жандандырып, толыќтыратын жарыстар мен жаттыѓулардан тыс факторлар.
Дене мєдениетініњ ілімі мен єдістемелері басќа ѓылымдар сияќты даму  дењгейіне сєйкес толыќтырылып жєне uзгеретін uзіне тєн т%.сініктерге ие.Т%.сініктер дегеніміз не, біз оны ќалай т%.сінеміз? Т%.сінік  - б+-л ќандайда бір сuздіктіњ бекітілген баршаѓа ортаќ атауы жєне аныќталатын ќ+-былыстыњ белгісі немесе мањызды жаѓы мен ќ+-рылысы-б+-л адамзат ойлауыныњ негізгі формасы. Дене мєдениетініњ ілімдері мен єдістемелерініњ негізгі т%.сініктеріне жататындар: дене дамуы, дене жаттыѓулары, дене білімі, дене дайындыѓы, дененіњ жетілуі, дене тєрбиесініњ ж%.йесі, дене мєдениеті, спорт.
	Дененіњ дамуы-б+-л ќалыптасу процессі, жеке бастыњ uмір бойына ќалыптасуы жєне келешекте uзгеруі, аѓзаныњ морфологиялыќ ќызметініњ ерекшелігі жєне соѓан негізделген дене сапалары мен ќызметтері. Дененіњ дамуы %.ш топтыњ кuрсеткішініњ uзгеруімен сипатталады:
* Дене бітімініњ кuрсеткіші (бойдыњ +-зындыѓы, салмаѓы, т+-лѓа бітімі жєне т.б.).
* Адам аѓзасыныњ физиологиялыќ ж%.йесініњ, морфологиялыќ жєне функционалдыќ uзгеруін кuрсететін денсаулыѓыныњ критериі (ж%.рек-тамыр, тыныс алу, орталыќ нерв ж%.йесі, ас ќорыту органы мен зат алмасу т.с.с.).
* Дене сапаларыныњ даму кuрсеткіштері (к%.ш, жылдамдыќ, ќабілеттігі, тuзімділік т.с.с.).
Б+-л т%.сініктерді оќу барысында мынандай жаѓдайларѓа баса кuњіл бuлген д+-рыс:
  + Адамзат баласыныњ дене дамуыныњ табиѓи зањдылыќтарына  uмірдіњ єлеументтік-экономикалыќ жаѓдайыныњ єсері.
  + Єр т%.рлі факторлардыњ дененіњ даму процессіне єсері (т+-ќым ќуалаушылыќ, географиялыќ орта, uмір жаѓдайы, дененіњ тєрбиесі т.б.).
Осыныњ негізінде дене тєрбиесін адамзат баласыныњ дамуына материалдыќ, гигиеналыќ жєне т.б. uмір жаѓдайыныњ жаѓымды єсеріне жалѓыз uзі емес, біраќ негізгі факторлардыњ бірі деген ќорытынды жасай аламыз.
	Дене дамуыныњ жас кезењдерініњ uрлеуіне байланысты %.ш кезењге бuлуге болады:
Бірінші:20-25 жасќа дейінгі кезењ (ќалыптасатын жєне uсетін кезењ) кuптеген морфологиялыќ кuрсеткіштер кuлемі uсіп, аѓзаныњ ќызметі жетіледі.
Екінші: 25 жастан 45-50 жас аралыѓында дене дамуы наќты бір дењгейде т+-раќталады.
‡шінші: 50 жас жєне ќартаю шамасына ќарай ересектер, аѓзаныњ ќызметтік єрекеті біртіндеп нашарлап, тuмендейді, бойдыњ +-зындыѓы, б+-лшыќ ет массасы жєне т.б. кuрсеткіштер тuмендейді.
	Дененіњ дамуы ќандайда бір шамада т+-ќым ќуалаушылыќ зањдылыѓымен; жас кезењдердіњ uрлеу зањдылыѓымен; аѓза мен ортаныњ байланыс зањдылыѓымен;аѓзаныњ жаттыѓу жєне іс єрекет барысында аѓза ќызметі мен формасыныњ бірлік зањдылыѓымен аныќталады. Б+-л с+-раќтарды талдаѓан кезде арнайы єдебиеттерде дене дамуыныњ кезењдерін кездестіретінімізді ескергеніміз жuн.
	Дене жаттыѓулары - б+-л дене тєрбиесініњ зањдылыќтарымен сєйкес, алдына ќойѓан міндеттерін шешу %.шін арнайы +-йымдастырылѓан ќозѓалыс єрекеті. Біраќ, кез келген ќозѓалыс єрекеті дене жаттыѓулары бола алмайды. Дене тєрбиесініњ міндеттерін шешуге баѓытталѓан жєне педагогиканыњ зањдылыќтарына баѓынѓан ќозѓалыс єрекеттері ќана дене жаттыѓулары бола алады. 
	Дене тєрбиесініњ білімі - б+-л оќу-тєрбие ж+-мыстарыныњ нєтежиесі, дене тєрбиесі зањдылыќтарын uз беттерінше т%.сіну, ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін жєне ж%.йеленген арнайы білімдерді игеру, uмір с%.ру барысында ќолдана алу процессі.
	Дене тєрбиесініњ білімін игерудіњ негізгі жолы- б+-л ќозѓалыс єрекетін %.йрену жєне арнайы білімдерді игеру, ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастыру, к%.нделікті uмірде ќолдана білу, жинаќталѓан білімін басќа адамдарѓа жеткізе білудіњ нєтежиесі.
	Дене дайындыѓы т%.сінігі- дене тєрбиесініњ ќолданбалы баѓытын ењбек немесе басќада кєсіптік салада ќолданылуын білдіреді. Жалпы жєне арнайы дене дайындыѓы болып екіге бuлінеді.
	Жалпы дене дайындыѓы єрт%.рлі ќозѓалыс єрекеттерінде жетістікке жетудіњ негізі- ќозѓалыстарды кењ кuлемде игеру жєне дененіњ даму дењгейін жаќсартуѓа баѓытталады.
	Арнайы дене дайындыѓы- наќты іс єрекетте жетістікке жетуге баѓыттайтын, адам баласыныњ ќозѓалыс єрекетіне арнайы талап ќоятын жєне арнайы +-йымдастырылѓан процесс (мамандыѓы, спорттыњ т%.рі т.с.с.). Дене дайындыѓыныњ нєтежиесі болып ќалыптасќан ќозѓалыс єрекетініњ жетістігін кuрсететін маќсатты +-йымдастырылѓан ќозѓалыс єрекетініњ тиімділігі есептеледі.(дайындыќ процессініњ баѓыты есептеледі). 
	Дененіњ жетілуі- б+-л жањадан ќосылѓан т%.сінік. Дененіњ жетілуі дегенімізді заман талабына сай, дене дайындыѓы мен даму дењгейі тарихи жаѓдайдыњ н+-сќасы  бола алатын адамзат баласыныњ дамуын айтамыз.
	Жања заман адамыныњ дене дамуыныњ мањызды, наќты кuрсеткіштері б+-лар: мыќты денсаулыќ, жалпы дененіњ ж+-мыс ќабілеттілігі, дене бітімініњ прапорционалды дамуы, дене сапаларыныњ жан-жаќты жєне сєйкес дамулары, uмірде мањызды ќозѓалыс техникаларыныњ негізін рационалды игеру, жања ќозѓалыс єрекеттерін тез игеру ќабілеттілігі, дене мєдениеттілігі білімділігі яѓни uзініњ денесін жєне дене ќабіліттілігін uмірде, спортта, ењбекте пайдалы ќолдана білу жєне осы салада арнайы білімдермен ќарулану болып табылады. 
	Ќоѓамныњ жањаша даму кезењінде дене дамуыныњ негізгі кuрсеткіштері  б+-л: баршаѓа ортаќ спорттыќ классификация мен президенттік сынамалардыњ нормативтерімен +-штасќан мемлекеттік баѓдарламаныњ нормасы мен талаптары.
Дене тєрбиесініњ ж%.йесі  - б+-л адамзат баласыныњ дене дамуын ќамтамасыз ететін жєне салауатты uмір салтын ќалыптастыратын , єлеументтік-экономикалыќ, ќ+-ќыќтыќ, єдістемелік, баѓдарламалыќ-нормативтік жєне +-йымдастырушылыќ негіздерін ќосатын тарихи ќалыптасќан дене тєрбиесініњ єлеументтік практикалыќ т%.рі. Дене тєрбиесініњ ж%.йесі ќоѓамдаѓы басќа ж%.йелермен (экономика, ѓылым, мєдениет, саясат) жєне оларѓа тєн элементтер ќ+-рамымен, атќаратын ќызметтерімен сипатталады.
	Дене мєдениеті  ќоѓамныњ адамзат баласыныњ дамуы %.шін туындап жєне ќолданылатын материалдыќ жєне рухани ќ+-ндылыѓы.
	Материалдыќ ќ+-ндылыќќа адамзат баласыныњ дене даму дењгейі(спорттыќ жетістіктерімен ќоса) , ќаржыландыру, арнайы ќ+-рал-жабдыќтар жєне спорт ѓимараттарын жатќызсаќ, рухани ќ+-ндылыѓына дене тєрбиесі ж%.йесініњ uркендеп, дамуын жєне баѓдарламалыќ-нормотивтік, ілімдік-єдістемелік кuзќарастарды ќалыптастыратын єлеументтік, саяси, арнайы, ѓылыми жєне практикалыќ жетістіктерді жатќызамыз.(негізгі дене мєдениеті; спорт дене мєдениетініњ ќ+-рамы; сауыќтыру дене мєдениеті).
	Ќазіргі ќоѓамдаѓы дене мєдениеті  -  мєдениеттіњ бір бuлігі жєне ењбекшілерді тєрбиелеудіњ, ењбек етуге, Отанды ќорѓауѓа даярлаудыњ мањызды амалдарыныњ бірі.
	Б+-л ойды талдамас б+-рын дене мєдениетініњ мазм+-нына не кіреді, оныњ ќандай ќ+-рамдас бuлігі жалпы адамзат баласыныњ uмірінде баѓалы жєне ќандайлары таптыќ категорияларѓа ќатынастары бар жєне ќоѓамдыќ  - экономикалыќ формацияныњ uзгеруіне байланысты жойылып кетеді деген сауалдарды аныќтап алу ќажет. Б+-л с+-раќтарды терењірек ой жіберіп оќу барысында дене мєдениетініњ даму дењгейі мен мазм+-ны тарихќа негізделген, ќоѓамдыќ uмірінде єр тарихтыњ кезењіне сай uзгеріп отырѓан деген ќорытынды жасауѓа м%.мкіндік береді.
	Ары ќарай дене мєдениетініњ ќоѓамдаѓы іске асу дењгейін аныќтайтын кuрсеткіштермен танысуымыз ќажет .Дене мєдениетініњ ќоѓамдаѓы даму дењгейі мынандай кuрсеткіштермен баѓаланады:
-Дене мєдениетін ќоѓам м%.шелерініњ к%.нделікті т+-рмыстарына енгізулері.
-Ќоѓам м%.шелерініњ дене дайындыќтары мен денсаулыќтарыныњ дењгейлері.
-Дене мєдениеті сабаќтарыныњ материалдыќ-техникалыќ сапасы мен іске асырылу дењгейі.
-Дене мєдениеті ќозѓалыстарына жетекшілік ететін штаттаѓы ж+-мысшылар мен ќоѓамдыќ белсенділердіњ квалификациялары.
-Дене мєдениеті сабаќтарында соњѓы ѓылыми- техникалыќ жетістіктерді іске асырып, ќолданудыњ дењгейі.
-Ќоѓам м%.шелерініњ спорттыќ жетістіктері.
	Сонымен ќатар "дене мєдениеті мен спорт " т%.сінігініњ д+-рыс uлшемін аныќтасаќ..
	"Спорт" т%.сінігі спорттыњ т%.рлерін ќана ќамтып ќоймайды, сонымен ќатар б+-л салаѓа ќиѓаштап ќосылатын т%.рлердіде ќамтиды (шахмат, шашка,авиомодельді спорт т.б.). Б+-л сяќты спорттыњ т%.рлері дене мєдениеті т%.сінігініњ мазм+-нына кірмейді.
	"Спорт" б+-л жарыстыќ іс єрекет, соѓан арнайы дайындыќ, сонымен ќатар адамдар арасындаѓы ќатынастар мен осыѓан тєн нормалар. Спорттыњ uзіне тєн сипаттамасы болып жарыс іс єрекеті табылады, ал арнайы формасы адамзат баласыныњ м%.мкіншілігін наќты негізделген жарысќа ќатысушылардыњ uз ара байланысы негізінде , іс єрекеттерініњ, орындау жаѓдайларыныњ , ќолданылатын ќ+-рал-жабдыќтарыныњ бірдейлігін (снарядтыњ салмаѓы, ќарсыласы, ќашыќтыќ т.с.с.) жєне жетістіктерін бекітілген ережеге с%.йеніп баѓалау арќылы аныќтау. Спортта жарыстыќ іс єрекетке арнайы дайындыќ спорттыќ тренировка т%.рінде ж%.зеге асырылады.
	Дене мєдениеті іліміндегі ѓылыми ізденістердіњ єдістері  мен єдістемелік негіздері философиялыќ, жалпы ѓылыми жєне наќты ізденіске т%.су принциптерініњ, єдістерініњ бірліктерімен сипатталады.
	Ѓылыми ізденістердіњ єдістері туралы с+-раќпен танысу барысында дене мєдениетініњ ілімдерінде ізденістіњ екі т%.рі ќолданылатынын ескерген д+-рыс: ілімдік- б+-л белгілі фактілер ќамтамасыз етіледі жєне тєжірибелік- б+-л жања материалдарды жинаќтауѓа баѓытталѓан. Алѓашќы ізденістіњ т%.рі б%.тіндей ѓылыми ілімді ќалыптастыру %.шін ќажет. Ізденіс барысында алынѓан сандыќ кuрсеткіштерді ѓылыми uњдеу %.шін математикалыќ статистика єдістері ќолданылады.
	Педагогикалыќ ізденіс єдістерініњ негізгі топтарына тuмендегілер жатады:
1 топ-ретроспективті хабарламаларды алу єдістері:єдеби баспаларды, архив материалдарын жинаќтап ќорытындылау; uткен іс жєйлі с+-раќнама (анкета, с+-хбаттасу, интервью т.с.с.) +-йымдастыру.
2 топ- тєжірибелік топтардаѓы оќу-тєрбие ж+-мыстарын +-йымдастырудыњ єдістері: экспериментальді, контрольный  -  ќорытынды баќылау, жекешеленген.
3 топ-uтпелі хабарламаларды жинаќтау єдістері:педагогикалыќ ќорытынды жєне баѓалау;хронометраж; хронография;стенография-магнитофондыќ-таспалы жазба; тестілеу; uтпелі оќу ќ+-жаттарын ќорытындылау; uткен іс жєйлі с+-раќнама (анкета, с+-хбаттасу, интервью); дене жаттыѓуларыныњ орындалу техникаларын тіркеу.
	Педагогикалыќ іс єрекет uзініњ %.здіксіз uзгеріп отыратын кuп салалы жаѓдайларына байланысты мыќты білімді ќажет етіп ќана ќоймай, жања єдістерді %.здіксіз іздестіруді ќажет етеді.
                               Негізгі єдебиеттер:
* Ашмарин Б.А. "Теория и методика физического воспитания". Учебное пособие для факультетов физического воспитания педагогических институтов. М: "Просвещение", 1979,1990 стр. 6-17.
* Матвеев Л.П. "Введение в теорию физической культуры". Учебное пособие для институтов физической культуры. М: "ФиС", 1983, стр.19-26.
* Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. "Теория и методика физического воспитания и спорта". Учебное пособие для вузов  физической культуры. М: 2001, стр.4-10.
* Шиян Б.М. "Теория и методика физического воспитания". Учебное пособие для студентов пединститутов и педучилищ.М: "Просвещение",1988, стр.4-11.

                            Ќосалќы єдебиеттер:
* Аманбаев Р.Р., Марина И.А. "Методические указания по изучению теории физической культуры"-Алматы,1985.
* Ашмарин Б.А. "Теория и методика педагогических исследований в физическом воспитании". Пособие для студентов аспирантови преподавателей. М: "ФиС",1978.
* Выдрин М.В. "Введение в специальность".Учебное пособие для институтов физкультуры. М: "ФиС",1980, стр.8-16.
* Пилоян Р.А. "Основы научно-исследовательской деятельности".Пособие.Малаховка.1997.
* Русанов В.П. "Основы теории и методики физической культуры и спорта".Учебное пособие. Усть-Каменогорск, 2003,стр.4-5.
                             Баќылау с+-раќтары.
1.Дене тєрбиесініњ uзіне тєн ерекшелігі неде?
2. Дене тєрбиесініњ ілімі нені оќытады?
3.Неге дене тєрбиесініњ практикасы Ќазаќстан Республикасындаѓы дене мєдениеті ілімдерініњ бастаулары болып табылады?
* Дене мєдениетініњ негізін не ќ+-райды?
* Дене мєдениетініњ ілімдерінде ќандай аралас ѓылымдардыњ негіздері ќолданылады жєне осы ѓылымдармен uзара байланыстары ќандай?
* Дене тєрбиесі саласындаѓы тарихи іздер мен шет елдердегі жањашыл uсіп-uркендеу тєжірибесініњ отандыќ ілімдегі мањыздары ќандай?
* Дене мєдениеті ќоѓамда ќандай орын алады?
* "Объект" жєне дене мєдениеті ілімдері пєні дегеніміз не , сипаттама беріњіз.
* "Дене мєдениетініњ ілімдері" пєні ќандай бuлімдерден т+-рады?
* "Дене дамуы", "дене жаттыѓуы", "дене білімі", "дене дайындыѓы", "дененіњ жетілуі", "дене тєрбиесініњ ж%.йесі", "дене мєдениеті", "спорт" т%.сініктерін ашып, аныќтањыздар.
* Дене мєдениетініњ ілімдерінде ѓылыми ізденістердіњ ќандай єдістері ќолданылады? Осы єдістерге сипаттама беріњіз.


Тақырып: Дене тәрбиесінің жүйесі

	Б+-л таќырыпты оќуды дене тєрбиесініњ ж%.йелерін аныќтаудан  бастаѓанымыз жuн - б+-л тарихи негізделген адамзат баласыныњ дене жетілуіне жєне салауатты uмір салтын ќалыптастыруды ќамтамасыз ететін єлемдік кuзќарас, ілімдік-єдістемелік, баѓдарламалыќ-нормативтік жєне +-йымдастырушылыќ негіздерді ќамтитын дене тєрбиесініњ єлеументтік, практикалыќ т%.рі. Оныњ ќызмет ету жаѓдайын, +-йымдастырушылыќ т%.рін, нормативтік-методологилыќ негіздерін, баѓдарламалаќ мазм+-нын жєне дене тєрбиесі ж%.йесінің шегін аныќтайтын негізін сипаттауымыз ќажет.Сонымен бірге, Революцияѓа дейінгі Ќазаќстандаѓы дене тєрбиесініњ жаѓдайы жєне |лы Революцияныњ Кењестер Одаѓындаѓы дене тєрбиесі ж%.йесініњ дамуындаѓы мањызы, 1991 жылдан ќазіргі тањдаѓы Ќазаќстан  Републикасында жања ж%.йеніњ ќалыптасуын сипаттаѓанымыз жuн.
	Ќазаќстан Республикасындаѓы дене тєрбиесініњ ж%.йесі-жања, uркендеуші ж%.йе: Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті Н.Назарбаевтыњ жетекшілігімен , кuптеген ќоѓамдыќ +-жымдармен ‡кіметіміздіњ белсенді, нєтежиелі ж+-мыстарыныњ негізінде Ќазаќстан Республикасыныњ егемендігі жылдары ќалыптасќан.
Дене тєрбиесі ж%.йесініњ негіздеріне терењірек кuз жіберсек:
* Єлемдік кuзќарас негізі, адамзат баласыныњ іс єрекетініњ баѓытын аныќтайтын, ойлар мен кuз ќарастардыњ жиынтыѓы.
* Ілімдік-єдістемелік негіз. Дене тєрбиесі ж%.йесі кuптеген ѓылымдардыњ жетістіктеріне с%.йенеді. Оныњ ілімдік -єдістемелік негізі болып жаратылыстану, педагогикалыќ ѓылымдардыњ ѓылыми жаѓдайлары табылады, осыныњ негізінде "Дене мєдениеті жєне спорттыњ ілімдері мен єдістемелері" пєні дене тєрбиесініњ кuптеген жалпы зањдылыќтарын негіздеп жєне тудырады.
* Баѓдарламалыќ-нормативтік негіз. Дене тєрбиелеу %.рдісі дене мєдениеті мен спорттыњ мемлекеттік баѓдарламасыныњ (мектепке дейінгі мекемелердегі; жалпы білім беретін мектептердегі;орта жєне жоѓары оќу орындарындаѓы , армиядаѓы т.с.с. мекемелердегі дене тєрбиесініњ баѓдарламасы), баршаѓа бірдей спорттыќ классификация, Ќазаќстан Республикасы халыќтарыныњ дене тєрбиесі даярлыѓыныњ президенттік сынамалары,дене тєрбиесі мен спорттыњ амалдарын ќолдану арќылы Ќазаќстан Республикасы халыќтарын сауыќтыру баѓдарламасы, Ќазаќстан Республикасыныњ 2001-2005 жылдары аралыѓында дене мєдениеті мен спортты дамытудыњ мемлекеттік баѓдарламасы жєне т.с.с. баѓдарламалардыњ негізінде іске асырылады. Дене тєрбиесініњ баѓдарламалыќ-нормативтік ж%.йесі т+-рѓындардыњ жеке бас ерекшеліктерін  (жасы, жынысы, дайындыќ дењгейі,денсаулыќ жаѓдайы) жєне дене тєрбиелеу ќозѓалысына ќатысушылардыњ негізгі іс єрекеттерініњ жаѓдайын (оќу, кєсіпорындаѓы ж+-мыс, армия т.с.с.) ескере отырып негізгі екі баѓытта ќолданылады: жалпы дайындыќ жєне арнайы дайындыќ.. Осыѓан байланысты жалпы дайындыќ баѓыты дене тєрбиесініњ жалпы міндеті білім беру ж%.йесінде ќолданса, ал арнайы дайындыќ баѓыты (спорттыќ тренировка, кєсіптік -ќолданбалы жєне єскери-ќолданбалы дене дайындыќ) тањдап алѓан ќозѓалыс єрекетін жалпы дайындыќтыњ- кењірек игерілуініњ негізінде терењірек игере отырып жоѓары нєтежиелер дењгейіне (жеке бастыњ ќабілеттілігіне сай) жетуді ќарастырады. Осы екі баѓыт келешекте uмір с%.руде адамѓа мањызды ќозѓалыс, дене жєне ќажыр-ќайрат сапаларын , спорттыќ жетілулерін біртіндеп игеру м%.мкіншіліктерін ќамтамасыз етеді. Баѓдарламалыќ-норативтік негіздерден дене тєрбиесініњ негізгі ќаѓидалары наќты жањарулар табады (жеке бастыњ б%.кіл єлем ќолдайтын жан-заќта, гармониялыќ даму ќаѓидасы,ќолданбалы жєне сауыќтыру баѓыттары).
* |йымдастырушылыќ негіз.Дене тєрбиесініњ +-йымдастырушылыќ ќ+-рылымыныњ ж%.йесін мемлекеттік жєне ќоѓамдыќ ерікті +-жымдар, жетекшілік ету жєне басќару %.рдістері ќ+-райды.Мемлекет тарапынан баѓдарламаѓа сєйкес , белгіленген саѓаттарѓа сай ќ+-рылѓан сабаќ кестесі жєне дене тєрбиесі мен спорттыњ штаттаѓы мамандарыныњ жетекшіліктерімен мектепке дейінгі мекемелерде,жалпы білім беретін мектептерде, орта арнайы жєне жоѓары оќу орындарында , армия мен емдік-прафилактикалыќ +-жымдарда дене жаттыѓулары сабаќтарын міндетті жєне ж%.йелі т%.рде +-йымдастыру ќарастырылѓан.  Мемлекет тарапынан +-йымдастыруды  жєне дене тєрбиесініњ нєтежиелерін баќылауды іске асыруды мемлекеттік органдар ќамтамасыз етеді (мєдениет, хабарлама, спорт жєне саяхат министрлігі; спорт жєне ѓылым, білім министрлігі; саяхат жєне спорт агенттігі; спорт жєне дене мєдениеті комитеті т.с.с.).
Ќоѓамдыќ-ерікті +-жымдар тарапынан дене жаттыѓулары сабаќтары жеке бастыњ бейімділігіне , адамныњ ќабілеттілігі мен дене тєрбиесіндегі ќажеттілігіне тєн +-йымдастырылады.Ќоѓамдыќ-ерікті дене тєрбиесініњ uзіне тєн ќаѓидасы дене мєдениеті сабаќтары толыѓымен ерікті т%.рде +-йымдастырылады.Ќоѓамдыќ-ерікті бастамаларда дене тєрбиесін +-йымдастыру, дене мєдениеті сабаќтарына спорттыќ ќоѓамдар ж%.йесі арќылы (ФСО) ќызыѓушылыќтарына сєйкес кєсіпќой клубтарѓа (ФСК "Связист", "Ќайрат"т.б.) б+-ќара кuпшілікті тарту арќылы іске асырылды.
	Келесі, Ќазаќстан Республикасыныњ дене тєрбиесі ж%.йесініњ идеялыќ баѓыты, халыќтыќ басќа ж%.йелерден дене тєрбиесініњ ѓылымилыѓы  -  билеуші таптыњ ойына баѓыну , +-лттыќ сипат, екі жаќтылыќ сияќты uзіне тєн ерекшеліктеріне ой жіберуіміз ќажет. Басќаша айтќанда , тарихи дамудыњ єр жања кезењінде дене тєрбиесі ж%.йесі  қоѓамныњ талабына сай uзгеріп немесе жања ж%.йелер пайда болды.Ескі ж%.йелер жања жаѓдайда белгілі бір уаќытта uмір с%.ре алады, содан кейін міндетті т%.рде uзгеріске +-шырап немесе жања ж%.йелерге орын береді. 
	Дене тєрбиесі ж%.йесініњ аныќтайтын шегін немесе негізін оќи отырып міндетті т%.рде маќсатын, міндеттерін жєне uз еліміздегі дене тєрбиелерініњ ќаѓидаларын сонымен ќатар, келешектегі даму болашаѓын т%.сінгеніміз жuн.
	Дене тєрбиесініњ маќсаты єр адамныњ жеке басыныњ ќоѓамдаѓы белсенділігін сипаттайтын жеке адамныњ uзіне ќана тєн дене сапаларын жєне сонымен ќатар ќабілеттіліктерін, адамгершілік ќасиеттерін жан-жаќты жетілдіре отырып, осыныњ негізінде ќоѓамныњ єр м%.шесініњ дене дайындыќтарын , жемісті ењбек етуге жєне басќада іс єрекеттердіњ т%.рлерімен айналысулары %.шін адамзат баласыныњ дене дамуын неѓ+-рлым жаќсарту болып табылады.
	Дене тєрбиесіндегі маќсатќа ќол жеткізу %.шін тєрбиелеу %.рдісініњ кuп салалыѓын кuрсететін, тєрбиеленушілердіњ жас кезењдерініњ дамуын, олардыњ дайындыќ дењгейлерін, белгіленген нєтежиелерге ќол жеткізуге жасалѓан жаѓдайларын ашып кuрсететін бірнеше наќты міндеттерді (арнайы жєне жалпы педагогикалыќ) шешуіміз ќажет.
     Дене тєрбиесініњ арнайы міндеттеріне екі топты жатќызамыз: наќты дене дамуыныњ міндеттері жєне білімді игеру міндеттері. Наќты дене дамуыныњ міндеттерін шешу %.шін адам мыналарды ќамтамасыз етуі ќаже:
-Адамзат баласына тєн дене сапаларынсєйкестендіре дамыту.
-Денсаулыќты саќтау жєне жаќсарту , бекіту сонымен ќатар аѓзаныњ шыныѓуы.
-Дене бітімініњ жетілуі жєне физиологиялыќ ќызметініњ жан-жаќты дамуы.
-Жалпы ж+-мыс ќабілеттілігін жоѓары дењгейде кuп жылдар бойы саќтау.
	Арнайы білімді игеру міндеттеріне ќатыстылар:
-¤мірге ќажетті кuптеген ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастыру.
-Дене мєдениеті жєне спортты т+-рмыста  жєне uндірісте ќолдануѓа м%.мкіндік беретін ѓылыми-тєжірибелік сипаттаѓы негізгі білімдерді игеру.
	Жалпы педагогикалыќ міндеттерге адамныњ жеке басын ќалыптастыру жатады. Б+-л міндеттер ќоѓамымызда барлыќ тєрбиелер ж%.йесініњ алдында ењ мањызды. Дене тєрбиесі uз кезегінде адамзат баласыныњ ќоѓам талабына сай болуына, ойлау ќабілетініњ жєне жеке басыныњ этикалыќ, эстетикалыќ, ењбек тєрбиесін ќалыптастырудаѓы психоматорлыќ ќызметініњ жєне адамгершілік сапасыныњ дамуына ыќпал етуі тиіс.  Осы жаѓдайда мынандай міндеттерді (білім беру, сауыќтыру жєне тєрбие беру) шешкен жаѓдайда дене тєрбиесініњ маќсатына ќол жеткіземіз:
* Денсаулыќты бекіту.
* Дене дамуын жаќсарту.
* Ќозѓалыс ќабілеттіліктерін дамыту.
* Білімдерді игеру.
* Адамзат баласыныњ жан-жаќты даму дењгейін кuрсететін , дене тєрбиесініњ аќылдылыќ ,адамгершілік жєне ењбекке тєрбиелеу %.рдістерімен бірлігі-б%.тіндей жеке басты ќалыптастыру.
   Студенттер міндетті т%.рде ењбекші халыќтыњ жан-жаќты дене жєне рухани ќабілеттіліктерініњ сонымен бірге аќылдылыќ, адамгершілік, эстетикалыќ жєне политехникалыќ білімдермен ќаруландыруларыныњ жаѓдайларын т%.сіндіргендері жuн.
   Еліміздегі дене тєрбиесініњ маќсаты туралы с+-раќты оќи отырып ќоѓамдыќ ќатынастардыњ сипаты ќандай жєне Ќазаќстан Республикасында халыќ аралыќ жаѓдайдыњ ерекшеліктеріне байланысты б+-л маќсат ќалай негізделгенін білуіміз ќажет.
   Дене мєдениетініњ жалпы міндеттерін сипаттай отырып міндеттердіњ uзара бірлігі мен дене тєрбиесініњ жалпы тєрбиеніњ басќа жаќтарымен байланыстары туралы с+-раќќа тоќталѓанымыз д+-рыс.
   Дене тєрбиесі ж%.йесініњ ќаѓидасын оќи отырып, олардыњ мањыздары мен барлыќ баѓыттардаѓы міндеттерін жєне дене тєрбиесі практикасыныњ кuптеген т%.рлерін баѓалауымыз ќажет.
   Педагогикада ќаѓида сuздігін тєрбиеніњ зањдылыќтарын білдіретін uте мањызды жаѓдайы деп т%.сінеміз. Олар оќушы мен оќытушыныњ іс єрекетін аз к%.ш жєне уаќыт ж+-мсай отырып белгіленген маќсатќа баѓыттайды.
   Дене тєрбиесініњ маќсатынан шыѓатын міндеттерді іске асырудыњ жалпы ќаѓидалары болып табылатындар:
* Жеке адамныњ жан-жаќты дамуына ыќпал ету ќаѓидасы.
* Дене тєрбиесініњ практикасымен (ќолданбалылыѓы) байланыс ќаѓидасы.
* Денсаулыќты жаќсарту баѓытындаѓы ќаѓида.
Оларды жалпы деп атайтын себебіміз , олардыњ іс єрекеттері дене мєдениеті мен спорт саласындаѓы барлыќ ж+-мысшыларѓа , дене тєрбиесі ж%.йесініњ барлыќ звеноларына (мектепке дейінгі мекемелер, мектеп, арнайы орта жєне жоѓары оќу орындары т.с.с.) мемлекеттік жєне ќоѓамдыќ +-йымдастыру т%.рлеріне (б+-ќаралыќ дене мєдениеті жєне жоѓары жетістіктегі  спорт; кєсіпќойлыќ спортжєне кuрнекті-коммерциялық спорт т.с.с.) жалпы таралады. 
	Дене мєдениеті жєне спортпен айналысатын адам ќандай болуы ќажет немесе наќ дене тєрбиесініњ %.рдісіне жєне оныњ нєтежиесіне ќойылатын ќоѓамымыз бен мемлекетіміздіњ талабы осы жалпы ќаѓидаларда салынѓан.
	Сонымен, жеке бастыњ жан-жаќты дамуына ыќпал ету ќаѓидасы. Б+-л ќаѓиданы екі негізгі жаѓдайда ашуымыз ќажет:
-Жеке бастыњ жан-жаќты , сєйкес дамуын ќалыптастыратын, тєрбиеніњ барлыќ жаќтарыныњ бірлігін ќамтамасыз ету.
  + Адамзат баласыныњ uміріне ќажетті кењ т%.рде ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін, ќозѓалыс ќабілеттіліктерін, uмірде мањызды дене сапаларын ќалыптастыру %.шін дене мєдениетініњ єрт%.рлі факторларын кешенді ќолдану.
Дене тєрбиесініњ практикамен байланыс ќаѓидасы. Б+-л ќаѓида дене мєдениетініњ ењ негізгі маќсатына баѓытталѓан: адамды ењбек жєне єскери іс єрекетке даярлау. Б+-л ќаѓида келесі жаѓдайларда наќтыланады:
-Наќты ќолданбалы сипаттаѓы uмірге ќажетті ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастыратын амалдарѓа (дене жаттыѓулары) кuбірек кuњіл аудару.
  + Дене тєрбиелеу єрекетініњ кез келген т%.рінде дене ќабілеттіліктерініњ жан-жаќты дамуын ќамтамасыз ету ќажет.
  + ¤мірдегі белсенділігін , ењбекке, париоттыќќа жєне дене сапаларын тєрбиелеу негізінде ќалыптастыруды жалпы мєдениет іс єрекетімен маќсатты жєне ж%.йелі т%.рде байланыстыру.
Денсаулыќты жаќсарту баѓытындаѓы ќаѓида. Адамныњ денсаулыѓыныњ жетілуімен жєне жаттыѓудыњ тиімділігіне міндетті т%.рде ќол жеткізумен сипатталады. Б+-л ќаѓида мыналарѓа міндеттейді :
-Дене тєрбиелеудіњ мазм+-нын, амалын, єдісін аныќтауда міндетті кuрсеткіш ретінде олардыњ сауыќтыру ќ+-ндылыѓын ескереді.
  + Тренировкалыќ ж%.ктемені реттеу жєне жоспарлау барысында дене жаттыѓуымен айналысушыныњ дене дайындыќ дењгейін, жынысын, жасын ескереді.
  + Дене жаттыѓулары сабаќтары жєне жарыс %.рдісіне педагогикалыќ жєне дєрігерлік баќылауды %.здіусіз ќамтамасыз етеді.
  + Табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері мен гигиеналыќ факторларды кењінен ќолдану.
  + Жараќаттар мен денсаулыќтаѓы ауытќуларды болдырмайтын дене тєрбиесі %.рдісіндегі алдын-алу шараларын іске асыру.
Сонымен, ќорытындылай келсек дене тєрбиесі ж%.йесініњ негізгі мањызы мыналарда:
  + Дене тєрбиесініњ міндеттері мен маќсаттарын шешу %.шін жаѓымды жаѓдайлар мен м%.мкіндіктер туѓызу.
  + - Дене тєрбиесі %.рдісініњ жалпы баѓытын аныќтау(жан-жаќтылыќ, ќолданбалылыќ, сауыќтыру).
  + Дене тєрбиесініњ ќызмет кuрсетуге тиісті наќты баѓытын аныќтап алып (жалпы дене дайындыѓы; кєсіпќойлыќ дене дайындыѓы; спорттыќ баѓыт) практика ж%.зінде іске асырудыњ жолдарын белгілеу.
Жоѓарыда айтылѓандардыњ негізінде біздіњ еліміздегі дене тєрбиесі мемлекеттік жєне ќоѓамдыќ +-йымдарда іске асырылады деп айта аламыз. Дене тєрбиесініњ uзіне тєн сипаты болып дене тєрбиесіне жетекшілік етудегі мемлекеттік жєне ќоѓадыќ +-йымдардыњ бірлігі табылады. Б+-л с+-раќтар дене мєдениетініњ жоѓары оќу орындарыныњ студенттеріне арналѓан оќу ќ+-ралдарында толыќ берілген.
	Дене тєрбиесі ж%.йесініњ даму болашаѓын "Дене тєрбиесі жєне спорт туралы" зањды (1999 ж.); "Ќазаќстан Республикасында б+-ќаралыќ спортты дамытудыњ +-заќќа ќалдыруѓа болмайтын шаралары" туралы ¤кіметіміздіњ н+-сќауын (1995 ж,.) ; "Ќазаќстан Республикасы т+-рѓындарыныњ дене даярлыѓыныњпрезиденттік сынамалары туралы" ережені (1996 ж.,) талдай отырып игергеніміз жuн. Президенттік тестіњ ќ+-рылысын, мазм+-нын т%.сініп жєне орындауѓа талпына отырып , президенттік тестіњ дене тєрбиесі ж%.йесі ќаѓидасын жєне міндеттері мен маќсаттарын ашатынын жєне еліміздегі дене мєдениеті ќозѓалысыныњ дамуына ыќпал ететінін т%.сінгеніміз жuн.
                                 
                                            Негізгі єдебиеттер:
  + Закон РК "О физической культуре испорте". 2.12.1999г.№490-13РК.
  + Указ Президента РК "Огосударственной программе развития физической культуры и спорта в Республике Казахстан на 2001-2005годы."12.03.2001г.,№570.
  + Программа оздоровления населения Республики Казахстан средствами физической культуры и спорта  - министерство образования, культуры издравохранения от 20.11.1997г.
  + Постановление правительства Республики Казахстан от 24.06.1996 ., №774 "О президнтских тестах физической подготовленности населения РК".
  + Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. Теория и методика физического воспитания и спорта. М.,2001г.,стр.10-19.
  + Ашмарин Б.А. Теория и методика физической культуры и спорта. М., 1979,1990гг.стр.19-36.
  + Гажуловский А.А. Основы теории и методики физической культуры. М., 1986 г. 
                                              
                                               Ќосалќы єдебиеттер:
  + Голощапов Б.Р. История физической культуры и спорта. М., 2000г.
  + Суслов В.П., Холодов Ж.К. Теория и методика спорта. М., 1997г.
  + Максименко А.М. Основы теории и методики спорта . М., 1997 г.
  + Лоу Б. Красота и спорт М., 1984 г. стр. 67-68 .
  + Русанов В.П. Основы иеории и методики физической культуры и спорта. Усть-Каменогорск., 2003 г., стр. 8-11.

                                  Баќылау с+-раќтары.

* "Дене тєрбиелеу ж%.йесі" т%.сінігі нені білдіреді?
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ даму саласында мемлекеттік жєне    ќоѓамдыќ +-жымдардыњ рольдері ќандай?
* Ќазаќстан Мемлекетіндегі дене тєрбиесініњ маќсаты ќандай?
* Ќазаќстан Мемлекетіндегі дене тєрбиесініњ міндеттері ќандай?
* Дене жєне аќылдылыќ тєрбиесініњ uзара байланыстары ќандай?
* Дене жєне адамгершілік тєрбиесініњ uзара байланыстары ќандай?
* Дене дайындыѓы мен эстетикалыќ тєрбиеніњ uзара байланыстары     ќандай?
* Дене тєрбиесі мен политехникалыќ оќудыњ uзара байланыстары ќандай?
* Жеке бастыњ жан-жаќты даму %.рдісініњ мањыздылыѓы неде?
* Денсаулыќты арттыру баѓытындаѓы %.рдістіњ мањыздылыѓы неде?
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ ѓылымилыѓы немен сипатталады?
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ +-йымдастырушылыќ негізі ќандай?
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ болашаќ даму негізі ќандай?
* Неге президенттік тест дене тєрбиесі ж%.йесініњ нормативтік негізі болып табылады жєне дене тєрбиесі ж%.йесініњ маќсаты мен %.рдістерініњ негіздері ќалай кuрсетілген?
	

Тақырып: Дене тәрбиесінің принциптері

	Ќозѓалыс шеберлігі мен даѓдысын ќалыптастыру  жєне дене сапаларын тєрбиелеу жалпы зањдылыќтарѓа баѓынады, ол єдістемеде ќаѓидалар деп аталады.Ќаѓидаларды білу , оларды тєжірибеде ќолдану дене тєрбиесі %.рдісін жетілдіреді. Дене тєрбиесі %.рдісіне келесі  єдістемелік ќаѓидалар тєн: саналылыќ жєне белсенділік, кuрнектілік, ж%.йелілік, тиімділік, реттілік жєне даралыќ.
Табиѓат пен ќоршаѓан ортада барлыќ ќ+-былыстар мен ќаѓидалар белгілі зањдылыќтарѓа баѓынып, соларѓа сєйкес дамиды. Ѓылыми ізденістер мен тєжірибе нєтежиелері кuрсеткендей осындай зањдылыќтарѓа дене тєрбиесініњ ќаѓидаларыда тєуелді. Осы зањдылыќтарды т%.сіну, талдау белгілі бір жаѓдайды ќалыптастырады, осыѓан сєйкес адам баласыныњ дене тєрбиелеу %.рдісіне жетекшілік етуді жаќсартуѓа м%.мкіншілік туады.
Дене тєрбиелеу %.рдісіне жетекшілік етуді аныќтайтын жалпы жаѓдай єдістемеде ќаѓидалар деп аталады. Басќаша айтсаќ ќаѓиданыњ жалпы аныќтамасын "ќандайда бір ілімніњ, оќудыњ, ѓылымныњ т.с.с. негізгі бастамасы " депте т%.сінуге болады. Ќаѓидаларды игеру жєне оларды практика ж%.зінде іске асыра білу оќушылардың дене тєрбиесі %.рдісініњ тиімділігін арттырады.
Педагогика саласында б+-л ќаѓидаларды %.йрету, оќыту %.рдістеріне ќатынастарын ескере отырып дидактикалыќ деп атайды. Біраќ, дене тєрбиесінде дене жаттыѓуларын %.йрету, адамдарды біліммен ќаруландыру , дене сапаларын тєрбиелеу %.рдістері ќатар ж%.ргендіктен ќаѓидаларды дидактикалыќ  демей єдістемелік ќаѓидалар дегеніміз жuн.
Дене тєрбиесініњ зањдылыќтарын оќи отырып єр ќаѓиданыњ мањызын жєне дене тєрбиелеу %.рдісінде іске асырудыњ жолдарын ќарастыруымыз ќажет. 
Саналылыќ жєне белсенділік ќаѓидасы. Б+-л ќаѓиданыњ міндеті дене тєрбиесі жєне спорттыќ іс єрекеттердіњ адам баласына ќажеттілігі, т+-раќты ќызыѓушылыќ, дене тєрбиелеумен айналысушыныњ бойында терењнен ойланып ќалыптасќан д+-рыс кuз ќарас, соѓан тєн белсенділікті ояту. Саналылыќ жєне белсенділік ќаѓидасына с%.йенсек адамныњ дене тєрбиелеу сабаќтарына ой ќорытып жєне шыѓармашылыќ жолмен іс єрекетке т%.спесе дене тєрбиелеудегі маќсатына ќол жеткізуі м%.мкін емес. Практика ж%.зінде б+-л ќаѓиданы ќолдану барысында дене тєрбиелеумен айналысушыныњ алдында т+-рѓан педагогикалыќ міндеттерді шешудегі т%.сінігі мен ой ќабілетін ескергеніміз жuн. 
Дене тєрбиелеу %.рдісінде саналылыќ ќаѓидасын іске асыру %.шін неге белсенділікті тєрбиелеуіміз ќажет?
Ќабылеттілік- б+-л адамныњ объективті жаѓдайдыњ зањдылыѓын д+-рыс т%.сініп, осыѓан сєйкес uзініњ іс єрекетін іске асыра білу. Саналылыќтыњ негізі болып адам uзініњ іс єрекетініњ нєтежиесін д+-рыс аныќтап жєне алдына д+-рыс міндеттер ќоя білуі. Сонымен ќатар, саналылыќ  - адамныњ ж+-мысќа кірісу дењгейі, іс єрекет барысында кuрінетін uлшемі жєне кuлемі. Дидактикада белсенділік адамныњ білімді, ептілік пен єдетті саналыќпен игерудіњ нєтежиесі  жєне алдын-ала негізге алушы жетектеуші к%.ші ретінде есептеледі. Б+-л ќаѓиданыњ мањыздылыѓын И.П.Павловтыњ адамныњ наќты іс єрекетті екінші сигналдыќ ж%.йеде ќабылдайтындыѓы туралы оќуына негіздеп баѓалауѓа болады. (С.Л. Рубинштейн, Л.С.Выготский , А.Н.Леонтьев) адам баласыныњ белсенділігі оныњ саналылыѓына тєуелділігініњ факторы болып табылады. Б+-л жаѓдайда сана мынандай категорияларды білім, мотив, ќажеттілік, ќызыѓушылыќ жєне маќсаттарын ескере отырып іс єрекетті реттеп жєне баѓыттайды.
Б+-л ќаѓидадан келесі талаптар туындайды:
* Сабаќтыњ міндеттері мен маќсаттарыныњ ќойылуы жєне дене тєрбиесімен айналысушыныњ т%.сінуі.
* Педагогикалыќ %.рдістегі ќозѓалыс єрекеттерін саналыќпен оќу жєне игеру.
* ¤мір тєжірибесінде игерілген білімдерді, ептіліктер мен єдеттерді м%.мкіншіліктері мен єдістеріне сєйкес саналыќпен ќолдану.
* Денені жетілдіру %.рдісіне адамныњ uз еркінше талпынуын, белсенділігін жєне шыѓармашылыќ ізденгіштігін тєрбиелеу.
Кuрнектілік ќаѓидасын оќу барысында  кез келген оќу адамныњ сана сезіміне с%.йенеді десек біраќ , ќозѓалыс єрекеттерін оќу барысында кuрнектілік ерекше ќажет екендігін ескергеніміз д+-рыс. Б+-л с+-раќты саналыќ ілім тарапынан, сонымен ќатар И.П. Павловтыњ анализаторлар туралы оќуы т+-рѓысынан ќарастыруымызѓа болады.
Дене тєрбиесі %.рдісінде кuрнектілік тєжірибесі кuру, дыбыс жєне ќозѓалыс сияќты жолдармен іске асырылады. Кuру ж%.йесі арќылы ќабылдау %.ш дењгейде ж%.реді:сезіну, ќабылдау жєне елестету, ал есту ж%.йесі арќылы тек ќана болжап-елестету дењгейінде (Ю.Г.Ананьев 1957 г.) ќана ж%.ретінін ескергеніміз жuн. Адам сuз арќылы берілген хабардыњ 15 пайызын еске саќтаса, ал кuру арќылы 25 пайызын игереді, ал осы хабарламаны жеткізудіњ екі єдісі бір уаќытта ќолданылса  хабарды 65 пайызѓа  дейін игеру м%.мкіндігі бар.(Н.В.Краснов, 1977г.)
Ќозѓалыс кuрнектілігініњ ерекшелігі кењістіктегі ќозѓалысты наќтылаумен бірге динамикалыќ ќозѓалыстыњ ішкі жєне сыртќы к%.штерін, єсіресе екпінді жєне +-шќыр ќозѓалыстарды уаќытылы болжауѓа м%.мкіндік береді.
Тиімділік жєне даралылыќ ќаѓидасын игеру барысында дене тєрбиелеумен айналысушыныњ оќу-тєрбие талабына сай м%.мкіншілігін, дене ж%.ктемесі мен оќу тапсырмасыныњ тиімділігі, берілген тапсырманы орындауѓа дайындыѓын ќамтамасыз ету, тєрбие мен оќуѓа жекешелей кuњіл бuлуге баса кuњіл аударѓан жuн. Тиімділік пен даралыќ ќаѓидасыныњ мањызы тuмендегідей ќорытындылады:
* Дене тєрбиелеумен айналысушылардыњ єр ќайсысына ќозѓалыстыњ ептілігі мен єдетініњ , дене сапаларыныњ дамуын, ж+-мыс ќабілеттіліктерін жетілдіруін ќамтамасыз ету %.шін тиімді жаѓдайлар жасау. 
* Адам аѓзасында жаѓымсыз із ќалдыратын шектен тыс тренировкалыќ ж%.ктемелерді , талаптарды, тапсырмаларды болдырмау.
Тиімді ж%.ктеме мен тапсырмаларды аныќтаудыњ uлшемі болып есептелетіндер:
- Объективті кuрсеткіштер- денсаулыќ кuрсеткіші, жаттыќќан аѓза.
  + Субъекті кuрсеткіштер- +-йќы, тєбет, uзін жаќсы сезіну, тренировка жасап жарыстарѓа ќатысу т.с.с..
Сондыќтан, тиімділік пен дараландыру ќаѓидасы дене мєдениеті маманынан єрќашан ескеріп отыруѓа тура келетін , жиі uзгеріп отыратын uте ќиын тапсырманы орындауын талап етеді. (дене тєрбиелеумен айналысушылар ќ+-рамыныњ ерекшеліктері; жеке бас ерекшеліктері; дене тєрбиесі %.рдісі барысындаѓы жалпы жєне дараланѓан динамиканыњ uзгерісі; дене тєрбиесініњ міндеттерініњ, амалдары мен єдістерініњ ерекшеліктері).Дене тєрбиесініњ болашаќтаѓы єсер етуін баѓдарлау %.шін барлыќ салаларыныњ ары ќарай uзгерулерін д+-рыс болжай білу ќажет.
	Тиімділік ќаѓидасы туралы т%.сінікті %.йрету мен тєрбиелеу %.рдісіндегі бірініњ ізімен бірін жєне бірінен кейін бірін сияќты маѓанамен байланыстырѓан жuн. Ж%.йелілік ќаѓидасы дене сапаларын дамыту жєне ќозѓалыстыњ єдетін ќалыптастыру зањдылыќтарына негізделген.Б+-л оќу-тєрбие %.рдісін бірінен кейін бірін , ж%.йелі +-йымдастыруѓа жаѓдай жасайды.
	Тапсырманыњ ќайталануы жєне uзгермелілігі аѓзада ќайта ќалпына келу %.рдісініњ динамикасына, ж+-мыс ќабілеттілігініњ фазаларыныњ uзгеруіне тєуелді. Тапсырмалардыњ бірінен кейін бірініњ реттігі сапалардыњ жєне єдеттіњ келесіге к%.рделене дамуы т.с.с. uз ара байланыстарымен аныќталады. Соѓан байланысты ж%.йелілік ќаѓидасыныњ негіне %.ш талапќа топтастыруѓа болатын єрт%.рлі жаѓдайлар кіреді: оќу -тєрбие %.рдісін +-йымдастыру барысында жаѓымсыз жаѓдайларды , жоспарсыз ж+-мыс пен талапќа сай емес амалдарды ќолдануларды болдырмау. Спорт саласыныњ оќытушысы ж%.йелілік %.рдісін іске асыру барысында нені ескергені жuн?
  + Атќаруѓа ќажетті материалдарды ж%.йелеу барысында ќажетті талаптарды +-стануды +-мытпау.
  + Оќу %.рдісін +-йымдастыру барысында ењ бастысы сабаќтардыњ %.здіксіздігін ќамтамасыз ету.
  + Сабаќты єдістемелік жаѓынан ќамтамасыз етуде ж%.ктеме мен демалысты сєйкес шамалауды ќарастыру ќажет.
Динамикалыќ ќаѓиданы (талаптардыњ біртіндеп жоѓарылауы) оќуда дене тєрбиелеу %.рдісі барысында кез келген біртіндеп uсетін кuлемі мен ж%.ктеменіњ ауырлыѓы, барѓан сайын ќиында , жања тапсырмаларды орындаумен байланысты жалпы талаптарѓа с%.йенетінін есімізге +-стаѓанымыз жuн. Дене тєрбиесіндегі динамикалыќ ќаѓиданыњ мањызы мынандай негізгі жаѓдайларда ашылады: 
            oo Жүктеменің өсуіне байланысты тапсырмаларды %.здіксіз жањалау ќажеттілігі. Дене жаттыѓуларыныњ єсерінен адам аѓзасындаѓы жаѓымды uзгерістер т%.сірілген ж%.ктеменіњ кuлемі мен ќарќыны жаѓынан прапорционалды.(белгілі физиологиялыќ шектемелерде).Барлыќ ќажетті жаѓдайлар саќталса, шектен тыс шаршау сезімін тудыратын адам аѓзасына т%.сірілетін ж%.ктеме талапќа сай болса-онда ж%.ктеменіњ кuлемі +-лѓайѓан сайын адам аѓзасында ќалыптасу %.рдісі мањызды жєне берік болады; ж%.ктеме ќарќынды болѓанда ќайта ќалпына келу немесе "шектен тыс тыныѓу" %.рдісі мыќты болады.Б+-л  б+-лшыќ еттердіњ энергетикалыќ ќалыпќа келу экспериментінде дєлелденген.(А.И.Ямпольская, Н.Н. Яковлев жєне т.б.).
            oo Ж%.ктемені кuтерудіњ т%.рлері мен тапсырмаларды к%.рделендірудіњ жаѓдайлары.Жања тапсырмалар жєне солармен байланысты ж%.ктеменіњ дене тєрбиесімен айналысушыныњ м%.мкіншілігіне сай , аѓзасыныњ ќызметтік м%.мкіншілігінен жоѓары болмаса , жасына , жынысына, жеке басыныњ ерекшелігіне сай болса б+-лшыќ еттіњ uсуінде жаѓымды нєтежиелерге ќол жеткізуге м%.мкіндік беретіні т%.сінікті. Ењ бастысы дене тєрбиесі сабаќтарыныњ %.здіксіз болуы, демалыс пен ж%.ктеменіњ кезекпе-кезек д+-рыс ќолданылуы жєне дене жаттыѓуларыныњ бірімен бірініњ uзара байланыстылыѓы. 
Ж%.ктеменіњ динамикасы біртіндеп uсуімен сипатталуы ќажет.Ж%.ктеменіњ біртіндеп uсуініњ %.ш т%.рі бар: 
      - Т%.зу сызыќты- кuтерілу. Б+-л кезде ж%.ктеме біртіндеп артады, машыќтану баяу, жаттыѓулар арасындаѓы демалыс +-заќ болады.
      - Баспалдаќты- кuптеген жаттыќтыру сабаќтарында адам аѓзасына т%.скен ж%.ктеме т+-раќты тік кuтеріліп отырады. Ол аѓзаныњ бейімделу %.рдісін тездетеді жєне т+-раќтандырады.
      - Толќынды т%.де адам аѓзасына т%.скен ж%.ктеме жоѓарылап ќана емес тuмендепте т+-рады.Машыќтыќты жоѓарылату %.шін келесі толќынды жоѓары дењгейге кuтеру ќажет. Осыныњ негізінде жаттыѓу ж%.ктемесін ењ %.лкен мuлшерде беруге болады.
   Даралылыќ ќаѓидасы-дене тєрбиелеу барысында адам баласыныњ жеке бас ерекшеліктерін ескере отырып дайындыќ дењгейіне, жыныс жєне жас ерекшеліктеріне байланысты  наќты бір uзіне арнап ќолданылады. Сонымен ќатар, психикалыќ ерекшеліктерін, ж%.ктемеге тuзімділігін, сыртќы орта єсерін сезіну м%.мкіншілігіне жєне ж+-мыс істеу ерекшеліктерінде ескереді.
	Дене тєрбиелеу %.рдісініњ ќаѓидалары бірімен-бірі тыѓыз байланысты, машыќтану барысында бірге кездесіпте отырады. Мамандардыњ ќаѓидаларды кешенді ќолданулары- дене тєрбиесі сабаќтары барысында кuрнектіліктер ќолданылып, ж%.йелілік пен біртіндеушілік ќаѓидалырымен бірге оќушылардыњ саналылыќтары мен белсенділіктері артса оќу материалдарын игеруде, дене сапаларыныњ жоѓары дењгейде дамуына %.лкен м%.мкіндіктер береді.

Негізгі єдебиеттер:
            1. Холодов Ж.К. Кузнецов В.С. "Теория и методика физического                                                           воспитания и спорта".М., 2001, с.52-58.

2. Матвеев Л.П.Новиков А.Д. Теория и методика физического воспитания. М. ФиС, 1976 (том 1), стр. 114-141
Ќосалќы єдебиеттер:
* Шиян Б.М. Теория и методика физического воспитания. М., "Просвещение", 1988, стр. 36-49.
2.Русанов В.П. Основы теории и методики физической культуры и спорта. Усть-Каменогорск, 1988, стр.36-49.
3.Ашмарин Б.А. Теория и методика физического воспитания. М., "Просвещение", 1990, стр. 42-75.
4.Боген М.М. Обучение двигательным действием. М., "ФиС", 1985.
            
Ќорытынды с+-раќтар:
1. Дене тєрбиесі ќаѓидаларыныњ мањыздары ќандай?
* Дене тєрбиесімен айналысушылардыњ шыѓармашылыќ ойлау ќабілеттерімен саналылыќтарыныњ дене тєрбиесі процессіндегі  ролі ќандай?
* Дене тєрбиесімен айналысушыныњ  дене тєрбиесі процессіндегі белсенділігініњ ролі ќандай?
* Саналылыќ жєне белсенділік ќаѓидалары И.П.Павловтыњ екінші сигналдыќ ж%.йе туралы ењбегінде ќалай ашылѓан?
* Саналылыќ пен белсенділік ќаѓидаларынан ќандай талаптар шыѓады?
* Кuрнектілік ќаѓидасы нені ќарастырады?
* Кuрнектілік ќаѓидасында  ќандай єдістемелік талаптар негізделген?
* Дене тєрбиесі процессінде тиімділік ќаѓидасы немен аныќталады?
* Ќиыншылыќ пен тиімділіктіњ ќатынасы ќандай?
* ‡йренуге деген дайындыќтыњ дењгейі немен аныќталады?
* Дене тєрбиесімен айналысушыѓа даралай кuњіл бuлу неге негізделген?
* Оќу-тєрбие процессініњ реттілігі жєне ж%.елілігі немен аныќталады, ж%.йелілік ќаѓидасын ќандай зањдылыќтар ашады?
* Ж%.йелілік ќаѓидасынан ќандай єдістемелік жаѓдайлар шыѓады?
* Динамикалыќ ќаѓида (біртіндеушілік) нені ќарастырады?
* Біртіндеушілік ќаѓидасымен ќандай єдістемелік талаптар негізделген?
* ‡йрету мен тєрбиелеу нєтежиесініњ беріктігі  немен аныќталады?
* Оќу-тєрбие процесіндегі дене тєрбиесі ќаѓидаларыныњ бірлігі немен аныќталады?


Тақырып: Дене тәрбиесінің құралдары (амалдары)

	Дене тєрбиелеудіњ амалдары деп-дене тєрбиелеу  %.рдісі барысында алдыѓа ќойѓан міндеттерді орындау маќсатында оќытушы мен оќушыныњ ќолданатын іс єрекеттерініњ т%.рлері. Дене тєрбиесініњ негізгі амалы болып дене жаттыѓулары табылады. Ал, дене жаттыѓуларыныњ єсер етуініњ тиімділігін ќамтамасыз ететін ќосалќы амалдары- табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері мен гигиеналыќ факторлар.
	Дене жаттыѓуларын адамзат баласыныњ денесін жетілдіріп, денсаулыќтарын арттыру %.шін пайда болып жєне ќолданылатын ќозѓалыс єрекеттері деп т%.сінгеніміз жuн. Осыѓан байланысты дене жаттыѓуларыныњ ењбек ќозѓалыс єрекеттерімен +-ќсастыќтары  жєне айырмашылыќтары неде екенін аныќтауымыз ќажет. Б+-л к%.нделікті uмірде єрт%.рлі ќозѓалыс єрекеттеріне т%.сетін адамѓа дене жаттыѓуларымен айналысу неге ќажет деген с+-раќќа жауап береді?
	Дене жаттыѓуларыныњ т%.рлері мен мазм+-ндары uте к%.рделі. Кез келген жаттыѓудыњ мазм+-ны неден т+-ратынын, мазм+-ныныњ ќай жаѓы жетекшілік басты ќызмет атќарады, дене жаттыѓуымен айналысушыныњ м%.мкіншілігіне сай мазм+-нын ќалай аныќтауѓа болатынын наќты , жете т%.сіну мањызды. Жаттыѓудыњ мазм+-нын д+-рыс баѓалау- б+-л жаттыѓуды орындау кезінде ќандай психологиялыќ %.рдістіњ пайда болатынын, ќандай физиологиялыќ uзгерістер мен биохимиялыќ жылжу %.рдісін тудыратынын, ќандай морфологиялыќ uзгерістерге єкеп жєне ќандай дене сапаларын дамытатынын наќты аныќтауѓа кuмектеседі.
	Дене жаттыѓуларыныњ формасы туралы с+-раќты оќу %.шін дене жаттыѓуларыныњ биомеханикасы білімін ќолданѓанымыз жuн. Негізгі uзіне тєн формалары: дененіњ кењістіктегі жаѓдайы, жолы, жылдамдыѓы, ырѓаѓы мен екпіні- жаттыѓулардыњ тиімділігіне єсер ететінін т%.сінуіміз ќажет. Ќозѓалыс єрекетініњ тиімділігін арттыру маќсатында арнайы пайда болѓан дене жаттыѓуларыныњ орындалу єдістері- спорттыќ техника туралы с+-раќты талдасаќ. Жаттыѓулардыњ техникаларыныњ негізгі механизімін не ќ+-райды, оныњ ќосалќы бuлшектеріне не жатады жєне дараландыру техникасы дегенімізді наќты мысалмен кuрсетсек.
	Ќозѓалыстыњ міндетін шешу маќсатында ќимыл, єрекетті тиімді жолмен орындау жаттыѓудыњ тєсілі, техникасы деп аталады. Дене жаттыѓуларыныњ орындалу техникасы %.ш кезењге бuлінеді: дайындыќ кезењі, негізгі кезењ жєне ќорытынды кезењ.
	Дайындыќ кезењі-негізгі ќозѓалыс єрекетіне жаќсы жаѓдай тудыру єрекетіне арналѓан ќимыл (мєредегі дайындыќ жаѓдайы, +-зындыќќа немесе биіктікке секіру алдындаѓы екпінді ж%.гіріс т.с.с.).
	Негізгі кезењ- ќозѓалыстыњ негізгі міндеттерін шешетін ќимыл- ќозѓалыстар (мєреден ырѓып шыѓу, екпінді ж%.гіру, +-зындыќќа немесе биіктікке секіруде жерден серпілу, +-шу т.с.с.).
	Ќорыныды кезкњ- ќозѓалыстыњ аяќталу кезі (сuреге жеткеннен кейінгі ж%.гірудіњ жалѓасуы, секіру кезіндегі жерге т%.су т.с.с.).
	Кез келген жаттыѓудыњ орындалу техникасы єрќашанда дамып отырады. Ескі тєсілдердіњ орынына жања, тиімді тєсілдер келеді. Б+-л ќ+-былыс жаттыѓуды орындаудыњ жетілген, тиімді жолын %.здіксіз ізденуге %.йрену єдістемесініњ кемеліне келуіне , осы арќылы к%.рделі жаттыѓуларды тиімді орындауѓа ќол жеткізеді.
	Дене тєрбиелеу жаттыѓуларыныњ эталондыќ орындалу тєртіптері бар. Єр спортшы uзініњ дене к%.шініњ м%.мкіндігін, психологиялыќ ерекшелігі мен ќимыл ќабілетін ескере отырып uзіне ќане тєн техниканы uќолданады. Жаттыѓу техникасыныњ uзіне ќане тєн бuлімі, бuлшегініњ орындалу тєсілі болады. Дараландыру техникасы екі жаќты процесс: бір жаѓынан стандартты техниканыњ элементтері спортсменніњ жеке бас ерекшеліктеріне сєйкес икемделсе, екінші жаѓынан спортсмен uзініњ м%.мкіншілігін жаттыѓу техникасыныњ талабына сай uзгертуге талпынады.
	Бір ќана дене жаттыѓуыныњ адам аѓзасына єрт%.рлі єсер етуі немесе єрт%.рлі жаттыѓулардыњ бірдей нєтежиелерге жеткізулері м%.мкін екені аныќ. Жаттыѓулардыњ адам аѓзасына єсер етуі єрт%.рлі себептерге байланысты , оларды тuмендегідей топтастыруѓа болады:
1. |стаз бен оќушыныњ жеке бас сипаттарына байланысты- +-стаз оќытады, оќушы оќиды, %.йренеді. Сондыќтан, жаттыѓудыњ єсері +-стаз uнегесіне, білімініњ дењгейіне,ќимыл шеберлігіне, дене ќуатына , сондай-аќ оќушы мен оќытушыныњ белсенділігі мен ынтасына байланысты.
2. Ѓылыми себептер- адамныњ дене тєрбиелеу зањдылыќтарын ѓылыми дењгейде т%.сіне білуі.
3. Єдістемелік себептер- жаттыѓуларды орындар кезіндегі ескеретін кuптеген єдістемелік талаптар. Дене жаттыѓуларыныњ єсері осы єдістемелік талаптарды д+-рыс пайдаланумен тыѓыз байланысты. Олар: жаттыѓуларды орындау уаќыты, жаттыѓуларды ќайталап орындау саны, ќарќыны, аралыќ тыныѓу уаќыты, демалыстардыњ т%.рлері т.с.с..
4. Санитарлыќ-гигиеналыќ себептер. Дене тєрбиелеу жаттыѓуларыныњ адамзат аѓзасына тиімді єсер етуі %.шін тамаќтану, демалу, ж+-мыс істеу тєртіптерін саќтап, табылѓан ортасын (жаттыѓатын орындар: спорт залы, жаттыѓатын орын)санитарлыќ талапќа сай +-стау.
5.  Метеорологиялыќ себептер: ауа температурасы, ылѓалдылыѓы, жел к%.ші,  т.б.
6.  Материалдыќ себептер. Дене тєрбиесі жаттыѓуларыныњ орындалуын ќамтамасыз ететін спорт ѓимараттары, жабдыќтар, спорттыќ снарядтар, спорт киімдер т.б.
Дене жаттыѓуларыныњ мазм+-ндары мен т%.рлеріне ой жіберу %.шін олардыњ бірлерімен бірлерініњ uте тыѓыз байланыста екендерін т%.сінгеніміз жuн. Жаттыѓудыњ мазм+-ны оныњ т%.рін аныќтаса, ал т%.рі жаттыѓудыњ мазм+-ныныа жаѓымды немесе жаѓымсыз єсер етеді.
Сонымен ќатар , жаттыѓудыњ білім берудегі мањызын, дене ќабілеттерініњ дамуына , ќажыр-ќайрат сапасын тєрбиелеуде жєне денсаулыќты жаќсартуда єсерін баѓалаѓан жuн.
Дене жаттыѓуларыныњ педагогикалыќ мањызын баѓалау барысында оќытушы кез келген жаттыѓудыњ тиімділігі жаѓдайѓа жєне єр т%.рлі себептерге байланысты екенін ескергені жuн. Мысалы: ќандайда бір ќашыќтыќты ж%.гірп uтудіњ тиімділігі єр т%.рлі , кім ж%.гіріп келеді, ќандай жаѓдайда , тіпті ќандай жаттыѓуларда орындаѓаннан кейін ж%.гіргеніне сєйкес єсер етеді.
Дене жаттыѓулары дене тєрбиелеу процессі тєжірибесінде uте кuп ќолданылады. Дене тєрбиелеу саласында дене жаттыѓуларыныњ %.ш ж%.зге таяу топтары белгілі. Дене жаттыѓуларын топтастыру алдыѓа ќойылѓан міндеттерге сєйкес наќты дене жаттыѓуларыныњ ж%.йесін іріктеп алуѓа кuмектеседі. Дене жаттыѓуларын топтастыру барысында педагогикалыќ ќатынастардаѓы мањызды белгі, ерекшеліктер негіз болады (дене сапаларыныњ т%.рлері, ќозѓалыстыњ ќ+-рылысы, ж%.ктеменіњ сипаттамасы жєне т.с.с.). 
Дене тєрбиесініњ ілімдері мен єдістемелеріндегі дене жаттыѓуларыныњ бірнеше топтарын +-сынамыз:
1.  Дене тєрбиелеу жүйесіндегі тарихи белгілерге сєйкес топтастыру. Дене жаттыѓуларыныњ кuптеген т%.рлері ќоѓамда біртіндеп тuрт топќа топтасты: гимнастика, ойындар, спорт жєне туризм. 
А. Ойынды дене тєрбиесініњ амалдары мен єдістері ретінде баѓаласаќ онда спортсменніњ ќозѓалыс єрекеттерін сюжет ретінде +-йымдастыруѓа кuњіл бuлеміз (мысалы- имитациялыќ; спорттыќ элементтер; спорттыќ ойындар). Ал ойынныњ єдістемелік жаѓынан ќарасаќ онда ойынныњ оќытушыѓа білім беру мен денсаулыќты арттыру міндеттерін шешудегі тєжірибе барысндаѓы м%.мкіндіктері мен шеберліктеріне кuњіл бuлгеніміз жuн. Ал басќа жаѓынан алсаќ ойынныњ жеке міндеттерді шешуді ќиындататын ерекшеліктерінде ескергеніміз  д+-рыс. (Мысалы: ќиын ќозѓалыстарды %.йрену немесе адам аѓзасына т%.сетін ж%.ктемелерді реттеп, шектеу т.с.с.).
Є.  Гимнастиканы  дене тєрбиелеудіњ амалы ретінде ќатањ шектелген талабы бар , кењ кuлемді, м%.мкіндігі мол амалдардыњ бірі деп т%.сінеміз. (Мысалы- негізгі гимнастика; спорттыќ гимнастика; ќосалќы-кuмекші гимнастика). Гимнастика мен ойынды салыстыра отырып олардыњ бірін-бірі толыќтыратынын жєне айырмашылыќтарыныњда бар екенін т%.сінеміз.
Б)  Спорттыњ єдістемелік ерекшеліктерін (жарыстар; дене жєне ќажыр-ќайрат сапаларыныњ ќолданылуы; идеялыќ баѓыт; жања ѓылыми жањалыќтарѓа с%.йену т.б.) ойындар мен гимнастикамен салыстыра отырып жарыс єдістері ќандай жаѓдайларда тиімді  жєне м%.мкіншілігініњ шектеулі екенін т%.сінеміз. 
В)  Туризмніњ мањызы (мысалы- серуендер, экскурсиялар, туристік жорыќтар) uзіне ќане тєн ерекшеліктерімен  uмірге деген жаќындыѓы  жєне кuп жаѓдайларда еш ќиындыќсыз ќолданбалылыѓымен аныќталады. Туризмді дене тєрбиесініњ амалдары мен єдістері ретінде дене мєдениеті +-жымдарында , жоѓары оќу орындарында , мектептердегі кuпшілікке арналѓан дене тєрбиелеу ж+-мыстарын +-йымдастыруда ќолдану uте тиімді.
2.Адам аѓзасыныњ анатомиялыќ белгілеріне сєйкес дене жаттыѓуларын топтастыру (мысалы- ќолдардыњ, аяќтардыњ, арќа, іш т.б. б+-лшыќ еттеріне арналѓан дене жаттыѓулары).
* Дене сапаларыныњ ерекшеліктеріне сай дамыту баѓыты бойынша дене жаттыѓуларын топтастыру (жылдамдыќ-к%.штілік; координациялыќ; тuзімділік т.с.с.).
* Ќозѓалыстыњ биохимиялыќ ќ+-рылысына байланысты дене жаттыѓуларын топтастыру (мысалы- циклді ќозѓалыстар; циклді емес ретсіз ќозѓалыстар; аралас жаттыѓулар).
    5.  Жаттыѓуларды физиологиялыќ к%.ш ќарќынына байланысты топтастыру. Мысалы: а. Жоѓары ќарќынмен орындалатын жаттыѓулар. (20 сек.- 5 мин. дейін). є. uте жоѓары ќарќынмен орындалатын жаттыѓулар (20 сек. аралыѓында).  б . ќатты ќарќынмен орындалатын жаттыѓулар (5 мин.- 30 мин. дейін). в . ќалыпты ќарќынмен орындалатын жаттыѓулар (30 мин. кuбірек).
* .Тањдап алѓан спорттыњ т%.ріне сєйкес топталатын жаттыѓулар. Мысалы: жарыстыќ, арнайы дайындыќ жєне жалпы дайындыќ жаттыѓулары.
Кез келген жаттыѓулардыњ топтары uздеріне ќане тєн адам баласына єсер ететін тиімділіктер мен белгілерге ие.
Табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері мен гигеналыќ факторлар дене тєрбиелеумен айналысу %.рдісінде дене тєрбиесініњ ќосалќы амалдары болып табылады. Табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері (к%.н, су, ауа) денсаулыќты ныѓайтуѓа, шыныќтыруѓа, ж+-мыс ќабілетін uсіруге , жаттыѓуларды тиімді пайдалануѓа кuмектеседі.
	Гигиеналыќ факторлардыњ тєсілдерін дене тєрбиесі %.рдісіне кірмейтін тєсілдер (ењбек гигиенасы, тамаќтану, демалыс кестесі  яѓни дене тєрбиесі жаттыѓуларымен айналысуѓа м%.мкіндік беретін жаѓдайлар) жєне дене тєрбиесі %.рдісіне кіретін тєсілдер ( спортсменді арнайы тамаќтандыру, спорт кешендерініњ тазалыѓы, жарыќ болуы жєне аѓзаны тез ќалыпќа келтірудіњ гигиеналыќ тєсілдері т.б.) деп екі топќа бuлуімізге болады. Дене тєрбиелеудіњ ќосалќы амалдары гигиена курсында толыќ ашылады.

Негізгі єдебиеттер:
Холодов Ж.К. Кузнецов В.С.- Теория и методика физического воспитания и спорта.  -  М., 2001, стр. 32-40.
  + Ашмарин Б.А. Теория и методика физического воспитания.  - М., 1979, 1990, стр. 36-58.
  + Харабуга Г.Д. Теория и методика физического воспитания.  - М., "ФиС", 1974, стр. 39-74.
Ќосалќы єдебиеттер:
  + Тер -- Ованесян А.А. Педагогические основы физического воспитания.  - М. "ФиС", 1978, стр. 15-24.
  + Щиян Б.М. Теория и методика физического воспитания.  - М., 1988, стр. 24-26.
  + Русанов В.П. Основы теории и методики физического воспитания и спорта. Усть-Каменогорск, 2003, стр.11-22.

Баќылау с+-раќтары:
1. Дене тєрбиесініњ негізгі жєне ќосалќы амалдары дегенімізде нені т%.сінеміз?
2. Дене жаттыѓулары дегеніміз не жєне ењбек ќозѓалыс єрекеттерінен айырмашылыќтары ќандай?
3.Дене жаттыѓуларыныњ мазм+-ндары неден ќ+-ралады?
* Дене жаттыѓуларыныњ формалары дегеніміз не?
* Спорттыќ техника деп нені айтамыз?
* Дене жаттыѓуларын орындау барысында дененіњ кењістіктегі жаѓдайыныњ мањызы ќандай?
* Ќозѓалыстыњ жолыныњ мањызы ќандай?
* Дене жаттыѓуларын орындау процесіне єсер ететін к%.штіњ мањызы ќандай?
* Ќозѓалыстыњ жылдамдыѓыныњ мањызы ќандай?
* Ќозѓалыстыњ ырѓаѓы мен %.деуініњ мањызы ќандай?
* Ќозѓалыстыњ мазм+-ны мен формасыныњ бірлігі немен аныќталады?
* Дене жаттыѓуларыныњ педагогикалыќ мањызы ќандай?
* Дене жаттыѓуларыныњ тиімділігі ќандай факторлар мен жаѓдайларѓа тєуелді.
* Дене жаттыѓулары  ќандай принциптерге с%.йеніп жєне не %.шін топтастырылады? Дене тєрбиесі тєжірибесінде ќандай дене жаттыѓуларыныњ жалпы  топтары ќолданылады?
* Спорттыњ, гимастика мен ойынныњ даму ерекшеліктері мен  тарихи жолдары ќандай?
* Дене тєрбиесі ж%.йесінде ойынныњ, гимнастиканыњ жєне спорт пен туризмніњ бірлігі неден білінеді?
* Ойынныњ uзіне тєн ерекшеліктері ќандай?
* Ойынныњ кuмегімен дене тєрбиесініњ ќандай міндеттерін нєтежиелі шешуге болады?
* Ойынныњ єдістемелік ерекшеліктері ќандай?
* Дене тєрбиесі ж%.йесінде ойын ќандай орын алады?
* Гимнастиканыњ uзіне тєн ерекшеліктері?
* Гимнастика арќылы дене тєрбиесініњ ќандай міндеттері нєтежиелі шешіледі?
* Гимнастиканыњ ќандай єдістемелік ерекшеліктері бар жєне ойыннан ерекшеліктері ќандай?
* Гимнастиканыњ ќандай т%.рлерін білесіз жєне дене тєрбиесі ж%.иесінде ќандай орын алады?
* Спорт сабаќтарында дене тєрбиесініњ ќандай міндеттері шешіледі?
* Спортќа тєн ерекшеліктер ќандай?
* Спорттыњ єдістемелік ерекшеліктері ќандай?
* Баршаѓа ортаќ классификацияныњ мањызы неде?
* Спорт дене тєрбиесі ж%.иесінде ќандай орын алады.
* Ќоѓамдыќ ќ+-былыс ретінде спорттыњ мањызы неде?
* Туризмніњ uзіне тєн ерекшеліктері ќандай?
* Туризм дене тєрбиесініњ ќандай міндеттерін шешеді?
* Дене тєрбиесі ж%.йесінде туризмніњ ќандай т%.рлері ќолданылады?
* Дене тєрбиесі ж%.йесінде табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері мен гигиеналыќ факторлар ќалай ќолданылады жєне мањызы ќандай?


Тақырып: Дене тәрбиесін үйретудің әдістері

	Дене тәрбиесі үрдісінде әртүрлі әдістер қолданылады: тәжірибелік, сөздік, көрнекілік. қазіргі таңда жүйелілік неғұрлым  нақтыланған, біз Л.П.Матвеев, Ж.К.Холодов, В.С.Кузнецов бойынша жаңа сұрыптау  келтіру қажет деп санаймыз. 
	Кез келген педагогикалық құралдың әрекеттілігі оны қолдану әдісіне қатысты. Дене тәрбиесінің арнайы әдістері дене жаттығуларынан бөлек емес. Бірақ, тәрбиедегі ешқандай оқыту жалпы педагогикалық құралдарды қолданатын  әдістерісіз мәнсіз болып табылады, дене тәрбиесі үрдісінде бұл әдістер өзіндік ерекшелікке ие болады. Осыны ескере отырып, арнайы және дене тәрбиесі үрдісіне үйлесімді қосылатын  жеке әдістерді сипаттау қажет.
	Дене тәрбиесінің барлық әдістерінің  бір маңызды негізін жүктемені реттеп, оны демалыс пен қиюластыратын таңдаулы әдіс құрайды. "Жүктеме" деп  ағзаға әсер ететін  дене жаттығулары көлемін, оның субьекті және обьекті қиындықтарды жеңу деңгейін айтады. Жүктеме әсері оның көлемі мен қарқынына тікелей пропорционалды.
	Дене тәрбиесінің әдістерінде жүктеме стандартты және үзілісті, үзіліссіз (перманентті) және интервалды болады. Дене тәрбиесінің құрамдас бөлігі ретінде демалыс енжарлы (пассивті) және белсенді болады. Сондайақ, жүктемелер бөліктері арасында интервалдар болу мүмкіндігі: біртекті, қатаң, экстремальды. 
	Тәжірибелік әдістерді оқығанда, меңгеруге қиындарын спорттың түріндегі тәжірибеге қатысты нақты мысалдарын іріктеп алу қажет. Тәжірибелік әдістер үш топқа бөлінеді: басқару әдісі, ойын және сайыстық. Әр түрлілігі ауқымымен жаттығу әдісі ерекшеленеді. 
	Қимылды жаттау үрдісінде бұл әдіс қимылды толық орындау және оны бөліктерге бөлу түрінде қолданылады. 
	Қимыл машықтарын және дене сапалық тәрбиесін жетілдіру үрдісінде жаттығу әдісі көп нұсқауда қолданылады. Әдіс нұсқаулары келесіге тәуелді: біріншіден жаттығу түріне (стандартты немесе ауыспалы жаттығу), екіншіден жаттығуды орындау тәсілінен (үздіксіз немесе демеалыс үзілістерімен). 
Стандартты және ауыспалы жаттығулардың келесі нұсқауларын айырады.
* Стандартты жаттығу.
Стандартты - үздіксіз жаттығу: 
А) біркелкі жаттығу, дене жүктемесін орындау барысында қарқыны өзгемейді (мысалы: шаңғыда ұзақ жүгіру, жүзу т.б.);
Б) стандартты ағынды жаттығу (мысалы: қарапайым гимнастикалық жаттығулар легін ағынды қайталау).
	Стандартты интервалды жаттығу  -  қайталамалы:
А) демалыстың қалыпты интервалдарымен, яғни ағзаның толық қалпына келуіне дейін (мысалы: 200 м жүгіру.  3-4 рет шектеулі жылдамдықпен, 7-10 мин демалыс интервалдарымен);
Б) демалыстың  қатал интервалдарымен, келесі жүктеме ағзаның толық емес қалпына келуіне дейін беріледі (мысалы: 900 м жүгіру.  20 рет шектеулі жылдамдықпен, 90 с демалыс интервалдарымен);
В) демалыстың  экстремалды интервалдарымен, келесі жүктеме ағзаның жоғары қалпына келу фазасына түседі (мысалы: 200 м жүгіру.  2-3 рет шектеулі жылдамдықпен, 15-20 мин демалыс интервалдарымен);
* Айнымалы жаттығу.
Айнымалы үздіксіз жаттығу  -  демалысқа үзіліссіз қарқындылықтың алмасуымен орындалатын жаттығу: 
А) циклдік қозғалыстағы айнымалы жаттығу (мысалы: жүгіру, ескек, жүзу және т.б.);
Б) айнымалы-ағынды жаттығулар (мысалы: әртүрлі формадағы және күшті қажет ететін, гимнастикалық жаттығулардың кешенді тізбегін орындау).
Айнымалы интервалды жаттығу  -  формасы бойынша әртүрлі немесе интервалды демалысы ауыспалы қарқынды жаттығу:
А) ілгерінді дамушы жаттығу (мысалы:  жүйелі бір қайтара 60-65-70-75 салмақтағы белтемірді көтеру  және т.б. әр талпыныс арасында тиімді интервалды демалыспен);
Б) айнымалы интервалды демалыспен төмен түсетін (сыртқы жүктемемен) жаттығулар (мысалы: келесі тәртіпте қашықтықтағы жүгіріс: 800+400+200+100 араларында қысқартылған интервалды демалыспен);
В) айнымалы интервалды демалысты вариативті жаттығу  -  жүктемені кеміту және көбейтумен  жұмысты орындау (мысалы: белтемірді көтеру, салмағы толқымалы өзгеретін 60-70-80-70-80-90-50 кг 3-тен 5 мин аралықтағы талпыныстағы демалыс интервалы тербелісінде).
	Көрсетілген жаттығу әдістемелері нұсқалары, ерекше топ құра отырып құрамдаса алады. 
* жаттығу әдісінің туынды түрі.
Бұл әдістер тобы өте әртүрлі, сондықтан біз кейбір түрлеріне тоқталамыз: 
А) қайталамалы-айнымалы жаттығу (мысалы: субмаксимальді жылдамдық пен жүгіру 200 м+100 м еселі қайталаудағы жеңіл жүгіріс);
Б) ілгерінді-дамушы жаттығу (мысалы: белтемірді көтеру 2 рет  80 кг, 2 рет 90 кг, 2 рет 100 кг, және 2 рет 120 кг);
В) қайталамалы жаттығу демалысы кемуші интервалмен (мысалы: 200 м жүгіру  -  демалыс 7-8 мин, 200 м жүгіру  -  демалыс 5-6 мин, 200 м жүгіру  -  демалыс 3-4 мин және тағы да 200 м жүгіріс);
Г) сериялы-шеңберлі жаттығу (мысалы: 8-10 әр түрлі жаттығулар, шеңбер тәріздес бір-бірінен кейін  ағымды қайталанатын);
	Осы сынды, әдістемеде айналысушының әрекеті қатаң түрде регламентацияланған жаттығуда ұйымдасады және толық регламентация арқылы жүйеленеді  - бекем түрде алдын ала жазылған қозғалыс бағдарламасында; демалыс интервалымен және жүктеменің нақты мөлшерімен; сыртқы жағдайды құрау және қолдануда.
	Ойын және сайыстық әдістер оқу- әдістемелік әдістемелерде  жақсы көрсетілген. Оның сипаттық ерекшеліктерін, білімдік және тәрбиелік мағынасын және қолдану  талабын меңгеру қажет. 
А) Ойын әдісі: дене тәрбиесі жүйесінде білімдік, сауықтыру және тәрбиелік есептердің шешімі қолданылады. Ойын әдісінің мәні, жаттығушының қозғалыс әрекеттілігі ойынның ережесі, мазмұны, талаптары негізіне сүйенеді. Дене тәрбиесінде ойын әдісі келесі түрде сипатталады: "көріністік" ұйым (ойынның жоспары, ойы); мақсатқа жету  тәсілдердің әртүрлілігі және  әрекеттің кешенді түрі (ұтыс); жаттығушының өздігінен еркін әрекет жасау және олардың бастамалығына, тапқырлығына, ептілігіне жоғары талаптар; кернеулі топаралық және тұлғааралық қатынастарды моделдеу, жоғары эмоциялылығы; әрекеттерді ықтималды бағдарламалау және жүктемені дәл мөлшерлеудің  шектеулі мүмкіндігі.
	Ойын әдісінің негізгі әдістемелік ерекшеліктері:
- Ойын әдісі дене сипаттамаларының жан-жақты, кешенді дамуын және қимыл біліктері мен машықтарын жетілдіруін қамтиды. 
- Мақсатқа жету әртүрлі тәсілдердің кең таңдауы, адамның өздігін, бастамалығына, тапқырлығына, ептілігін және т.б. құнды тұлғалық сипаттамалары қалыптасады.
- Ойын ережелерін сақтау оқытушыға жаттығушыларының адамгершілік сипаттамаларын мақсатты түрде қалыптасуға мүмкіндік береді: адамгершілік, ынтымақтастық, өзара көмек сезімін, саналы тәртіптілік, ерік және т.б.
- Ойын әдісіне тән қанағаттанарлық, тартымды және эмоционалды факторы жаттығушыларда денешынықтыру сабақтарына тұрақты жағымды қызығушылықты және әрекеттілік сарынды қалыптастырады.
Ойын әдісінің кемшілігіне жаңа қимылдарды жаттаған кезде және ағзаға жүктемелерді мөлшерлеу кездегі шектеулігі жатады. 
Б) Сайыс әдісі  -  жаттығуларды сайыстар формасында орындау тәсілі. Дене тәрбиесі үрдісінде сайыс әдісі әр түрлі формада қолданылады: жеке жаттығуларды орындау кезінде белсенді қызығушылығын ынталандыру тәсілі. Бақылау-сынақты, ресми спорттық және оларға ұқсас сайыстар. 
	Сайыс әдісінің негізгі анықтаушы сипаты  -  жоғарғы көрсеткішке жетудегі немесе біріншілікке күресте, реттелген бәсекелестік шарттарында күштердің қатарлануы; сайыс пәнін жеңіске күресудегі ретін және жетістікті бағалау тәсілдерін бір келкіге келтіру.
	Денетәрбиелеу тәжірбиесінде сайыс әдісі көрінеді: 
- Әр түрлі деңгейдегі ресми сайыстар түрінде (олимпиадалық ойындар, әлем чемпионаттары, іріктеу сайыыстары т.б.)
- Сабақты кез-келген денешынықтыру-спорттық сабақты, осымен қоса спорттық жаттығу ұйымдастыру элементі ретінде.
Сонымен сайыс әдісі келесі мүмкіндіктерді береді:
- Қимыл-қабілеттерін максималды көрсетуін ынталандыру және олардың даму деңгейін анықтау;
- Максималды дене жүктемесін қамтамасыз ету; 
- Еріктілік сипаттамаларын тәрбиелеуге;  
Дене тәрбиелеуде жалпы педагогиканың әдістері кең қолданылады, ішінара сөздік әдістері және көрнекілік әдістері. Дене тәрбиелеуде жалпы педагогикалық әдістерді  қолдануы оқу материалының мазмұнына, дидактикалық мақсаттарға, функцияларына, жаттығушылардың дайындықтарына, олардың жастарына, оқытушы-жаттықтырушы дайындығына және тұлға ерекшеліктеріне, материалдық базаның бар болуына, қолдану мүмкіндіктеріне тәуелді. 
Сөздік әдісті қолданудың әртүрлі формалары мен ерекшеліктері:
* Дидактикалық әңгіме, әңгімелесу, талқылау және т.б.
* Нұсқаулар беру.
* Бұйрықтар мен нұсқаулар.
* Сөздік бағлар.
* Сөздік есептер және өзара түсінісу.
* Өзіне бұйрық беру.
* Өздігінен ойлау, талдау, талқылау және т.б.
Көрнекілік әсер ету әдістері қатарына көру көрнекілігін қамтамасыз ететін әдістерімен бірге, қажетті бейнелерді тудыруға өзгеде сезімдермен (есту, қозғалыс және т.б.) ықпал ететін әдістерде жатады. Олар тікелей және аралық көрнекілік әдістеріне бөлінеді. 
Бұл әдістердің негізгі ерекшеліктері. Тікелей көрнекілік әдісіне: жаттығушыда қозғалыс әрекетін орындау техникасы жайлы дұрыс ұсынуды құруға арналған. Қимылды оқытушы, немесе бір жаттығушы тарапынан көрстеуде сөзді қолдану әдісімен сәйкестенуі қажет.
Аралық көрнекілік әдісі: жаттығушы тарапынан қозғалыс қимылдарын қабылдауда  қосымша мүмкіндікті тудырады. Оған: көрнекілік құралдарды көрсету, оқу бейнефильмдерін, сурет, бейнелі үлгілер т.б.
Қимыл қозғалыс бағытын сезіну әдісі: жұмыс істеуші бұлшық еттерінен белгіні қабылдауды ұйымдастыру. Оған: оқытушы тарапынан қимыл қозғалысты орындау барысында қате жәрдем берілуі; жаттығуды орындау сылбыр екпінмен жүрсе; 
Жылдам ақпарат әдісі: оқытушы тарапынан жаттығушыдан әртүрлі құрылғылар көмегімен жылдам ақпарат алуға бағытталған, яғни қажеттілік барысында бірқалыпқа түсіру мақсатында.
Қортындыда ескеру қажет, сабаққа дайындық барысында және тиімді әдіс кезеңін таңдау барысында оқытушы құрылымы қандай болу қажет, екіпінін өсіру керекпе, жалпы қажеттілігіне қарай мән беруі қажет.

Негізгі әдебиет
* Теория и методика физического воспитания. Учебник для институтов физической культуры. Под редактированием А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева., том І, "ФиС", 1976стр.87-113.
* Теория и методика физического воспитания и спорта Ж.К.Холодов, В.С.Кузнецов. Учебное пособие., М., 2001.стр.40-52.
Қосымша
* Ашмарин Б.А. Теория и методикафизического воспитания. Учебное посбие. М., 1979, 1990., стр. 75-96.
* Шиян Б.М. Теория иметодикафизического воспитания. Учебное пособие М., 1988, стр.50-65.
* Русанов В.П. Основы теории и методики физической культуры и спорта Учебное посбие. Усть Каменогорск, 2003, стр. 22-34.
Бақылау сұрақтары
* Дене тәрбиесі әдістерінің жалпы классификациясы қандай?
* Негізгі тәжірибелік әдістер қандай?
* Оқу әдістеріне не жатады және олардың өзіндік сипаты қандай?
* Қозғалыс қимылдарын жетілдірудің және дене сапасыны тәрбиелеудің негізгі әдістері қандай?
* Ойын әдісінің ерекшеліктері қандай?
* Сайыстық әдіс ерекшеліктері қандай?
* Оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі сөз ролі қандай және оқу-тәрбие үрдісінде қандай сөздік әдістер қолданылады?
* Дене тәрбиесі үрдісінде көрнекілік әсер етудің қандай әдістері қолданылады?





Тақырып: Қозғалыс әрекеттерін үйрету

Бұл тақырып дене тәрбиесі ілімі курсында негізгі тақырыптардың бірі саналады. Онда дене тәрбиесі оқытушысы өз тәжірибесі барысында басшылыққа алатын ілімдік және әдістемелік жағдайлар ашылады. Тақырыпты оқи отыра, қимыл икемі, машықтары, арнайы нұсқаулар, оқу үрдісі құрылымы мәні неден тұрады, әр этап кезеңі ерекшелігі жекелей және аралық байланыстары қандай  есте сақтау қажет. Қимыл икемі мен машықтары қалыптасуы заңдылығын меңгеру қажет. 
Қимыл қозғалыстары оқу пәні ретінде: қимылдық қабілеттілік, машықтары  -  қимылдық қабілет мәні туралы түсінік бірқатар сұрақтарды анықтау нәтижесінде қалыптасуы қажет. Алдымен келесі ұғымдарды анықтап алу қажет: 
Қимыл қабілеттілігі  -  қимылды қозғалысты меңгеру деңгейі, қозғалысты саналы басқарумен сипатталады.   		
Қимылдық машығы - әрекет техникасын меңгерудің оңтайлы деңгейі, қозғалысты автоматты басқарумен сипатталады, орындау барысында жоғары нақтылық пен сенімділікпен ерекшеленеді. 
	Студентке меңгеру қажет, қимыл әрекетін меңгеру үшін келесі әдістемелік тізбелікте жүзеге асырылады:
* жаттығушыда жағымды оқу сарынын қалыптастыру, әсер етуші формула бойынша: "жетістікке ұмтылу"  -  белсенділік-мақсат- "жетістікке жету";
* қимыл әрекетінің мәні жайлы білімді қалыптастыру;
* оқылатын қозғалыс жайлы әрбір негізгі тірек нүктесі бойынша түсінік қалыптастыру (көру, логикалық, қимылдық бейне);
* оқылатын қимыл әрекетін толық меңгеру.
Одан кейін машықтардың сипаттық ерекшеліктерін және олардың құрылу заңдылығын меңгеру қозу және тежелу)  -  иррадиациялар, концентрациялар және автоматизациялар.
Осымен қатар мән беру қажет, қозғалыстың автоматтандырылуы және біртұтастығы, мығымдығы және машықтың ұзақ сақталуы бас миының үлкен жартышарындағы әрекеттілік қабығындағы динамикалық стереотиптің бекуімен және пайда болуымен байланысты.
Динамикалық стереотип  -  функционалдық жүйенің  стационарлы сипат алатын жағдайы, қимылды көпқайтра қайталау барысында бекіп қалатын нәтижесі, яғни қимыл машығының барлық негізгі сипатын ескертеді  -  қозғалыспен автоматты түрде басқару, қимылдың біртұтастығы, қимыл сенімділігі.
Түсіну қажет, қозғалыстың автоматтандырылуы сананың кез-келген қимыл әрекетіне араласуынан босатуға, назарды өзге обьектілерге аударуға  мүмкіндік береді. Машықтың келесі бір сипатын бағалау қажет  -  қозғалыстың мығымдылығын меңгеру, әрқандай қолайсыз жағдайда оларды орындауға тұрақты мүмкіндік береді. 
Қимыл машықтарының қалыптасу заңдылықтарын оқу қажеттілігі бар. Қимыл машықтарының қалыптасуы бірқатар заңдылық негізінде жүреді: машықтың дамуында  жылдамдықты өзгерту заңы,  машықтың дамуындағы заңдылық, машық дамуындағы шектеуліктің жоқтық заңдылығы, машықтың көмескілену заңдылығы, машықты жылжыту заңдылығы т.б.
Шартты рефлекстердің пайда болуы заңдылығынан шыға отырып,  негізінде қимыл реакциялары қалыптасатын дене тітіркендіргіштерінің нақты тектерін ұғынуға болады.
Осы негізде, динамикалық стереотиптердің қимылдарының құрылу үрдісі жүйке үрдістерінің (иррадиация, концентрация және олардың өзара индукциясы)  нақты динамикасымен бірге жүруші бірқатар фазадан өтеді.  Кеңістіктегі, уақыттағы қимыл нақтылығы анализаторлардың кешенді жұмысы негізінде қол жеткізіледі. Бұл үрдіс ішкі диффренциясы және кешеуілді тежелгіш дамуы жолында болады. Осыған байланысты көру, тыңдау және қимыл анализаторларының машықтардың қалыптасуының әр кезеңдеріндегі ролін елестетуге болады. Тұрақты машық динамикалық стереотиптің бас миының үлкен жартышарындағы сақталуы жағымды ғана емес, жаттанды қателерді шеттетуде және оларды қайта орындауда өзіндік кері жақтарыда бар. Шартты рефлекстердің тұрақтылығы мен өзара байланысын  ескере отырып  оқу барысындағы дайындық жаттығуларының маңызы мен машығын  "жылжытпалы" құбылыс мәнін ұғыну қажет. Аталған сұрақтарды меңгеру барысында қосымша әдебиеттер тізіміндегі деректерді қолдану қажет. 
Сұрақты оқу барысында  -  оқу үрдісінің құрылымын толық елестету қажет, одан кейін әр кезеңді жекелей. Оқу құралының материалы қазіргі таң тұрғысынан қарастырылатын сұрақтарға толық түсінік бермейді. Студенттерге міндетті түрде қосымша әдебиеттер тізіміндегі деректерді қолдану қажет. Осы орайда келесі мәселелерге мән беру қажет. Алдымен  -  оқу түсінігі  -  әлеуметтік субьектілерде сапалық қандайда бір қызметті орындауды дамытуды қалыптастыратын нақты мақсатты, жүйелі және ұйымдастырылған үрдіс. Оқу өз құрамына (оқушының әрекетін) және оқытылуын қамтиды (оқытушының педагогикалық қабілеттілігін).
Қимыл қозғалыс оқу үрдісінде өз қимылдарын басқару есебі алға қойылады. Бұл дегеніміз қозғалыс бағытын, түрін, орындау шапшаңдығын  басқару. 
Қимыл қозғалыстың жалпы оқу үрдісі үш кезеңді қамтиды, әдістеме негізінде бір-бірімен ерекшеленеді.
Алғашқы жаттау кезеңі - өз қысқалығына қарамастан келесі оқу тиімділігі үшін ерекше әсері бар. Мақсаты  -  оқушыда оқылатын қозғалыслыс техника негіздерін қалыптастырады және оның жалпы сипатта орындалуына қол жеткізеді.
Негізгі мәселелер:
* Қимыл қозғалысты орындау жайлы мағыналы және көру түсінігін қалыптастыру.
* Оқылатын қимыл элементтерінің құрылымы немесе жаттығуларды негізгі тірек нүктелері арқылы меңгеру жолында қимылдық түсініктерді құру.
* Жалпы сипатта қимыл әрекетінің біртұтас орындалуына қол жеткізу.
* Қимыл әрекеті техникасында мән берілмес ауытқуларды ескерту және жою.
Осы кезеңде оқылатын қимыл әрекеті жайлы алдын-ала түсініктің пайда болуы жайлы, психологиялық және физиологиялық күй туралы анық түсінік болуы қажет. Осыған байланысты сөздік, көрнекілік және тәжірибелік әдістердің аталған кезеңдегі ерекшелігін анықтау қажет.
Қимыл қозғалыстың алғашқы жаттау  кезеңнің ұзақтығының қатыстығы:
* Оқылатын қимылдың техникасы мен күрделілік деңгейі;
* Жаттығушының дайындық әзірлігі;
* Даралық ерекшелігі;
* Машықтардың жылжытпалы жағымды әсерін қолдану мүмкіндігі.
Тереңдетіп оқу кезеңі: алғашқы қабілеттілік пен оны жетілдіруден тұрады. Мақсаты  -  толық қимыл машығын қалыптастыру.
Негізгі мәселелер:
* Негіздегі барлық негізгі тірек нүктелерінде, техника бөлімдерінде әрекеттерді нақтылау.
* Қимыл әрекетінің толық орындалуына ққл жеткізу, кеңістіктегі, уақыт және техниканың динамикалық сипатын саналы бақылау негізінде.
* Техникада және оның негізгі тізбегінде ұсақ ақаулықтарды жою.
Егер бірінші кезеңде мәселені шешу кезекпен жүзеге асса, екінші кезеңде мәселелер бірмезетте шешілуі мүмкін. 
Яғни екінші кезеңде ұқыну қажет: қимылдық әрекеттің толықжәне бөлшектерге бөліп жаттау әдістері қашан және қалай қолданылады. Қимылдық әрекетті жаттау кезінде қателерді жою қалай жүзеге асырылады. Оқытудың әртүрлі сәттерінде сөздік және тәжірибелік әдістердің ролі қандай.
Мысалы, әртүрлі жаттығуларды қолдану тиімділігі келесі сәттерді бұлжытпай орындау барысында қол жеткізіледі:
* Жаттығудың мақсаты және мәселелері;
* Негізгі қимыл әрекеттерімен құрылымдық өзара байланыс;
* Жаттығуды мөлшерлеу;
* Орындауды бақылау және өзара бақылау.
Осы кезеңдегі бір сабақ шеңберінде оқытуды сабақтың негізгі бірінші жартысында жоспарлау қажет, ерекше енжарлық күй пайда болғанға дейін. 
Сондай-ақ осы кезеңде жаттығуды үйрену барысында бағытталған көмекті және сақтандыру шараларының маңызын анықтап қажет. 
Бекіту және жетілдіру кезеңі. Мақсаты  -  қимыл біліктілігін машыққа айналдыру, тұтас қолдану мүмкіндігіне ие. 
Негізгі мәселелер:
* Қимыл әрекетін автоматты орындау және тұрақтылығына қол жеткізу.
* Техниканың даралық бедерлерін қажетті деңгейге жетілдіру.
* Қимыл әрекетін тәжірибелік қолдануда талапқа сай орындауға қол жеткізу (максималды күш және жылдамдық, үнемділік, нақтылық, рационалды мақам т.б.).
* Нақты тәжірибелік жағдайға байланысты әрекетті қолдануды қамтамасыз ету.
Бұл мәселелер бірмезетте, тізбектеліп шешілуі мүмкін, себебі олар өзара тығыз байланысты.
Аталған кезеңді оқи отыра, түсіну маңызды. Қозғалысты жетілдіру қай бағытта жүзеге асу қажет, қай мөлшерде бекуі қажет, сондай-ақ оқу әдістемесін, осы кезеңде әртүрлі әдістемелік тәсілдерді меңгеру қажет: снарядтардың биіктігін көтеру, қозғалыстың жылдамдығын және амплитудасын өсіру, жаттығуды ағынды орындау,  сайыс түрінде нәтижелі және сапалы орындау, ойын түрінде қайталау және т.б.
Оқылатын жаттығуды жетілдіруін дене сапасының дамуымен байланыстыру қажет.

Негізгі әдебиет

* Теория и методика физического воспитания. Учебник для институтов физической культуры. Под редактированием А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева., том І, "ФиС", 1976 стр.141-168.
* Теория и методика физического воспитания и спорта Ж.К.Холодов, В.С.Кузнецов. Учебное пособие., М., 2001.стр.64-74.


Қосымша
* Боген М.М. Обучение двигательным действиям. М., "ФиС", 1985, стр. 69-105.
* Шиян Б.М. Теория и методика физического воспитания. Учебное пособие М., 1988, стр.80-101.
* Русанов В.П. Основы теории и методики физической культуры и спорта Учебное посбие. Усть Каменогорск, 2003, стр. 43-53.
Бақылау сұрақтары
* Оқу үрдісі  неден құралады?
* Қимылдық біліктілік, қимылдық машық дегеніміз не, олардың айырмашылығы неде, машықтың өзіндік ерекшеліктері қандай?
* Адазаттың еңбек, дене мәдениеті және қорғаныс қайраткерлігі үшін қимыл біліктілігі мен машықының маңызы қандай?
* Қимыл машығының қалыптасуының негізгі заңдылықтары қандай?
* Денетәрбиесі үрдісінде машықтың жылжытпалы құбылысының мәні мен маңызы қандай?
* Қозғалыспен оқыту үрдісінің жалпы құрылымы қандай?
* Бастапқы даму кезеңінің белгісі қандай?
*  Бастапқы оқу кезеңінде жаттығуды көру не үшін қажет?
* Бастапқы оқу кезеңінде жалпы мәселе қандай?
* Тереңдетіп оқу кезеңінде жалпы мәселе қандай?
* Тереңдетіп оқу кезеңінде тұтас және бөлшектік жаттығулар әдістері қалай қолданылады?
* Тереңдетіп оқу кезеңінде сөздік және көрнекілік әдістердің   қолданылу ерекшелігі қандай?
* Тереңдетіп оқу кезеңінде қателіктерге ұмтылу қандай тізбекте жүреді?
* Бекіту және жетілдіру қозғалысы кезеңінде қандай мәселелер шешіледі?
*  Қимылдық машық төзімділігіне қалай қол жеткізеді?
* Қозғалысты жетілдіру мәні неде?
*  Қозғалысты жетілдіру қандай әдістермен қамтамасыз етіледі?
* Оқу нәтижесін бағалауда және талдауда қандай әдістер қолданылады?
*  Қателерді жою үшін әдіс және ережелер қандай?

Тақырып: Дене қасиеттерін тәрбиелеу негіздері 

	Әр сапаны тәрбиелеудіњ әдістемесін оқу үшін алдымен, дене сапаларын тәрбиелеу әдістемесі сияқты жаттығулар мағынасы және демалыс, жүктемеге қатысты жалпы сұрақтарды анықтап алу қажет. Осы орайда ағзаның бейімделуі үшін жүктеменіњ қарқындылығы мен көлеміне мән беру қажет. 
Жекелей сапаларды тәрбиелеу әдістемесі нақтыланған тізбелік  негізінде оқылады:
* Берілген сапаны тәрбиелеу мәселесі;
* Сапаны дамытуға қатысты жаттығулар;
* Дене сапаларын тәрбиелеудегі негізгі және қосымша әдістер;
* Демалыс пен жүктемені реттеу ерекшеліктері;
* Берілген сапаны дамытуда жаттығулардың сәйкестілігі;
* Жаттығушының жасы және жынысына байланысты сапаны тәрбиелеу ерекшеліктері.
Иілгіштікті дамыту адамзат үшін дене мүсінін сақтауда және оған  өмірге қажетті қозғалыстарды жүзеге асыруда қажет. Арнайы иілгіштікті меңгеруде тірек-қимыл аппараты қозқалысында спорттық және өзгеде қозғалыстар игеру үшін  қажетті қозғалыс амплитудасына қол жеткізу керек. Шектен тыс иілгіштікті дамыту керек еместігін түсіну қажет. Студенттер иілгіштікті дамыту жайлы сабақты өткізу әдістемесімен және жаттығулардың әртүрлілігімен (жүктеменің ауырлығы және демалыс интервалы, жаттығушылардың жас ерекшелігіне қатысты иілгіштік деңгейіне мән беру), ерекшелігіміен танысуы қажет. Тақырыпты оқуды қортындылай келе, қимыл әрекетінде  әртүрлі  дене сапалықтарының даму үрдісіндегі байқалатын өзара байланысын анықтау қажет. Оқу мен тәрбие үрдісінің біртұтастығын қарастыра келе, дене сапалықтары икемділік пен машық арқылы көрінеді, жаңа қозғалыстарға оқыту сапаның  белгілі деңгейдегі дамуына байланысты.
Дене сапаларының мәнділігі жайлы түсінік "қимыл қабілеттілігі" және "дене сапалығы" жайлы түсініктерді меңгеруден басталады. 
Қимыл қабілеттілігі  -  адамның қимыл мүмкіншіліктерінің анықтамалық деңгейі, индивидуалдық ерекшеліктері.
Дене сапалықтары  -  туа біткен морфофункционалды сапалар, осыған байланыста адамның дене белсенділігі қимыл әрекеті барысында өзің толық көрсету мүмкіншілігін алады.
Адамның қимыл қабілеттерінің негізін дене сапалықтары құрайды, көріну формасы  -  қимыл икемділігі мен машықтары. қимыл қабілеттеріне күш, жылдамдық, күштік-жылдамдық, қимыл-координациялы қабілеттер, жалпы және арнайы төзімділік жатады. 
Одан кейін сапалық белгілері оқытылады: ептілік, иілгіштік, шапшаңдық және төзімділік. Сапаларды сипаттау барысында үнемі бір схеманы ұстанған жөн: сапаны анықтау; оның байқалу түрі, оның байқалуына әсер етін факторлар (физиологиялық, биомаханикалық, биохимиялық және т.б.).
Бұл  тұста көрсетілген сапаға тән сапалық даму динамикасымен танысу, қимыл әрекеттілігі мен фазалық демалыс пен жүктеменің  ықпалымен жұмыс қабілеттілігіндегі өзгерістері ескеріледі. Соңында қимыл машықтары мен дене сапалықтарының дамуы мен байқалуы үрдісінің өзара байланысын ажырата түсіну. 
Иілгіштік және оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері  -  сұрақты талдауда иілгіштікті тәрбиелеу мәселесін анықтаудан бастау қажет. 
Иілгіштік  -  бұл қозғалысты үлкен амплитуда орындау қабілеттілігі (көріну түрі  -  белсенді; пассивті иілгіштік; иілгіштіктің көріну тәсіліне байланысты  -  динамикалық және статикалық). Иілгіштік әсіресе 15-17 жаста дамиды. Мақсатты түрде иілгіштікті дамыту 6-7 жастан басталуы қажет.
Дене тәрбиесінде басты мәселе жан-жақты иілгіштік дамыту, өмірге қажетті қимыл әрекеттегі қабілеттіліктер  -  күштік, жылдамдық, төзімділікті осы деңгейде қамтамасыз ету. Иілгіштікті дамыту құралы ретінде, максималды амплитуда орындалатын  жаттығулар қолданылады. Оларды немесе созылу жаттығулары (белсенді,пассивті ,статикалық) деп те атайды. Иілгіштікті жетілдіріп және дамытуда әдістемелік тұрғыда созылу жаттығуларын тиімді үлесін, жүктеменің дұрыс мөлшерін анықтау қажет. 
Иілгіштікті   жоғары амплитуда арқылы бағалайды,  сыналушы тарапынан мүмкіндігіне байланысты. Қозғалыс амплитудасын бұрыш градустары арқылы сызық өлшемімен белгілейді, арнайы аппаратура мен педагогикалық тесті қолдана отырып. Аппаратура құралымен өлшеу тәсілі  -  механикалық (гониометр көмегімен), механоэлектрлі (электрогониометр көмегімен), оптикалық, ренгенографикалық. Негізгі педагогикалық тесті бағалауда қарапайым бақылау жаттығулары жатады (бұѓана буындағы, омыртқа бағанасындағы, жамбас буындағы, тізе буынындағы, жамбас буындағы сергектік).
Оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері және  ептілігін  анықтау үшін бірінші, жаңа қозғалыстарды тез меңгеру қабілеттілігі екіншіден, аяқ-асты өзгеретін жағдайға талабына сәйкес қимыл әрекетін қалыптастыру. Ептілік координациялық қабілеттіліктердің жиынтығы арқылы көрінеді, дене тұрақтылығын және қозғалыс амплитудасы қажеттілігін сақтау   бойынша.  Ептілікті тәрбиелеу барысында мәселелердің екі тобы шешіледі  -   дамуы үшін жанжақты және арнайы бағытталған. Осыдан шыға отырып, келесі мәселелер анықталады  -  дене бөліктері қозғалыстарымен келісе отырып қабілеттілігін жақсарту; қабілеттілікті дамыту  қозғалысты өлшеу кеңістіктегі, уақыт және күш параметрлері бойынша;  және т.б.
Дене тәрбиесі және спорт тәжірибесі ептілікті тәрбиелеу үшін  үлкен деңгейде артықшылығы бар  -  жоғары координациялы күрделі және жаңашылдық элементтерін ұстайтын дене жаттығулары. Ептілікті тәрбиелеуде  келесі әдістемелік қадам негіздері қолданылады  -  координациялық күрделілікті өсіру арқылы жаңа әртүрлі жаттығуларды оқыту; аяқ-асты өзгеретін жағдайға талабына сәйкес қимыл әрекетін қалыптастыру арқылы қабілеттілікті тәрбиелеу;  қимылдық қабылдау және сезіну негізінде кеңістік, уақыттық және күштік дәлдікті көтеру: рационалды емес бұлшық кернеулігін жеңу.
Қимыл координациялық онтогенетикалық дамуда бала қабілеттілігі 11-12 жасында жаңа қимыл бағдарламаларын жасаудың жоғары деңгейіне қол жеткізеді.
Дене тәрбиесі және спортта координациялық қабілеттіліктерді дамытуда келесі әдістер қолданылады  -  стандартты-қайталамалы жаттығулар: вариативті жаттығулар; ойындық; сайыстық.
Қимыл координациялық қабілеттіліктердің әртүрлілігі олардың даму деңгейін бірыңғайлы бағалауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан дене тәрбиесі және спортта әртүрлі көрсеткіштерді қолданылады, оның ішіндегі ең маңыздысы  -  қандай да бір комбинация, қозғалысты меңгеруге жіберілген уақыт;  өзгерген жағдайға сәйкес қимыл әрекетін қайта құруға қажет уақыт; қимыл қрекетін техниканың негізгі сипаты бойынша нақты орындау; тепе-теңдік бұзылғанда тұрақтылықты сақтау; координациялық қатынаста күрделі қимыл тапсырмасын орындау тұрақтылығы.
Осы негізде, аталған сұрақты оқу барысында ептілікті тәрбиелеуде  негізгі талап үнемі жаңашылдық пен құралдың әртүрлілігі екендігіне мән беру қажет. Оқу құралында ептілікті тәрбиелеуде келтірілген әдістемелік тәсілдерді оқу қажет. 
Шапшаңдық және оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері  -   адамның  функционалдық өзіндік ерекшілік кешені, қимыл сипатының  шапшаңдығын  қимыл реакциясының уақытын анықтайтын,  шапшаңдық ұғымы арқылы түсіндіріледі. Шапшаңдық байқалғанда бағалау барысында ажыратады - шапшаңдық реакциясын алғыз жылдамдық қозқалысы; қозғалыс жиілігін. Шапшаңдықтың байқалуы бір-бірімен тәуелді емес. Адам жасайтын барлық қимыл реакциялары екі топқа бөлінеді: күрделі және қарапайым. Шапшаңдық пен жылдамдық түрлерінің байқалуы бірқатар факторларға байланысты  -  орталық жүйке жүйесінің және адамның жүйке-бұлшық аппаратының жағдайы; бұлшық ұлпасының морфологиялық ерекшеліктеріне; бұлшық күшіне; бұлшықтың қысымнан сабырлы қалыпқа тез түсу қабілеттілігіне; қозғалыс амплитудасына; жылдам жұмыс барысында қозғалыс координациясына қабілеттілік; жасы мен жынысы; адамның табиғи жылдамдық қабілеттілігі.
Жылдамдықты дамыту  үшін қолайлы кезең 7-11 жас саналады. Жылдамдық қабілеттілігін үшін негізгі мәселе ретінде келесі - жылдамдық қабілеттілігін жан-жақты дамыту; жылдамдық қабілеттілігін, жылдамдық және шапшаңдық қимылы маңызды рол атқаратын мамандық бойынша максималді дамыту; белгілі бір еңбек іскерлігінде жетістік тәуелді жылдамдық қабілеттілігін жетілдіру.
Дене тәрбиесі және спорт тәжірибесінде қойылған мәселелерді шешу үшін шектеулі немесе мөлшерлі жылдамдықта орындалатын  жылдамдықты дамыту құралдары қолданылады. Оларды үш негізгі топқа бөлуге болады  -  жылдамдық қабылеттілігінің жекелей компоненттеріне әсер етуге бағытталған жаттығулар;  барлық негізгі жылдамдық компоненттеріне кешенді  әсер ететін жаттығулар; жанасып әсер ететін жаттығулар.
Жылдамдық қабілеттілігін тәрбиелеудің негізгі әдістері саналады: қатаң регламентацияланған жаттығулар әдістемесі 	(максималды жылдамдық қозғалысына қойылған қимылды қайталау); сайыстық әдіс; ойындық әдіс.
Жылдамдық қабілеттілігін бағалау үшін төмендегідей бақылау жаттығуларының тобын қолданады (тесттер)  -  жылдамдықтың қарапайым және күрделі реакциясын бағалау үшін; жалғыздық қозғалыстың жылдамдығын бағалау үшін; әр түрлі бұлшық еттередегі қозғалыстың максималдық жылдамдығын бағалау үшін; біртұтас қимыл әрекетінде байқалатын, көп жағдайда қысқа қашықтықта жүгіруде жылдамдықты бағалау үшін.
Осы орайда аталған сұрақты оқу барысында қимыл реакциясының шапшаңдығы мен қозғалыс шапшаңдығы (сондай-ақ жиілігі) бір-біріне тәуелсіз.
Максималды жылдамдыққа жүйке жүйесінің оңтайлы қозу жағдайымен және шаршамаған тұсында қол жеткізуге болады. Қимыл реакциясын және қозғалыс шапшаңдығын дамытуға ықпал ететін әдістемелік тәсілдерді меңгеру қажет.
Күш және оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері  -    бұл адамның бұлшық еттерінің күші есебінен қарсылықты жеңу және оған қарсы тұра білу қабілеттілігі. Күш қабілеттілігі өздігінен емес, қандайда бір қимыл әрекеті негізінде пайда болады. Осы тұста күш қабілеттілігінің көрінуі әр түрлі факторлар әсер етеді, оған үлес әр жағдайда өзгеріп отырады қимыл әрекетінің байланысына байланысты, адамның жас ерекшелігі, жынысы және тұлғалық қабілеттеріне байланысты. Осылардан ерекшелеп алады: өзіндік бұлшық еттер; орталық-жүйке: тұлғалық-психикалық; биомеханикалық, физиологиялық факторлар сондай-ақ қимыл әрекеті жүзеге асатын сыртқы ортаның әсері. 
Өзіндік-күш қабілеттілігін және оны басқа дене қабілеттерімен (жылдамдық-күш, жылдамдық ептілік, күш төзімділігі)  біріктіруді ерекшелейді.
Күш қабілеттілігін дамытуда негізгі мәселелер қатарына төмендегілерді жатқызамыз: адамның тірек-қимыл аппаратындағы барлық бұлшық еттерінің жалпы үйлесімділі дамуы; өмірге қажетті қимыл әрекеттерін күш қабілеттілігімен біртұтас жан-жақты дамуы;  күш қабілеттілігін спорттың нақты бір түрі немесе кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі бойынша дамуына мүмкіндік және жағдай жасау.
Күшті дамыту құралы болып  бұлшық еттердің кернеулік деңгейін көтеруге бағытталған, жоғарғы деңгейдегі қарсылық күші бар жаттығулар табылады. Мұндай құралдарды күштік деп атайды. Олар негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі құралдар қатарына: сыртқы заттар күшімен; өз дене салмағымен; жаттығу құралдарын қолдану; жұлқына-тежеу  жаттығулары; изометриялық жүйедегі статикалық жаттығулар жатады.
Қосымша күштік жаттығу құралдарына қатарына: сыртқы ортаны қолдану жаттығулары; өзге заттардың қарсылығын қолдану арқылы. 
Бұлшықтық топтарға күштік жаттығулардың әсер ету деңгейіне байланысты жергілікті, аймақтық және жалпы немесе жалпы әсер етуші болып бөлінеді.
Күштік жаттығуларды қолдану барысында салмақ салу көлемін көтерілетін жүк арқылы, немесе бір ретте қайталау мүмкіншілік санын максималды көлем пайызымен  мөлшерлейді, қайталамалы макимум деген арнайы терминмен анықталады (ІМ).
Бірінші жағдайда салмағы минималды болуы мүмкін (максимумнан 60 %), аз мөлшерлі (максимумнан 60 тан 70 %), орта (максимумнан 70 тан 80 %), үлкен (максимумнан 80 тан 90 %), максималды (максимумнан 90 % жоғары) (Р.Роман).
Екінші жағдайда салмақ төмендегідей болуы мүмкін:
Шектеулі  -  1 ІМ;
Шектеулімөлшерлі  -  2-3 ІМ;
Үлкен  -  4-7 ІМ;
Мөлшерлі үлкен  -  8-12 ІМ;
Кіші  -  19-25 ІМ;
Өте кіші -  25 ІМ жоғары (В.М.Зациорский, 1970).
Дене тәрбиесі тәжірибесінде  әртүрлі күштік қабілеттерді тәрбиелеуге бағытталған көп мөлшердегі әдістер қолданылады. Олардың ішіндегі кең таралғаны: максималды күш салу әдісі; шектеулі емес күш салу; динамикалық күш салу; "соққы" әдісі; статикалық әдіс (изометриялық күш салу; статодинамикалық әдіс; айнымалы жаттығу әдісі; ойын әдісі).
Ұл баланың күшінің дамуындағы қолайлы кезең 13-14 тен 17-18 жас, ал қыз балаларда 11-12ден 15-16 жас саналады.
Дене тәрбиесі тәжірибесінде мөлшерлі-күштік  мүмкіндіктер екі тәсілмен бағаланады: өлшеу құралдары көмегімен  -  динамометр; динамографтар, тензометрлік күшөлшеуші құралдар; арнайы бақылау жаттығуларымен, күшке тестілер (жіп арқылы секіру, қолѓа тіреліп жерден итерілу,  белаѓашта  айналмалы көтерілу және т.б.).
Берілген сұрақ негізінде қосымша және негізгі әдебиеттерді оқи отырып, күшті тәрбиелеудің (күш жаттығулары) арнайы құралдары жайлы нақты түсінік алу қажет. 
Бұлшық еттің әр тобына максималды мүмкіндігң 50 % төмен емес  жаттығуларды күштік жаттығу қатарын санайды.
Салмақ салу көлемін таңдау сұрағын қарастырған кезде, жаңабастағандарға алғашқыда орта салмақ  салуды, ал жаттыққандарға  мөлшерлі шектеулі және шектеулі салмақты қолдану қажеттілігін анықтап алу қажет. Күшті тәрбиелеудің  -  жаттығу әдістері қайталамалы және прогрессивті нұсқалары қандай негізгі әдістері ретінде қолданылатыны жайлы ары қарай нақты түсінік алу қажет. Күштік жаттығуларды қолдану тиімділігін (аптасына сабақ саны қанша, апта циклінде күштік жаттығулар орны және т.б.) қортындыда анықтау қажет.
Төзімділік және оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері  - бұлшық қабілеттілік үрдісі кезінде дене басқаруына қарсы тұра білу қабілеттілігі.     Төзімділіктің байқалуы қимыл әрекетінің әр түрінде көрініс беруі көптеген факторларға байланысты: биоэнергетикалық, функционалдық және биохимиялық экономикаландыру, функционалдық тұрақтылық,  тұлғалық-психикалық, генотипі (тектік), орта және т.б.
Төзімділіктің дамуы мектеп жасына деінгі уақыттан 30 жасқа дейін созылады. Неғұрлым қарқынды тұсы 14тен 20 жас аралығы саналады. Төзімділікті дамытудағы негізгі мәселе әртүрлі қимыл әрекеті барысында талапты жағдай жасау; жылдамдықты дамытуда, күштік және координациялық-қимыл төзімділігін; спорт түрі барысында маңызды роль атқаратын төзімділік түрін жоғары деңгейде максималды жағдайға жеткізу.
Жүрек-тамырларын және тыныс жүйесіне максималды өндіруді итермелейтін жаттығулар жалпы (аэробты) төзімділікті дамыту құралы ретінде саналады. 
Дене тәрбиесі тәжірибесінде циклдік және ацеклді сипаттағы әртүрлі дене жаттығулары қолданылады, мысалы жалғаспалы жүгіріс, велосипед тебу, жүзу және т.б. Негізгі талаптар, төмендегі тізіммен ұсынылады: жаттығулар мөлшерлі және үлкен күштегі жұмыстар ауқымында орындалу қажет: оның ұзақтығы бірнеше минуттан 60-90 минутқа созылады; жұмыс бұлшықеттердің ауқымды қызмететуімен жүзеге асырылады. 
Көптеген дене жаттығуларын орындау барысында қосылған жүктеменің ағзаға түсуі келесі компономенттермен сипатталады (В.М.Зациорский, 1966)  -  жаттығу интенсивтігі; жаттығу ұзақтығы; қайталау саны; демалыс интервалының ұзақтығы; демалыс сипаты.
Мысалы, жаттығулар арасында демалысты жоспарлағанда немесе бір сабақ шегінде әртүрлі жаттығулармен интервалдың үш типін ажырату қажет: толық интервалдар; кернеулі интервалдар; минимакс интервалдар.
Жекелей жаттығулар арасында демалыс сипаты белсенді және пассивті болуы мүмкін.
Төзімділікті дамытудағы негізгі әдістер қатарына: ауыспалы интенссивтілігімен бірлік негіздегі жаттығулар  әдістемесі; айнымалы жаттығулар әдістемесі; ойын әдістемесі; сайыстық әдіс. Осы негізде келесі ереже сақталады: қолжетімділік, жүйелілік.
 Төзімділіктің негізгі бір критериі уақыт саналады, уақыт бойы адам әрекеті барысындағы берілген қарқынын ұстайды. Спортта төзімділік өзге тест топтары арқылы өлшенеді, тест нәтижелері әлеуметтік мүмкіндіктердің жүзеге асу деңгейін байқатады. 
Дене тәрбиесі және спортта төзімділіктің салыстырмалы көрсеткіші  танымалы саналатын: жылдамдық қоры, төзімділік индексі, төзімділік коэфиценті.
Берілген тақырыпты қарастыру барысында жалпы және арнайы төзімділікті, олардың сипаттық ерекшеліктерін, спортта арнайы төзімділіктің қай түрлері орын алатынын  ажырата білу қажет (жылдамдық, күштік, төзімділік ).
Әртүрлі әдістемелік жаттығулар қалай қолданылады, демалыс интервалына жүктеме интенсивтілігі мен көлемінің сәйкестігі, жалпы және арнайы төзімділіктің әдістемелік ерекшеліктері  қандай екендігін ұғыну маңызды. Төзімділікті тәрбиелеу әдістемесі жайлы айтылған мәліметке қосымша  ретінде оқу құралында келесіні назарда ұстау қажет:жоғары мөлшердегі жұмысқа төзімділікті тәрбиелеуде  жетекші ретінде қайталамалы-интервалды жаттығулар әдістемесі саналады, ағзаның қышқылемес тағамның жинақтылуы жағдайында жұмысқа қабілеттілігін қалыптастырады. Максималды қуаттың  циклдік жұмыстағы төзімділігін тәрбиелеуде  қысқа және ұзартылған (ұзақ спринт) бөліктегі қайталамалы жаттығулар негізгісі болады. Күштік төзімділікті тәрбиелеуде жетекші әдіс ретінде салмақ салудағы бір ретте 10-12 рет игеретін қайталамалы жаттығу саналады. Төзімділікті тәрбиелеуде мінезді (гимнастикада, спорттық ойындарда, күресте және т.б.) құрамдастыруда интервалды жаттығулардың әртүрлі нұсқалары, айналмалы ағынды жаттығу әдістері қолданылады.
Қимыл сапаларының дамуы дене мүсінін сақтауға және адам үшін өмірдегі қажетті қозғалысын жүзеге асыруға қажет. 
Дене мүсіні сыртқы пішінімен көрінеді, әр адам үшін денесін түзу ұстау үшін. Сапалы дене мүсінін қалыптастыру бала кезден бекіп және жетілдіруде дене тәрбиесінің маңызды мәселесі сналады.
Дене мүсінін негізгі антропометрлік белгілері  ретінде: дене бөліктерінің сәйкестілік орналасуы (бас, дене және аяқ) тиістік жазықтық пен омыртқа профилінде (мойын, кеуде және бел бөліктеріндегі иірім көлемі).
  Дене мүсінін бес түрін ажыратады: тік, бүкір, шалқайған, иілген. Дене мүсінің тік түрінен басқалары ауытқушылық саналады. Дене мүсінін сапалы тұрғыда қалыптастыру денетәрбиесінің маңызды бөлімі саналады. Балалармен сабақта тәртіп болу қажет: әр сабақ, әр денеминуты, денемәдениеті үзілісі және күнделікті таңертеңгілік гимнастика  денемүсінін түзететін жаттығулардан және денемүсінін бақылаудан бастау қажет.
 Дене салмағы және дене салмағын түсіру әдістемесі жайлы сұрақты ашу туралы бірер сөз. Денежаттығулары барысында, әсіресе күштік негізде бұлшықеттердің көлемінің (гипертрофии) өсуіне әкеледі. Күштік жаттығулармен айналысу әдістемесі сабақтары, бұлшықеттер салмағының ұлғайуына бағыттала отырып денежаратылысын жақсартумен қатар спортсменнің күшін көбейту мақсатында қолдануға болады. Айтылған мәселе бойынша қортынды шығады,  бұлшықеттерді ұлғайтуға бағытталған жаттығуларға талап қойу: бұлшықеттер кернеулігі шектен тыс болмау қажет. Сонымен қатар жаттығудың басқа әдісін қолдана отырыпдене салмағын төмендетуге болады. Алдымен дені сау,жақсы жетілген ағза үшін майдың кішігірім жиналуы байқалады (ерлерде мөлшермен Ѕ дене салмағынан, әйелдерде мөлшермен 1/16). Естен шығармау керек май басу  -  қатерлі де қауіпті ауру. Сондықтан осыған қарсы қомақты, толық адамдарға максималды қарқынды жаттығулардан, ұзақ сарынды  -  жүріс, ескек есу, жүзу, шаңғыда сырғанау және т.б. ұзақ жұмыс барысында дене майы жойыла бастайды. Жүктеменің ұзақтығы мен қарқындылығы ағзаның мүмкіндігіне байланысты. Ай мөлшерінде дене салмағының төмендеуі қарт адамдарда 2-3 кг, жастарда 3-4 кг аспау қажет.
Негізгі әдебиеттер:

* 1. Теория и методика физического воспитания и спорта Учебное пособие для студентов вузов. Под редактированием Ж.К.Холодова, В.С.Кузнецова. М., 2001.стр.74-143.
* 2. Теория и методика физического воспитания. Учебное пособие для институтов физической культуры. Под редактированием А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева.  -  М.,"ФиС", 1976 стр.169-245 (т 1).
* 3. Основы теории и методики физической культуры и спорта Под редакцией В.П.Русанов Учебное посбие. Усть Каменогорск, изд. ВКГУ им С.Аманжолова, 2003, стр. 53-65.
* 					Қосымша әдебиеттер:

* 1. Шиян Б.М. Теория и методика физического воспитания. Учебное пособие М., 1988, стр.65-80.
* 2. Ашмарин Б.А.- Теория и методика физического воспитания.-М.,1979,1990. Учебное пособие факультетов физического воспитания.,стр.76-93, стр.118-157.
* 3. Зациорский В.М., Вопросы методики воспитания физических качеств. 1961.
* 4. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. Учебное пособие для ИФК-М.,1996, стр.158-315.

Бақылау сұрақтары
* Дене жүктемесі дегеніміз не?
* Дене жүктемесі мен демалыс дене сапасын дамытудағы негізгі бап саналады?
* Жүктеменің көлемі дегеніміз не?
* Жүктеменің интенсивтілігі дегеніміз не?
* Жүктеменің стандартты және стандартты емес түрінің маңызы қандай?
* Қандай демалыс интервалдары қолданылады және мағынасы қандай?
* Жүктеменің критерилері қандай және оны реттеу тәсілдері?
* Сапалардың жағымды және жағымсыз өзара әсері мысалдары олардың даму үрдісінде қандай ?
* Икемділікті тәрбиелейтін негізгі құралдарды сипаттаныз?
* Икемділікті тәрбиелеудегі жүктеме және демалысты тәрбиелеудегі ерекшеліктерді сипаттаныз?
* Икемділікті тәрбиелеудегі жаттығу қандай жаттығулармен сәйкестенеді?
* Икемділікті әртүрлі жас кезеңіндегі ерекшеліктер?
* Ептілікті тәрбиелеудің негізгі құралдарды сипаттаныз?
* Ептілікті тәрбиелеудің негізгі қосымша әдістерін сипаттаныз?
* Икемділікті тәрбиелеудегі жүктемені реттеу ерекшеліктері қандай?
* Икемділікті тәрбиелеу әдістемесі жаттығушылардың жас ерекшелігіне қарай тәуелділігі қандай?
* Шапшаңдықты тәрбиелеу қандай құралдармен жүзеге асады?
* Шапшаңдықты тәрбиелеудің негізгі және қосымша әдістерін және әдістемелік тәсілдерін сипаттаныз?
* Шапшаңдықты тәрбиелеудегі жүктеме және демалыс мөлшері қандай?
* Жылдамдық жаттығуларын орындаудағы демалыс интервалдарының ерекшеліктері қандай?
* Шапшаңдықты тәрбиелеуде сабақты жиі біртұтас өткізу  мақсатқа лайытылығы қандай?
* Шапшаңдықтың өзге сапалықтарымен өзара байланысы неден тұрады?
* Күшті тәрбиелеу қандай құралдармен қол жеткізіледі?
* Күшті тәрбиелеудің негізгі және қосымша әдістері жайлы әңгімеленіз?
* Жаңа бастаған спортшыларда күшті тәрбиелеу не үшін және қандай жүктемеден бастау керек?
* Жаңа бастаѓан спортшылармен сабақта қандай күш жүктемелерін қолдану мүмкін?
* Күш жүктемелері жаттығу  сабағы барысында интервалдар қандай болуы мүмкін?
* Дайындықтың апталық циклінде күш жаттығуларымен біртұтас өткізу  мақсатқа лайықтылығы қандай?
* Жалпы төзімділіктің мағынасы қандай?
* Жалпы төзімділікті іњ негізгі құралын сипаттаныз?
* Жалпы төзімділікті тәрбиелеудегі жүктеменің динамикалық және демалыс интервалдрының ерекшеліктері қандай?
* Төзімділікті үлкен және субмаксималды қуаттылықта тәрбиелеу әдістемесінің ерекшеліктері қандай?
*  Циклдік жұмыста максималды қуатта төзімділікті тәрбиелеу ерекшеліктері жайлы әңгімеленіз?
* Күштік төзімділікті тәрбиелеу әдістемесінің ерекшеліктері жайлы әңгімеленіз?
* Төзімділікті тәрбиелеудің әдістемесінің ерекшеліктерінің құрамдастыру сипаты жайлы әңгімеленіз?
* Денемүсін дегеніміз не?
* Денемүсінді анықтайтын факторларды атаныз?
* Денемүсіннің негізгі типтері қандай және олардың бұзылу себептерін атаңыз?
* Бұлшықеттерді өсіруге негізінен бағытталған жаттығуларға қандай талаптар қойылады?
* Дене салмағын кемітуге арналған жаттығулар әдістемесінің мағынасы қандай?



Тақырып: Дене тәрбиесі процесінде жеке тұлғаны бағытты тәрбиелеу

Бұл сұрақты оқу барысында тұлғаны	тәрбиелеуге бағытталған факторларды   анық түсіну қажет, негізінен дене тәрбиесі оқытушысы дене тәрбие үрдісінде қандай интелектуалды, адамгершілік, еңбек және эстетикалық тәрбиенің тәсіл, әдістерін қолданады. 
Алдымен негізгі ұғымдарды білу қажет  -  тәрбе ұғымын кең және тар мағынада, тәрбие үрдісі дегеніміз не? Педагогикада бұл ұғым нақтыланып қарастырылған (Белоусов В.В. 1968).
Адамның жас тұрғысынан дамуында дене тәрбиесіне өте маңызды роль беріледі. Бұл мәселе өскелең ағзаның қалыпты денелік дамуына және оның денсаулықты нығайтып, тұлғалық рухани сапалықтарды қалыптастырып жетілуіне қатысты. Мұның барлығы дене тәрбиесін дұрыс жолға қойуымен шынайы және мүмкін болады, оны дене тәрбиесінің тікелей қатысты басқа түрлерімен үйлесімді жүзеге асырады: интелектуалды, адамгершілік, еңбек және эстетикалық. Дене тәрбиесінің бұл түрлерінің гимнастика, ойын, спорт және туризм сабақтары үрдісінде ерекшеліктерін анықтау қажет. Сонымен қатар, дене тәрбиесі оқытушысына қойылатын ғылыми-әдістемелік әзірлік және адамгершілік келбеті талаптарын жақсы түсіну керек. 
Бұл тақырыптың барлық сұрақтары оқу құралында жетерліктей ашылған, қажеттілікке орай оқып және түсініктемесін жазып алу қажет. Бірақ біз Сіздерге жекелей сұрақтарды, алдымен дене мәдениеті және спорты оқытушысының тәрбие қайраткерлігінің технологиясын түсіндіреміз.  Тәрбие қайраткерлігі технологиясы дегеніміз не? Бұл дегеніміз тәрбие құралдарының жиынтығын және әрекет ету ретін іріктеуді анықтайтын, әдістемелік және ұйымдастыру-әдістемелік н+-с+-аулары. Ол дене мәдениеті және спорт саласында стратегияны, әдіс және тәсіл, техникасын анықтайды. Тәрбиелік технологияның құрамдас бөлігі, қабылдау, байланыстырушы тізбек, бау саналады. Технологияның негізгі элементі ретінде әрине, дене мәдениеті және спортпен жаттығатындарға және ұжымға біртекті педагогикалық ықпал жасайтын нақты тәсілдерді және олармен өзара байланыста тұлғаның мақсатына жетудегі тәрбие әдістемесі саналады. 
Тәрбие әдістемесі негізін өзара байланысқан құралдар мен тәсілдер құрайды, ал тәжірибесінде бірлікте қолданылады.
Тәрбие әдістемесі жүйесінде студент  түсінуі міндетті,  әр нақты әдісті өзгелерден жеке әмбебап ретінде қарастырмау керек. Тәрбие әдістемесінің жиынтығын қолдану технологиялық өзара байланысында қолдану тәрбиелікке мақсатқа қол жеткізеді. Тәрбие әдістемесінің ешқандай жекеленіп алынғаны адамда жоғары саналықты, сенімділікті және жоғарғы адамгершілік қасиеттерді қалыптастырмайды. Басқалай айтсақ, ешқандай әдіс әмбебап саналмайды және тәрбиеліктің барлық мәселесін шеше алмайды. 
Тәрбие әдістемесінде неғұрлым әрекеті жоғары саналатыны:
* Дәстүрлі қабылданғандар  -  сендіру,жаттығу, марапаттау, көндіру және мысал;
* Инновациялық-әрекеттілік (жаңа тәрбие технологиясын ендірумен ескертілген)  -  моделді-мақсатты қадам, жобалау, алгоритимдеу, шығармашылық өзгермеу және т.б);
* Тұлғалы-ресми емес (беделді адамдар арқылы, таныс дәне тустар арасынан);
* Тренингті-ойынды (арнайы берілген жағдайдағы әрекетте,тұлғалық және топтықтәжірибені қамтамасыз етеді) - әлеуметтік-психологиялық тренингтер, іскер ойндар және т.б.;
* Шарттылар (шынайы негіздегі өзіндікталдау және өзіндік құндылықты түсіну, жекетұлғалы әсерленушілікке негізделген).
Студентке дене тәрбиесі үрдісіндегі тәрбиенің әртүрлерінің негізгі аспектілерін, осы орайда қоғамға қажетті тұлғаны қалыптастыруда қолданатын  құралдар мен әдістерді оқу қажет. 
Дене тәрбиесі үрдісіндегі интелектуалды тәрбиелеу: дене мәдениеті және спортпен айналысудың интелектке әсерінің обьективті жағы, ақыл-ой және дене әрекеттілігі біртұтас және өзара әрекеттеболады. Дене тәрбиесі ілімінде Лесгафт П.Ф. толыққанды және ғылыми сенімділікпен көрсетті. Студентке осы сұрақтың жалпы түсінігін қалыптастыру үшін, біз интелект тәрбиелеудің тәсіл және әдістерінің негізгі міндеттеріне тоқталамыз.
 Міндеттер: жаттығушылардың дене мәдениеті саласындағы арнайы білімдермен байыту және осы негізде дене мәдениеттік және спортттық әрекетке саналы қатынасты қалыптастыру, қажетті дүниеге көзқарасты қалыптастыру; ақыл-ой қабілеттілігін, қимыл әрекетіндегі саналылық белсендігін және шығармашылықты дамыту; өзін тануға, өзін тәрбиелеуге және өзін жетілдіруге қажеттілік және қабілеттілікті дамытуды ынталандыру.
Құрал ретінде дене мәдениеті сабақтары саналады. Олардың мазмұны және көлемі жалпы орта білім беру мектебі, лицей, колледж, ЖОО-дардың дене тәрбиесі бағдарламасымен анықталады. Интелектуалды тәрбие  құралдарына  ұйымдасқан мәселелік жағдайлар (ақпаратты қабылдау және өндеу, шешім қабылдау т.б. саналады).
   Әдістерге қатысты: оқытылатын материал бойынша сауал: бақылау мен салыстыру; оқытылатын материалды талдау және байыту; қимыл әрекетін бағалау және талдау. Сонымен, дене мәдениеті және спорт сабақтары интелекетің  келесі жақтарының дамуына әсер етеді: ынта, байқампаздық, тапқырлық және шапшаң ойлау және т.б.
Дене тәрбиесі үрдісіндегі адамгершілік тәрбиесі адамның адамгершілік сенімділігін, адамгершілік сезімін дамытуды және қоғамда өзін-өзі ұстау машық және әдеттерін мақсатты түрде қалыптастырады.
Міндеттері: адамгершілік санасын қалыптастыру, қайраткерліктегі идеялы сенімділікті және сарынды, жоғары адамгешілікпен келісетін нормасын қалыптастырады; адамгешілік сезімін қалыптастыру; адамгешілік сапасын, әдетін, этикалық норманы сақтау, қоғамдық ақталған тәртіп машығын; тұлғаның еркіндік тұсын және сапасын қалыптастыру.
Құралдар қатарына: оқу-жаттығу сабақтарының мазмұны және ұйымдастыру, сайыстың спорттық жүйесі, оқытушы қайраткерлігі және т.б.
Әдістер өз қатарына: ұстаным нормасының қалыптасқан дәстүр негізінде түсіндіру арқылы ссендіру; әңгімелесу; этика тақырыбына диспуттар, көрнекілік мысал; тәжірибелік оқыту; марапаттау (мақұлдау, мақтау, алғыс жариялау, мақтау қағазымен марапаттау және т.б.): оқытушы көмекшісі ретінде сенім көрсету, сайыс қортындысын шығаруда топқа ынталандыру ұпайын санау және т.б.; жасалған қылығына жазалау  -  ескерту, сөгіс, ұжым (спорттық команда) жиынында талқылау, командадан уақытша шығару және т.б.
Дене тәрбиесі және спортпен шұғылдану тұлғада төмендегідей сипат қалыптастырады  -  патриотизм, азаматтылық, еңбексүйгіштік, ұжымдасу, жолдастық көмек, саналы тәртіп, шыдамдылық, шешімділік, батырлық және т.б.
Дене тәрбиесі үрдісіндегі еңбек тәрбиесі. Тұлғаны тәрбиелеудегі маңызды критериінің бірі еңбекке қатынасы. Еңбекке қатынас тәртіпті сақтаумен, тапсырманы орындаумен, еңбекте шешімділік қабылдау, ұжымдық жұмыста жеке үлес қосумеен сипатталады.
Дене және еңбек тәрбиесінің өзара байланысы, дене тәрбиесі еңбекке, адамның еңбек қабілеттілігінің көтерілуіне тікелей әсер етеді, ал еңбек тәрбиесі өз кезегінде дене тәрбиесіне адамның өмірге дайындығына және еңбекке нақты бағыттылық береді.
Міндеттері  -  еңбекке сүйіспеншілікті тәрбиелеу; еңбекке саналы қатынасты қалыптастыру; қарапайым еңбек қабілеттіліктері және машықтарын меңгеру.
Құралдары қатарына  -  оқу еңбегі (дене тәрбиесі бойынша академиялық сабақ үрдісінде, спорттағы салмақты жаттығуларда, сайыстарда, топқа тәжірибелік өзара қызмет көрсетуде (сабақ орнын дайындап және құралдарды  жинастыруда, спорттық құралдарды күтіп, әзірлеуде және т.б.), дене тәрбиесі сабақтары бойынша қоғамдық пайдалы жұмыс (спорттық-сауықтыру лагерінде және т.б.).
Дене тәрбиесі үрдісінін арнайы әдісіне: еңбекке тәжірибелік баулу; әңгімелесу; еңбек нәтижесін бағалау; үлгілі еңбек мысалы.
Сонымен, дене тәрбиесі үрдісінде және онымен тығыз байланыста мынандай сапаларды тәрбиелеуге болады, ұқыптылық, үнемділік, адам еңбегін және қоғамдық меншікті бағалау, шыдамдылық, жігерлілік, тәртіптілік және т.б.
Дене тәрбиесі үрдісінде эстетикалық тәрбие адамдарда эстетикалық қабылдауды, өмірге деген өзіне деген талғамды қалыптастыруға итермелейді. Осымен қатар сұлулықпен тек ләззаттануды емес, бастысы өз қадамдарында тәрбиелеп, шынайы жүзеге асыру.
Міндеттері: дене мәдениеті саласында эстетикалық сезім мен талғамды тәрбиелеу; адамның денесі мен қозғалысында эстетикалық бағаны қалыптастыру; қоршаған ортада жолдастардың тамаша тәртібін танып және бағалауды тәрбиелеу.
Құралдары қатарына дене тәрбиесінің (оқу сабағы, спорттық секциялар, мейрамдар, қойылымдар, табиғи және гигеналық талаптар, сабақ құрылымы, музыка, өнер шығармалары және т.б.) әр түрлері жатады.
Дене тәрбиесі үрдісінде эстетикалық тәрбие келесі әдістермен сипатталады: бейнелі сөз, дене жаттығуларын эмоциялы-мәнерлі түсіндіру; жаттығуды эмоциялы-мәнерлі және техникалы жетілген түрде көрсету; қимыл және әрекетте шабыттандырушы мысал; дене жаттығулары сабағы үрдісінде тәжірибелік оқыту қимыл әрекеттегі сұлулықтың шығармашылық көрінісінде көрсете білу.
Танымал сөздегі тәрбиеге жалпы талаптың ерекше көрінуі: "Тәрбиеші өзі тәрбиеленушіден кімді жасағысы келсе сол болуы қажет ... немесе, қайткеде барлық күш жігерімен соған ұмтылуы қажет". (Чернышевский Н.Г., 75 б.).
Педагогикалық жұмыста келесі тәрбиелік міндеттерді жоспарлап және жүзеге асырады: келешектік және  жақын мерзімдік, ұжымдық және даралық, жекелей және нақты оқушыларға байланысты.
Осыған байланысты, студент білуі қажет, педагог әрбір спортшыға дұрыс қадам жасауы, оның бойында жақсы сапаны демеп және дамытуы, өз шәкіртінің тек спорттық жетістіктеріне ғана емс сабағына, мәдени өсуінде назардан тыс қалдырмау керек. Дене тәрбиесі ұстазының тәрбиелік қайраткерлігінде тиімділікке қол жеткізуі: қайраткерлік-тәрбие үрдісінің біртұтас ұйымдастырылуы; тәрбиенің әлеуметтік- құндылық мақсаттық және тәрбиенің мазмұнды бағытталуы жетістіктері; дене жаттығуы және спорт сабақтары үрдісіндежағымды сарынды қамтамасыз етуі; спорттық ұжымның бірлігіне қол жеткізу; міндеткерлікке жекелей қатынасты жоғары кәсіби, шығармашылық деңгейде орындау; тәрбие үрдісін жан-жақты қамтамасыз ету.
Дене мәдениеті оқытушысына қойылатын талап, тәжірибелік қайраткерлік және білімнің кез-келген саласының мамандықтарымен сәйкес. Біз оқытушының, жаттықтырушының тәрбиеші ретінде  тұлғалық келбетіне қойылатын талаптарға тоқталамыз. Көп жағдайда оқытушыға байланысты  шәкіртінің тұлға ретінде қалыптасуы. Педагогикалық шеберлік критерилері оқытушының іскерлік және тұлғалық сапа жиынтығынан қалыптасады.
Дене тәрбиесі (спорттың түрі бойынша жаттықтырушы) оқытушысының міндетті іскерлік сапасы ретінде: елдегі тәрбиенің идеялық негізі; өз ісің білу; қозғалысқа оқытуды білу және дене сапасын тәрбиелеу; өз ісің білу; жаттығушылардың ұжымын ұйымдастыру және әр оқушыға маңызды қадам жасай білу; оқу-тәрбие үрдісінің нәтижесін ескеру және бақылауды меңгеру; мәдениетті болу.
Оқытушының бойында болуы шарт негізгі тұлғалық сапа қасиеттеріне: шығармашылық белсенділік; ақыл-ой ептілігі; еңбексүйгіштік; шыншылдық; риясыздық; принциптілік; сабырлық; талап қоя білу; қарапайымдылық; мәдениет.
Педагог өзің ұстау әрекетімен ұжымда оптимистік, шырайылық, сергектік, таусылмас энергияны орнықтыруға ықпал ету керек. Дүниеге шырайлық сезім ортақ істе табысқа жетуде, әркімнің өз күшіне деген сенімділікті нығайтады.Осы негізде,барлық тәрбиенің өзара үйлесімділігінің обьективті негізі тәрбиенің барлық әлеумтеттік жүйесінің ұйымдастыру заңдылығында адамның дене және рухани дамуынының бірлігі саналады. 
Негізгі әдебиет
* 1. Теория и методика физического воспитания. Учебное пособие для ИФК под редактированием А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева.  -  М.,"ФиС", 1976 стр.245-267 (т 1).
* 2. Теория и методика физического воспитания и спорта Учебное пособие для студентов вузов под редакцией Ж.К.Холодова, В.С.Кузнецова. М., 2001.стр.19-31.
* 				Қосымша әдебиет
* 1. Ашмарин Б.А.- Теория и методика физического воспитания. Учебник для ФФК - М.,1990. стр.167-175.
* 2. Белорусова В.В. Педагогика. Учебное пособие для студентов ИФК-М., "ФиС" 1972, стр.115-197.
* 3. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры (т-1). Учебник для ИФК-М.,"ФиС", стр.298-322.
Бақылау сұрақтары:
1. Дене тәрбиесі үрдісінде интелектуалды тәрбиенің қандай компоненттері орын алады?
2. Дене тәрбиесі үрдісінде адамгершілік тәрбиенің мазмұны қандай?
3. Дене тәрбиесі үрдісінде еңбек тәрбиесінің мазмұны қандай?
4. Дене тәрбиесі эстетикалық тәрбиеге қандай деңгейде әсер ете алады?
5. Дене тәрбиесі үрдісінде оқыту мен тәрбие бірлігі неде?
6. Адамның рухани келбетін қалыптастыруда дене тәрбиесінің ролі қандай?
7. Дене тәрбиесі үрдісінде интелектуалды тәрбиенің қандай әдістері қолданылады?
8. Гимнастика, ойын, спорт және туризм үрдісінде адамгершілікті тәрбиелеуде тәжірибелік оқудың әдісінің ролі қандай?
9. Адамгершілікті тәрбиесі үшін мысалдың маңызы қандай?
10. Адамгершілікті тәрбиесін жүзеге асыруда ұжым қандай роль атқарады?
11. Адамгершілікті тәрбиесі үшін қошеметтеу және марапаттау әдісін қолдану маңызы қандай?
12. Жазалау және ұялту әдістері қашан және қайда қолданылады?
13. Адамгершілікті тәрбиесі үшін түсіндіру және көз жеткізу  әдісін қолдану маңызы қандай?
14. Дене тәрбиесі үрдісінде еңбек тәрбиесінің қандай әдістері қолданылады?
15. Дене тәрбиесі үрдісінде қоршаған ортаға эстетикалық тәрбиелеуде  тәжірибелік оқу  әдісінің қандай әдістері қолданылады?
16. Эстетикалық тәрбиеге қозғалыс көрінісінің  маңызы қандай?
17. Эстетикалық тәрбие мақсатында түсіндіру және әңгіме әдісін қолдану ерекшелігі қандай?
18. Гимнастика, ойын, спорт және туризм сабақтары үрдісінде қозғалыстың, әрекеттің, қимылдың эстетикалық бағалаудың маңызы қандай?
19. Тәрбиелеу қайраткерлігінің технологиясы дегеніміз не, және оған қандай компоненттер кіреді?
20. Спорттың түрі бойынша жаттықтырушыға, дене тәрбиесі мұғалімі тұлғасына қандай талаптар қойылады?

Тақырып: Дене жаттығулары арқылы сабақтарды құру негіздері

Дене жаттығуларымен айналысудыњ түрлері негізінде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру тәсілі түсіндіріледі, әрқайсысы оқытушы мен жаттығушының нақты типтегі өзарабайланысымен, сабақтың тиісті талаптарымен сипатталады.
Дене тәрбиесі тәжірибесінде дене жаттығулары сабағының көптеген түрлері бар. Сабақ түрлері: сабақтағы және сабақтан тыс болып бөлінеді.
Сабақ түрлері  -  бұл сабақ, оқытушы тарапынан (жаттықтырушы) тұрақты жаттығушылар құрамымен өткізіледі. Оның қатарына: дене мәдениеті сабақтары; спорттық-жаттығу сабақтары кіреді.
Сабақтан тыс түріне  -  бұл сабақ, мамандар, жаттығушылар тарапынанда (өздігінен) денсаулықты қалыптастыруға, белсенді демалысқа, жұмыс қабілеттілігін сақтап және көтеру, дене сапалығын дамыту, қимыл әрекетін жетілдіруге т.б. мақсатта өткізіледі, қатарына:
* Сабақтың кіші түрлері (таңғы гимнастика, су гимнастикасы, денемәдениеті үзілісі, микроүзіліс), дене жағдайын опреативті (ағынды) басқаруда қолданылады. Бұл форма өзініңқысқа мезеттілік әсерінен, жаттықтырушы, дамытушы сипаттағы міндеттерді шешпейді.
* Сабақтың ірі формалары яғни, абақтар тиісінше жалғаспалы, мазмұны бойынша (мысалы, аэробика, шейпинг, калланетика, атлеттік гимнастика) бір және көппәнді (кешенді), бұл сабақ түрлері жаттықтырушы, сауықтыру-реабилитациялы немесе рекреационды сипатта болады.
* Сабақтың сайыстық түрлері, яғни денемәдениет-спортты қайраткерлік түрлері, сайыстық күресте жеңімпаз, орын, дене және техникалық дайындығы анықталыд және т.б. (мысалы, ресми сайыстар жүйесі, іріктеу сайысы, біріншілік, чемпионаттар, бақылау шамалауы және жарыстар және т.б.).
Дене жаттығуларымен сабақтың құрылымын оқығанда, анықтау қажет, сабақ қандай бөліктерден тұрады, оның мінездемелік сипаты және жалғасымдылығы қандай, физиологиялық заңдылықтар және психологиялық тұстары жасау барысында ескерілді. Мән беру қажет, нақтыланған құрылым сабаққа, сабақтан тыс сабақ түрлеріне қатысты. Дене жаттығуларымен сабақ құрылымы жаттығушылардың жұмыс қабілеттілігігің қалыпты өзгерулерімен анықталады (1 зона  -  "мәреалды" жағдай; 2 зона  -  жұмысқа кірісіп кеткен; 3 зона  -  салыстырмалы тұрақты жағдай; 4 зона  -  жұмыс қабілеттілігінің төмендеуі).
Сабақтың сабақ түрлері. Жеке сабақ шеңберінде нңбек қабілеттілігінің өзгеруінің негізгі зонасының өзгеретіндігін ескере, жаттығушылардың қайраткерлігін ұйымдастыра жеке ізділіктен шыға отырып сабақты құру үрдісінде алдымен үш бөлігін жекелейді: дайындық, негізгі және қортынды. Әрқайсысы өз кезегінде сабақтардың мазмұны ерекшелігіне орай бөліктерден тұрады.
Барлық сабақтық дене жаттығуларымен сабақ түрлерін дайындық негізгі бағыттары бойынша ерекшелігіне қарай бөлуге болады, кәсіби-қолданбалы дене дайындығы сабақтары, спорттық-жаттығу сабақтары,әдістмелік-тәжірибелік сабақтар; міндеттерді шешу белгісіне орай (жаңа материалды игеру, оқу материалын бекіту және жетілдіру) бақылау сабақтары, аралас (кешенді сабақтар); спорттың түрі боынша (гимнастика, жеңіл атлетика, жүзу сабақтары және т.б.).
Сабақты дене жаттығуларымен негізгі сабақ ретінде қарастыра, оның ерекшелік сипаттарын оқу қажет, мазмұнының және құрылым ерекшеліктерін, ұйымдастыру мәселелері жәнеоны өткізу әдістемесімен (біруақытта, біркезекте, жекелй, айналмалы жаттығу және т.б.). Оқытушы әрекетін келесі әтаптарда қарастыру қажет: а)сабаққа әзірлік; б)міндетті түрде оны өткізу; в)сабақты талдау және бағалау. Оқытушының сабаққа әзірлігі конспект құрастырудан, сабақ орнын және құралды дайындау, сабақ материалы бойыншаоқушылардың жекелй әзірліктерінтексеруден тұрады. Сабақ үстіндегі оқытушы әрекеті құрамынажаттығушылардың жұмысын ұйымдастыру, оқу-әдістемелік міндеттерін қойу, сақтандыруды қамтамасыз ету, жүктеме мен демалысты реттеу, сабақтын толыққанды тығыздығын қамтамасыз ету.  Ары қарай сабақтың талдау мен сабақты өткізу барысы жайлы бағалау әдістемесін (өзге оқытушының және өз сабағынды талдау және хронометраж), залда, алаңқайда және жергілікті жерде сабақты өткізу әдістемесін түсіндіру керек. Сабаққа қатысты барлық сауалды, студент оқу құралы көмегімен, өз спорттық және педагогикалық шеберлігін қолдана отырып бөлшектеп талдауы қажет.
Сабақтан тыс сабақтар. Сабақтан тыс сабақ түрлерін оқи отырып, жоғарыда айтқандай денемәдени-спорттық тәжірибеде  -  кіші, ірі және сайыстық сабақтан тыс сабақ түрлерінің типі сипатталуы қажет.
Сабақтың кіші түрлеріне тән:
* Жаттығушылардың қайраткерлігіндегі салыстырмалы тар бағыттылық сабақтық және сабақтың ірі түрлерімен салыстырғанда (мысалы, таңғы гигиеналық гимнастика, судағы өндірістік гимнастика, денемәдениүзілісі, денемәдениминуты, микроүзіліс, микроүзіліс белсенді демалыста, дене тәрбиесі және спортта мектеп курсы бойынша үй тапсырмасы және т.б.);
* Сабақтың болмашы ұзақтығы (2-3-тен15-20 минут);
* Сабақтың құрылымының жоқтығы және ажарсыздығы, яғни дайындық, негізгі және қортынды бөлімінде (мысалы сауықтыру жүгірісі, гигиеналық гимнастика, денемәдени минуттары және т.б.).
* Қызметтік жүктеменін жоғары емес деңгейі. Атап кету керек, кіші түрлер міндеттердің (тонусты көтеру, жұмыс қабілеттіліігн ынталандыру және т.б.) жекелй бөліктерін шешеді және дене мәдениеті сабағының жалпы жүйесінде қосымша роль атқарады.

Сабақтың сабақтан тыс ірі түрлері саналатындар:
* Өздік жаттығу сабақтары (мысалы атлеттік гимнастикада және т.б. жаттығушыдан қажетті деңгейде "денемәдениеті сауаттылығын"талап етеді, әсіресе әдістемелік сипатта);
* Сауықтыру-реаблитациялы немесе рекреациялы сипаттағы міндеттерді шешумен байланысты сабақ. Оған аэробика, шейпинг, калланетика, ушу, туржорық, шаңғыдағы жүріс, бұқаралық ойындар және т.б. жатқызуға болады. Бұл сабақтардың негізгі сипаттық ерекшеліктері: шаршатпайтын, жүктемесі шектеулі; қатаң реттеу жоқ; еркін тәртіп негізде.
 Сайыстық түрде сабақты ұйымдастыру қатарына жататындар:
1. Спорттық сайыстар, жаттығушыларға мүмкіндіктерін максималды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Оларға тән: нақтылық, сайыс ресми ереже негізінде, әділқазылар төрелігі және т.б.;
2. Сабақтың сайыстық түрлері (мысалы, бақылау сабақтары, сынақтар, нормативті тапсыру және т.б.)бұл жерде спортқа тән белгіліер білінбейді немесе анық байқалмайды.
Жаттығушылардың сандық құрамы бойынша дене жаттығуларын даралық және топтық сабақ түрлерін ажыратады. Даралық дене жаттығулары көп жағдайда жаттығу, гигиеналық гимнастика және күндегі сейілдеу, сондай-ақ жалпы дене дайындығы бойынша өзіндік сабақтар түрінде өтеді. Өзіндік топ сабақтары қатарына - өзіндік ойындар, туристік жорықтар, сайыстар және дене жаттығулары түрлері, таңдалған басшылығы бар сабақ түрлері. Мысалы, дене жаттығулары сабағының жалпы кестесі бойыншажорықтағы қозғалыс бойынша жүзеге асады.  5 деңгейлік категориясы бар жаяу саяхатқакелесі кесте тән: 1-ші күн  -  10 шақырым, 2-ші күн-15 шақырым, 3-ші күн  -  20 шақырым, одан кейін 20, 20, 20, 20, 20, 20 шақырым, 25, 25, 25, 25, 25, 25, 15 шақырым. Әр күндізгі жорықта негізгі жұмыс жасалынып және оның жүзеге асуы жүкетемені жеңілдетеді. Жорықта нақтыланған қозғалыс жүйесі ұстанылады. Мысалы, орта жылдамдықпен 4-4,5 шақырым/сағатына, әр 40 минут сайын аялдама жасалады 10 минутқа және т.с.с. 
Спорттық сайыстар қызметі жалпы әртүрлі. Олар жекелй спортшы және ұжымның спорттық жетістіктерін, дене мәдениеті және спортты танытуда, сайысушылар арасында спорттық тәжірибе алмасуға, пәнаралық байланысты орнатуға, халықтар арасында өзара түсіністік пен іскерлікті бекітуде анықтауға қызмет жасайды және т.с.с.
Спортшының әрекеттілігін ұйымдастыруда дене жаттығулары сабағының жалпы құрылым негізі сақталады,  сонымен бірге бірқатар әдістемелік талаптар орындалуы қажет: міндетті қою нақтылығы, жүктемені мөлшерлеу ережесі, қатысушылардың барлығына бір жағдай, сақтандандыруды қамтамасыз ету жәнеде дене тәрбиесі жүйесі принципінен орындалатын С басқа талаптар. Спортшылардың денсаулығы туралы күйттеу, мысалы, сайыс алдындағы дәрігерлік тексеру, гигиеналық талаптар қатаң бақылауда және т.с.с.
Жоғарыда айтылған дене тәрбиесі мақсатындағы барлық сабақтан тыс сабақтарғада қатысты. Осы орайда, сабақтан тыс сабақта абақтықтан ерекшелңгң толық еркіндік негізде жүзеге асады. Сабақтан тыс сабақтың  нақты таңдауы көп жағдайда жаттығушылардың қызығушылығы және бейімділігіне анықталады.
Сипатталған сабақ түрлері, жоғарыда белгіленгендей дене тәрбиесі тізбегін құрайды, егер олар тәртіп негізіндегі, өзара байланысты біртұтастылықты құраған жағдайда. Олардың бірігу сызығының негізін, бірінші кезекте жүйелілік принципі, қолжетімділігі және қарқындылығы құрайды. Сонымен қатар сабақтардың әр түрлерінің сәйкестілігі дене тәрбиесінің көп жылдық үрдісіндегі әр кезеңдегі ортақ бағыттылығына, жаттығушылардың контигентіне, негізгі әрекеттілік (оқу немесе еңбек) жүйесіне  байланысты.
 
Негізгі әдебиет

1. Теория и методика физического воспитания. Учебник для ИФК под ред. А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева.  -  М.,"ФиС", 1976 стр.267-297 (т 1).
2. Теория и методика физического воспитания и спорта Учебное пособие для студентов вузов под редакцией Ж.К.Холодова, В.С.Кузнецова. М., 2001.стр.145-148.
Қосымша єдебиет
1. Ашмарин Б.А.- Теория и методика физического воспитания. Учебнное пособие для студентов  ФФВ педагогических институтов - М.,1979. стр.138-155.
2. Шиян Б.М.  -  " Теория и методика физического воспитания учебное пособие для студентов педагогических институтов" М., 1988, стр,128-207 
3. Матвеев Л.П. "Теория и методика физической культуры" Учебник для ИФК-М., 1991. стр. 322-359
Баќылау с+-раќтары:
1. Дене жаттыѓуларымен айналысудыњ сабаќ жєне сабаќтан тыс т%.рлері деп ќандай белгілеріне сай бuлінеді?
2. Дене жаттыѓуларымен айналысудыњ жалпы ќ+-рылысы ќандай жєне ол неге негізделген? 
3. Дене жаттыѓуларымен айналысудаѓы ж+-мыс ќабілеттілігініњ uзгеру ќисыќтыѓы ќандай, сабаќтыњ ќ+-рылысында ќалай ашылады?
4. Дене жаттыѓуларымен айналысушыларды алѓаш рет +-йымдастырудыњ мањызы ќандай?
5. Сабаќтыњ дайындыќ бuлімініњ міндеттері мен ерекшеліктері ќандай?
6. Жалпы жєне арнайы дайындыѓыныњ мањыздары ќандай?
7. Сабаќтыњ негізгі бuлімінде ќандай міндеттер шешіледі?
8. Сабаќтыњ ќорытынды бuлімінде ќандай міндеттер шешіледі?
9. Сабаќ т%.рініњ uзіне тєн ерекшеліктері неде?
10. Сабаќтыњ ќандай т%.рлері бар?
11. оќытушыныњ сабаќќа дайындыѓы неден т+-рады?
12. Сабаќ барысында дене жаттыѓуларымен айналысушылардыњ ж+-мыстарын +-йымдастырудыњ ќандай єдістері бар? 
13. Сабаќ барысында ќорѓау єрекеті ќалай іске асырылады?
14. Сабаќтыњ жалпы тыѓыздыѓы?
15. "Маторлы тыѓыздыѓы" дегеніміз не, ќалай реттеледі? 
16. сабаќтаѓы ќызыѓушылыќ жєне эмоциялыќ кuњіл-к%.й ќалай ќамтамасыз етіледі?
17. Сабаќтыњ педагогикалыќ анализі неден т+-рады?
18. Сабаќтыњ хронометражын ќалай uткіземіз?
19.  Сабаќтыњ сабаќтан тыс т%.рлеріне сипаттама беріњіз.
20. Ќозѓалмалы ойындарды, спорт сайыстарын жєне туристік саяхаттарды +-йымдастырудыњ ерекшеліктерін айтыњыз.

Тақырып: Мектеп жасындағы балалар дене тәрбиесінің негіздері - әдістер

Кез келген педагогикалық құралдың әрекеттілігі оны қолдану әдісіне қатысты. Дене тәрбиесінің арнайы әдістері дене жаттығуларынан бөлек емес. Бірақ, тәрбиедегі ешқандай оқыту жалпы педагогикалық құралдарды қолданатын  әдістерісіз мәнсіз болып табылады, дене тәрбиесі үрдісінде бұл әдістер өзіндік ерекшелікке ие болады. Осыны ескере отырып, арнайы және дене тәрбиесі үрдісіне үйлесімді қосылатын  жеке әдістерді сипаттау қажет.
Дене тәрбиесінің барлық әдістерінің  бір маңызды негізін жүктемені реттеп, оны демалыс пен қиюластыратын таңдаулы әдіс құрайды. "Жүктеме" деп  ағзаға әсер ететін  дене жаттығулары көлемін, оның субьекті және обьекті қиындықтарды жеңу деңгейін айтады. Жүктеме әсері оның көлемі мен қарқынына тікелей пропорционалды.
Дене тәрбиесінің әдістерінде жүктеме стандартты және үзілісті, үзіліссіз (перманентті) және интервалды болады. Дене тәрбиесінің құрамдас бөлігі ретінде демалыс енжарлы (пассивті) және белсенді болады. Сондайақ, жүктемелер бөліктері арасында интервалдар болу мүмкіндігі: біртекті, қатаң, экстремальды.
Тәжірибелік әдістерді оқығанда, меңгеруге қиындарын спорттың түріндегі тәжірибеге қатысты нақты мысалдарын іріктеп алу қажет. Тәжірибелік әдістер үш топқа бөлінеді: басқару әдісі, ойын және сайыстық. Әр түрлілігі ауқымымен жаттығу әдісі ерекшеленеді.
Қимылды жаттау үрдісінде бұл әдіс қимылды толық орындау және оны бөліктерге бөлу түрінде қолданылады.
Қимыл машықтарын және дене сапалық тәрбиесін жетілдіру үрдісінде жаттығу әдісі көп нұсқауда қолданылады. Әдіс нұсқаулары келесіге тәуелді: біріншіден жаттығу түріне (стандартты немесе ауыспалы жаттығу), екіншіден жаттығуды орындау тәсілінен (үздіксіз немесе демеалыс үзілістерімен).
Стандартты және ауыспалы жаттығулардың келесі нұсқауларын айырады.
* Стандартты жаттығу.
Стандартты - үздіксіз жаттығу:
А) біркелкі жаттығу, дене жүктемесін орындау барысында қарқыны өзгемейді (мысалы: шаңғыда ұзақ жүгіру, жүзу т.б.);
Б) стандартты ағынды жаттығу (мысалы: қарапайым гимнастикалық жаттығулар легін ағынды қайталау).
Стандартты интервалды жаттығу  -  қайталамалы:
А) демалыстың қалыпты интервалдарымен, яғни ағзаның толық қалпына келуіне дейін (мысалы: 200 м жүгіру.  3-4 рет шектеулі жылдамдықпен, 7-10 мин демалыс интервалдарымен);
Б) демалыстың  қатал интервалдарымен, келесі жүктеме ағзаның толық емес қалпына келуіне дейін беріледі (мысалы: 900 м жүгіру.  20 рет шектеулі жылдамдықпен, 90 с демалыс интервалдарымен);
В) демалыстың  экстремалды интервалдарымен, келесі жүктеме ағзаның жоғары қалпына келу фазасына түседі (мысалы: 200 м жүгіру.  2-3 рет шектеулі жылдамдықпен, 15-20 мин демалыс интервалдарымен);
* Айнымалы жаттығу.
Айнымалы үздіксіз жаттығу  -  демалысқа үзіліссіз қарқындылықтың алмасуымен орындалатын жаттығу:
А) циклдік қозғалыстағы айнымалы жаттығу (мысалы: жүгіру, ескек, жүзу және т.б.);
Б) айнымалы-ағынды жаттығулар (мысалы: әртүрлі формадағы және күшті қажет ететін, гимнастикалық жаттығулардың кешенді тізбегін орындау).
Айнымалы интервалды жаттығу  -  формасы бойынша әртүрлі немесе интервалды демалысы ауыспалы қарқынды жаттығу:
А) ілгерінді дамушы жаттығу (мысалы:  жүйелі бір қайтара 60-65-70-75 салмақтағы белтемірді көтеру  және т.б. әр талпыныс арасында тиімді интервалды демалыспен);
Б) айнымалы интервалды демалыспен төмен түсетін (сыртқы жүктемемен) жаттығулар (мысалы: келесі тәртіпте қашықтықтағы жүгіріс: 800+400+200+100 араларында қысқартылған интервалды демалыспен);
В) айнымалы интервалды демалысты вариативті жаттығу  -  жүктемені кеміту және көбейтумен  жұмысты орындау (мысалы: белтемірді көтеру, салмағы толқымалы өзгеретін 60-70-80-70-80-90-50 кг 3-тен 5 мин аралықтағы талпыныстағы демалыс интервалы тербелісінде).
Көрсетілген жаттығу әдістемелері нұсқалары, ерекше топ құра отырып құрамдаса алады.
* жаттығу әдісінің туынды түрі.
Бұл әдістер тобы өте әртүрлі, сондықтан біз кейбір түрлеріне тоқталамыз:
А) қайталамалы-айнымалы жаттығу (мысалы: субмаксимальді жылдамдық пен жүгіру 200 м+100 м еселі қайталаудағы жеңіл жүгіріс);
Б) ілгерінді-дамушы жаттығу (мысалы: белтемірді көтеру 2 рет  80 кг, 2 рет 90 кг, 2 рет 100 кг, және 2 рет 120 кг);
В) қайталамалы жаттығу демалысы кемуші интервалмен (мысалы: 200 м жүгіру  -  демалыс 7-8 мин, 200 м жүгіру  -  демалыс 5-6 мин, 200 м жүгіру  -  демалыс 3-4 мин және тағы да 200 м жүгіріс);
Г) сериялы-шеңберлі жаттығу (мысалы: 8-10 әр түрлі жаттығулар, шеңбер тәріздес бір-бірінен кейін  ағымды қайталанатын);
Осы сынды, әдістемеде айналысушының әрекеті қатаң түрде регламентацияланған жаттығуда ұйымдасады және толық регламентация арқылы жүйеленеді  - бекем түрде алдын ала жазылған қозғалыс бағдарламасында; демалыс интервалымен және жүктеменің нақты мөлшерімен; сыртқы жағдайды құрау және қолдануда.
Ойын және сайыстық әдістер оқу- әдістемелік әдістемелерде  жақсы көрсетілген. Оның сипаттық ерекшеліктерін, білімдік және тәрбиелік мағынасын және қолдану  талабын меңгеру қажет.
А) Ойын әдісі: дене тәрбиесі жүйесінде білімдік, сауықтыру және тәрбиелік есептердің шешімі қолданылады. Ойын әдісінің мәні, жаттығушының қозғалыс әрекеттілігі ойынның ережесі, мазмұны, талаптары негізіне сүйенеді. Дене тәрбиесінде ойын әдісі келесі түрде сипатталады: "көріністік" ұйым (ойынның жоспары, ойы); мақсатқа жету  тәсілдердің әртүрлілігі және  әрекеттің кешенді түрі (ұтыс); жаттығушының өздігінен еркін әрекет жасау және олардың бастамалығына, тапқырлығына, ептілігіне жоғары талаптар; кернеулі топаралық және тұлғааралық қатынастарды моделдеу, жоғары эмоциялылығы; әрекеттерді ықтималды бағдарламалау және жүктемені дәл мөлшерлеудің  шектеулі мүмкіндігі.
Ойын әдісінің негізгі әдістемелік ерекшеліктері:
- Ойын әдісі дене сипаттамаларының жан-жақты, кешенді дамуын және қимыл біліктері мен машықтарын жетілдіруін қамтиды.
- Мақсатқа жету әртүрлі тәсілдердің кең таңдауы, адамның өздігін, бастамалығына, тапқырлығына, ептілігін және т.б. құнды тұлғалық сипаттамалары қалыптасады.
- Ойын ережелерін сақтау оқытушыға жаттығушыларының адамгершілік сипаттамаларын мақсатты түрде қалыптасуға мүмкіндік береді: адамгершілік, ынтымақтастық, өзара көмек сезімін, саналы тәртіптілік, ерік және т.б.
- Ойын әдісіне тән қанағаттанарлық, тартымды және эмоционалды факторы жаттығушыларда денешынықтыру сабақтарына тұрақты жағымды қызығушылықты және әрекеттілік сарынды қалыптастырады.
Ойын әдісінің кемшілігіне жаңа қимылдарды жаттаған кезде және ағзаға жүктемелерді мөлшерлеу кездегі шектеулігі жатады.
Б) Сайыс әдісі  -  жаттығуларды сайыстар формасында орындау тәсілі. Дене тәрбиесі үрдісінде сайыс әдісі әр түрлі формада қолданылады: жеке жаттығуларды орындау кезінде белсенді қызығушылығын ынталандыру тәсілі. Бақылау-сынақты, ресми спорттық және оларға ұқсас сайыстар.
Сайыс әдісінің негізгі анықтаушы сипаты  -  жоғарғы көрсеткішке жетудегі немесе біріншілікке күресте, реттелген бәсекелестік шарттарында күштердің қатарлануы; сайыс пәнін жеңіске күресудегі ретін және жетістікті бағалау тәсілдерін бір келкіге келтіру.
Денетәрбиелеу тәжірбиесінде сайыс әдісі көрінеді:
- Әр түрлі деңгейдегі ресми сайыстар түрінде (олимпиадалық ойындар, әлем чемпионаттары, іріктеу сайыыстары т.б.)
- Сабақты кез-келген денешынықтыру-спорттық сабақты, осымен қоса спорттық жаттығу ұйымдастыру элементі ретінде.
Сонымен сайыс әдісі келесі мүмкіндіктерді береді:
- Қимыл-қабілеттерін максималды көрсетуін ынталандыру және олардың даму деңгейін анықтау;
- Максималды дене жүктемесін қамтамасыз ету;
- Еріктілік сипаттамаларын тәрбиелеуге;
Дене тәрбиелеуде жалпы педагогиканың әдістері кең қолданылады, ішінара сөздік әдістері және көрнекілік әдістері. Дене тәрбиелеуде жалпы педагогикалық әдістерді  қолдануы оқу материалының мазмұнына, дидактикалық мақсаттарға, функцияларына, жаттығушылардың дайындықтарына, олардың жастарына, оқытушы-жаттықтырушы дайындығына және тұлға ерекшеліктеріне, материалдық базаның бар болуына, қолдану мүмкіндіктеріне тәуелді.
Сөздік әдісті қолданудың әртүрлі формалары мен ерекшеліктері:
* Дидактикалық әңгіме, әңгімелесу, талқылау және т.б.
* Нұсқаулар беру.
* Бұйрықтар мен нұсқаулар.
* Сөздік бағлар.
* Сөздік есептер және өзара түсінісу.
* Өзіне бұйрық беру.
* Өздігінен ойлау, талдау, талқылау және т.б.
Көрнекілік әсер ету әдістері қатарына көру көрнекілігін қамтамасыз ететін әдістерімен бірге, қажетті бейнелерді тудыруға өзгеде сезімдермен (есту, қозғалыс және т.б.) ықпал ететін әдістерде жатады. Олар тікелей және аралық көрнекілік әдістеріне бөлінеді.
Бұл әдістердің негізгі ерекшеліктері. Тікелей көрнекілік әдісіне: жаттығушыда қозғалыс әрекетін орындау техникасы жайлы дұрыс ұсынуды құруға арналған. Қимылды оқытушы, немесе бір жаттығушы тарапынан көрстеуде сөзді қолдану әдісімен сәйкестенуі қажет.
Аралық көрнекілік әдісі: жаттығушы тарапынан қозғалыс қимылдарын қабылдауда  қосымша мүмкіндікті тудырады. Оған: көрнекілік құралдарды көрсету, оқу бейнефильмдерін, сурет, бейнелі үлгілер т.б.
Қимыл қозғалыс бағытын сезіну әдісі: жұмыс істеуші бұлшық еттерінен белгіні қабылдауды ұйымдастыру. Оған: оқытушы тарапынан қимыл қозғалысты орындау барысында қате жәрдем берілуі; жаттығуды орындау сылбыр екпінмен жүрсе;
Жылдам ақпарат әдісі: оқытушы тарапынан жаттығушыдан әртүрлі құрылғылар көмегімен жылдам ақпарат алуға бағытталған, яғни қажеттілік барысында бірқалыпқа түсіру мақсатында.
Қортындыда ескеру қажет, сабаққа дайындық барысында және тиімді әдіс кезеңін таңдау барысында оқытушы құрылымы қандай болу қажет, екіпінін өсіру керекпе, жалпы қажеттілігіне қарай мән беруі қажет.

Негізгі әдебиет
* Теория и методика физического воспитания. Учебник для институтов физической культуры. Под редактированием А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева., том І, "ФиС", 1976стр.87-113.
* Теория и методика физического воспитания и спорта Ж.К.Холодов, В.С.Кузнецов. Учебное пособие., М., 2001.стр.40-52.
Қосымша
* Ашмарин Б.А. Теория и методикафизического воспитания. Учебное посбие. М., 1979, 1990., стр. 75-96.
* Шиян Б.М. Теория иметодикафизического воспитания. Учебное пособие М., 1988, стр.50-65.
* Русанов В.П. Основы теории и методики физической культуры и спорта Учебное посбие. Усть Каменогорск, 2003, стр. 22-34.
Бақылау сұрақтары
* Дене тәрбиесі әдістерінің жалпы классификациясы қандай?
* Негізгі тәжірибелік әдістер қандай?
* Оқу әдістеріне не жатады және олардың өзіндік сипаты қандай?
* Қозғалыс қимылдарын жетілдірудің және дене сапасыны тәрбиелеудің негізгі әдістері қандай?
* Ойын әдісінің ерекшеліктері қандай?
* Сайыстық әдіс ерекшеліктері қандай?
* Оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі сөз ролі қандай және оқу-тәрбие үрдісінде қандай сөздік әдістер қолданылады?
* Дене тәрбиесі үрдісінде көрнекілік әсер етудің қандай әдістері қолданылады?

Тақырып: Сабақ мектептегі негізгі оқыту түрі
Жоспар:
* Сабақта жүктемені мөлшерлеу.
* Дене тәрбиесі сабағының тығыздығын анықтау.
* Дене тәрбиесі сабағында жүктеме мөлшерін анықтау, тамыр соғысын өлшеу, тіркеу хаттамасын жүргізу.
* Дене тәрбиесі сабағын педагогикалық талдау, бағалау.

1.Дене тәрбиесі сабақтарының негізгі сипаты  - оқушылардың қатаң уақыт тәртібіндегі жаттығуларды орындау әрекеттері және жүктемені мөлшерлеу. Жүктеме дегеніміз  - жаттығушының ағзасына белгілі бір мөлшерде дене жаттығуларымен әсер ету, күш түсіру. Сабақ кезіндегі жүктеме оқушылардың жасына, жынысына, дене қуаты дайындығына сай, үйлесімді болуы керек. Жүктемені мөлшерлеу дегеніміз  - оның көлемін және қарқындылығын өзгерту. Жүктеме көлемі дегеніміз  - орындалған дене қуаты жұмысының саны(өтілген қашықтық, орындалған жаттығулар саны, жаттығуды қайтала саны, ауырлық салмағы, т.б). оқушының жаттығуды қандай жылдамдықта, қарқында орындап жатқанына қарап жүктеменің қарқынын білеміз. Жүктеме қарқыны  - орындалған жұмыс көлеміне жұмсалған уақыт немесе жаттығуды орындау жылдамдығы. Орындалған жұмысқа байланысты ағзада болған өзгерістер арқылы қарқындылық анықталады. Жүктеменің негізгі қарқындылық көрсеткіші  - жүрек соғу жиілігі.
Аз жүктемелер оқушылардың дене қуаты дайындығының жоғарылауына күшті әсер бермесе, дұрыс берілмеген өте үлкен жүктемелер балалардың денсаулығына зиян тигізуі мүмкін. Жаттығуларды орындау кездерінде оқушыларда шаршау белгілері байқала бастаса(қозғалыс шапшаңдығы азайып, қимыл үйлесімділігі бұзылса, тыныс алу жиілесе, бет әлпеті қуата бастаса), жүктемені азайтып, оқушыларды тынықтыру керек. Дене тәрбиесі тәжірибесінде жүктемені реттеу  - жаттығуларды қайталау саны, жаттығуды орындау қарқыны, амплитудасы арқылы, жаттығуды орындағанда сыртқы ауырлықты, сыртқы ортаны пайдалану, жаттығу арасындағы тынығу аралығы уақытын өзгерту арқылы іске асырылады.
Дене тәрбиесі сабағында жүктемені реттеу мен сабақтың тиімді, дұрыс өткізілгенін бағалау, сабақ тығыздығын анықтау үшін, оқушының сабақтағы әрекеттерін хаттама жүргізіп тіркеу тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл орыс тіліндегі арнайы оқулықтарда <<хрономертаж>> -әрекеттерді тіркеу деп аталады.
Сабақтың бүкіл ұзақтығы кезінде жүктеменің қалай берілгенін, оның мөлшерін анықтау үшін тамыр соғысын есептеу, өлшеу, оны хаттамаға тіркеу деп аталады. Ол тәсіл <<пульсометрия>> -тамыр соғыстарын тіркеу деп аталады.
2.Дене тәрбиесі сабағының тығыздығы, ол оқушыларға мүмкіншілік болғанынша көбірек жаттығулар орындату, оларды бос, тыныштық күйінде көп блдырмау. Сабақтың бүкіл ұзақтығы кезінде педагогикалық тұрғыдан дұрыс пайдаланылған уақытты сабақтың жалпы тығыздығы дейміз. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс пайдаланылған уақытқа жататындар: дене тәрбиесі жаттығуларын орындау, мұғалімді тыңдау, көрсетілген жаттығуды бақылау, түсінгенді ұғыну, сабақ өтер орынды дайындау, тынығу және т.б.
Педагогикалық аяқталмаған  уақытқа жататындар: мұғалімнің немесе оқушылардың сабаққа кешігуі, снарядтарға ауысқан кездерде болатын ұзақ бос тұрып қалушылықтар, тәртіп бұзуға байлынысты үзілістер, құрал  - жабдықтардың істен шығуы, мұғалімнің спортзалдан себепсіз шығуы және т.б.
Сабақтың жалпы ұзақтығы кезінде дене тәрбиесі жаттығуларын орындауға кеткен уақытты қозғалтушы тығыздық дейміз. Қозғалтушы тығыздық  - сабақтың негізгі бір өнімділігін, сапасын көрсететін көрсеткіш. Қозғалтушы тығыздық жаттығу сабақтарында -70-80%, оқу сабақтарында -60-70% болуы керек. Сбақтың қозғалтушы тығыздығын көбейту үшін мұғалімдер түсіндіру мен көрсетуді біріктіреді. Жаттығуларды толассыз орындау  әдісін, шеңберлі жаттықтыру әдісін қолданады.
Сабақтың тығыздығын анықтау хаттамасы сынып оқушыларының ішіндегі белсенді, тәртіпті, дене тәрбиесі сабағында орташа үлгеретін оқушының қимыл  - әрекеттерін тіркеу арқылы жүргізіледі. Сабақ тығыздығын  анықтауға қатысар алдында біз ақ қағазға толық дұрыстап жазып, сызып, хаттаманы дайындап алуымыз керек. Хаттама жүргізген кезде хаттама жүргізуші жазып, келесі бақылаушы адам секундомерді қоса отырып, бақылаудағы оқушының орындаған барлық іс  - әрекеттерін айтып, жаздырып отырады.
Оқушының мынандай қимыл әрекеттері хаттамаға тіркеледі:
* Жаттығуды орындауы. Барлық жаттығуларды орындау уақыттарын секундомермен дәл анықтау. Уақыты 4 бағанада көрсетіледі.
* Жаттығуды орындағаннан басқа оқушының тыныштық күйде болу жағдайлары: мұғалімнің көрнекі құралдары, жаттығуларды көрсетуін бақылау, тындау, тынығу, келесі орындалатын тапсырманы тосу, қайта сап құру, сабақ орнын дайындау т.с.с. уақыты 3 бағанада көрсетіледі.
* Педагогикалық тұрғыдан дұрыс пайдаланылмаған іс  - әрекеттер : мұғалімнің немесе оқушылардың сабаққа кешігуі, снарядтарға ауысқан кездерде болатын ұзақ бос тұрып қалушылықтар, тәртіп бұзуға байлынысты үзілістер, құрал  - жабдықтардың істен шығуы, мұғалімнің спортзалдан себепсіз шығуы және т.б. Бұл әрекеттер арқылы уақыттар хаттаманың 5 бағанасында тіркеліп, олар мұғалімнің кінәсінен болған бос уақыттар деп аталады.
Дене тәрбиесі сабағының тығыздығын анықтау хаттамасының үлгі ретіндегі нұсқасын келесі кестеден қараңыз(11  - кесте)
11  - кесте-Дене тәрбиесі сабағының тығыздығын анықтау хаттамасы.
Сынып________ Оқушылар саны_______________________
Сабақ жүргізілген жер________________________________
Сабақ түрі__________________________________________
Сабақ жүргізуші_____________________________________
Бақылаудағы оқушы__________________________________
Хаттама жүргізуші___________________________________


Оқушылар әрекетінің мазмұны
Әрекеттің аяқталған уақыты
Мұғалімді тыңдау, кезек тосу, т.б.
Жаттығуларды орындау
Мұғалімнің кінәсінен болған бос уақыт
Сапқа тұру, рапорт беру, сабақ міндеттерін түсіндіру

8.0
2


Саптық жаттығулар
8.03

1

Жүру, жүгіру жаттығулары
8.08

5

Орнында тұрып орындаған жалпы дамыту жаттығулары
8.15

7

Сапқа тұрғызу, тапсырманы түсіндіру
8.17
2


Негізгі жаттығуларды орындау
8.22

5

Қатесін түзету
8.23
1


Тапсырма беру
8,25
2


Жақындататын жаттығуларды орындау
8,35

10

Қателерін түзету, қайталап түсіндіру
8,36
1


Жылдамдықты дамыту жаттығулары
8,41

5

Ағзаны қалпына келтіру жаттығулары
8,43

2

Қортында жасау, үйге тапсырма беру
8,45
2


Барлық уақыт
45мин
10мин
35мин
00мин

Әрбір әрекетке жұмсалған уақыт секундоиер бойынша 2 бағанада белгіленген алдыңғы көрсеткен уақыттан кейінгі уақытты алу жолы арқылы анықталады. Сабақ аяқталғаннан соң 3,4 бағаналардағымақсатқа сәйкес орындалған уақыттар қосылады да, сабақтың жалпы уақытына бөлу, 100пайызға көбейту арқылы сабақтың жалпы тығыздығы анықталады.


3.Сабақта белсенді, тәртіпті, дене тәрбиесі сабағында орташа үлгеретін оқушының тамыр соғуын әрбір 3 -5 миут сайын 9-16 рет есептеп, хаттамаға тіркеп орытамыз. Тамыр соғысы 10 секунд сайын есептелінеді де 6  - ға көбейтіліп, бір минуттағы жүрек соғу жүйелігі анықталып отырады.

12  - кесте  - Дене тәрбиесі сабағында жүктеме мөлшерін анықтау хаттамасы.
Күні........
Сынып.......
Сабақ міндеттері............
Сабақ жүргізуші.............
Хаттама жүргізуші............
Бақылаудағы оқушы.............
Тамыр соғысын есептеу уақыты
Ж
..................
10 сек
С Ж
.................
1 мин


Қимыл әрекет түрлері


Ескертулер
Сабаққа дейін
12
72
Тыныштық күйінде

3
14
84
Сапқа тұру, сбақ міндетін хабарлау

6
16
96
Жүру жаттығулары

9
20
120
Жүгіру жаттығулар

12
21
126
ЖДДЖ орнында тұрып отыру

15
22
132
ЖДДЖ қозғалыста орындау

18
19
114
Оқушыларғ жаттығу техникасын түсіндіру

21
24
144
Допты қос қолмен жоғарыдан қабылдау

24
26
156
Допқы қос қолмен төменнен қабылдау

27
20
120
Допты торға түсіру әдісін түсіндіру

30
28
168
Жүгіріп келіп допты тоға түсіру

33
31
186
<<Баскетбол>> ойынын ойнау

36
25
150
Орнында тұрып допты торға лақтыру

39
22
132
Орнында тұрып допты торға лақтыру

42
19
114
Босаңсыту жаттығулары

45
14
84
Қортындылау, баға қою



4.Дене тәрбиесі мұғаліміне педагогикалық талдау және бағалау екі түрлі мақсатта қажет болады. Біріншісі  - ззінің сабақ беруін, қандай дәрежеде бере алатынын бағалау, қандай мәселелерге назар аудару керек екенін білу. екіншісі  - әріптестерінң сабақ өткізулерін талдау, бағалау. Жалпы білім беретін мектептерде мұғалімдердің бір  - бірлерінің сабақтарына қатысуы, сабақ өткізу туралы пікірлерін айтуы, сабақтарын талдауы, бағалауы көбірек жүргізілсе дұрыс бола ма деп ойлаймыз.

13  - кесте  - Дене тәрбиесі сабағын бақылау гистограммасы

№....... орта мектеп. Сабақ жүргізуші............                               <<   >>.... 200..ж
Сабаққа бақылау, талдау жүргізушілер..........

№
р/c

Мазмұны
1
2
3
4
5
балл
ескертулер
І
Кіріспе бөлім







1
Оқушылардың сыртқы түрі, киімі







2
Басталуы, сабақ міндетін түсіндіруі







3
Өзіне сенімділігі, дауысы, оқушылармен қарым  - қатынасы







4
Дене қыздыру жаттығуларын таңдауы, беруі







ІІ
Негізгі бөлім







5
Тапсырманы түсіндіруі, орындатуы







6
Берілген жаттығуларды дұрыс таңдауы







7
Оқушылардың тәртібі, жат  - ды орындауы







8
Сабақ бөлімдеріне, негізгі жаттығуларға уақыт дұрыс бөлінуі







9
Сабақ тығыздығын ойластыруы







10
Жүктемені дұрыс беруі







11
Үйрету, қайталау үрдісіндегі нәтиже







ІІІ
Қортынды бөлім







12
Ағзаны қалпына келтіру, босаңсыту жаттығуларын дұрыс беруі







13
Сабақ қортындылауы







14
Үй тапсырмасын беруі







ІV
Сабақтың жалпы параметрі







15
Сабақ конспектісі







16
Сабақ орнын дайындауы







17
Сабақ құрылысының сақталуы







18
Сабақтың жалпы, қозғалтушы тығыздығы







19
Жүктеме мөлшерін дұрыс беруі







20
Өзін  - өзі бағалауы







V
Жалпы алған балл сандары







VI
қортынды








Сабақты бағалауға қатысқан кезде алдын ала дайындалған гистограммадағы 20 түрлі мәселелерге жауап беріп, баға жазылған бағаналарға <<+>> қойып отырамыз. Сабақ аяқталған соң <<+>> қойылған бағаларды <<балл>> деп жазылып тұрған бағанаға 1 -5 балл түрінде толтырамыз. Барлық баллдар санын қосып, 20 санына бөлу арқылы сабақтың орта арифметикалық бағасын шығарамыз. Бұл гистограмманың бір тиімділігі барлық мұғалімдерді бір түрлі ортақ мәселе, параметрлер арқылы бағалай аламыз.

*  <<Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша пәндерді оқытудың әдістемесі>> курсынан семинар сабағының жоспары

№1 семинар.
Тақырып: Дене тәрбиесінің құралдары
Қозғалыс әрекеттеріне үйрету
* Жасөспірімдер спортының теориясы және методикасының ғылыми және оқу пәні ретінде құрылуы.
* Жасөспірімдер спортының қоғамдағы орны.
* Жасөспірімдер спорты теорисының методологиялық негізі мен ғылыми зерттеулер әдістемелері.
* Оқыту, жаттықтыруды ұйымдастару формалары мен жаттықтыру әдістері арасындағы қатынас.
* Әр жастағы балаларға арналған спорттық жарыстар.

№1 семинар сабағының <<Жасөспірімдер спортының ұйымдастыру-әдістемелік негізі>> тақырыбы бойынша қолданылатын дидактикалық материадар.
Жасөспірімдер спортынан түсірілген суреттер, Жасөспірімдер арасындағы жарыстан үзінді диафильмдер, жарыс сабағындағы екі топтың эмблемасы, оқытудың, жаттықтырудың, ұйымдастыру формалары жазылған карточкалар, ақпараттандыру парақтары, жасөспірім спортшылардың атымен құрылған сөзжұмбақтар және оқу-жаттығу-жарыстардан үзінді фильмдер мен диафильмдер.
Әдебиеттер
* Волков Л.В. теория и методика детского и юношеского спорта.-К.: олимпийсая литература, 2002 г, 5с.
* Минаев Б Н., Шиян Б М. Основы методики физического воспитания школьников.  - М. <<Просвещение>> 1989г.
* Филин В П. Теория и методик юношеского спорта.-М.:ФКиС,1987г,4с.
* Набатников М.Я. основы управления подготовкой юной спортсменов.-М,ФКиС. 1982г,15с.
* Филин В.П.,Фомин. Основы юношеского спорта .-М.:ФКиС,1980г,7с.
* Филин  В.П. тренировка юных спртсменов.-М.:ФКиС, 1965г, 236с.
* Рудик П А. Психология и современный спорт.-М.:ФКиС,1973г,72с.
* Холодов Ж ., Кузнецов В С. Теория и методика физичесого воспитания и спорта.-М.:2000г,5с. 


№2 семинар
Тақыры: Дене тәрбиесі процессінде жеке тұлғаны бағытты тәрбиелеу
* Дарындылық және спортқа қабілетінің құрылымы.
* Спортқа дарындылық және қабілеттілікке үйретудің жүйелі қатынасы.
* Өзін-өзі жетілдіру процессінің әдістемесі мен мазмұны
* Ұжым арқылы жеке тұлғаға ықпал етудің әдістемесін іске асыру.
* Белсенділікке баулу жодары
* Спортшының жеке тұлғасының бағытталығы

№2 семинар сабағының <<Жеке тұлғаның қабілеті және спорт сабақтарын таңдауы>> тақырыбы бойынша қолданылатын дидактикалық материалдар
Жасөспірімдер спортынан түсірілген суреттер, спортқа дарындылыққа байлансты нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер жазылған плакаттар, жеке тұлғаны спортқа баулудың классификациясы сызылған кесте, жасөспірімдер арасындағы жарыстан үзінді, диафильмдер, жарыс сабағындағы екі топтың эмблемасы, оқытудың , жаттықтырудың ұйымдастыру формалары жазылған карточкалар, ақпарраттандыру парақтары, жасөспірім спортшылардың атымен құрылған сөзжұмбақтар және оқу-жаттығудан үзінді фильмдер.
Әдебиеттер
* Филин  В.П. тренировка юных спртсменов.-М.:ФКиС, 1965г, 333с.
*   Филин В.П.,Фомин. Основы юношеского спорта .-М.:ФКиС,1980г,15с.
* Минаев Б Н., Шиян Б М. Основы методики физического воспитания школьников.  - М. <<Просвещение>> 1989г.
* Филин В П. Теория и методик юношеского спорта.-М.:ФКиС,1987г,55с.
* Волков Л.В. теория и методика детского и юношеского спорта.-К.: Олимпийская литература, 2002г, 38с.\
* Наватникова М.Я. основы управления подготовкой юных спортсменов .-М.:ФКиС,1982г,85с.
* Мұстафаев Е.Т. Қыз балаларды спортқа баулудың ейбір аспектілері.-Қызылорда.2004ж,16 б.
* Холодов Ж ., Кузнецов В С. Теория и методика физичесого воспитания и спорта.-М.:2000г,179с. 


№3 семинар.
Тақырып: Ересе тұрғындар арасындағы дене тәрбиесінің бағыттары  
Адам қозғалысының техниасы
* Спорттық қызмет кезіндегі ағзаның күйі
* Қимыл техникасын меңгеру және бейімділікті жетілдіру
* Жасөспірім жастағы спрттық жаттығулар ерекшеліктері
* Жаттығу деңгейін көтерудің ағзаға физиологиялық әсері 
* Жасөспірім спортшылрдың қимы дағдыларының дамуының физиологиялық механизмдері
* Машықтану жүктемелерін физиологиялық негіздеу

№3 семинар сабағының <<Жасөспірімдер спортының физиологиялық негізі>> тақырыбы бойынша қолданылатын дидактикалық материалдар
Жасөспірімдер спортының түсірілген суреттер, қимыл-қозғалыстың биомеханикалық заңдылықтары сызыған кесте, қимыл-қозғалыс кезіндегі бұлшықеттің күйі бейнеленген плакаттар, спорттың әр түріндегі жүктеме ерекшелігіне байланысты мүсіннің қалыптасу ерекшелігі бейнеленген суреттер, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер жазылған плакаттар, жеке тұлғаны спортқа баулудың классификациясы сызылған кесте, жасөспірімдер арасындағы жарыстан үзінді, диафильмдер, жарыс сабағындағы екі топтың эмблемасы, оқытудың , жаттықтырудың ұйымдастыру формалары жазылған карточкалар, ақпарраттандыру парақтары, жасөспірім спортшылардың атымен құрылған сөзжұмбақтар және оқу-жаттығудан үзінді фильмдер.

Әдебиеттер
* Филин  В.П. тренировка юных спртсменов.-М.:ФКиС, 1965г, 133с.
2.  Филин В.П.,Фомин. Основы юношеского спорта .-М.:ФКиС,1980г,20с.
* Минаев Б Н., Шиян Б М. Основы методики физического воспитания школьников.  - М. <<Просвещение>> 1989г.
* Филин В П. Теория и методик юношеского спорта.-М.:ФКиС,1987г,33с.
* Волков Л.В. теория и методика детского и юношеского спорта.-К.: Олимпийская литература, 2002г, 59с.
* Набатникова М.Я. основы управления подготовкой юных спортсменов .-М.:ФКиС,1982г,127с.
* Мұстафаев Е.Т. Қыз балаларды спортқа баулудың ейбір аспектілері.-Қызылорда.2004ж,16 б.  
* Холодов Ж ., Кузнецов В С. Теория и методика физичесого воспитания и спорта.-М.:2000г,52с. 




№4 семинар

Тақырып: Мектепе жасындағы балалардың дене тәрбиесінің негізі
Жасөспірім спортшылармен жүргзілетін тәрбие жұмыстары
* Жасөспірім спортшыларды тәрбиелеудегі негізгі міндеттер
* Жеке тұлғаны педагогикалық тұрғыдан түсінудің, оны қалыптастыру, тірбиееу және дамыту факторларының әдістемелік негізі.
* Жасөспірім спортшылардың спорттық мінез-құлқын тәрбиелеу.
* Жасөспірімдерді тәрбиелеудің кешенді амалы
* Тәрбие мақсатында барық оқу жұмыстары мен сабақтар, саяси тәрбиелік шаралар,мәдени ағартушылық және спорттық жарыс шараларын пайдалану.
* Спорттық педагогиканың спорттық психология, дене тәрбиелеу мәдениетінің ілімі мен әдісі, спорттық физиология, спорттық медицина т.б. арнайы урстар мен пәнаралық байланысы.
№4 семинар сабағының <<Жасөспірімдер спортының педагогикалық негізі>> тақырыбы бойынша қолданылатын дидактикалық материалдар.
Жасөспірімдер спортының түсірілген суреттер, жаттығу сабағы барысындағы педагогикалық бақылауға байланысты плакттар спорттың әр түріндегі жүктеме ерекшелігіне байланысты жеке тұлғаның дамуына ерекшелігі бейнеленген суреттер, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер жазылған плакаттар, жеке тұлғаны спорт жаттығуы арқылы тәрбиелеуге байланысты классификациясы сызылған кесте, әр жстағы балалар арасында спорттық жарыстан үзінді диафильмдер, жарыс сабағындағы екі топтың эмблемасы, оқытудың , жаттықтырудың ұйымдастыру формалары жазылған карточкалар, ақпараттандыру парақтары, жасөспірім спортшылардың атымен құрылған сөзжұмбақтар және оқу-жаттығудан үзінді фильмдер.

Әдебиеттер
* Филин  В.П. тренировка юных спртсменов.-М.:ФКиС, 1965г, 61с.
* Филин В.П.,Фомин. Основы юношеского спорта .-М.:ФКиС,1980г,68с.
* Минаев Б Н., Шиян Б М. Основы методики физического воспитания школьников.  - М. <<Просвещение>> 1989г.
* Филин В П. Теория и методик юношеского спорта.-М.:ФКиС,1987г,45с.
* Волков Л.В. теория и методика детского и юношеского спорта.-К.: Олимпийская литература, 2002г, 113с.
* Набатникова М.Я. основы управления подготовкой юных спортсменов .-М.:ФКиС,1982г,219с.
* Рудик П А. Психоогия и современный спорт.-М.:ФКиС,1973г,170с.
* Холодов Ж К., Кузнецов В С. Теория и методика физичесого воспитания и спорта.-М.:2000г,20с. 


№5 семинар
Тақырып: Сәби және мектепке дейінгі балалар дене тәрбиесінің негізі

* Спорттық дайындық комплексті әсердің педагогикалық жүйесі
* Көпжылдық спорттық дайындық жүйесінің мазмұны
* Жасөспірім спортшылардың жаттықтырушысының кәсіпқойлық әрекетіне қойылатын қазіргі талаптар
* Жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың дене тәрбиесі туралы ережелер
* Балалр мен жасөспірімдердің спорттық мектептері олимпиадалық резервтердің арнайы балалар және жасөспірімдерге арналған спорт мектертерінің, жоғарғы спорттық шеберлік мектептерінің жұмысын ұйымдастыру жұмыстарына жалпы сипаттама
* Жасөспірімдер спорт мектебінде ұзақ мерзімдік бірнеше жылға,торташа бір жылға және таяу араға оқу тоқсанына, бір айға белгіленген міндеттер

№5 семинар сабағының <<Балалар және жасөспірімдер спорты жүйесінің қызметі>> тақырыбы бойынша қолданылатын дидактикалық материалдар.
Жасөспірімдер спортының түсірілген суреттер, спорт мектебіндегі әр түрлі мерзімдік жаттығу сабағының кестесі,дене тәрбиесі сабағы барысындағы педагогикалық бақылауға байланысты плакаттар, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер жазылған плакаттар, әр жастағы балалар арасында спорттық жарыстан үзінді диафильмдер, жарыс сабағындағы екі топтың эмблемасы, оқытудың , жаттықтырудың ұйымдастыру формалары жазылған карточкалар, ақпараттандыру парақтары, жасөспірім спортшылардың атымен құрылған сөзжұмбақтар және оқу-жаттығудан үзінді фильмдер.

Әдебиеттер
* Филин  В.П. тренировка юных спртсменов.-М.:ФКиС, 1965г, 148с.
* Филин В.П.,Фомин. Основы юношеского спорта .-М.:ФКиС,1980г,163с.
* Минаев Б Н., Шиян Б М. Основы методики физического воспитания школьников.  - М. <<Просвещение>> 1989г.
* Филин В П. Теория и методик юношеского спорта.-М.:ФКиС,1987г,68с.
* Волков Л.В. теория и методика детского и юношеского спорта.-К.: Олимпийская литература, 2002г, 29с.
* Набатникова М.Я. основы управления подготовкой юных спортсменов .-М.:ФКиС,1982г,258с.
* Холодов Ж К., Кузнецов В С. Теория и методика физичесого воспитания и спорта.-М.:2000г,154с. 



№6 семинар
Тақырып: Спорттық жаттығулар сипаттамасы
Дайындықтың негізгі міндеттері
* Дене шынықтыру-спорт қызметіне ынталандыру;адамгершілік пен спорт этикаарына сәйкес тәртіп әдістері
* Спорттық тактика және техниканы жетілдіру
* Дене қабілеттерін тәрбиелеу
* Спортшының психикаық және дене қасиеттерінің бірлігі
* Тактика-спортшының спорттық нәтиже жолындағы,ақыл-ерік күресі
* Спорттағы тактикалық дайындық пен психикалық қызмет дамуының байланысы
№6 семинар сабағының <<Бастапқы спортқа мамандандырудың бөлімдері>> тақырыбы бойынша қолданылатын дидактикалық материалдар.
Жасөспірімдер спортшылардың дене қабілеттерін бқылауға байланысты түсірілген суреттер, спортқа ынталандырудың этаптары сызылған кесте, дене қабілеті талданған плакаттар, дене тәрбиесі сабағы барысындағы педагогикалық бақылауға байланысты лакаттар, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер жазылған плакаттар, әр түрлә жстағы балаларды дене қабілеттерін тәрбиелеудің әдістерінен үзінді диафильмдер, психиалық дайындығын шыңдаудың жолдары крсетілген плакаттар, жарыс сабағындағы екі топтың эмблемасы, оқытудың , жаттықтырудың ұйымдастыру формалары жазылған карточкалар, ақпараттандыру парақтары, жасөспірім спортшылардың атымен құрылған сөзжұмбақтар және оқу-жаттығудан үзінді фильмдер.

Әдебиеттер
* Филин  В.П. тренировка юных спртсменов.-М.:ФКиС, 1965г, 92с.
* Филин В.П.,Фомин. Основы юношеского спорта .-М.:ФКиС,1980г,136с.
* Минаев Б Н., Шиян Б М. Основы методики физического воспитания школьников.  - М. <<Просвещение>> 1989г.
* Филин В П. Теория и методик юношеского спорта.-М.:ФКиС,1987г,95с.
* Волков Л.В. теория и методика детского и юношеского спорта.-К.: Олимпийская литература, 2002г, 144с.
* Набатникова М.Я. основы управления подготовкой юных спортсменов .-М.:ФКиС,1982г,170с.
* Рудик П А. Психоогия и современный спорт.-М.:ФКиС,1973г,14с.
* Мұстафаев Е.Т. Қыз балаларды спортқа баулудың ейбір аспектілері.-Қызылорда.2004ж,10 б.  
* Холодов Ж К., Кузнецов В С. Теория и методика физичесого воспитания и спорта.-М.:2000г,352с. 


№7 семинар
Тақырып: Спортшы даярлау көпжылдық процесс

 Дайындық жетілдірудің негізгі міндеттері
* Спорттық тактика және техниканы жетілдіру
* Жасөспіріс спортшылардың психлогиялық дайындығын жетілдіру
* Дене қабілетін жетідіру
* Жоғарғы спорт жағдайындағы тәрбиелік процесстің жалпы және ерекше заңдылықтары
* Спорттағы бәсекелелестіктің кері ықпалдарын болдырмаудың жолдары(қақтығыстар, менсінбеушіліктің бой көтеруі,менменді және т.б.) 
* Спорттағы тереңдетілген жеке тәрбиеік жұмыстардың мүмкүндіктері
* Спортшының нақты жарысқа деген психологиялық дайындығы
№7 семинар сабағының <<Қалаған спорт түрінен тереңдетіп жаттықтыру бөлімдері>> тақырыбы бойынша қолданылатын дидактикалық материалдар.
Жасөспірімдер спортшылардың техникалық, татикаық әдістері талданған кесте, спортқа ынталандырудың этаптары сызылған кесте, дене қабілеттерін жетілдіруге бағытталған жаттығулар кестесі сызылған плакаттарнақыл сөздер мен мақал-мәтелдер жазылған плакаттар, әр түрлі жастағы балаларды дене қабілеттерін тәрбиелеудің әдістерінен үзінді диафильмдер, психиалық дайындығын шыңдаудың жолдары крсетілген плакаттар, жарыс сабағындағы екі топтың эмблемасы, оқытудың , жаттықтырудың ұйымдастыру формалары жазылған карточкалар, ақпараттандыру парақтары, жасөспірім спортшылардың атымен құрылған сөзжұмбақтар және оқу-жаттығудан үзінді фильмдер.

Әдебиеттер
* Филин  В.П. тренировка юных спртсменов.-М.:ФКиС, 1965г, 308с.
* Филин В.П.,Фомин. Основы юношеского спорта .-М.:ФКиС,1980г,151с.
* Минаев Б Н., Шиян Б М. Основы методики физического воспитания школьников.  - М. <<Просвещение>> 1989г.
* Филин В П. Теория и методик юношеского спорта.-М.:ФКиС,1987г,45с.
* Волков Л.В. теория и методика детского и юношеского спорта.-К.: Олимпийская литература, 2002г, 184с.
* Набатникова М.Я. основы управления подготовкой юных спортсменов .-М.:ФКиС,1982г,170с.
* Рудик П А. Психоогия и современный спорт.-М.:ФКиС,1973г,162с. 
* Холодов Ж К., Кузнецов В С. Теория и методика физичесого воспитания и спорта.-М.:2000г,74с. 


№8 семинар
Тақырып: Спортшы даярлау жүйесіндегі басқару, жоспарлау және бақылау
Басқару қызметі, қағидалары мен әдістері
* Спорт мектептеріндегі комплексті бақылаудың методологиялық негізі 
* Педагогикалық бақылаудық мөлшерлі көрсеткіштері
* Спорт мектептеріндегі кешенді дәрігерлік бақылаудың ерекшелігі
* Оқу-тәрбие ісін басқару жүйесіндегі оқытушы мен жаттықтырушы
* Жасөспірімдер спорты бойынша маман қызметіндегі педпгогикалық басқарудың ерекшеліктері
* Бақылау-басқарудың негізгі бір түрі
№8 семинар сабағының <<Жасөспірім спортшылардың дайындығын басқарудағы бақылау жүйесі>> тақырыбы бойынша қолданылатын дидактикалық материалдар.
Қағидалар мен әдістердің талдану кестесі, спортқа ынталандырудың этаптары сызылған кесте, дене қабілеттерін жтілдіруге бағытталған жаттығулар кестесі сызылған плакаттар нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер жазылған плакаттар, әр түрлә жстағы балаларды дене қабілеттерін тәрбиелеудің әдістерінен үзінді диафильмдер, психиалық дайындығын шыңдаудың жолдары крсетілген плакаттар, жарыс сабағындағы екі топтың эмблемасы, оқытудың , жаттықтырудың ұйымдастыру формалары жазылған карточкалар, ақпараттандыру парақтары, жасөспірім спортшылардың атымен құрылған сөзжұмбақтар және оқу-жаттығудан үзінді фильмдер.

Әдебиеттер
* Филин  В.П. тренировка юных спртсменов.-М.:ФКиС, 1965г, 84с.
* Филин В.П.,Фомин. Основы юношеского спорта .-М.:ФКиС,1980г,73с.
* Минаев Б Н., Шиян Б М. Основы методики физического воспитания школьников.  - М. <<Просвещение>> 1989г.
* Филин В П. Теория и методик юношеского спорта.-М.:ФКиС,1987г,13с.
* Волков Л.В. теория и методика детского и юношеского спорта.-К.: Олимпийская литература, 2002г, 259с.
* Набатникова М.Я. основы управления подготовкой юных спортсменов .-М.:ФКиС,1982г,170с.
* Холодов Ж К., Кузнецов В С. Теория и методика физичесого воспитания и спорта.-М.:2000г,464с. 

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс