Педагогикалық процестің заңдылықтары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
                    3 деңгейлі СМК құжаты
                                   ПОӘК
                             ПОӘК  042-18-36.1
                                  25 /01-2014
                                       
                                   ПОӘК
Студенттерге арналған  пәннің   бағдарламасы
 <<Дене шынықтыру және спорт педагогикасы>>
                                       
                                       
                             № 2 басылым
                             от 18.09. 2013 г.
                                       
                                       

                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
            ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                                       
                                       
 <<Дене шынықтыру және спорт педагогикасы>>
5В010800  -  <<Дене шынықтыру және спорт>> мамандығы үшін
                                       
          Оқу  -  әдістемелік материалдары
                                       
                                       
                                       
                                       











                                       
                                  Семей 
                                     2014
                                       
                                       

Мазмұны:

* Глассарий
* Дәрістер
* Практикалық сабақтар
* Курстық жұмыстардың жобалары
* Студенттердің өздік жұмыстар


























* " Дене шынықтыру және спорт педагогикасы" пәні бойынша глоссарий

АБСТРАКТЫЛЫ ЖӘНЕ НАҚТЫЛЫ (абстрактное и конкретное)-философиялық ұғымдар. Педогогикалық ғылымында кеңіне пайдаланылады. Нақтылы ұғымы заттың дамыған бір тұтастығын, мазмұнды жақтары мен байланыстарын, сонымен қатар барлық қажеттерінің бірлігін анық бейнелейтін ауқымды білімдерді белгілейді.
    Абстракталы ұғымы нақтылының даму сәтін, бағытын, кезеңін белгілейді. Ол нақтылының дамымаған, қанат жаймаған, біржақты елестетілуі. Ойлауда нақтылы сұрыптаудың барысы, нәтижесі ретінде көрінеді. Шындығында ол  - танымның басы,осының салдарынан, нақты пайымдау мен елестетудің негізі болып табылады. Ал абстрактылыққа келетін болсақ, ол- танымның ойдағы нақтылыға қарай қозғалу сәті. Осы қозғалыс барысында обьектінің жеке қасиеттері мен жақтарын белгілейтін бір жақты білім нақтыланады.Яғни обьектінің анықтамалары, қасиеттерімен жақтары жөніндегі білім абстрактылыны сұрыптау жолымен байытылады, айқындала түседі.Бұл сұрыптау обьектінің түрлі жақтарының шынайы байланысын олардың біртұтастығы негізінде көрсететін ғылыми абстрактылауларды бір жүйеге келтіру тәсілі болып табылады. Бұл-абстракталыдан нақтылыға өрлеу әдісі.
	Адамның өзіндігі (индивидуальность)-адам тұлғасының қайталанбас ерекшелігі, оның бүкіл адамзаттық құндылықтарды өндіру және жетілдіру қабілеті дамуының жоғарғы саласы. Тіршілік иесі ретінде адам басқа адамдармен қарым-қатынас барысында жалпы адамзаттық мәдениет мұраларын жасау турлерін, тәсілдерін және құралдарын игере отырып қана өмір сүреді.
	Адамға өзіндік тұрғыдан қарау(индивидуальный подход)-оқыту және тәрбиелеу барысында оқушыларды өздеріне тән ерекшеліктерін есепке алу. Мысалы олардың білім деңгейін,саяси дайындығын,мұраттарын, өмір тәжірибесін т.с.с. есепке алу.
	Оқытудың жаппай, топтық жеке түрлерін ұштастырып отыруды қалайтын дидактикалық талапқа сәйкес әрбір нақты жағдайдан оқудың  жекелік сипатқа ие болудың тиімді деңгейін табу керек. Оқушыға өзіндігі тұрғысынан қарау сабақта және оқуды ұйымдастырудың басқа да түрлерінде жүзеге асады. Бұл мұғалімнің оқушылардың оқу іс-әрекетін, қоғамдық және еңбектік белсенділіктерін, оқуға қатынастарын,жұмыс қабілеттерін тағы.с.с байқау, талдау, әдістерімен зерттеу нәтижелеріне сүйенеді.
Оқушыға өзіндігі тұрғысынан қарау оған берілетін оқу тапсырмаларының көлемі мен күрделігін жіктеуден , ол тапсырмаларды орындауда оған берілетін өз бетіндік әрекеттің деңгейлігінен, бірде мадақтау, бірді талапты күшейту және басқа да оқу себептерінің сипатынан көрінеді.
	Адам тұласының бағыттылығы(направленность личности) белгілі қоғамға оның мұрат-мақсаттарына орынды немесе теріс қатынастары тұрғысынан қарағандағы жеке адамның ең елеулі,шешуші сипаттамаларының бірі. Жинақталған түрінде адам тұлғасының бағыттылығы-өз халқының, бүкіл адамзаттың асыл мұратына ұмтылуы, оған жету жолындағы күресі
	Мектеп жағдайындағы оқушы тұлғасының бағыттылығы аға ұрпақ тәжірибеіндегі жинақталған білім,білік , дағдылармен қаруланып қоғамның адал азаматы болуға ұмтылуы, еңбек ету болып табылады.
	Азаматтық(гражданственность)-адам тұлғасының жетекші сапаларының бірі. Іс-әрекет, қарым қатынас және қарым-қатынас тәрбие жүйесімен қалыптасады. Азаматтықтың мәні адамдық міндеттерін және борыштарын санаулы, белсенді атқару құқын орынды пайдалану, қоғам белгілеген ережелерді дәл орындау болып табылады. 
Қоғам азаматына лайықты азаматтық сананың құлықтық пен құлықтық ережелерін игеру, сезімдері мен тәртібін дамыту барысында қалыптасады. Ол  - мектеп, жанұя, еңбек ұжымдары т.б. Әлеуметтік тәрбие институттары жұмысының нәтижесі. Азаматтық адам тұлғасының патриоттық интернационалистік, еңбекке қоғамдық тұрғыдан қарау қасиеті болып табылады.
Ақыл(ум)-ойлаудың таным қабілеті дамуының жоғары басқышы, жаңа білімінің шығармалығы, адамның жүріс-тұрғысында және бүкіл өмірлік іс-әрекетде орындылықтың болуы. <<ақыл>> атауы ойлау қабілетінің синониміне ретінде жиі қолданылады.Ақылдың болуы, ақылды болу қарқынды және нәтижесі ақыл-ой іс-әрекетіне қабілеттің болуы деген сөз.Бұл қабілеттің басты негіздерінің бірі өзара тығыз байланысты білімдерді меңгеру болып танылады.Ақылдылық-әрбір және бөлінген біртұтастығы көре білу.Ақыл оқу барысында шешімі табылуға тиісті мәселе көтере отырып іс-әрекетке қатынасу күйін туғызу, оқу материалының мазмұнын әңгіме арқылы ашу барысында дамиды.
Ақыл-ой тұжырымы (умозаключение)-бір немесе бірнеше пікірлерден жаңа, туынды пікірді алудың логикалық тәсілін көрсететін ойлаудың түрі.Ақыл-ой түйіні алғы шарттан (бастапқы пікірден), қорытындыдан (алғы шарттан тұжырымға көшуден) тұруды.Білімдердің ғылымда және тәжірибеде дамуы, құбылыстардың мәні болып танылуы, олардың заңдылықты ара байланыстарының айқындалуы ақыл-ой тұжырымы нақты құбылыстарға баға беру, теориялық және тәжірибелік мәнді ерекшеліктерді дәлелдеу барысындағы ой-пікірлердің негізін құрайды.Қорытынды ережелердің ұстау алғышарттың ақиқатылығымен бірлескен ой-пікірдің логикалық дұрыстығын, ақыл-ой тұжырымы дәлелділігін және сендірімділігін қамтамасыз етеді.
Қорытынды танымдық бағытына қарай ақыл-ой тұжырымын дукция, индукция және ұқсастық деп үш түрге бөледі:Дидуктивтікке қорытындының жалпы білімнен жекеге қарай жүруінен ақыл-ой тұжырымының шығаруылуын яғни соллогизмді айтады.Индуктивтікке қорытынды жекеден жалпыға қарай жүруінен ақыл-ой тұжырымын шығарылуын, яғни оқиғаларымен құбылыстарды талдау негізінде қорытынды сенімдік тәжірибе немесе теориялық жинақтау негізінде құрылуын айтады. Ұқсастық дегеніміз- ақыл-ой тұжырымының екі дербес құбылыстардың салыстырылуы арқылы ортақ және басқа белгілерінің дөнінде қорытынды шығару, яғни жекеден қарай журу. Ұқсастық ғылым мен техникада модельдеу әдісінің негізі болып табылады. Мұның көмегімен ұйлес етін тарихи оқиғалалар, бір  - біріне жақын әлеуметтік барыстар қатарластырып қаралатын мұғалім. Оқыту барысында ұқсастықты пайдалана отырып күрделі және түсінуге қиын  барыстар мен құбылыстар жөнінде білім алуды жеңілдетеді.
Ақыл-ой тәрбиесі (умствинное воспитание)-тәрбиенің басқа салаларымен үздіксіз байланысты ойлаудың шығармалық қабілеттерін мақсатқа сай дамыту.Ойдың жұмысы адам өмірінің шарттары мен жағдайларында болатын обьективтік қарама-қайшылықтарды шешуге әрдайым БАҒЫТТАЛЫП ОТЫРАДЫ.Оқушының оқу материалын игеру оның ойының өз бетімен қарқынды әрекеті болуын, ең алдымен осы материал қамтитын келелі мәселелерді шешудің тәсілдері мен құралдары іздеуін қажет  етеді.Нақты мазмұндағы іс-әрекет бағытталған заттағы қарама-қайшылықты табу және көру, оларды тәжірибеде шешудің құралдарын және мақсатын табу мен анықтау ақыл-ойдың ең басты қабілеті.Бірақ бұл қабілет өзінен өзі  пайда болмайды. Мұғалім оқушылардың іс-әрекеті бағытталған заттарды өз бетімен саналы түрде ұғынуды қажетсінуін дамыту, ақыл-ой әркекеттерінің тұлғалық сылтауларын және дағдыларын қалыптастыруы керек. Келесі мәселені мағыналы ұғыну, қарама-қайшылықтарды шешу адамды, сөз жоқ, басқа адамдардың мүдделерімен, олардың көз-қарастары, құлықтары және талғамдық мұраттарымен байланыстырады. Сондықтан да ақыл-ой тәрбиесі тәрбиенің басқа салаларымен біртұтас жүреді.
Алдын-ала сезіну(интуиция)  - адамның дәлелдеудің көмегінсіз тікелей ақыл-ойға салып ақиқаттыққа жету қабілеті. Шындықты алдын-ала сезінуден бұрын игерілген тәжірибенің және алдыңғы болған ақыл-ой жұмысының нәтижесі болуы мүмкін. Бұл тәжірибенің шешілетін міндетпен байланысты.Белгілі кезеңге жеке адаммен ұғынылмайды.Шындықты алдынала сезіну жинақталған тәжірибе оның өзекті ізденіс іс-әрекетімен байла нысқан ғана пайда болады. Шындықты алдын-ала сезіну арқылы табылған жауап лоикалық дәлелдемемен бекітілуі қажет. 
Атеизім-дінге сенуді болдырмауға тырысатын ғылыми көзқарастар жүйесі. Ғылыми атеизім философиялық пәндер қатарына жатады, діни көріністерінің негіздері мен себептерін зерттейді. 
Атеистік тәрбие  (атеическое воспитание)-оқушыларды дүниеге ғылымыи материалистік көзқарастарды, атеистік сенімдерді бекітуге мақсатты және жүйелі әсер ету. Мектеп тәрбиесінда атеистік сенімдерді бекітуге тәрбие берудің көптеген түрлерімен әдістері қалыптасқан. Олардың ішінде балалар мен жас өспірімдерді жанұяда және мектепте тәрбиелеу, ғылыми атеистік үгіт, көпшілікке хабар тарататын құралдарды пайдалану, жаңа салт-дәстүрлерді,әдет-ғүрыптарды өндіру, дінге сенушілер мен сеніміне зәбір көрсетпей, үлкен әдептілікпен жүргізілуі керек.
Атлас-жалпы бағдарламалармен біріктірілген географиялық, саяси экономикалық, тарихи және басқа да оқу қатарларының жиынтығы. Жеке жұмыс жасауға арналған құрал.
Ашық сабақ(открытие занятие)-мұғалімнің жұмыс тәжірибесін зерттеу және тарату түрі. Ашық сабақты өз ісінің шеберлік деңгейіне көтерілген мұғалімдер,тәрбиешілер өткізеді. Оған жас мамандар, пәндік бірлестік мүшелері және басқа да іске қатысты бір адамдар шақырылады. Ашық сабақ ұжым болып талқыланумен аяқталады. Мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-әрекетімен жарамды және жарамсыз жақтары айқандалады.
Әдіс(метод)-білім беру тәрбилеу және дамыту барысында белгіленген мақсатқа жетуді қамтамассыз етуге, ғылыми зерттеуді жүзеге асыруға көмектесетін тәсіл, алға қойылған міндеттерді шешу үшін ұйымдастырылған адамдардың, ұжымдардың іс-әрекетінің бір жолы.
Біз диалектикалық материялистік дүние тану әдісін башылықа аламыз ол табиғат қоғам ойлау дамуының жалпы заңдарын қамтиды.Бұл жағдайда материалистік диалектикалық басқа ғылымдардың философиалық негізгі негізгі тұрғысынан көрінеді
 Әдіскер (методист) жеке пәндерді оқыту саласының тәсілі жақсы және білікті қолдана алатын, соның негізінде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу міндеттерін орынды пайдалану. Кез келгекн мұғалім әдіскер болуға тырысады. Ол үшін жан жақты әдіскер болу керек 
Әдістемелік кеңес (методическиисовет) мұғалімдердің іс әрекетін басқарудың қоғамдық орталығы. әдістемелік кеңес бірлестігі оқу пәндері, тәрбие жұмыс, бастауыш оқыту мәселелері төңірегінде құрылады. Әдістемелік кеңес міндеттерін оқу тәрбие барысын орынды жүзеге асыру жолдарын жетілдіру және тиімділігін арттыру мәселелерін қарау кіреді.Семинар, курстар,теорялық, ғылыми тәжірбелік және әдістемелік конференциалар откізіледі. Жеке жүмыстарға байланысты әдістемелік нұсқаулар, тәжірбені зерттеу, жинақтау, тарату жасайды. Мұғалімдер мамандыққа даярлық денгейін көтерумен айланысады.
Әдістемелік құрал (методические пособие) белгілі бір пәнді оқытуды ұйымдастыруды мұғалімге көмек көрсететін нұсқаулар және ақыл кеңестер жиынтығы.Мұны тәжірбелі ғалымдар,мұғалімдер құрайды.
Әлеуметтік экология (социяльная экология) қоғам мен адамды қоршаған табиғи ортаны өзара қатынасын заңдылықтарын зерттейтін білімнің саласы. Экология атауының дәл мағынасы (өмір сүру орны жөніндегі ілім дегенді білдіреді. Жас ұрпаққа өмір сүру орны жөніндегі  ілімнен білім тәрбие беру ең басты мәселе себебі қоршаған орта материалды және рухани құндылықтардың қайнар көзі болып табылады.
Әлеуметтік құбылыс(социальное явление)-қоғамдық өмірдің ішкі мәнін ашатын нақты сыртқы көрінісі ретіндегі деректер, оқиғалар ,барыстар жиынтығы. Әлеуметтік шындықтың теориясын,оның зерттейтін заңдарымен заңдылықтарын ұғынып алу танысу субьектінің құбылыстар мәніне енуі болып табылады. Бұл өзара тығыз байланысты құбылыстар мәніне енуі болып табылады, нақты оқиғаларды , деректерді, барыстарды талдау арқылы жүзеге асып, нәтижесінде адам қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтары жөнінде қорытындағы келеді және  оларды тәжірбелік іс-әрекетіне басшылыққа алу мүмкіндігіне ие болады.
Әңғімелесу(собеседование)-мектепте оқыту барысын ұйымдастырудың құрамды бөлігі,белгілі бір тақырыпты игеру мақсатына жетудің жолы. Әңгімелесу мақсаты оқушылардың әдебиеттерімен  өз беттерімен жұмысында қиындық тудыратын келелі мәселелерді терең зеттеу үшін мұғалім басшылығымен ұжым болып талқылау. Әңгімелесу арқылы ұжым болып талқылап оқытуды ұйымдастырудың басқа турлерінде оқушылардың алған білімін жинақтауға, айқындай тусуге,бекітуге көмектеседі.
Әңгімелесу барысында оқушылардың білімін тексеруге үлкен көңіл бөлінеді, бірақ оның бұл бақылау қызметі білім беру мен оқыту қызметінен басым туспеуі қажет. Мұғалімнің міндеті ұждымдық талқылау арқасында әрбір оқушының оқу материалын игеуіне қол жеткізу болып табылады. Білімді  тексеру осы мақсатқа бағындырылады. Жақсы ұйымастырылған әгімелесу тақырыптық күрделі сұрақтарды түсінуіне ғана емес оқу ісінде бақылау және өзіндік өзі бақылаудың да құралы бола алады. Сөйлеген оқушылардың сөз сапасынан, олардың талқылау барысындағы белсенділіктерінен кімнің өтілген материалды қалай игергенін, қандай әдебиеттерді оқығанын біліп, осыған байланысты әр оқушының іс-әрекетіне қандай тузетулер енгізуді анықтауға болады.
Әсемдіктану(эстетика)-табиғатта, қоғамда, адам іс-әрекетінде, әсіресе өнерде заттардың және құбылыстардың мәні мен дамуының заңдылықтары жөніндегі философиялық ғылым. Ақиқатты адамның тануы құбылыстар сырына тек ақыл арқылы ену емес. Ақиқат адамдарға түйсік арқылы беріледі, көңіл күй сезімінен біртұтас қабылданады. Біздің танымымыз ақиқатты сезімдік ұғым бейнелі көңіл-күй сезімі арқыла қарқынды турлендіруші барысы болып табылады . Әлемнің барлық құбылыстары мазмұны мен түрдің белгілер қатынасының түйінді өмір суреді. Заттың немесе құбылыстың жетілгендігі, идеялық мазмұны мен түрінің үндестік бірлігінің сәйкестігі адамға әсемдіктің  ляззатын алып келеді.
Әсемдік тануға тәрбиелеу(эстетическое воспитание)-оқушының бойында өнерге және шындыққа әсемдік көзқарас тұрғысында идеялық көтеріңкі көңіл-күй сезінерлік қатынасты қалыптастыру барысы. Мақсаты оқушы тұлғасының әсемдікті тануының,білім алуын дамыту,рухани құндылықтарға көркем шығармашылық іс-әрекеттерге қатынастыру.
Тарбиенің бұл саласын жүзеге асыруға табиғат,еңбек,тұрмыс, қоршаған орта қоғамдық және тұлға аралық қатынастар зор роль атқарады.
Бұл тәрбиенің басқа салаларымен тығыз байланысты жүзеге асады .
Әскери партриоттық тәрбие(военное патриотическое воспитание)-адамгершілікті адам тәрбиелеудің құрамды бөлігі. Қажет болған жағдайда қолға қару алып өз Отанан қорғауға жастар бойында адамгершілікті саясы, психологиялық куш жігерлік, әскери мамандық салаларды қалыптастыру болып табылады. Бұл тәрбиеды өз халқының Отанының тарихи тәрбиесі, аға ұрпақтың жауынгерлік дәстурлері үлкен орын алады.Әскери потриоттық тәрбие саласында жас ұрпақтың бойында сенім,халқын,Отанын сүю, патриоттық және интернационалдық сезім, аға ұрпақтың жауынгерлік дәстүрлерін жалғастыру мен дамыту және басқа сапалық қасиеттер қалыптсады, әскери патриотттық тәрбие мектеп, жанұя,қоғамдағы басқа де әлеуметтік тәрбие институттары арқылы жүзеге асады.
Жүзеге асырудың негізгі жолдары:арнайы пән оқу барысында, әскер,спорттық,әскери техникалық ойындар, белгілеген ереже талаптарын орындау тарихи орындарға жорықтар ,іздену және мұражай жұмыстары 
Байымдау, ұғынып ойлау(суждение)-заттардың және олардың белгілерінің арасындағы байланыстарды бекітуді және жоққа шығаруды, ақиқаттық немесе жалғандық түрінде ие болуды бейнелейтін ойлаудың турі. Құрылымы жағынан ұғынып ойлау немесе байымдау 3 сатыдан тұрады
* Субьект(әрекет иесі)  - белгілі зат жөніндегі ой .
* Предикат(р)-заттың жаңа белгісі жөніндегі ой 
* Байланыстар затпенбелгілердің өзара байланысының бар, не жоқекендігін көрсету
Танымдық қызметі жағынанан байымдау немесе ұғынып ойлау жаңа хабарды берудің логикалық құралы. Мұның грамматикалық түрі сөйлем.
Байқау(наблюдение)-іс-әрекеттің міндетінен шығатын алдын алы  белгіленген мақсатқа бағыты қабылдау. Тарихи турғыдан қарасақ байқау еңбектің құрамдыбөлігі ретінде дамыды . Әлеуметтік шындықтың және еңбектің іс-әрекеттің күрделенуіне байланысты байқау өзалдына салыстармалы барыс ретінде болініп шықты. Ғылыми байқауда қойылатын талаптар ойластырудың бір мәнділігі, обьективтілігі , яғни байқауда бақылау арқылы қайталау мүмкіндігі немесі зерттеудің одан да қуаттырақ басқа әдістерін әсіресе эксперименттік пайдалану байқау нәтижелерін талқылауға көбірек көңіл бөлінуі қажет.
Байқау іштей және сырттай жүргізіледі. Байқау натижелерін мұғалім оқу материалын мазмұнды және қол жетерлік өтіп баяндау үшін пайдаланады. Оған қоса мұғалім оқушыларды байқауға,қоршаған шындықты және әлеуметтік құрылыстарды жүйелі, орынды қабылдауға жетелейді, байқаау қорытындысы пайдалануға үйретеді
Барыстарға қойылатын жетекші талап(принцип)-іс-әрекеттегі негізгі,іргелі ой,жүріс-тұрыс ережесі. Ол жетекші ұғым ретінде қаралып, әйтеуір бір қағиданы қарастырып отырған құбылыста жинақтау және таратуды көрсетеді
Баяндама(доклад)-нақты тақырыптың мазмұнын кеңейтіп айтып беру,оқушылардың өз бетімен жұмысының түрі ретінде көрінетін әдіс. Мектеп жағдайында сабақта сыныптан тыс жұмыстарда пайдаланады. Оқылатын материалдың негізгі мазмұнына сай көкейкесті теориялық мәселелерге арналды.
Баяндаманы пайдалану оқушылардан таңдап алынған тақырыпты терең талдау жасауды әдебиеттерді білікті пайдалануды материалды жүйеге келтірді және жинақтауды өмір тәжірбесіне сүйенуді талап етеді
Баяндаманың натижесінде нақты жоспар жасаудың негізгі сұрақтарды шешімі табылуға тиісті мәселе ретінде отырып мазмұнын айтып берудің көтерілген хағидаларды сендірімді негіздеудің дұрыс дәл жинақтау және қорытындылаудың ықпалы зор болады. Жоспар жасауға , әдебиеттерді таңдап алуға мұғалім көмектеседі. Баяндамадағы ой желісін оған сәйкес әдебиеттер алдын ала таныстырылған болса баяндаманың талқылау оқушылардың танымдық мүддесін кеңейтеді және тереңдетеді, өз беттерімен көкейкесті мәселелерді іздеп табу мен зеттеудің берік дағдыларын қалыптастырады
Бедел(авторитет)-жеке адамның,әлеуметтік институттың идеяларны жуйесінің нақты сапаларының,сіңірген еңбегіні күшіне қарай көпшілік мойындаған мағына,ықпал. 
Тәрбие мен оқытуда бедел оқушылардың жасампаз құлшыныс жігері мен бетіндегінің дамытады,тұлғаның іс-әрекетінің мақсаттылығының жауыапкершілігінің және тәртіптілігінің шарты болады. 
Бейімделу(адаптация)-тіршілік ету жағдайына адамның өз тұлғасын қолайлау әрекеті.Тарбиелену және оку барысында байланыста қоғамда белгіленген ережелерге оқушылардың өз тәртібін сәйкестендіру болып табылады.
Бейімділік(склонность)-белгілі бір іс әрекетпен айналысуға оқушының бағыттылығы.Оқушының таңдамалы белсенділігімен, оның өз еңбегіне дұғалық берілгенділігімен сипатталады,толық еңбек, оқу, кез келген шығармашылық іс-әрекетінің маңызды шарты ретінде қаралыады.Іс әрекетке сәйкес қабілеттердің дамуына тәуелді.Бейімділік қандай іс-әрекет пен айналысуына , оның қарқыны мен шеңберіне қарай айқандалады. Мұғалімнің,тәрбиешінің міндеті оқушыға өз бейімділігін көріп, анықтауына көмектесу және олардың дамуына жағдай жасау болып табылады . 
Библиография-басылымдарды оқырмандардың саяси,ғылыми тәрбиелік мақсатта тиімді пайдалануы үшін хабар беруді қамтамассыз ету жолдарын зерттейді Библиография әдебиеттердің басылып шығу мерзіміне , аймақтық белгісіне мемлекет, өлкелік жергілікті т.с.с. тақырыптық ауқымына қарай болінеді
Болжам(гипотеза)-құбылыстардың өмір сүру себептерінің шындығын қасиеттерін түсіндіру мақсатында алға қойған негізделген жорамалды көрсететін ғылым түрі.Болжам деп кез келген ойдан туған жорамал немесе қиялды айтуға болмайды.Обьектіге байланысты болжам жалпы және дербес болып бөлінеді.Ғылымда іске басшылық болжамы маңызды орын алады.Зерттеудің бастапқы кезінде алға қойылатын бақылау нәтижелерін тұңғыш жүеге келтіру, бірақ оларды түпкілікті түсіндіру қамтамассыз етпейтін шартты долбар болады.Болжам арқылы дамытудың 2 кезеңі бар.Олар болжамды құру тексеру.Болжамды құру алғашқы белгіленгендерді табу және сұрыптау.Болжамды тексеру одан туындайтын нәтижелерді және оларды нәрселердің нақты күйімен салыстыруды жалпыдан жеке қарай жүретін ой туындалын жүзеге асыру.
Білік (умение) -әйтеуір бір ережеге және оны нақты міндеттерді шешу барысында лайықты пайдалануға негізделген жаңа әрекетті меңгерудің нәтижесі.Білікті әрекеттің орынды тәсілдерін таңдай білуден, тек қана таңдай білуден емес оларды тәжірибеге қолдану.Біліктің және дамуның ең тиімділігін қамтамамсыз жалпы шарттар
-тұжырымдалған ережені тусіну
-орындалатын қажет әрекет бейнесін қалыптастыру
-жаңа міндеттерді шешу барысында әрекетті оындаудың нәтижілігі жөнінде хабар алып отыру.
Білім(знание)адам ойында шындықты дұрыс бейнелеуі қоғамдық тәжірибеде тексерілген таным барысының нәтижесі. Білім адамдардың қоғамдағы материалдык және рухани іс әрекеті нәтижесі ретінде пайда болады кез келген шендеықты бейнелеу білім болмайды(жануарларға байланысты қарайтын болсақ) адам  өзін өмірдегі ісінен , оның обьективті жағдайлары мен заттарынан бөліп қарайды. Адамдар болмысының тәсілдерінің өзі олардың әлемге қатынастарының тәсілдерінің мақсатқа сәйкес және тек басқа адамдармен қарым қатынасымен жүзеге асатын нақты іс. Сондықтан да әрбір жеке адам өз әрекеттері мен заттарына сырттай қатынасатын сияқты. Әрбір құбылысының өзіндік қасиеттері мен сапалары бар шын әлем оған сыртқы обьективті өмір ретінде корінеді. Адамның обьективті әлем заттары мен құүбылыстарының обьективті мүмкіндіктері жөніндегі ойы оның білімдерінің алғашқы турі. Тек білімдер ғана іс мақсатын көруге береді. Бұл жерде адамның шындыққа қатынасы аралыққа айналды. Осы қатынас яғни адамдардың шын өмір барысын олардың болмысын саналы қабылданған болмысқа айналдырады. Сана дегенімізадамның әлемге қатынасының һөөзі осы әлемніңшын қабылеті қандай және оған өзінің заттары мен күштері арқылы әсер еткенде не болатынын біле отырып қатынас жасау.
Білім беру(образование)-жүйеге келтірілген білім ,білік және дағдыларды игеру барысы және нәтижесі , оқушы өмірге және еңбекке дайындаудың қажетті шарты , білім берудің негізгі жолы мектепте оқыту б ілім берудің мектепке дейінгі бастауыш, ора, жоғары тағы сол сияқты сатылары бар. 
Білім беру әдістемесі(методика образование)-ғылыминегізделген оқудың әдістері, ережелері, тәсілдері,, жүйесі осының арқасында оқушының дуниеге көз карасын қарастырып алған білімдерін тәжірбие жүйесі осының арқасында оқушыеның дүниеге көзқарасын қалыптастырып алған білімдерін тәжірбиеде өз бетімен қолдану дағдыларымен қаруландыру 
Білім беру әдістемесі таным теориясына суйенеді. Педагогика , психология, логика және т.б бірқатар ғылымдар жетістіктерін басшылыққы алады. Білім беруде оқытуға қойылатын талаптарды шығармашылықпен қолдану үлкен пайда келтіреді.Психология ғылымындағы оқушы зейіні , иесі , қабылдауы, қызығуы мәселелерін оқыту барысында есепкеалу қажет. Логика мұғалімді  ойлау заңдарын білу мен, сендіру әдістерімен, алға қойған қағидаларды ғылыми дәлелдеу тәсілдері  мен қаруландыру .
Оқыту барысының кезеңдерінде сәйкес әдістемедемұғалімнің  сабаққа дайындалу , жаңа материалдарды баяндау ,оқушылардың әдебиеттер мен өз бетімен жүұмыс істеуі олардың оқу және тәжірбелік тапсырмаларды орындауы қорытындылау білінін тексеружәне бюағалау тәсілдері қарастырылады.
Білімді бекіту(закрепление знание)-оқытудың барлық кезеңдерінде ж үзеге асатын білімді игеру беріктігінің міндеттерін шешуге  мумкіндік беретін барыс.Әдетте білімдерді бекітуге арнайы уақыт бөлінеді . Оқылатын материалды тусіндіру барсында оның негізгі мазмұнын қайталау үшін әңгіме ұйымдастырылады . Білімді бекітудің ең тиімді тәсілі оларды тәжірбиеде қолдану болып табылады. Білімді бекіту оқытатын жаңа материалмен байланыстар негізінде бұрынғы білімдерді тереңдетуді, білім , білік, дағдыларды жетілдіруді талап етеді . Білімді бекітудің үйреншікті әдістері мен түрлері бұрын оқылған материалдар б/ша әңгіме, жинақтау сипатындағы сабақтар, шолулар, кітаппен жұмыс, тәжрибелі тапсырмалар болып табылады .Ұмытудың алдын алу білімдерді бекіту мақсвтында оқу жұмысының барысында тексеружәне қайталау жұмыстары жүргізіледі. Бұл оқу материалы жуйеге келтіруді ,жинақтауды, толықтыруды және білім мен біліктің беріктігін қамтамассыз етеді. Осы жұмысты жүргізуге мұғалім болашақ оқу жұмысына қажетті білім қырларына басназар аудара ды.Әдістемелік тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылған білімді бекіту жұмыстары түрлі анықтама әдебиеттерді жұмыс орындауда ,  бақылау орындауда тиімді пайдалануға оқушылардың танымдық қызығуын , өз беттерімен білім алу қабілеттерін дамытуға бейімдейді.
Білімді ұғып алу(усваение знание)-білім , білік дағдылады игеруге бағытталған іс-әрекет. Зерттелетін құбылыстарды деректерді, барысмтарды талдау және мсұрыптау нәтижесінде ғылыми ұғымдардың негізін қалайтын жинақтау қалыпта сады. Білімдерді ұғып алудағы жинақтаулар сипатын оқушылардың жеке ерекшеліктерімен және қабілеттерімен анықталады. Мұғалім бул ерекшелктерді еске ала отырып оқушыларды талдау, сұрыптау, жинақтаужалпылау, сияқты ақыл адамдарын үйретеді мысалы, жалпы ұғымда шығару үшін жеткілікті деректер мен құбылыстарды талдай отырып бекітеді . Оқыту барысында тек дайын білімдерді беру ғана емес , оқушыларға оларды өз бетімен алу білігін үйрету, оның тиімді тәсілдері мен әрекекттеін қалыптастыру маңызды нәрсе болып табылыады. 
Білімді тексеру(проверка знании)-оқыт у барысында құрамды бөлігі . Мұның мақсатыоқушылардың алғанбілімдерінің және оларға негіздетген  дағдылардың толықтығын , тереңдігін жуйелігін, осы білімдерді өздерінің  танымдық және тәжірбиелік істерінде қай шамада паидалана алатын анықтау болып табылады . білімді тексеру мұғалімді дер кезіндегі  білімдегі кеткен кемшілікті көре білу, оны жоюға қол жету, оқушылардың өз бетімен бюілім алу мүмкіндігіне жеткізеді. Осымен қатар оқушыларджың оқуға қатынасын олардың мұддесін жеке ерекшеліктерін анықтауға осыны есепке ала отырып ұжымдық және жеке орқу жұмысының лайықты әдістерін пайдаланып оқу барысмына жетілдіруге жол ашады . 
Білімді тексергенде оның ауқымы мен сапасы ,ғоқылған материалды түсіну мен игеру негізгі ойлау адамдарын меңгекру дәрежесі , әрекеттерінің бірізділігі сенімділігі, өз бетінділігі  турлі жағдайларда тәжірбеде ол білімдерде пайдалану білігі есепке алыну қажет. Білімді тексергенде жүйелі мағыналы , оқушылардың таным істерінің қарқынын күшейтуге көмектесу талаптарын орындалуы керек. 
Білім беру және оқыту теориясы(теория образование и обучение дидактика(-педагогика ғылымының саласы. Білім беру және оқұыту теориясы жас кезеңдерінің барлық сатьыларына сәйкес оқытудың заңдылықтарын оған қойылатын талыаптарды , білім беру міндеттерін мазмұнын , оқыту мен оқу түрлерін  әдістерін оқу барыснда ынталандыру мен бақылауды анықтайды. Білім беру және оқыту теориясының методологиялық негізі таным теориясы, оқушы тұлғасын жан-жақт ыжәне үйлесімді қалыптастыру туралы ілім болып табылады .Бұл теория білім беру және оқытуды арнайы ұйымдастырылатын іс деп қарайды. Оқыту барысынджа оқушылардың білім , білік , дағдыларды меңгеруде мұғалім мен олардың өз беріндік іс бірлігі айқындалады ,
Білім беру және оқыту теорисы адамның ісін санасын ,қарым-қатынасын знрттейтін философия.Бұл еориның мақсаты оқытудың заңдылықтарн қоғам қажеттігіне сай оқытудың мақсаттары мен міндеттер, әдістері турлері және нәтижелері байланысын ашу. Заңды байланыстардың коптеген түрлерін жинақтай отырып бұл теорис оқытуға қойылатын талаптарды қалыптастырады. Бұл талаптарды орындай отырып мұғалім оқу барысын қолайл етіп құра алады. Соңғы жылдары білім беру және оқыту теориясы оқу жүктемесін тиімді және ұтымды ету тұрғысынан оқытудың әрбір нақты жағдайын сапалы және мақсатты ұйымджастыруға мүмкіндік беретін оқыту барысын қолайлы ету теориясын жасап шығарады. Қоғамдық қажеттілікті есепке ала отырып әрбір тарихи кезеңге білім беру және оқыту теориясыоқыту міндеттерін білім беру  мазмунын таңдап 
Алу белгілерін , оқу жоспарларын , бағдарламаларын, оқулықтарды оқу құралдарын дидактикалық материалдарды жасаудың негізін ашып береді. Білім беру және оқыту теориясы оқыту әдістерін зерттейді, оларды түрлі негізде топтайды, тәжірбиелік эксперименттік және педагогикалық озат тәжірбие негізінде жаңа әдістер мен әдістемелік жүйелерді жасайды. Бұған шешімі табылуға тиісті мәселе көтере  отырып , оқушылардың танымдық іс жасау күйін туғызу , ізденіс , әдістерінің пайда болуы дәлел. Білім беру және оқыту театры оқытуды ұйымдастыру түрлрі мен құралдарын қарастырады. Ғғылым(наука)-мақсатыф мен қызметі адамның өзі және оны қоршаған әлем жөніндегі білімдерді жасап шығару болып табылатын адамзаттың іс шеңбері, қоғамдық санның бір түрі. Ғылым деген атау мен табиғат қоғам құбылыстарын түсінуге және олардың дамуын алдын ала болжауға мүмкіндік беретін бірте кеңейіп келе жатқан теориялақ білім жуйесін белгілейді. Қазіргі кезде ғылым тікелей өндіргіш күшке айналып отыр. 
Ғылыми абстрактілеу(научная абстракция)-заттардың белглі бір қасиеттерін немесе қатынастарын ойша бөлуді өз бетімен қарастыруды қамтитын танымның бір жағы, турі . Мұның мақсаты мүғалімдердің теориялық деңгейін білімждігін әдістемелік дайындығын көтеру педагогика ғылыми жетістіктерін насихаттау, озат тәрбиені жинақтау оқушылар мен жұмыста тиімді әдістер мен жұмыс турлерін қолайлы пайдалануды өндіру.
Ғылыми тәжірибелік конференция-оқыту және тәжірибелеу жұмыстарының өзекті мәселелерінің тәжірибесін ұжым болып зерттеу және талқылау түрі.Мұның мақсаты теорияны басшылыққа ала отырып нақты тәрбие мекемесінің тәжірибесіндегі белгіленген мәселенің шешілу барысын жан жақты талдау.
Ғылыми педогогикалық хабар(научно педогогическая информация)-пеодогогика ғылымы пайдаланылатын арнайы басылымдар техникалық құрылымдар және басқалар арқылы таратылатын оқу және тәрбиелеу теориясы мен тәжірибенің барлық салаларының дамуы жайындағы мағлұматтар жүйесі.
Дағды (навык)-еңбек және бпсқа да іс-әрекет құралдарымен белгіленген делдікпен және шапшандықпен оқу немесе ойын міндеттерін орындауда оқыту мен қайталау нәтижесіндегі білік негізінде жақсы қалыптасқан әрект Оқөыту барысында мыс, еңбек дағдыларын қалыптастыруда тек қозғалыс емес, мақсатқа сай және орынды әрекеттер танымдық іс дағдыларына ерекше зейін аудару қажет. Мыс оқыту дағдыларына оқунылардың кітаппен және бақса турлі басылымдар мен өз бетімен жумыс істеу ауызша баяндағанның және оқығанның мағынасын ажырата білу конспекті жазу жане баяндау жоспарын құру көпшілік алдында сөз сөйлеуі жатады. 
Даму(развития)-өзіне тән ерекшелігі бар сапалық қозғалыстың турі. Құбылыстардың пайда болуы мен жойылып кету дамуға байланысты. Кез келген баму уақытпен байланысты болады. Дамудың бағытын тек уақыт анықтайды 
Дәлелдеу(доказательства)-әйтеуір бір қағиданың ақиқаттығын осымен байланысты бар басқа ақиқаттар және пайымдаулар көмегімен тауып алудағы логикалық амал. Дәлелді пікір ғылыми ойлау өрнегінің ажырамас белгісі, ғылыми сенімдерді қалыптастыр кезеңі. Сондықтан ұстаздық жумыста дәлелдеу тактикасы мен методологиясы маңызды орын алады . 
Дәлелдеу амалы  құрылымы негізінен 3 буыннан тұрады. Негіздеуді қажет ететін қағида ой желісі , бұрын анықталған ақиқат пікірлер дәлелдер ой желісі мен дәәлелдердің логикалық байланысы көзін жеткізу. Дәлелджеудің әр буынына ой желісі айқын және анықталған болуы, дәлелдеу барысында өзгермеу керек. Ой желісін қалыптастыруда пайаланылатын атаулар мағынасы оқушыларға қол жетерлік болуы керек , олай болмаса олар хабарламаның негізгі идеясын тусіндіре алмайды. Жәңа атаулар оқушыларға сәйкес тусініктер арқылы ұсындырылады.
Күрделі ой жүйесі әдетте бір қатар бөліктерге бөлінеді, олар әрқайсысы һөз бетінше талқылау обьектісіне айналды. Осының барысында оларға берілген бағалауда алшақтық пайда болса, берілген ой желісіндегі қарама-қайшы пікірлер бөлігіне айналды, ой желісі оқушылар алдында сөйлеуден дәлелдеудіғ негізіболады, сондықтан дәлелдердің ақиқаттығын қарамы-қайшылықсыздығы , негіздеушісі ой желісінен бөлектігі, пікір айтуға қолданылатын түрлі ақыл қорытындылары (дедукция, индукция, салыстыру) дәлелділікті көрсету болып табылады. Қорытынды сәйкес ақыл тұжырымында ереже ретінжде сақтау дәлелдеудің логикалық дұрыстығын қамтамассыз етеді. Дәлелдеу тәсіліне сай тура және жанама турде болады. Тура дәлел қандай да бір болмысын қосымша құрылымдарсыз ой желісін шығаруға мүмкіндік беретін етіп дәлелді негідеу. Жанама дәлел ой желісіне қарама-қарсы пікірдің жалған екендігін көрсеіте отырып оны негіздеу.
Дәстүрлер (традиция)- ұзақуақыт бойына қоғамда адамдар арасындағы қатынасқа сақталып ұрпақтан*ұрпаққа берілетін әлеумттік және мәдени мұралардың құрыамды болігі. -
Ұлы педагогтардың еңбектері жайында қысқаша мәлімет
Джон Локк- "Тәрбие жөніндегі ойлар" және " Ақылды тәрбиелеу туралы"
деген еңбектерінде тәрбиенің психологиялық негіздеріне және адамгершілік қалыптастыру мәселесіне мән берді.
Жан - Жак Руссо - француз жазушысы, ағартушы-философы және педагогы. Ол баланы табиғаттан дарынды деп таныды.
Иоганн Генрих Песталоции -педагогикада алғашқылардың бірі болып тәрбие мекемелерінде теориялық қызмет пен тәрбие іс-әрекеті бірлігінің маңыздылығын көре білді.
Иоганн Гербарт - оқыту мен тәрбиенің психологиялық негіздерін жобалап берді, баладағы адамгершілік қасиетті қалыптастыру үшін оның саналылығын көтеріп, онымен сыйластық қатынас жасау қажеттігін жариялады.
Адольф Дистерверг - неміс педагогы. өзінің педагогикалық теориясын прогрестік демократиялық бағытта дамытқандардың бірі.
В.А. Сухомлинский - "Жастарды адамгершілікке" тәрбиелеудің проблемаларын зерттеді


* Дәріс материалдарының қысқаша мазмұндары


* Дене шынықтыру және спорт педагогикасының қазіргі педагогикалық әдіснамалық негіздері  -  1 сағат
 Курстың нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері. Спорттық педагогиканың негізгі категориялары: оның даму тарихындағы педагог-ғалымдардың еңбектерінің маңызы. 
Дене шынықтыру және спорт педагогикасының басқа ғылымдармен байланысы. Зерттеу әдістері.
Спорт және дене шыңықтыру педагогикасының спорт саласы мамандарының кәсіби даярлауындағы орны мен маңызы; оның ХХІ ғасырдағы басым бағыттары және даму болашағы.
Дене шынықтыру және спорт педагогикасының қайнар көздері. Дене шынықтыру мен спорттың жалпы педагогикалық және арнаулы принциптері.
Спорт педагогикалы құбылыс ретінде. Спорттық-педагогикалық процестің ерекшеліктері.
Дене мәдениеті саласындағы ғылыми-педагогикалық зерттеулердің әдістері- 1 сағат
Педагогикалық  процестің мәні, оның құрылымдық компонеттері. Біртұтас педагогикалық процестің ерекшелігі етінде оқу мен оқудан тыс қызметтің бірлігі. Жеке тұлғаның тұтастығғынан туындайтын біртұтас педагогикалық процестің үшжақты бірыңғай қызметі: оқыту, дамыту, тәрбиелеу. 
Педагогикалық процестің қозғаушы күштері; тәрбие беру  -  білім беру механизмдері; жалпы заңдылықтары. 
Спорттық қызметтегі педагогикалық процесті басқару мен бақылау кезінде қозғаушы күштер мен заңдылықтарды есепке алудың мәнісі.
Балалар-жасөспірімдер спорттық және жалпы білім беретін мектептердегі педагогикалық процесс  -  дене шынықтыру пәні мұғалімі мен спорт түрлері боынша жаттықтырушының кәсіби-педагогикалық қызметінің нысаны ретінде. 
Білім беру мекемелеріндегі білім бері жүйесі, оның сипаттамасы- 1 сағат
Спорт саласындағы тәрбиелеу проблемалары; жаттықтырушының спотшылармен жүргізілетін тәрбие жұмысындағы құбылыстар мен қиыншылықтар.
Спорт жағдайындағы тәрбиелеу мәселелерінің түбегейлі шешімі ретіндегі тұлғаға бағытталған тәрбие идеясы.
Дене шынықтыру мен спорт жағдайындағы жан-жақты біртұтас дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу ерекшеліктері.
Дене шынықтыру және спорт сабақтары  -  жеке тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру құралы ретінде.
Дене шынықтыру және спорт -  азаматтық тәрбиенің құралы.
Дене шынықтыру және спорт сабақтары  -  адамгершілік, эстетикалық және еңбек тәрбиесі құралы ретінде. 
Тұлғаның өзін-өзі дамыту процесіндегі дене тәрбиесінің ролі, орны және маңызы.

2. Жеке тұлғаны қалыптастырудың, тәрбиелеудің, дамытудың жалпы заңдылықтары
Жеке тұлғаны дамыту процессі-1 сағат
Педагогикалық басқару туралы түсінік.
Мектептегі дене тәрбиесін басқару және оған жетекшілік ету маңыздылығы. Дене тәрбиесі мазмұны және оны ұйымдастыруды реттейтін құжаттар.
Мектепішілік дене тәрбиесі жұмысын ұйымдастыру бойынша мектеп директоры, оның орынбасарлары, мұғалімдер мен сынып жетекшілері арасындағы міндеттерді бөлу. 
Балалардың жас мөлшері мен жеке дамуының ерекшеліктері- 1 сағат
Дене шынықтыру пәні мұғалімінің әлеуметтік ролі, педагогикалық мәртебесі мен атқаратын қызметі. Жаттықтырушы тұлғасына қойылатын талаптар. Дене шынықтыру пәні мұғалімі және спорт түрлері бойынша жаттықтырушының педагогикалық квалиметриясы.

3.Тұтас педагогикалық процесс-дене шынықтыру мен спорт саласындағы мамандардың кәсіби қызмет объектісі 

Тұтас педагогикалық процестің мәні, педагогикалық шебелік - 1 сағат
Дене шынықтыру пәні мұғалімінің педагогикалық қызметінің өзіндік ерекшеліктері. Спорт түрлері бойынша мұғалім-жаттықтырушының қызметі. Бұқаралық дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын және туризмді ұйымдастыру әдістері. Дене шынықтыру және спорт саласындағы педагогикалық менеджмент.
Тұтас педагогикалықпроцестің заңдылықтары мен принциптері  -  1 сағат
Тұтас педагогикалық процестің негізгі заңдылықтары мен принциптері, оның сипаттамасы.
Спорттық қызметтегі педагогикалық процесті басқару мен бақылау кезіндегі қозғаушы күштермен заңдылықтарды есепке алудың мәнісі.
Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептері мен ЖББМ педагогикалық процесс- дене шынықтыру пәні мұғалімі мен спорт түрлері бойынша жаттықтырушының кәсіби педагогикалық қызметінің ннысаны ретінде.
Тәрбиенің мақсаты және оның әлеументтік маңыздылығы- 1 сағат
Қазіргі кездегі мектеп жұмысы әдістмесінің негізгі міндеттері мен бағыттары. 
Дене шынықтыру және спорт қызметінің тәрбиелік потенциалы. Дене шынықтыру және спорт құралдарымен тәрбиелеу проблемаларын шешу мүмкіндіктер.
Спорт саласындағы тәрбие жұмыстарының бастапқы түсініктері, жүйесі және кезеңдері.
Педагогикалық процестің құрылымындағы тәрбиелеу- 1 сағат
Тәрбие әдістерінің сипаттамасы. Жеке тұлғаны қалыптастыру әдістері: түсіндіру, әңгімелесу, сендіру, көзін жеткізу, мысал келтіру, т.б.
Оңтайлы тәжірибе мен тәртіп мәдениетін қалыптастыру әдістері: үйрету, жаттықтыру, тәрбие жағдайын жасау.
Ынталандыру әдістері: жазалау мен ынталандыру, оның түрлері. Оларды қолданудың педагогикалық шарттары. Бақылау және өзін-өзі бақылау әдістері. Тәрбие нәтижесін есепке алу және бағалау. 
Спорт этикасы тәрбие құралдары мен мақсаты ретінде. Спорт этикасы нормаларын игерудің, адамгершілік көзқарас пен сенімді қалыптастырудың әдістері. Спорт секциалары, клубтар, оқу-жаттықтыру топтары бойынша берілетін қоғамдық тапсырмалар жүйесі.
Оқу-жаттықтыру,  жарыс процестеріндегі және сабақтан тыс уақыттағы тәрбиелік-педагогикалық жағдайларды ұйымдастыру. Спортшылар тәрбиесіне қойылатын педагогикалық талаптар жүйесін жасау және олардың орындалуын қадағалау.
Дене шынықтыру және спортпен айналысатындарға қойылатын талаптардың бірыңғай мәні. Спорт этикасының нормаларына, ұйымдастырылған әрекетке, қиындықты жеңуге, дербестікке үйрету; жаттығулар мен жарыстар кезіндегі тәртіп тәжірибесін талдауға үйрету. 
Дене шынықтыру  -  спорт қызметін ынталандыру; адамгершілік пен спорт этикаларына сәйкес тәртіп әдістері.
Тәрбиелеу әдістерінің, формаларының, құралдарының жүйесі- 1 сағат
Дене шынықтыру және спорт  -  жеке тұлғаның өзін-өзі жан-жақты және үйлесімді дамытуының маңызды механизмі ретінде. Спорттық қызметтегі жарыстық сипатқа байланысты арнаулы ерекшеліктерді есепке алу. Нақты спорт түрінің тәрбиелік мүмкіндігін есепке алу. Спорттағы тереңдетілген тәрбиелік жұмыстар мүмкіндіктері. Тәрбие міндеттерін шешудегі жаттықтырушы беделінің және спортшылардың белсенділіктерінің маңызы. 
Спорттық қызметтегі тәрбие процесінің ерекшеліктері. Оқыту-жаттықтыру процесіндегі тәрбиелеудің мазмұны, формалары және оны жоспарлау.
Тәрбиенің мазмұны  -  1сағат
Жасөспірім спортшылардың тәрбиелігін зерттеу әдістері: спортшылардың іс-әрекетін талдау, педагогикалық бақылау, сұхбаттасу әдісі, арнайы көзделген жағдайлар тұғызу әдісі.
Өзін-өзі тәрбиелеудің мәні. Спорттағы өзін-өзі тәрбиелеу бағыттары; өзін-өзі сендіру, өзін-өзі басқару, өзін-өзі бақылау, т.б. Жас спортшылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне педагогикалық басшылық жасау.

4.Дене шынықтыру үрдісі құрылымындағы оқыту, мектеп және спорт мектептері

Оқыту процесінің мәні мен ерекшеліктері- 1 сағат
Ұжым туралы түсінік; ұжымның алуан түрлілігі. Спорттық ұжым ұжымның бір түрі ретінде. Спорттық ұжымның өзіне тән ерекшеліктері.
Ұжым дамуындағы жалпы заңдылықтардың спорттық ұжымға таратылуы. Оқыту-жаттықтыру және тәрбиелік қызметті өз дәрежесінде жүзеге асырудағы ұжымның маңызы. 
Спорттық ұжымды қалыптастыру және дамыту әдістемесінің ерекшеліктері. Ұзақ мерзімдік мақсаттардың алға қойылуы. Құндылық бағдарлардың бірлігін, ұжым мүшелерінің қызметтік-ролдік үміттерінің бірлігі мен әрекеттік-топтық эмоционалдық идентификасиясын қалыптастыру  -  ұжымның мызғымас бірлігінің маңызды көрсеткіші ретінде. 
Білім беру мазмұны -1 сағат
Ұжым арқылы жеке тұлғаға ықпал етудің әдістемесін іске асыру. Белсенділікті баулау. Ұжым ұйымшылдығындағы команда капитандарының ролі. Қоғамдық пікір мен ұжымдық дәстүрлер тәрбиелік процестің тиісті шарты ретінде. Жеке тұлғаға ұжымның ықпал ету әдістері мен тәсілдері.
 Оқушылардың танымдық әрекетін белсенді ету және оларды оқыту әдістері- 1 сағат
 Балалар-жасөспірімдер спорттық мектебінде іріктеуге қойылатынпедагогикалық талаптар. Жас спортшылардың тәрбиелілігінің бастапқы деңгейін анықтау. Тәрбие бағдарламасы мен жоспарын жасау.
Тәрбиелік жұмыс жоспары құрылымының алуан түрлілігі. Жас спортшылырдың оқуы мен тәртібін бақылау.
Балалар-жасөспірімдер спорттық мектебінде өткізілетін тәрбие жұмыстарына ата-аналарды тарту. 
Жоғары көрсеткіштегі спорт жағдайындағы тәрбие поцесінің заңдылықтары. өте жоғары дене және психологиялық жүктемелер; олардың спортшыларды тәрбиелеу процесіне ықпалын есепке алу.
Спортшылар тәрбиесі процесіне спорттық әрекеттегі жарыстық сипаттың әсері. Спорттағы бәсекелестің кері ықпалдарын болдырмаудың жолдары (қақтығыстыр, менсінбеушіліктің бой көтеруі, менмендік, пасық бәсеке, т.б.). Спорттық қызметтің қоғамдық құнды белгілерінің қалыптасуы.
Споршылармен жеке жұмыстар жүргізуді жетілдіру мүмкндіктері.
Құрама командалардағы тәрбие жұмысының жоспарлануы.
Қазіргі оқыту технологиялары- 1 сағат
 Педагогикалық білімнің бұқаоралық дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын ұйымдастырудағы және жүргізудегі ролі. Бұқаралық спорт шараларына қатысушылардың жас шамасына қатысты және даралық ерекшеліктеріне есепке алудың мүскіндіктері мен жолдары.
Дене шынықтыру-сауықтыру жұмысы бұқаралық формаларының жетекшілерінің қызметі мен жеке тұлғаларға қойылатын педагогикалық талаптар.  
Оқыту процесін ұйымдастыру формалары. Сабақты өткізудегі дене шынықтыру мұғалімінің орыны мен ролі- 3 сағат
Жаттықтырушы қызметінің ерекшеліктері. Педагогикалық әрекеттестік  -  дене шынықтыру мұғалімі қызметінің негізі. Қазіргі дене шынықтыру пәні мұғалімінің оқу-әдістемелік, тәрбиелік, ғылыми-зерттеу жұмыстары.
Педагогикалық мәдениет мұғалім-жаттықтырушының кәсіби іс-әрекетінің мәндік сипаты ретінде. Педагогикалық шеберлік туралы түсінік, оның құрылымдық элементтері.
Педагогикалық шеберлік  -  дене шынықтыру мен спорт саласындағы мамандардың сипаттамасы ретінде. 

* Спорт және дене шынықтыру саласындағы дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері

Мектептің тәрбие жұмыстарының негіздері -1 сағат
Тұлғаға бағытталған гуманистік оқу-тәрбие процесінің мәні. Жас спортшы мен жаттықтырушы спортсаласындағы біртұтасас процесі субъектілері ретінде. 
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушы тұлғасының гуманистік бағытталуы  -  педагогикалық шеберліктің бөлігі ретінде. Оқытушыға қойылатын тұлғалық талаптар. Мұғалім-жаттықтырушының гумандық педагогикалық позициясын қалыптастырудың жолдары мен құралдары.
Сынып жетекшісінің тәрбие жұмысы  -  1 сағат
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушыың білімдері  -  педагогикалық элементі ретінде. 
Жаттықтырушы білімінің құрылымы. Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушының психологиялық-педагогикалық білімі мәні. Спорт түрлері бойынша жаттықтырушының арнаулы білімдері. Сабақ беру және оқыту жаттықтыру процесін ұйымдастыру әдістемесін игеру. Кәсіби мәселелерге шешім таба білу және педагогикалық жағдайларды талдау икемдері.

Жас спортшылардың өзін-өзі тәрбиелеулеріне жетекшілік жасау- 1 сағат
Педагогикалық қабілеттілік туралы түсінік.
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушы қызметінің кәсіби тұрғыда маңызды тұлғалық қасиеттері.
Педагогикалық әдеп дене шынықтыру пәні және жаттықтырушы шеберлігінің көрсеткіші ретінде. Оқытушының педагогикалық әдептілігі мен толеранттығы. Жанжалды шеше білу мәдениеті. Дене шынықтыру пәні мұғалімі жаттықтырушының беделі.

Спорттық ұжымды тәрбиелеу әдістемесі- 1 сағат
 <<Педагогикалық техника>> түсінігіне анықтама. Жаттықтырушының жеке әсері, қарым-қатынас формалары, мінез-құлық стилі. Өз  зейінін, эмоциясын, дауыс ырғағын басқара білуі.
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушының тіл техникасының негіздері.

Балалар мен жасөспірімдер спорттық мектебіндегі тәрбиелік жұмыс жүйесі  -  2 сағат
Жаттықтырушының педагогикалық шығармашылығының мәні.
Мұғалім-жаттықтырушының шығармашылық қызметінің балалар спорт ұжымының шығармашылық қызметімен арақатынасы  -  педагогикалық шығармашылықтың маңызды кәсіби-этикалық принципі.
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушының шығармашылық көңіл-күйі.
Шығармашылық спорттағы жеке-дара еңбектің нәтижесі ретінде.
Озат оқушылардың тәжірибелерін зерттеп, жинақтау  -  мұғалім-жаттықтырушының педагогикалық шығармашылығының шарты ретінде.


* Дене шынықтыру мен спорт саласындағы педагогикалық басқару

Педагогикалық басқарудың мәні -1 сағат
 <<Педагогикалық қарым-қатынас>> түсінігіне анықтама. Дене шынықтыру және спорт сабақтарындағы педагогикалық қарым-қатынас функционалды  -  ролді қарым-қатынас түрінде. Педагогикалық қарым-қатынас ережелері.
Спорттық жаттығулар және жарыстар процестегі педагогикалық қарым-қатынастың ерекшеліктері. Жаттықтырушының дене шынықтыру пәні мұғалімінің педагогикалық басқару стилі педагогикалық қарым-қатынастың маңызды сипаттамасы ретінде. 
Дене шынықтыру және спорт мамандарының іскерлік қарым-қатынасы.
Дене шынықтыру және спорт мамандар қызметіндегі педагогикалық басқарулардың ерекшеліктері 1 сағат
Жоғары көрсеткіштегі спорт жағдайындағы тәрбие поцесінің заңдылықтары. өте жоғары дене және психологиялық жүктемелер; олардың спортшыларды тәрбиелеу процесіне ықпалын есепке алу.
Спортшылар тәрбиесі процесіне спорттық әрекеттегі жарыстық сипаттың әсері. Спорттағы бәсекелестің кері ықпалдарын болдырмаудың жолдары (қақтығыстыр, менсінбеушіліктің бой көтеруі, менмендік, пасық бәсеке, т.б.). Спорттық қызметтің қоғамдық құнды белгілерінің қалыптасуы.
Споршылармен жеке жұмыстар жүргізуді жетілдіру мүмкндіктері.
Құрама командалардағы тәрбие жұмысының жоспарлануы.

Педагогикалық білімнің бұқаоралық дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын ұйымдастырудағы және жүргізудегі ролі. Бұқаралық спорт шараларына қатысушылардың жас шамасына қатысты және даралық ерекшеліктеріне есепке алудың мүскіндіктері мен жолдары.
Дене шынықтыру-сауықтыру жұмысы бұқаралық формаларының жетекшілерінің қызметі мен жеке тұлғаларға қойылатын педагогикалық талаптар.  
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және спорт түрлері бойынша жаттықтырушының педагогикалық шеберлігінің мәні-1 сағат
Жаттықтырушы қызметінің ерекшеліктері. Педагогикалық әрекеттестік  -  дене шынықтыру мұғалімі қызметінің негізі. Қазіргі дене шынықтыру пәні мұғалімінің оқу-әдістемелік, тәрбиелік, ғылыми-зерттеу жұмыстары.
Педагогикалық мәдениет мұғалім-жаттықтырушының кәсіби іс-әрекетінің мәндік сипаты ретінде. Педагогикалық шеберлік туралы түсінік, оның құрылымдық элементтері.
Педагогикалық шеберлік  -  дене шынықтыру мен спорт саласындағы мамандардың сипаттамасы ретінде. 

* Спорттық педагогтың педагогикалық шеберлігінің негіздері

Педагогикалық техника- шеберліктің маңызды бөлігі -1 сағат
<<Педагогикалық техника>> түсінігіне анықтама. Жаттықтырушының жеке әсері, қарым-қатынас формалары, мінез-құлық стилі. Өз  зейінін, эмоциясын, дауыс ырғағын басқара білуі.
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушының тіл техникасының негіздері.
Тұлғаға бағытталған гуманистік оқу-тәрбие процесінің мәні. Жас спортшы мен жаттықтырушы спортсаласындағы біртұтасас процесі субъектілері ретінде. 
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушы тұлғасының гуманистік бағытталуы  -  педагогикалық шеберліктің бөлігі ретінде. Оқытушыға қойылатын тұлғалық талаптар. Мұғалім-жаттықтырушының гумандық педагогикалық позициясын қалыптастырудың жолдары мен құралдары.
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушыың білімдері  -  педагогикалық элементі ретінде. Жаттықтырушы білімінің құрылымы. Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушының психологиялық-педагогикалық білімі мәні. Спорт түрлері бойынша жаттықтырушының арнаулы білімдері. Сабақ беру және оқыту жаттықтыру процесін ұйымдастыру әдістемесін игеру. Кәсіби мәселелерге шешім таба білу және педагогикалық жағдайларды талдау икемдері.
Педагогикалық қабілеттілік туралы түсінік.Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушы қызметінің кәсіби тұрғыда маңызды тұлғалық қасиеттері.Педагогикалық әдеп дене шынықтыру пәні және жаттықтырушы шеберлігінің көрсеткіші ретінде. Оқытушының педагогикалық әдептілігі мен толеранттығы. Жанжалды шеше білу мәдениеті. Дене шынықтыру пәні мұғалімі жаттықтырушының беделі.
Жаттықтырушының педагогикалық шығармашылығының мәні.
Мұғалім-жаттықтырушының шығармашылық қызметінің балалар спорт ұжымының шығармашылық қызметімен арақатынасы  -  педагогикалық шығармашылықтың маңызды кәсіби-этикалық принципі.
Дене шынықтыру пәні мұғалімі және жаттықтырушының шығармашылық көңіл-күйі.
Шығармашылық спорттағы жеке-дара еңбектің нәтижесі ретінде.
Озат оқушылардың тәжірибелерін зерттеп, жинақтау  -  мұғалім-жаттықтырушының педагогикалық шығармашылығының шарты ретінде.

Дене шынықтыру және спорт сабақтарындағы педагогикалық қарым-қатынас- 1 сағат
<<Педагогикалық қарым-қатынас>> түсінігіне анықтама. Дене шынықтыру және спорт сабақтарындағы педагогикалық қарым-қатынас функционалды  -  ролді қарым-қатынас түрінде. Педагогикалық қарым-қатынас ережелері.
Спорттық жаттығулар және жарыстар процестегі педагогикалық қарым-қатынастың ерекшеліктері. Жаттықтырушының дене шынықтыру пәні мұғалімінің педагогикалық басқару стилі педагогикалық қарым-қатынастың маңызды сипаттамасы ретінде. 
Дене шынықтыру және спорт мамандарының іскерлік қарым-қатынасы.


* Практикалық (семинарлық) және лабораториялық сабақтар тақырыптар тізбесі.

* Дене шынықтыру және спорт медагогикасының пәні мен міндеттері.
* Дене шынықтыру мен спорттың педагогикалық принциптері.
* Дене шынықтыружәне спорт педагогикасының зерттеу әдістері.
* Педагог-ғалымдар  А.А.Тер-Ованесян, И.Н.Решетень, В.В. Белорусованың спорттық педагогикасының дамуындағы ролі.
* Дене шынықтыру және спорт педагогикасының жаңа мүмкіндіктері мен даму болашағы.
* Мектептегі  дене тәрбиесі жұмысын басқарудың  проблемалары.
* Педагогикалық процесті басқару жүйесіндегі мұғалім мен  жаттықтырушы.
* Қазіргі білім  мекемелеріндегі тәрбие жұмысның міндеттері мен басты бағыттары.
* Дене шынықтыру және спорт  жағдайындағы тәрбие жұмысының мазмұны мен ерекшеліктері.
* Спортшылардың өзін-өзі тәрбиелеуін басқару.
* Оқыту-жаттықытур процессіндегі тәрбие мазмұны.
* Оқыту-жаттығу  кезіндегі тәрбие жұмысының әдістері мен формалары.
* Спорттық ұжым жалпы бір түрі ретінде; оның ерекшелікреті мен түрлері.
* Спорттық ұжымдығы тәрбиелеу әдістемесі.
* Спорттық ұжымды дамытуда команда капитанының маңыздылығы.
* Жас спортының спорттық ұжымды тәрбиелеу әдістері.
* Спорттқ ұжым салттары мен дәстүрлерінің тәрбиелік маңызы.
* Балалар-жасөспірімдер спорттық мектебіндегі тәрбие жұмысының жүйесі.
* Жоғары дәрежелі спортшылармен жүргізілетін тәрбие  жұмысының мазмұны.
* Спорт саласындағы жеке тәрбие жұмысының маңызы.
* Дене шыңықтыру мен спорт жағдайындағы тәрбие жұмысының жоспарлары.
* Дене шынықытру пәні мүғалімі мен жаттықытуршы педагогикалық  шеберлігінің мәні.
* Дене  шынықтыру пәні мүғалімі және жаттықтырушы түлғасының  гуманистік бағытталуы  -  педагогикалық шеберліктің құрамдас бөлігі.
* Мұғалім-жаттықтырушының кәсіби білімдері.
* Жене шынықытур пәні мұғалімі және жаттықтырушының педагогикалық қабілеттілігі.
* Мұғалім-жаттықтырушының педагогикалық әдептілігі.
* Дене шынықытру пәні мұғалімі мен жаттықтырушының педагогикалық техникасы.
* Мұғалім-жаттықтырушының педагогикалық шығармашылығы.
* Дене шынықтыру және спорт сабақтарындағы педагогикалық қарым-қатынастың мәні.
* Спорт саласындағы мамандардың іскерлік қарым-қатынасы.

Курстық жұмыстар және рефераттардың тақырыптары
* Дене шынықытру және спорт педагогикасы педагогикалық  білімнің саласы ретінде.
* Дене шынықытру және спорт педагогикасының  теориялық-әдіснамалық негіздері.
* Біртұтас педагогикалық процесс- дене шынықытру мен спорт саласындағы мамандардың кәсіби-педагогикалық қызмет нысаны.
* Спорттық-педагогикалық процесстің ерекшеліктері.
* Спорттағы жеке тұлғаға бағытталған тәрбие идеялары.
* Дене шынықытру мен спорт жағдайында толық тұтастықтағы жеке тұлғаны тәрбиелеу ерекшеліктері.
* Спорттық қызметінң тәрбиелік потенциалы.
* Таңдаған спорт түрнің тәрбиелік мүмкіндіктері.
* Тәрбие міндеттерін шешудегі  жаттықытрушының ролі.
* Бұқаралық дене шынықытру-сауықытур жұмыстарының педагогикалық негіздері.
* Жеке тұлғаны және спорттық ұжымды тәрбиелеу әдістемесі.
* Спорттық ұжым дәстүрлері  -  тәрбиелік процесс тиімділігінің маңызд белгісі ретінде.
* Балалар-жасөспірімдер спорт мектебінің спорттық-педагогикалық процесінің ерекшеліктері.
* Жоғары дәрежелі спорттағы тәрбие жұмысының  проблемалары.
* Спорттағы жеке тәрбие жұмысты жетілдіру жолдары.
* Спортшы тұлғасын қалыптастырудағы спорт этикасының ролі мен маңыздылығы.
* Бұқаралық дене шынықытру-сауықытур жұмысын ұйымдастырудағы педагогикалық білімінң маңызы.
* Бітұтас педагогикалық процесті ұйымдастырушылардың педагогкиаылқ мәртебесі мен атқаратын  қызметтері. Спорттағы педагогикалық менеджмент.
* Болашақ дене шынықытур және спорт мамандарының кәсіби-педагогикалық даярлығын қалыптастыру әдістері.
* Дене шынықытур пәні мұғалімі және спорт түрлері бойынша  жаттықытрушының педагогикалық квалиметриясы.
* Спорттық жаттығулар мен жарыстар процесіндегі педагогикалық қарым-қатынастың еркешеліктері.
* Спортмамндарының іскерлік қарым-қатынасы.
* Дене шынықытру және спорт педагогикасының даму перспективалары.




* ДӘРІС ТАҚЫРЫПТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖАЗУҒА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ.

Дәрісті тыңдап жазуға әдістемелік нұсқау.
Мақсаты:студенттерді курс бойынша тиісті теориялық білімдерін қамтамасыз ету.
Міндеттері:
* Әр тақырыпты меңгерту барысында жүйелі білім беру; 
* Әр тақырып бойынша негізгі ұғымдармен таныстыру және меңгерту;
* Пәнге қызығушылығын арттыру және өздігінен жұмыс істей білуге үйрету.

Дәріс -жоғары оқу орындарындағы оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы.
Ол студенттерге олар үшін жаңа ақпараттарды беруге тиімді.
Дәріс студенттерге пәнге деген қызығушылығын арттырады, алынған білімді практикалық міндеттерді шешуде қолдануға көмектеседі.
Дәріс - студенттерге өздігінен терең білім алуға ізденіс туғызады.
Дәріс сабағын тыңдау және жазуға даярлық 
* Сабаққа кешікпеңіз;
* Дәріс дәптеріңізді және қаламыңызды ұмытпаңыз.
* Дәріс барысында мәтінді қалмай жазып отыруға талпыныңыз.
 
Дәріс тақырыптары және оның қысқаша мазмұны.

Тақырып 1 Кіріспе. Қазіргі педагогиканың әдіснамалық негіздеріДене шынықтыру және спорт педагогикасы  -  педаогикалық білімдер саласы және жалпы мәселелері
Мақсаты: педагогика ғылым туралы, мұғалімнің теориялық және праткикалық іс-әрекетін ұйымдастыруда дәіснаманың ролі туралы ұғамды қалыптастыру. 
Міндеттері:
а) педагогика және оның категориялық аппараты туралы ұғым беру;
б) педагогикалық пәндердің мазмұнын ашып көрсету;
в) педагогиканың басқа ғылымдармен байланысын көрсету;
г) педагогиканың және педагогикалық пәндердің әдіснамалық мәнін ашып көрсету.
 Педагогика тәрбие туралы ғылым. Педагогика өзінің атауын гректің <>  баланы жетектеуші сөзінен алған. Ең алғашқысында бұл сөз қожасвның баласын мектепке жетектеп апарушы дегенді білдірсе, кейін ол тәрбие  туралы ғылымның аты ретінде қалды. Тәрбие  -  қоғамның кейінгі ұрпақтарда өзін қайта көрсетумен байланысты атқаратын негізгі қызметтерінің бірі. Әрбір келешек ұрпақтың қоғамдағы орнын табуы ең алдымен өткен ұрпақтардың жинаған әлеуметтік тәжірибесін меңгеру деген сөз. Адамзат есейген  сайын, мазмұны жағынан әлеуметтік тәжірибеде күрделене түседі.  Сондықтан  уақыт өткен сайын еңбектің қоғамдық бөлінісінде қоғамның <<тәрбиенің>> қызметін жүзеге асырумен байланысты кәсіби іс-әрекет бөлініп шықты. Өсіп келе жатқан балалардың әлеуметтік тәжірибені игеруі үшін  -  делдал  -  ұстаз, мұғалім керек. педагогика басқа ғылымдар сияқты, белгілі бір ақиқат саласындағы білімдерді жүйеге келтіреді. Қандайда болса ғылымның дамуы ұғымдар жүйесі арқылы ғылыми білімнің тұрақтануымен байланысты. Ғылымның негізгі ұғымдары категориялар деп аталады. Педагогикада негізгі ұғымдар <<категориялар) жүйесі жүзжылдық бойында қалыптасты. Ол кездейсоқ емес, өйткені алдымен педагогикалық білімдер философия төңірегінде жинақталған, педагогика философиядан бөлінуі педагогикалық ғылымның объектісінің (насынасынысң) анықталуымен байланысты.
Категориялар мазмұндарында объективті шындықтың маңызы жақтары бейнеленуі, яғни уақыт анықталған категорилар құрамы, ос ығылым зерттейтін, объектвиті шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасауға мүмкіншілік береді. Бірақта бұл үшін зерттеліп отырған шындықтың шекарасын білу керек. ғылымдарды олардың нысанасы мен пәні бойынша ажыратау,а болады. Ғылымдарды олардың ақиқатының нақтылы сол ғылым зерттеуге латын саласы. Пән  -  бұл нақтылы ақиқаттың мәнін құрайтын негізі. Педагогика қоғамның тәрбиелік қызметін жүзеге асырумен байланысты ғылым. Демек, педагогикалық іс-әрекет іске асырылатын объективтік шындықтың жақтары, педагогиканың насынасы болады.
Ал педагогика пәні  -  индивидтің  өткен ұрпақтардың әлеуметтік тәжірибесін меңгертетін оқу және оқудан тысуақыттың  бірлігіндегі тұтас педагогикалық процесс болып табылады. Ұстаздар әлеуметтік тәжірибенің мазмұны мен оқушылар арасындағы келістіруші делдал болып табылады, тұлғаның қалыптасуы олардың белсенді қайта өзгерткіш әрекетіне байланысты.
Сонымен қатар, педагогикада жалпы ғылыми басқада адам туралы ғылымдар пайдаланатын ұғымдар пайдаланады.
- тұлға, іс-әрекет, даму, қалыптасу, педагогикалық болмысқа қатысты іс-әрекет  мағналы болады, егерде ол табысты болса, өйткені осы жағдайда тұлға өзін-өзі ұйымдастыра алатын жүйе ретінде өмір сүре алады. Яғни іс-әрекет табыстылығы, қазіргі кезеңдегі білім берудің тұлғаға бағытталған парадигмасы тұрғысынан, педагогикалық негізгі категориялар құрамына кіретін ұғымға жатады.
Демек, педагогика теориясы педагогикалық шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасау үшін <<тәрбие>>, <<білім беру>>, <<педагогикалық процесс>>, <<оқыту>>, <<әлеуметтендіру>>, <<іс-әрекет табысьтылығы>> сияқты негізгі ұғымдарын <<категорияларын>>) пайдалана алады, олар шындығында  әртүрлі педагогикалық құбылыстарды танып білуде қолданылады.

Педагогиканың негізгі ұғымдары (категориялары) өзара тығыз байланысты  -  мазмұнды түрде бір-бірін өзара толықтырады, әртүрлі жақтарын бейнелейді. Толық бағалы теориялық білім дәл негізгі ұғымдар рақылы бекітіледі.
Педагогикалық ғылымдар және олардың мазмұны. ХІХ ғасырға дейін ғылыми ізденістердің пәндік саласын анықтауға байланысты ғылымдардың бөлінуі(даралануы) белсенді жүрып жатты. Сонымен бірге білімдер аумағының өсуі жеке пәндерінің бөлінуіне  алып келеді, яғни пәннің өзінің ішінде бөлініп даралануы басталды. Педагогика да бірте  -  бірте жалпы пәнмен байланысты бола отыра, мақсатары, жаса ерекшеліктері, оқу-тәрбиелеу, оқу орындарындағы типтері бойынша ерекшелегі бар салалар айқындала түсті.
Педагогика ғылымдарының жүйесіне, жалпы педагогика, жас ерекшелік педагогикасы, мектепке дейінге педагогика, кәсіби педагогика, педагогика мен білім берудің тарихы, салалық педагогика, корекциялық педагогиика, салыстырмалы педагогика, жеке пәндер әдістемесі және т.б. жатады. Кейінгі кезде педагогикалық білімнің дербес салалары ретінде әлеуметтік педагогика және т.б. бөліне бастады.
Жалпы педагогика педагогиклық процесс пен білім берудің негізгі заңдылықтарын зерттейді. 
Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесінде. Педагогика білім беру, педагогикалық шындық туралы ғылым ретінде педагогикалық процестің дамуы мен қызмет етуінің  заңдылықтарын зерттейді, теориялық білімдерді жинақтайды және жүйеге келтіреді, педагогоикалық шындық тәжірибесін зерттейді, яғни практика үшін педагогикалық шындықты қайта құру үшін негіз жасайды. Сондықтан осы саладағы ғылыми зерттеулер  практикалық  бағытталған сипатта болады. Міне осыдан педагогиканың гуманитарлық білімдер жүйесімен  байланысы басталады.  Педагогика адам туралы ғылымдар жүйесіне кіргеніне қарамастан, ол педагогикалық мақсаттылық және тұлғаның қалыптасуына педагогикалық басшылықты зерттейтін бірден бір  ғылыми пән.
Педагогикалық ой алғашында жалпы философиялық білімдер жүйесінлде, діни ілімдерде, саясатануда, заңда, әдебиетте дамиды. Педагогиканың дербес ғылым ретінде бөлініп шығуы (дифференциалдануы) белгілі бір уақыт кезеңінде ішкі ғылыми дифференциалдануға,педагогика ғылымдары жүйесінің түзелуіне алып келді. Бірақ ХІХ- ХХ ғасырлардағы зерттеулер педагогиканың ғылым аралық байланыстарының жоғарыда мәні болғанын көрсетеді. Қазіргі замандағы педагогика психологиямен тығыз байланысты. Психология адам психикасының дамуының заңдарын, ал педагогика  -  тұлғаның дамуын басқаруды зерттейді. Ойлаудың, іс-әрекетті мақсаттылықпен өзгерту психологиялық білімдерсіз мүмкін емес. Мұндай білімдерсіз тұлғаның оқығанын және тәрбиелілігін бағалуға мүмкін болмайды. Сондықтан педагогикада психологиялық білімдер ғана емес сонымен бірге педагогиклық міндеттерді шешу үшін тұлғаны зерттеу әдістері (рейтинг, психометрия, жұптық слыстыру және тағы басқалар) пайдаланылады. 
Педагогика ол ағзаның материалды-энергиялық түрлілігін ашып көрсететін физиологияға, соның ішінде жоғарғы нерв қызметінің заңдылықатырна (И.П.Павлов, П.К.Анохин) сүйенеді. Мұндай білімдерді меңгеру танымдық іс-әрекет және тұлғаның әлеуметтену процестері табиғатын терең түсінуге мүмкіндік береді.
Педагогиканың социологиямен жан-жақты байланысының өте маңыздылығы ол қоғам туралы біртұтас жүйе ретіндегі және оның бөліктерінен тұратын ғылым болып табылады. Міне осыдан, педагогикның социологияның білім социологиясы, студенттер социаологиясы және т.б. тарауларына деген қызығушылығы туған, себебі тек қана социологиялық зерттеулер арқасында педагогтар, ұстаздар және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, құқықтық, демографиялық және мәдени ортаның жағдайы туралы біле алады. 
Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы. <<Әдіснама>> грек тілінен аударғанда <<әдіс туралы ғылым>> деген мағынаны береді. <<Метод>> <<әдіс>> термині тікелей нақты бір нәрсеге деген жол ретінде анықталады, яғни методология мағынасы жағынан бір нәрсені тану туралы ғылым болады. Сондықтан әдіснама  -  зерттеу процесі туралы ілім ретінде де түсіндіріледі. Бұл ілім жалпы әдіснама, ғылыми ұғымның, теориялық нгізі, ретінде дамуы мүмкін. Сонда бұл нақтылы философиялық жүйемен байланысты. Ғылыми әдіснаманы жетілдірудің бастамасын және негізін Гегель салды, ол өз назарын бірінші болып философиялық әдістің ерекшелік сипатына, оның нақтылы ғылымдар әдістерінен айырмашылығына және  әдіснаманың олармен үйлесімсіздігі назар аударды. Гегель әдіс дегеніміз мазмұның қозғалысы, құбылыстың мәнін ашып көрсету және оның мазмұнынан тыс жасалмайтындығын баса көрсетті.
Материалистік диалектика объективті шындықты тану әдістері негізінде табтғат, қоғам және адам ойлауының заңдары жатқанын негізге алады. Таным әдісі табиғат пен қоғамның объективті заңдарын көрсеткнеде ғана ғылыми бола алады. Сондықтан ғылыми танымның принциптері, оның категориялары мен ұғымдары адамның ақылымен жасалған кездейсоқ ережелерінің қосныдысыемес, ол табиғат, адам және қоғам заңдылықтарының бейнесі болып табылады.
Педагогикадағы жалпы теориялық зертетулерге педагогикалық процестің мәнін, заңдылықтарын, биологиялық пен әлеуметтіктің ра қатынасын; педагогикалық процесте тұлғаны қалыптастыру; тұлға және ұжым; ұжым тұлғаны қалыптастырудың әлеуметтік ортасы ретінде; педагогиклық процестің принциптері, оны ұйымдастырудың формалары мен әдістері және т.б. жатады. 
Әрине, қазіргі  педагогиканың кең көлемдегі сұрақтары пәнаралық және ғылым аралық байланыстарын дифференциаландыру мен интеграцияландыру негізінде педагог  -  зертетушілер мен праткиктардың зерттеу процесін ұйымдастырудағы  дайындыығна байланысты тиімді жасалуы  мүмкін.
Қандай да салада болмасын ғылыми таным, таным субъектісі (зерттеуші) зерттеу процесінің барлық элементтерін білуін талап етеді;
* тақырыпты үйлестірудегі және оның көкейкестілігін дәлелдей білуді;
* ғылымдағы тақырыптың зерттелу жағдайын дәне пайда болған қайшылықатрын анықтай білуді;
* зерттеу мәселесін үйлестіре білуді (яғни жауапты талап ететін сұрақты);
* мақсат (қандай нәтиже алуға болатындығын) нысана және зерттеу пәнін анықтай алуды.
Ғлыми зерттеуге тән нәрсе, сол мәселеде үйлестірілген сұрақ және болжамды белгілін бір жобаланған жауап ретінде бейнеленеді. Осыдан зерттеудің міндеттері шығады: зерттеу пәнінің теориясын негіздеу (теориялық сипаттама) және зерттеудің теориялық моделін жасау, эмпирикалық тәжірибені меңгеруді анықтаушы эксперимент және  пелагогикалық шындықты қайта құруды қамтамасыз ету қлыптастырушы эксперимент.
Қойылған міндеттерді шешу зерттеушінің соған сай ғылыми әдічтерді қолдауын талап етеді. Теориялық және теориялық қолданбалы міндеттерді шешу үшін  -  теориялық деңгейдегі әдістер (теориялық және салыстырмалы талдау, нақтыдан абстрактылық және абстралылықтан  нақтылыққа көтерілу, моделдеу, ойша эксперимент) қолданылады. Теориялық қолданбалы және қолданбалы сипаттағы міндеттерді шешу үшін: бақылау, әңгімелесеу, анкеталық педагогикалық құжаттарды оқып танысу, эксперимент қолданылады.
Ғылыми зерттеулердің басты белгісі қолдантын терминдердің біртектілігі (бір мағыналылығы) болып табылады, себебі басынан бастап, басты ұғымға қандай мағына мән берілетіндігі, не туралы екендгі айқын болуы керек.
Бір терминді (сөзді) бірнеше мағынада қолдануға болмайды. Бұның маңыздылығы сонда, зерттеу пәнінің ұғымдық сиапттамасы зерттейтін құбылыстың мәнін мазмұнды ашып көрсетудің оның теориялық моделін жасаудың кепілі болады.
Соңғысы арқылы зерттеу  құбылытарының нақытлы педагогикалық шындықтағы жағдайын және практикалық іс-әректетер үшін берілетін нұсқаулардың тиімділігі бағаланады, олар праткика үшін қажетті әдістемелік материалдар мен нұсқаулар пакеті ретінде болашақ педагогикалық іс-әректетер жобасыда қаланады. 

Тақырып 2.  Дене мәдениеті саласындағы ғылыми-педагогикалық зерттеулердің әдістері

Мақсаты: болмысты ғылыми тану тәсілдері туралы түсінікті ќалыптастыру, ғылыми-педагогикалық ойлауды дамыту.
Міндеттері: 
а) <<Ғылыми зерттеу әдісі>> ұғымының мәнін ашу.
ә) Болмысты ғылыми таңудың әр түрлі әдістерін көрсету.
б) Зерттеудің эксперименталды-эмпирикалық және теориялық деңгейлері әдістерінің мәні мен мазмұнын ашу.
в) Ғылыми зерттеу әдістерінің таным объектісінің ерекшелігіне тәуелділігін сипаттау.
Жоспар
1. Әдіснама ғылыми таным әдістері туралы философиялық ілім ретінде.
2. Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістері.
3. Теориялық деңгей әдістері.
Әдіснама ғылыми таным әдістері туралы философиялық ілім ретінде. Әдіснама, әдіс пен теория әрқашан бір-бірімен тығыз байланысты. Теория педагогикалық құбылыстардың кез-келген әдіснаманың негізі болып табылады және сол әдістеменің көмегімен табылған фактілер арқасында кеңейеді. Теория  -  таным процесінің нәтижесі, ал әдіснама болса осы танымға жету мен оны құру тәсілі болып табылады. Бұл  -  теориялық және практикалық ғылыми-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мен құрастырудың негізі мен тәсілдер жүйесі, бұл  -  осы жүйені тану жолы. Таным теориясы тұтас таным іс-әрекеті процесін және ең алдымен оның мазмұндық негізін зерттейді. Әдіснама шынайы және практикалық түрде тиімді білімге жетудің әдістері мен жолдарына көп көңіл бөледі, осы білімді дамытудың тәсілдерін іздестіреді. 
Кез-келген әдіснамалық мәселелерді шешу белгілі бір гносеологиялық принциптер негізінде құралған бастапқы әдіснамалық тұжырымда жүзеге асады. Адамның танымдық іс-әрекетінің жалпы заңдылықтарын, оның даму заңдарын қалыптастыру философия ғылымының мәселесі. Білімді философиялық, аксиологиялық түсіну философияға тән және ол ғылыми білім туралы түсініктердің қалыптасуына шешуші ықпал етеді. Алайда зерттеушінің әдіснамалық тұжырымына жалғыз философия мен оның гносеологиялық негіздері ғана әсер етпейді. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымдама, көбінесе, ғылыми білімді құру мен дамыту теориясы болып табылады, өйткені ол психологиялық-педагогикалық ғылымға және оның тарихына бағытталады. Осыған орай, әрбір әдіснамалық тұжырымдама психологиялық- педагогикалық теориялар негізінде құрылып, соларға сүйенеді, өйткені олар осы тұжырымға жақын және оның ең басты құрылымдары болып табылады. 
Әдіснамалық тұжырымдар ғылымның философиялық негіздері мен педагогикалық ғылымның зерттелетін саласының жетістіктеріне байланысты ажыратылады. Зерттеушінің әдіснамалық тұжырымының қалыптасуына бұған дейін қалыптасқан және басқа да психолгиялық-педагогикалық тұжырымдар әсер етеді. Жаңа әдіснамалық тұжырым оған дейінгі пайда болған әдістемелік концепциялар желісінде пайда болып, дамиды, ол нені іздеу керек және қалай іздеу керектігін дәл анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қоса, олар зерттеушіні тежеп, оның еркін ойлауына кедергі жасауы да мүмкін. 
Зерттеушіге, кейде, ғылымдағы көпшілік қабылдаған, тұрақты ережелер туралы, әдістемелік көзқарастар, ғылыми мектептер бағыттары туралы ұмытып, олардан бас тартып, оларды дәлелді түрде жоққа шығарудың пайдасы көп болады. Сондай-ақ, әр түрлі тұжырымдарға, олардан шығатын мәселелерге және оларды шешудің ерекше тәсілдеріне сын көзбен қараудың да пайдасы зор. Іске осылайша қарау теориялық материалға деген өзіндік қатынасты қалыптастыруға, белгілі бір тұжырымдарға сүйеніп, бір жағынан философиялық ережелер ықпалындағы, ал екінші жағынан ғылыми-педагогикалық танымның белгілі бір саласына бағытталған кейбір тұжырымдарды сынауға көмектеседі.
 Зерттеу жұмыстарына жаңадан араласқан зерттеушіге ғылыми талдау жүргізіп, ғылымдағы тұрақты философиялық және теориялық тұжырымдар мен қортындыларға сүйенудің пайдасы мол. Бұл зерттеліп жатқан саладағы жаңа жүйелік тұтастық білімдерін алуға көмектеседі. Эмпирикалық деңгейдегі білім қайта құрылып, теориялық білім мен нақты шындықтың өзара қатынасы саласындағы теориялық қортындылар мен нақтыландырулардың негізін құрастыру қажет. <<Теориялық білім>> дегеніміз сөздің, жалпы мағынасында, белгілі бір педагогикалық құбылысты талқылауға, қолдануға және түсіндіруге бағытталған ғылыми көзқарастар, түсініктер, идеялар жиынтығы. Ал, тар және арнайы мағынасында, ол дегеніміз педагогикалық іс-әрекеттің зерттелініп жатқан саласының заңдылықтары мен байланыстары туралы тұтас түсінік беретін ғылыми білімді ұйымдастыру формасы. Бұл тұтас білім жүйесіндегі ішкі шектеу, ол бір элементтердің басқа элементтерге тәуелділігін сипаттайды, ал теория мазмұны пікірлер мен түсініктер жиынтығынан тұрады. Теория көбінесе жеке тұлғаны тәрбиелеу, оқыту мен қалыптастырудың қалыптасқан тәжірибесін шығармашылықпен қайта құрумен байланысты. Осылайша, ол педагогикалық тәжірибені қортындылап, жеке тұлғаның болашақта қалыптасуы мен  дамуының жоспарын анықтайды.
Теория өзара байланысты білімдер жиынтығы ғана емес, сонымен қатар, ол  -  осы білімдердің белгілі бір зерттеу бағдарламасы түрінде құралуының механизмі. Теория шынайы өмірде жоқ, бірақ теориялық-әдіснамалық білімдерге сүйеніп жүзеге асыруға болатын нәрсені құрастыруға көмектеседі. Осының бәрі ғылыми білімдердің жалпы жүйесі ретінде педагогикалық теорияның тұтастығын құрайды. 
  Теориялық білім зерттеушіге оның не нәрсені біле алатынын көрсетсе, практикалық білім оның не істеу керектігіне бағыттайды. Кез-келген теорияның ақиқаттылығының белгісі  -  болмыстың практикалық өзгерісі. Практика теориялық түсінікке қарағанда әлдеқайда кең және күрделі. Алайда, басқа жағынан қарағанда, теориялыќ болжамдар, мысалы, Д.И. Менделеевтің химикясы практикаға белгісіз жаңа химиялық элементтердің ашылуын болжаған. Осылайша Нептун ғаламшарының ашылуы да бірінші теория жүзінде болжанып,  практика жүзінде заманға сай телескоптар пайда болған кезде ғана оны көре алған. Іс жүзінде таза теория болмайды, өйткені ол әрқашан зерттелінетін пәннің әдістемесімен өзара тығыз байланыста болады және зерттеу іс-әрекетінің бағытын анықтайтын бастапқы нүкте болып табылады. 
Қазіргі замандағы ғылымның әдіснамасы білімнің жеке бір саласы ретінде дамып келе жатыр, оған нақты-ғылыми деңгейде өкізілген зерттеулер сүйенеді. 
Әдіснама дегеніміз әдістер туралы ілім, оларды зертттеушінің ойлау сипатын, оның танымдық процесінің дамуының жолын анықтаушы ретінде қарастыру қажет. Таным процесіндегі әдіске антикалық философияда-ақ үлкен мән берген, онда алғаш рет зерттеу нәтижесі мен ғылыми таным әдісі арасындағы өзара қатынас айқындалған болатын. Қазіргі уақытта таным әдістері, олардың қалыптасуы мен даму процесі зерттеу объектісін тану мен өлшеудің анық ғылыми нәтиже бере алатын нақты әдістерін талап ететін деңгейге жақындап келеді. Сондықтан ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістерінің дамуы мен  жетілдіру процесі тұтас педагогикалық ғылымның дамуының ең басты құрамды бөлігі болып табылады. 
Ғылыми зерттеудегі әр түрлі әдістердің өзара байланысы мәселесі көкейкесті мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе аспектілерінің бірі ғылыми танымдағы философиялық әдістердің орны туралы мәселе болып отыр. Зерттеушінің теориялыќ ойлауының негізінде материалистік диалектика әдісі жатыр, ол ізденушіні ғылыми фактілерді жинастыру мен түсіндірудегі субъективті көзқарастан, олардың біржаќтылығынан босатып, зерттеушіні зерттеу мәселесіне тарихи анализ жасауға , оның дамуының тенденциясы мен заңдылықтарын табуға, таным мен болмысты қарама-қайшылықтарды шешудің тәслдерін ашуға шақырады. Бұл объективті заңдылықтармен анықталатын білім мен ақиқаттың әр түрлі формаларының өзара байланысын анықтауға, қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарының ілгері дамуына икемделген ойлаудың басқа да диалектикалық әдістерін тереңірек түсінуге көмектеседі.
Тарихи материализм әдісі барлық қоғамдық ғылымдар үшін жарамды және ол әлеуметтік, педагогикалық және басқа да заңдылықтар мен олардың дамуының ерекшеліктерін танудың негізі болып табылады. Ғылыми танымның осы әдістері шешуші мәнге ие, зерттеудің бағыты мен оның тағдырын анықтайды, ал оның таным объектісін зерттеудегі принциптік ыңғайы зерттеу нәтижелері мен олардың әдістемелік құндылықтары бағасының дүниетанымдық  көрсеткіштері болып табылады. 
Таным процесінде белгілі бір, нақты ғылымдарды (физика, математика, химия, тіл білімі) зерттеудің жекелеген, арнайы әдістері бар. Нақты ғылымдардың әдістерімен қатар жалпы ғылыми сипаттағы әдістер де кездеседі, олар барлық дерлік ғылымдарда қолданылады: байқап-бақылау, теңеу, талдау және жинақтау, дәріптеушілік, өлшеу, эксперимент, абстрактіден нақтыға қарай өрлеу, индукция мен дедукция; бұлардың әрқайсысы жеке ғылымдарда нақтылана түседі. Сонымен қатар, ғылыми әдістер ғылыми танымның эмпирикалық және теориялық әдістері болып екіге бөлінеді. 
Сонымен, зерттеу әдісі дегеніміз күрделі танымдық әдістемелер, ал олар болса зерттеудің таным операцияларының іске асуының белгілі бір тәртібін белгілейтін  әр түрлі әдіс-тәсілдерінің жиынтығынан тұрады. 
Зерттеу әдістері педагогикалық ғылым дамуының басты құрамды бөлігі болып табылады. Педагогикалық ғылым мен тұтас педагогикалық білімнің дамуы педагогикалық зерттеу әдістерінің даму деңгейіне байланысты. Ғылыми нәтижелердің анықтығы алғашқы ақпаратарды алудың жолдары мен тәсілдеріне және зерттеу әдістерінің сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалық зерттеу белгілі ғылыми білімдерді дәлелдеу емес, ол  -  жаңа білімдерді табу процесі. Ол адамның зерттеу объектісі, заттары мен құбылыстарының мәнін ашуға бағытталған жан-жақты танымдық іс-әрекетінің бір түрі.        
Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістері. Педагогикада зерттеудің үш деңгейі бар: эмпирикалық, теориялық, әдіснамалық. Эксперименталды-эмпирикалық деңгей әдістерінің тұтас бір тобы бар (гр. Empeiria  -  тәжірибе). 
1. Бақылау -  заттар мен құбылыстарды мақсатты зерттеу, мағлұматтарды іріктеп жинау, көзбен көргенді сезім мөшелерімен қабылдау және санада бұл ақпаратқа талдау жасау; зерттеу объектісінің сыртқы жақтары, қасиеттері мен белгілері туралы мәлімет алу. Бақылау, ең алдымен, бақылаушының өзі, зерттеу объектісі, бақылау шарттары, сондай-ақ құралдары  -  видеоаспаптар, аспап-құралдар мен өлшеу құрал-саймандары жатады. 
Бақылаушының бастапқы ұстанымы нені бақылау керек және қандай құбылыстарға көңіл бөлу керектігін анықтайды. Түйсік, сезім арқылы қабылдау мен түсініктерден басқа бақылап-зерттеуде зерттеушінің ұтымды жақтары да қатысады. Мысалы, геолог-зерттеуші мен тәжірибесі жоқ адам бір тасқа қарап тұрып, оны әр түрлі қабылдайды: біреуі  құнды минерал деп қараса, екіншісі оған жай  тас деп қарайды. Бұны мынандай әйгілі нақылмен түйіндеуге болады: ғалым адам көзімен көреді, басымен түсіндіреді: Зерттеу барысында бақу түрлерінің әр алуан жіктемесін ажырата алады:
- тікелей бақу, зерттеуші- мұғалім оқу-тәрбие жұмысының тікелей басшысы; сонымен қатар ол тікелей куәгер бола тұраып бейтарап адам және зерттеу мүшесі ретінде зерттеушілер тобына кірген кезде тікелей бақылау жүзеге асырылады. Мұғалімнің рөліне байланысты эмпирикалық фактілерді жинақтаудың техникасы мен әдісі таңдалып алынады;
- жанама баылау, ол тікелей бақылауы толықтырады және  зерттеушімен бірге, оның бағдарламасы бойынша жұмыс істейтін өкілдер арќылы жүзеге асады. Зерттеуші біреу туралы немесе бір нәрсе туралы жанама деректер алады;
- жасырын немесе елеусіз бақылау тұйық теледидар желісі және сынып бөлмелерінде телекамералары бар мектептерде жүргізіледі. Сабақты жасырын бақылап-зерттеу оқушылардың танымдық іс-әрекетінің және мұғаліммен ара қатынасы туралы шынайы мәлімет алуға мүмкіндік береді. Жасырын бақылап-зерттеу зерттеушіге құнды мәліметтер береді, оқушылар өздерін бақылап отырғанын көрсе өздерін басқаша ұстайды. 
- үздіксіз бақылау оқыту процесін, екі-үш оқушының сабақтағы, ойындағы, сыныптан тыс, мектептен тыс мінез-құлқын зерттеуге  қолданылады;
- дискретті (үзік-үзік) бақылау объектіні ұзақ уақыт бақылайтын кезде қолданылады. Бақылап-зерттеу ұзақ уақытқа созылуы мүмкін  -  жарты жыл немесе бір жыл. Бақылап-зерттеу белгілі бір уақытта үзіліп, кейін қайтадан жалғастырылады;
- монографиялық бақылау біреуді  немесе бір нәрсені бақылау кезінде қолданылады;     
- шағын мамандандырылған бақылау жалпы тұтастықтан бақылап-зерттеу мақсатына сай бір құбылысты немесе деректі бақылау кезінде қолданылады;
- ізденіс бақылау көп деректер арасынан зерттеуші өзіне керек деректер мен құбылыстарды іздеген кезде қолданылады. Мұндай бақылау көп уақыт пен зерттеушіде тиянақты талдау  жұмысын талап етеді.  
Педагогикалық құбылыстар мен деректердің сандық және сапалық сипаты мен өлшемінің тәртібі бақылаудың негізін құрайды. Өлшем  -  зерттеу объектісін сипаттайтын белгілі бір өлшем шамасының бірлік ретіндегі басқа біртекті шамаға қатынасын анықтау процесі. Сандық бақылап-зерттеулер мен өлшемдер оларды математикалық өңдеуге жол ашып, теориялық болжамдардың эксперименталды тексеруін тиімдірек жүзеге асыруға мүмкіндік береді. 
2. Педагогикалық эксперимент танымның эмпирикалық дейгейіндегі зерттеудің негізгі әдісі болып табылады, ол құбылыстарды олардың өту барысының нақты белгіленген жағдайларында зерттеуге бағытталған. Эксперимент жағдайларында құбылыстың табиғи жағдайларда бақылап-зерттеуге болмайтын белгілерін ашуға болады. Эксперимент зерттеу құбылыстарын басқа шарттар мен жағдайлардан бөліп алып, құбылыстар мен деректерді <<таза күйінде>> зерттеуге мүмкіндік береді. Эксперимент ғылыми зерттеудің теориялық жєне эмпирикалық деңгейлері арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Оның мақсаты ғылыми теория немесе болжамды растау немесе жоққа шығару, сондай-ақ эмпирикалыќ заңдылықтарды шығару және нақты білімге жету. Эксперименттің тағы бір мақсаты білімнің көлемін ұлғайту, оқушыларды оқыту, тәрбиелеу тұлғасын дамыту тәжірибесін жаңарту.
Эксперимент пен практикалық іс-әрекеттің басқа формалары арасындағы шектеулер шамалы, сондықтан эксперимент таным әдісі де, оқу-тәрбие процесін оңтайландыру әдісі де бола алады. 
Педагогикада эксперименттің бірнеше түрі бар: табиғи, оқыту мен тәрбиенің күнделікті жағдайларында жүзеге асады; лабораториялық, оќушылардың белгілі бір топтарын бөлу арқылы жүзеге асады. Сондай-ақ, эксперименттің анықтаушы түрі бар, ол зерттеу объектісінің бастапқы күйін белгілеп, көрсетеді; қалыптастырушы  -  зерттеу объектісін қайта құруға бағытталған. Эксперимент жаңа зерттеу материалына танып білуді болжайды. Ол теориялық болжамдарды тәжірибелі тексеру,бұл болжамдарды растауы немесе жоққа шығаруы мүмкін. Педагогикалық эксперименттің ерекшелігі  -  зерттеуші оқушылармен жұмыс істейді сондықтан оның, әсіресе оқытуда, теріс нәтиже алуына құқығы жоқ, өйткені зерттеушінің құрастырған сәтсіз бағдарламасынан оқушылар жапа шегуі мүмкін. 
Эксперименталды жұмыстың жоспары, мақсаты болуы, эксперимент түрі таңдалып, оның мүмкін нәтижелері де ойластырылуы қажет. Зерттеу құбылыстары мен оның қасиеттеріне ықпал ететін факторларды, сондай-ақ эксперименталды жұмыс кезінде бақылануы тиіс объектілерді бөліп алған жөн. Қазіргі экспериментті жүргізу бақылаудың техникалық құралдарынсыз және өлшеу саймандарынсыз өткізу мүмкін емес және де олар практикада тексерілген, теориялық тұрғыдан дәлелденген, зерттеу мәселесін дұрыс шеше алатын болулары қажет. 
3. Сұрақ-жауап әдістері. Олардың ерекшелігі педагогикалық жағдайлардың элементтерінің объективті қасиеттері емес, қоса өзара әрекеттесуші <<субъект  -  субъект>> жүйесінің қасиеттері танылып, есепке алынады. Эмпирикалық зерттеу әдістемелерін құрастыру кезінде субъектінің өз іс-әрекетінің жағдайын оның сол іс-әрекет туралы түсінігі ретінде қабылдайтынына сүйену керек. Бұл ретте <<түсінік>> терминінің мағынасы <<білім>> терминіне қарағанда кеңірек. <<Түсінік>> ұғымында субъектінің танымдық педагогикалық жағдайды қабылдау ерекшілігі дұрысырақ беріліп, нақты-сезімдік пен абстрактілі-түсініктемелік бейненің бірлігі жақсырақ белгіленеді. Сұрақ-жауап әдісінің мақсаты субъект-субъект жүйесінің- жекелігі және тұлғалығы жоғалып кетпесін, өйткені олар жоқ болса жалпы абстрактіге айналуы мүмкін.
Сұрақ-жауап әдісінің мынандай түрлері бар:
а) Әңгіме. Бұл ұйымдастырылуы мен мазмұны жағынан еркін диалог, онда әңгімелесушілер арасында бейресми және еркін қатынастар орын алады. Әңгіме алдын-ала дайындалуы мүмкін, зерттеуші оның жоспарын құрып, өзіне қажет мәселелерді бөліп алады, әңгімені тіркейтін құралдарды дайындайды (бейне таспа, аудио таспа, стенография). Зерттеушінің кәсіби білімі және үлкен әдепті сезімі болуы қажет, сол арқылы ғана ол әңгімелесушіні ашық сөзге тарта алады. 
Әңгіме әңгімелесушілердің әр түрлі шеңберлерінде жүргізіледі (мектеп директоры, оның орынбасарлары, ата-аналар, оқушылар, білім берудің әр түрлі деңгейдегі басшылары). Білім беру саласының жағдайы мен ондағы өзгерістерге олардың кәсіби баға беруі басқа әдістер арқылы алынған ақпараттарға маңызды қосымша болып табылады. Алдын-ала дайындалған әңгімелерден басқа экспромт әңгіме-сұќбаттарды жүргізуге болады.
ә) Сұқбат  -  әңгіменің бір түрі. Әңгіменің бұл түрі зерттеушінің объектісінің өзінің іс-әрекеті туралы түсінігін баяндау динамикасын белгілеуге көмектеседі.  Сұрақ-жауаптың бұндай түрінде зерттеушінің сұрақ-жауап мәтінінде белгіленген іс-әрекет туралы жорамал түсінігі зерттеу ақпаратына аз ғана әсер етеді. Зерттеушінің міндеті зерттеушінің әңгімесін қолдауда. Сұқбат зерттеушінің жоғары кәсібилігін және жеткілікті тәжірибесін қажет етеді. Сұқбаттың мақсаты  -  зерттеушінің педагогикалық жағдаяттарға деген көзқарасын қайта құруда, сұхбаттасушылардың міндеттері мен мәселелері арқылы ішкі және сыртқы байланыстарының ерекшеліктерін зерттеушінің түсінуінде. Зерттеуші күрделі кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің жалпы заңдылықтарын түсіну сұрақ-жауап субъектісінің терең қарым-қатынас жасай отырып, оның жекелік-мотивтік, когнитивтік және операционалды компоненттерін түсіну жағдайында ғана мүмкін екенін ескеруі қажет. Көптеген мамандарға сұрақ-жауап жүргізу барысында тенденциялар мен құбылыстар дамуының заңдылықтарын қортындылап түсіну мен анықтау мүмкіндігі туындайды. 
Хаттамаларда тіркелген мәліметтерге сапалық және сандық тұрғыдан талдау жасау қажет. Сұқбат нәтижелерінің талдауы мен олардың түсіндірмесі зерттеудің нақты міндеттеріне байланысты әр түрлі жүргізілуі мүмкін.
б) Сауалнама жүргізу. Бұл арнайы іріктелген танымдық сұрақтар мен олардың мүмкін деген жауаптарының варианттарының қатал логикалық құрылысы, сауалнама құрастырушы ұсынған алдын-ала белгіленген бірнеше мүмкін деген жауаптары бар жабық сұрақтардан тұрады. Егер анкетадағы сұрақтардың  жауаптары болмаса, онда ол ашық сұрақтар деп аталады. Жабық сұрақтарға қарағанда ашық сұрақтарға статистикалық өңдеу жасау қиынырақ. 
Сауалнама жүргізу  әдісі көбінесе адамдардың бір-біріне, оқиғаларға, іс-әрекет түрлеріне, пікірлерді зерттеген және т.б. қатынасын айқындау үшін қолданылады. 
4. Мұғалімдердің, жаңашыл-педагогтардың тәжірибесін зерттеу өсіп келе жатқан ұрпақты оқыту жєне тәрбиелеумен байланысты. Тәжірибе дегеніміз педагогтің ұзақ жылдар бойындағы практикалық педагогикалық іс-әрекет нәтижесінде меңгерген шеберлігі, ол практик-мұғалімнің тәжірибелігі. <<Тәжірибе>> және <<практика>> ұғымдарының ұқсас  еместігі айқын. Практика ұғымының мәні тереңірек, өйткені онда мұғалімнің оқу-тәрбие жұмысының озат тәжірибесімен қатар, мазмұны тар тіпті теріс тәжірибесі жиналуы мүмкін. Басқа адамның педагогикалық тәжірибесін толық зерттеу оңай шаруа емес. Мұғалімнің баяндамалары, ғылыми мақалалары, әдістемелік жұмыстары, көрнекілік құралдары, компьютердегі педагогикалық тәжірибе мағлұматтарын зерттеу, сабақтарға, педагогикалық оқуларға, сыныптан тыс шараларға қатысу, сынып жетекшісімен, ата-анамен әңгіме және т.б ізденушінің танып білуінің қайнар көзі бола алады. Мұғалімдердің озат педагогикалық тәжірибесін меңгеру қажет және керек тиіс, бірақ оны оқушылармен жұмыс кезінде орынсыз қолдануға ендіруге болмайды. Оған тек мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жүзеге асыратын зерттеушінің жеке дара қасиеттерін есепке ала отырып сүйенуге болады. 
5. Эмпирикалық әдіс ретіндегі дәрігерлік-пелагогикалық тексеру медикалық- педагогикалық кестені кешенді жаппай дайындаумен жиі байланысты. Ол кестелер оқушыларға қатысты жеке дара қолданылады, оқушылар әр түрлі ғылыми мамандар тексеруінен өтеді. Тексеру барысында оқушылардың өмір-баяны, психологиялық-педагогикалық мінездемелері, олардың үлгерімі, жеке тұлғалық дамуының генезисі, ауырған ауруларының сипаты, олардың туа біткен кемшіліктері, балалардың, олардың ата-аналарының денсаулығы, таным процесі барысының ерекшеліктері (ақыл-есі, ойлауы, қиялы) зерттеледі. 
Зерттеушінің кесте мәліметтері мен балаларды тексеруінің мазмұндық-мағыналық талдауы негізінде оқушылардың оқу іс-әрекетін орындауының және оқу-тәрбие процесіне бейімделуінің даралық ерекше әдіс-тәсілдері айқындалады. Медикалық-педагогикалық тексеру кестелеріне талдау оқушылардың ішкі даралық және аралық даралық айырмашылықтарын айқындауын ескере отырып жүргізуі қажет. Оларға қорытынды жасай отырып, нақты бір оқушыларды оқытудың, тәрбиелеу мен дамытудың жолдары мен тәсілдерін ойластыруға көшуге болады. Медициналық-педагогикалық кестедегі белгілі бір концептуалды-әдістемелік үлгі бойынша педагогика мен психология жетістіктеріне сүйеніп, жеке тұлғаның әлеуметтену мәселесінің жеке дара және ұжымдық шешімін табуға болады. Бұл оқушылардың ресми және бейресми қарым-қатынасы кезіндегі конструктивті және іс жүзінде пайдалы іс-әрекетін ұйымдастырудың интеллектуалды-танымдық және коммуникативті-жекелік аспектілерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.  Зерттеушінің міндеті талдаудың сандық және сапалық талдау әдістемелерін құрастыру.
6. Оқушылардың жазбаша, графикалық және шығармашылық жұмыстарын зерттеу ізденушіге оқушылардың интеллектуалды-даралық ерекшеліктері мен қабілеттері туралы түсінік беретін әдістің бір түрі.
7. Педагогикалық құжаттарды зерттеу білім беру жүйесі қызметінің негізгі бағыттарының жағдайы мен даму тенденцияларын көрсетеді. Оқу жоспарлары, бағдарламалары, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар, мұғалімдердің сабақ жоспарлары, жалпы білім беретін мектептердің, лицейлердің, колледждердің оқу-тәрбие бағдарламалары мен жоспарлары, сынып журналдары, мұғалімдердің есеп берулері, оқушыларды оқыту, тәрбиелеу мен дамытудың мазмұндық компоненттері тіркелетін барлық құжаттар зерттеудің ең маңызды қайнар көзі  болып табылады. Мектеп іс-әрекетінің нәтижесіне баға беру үшін тестердің, емтихандардың, бақылау жұмыстарының, шығармалардың, эсселердің, жобалардың, суреттердің және т.б.ерекшелігін зерттеудің маңызы зор. Бұл зерттеушіге мектептің іс жүзіндегі іс-әрекетінің шынайылығын анықтауға, себеп-салдарлық байланыстарды, оқушы жеке тұлғасының дамуына әсер ететін факторларды айқындауға мүмкіндік береді.
Осылар және зерттеудің бірнеше басқа да әдістері алғашқы эмпирикалық ақпаратты алуға бағытталған. Аланған ақпаратқа педагогикалық ұйымдар жүйесінде және зертеудіңконцептуалды құрылымының әдіснамалық ерекшеліктері жүйесінде түсінік берілуі және талдау жасалуы керек. 
 Зерттеу  -  белгілі бір мәселені ойлау, концептуалды-тұлғалық және практикалық процесі. Алайда бұл мәселені тек эмпирикалық деңгей әдістерін қолдана отырып шешу мүмкін емес. Зерттеуші нақты ғылыми деректерден олардың теориялық қортындыларына көшуі қажет. Сонда ғана оларды зерттеудің негіз деп санап, зерттеу мәселесінің теориясын құрастырудағы дәлел ретінде педагогикалық ғылымға енгізуге болады. 
Теориялық деңгей әдістері. Ғылыми танымның екінші деңгейі  -  теориялық деңгей. Ол зерттеушіге зерттеу әдістері мен ғылыми нәтижелер арасындағы себеп-салдарлық тәуелділікті айқындауға, эмпирикалық деректерден теориялық қортындыларға көшу барысындағы педагогикалық заңдылықтарды анықтауға көмектеседі. Теориялық деңгей әдістері:
1. Әдебиет көздерін оқып білу зерттеу зерттеудің құрамдас және бөлінбейтін бөлігі болып табылады. Бұл кез-келген ғылыми іс-әрекеттің алғашқы кезеңі. Зерттеуші ғылымның осы саласында оған дейін қандай мәселелер зерттелгенін анықтау үшін, зерттеу мәселесінің бұрыңғы мен қазіргі жай-күйін және оған қатысы бар барлық мәселелерді түсіну үшін таңдап алған тақырыбы бойынша әдебиеттермен танысуы қажет. 
Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді білу зерттеуші мәдениетінің, оның ғылыми адалдығы мен зерттеу нәтижелерінің құндылығының шарты болып табылады. Ғылымның зерттеліп отырған саласының жай-күйі мен дамуын тану үшін зерттеуші әр түрлі педагогикалық бағыттар, көзқарастар, ғылыми мектептер, отандық және шетелдік баспалардың арасынан өзіне керекті әдебиетті таңдап алып, көптеген авторларға ортақ және білім беру процесіндегі заманға сай тенденцияларды анықтайтын жалпыны табуы қажет.
Әдебиеттерді зерттеу кезінде оларға талдау жасау, оларды салыстыру, теңестіру, жалпыға ортақ ғылыми әдістерді анықтау сияқты жұмыстар жүргізіледі, ол қоршаған болмысты тануда үлкен рөл атқарады. Әдебиет көздерін зерттеу әдісі ғылыми танымның белгілі бір кезеңіндегі зерттеудің нақты мақсаттар мен міндеттерімен анықталады. Бұл әдістің қажетті әдебиеттерді іздеу, әдебиет материалдарына алдын-ала талдау жасау, оқу мен жазып алу техникасын ескеру, тақырыптық белгілері бойынша жеке картотеканы құру, әдебиеттерді бір жүйеге келтіріп қолдану, әдебиеттерді зерттеу сияқты сатылары бар.
2. Талдау мен жинақтау. Талдау келесі түрлерге бөлінеді; эмпирикалық материалды механикалық бөлу; тұтастың құрамындағы элементтердің өзара қатынасы формаларын анықтау; білім құрылымын ашып көрсету, зерттеу объектісінің сипаты мен динамикасын айқындау және т.б.. Талдау элементарлы сипатта болуы мүмкін, бұндай талдауда элементтердің бір біріне және тұтастай бастапқы жүйеге қатынасы айқындалмайды. Сондай-ақ ол қисынды сипатта болуы мүмкін, мұндай талдауда элементтердің бір біріне қатынасы көрініс табады. Талдау барысында зерттеу нәтижелерін бағдарламалар, кестелер, жоспарлар, жүйелер түрінде жинақтауға болады, бұл ретте жоққа шығару ережесі қолданылады, яғни күрделі пікір болған жерде оның құрамды сөйлемдері де болуы керек. Конъюнкция (лат. сonjunction  -  одақ, байланыс) ережесін де қолдануға болады, бұл ереже бойынша екі немесе одан да көп пікірлерді бір күрделі сөйлемге біріктіруге болады. Талдау мен жинақтау диалектикалық түрде бір бірімен өзара байланысты, <<талдау>> термині көбінесе зерттеу процесін тұтастай зерттеу кезінде қолданылады. Сондай-ақ белгілі бір нәтижелері бар жүйеге кірерде және одан шығарда деректерге талдау жасап, салыстыруға болады.
3. Абстракциялаудың (дерексіздендіру) екі түрі бар: талдап қорыту және жекелеп бөлу. Талдап қорыту  -  көптеген бірыңғай заттар мен құбылыстардың жалпы, бірдей белгілерін анықтау. Жекелеп бөлу  -  бір затты немесе құбылысты зерттеп, талдау үшін зерттеушіге қажетті бір қасиетін немесе сапасын бөліп алу процесі. 
Дәріптеушілік  -  (идеолизациялау) дерексіздендірудің бір түрі, оны ғылыми танымның жеке тәсілі ретінде қарастыруға болады. Дәріптеушілік процесі барысында зерттеуші ой жүзінде заттың барлық шынайы қасиеттерінен бас тартып, оның мазмұнына іс жүзінде мүмкін емес жаңа түсінік пен белгі береді. Дәріптелген объектінің  зерттеушіге теория жүзінде шынайы объектілерді, әсіресе материалдық объектілерді зерттеу мен санада сақтауда тигізер пайдасы мол. 
4. Тұжырым жасаудың индуктивті және дедуктивті әдістері; бұл әдістің көмегімен эмпирикалық деректер қортындыланып, жекеден жалпыға қарай және керісінше жалпыдан жекеге қарай қисынды салдарлар айқындалады. 
5. Ұқсастыру әдісі заттар мен құбылыстардың жалпылығын айқындау үшін қолданылады. 
6. Теория жүзінде мүмкін жағдайдың, құбылыстың немесе заттың моделін жасау әдісі. Модельдеу  -  зерттеу объектісі өзімен ұқсастық қатынастағы басқа бір объектімен алмастырылатын зерттеу әдісі. Бірінші объект түпнұсқа болады да екінші объект оның моделі болады. Зерттеуші модельді зерттеп, алған нәтижелерін ұқсастық және үйлестік заңы бойынша түпнұсқаға көшіреді. Модель және модельдеу әдісі түпнұсқаны зерттеу қиын немесе мүмкін емес болғанда немесе түпнұсқаны зерттеу үлкен қаражат шығынын талап еткен жағдайда қолданылады. Модель мен түпнұсқа арасында белгілі бір ұқсастық болу керек. Мұндай ұқсастық зерттеушінің модельді зерттеу кезінде алған ақпараттарын түпнұсқаға көшіруге мүмкіндік береді, ал көшіру үшін ұқсастықтың, талдау мен жинақтау әр түрлі формалары қолданылады. Модельдің физикалық табиғаты түпнұсқаның физикалық табиғаты сияқты болу керек (түпнұсқаның толық көшірмесі болған модель, модель бола алмайды). Модельдің түпнұсқадан айырмашылығы оны зерттеу оңай, алайда оның бойында модельге де, түпнұсқаға да тән негізгі сипаттары мен өлшемдері болуы қажет. Модель ұқсастық ретінде түпнұсқа, оны жетілдіру, қайта құру және оны басқару туралы білімді зерттеу, сақтау және кеңейту үшін қолданылады. 
Модельдеу логикалық, физикалық, математикалық, заттық, белгілік болады. Модельдің түрін таңдау таным зерттеу объектісінің күрделілігіне байланысты. 
7. Болжау әдісі зерттеушінің қатысуынсыз педагогикалық жүйе немесе білім беру жүйесінің қозғалысын көрсету үшін қолданылады. Зерттеу нәтижесінде алынған нақты ғылыми деректерді сандық көрсеткіштерге, кестелерге, графиктерге, сызбаларға, диаграммаларға, формулаларға, ұғымдарға мен заңдарға айналдыру зерттеушінің ойлау абстракциясының жоғары деңгейі мен дәрежесі қажет. Осының бәріне бүгінде болашақтағы білім беру жүйесінің даму заңдылыќтары мен тенденцияларын түсіну үшін теориялық жағынан терең ойланудағы талпындыруды. 
8. Математикалық және статистикалық әдістер педагогикалық құбылыстар мен олардың сапалық өзгерістері арасындағы сандық тәуелділікті айқындау үшін қолданылады. Бұл әдіс зерттеу жиынтығын өңдеу үшін, байланыс пен ықпал ету көрсеткіштерін есепке алу үшін, өз ара тәуелділікті айқындау үшін, әр түрлілік көрсеткіштерін бөлу деңгейін анықтау үшін, орташа арифметикалық қате мен оның мөлшерін айқындап, осы мөлшерді бөлу дәрежесін (дисперсия), орташа квадраттық ауытқуларды, әр түрлілік коэффициенттерін есептеу үшін қолданылады. 
Тіркеу әдісі педагогикалық зерттеулер ішіндегі кең тараған әдіс, ол зерттеушінің объектісінің белгілі бір қасиеттерін айқындап, есептеу үшін қолданылады. Тіркеу әдетте белгілі бір белгісі бар не жоқ бір құбылысты өлшеу үшін қолданылады. Бұл белгісі бар объектіні анықтап алып, оны бұл белгісі жоқ басқа бір объектіден ажырата алу қажет. Сондай-ақ, шартты критерилер қажет, мысалы қандай оқушыны тәртіпті, ал қандайын тәртіпсіз деп, өзімшіл немесе көпшіл деп, үлгерімі жаќсы немесе үлгерімі нашар деп айтуға болады. 
         Ранжерлеу әдісі деректердің, құбылыстардың, сапалардың, белгілердің өсуі немесе төмендеуін анықтау үшін қолданылады. Өлшеудің бұл әдісі ретке келтіру әрекетіне негізделген, яғни зерттеу объетілері немесе құбылыстары  нақтыланған бір белгісінің мөлшерінің ұлғаюы немесе төмендеуі тәртібі бойынша орналастырылады. Сандық (интегративті) тізім әдісі сандық көрсеткіштерге сапалық талдау жасауға мүмкіндік береді. Орташа мөлшерді анықтау әдісі орташа сандық көрсеткіштерге, бағаларға талдау жасап, нәтижелері мен оларды дәрежесі бойынша орналастыру, өзара үйлесімдік коэффициенттерді есептеу үшін ќолданылады, бұл зерттеушінің математикалық статистика және мүмкіндік теориясы саласында арнайы дайындығын талап етеді.
Теориялық деңгей әдістерінің бұл тобы эмпирикалық деректерге және олардың теорияны құрастыруға ықпал етуіне терең талдау жасап, ондағы заңдылықтарды ашуға, сыртқы факторлар және олардың ішкі мазмұнының фаторларын түсіндіруге бағытталған. Егерде эмпирикалық әдістер объектіні философиялық категория ретінде <<құбылыс>> деңгейінде зерттесе, онда теориялық әдістер <<мәні>> деңгейінде зерттейді. Болжауды бұл ретте екі әдіс те объектіні таңудың ғылыми сатысы болып табылады, онда құбылыс мәннің көрініс формасы, ал мән тек құбылыста ғана көрініс табады. Олар бір бірімен өзара байланысты, бірақ бір-біріне ұқсас емес. Құбылыс мәнге қарағанда  қозғалмалы болып келеді. Зерттеу объектісінің мәнін теориялық түрде тану оның даму заңдылықтарын ашуға көмектеседі. Зерттеудің теориялық және эмпирикалық әдістері ғылыми таным деңгейлері ретінде бір бірімен дилектикалық  өзара байланысты және бір бірінсіз өмір сүре алмай әрі дамымайды.
Ғылыми танымның үшінші деңгейі ең жоғары деңгей  -  әдіснамалық деңгей.Танымның теориялық және эмпирикалық деңгейлері негізінде өзгеше ғылыми ұстанымдар қалыптасады және ғылыми педагогикалық зерттеудің жаңа әдістері айқындалады; таным іс-әркетінің іргелі әдіснамалық теориясы құрылады.     

Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Ғылыми зерттеу әдісі дегеніміз не?
* Ғылыми зерттеу әдісінің әдіснама мен гносеологиямен өзара байланысын көрсетіңіз.
* Зерттеудің  эмпирикалық әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.
* Зерттеудің теориялық  әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.
* Зерттеудің эксперименталды-эмпирикалық және теориялық деңгей әдістері тобының өзара байланысын көрсетіңіз.
Әдебиеттер.
* Педагогическая диагностика (Под ред. А. И. Кочетова  -  Минск: Нар. асвета, 1987).
* Введение в научное исследование по педагогике М., 1988.
* Скалова Я. Методология и методы педагогических исследований. М., 1989.
* Радугина А.А. Психология и педагогика. М.: Издательство Центр. 1999.
* Монахов Н.И. Изучение эффективности воспитания: теория и методика  -  М.: Педагогика, 1981.
* Скаткин М.Н. Методология и методика педагогических исследований - М. 1986.
* Успенский В.Б., Чернявская А.Г. Введение в психолого-педагогическую деятельность. М.:Издательство Владос  -  Пресс. 2003.

Тақырып: Білім беретін мекемелердегі білім беру жүйесі, оның сипаттамасы

Мақсаты: білім беру мазмұнымен байланысты студенттерді теориялық білім жүйесін  тәжірибелік  тұрғыда қалыптастыруға бейімдеу.
Міндеттері:а) Білім беру мазмұны ұғымның мәнін ашып көрсету.
б) Білім беру мазмұнының компоненттерін негіздеу.
в) Білім беру мазмұны қандай құжаттармен айқындалатынына сипаттама.
Жоспары
* Білім беру мазмұнын ұғым тұрғысында айқындау. 
* Білім беру мазмұнын қалыптастырудың принциптері.
* Білім беру мазмұны компоненттеріне сипаттама.
4. Казіргі кездегі жалпы орта білім беретін мектеп мазмұнын айқындайтын нормативтік құжаттар.
Білім беру мазмұнын ұғым тұрғысында айқындау Педагогикада білім негіздерінен бастау алған білім беру мазмұны күрделі көп аспектілі ұғым. Білім берудің жалпы анықтамасы  -  тұлғаның өмір жолында өзін-өзі дамытуға, мүмкіншілігін жете білуге бағытталған кең таңдау процессі (А.Г. Асмолов).
Демек білім беру адамның дүниені тану процессін қалыптастыру арқылы жүйелі біліммен іс-әрекет тәсілдерін игеру, дағды, іскерлік, сезім және ақылын дамыту жеке тұлғаны қалыптастыру нәтижесі.
Білімді адам деп  -  қабілеті өте жоғары дамыған көп жағдайларды түсінетін кей кезде оқығанын қолдана білетін білімді дұрыс ойлай алатын жоғарғы қасиетті адам. Көріп отырғанымыздай білім беру ұғымы тек қана оқытудың нәтижесі білім, іскерлік және дағды ғана емес, сын көзбен қарап ойлай білетін айналадағы құбылыстарды адамгершілік тұрғысынан бағалай білетін адамның өзіне деген қарым-қатынас іс-әрекетін шексіз өрістету.
Бұған адамды іс-әрекеттің маңызды түріне кірістіру жолымен қол жеткізуге болады. Осыдан барып білім беру ұғымының астары ұйымдастырылған нормаланған процесс (және оның нәтижесі). Өткен ұрпақтың әлеуметтік мәнді тәжірибесін келесі ұрпаққа үнемі беріп отыру және жеке тұлғаны әлеуметтендіру және генетикалық бағдарламаға сәйкес тұлғаның қалыптасуы.Сонымен білім беру мазмұны жеке тұлғаны дамыту және базалық мәдениетін қалыптастыруда негізгі құрал болып табылады. Дәстүрлі педагогикада көбінесе мектептің білім беру қызметін бағдарлы жүзеге асырумен білім беру мазмұнын анықтау,  білім беруді жүйелеу, іскерлік, дағды, көзін  жеткізу.



. Мұндай жағдайда білім  -  тарихи тәжірибені іздестіру процесінде жинақталған адамзаттың рухани байлығының көрінісі жеке тұлғаны әлеуметтендіруге мүмкіншілік туғызу адамның социуиға енуі. 
Ғалымдардың айтуынша білім бағдарлы тұрғысы білім беру мазмұны үшін құнды болып табылады. Бағдарлы білім беру мазмұны тәртіп белгілеу, идеологияландыру білімнің ғылыми ядросын академизмдеуге алып келеді. Білім берудің мазмұны мен мәнін ашуда соңғы он жылдықта білім беруді ізгілендіру идеясын жүзеге асыру барысында тұлғалық бағдар бірінші орынға қойылды. Білім мазмұны туралы И.Я. Лернер, М.Н. Скаткин, В.С. Леднева, Б.М. Бим-Бад, А.В. Петровский еңбектерінде баяндалған. Жеке тұлғаның жан-жақты дамуы мен қалыптасуын И.Я. Лернер мен М.Н. Скаткин білім мазмұнының теориялы тұрғыда білім, іскерлік, дағды жүйесін түсіндіруде шығармашылық іс-әрекетпен ерікті сезім тәжірибесін меңгеруді және қоғамның мәдени-рухани материалдық байлығын дамытып және оны сақтауды ұсынды. Бірқатар елдің педагогтары (АҚШ, Англия, Франция т.б.) жеке тұлғаға <<жалпыадамзаттық тәрбие>> беруде, табиғи құбылыстарды және қоғам өміріндегі жағдайларды олардың өзара байланысын түсіндіруде оқушылардың жұмысын ұйымдастыруда оқу пәндерін кіріктіруді негізге алып отыр.
Бұл кіріктіру идеясы басқа әртүрлі елдерде жүзеге асырылған. Совет мектебі ұзақ уақыт бойына оқушылардың  жалпы білім беретін дайындығын көтеру міндетін шешуде оң жетістіктерге жеткен.
Ғылым мен техниканың мәдениеттің даму деңгейіне сәйкес білім мазмұнын анықтауда жастарға жалпыға бірдей орта білім беруге көшуді камтамасыз ету оқу жоспарын, оқу бағдарламасын және оқулықтардың жетілдіруі жүргізіледі.
Білім беру мазмұнында жаңаруы мектептің күрделі міндетімен байланысты, негізгі кемшілігі сол білім мазмұнының жиі өзгеруі эмпирикалық деңгейде қайта құру теориялық негізсіз, ешбір болжаусыз жүзеге асылуы. Жалпыға бірдей орта білім беру мазмұны қазіргі теориялық тұжырымдама тұрғысынан қоғам талабы, адам нені білу керек, қандай сапалық қасиеттерді меңгеруі тиіс екендігі айтылған. Нақты тарихи, қоғамдық-экономикалық жағдайда жасөспірімдерді дайындауға қойылатын әлеуметтік талап анықталады.
Қазіргі жағдайда қоғамның әлеуметтік тапсырысы, оның жалпылама түрде халықтың көпшілігі ғылым жетістіктерімен, мәдени құндылықтармен, сапалы жоғары білімді адамдардың ақыл-ой дене еңбегі жағынан қоғам өміріне белсене араласатын жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастыру. Білім беру мазмұнын оқыту арқылы игерілген тәжірибені әріқарай дамытып әлеуметтік мәдени мазмұны ересек ұрпақтың тәжірибесін келесі ұрпаққа беруді қамтамасыз ету. Ю.К. Бабанский ғылым мазмұны негіздерін совет педагогикасында төмендегі өлшемдер бойынша таңдады:
* Ғылым туралы толық мағлұмат беру үшін білім мазмұнының негізгі теориялары, заңдары және ұғымдарын тұтас түсіндіру, өлшемі.
* Білім беру мазмұны материалының жоғары ғылыми және тәжірибелік мәнін мектептегі оқылатын, өздігінен білімін көтеретін материалдарды әрбір пәнге және оқу пәндер жүйесін енгізу.
* Білім мазмұнының күрделігі оқушылардың жас ерекшелігімен оқу мүмкіншілігіне сай болуын қарастыру өлшемі.
* Әрбір пәнді оқытуға берілген мерзімі білім мазмұнының көлемімен сәйкес болуы.
* Жалпыға бірдей орта білім беру мазмұнын құруда дүниежүзілік тәжірибені ескеру.
* Қазіргі кездегі мектептің оқу-әдістемелік және материалдық базасымен білім мазмұнының сәйкес болуы.
Білім беру мазмұнын қалыптастырудың принциптері.
Білім берудің мазмұнының теориялық негізі XVIII ғ. соңы   XIX  -  басында қалыптасқан. Олар материалдық және формалдық деп аталған. 
Біріншісін дидактикалық материализм немесе энциклопедизм теориясы деп атаған.   Оны   жақтаушылар оқыттудың   мақсаты  ғылымның   әртүрлі санасынан кең көлемде оқушыларға білім беру деп есептелген. Бұл пікірді XVII ғ. Я.А.Коменский өзінің көп жылдық өмірін арнаған оқулығында оқушыларға кажетті білімді енгізуді көздеген. 
XIX ғасырдың белгілі педагогтары білім берудің мазмұнын қалыптастыруда материалдық теорияны жақтады. Бұл тұжырыдама бүгінгі күнде де өз жақтастарын тапты. Кейбір ақпаратқа толы оқулықтар мен бағдарламалардың мазмұнына талдау жасағанда оқушылардың меңгеруі өте қиын болатындығы айғақталды. Білім беру мазмұны формальдық теория бойынша немесе дидактикалық формализм, оқытудың құралы, оқушылардың танымдық қызығушылық және даму қабілеті ретінде қарастырды. Сондықтан оқу құралын таңдауды негізгі өлшемі классикалық тілдер мен математикада оқу пәнінің дамытушылық құндылығы болып есептеледі. Дидактикалық формализмнің теориялық негізін игерілген іс-әрекет, білім және іскерлік құрайды.
Дидактикалық формализмді жақтаушылар ерте заманнан белгілі, мысалы Гераклиттің ойынша <<білімі көптік ақылды емес>> Цицеронда осындай пікірде болған. Жаңа кезеңде дидактикалық формализм пайда болды, оның негізі И.Канттың философиясында және гуманизмге қарсы тұрған Песталоцциде жатыр. Оның пікірі бойынша оқытудың негізгі мақсаты <<оқушылардың дұрыс ойлауы немесе формальді түрде білім беруді күшейту>>. Германияда бұл теорияға жақын болған А.Дистервег,ол өзінің <<Неміс ұстаздарына басшылық>> - деген еңбегінде (1850 ж.) өз көзқарасын білдіреді. Формальдық теорияны жақтаушылардың еңбегі білім беру мазмұны окушылардың танымдық кабілетінің дамуына, ес ойлау тағы басқалар қабілеттеріне көңіл бөлуі. Бұл теорияның әлсіздігі  оқу бағдарламаларында тіл, математика пәндері көрініс тапқан. Осыған сәйкес (құбылыстар мен заттардың көріну процесстері) оқушының ойлау қабілетінің дамуына, қалыптасуына, білімді игеруіне әсер етеді. Бұл екі жақты диалектикалық тәуелділік энциклопедизмді жақтаушыларға түсініксіз болды. Оқытуды анықтау оның мазмұны арқылы формализмді жақтаушылар арқылы емес, оқытудың мәнін субъективті процессуальды жағынан жоғары бағалауы жеткіліксіз еді. Екі теория да К.Д.Ушинскийдің ғылыми сынына ұшырады. Ол кісінің айтуынша <<парасаттылық нағыз білімнің арқасында ғана дамиды>> - сондай-ақ мектеп адамды біліммен   қаруландырып,   сол   байлықты   қалай   колдануды үйретеді	дейді.    Орыс    педагогикасында К.Д.Ушинскийден    бері    карай материалдық және формальдық тұрғыдан идеямен қамтамасыз ету бірлігі білім беру мазмұнын таңдауда қарастырылған.
Қоғам   және   тұлғаның   қызығушылығын   айқындайтын   білім   беру мазмұнының бастапқы анықтаушы оның мақсаты болып табылады. Қазіргі заманда білім берудің мақсаты  -  қоғамдағы әлеуметтік құндылық іс- әрекетті жүзеге асыруда  тұлғаға қажетті  қасиеттерді дамыту. Оқытуға   мұндай   максат қою тұлғаның іскерлік, білім дағдысы жағынан жан-жақты жетілген, толыққанды ақыл ойы, дене бітімі ерік жігері күшті болуын қамтамасыз етеді. Өмірдің мәдени жағын игеруге білім іскерлік дағды өте қажет. Сондықтан да білім ордаларында өнер мен ғылымның негізін оқыту өз мүддесі үшін емес, нағыз әдемілікті танып білуге үйрететін құрал. Адам  -  қоршаған ортамен бірлікте тұлға болып калыптасатын динамикалық жүйе. Тұлғаның күштілігі уақыт өзгеруіне байланысты және субъектінің қасиеті адамның (онтогенетикалық) организмінің дамуына сәйкес. Ол іс-әрекет жүйесінде жүзеге асады. Басқа сөзбен айтқанда субъектінің дамуы іс-әрекеттің жемісі. Іс-әрекет түрлері (еңбек, ойын, қоғамдық) тұлғаның дұрыс дамып жетілуі үшін жағдай жасау туралы сөз болып отыр.
Осыдан барып білім берудің мазмұнын анықтайтын тұлғаның іс-әрекеті болып табылады.  В.С.Ледневтың тәжірибесінде оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы мазмұнын анықтауға болады дейді. В.В.Краевскийдің  -  педагогикалық теориясында жалпы білім беру мазмұнын қалыптастыру принципі қарастырылған. Ол принцип білім берудің барлық элементтерімен барлық деңгейлерінде қоғамның ғылым, мәдениет және тұлғаның дамуымен сәйкес келеді. Ол  -  тұлғаның өсуі үшін және мәдениетті өмір сүруі ушін дәстурлі   білім,   іскерлік,   дағды   қоғамның   әлеуметтік   дамуы   деңгейін көрсететін білім беру мазмұнына ендіру қажет дейді.
Оқытудың процессуалдық және мазмұндық бірлігі принципі жалпы білім беру мазмұнын тандағанда бір жақты пәндік  -  ғылыми бағдарлы болып келеді. Ол білімнің мазмұнынсыз нақты оқу процессті жүзеге асыра алмайды. Жалпы білім беру мазмұнын құрастырғанда қажетті принциппен технологияны енгізуі қажет. Білім беру мазмұнының құрылымдық бірліктегі принципі әр деңгейде окушы тұлғасы мен педагогикалық іс-әрекетті оқу материалы, оқу пәнін теориялық жағынан бірлікте қарастырады. Соңғы жылдары білім беру мазмұнын таңдағанда гуманитарландыру және негіздеу бағдарлы  -  білімнен тұлғалық бағдарлы білімге көшу тенденциясы байқалды. Жалпы білім беру мазмұнын гуманитарландыру принципі жалпы адамзаттың мәдениетті, оқушылардың   тәжірибелік   және    шығармашылық   жағынан меңгеруге жағдай жасаумен байланысты. Бұл принцип оқушылардың көз-қарасын қалыптастыруға дайындаумен байланысты. Қазіргі кездегі қоғамның даму   жағдайы,   сондай-ақ  тұлғаның  мәдени   гуманитарлық  компоненті: өмірлік мәдени өзін-өзі  анықтауы;  еңбек мәдениеті  және экономикалық мәдениеті; саяси және құқықтық мәдениеті; интеллектуалдық, адамгершілік, экологиялық, өнер және дене мәдениеті, отбасымен мәдени қарым-қатынас жағдайы сияқты көптеген аспектілерден тұрады. Мазмұнын терең негіздеу арқылы жалпы білім беруді дегуманизациялауды жеңу принципі болып табылады.
Пәнаралық байланыста, сабақтастығын гуманитарлық және жаратылыстану білімдерін кіріктіруді қалыптастыруды талап етеді. Бұлай оқыту білім алудың тәсілі ғана емес, іскерлік дағдыны қалыптастыру, оқушыларды жаңа біліммен қаруландыру, әдістерімен өздігінен іскерлік дағдыны меңгерудің кұралы болып табылады.
Жалпы білім беру мазмұнының беріктілігі оның жүйелі түрде оқу процесін гуманитарландыру, оқушыларды шығармашылыкпен оқу ақпарат құралдарын шамадан тыс емес мүмкіндігіне қарай алуға жағдай туғызады.
Жалпы білім беру мазмұнның компоненті тұлғаның базалық мәдениетімен байланысты. Білімсіз іскерлік мүмкін емес, шығармашылық әрекет белгілі білімнің іскерліктің тәрбиелеліктің негізінде калыптасады.
Білім мазмұнының компоненттеріне сипаттама. Қазіргі демократиялық қоғамда еркін, шығармашылықпен ойлай білетін адамды қалыптастыру міндетіне сәйкес қазіргі білім беру мазмұнында тұжырымдаманың кеңінен танымал үш түрі бар. Сол білім мазмұнының тұжырымдамасының бірінде ғылымдардың негізіне педагогикалық бейімделуіне мектепте оқыта отырып жеке тұлғаның шығармашылыққа деген қабілеттілігі еркін таңдауды іске асыра білуге, адамдарға деген әділ қарым-қатынас сияқты жеке тұлғаның қасиеттері. Қазіргі демократиялық қоғамда адамның өз еркімен толық өмір сүруіне емес бұл әдіс оқушыларды ғылыммен және өндіріспен араластыруға бағытталған. Бұл жерде адам өндірістік фактор ретінде қарастырылады.
Білім беру мазмұнының келесі тұжырымдамасында оқушылар меңгеретін білім, дағды, іскерлік бірлікте қарастырылады.
Оқыту барысында оқушылар міңдетті түрде білім мазмұнының астары ретінде ғылыми білімдер жүйесін тәжірибелік іс-әрекет дағдыны, сонымен бірге дүниетанымдық және адамгершілік, эстетикалық идеяларды түсінуі қажет (И.Ф.Харламов). Бұл анықтама адамзаттық мәдениеттің барлық құрамын талдауға негізделмеген және білім мен дағдының негізі сипатын аша алмайды. Негізгі біліммен ғылымды меңгеру адамға қалыптасқан қоғам кұрылысының ішкі жағдайына сәйкес, қызмет жасауға мүмкіндік береді. Адамнан білуді және не істеу керек екенін талап ету жеткілікті. Бұл жағдайда білім беру мазмұнының талаптарына сәйкес; жеткіншек ұрпақққа ана тілінде (математика, физика т.б.) оқу пәндеріндегі білімді және дағдыны жеткілікті жеткізілуі қажет. Қазіргі даму жағдайында Қазақстаңдағы жалпы білім беру мектептерінде мұның барлығы жеткіліксіз. 
Қоғам өмірінің кеибір салаларына байланысты мәселелерін шешу, оқушылардан білім мазмұнын меңгеру, ерік-жігері, қаншалықты дамығандығын өз ісіне жауапкершілігін, Отанға, қоғамға өзінің тағдырына көзқарасы, қоршаған ортаны қорғау, қатыгездікке, өтірікке төзбеу, техникалық және қоғамдық прогрестің дамуына дұрыс көзқарасты талап етеді. Тәрбиеленушілердің осы қасиеттерін дамыту, құндылық мәні бар сұраныстарды қалыптастыру қоғамдық өмірдегі маңызды фактордың бірі өздігінен білімін көтеруді қажет етеді. Білім беру мазмұнының тұжырымдамасындағы мақсат-гумаңдық ойлауға, әлеуметтік тәжірибенің барлық құрылымдық бөліктерінде педагогикалық бейімделуіне сәйкес келеді. Одан басқа білім мен тәжірибені іске асыру барысында бұл тұжырымдама шығармашылық іс-әрекеттік   және   құндылық   эмоционалдық   қатынас тәжірибесін енгізеді.   Әрбір  осы  аталған әлеуметтік тәжірибелер  білім  беру мазмұнының өзіндік түрі:
1. Табиғат, қоғам, техника туралы білім, ойлау және оны іске асыру . Осы білімдерді меңгере отырып оқушы дүниенің шынайы бейнесін қалыптастыру, танымдық және тәжірибелік іс-әрекетінде дұрыс әдіснамалық тұрғыдаан қамтамасыз етеді. 
2. Белгілі іс-әрекет тәсілдерінің ішінде тұлғаның дағды, іскерлік ілімді игеруі  бұл тәжірибені кеңейте түсері анық. Жалпы практикалық-интеллектуальдық дағды; іскерлік  осы тәжірибенің мазмұнын құрады. Өсіп келе жатқан жастар істерді меңгеру нәтижесіңде халықтардың әлеуметтік   мәдениетін сақтауға қол жеткізуді қамтамасыз етеді.
3. Шығармашылық ізденушілік әрекет қоғамда пайда болған жаңа проблемаларды шешуде іске асады. Бұрыннан белгілі іс-әрекеттерді қалыптастырудың жаңа әдістері алған білімін-іскерлігін қазіргі жағдайда іс-әрекеттің жаңа тәсілдерін өздігінен іске асыруды талап етеді. Бұл тәжірибе жас ұрпақтың қабілетінің дамуын және ары қарай мәдениетінің дамуына да өз әсерін тигізеді.
4. Әрбір адамның қалыптасуының көрсеткіші ретінде белсенділігі және өзіндік дамуы кішкентай бала кезінен шығармашылықпен жұмыс істеу барысында қалыптасады, бірақ білім беру мазмұнында оны бағдарламаға енгізу қажет. Объектіге адамның іс-әрекетіне оның айналадағы қоршаған дүниеге деген басқа адамдардың талаптарына, тұлғаның белгілі бір объектіге байланысты сезімдік қабылдауына сәйкес құндылық қатынас тәжірибесі.
Қоршаған дүниеге катынас нормасы өзі-өзіне көзқарасы, сенімі оған жағымды көзқарасты білдіреді. Бұл адам мінезіндегі қатынас жеке іс-әрекетте көрінеді. Оқушыға бұл тәжірибелерді игеру әлеуметтік тәжірибеде оның жеке басының тәжірибесінен жеке оқушылардың бірлескен іс-әрекетінен көрінеді. Барлық білім мазмұнының аталған компоненттері бірімен-бірі тығыз шартты байланысты. Білімсіз іскерлік мүмкін емес. Шығармашылық іс-әрекет білім мен іскерлікті тәжірибесінен көрінеді. Қарым-қатынас білімділік іс-әрекет тәжірибесінен көрінеді. Әлеуметтік тәжірибеде оқу мазмұнын игеруде адам қоғамда өздігімен істей білетін және оны өзгерте де алатын дәрежеде болу. Сондықтан да мектептегі алған білімін өмірде қолдануы, жалпы білім мазмұны бір жағынан оқу-танымдық іс-әрекет жағдайында, екінші жағынан іс-әрекетті игерудің құралы болып табылады. Адамды оқытуда тұлғаның қажеттіліктерін өтеу оқу мазмұны болып табылады. Мектептегі білім беру мазмұнын қалыптастырудың негізгі көзі мәдениет пен әлеуметтік тәжірибе болып табылады. Мектепте білім беру мазмұнын қалыптастырудың жолы әлеуметтік тәжірибені ұйымдастыру, өнер-мәдениетпен, таныстыру.
Адам іс-әрекетінің түрлері қоғамдық сана формалары, қоғамдық қатынас тәжірибелері, рухани құндылығы, материалдық жағдайы оқу барысыда танымдық, коммуникативтік, бағдарлы-құңдылық, көркемдік іс-әрекет. Білім мазмұны оқу материалдарын жинақтау, нақты тарихи, психологиялық-педагогикалық өндеуден өтеді. Білім ол мектеп бітірушінің өмірге белсенді араласуын, құндылықтар мен қажеттіліктер тұрғысынан және тұлғаның санасымен және психологиялық қасиеттерінің даму міндетін шешуге сүйенеді. Білім беру мазмұнын қалыптастыру барысында баланың жеке басының дамуы, қызығушылығы, дарыны ескеріледі. Оқушылардың қызығушылығын арттыратын (міндетті пәндерден басқа) өз қалауы бойынша оқу пәндерінің жалпы білім беру мазмұнының мақсатын белгілеу. Мектептегі білім беру мазмұнына әсер ететін фактор ретінде қоғамдағы жалпы білім беретін мектептің алдындағы мақсаты, өзінің тарихи даму жолындағы оқу процесінің, окушылардың орта және барынша мүмкіндіктері және жеке тұлғаның білім алудағы талап тілегі. Ñîíäûºòàí îку процесінің өзінде қоғамның жеке бастың талап тілегі мен қызығушылығына сәйкес өндірістің, ғылым мен техниканың дамуы уақыт өзгеруіне байланысты білімнің мазмұныда өзгереді.
Казіргі кездегі жалпы орта білім беретін мектеп мазмұнын айқындайтын нормативтік құжаттар.
Білім стандарты негізгі нормативтік құжат болып есептеледі. Білім стандарты саяси-әлеуметтік және мәдени мәнді білім кеңістігінің бірлігін қамтамасыз ететін республикада жалпы білім беретін мектептердің әрі қарай дамуына қолайлы жағдай туғызады. Қоғамдағы жеке тұлғаның қажетін өтеуге бағытталған, білім берудің мемлекеттік нормасы білім стандарты сапалы білімділік жүйесі арқылы түсіндіріледі. Білім стандартының объективті негізі оның мазмұны оқу жүктемесінің көлемі және оқушыларды дайындау деңгейінің көлемі болып табылады. 
Әрбір объектіде белгіленген негізгі білімге қойылатын талап және норма білім сапасын анықтайтын эталон спеттес негізінен білім стандарты оқу процесіне қатысты іс-әрекетті ұйымдастыруды реттейтін жалпы орта білім сапасынынң белгіленген нормаға сәкес оған қойылатын талапқа сай бағытталуы тиіс.
Жалы орта білім беру стандартына қойылатын талаптар:
* Қажеттілігіне мүмкіндігіне сәйкес қызығушы  жақтың әлеуметтік-мәдени жағдайын ескеру;
* Соңғы нәтиженің нормаға сәйкес бағдарлы болуы;
* Білім саласы бойынша стандарттың құзырлық келісімін сақтау;
* Мектептің әрбір сатысында тұлғаның даму міндетін ескере отырып білім мазмұнының толықтығын қалыптастыруды қамтамасыз ету;
* Білім мазмұнының бірлігін тиімді формада жазып көрсету;
* Оқушылардың қабілеті, қызығушылығы мен бейімділігн ескере отырып мектептің, аймақтың, мемлекеттің жетіп көзқарасымен сәйкестендіре көрсету;
* Оқушылардың оқу жүктемесін шамадан тыс асып кетпеуін қарастыру;
* Тексеру кезінде технолгиялық жағынан дайын болу.
Біздің Республика тәуелсіз тұтас бірліктегі мемлекет, республикадағы мектептер әртүрлі тілде оқыту мен қатар жалпы білім ьеру саясатын сақтай отрып мемелекеттің қызығушылығы негізінде дамуы тиіс. Осыған байланысты білім беру мазмұны барлық мектепке бірдей міндетті түрде қарастырылады. Міндетті оқылатын пәндер мазмұнында республиканың кейбір аймақтарының экономикалық және мәдени-тарихи жағдайы көрініс табады.
Кейбір арнайы курстарда <<Туған өлкенің мәдениеті мен тарихы>>, <<Регионның экономикасы және экологиясы>> т.б. жоғарыда айтылған регионның ерекшеліктері білім мазмұнында ескеріледі. Оқу жоспарындағы жалпы білім мазмұнында көрініс табады. Базистік оқу жоспары білімнің сатылық жүйелі принципіне негізделіп құраған. 
Базистік оқу жоспарында қарастырылған мәселелер:
* Негізгі мектепте білімін логикалық жағынан тамамдағаннан кейін өз қалауы бойынша оқуды профильдік мектпте, гимназияда, әртүрлі орта, арнайы лицейлерде т.б. оқу орындарында жалғастыру;
* Мектепті гуманитарландыруға байланысты міндетті оқу жүктемесін қысқарту;
* Бір сағаттық эффектісі шамалы курстарды азайту;
* Республикада тіл туралы заңға байланысты оқытуды мемлекеттік (қазақ тілі) және басқа тілдерді мектпетің барлық түрінде оқыту;
* Жеке тұлғаның қажеттілігіне байланысты қоғамда үш бағытта ұйымдастырылған: ғылыми, жаратылыстану, гуманитарлық-эстетикалық және кәсібі-техникалық профильді-дифференциацияланған оқытуды енгізу
* Білім беру мазмұнында көрсетілгендей жалпы білім беретін мектептердің барлық типтері мен түрлерінде міндетті түрде оқыту.
Базистік оқу жоспарының жобасы бойынша:
* барлық пәндердің мазмұнына халық педагогикасындағы ұлттық мәдениет компоненттерін енгізу;
* білім беруді гуманитарландыру;
* білім беруде математика-жаратылыстану бойынша жалпы мәдени бағытты күшейту;
* әр пәнді оқыту әдісінің жүйесі жаңарып отыруы тиіс;
* оқу-әдістемелік комплексті әрбір курс бойынша құру.
Базистік оқу жоспары екі бөлімнен тұрады  -  инварианттық және вариативтік. Инварианттық оқу жүктемесінде білім беру мазмұны міндетті түрде барлық оқушылар үшін қордаланып берілген. Блоктық пәндер жинтығында білім берудің негізгі компоненттері (ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, коммуникативтік, эстетикалық дене) оқу жоспарына сәйкес білім берудің инварианттық мазмұнында блок түрінде беріледі, математика, жаратылыстану, қоғамтану, өнер, дене және еңбекке даярлау.
Вариативтік оқу жүктемесінде мазмұнын ата-аналардың және балалардың мүмкіндіктерімен күшіне сай қажетін ескере отырып мектеп қарастырады. Оқу жүктемесінің ішкі құрылысы баланың жасына тәуелді. Бастауыш сыныптарда вариативтік бөлігі әр сыныпта екі-үш сағаттан қосымша сабақ жүргізу арқылы оқу уақытымен жүзеге асады. Оларды өз таңдауы бойынша әр сабақтарды негізінен жалпы-мәдени іскерлік қалыптастыруға бағыттап қолдануға болады. Вариативтік бөлімінің екінші сатысы әр сыныпта бес сағаттан факультативтен тұрады. Таңдау бойынша мектепте вариативтік бөлімнің үшінші сатысы көпқырлы пәндер мен сәндік курстардан тұрады. Инварианттық және вариативтік бөлігі оқытудың әртүрлі бірдей емес.
Бастауш сыныпта инварианттық бөлігі 89% құраса барлық оқу жүктемесінің 11% вариативтік бөлігі құрайды.
Инварианттық және вариативтік бөлігі I-II сатыда 85% және 15%, 44,8% және 55,2%. Жалпы білім беретін мектептердің сатылық ерекшелігі базалық куспен анықталады, оқу жүктемесінің вариативтік және инварианттық қатынасы және мазмұндық құрылымы вариативтік бөлігін құрайды. Осы ерекшеліктер үш базистік оқу жоспарды мемлекеттік базистік жалпы орта білім беретін оқу жоспарын жеке қарастырады. Мектепті бітіргеннен кейін өз қызығушылығымен таңдауы бойынша оқуды (профильды) көпқырлы мектептің бірінде жалғастырады. Көпқырлы мектеп ғылыми-жаратылыстану (лицей бағдарламасы бойынша) гуманитарлық-эстетикалық (гимназия бағдарламасы) және кәсіби-техникалық багытта ұйымдастырылуы мүмкін. Көпқырлы мектептің мақсаты оқушыларға жағдай жасау, кейбір пәндерге оқушылардың қызығушылығын және қабілетін арттыруға кей пәндерге терең теориялық және тәжірибелік білім беруге бағытталған. Үшінші жалпы мектепті бітіру сатысы. Білім берудің алты компоненты бірдей жалпы білім беретін мектепті бітіру дайындығына бағытталған. Бұрын міндетті емес болып есептеліп келген (Өнер) блогы құрайды. Бұл блок <<Өнертануға кіріспе>> деп аталады.
Алтаншы білім беру блогына дәстүрлі денешынықтыру, еңбек, бастауыш әскери дайындық курсы кіреді. Осыған байланысты әр блоктың ішкі құрылысын ашып көрсету қажет. әрбір блок уақыттың өте аз мөлшерін қажет етеді. Білім берудің вариативтік бөлішінің жоғарғы сатысы көпқырлы пәндерден, қолданбалы курс және әркімнің өз таңдауы бойынша курсатрдан тұрады. Көпқырлы пәндерге негізгі оқу пәні жатады, қолданбалы курсы негізгі пәндерден білімді тереңдетуге және тәжірибеге дайындайды. Таңдаған курсы бойынша тек факультатив қана емес, басқа да көпқырлы пәндердің нақты саласы бойынша басқа бағытта да қызығушылығына сәйкес білім беріледі. Жалпы білім беретін оқу орындары нақты оқу жоспарын әзірлеуде, сондай-ақ базистік оқу жоспары нормативтік комплексті анықтайды. 
* оқу мерзімін жалғастыру (жалпы және жеке әр саты бойынша);
* республикалық және мектеп компоненты мен білім стандартының өзара қатынасы;
* жалпы орта білім берудегі вариативтік және инварианттық бөлігінің дара қатынасы;
* базалық мектептер үшін міндетті факультатив сабақтарының апталық жүктемесі;
* оқушылардың апталық жүктемесі;
* жалпы сағат саны, мемлекеттік қаржыландыру.
Оқу жоспарын  -  Қазақстан Республикасының Білім министрлігі бекітетін құжат, онда оқу пәндерінің құрамы саны оқу орнында оқылатын пәндерді жүйелі ретімен әр сыныптағы сағат санын көрсетеді. Қазіргі кезде оқу жоспарында оқылатын пәндер үш топқа бөлінеді. Міндетті түрде оқылатын (базалық компонент) оқушылардың таңдауы бойынша (дифференциациялық компонент) және мектептің кеңес беруі бойынша оқылатын пәндер, (мектеп және регионалдық компонент). Оқу бағдарламасын жасау тарихында екі принцип қалыптасты. Бірі  -  концентрлік, екіншісі  -  линейный. Біріншісінде бағдарлама анағұрлым күрделі. Мысалы, бастауыш сыныпта судың үш жағдайын (сұйық, газ тәрізді, қатты) түрін оқытса, ал 7 мен 9  -  сыныпта судың қайнауын молекула  -  кинетикалық қозғалыс түрінде түсіндіреді. Екінші прицип бойынша уақытты үнемді пайдалану, қайталау өткеннің жалғасын логикалық оқыту т.б.
Нақты оқу бағдарламасындағы материалдық мазмұны әрбір оқу пәндердің бойынша және барлық оқытылатын тақырыптары оқулықтармен оқу құралдарында берілген.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
* Білім беру мазмұнының мәні неде?
* Білім беру мазмұнына тарихи сипаттама беру.
* Білім беру мазмұнының негізгі териясын қалыптастыруды атаңыз және оған сипаттама беру.
* Білім беру мазмұнының атқаратын қызметі.
* Жалпы білім беру мазмұнының принциптерін таңдауға сипаттама беріңіз.
* Білім беру мазмұнын қалыптастыруда пәнаралық байланыстың ролі мен қызметі.
                                 
    Әдебиеттер

* Бейсембаева А.А. Теория и практика гуманизации школьного образования.  -  Алматы, 1998.
* Джадрина М.Ж. Дидактические аспекты дифференциации содержания школьного образования.  -  Алматы, 2000.
* Дидактика средней школы. (Под ред. М.Н. Скаткина.  -  М, 1982.
* Жампеисова В.В. Формирование основ педагогической культуры старшеклассников. Дисс. ... д-ра пед. наук.  -  Алматы, 1996.
* Педагогика: Большая современная энциклопедия (сост. Е.С. Ропацевич).  -  М.: <<Современное слово>>, 2005.
* Леднев В.С. Содержание образования.  -  М., 1989.
* Сериков В.В. Образование и личность. Теория и практика проектирования педагогических систем.  -  М., 1999.
* Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики.  -  М., 1984.
* Теоретические основы содержания общего среднего образования /под ред. В.В. Кравского, И.Я. Лернер.  -  М., 1983.
* Педагогика: учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений / В.А. Сластенин, И.Ф. Исаев, А.И. Мищенко, Е.Н. Шиянов.  -  М.: Школа-пресс, 1997.

Тақылып: Жеке тұлғаны дамыту процессі
 Мақсаты: жеке тұлға, оның даму факторлары туралы бiлiм жүйесiн қалыптастыру.
Мiндеттерi: 
а) жеке тұлғаның дамуы, тәрбиесi және қалыптасуының өзара байланысының негiзгi ұғымдарын ашу. 
ә) жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық-әдіснамалық негiздерiн сипаттау.
б)   жеке тұлғаның дамуына әсер ететiн факторларды анықтау. 
в) субъектiнiң іс-әрекетi рөлiн жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының жетекшi факторы ретiнде негiздеу.
Жоспар
* Жеке тұлға туралы түсiнiк.
* Жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық- әдіснамалық негiздерi.
* Тәрбие  -  жеке тұлғаны қалыптастырудың ең маңызды факторы. 
* Субъектiнiң іс-әрекетi  -  жеке тұлғаның дамуының факторы.  
Жеке тұлға туралы түсiнiк. Тәрбиенiң негiзгi мақсаты  -  қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның әлеуметтiк тәжiрибенi меңгеруi, оның жан жақты үйлесiмдi дамуы. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы мәселесiнiң көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп аспектiлi және әр түрлi ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегi грек ғалымдары жеке тұлғаның дамуына  табиғи тума қабілет, қоршаған орта да  әсер етедi деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесi дәуiрлердiң прогрессивтi философиялық және психологиялық-педагогикалық пiкiрлерiнде өз жалғасын тапқан (Э.Роттердамский, Я.А Коменский, К.А.Гельвеций, Д.Дидро, А.Дистервег, К.Д.Ушинский, К.Маркс,  Ф.Энгельс,  З.Фрейд,  Д.Дьюи, Э. Торндайк, Н. К. Крупская, П. П. Блонский, А. С. Макаренко, Л. С. Выготский, Э. И. Моносзон. Л. И. Божович, С. Л. Рубинштейн, В. В. Давыдов т.б.)
Адам  -  өзiне тән биологиялық құрылысы бар тiршiлiк иесi, сондықтан табиғат заңдары оның дамуына да әсер етедi. Қоршаған ортаға бейiмделiп, өз тiршiлiгi үшiн дайын заттарды пайдаланатын жануарларға қарағанда, адам өзiне керектiнi өз қолымен жасайды. Адам табиғатының өзгеруi адам өмiрiнiң әлеуметтiк жағдайларының әсерiнен болады, адамның тектiлiгi тек биологиялық жағынан ғана емес, сонымен қатар тарихи дамуы нәтижесiнде де пайда болады. "Әлеуметтiк мұрагерлiк" адамның қоғамдық тәжiрибеге ие болуы нәтижесiнде орын алады. Сонымен, адамның жалпы дамуында өзара байланысты биологиялық және әлеуметтiк бағыттар әсер ететіндігі байқалады. Адам биологиялық тiршiлiк иесi болып туады, алайда өз дамуы барысында ғана ол әлеуметтiк тiршiлiк иесiне айналады. 
Психологияда "жеке тұлға" деген ұғымның әр түрлi түсiндiрмелерi бар, бiрақ олардың көбiсi мына түсiнiкке келiп тiреледi: жеке тұлға дегенiмiз әлеуметтiк қатынастар мен саналы іс-әрекеттiң субъектiсi ретiндегi индивид. Жеке тұлғаның ең басты белгiсi  -  оның әлеуметтiк мәнiнiң болуы және оның әлеуметтiк функцияларды (қызметтердi) (болмысқа, адамдарға, өзiне, еңбекке, жалпы қоғамға қатысты) атқаруы. Жеке тұлға, сондай-ақ, психологиялық дамудың белгiлi бiр деңгейiне ие (темперамент, мiнез-құлық, қабiлеттiлiк, ақыл-ой дамуының деңгейi, қажеттiлiктер, мақсат-мүдделер).
Жеке тұлға  -  бұл интегративтi жүйе, әлдебiр ыдырамайтын тұтастық. Алайда, жеке тұлғаны зерттеумен айналысатын ғалымдар бұл тұтастықтың "өзегi" бар деп мойындайды, олар оны "Мен  -  жүйе" немесе жай ғана "Мен" деп белгiлейдi. Жоғарыда келтiрiлген жеке тұлға туралы түсiнiк жалпылама ұғым болып табылады.
Жеке тұлғаның ең маңызды белгiлерi  -  оның саналылығы, жауапкершiлiгi, бостандығы, қадiр-қасиетi, даралығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттерi мен іс-әрекеттерiнде  қоғамдық прогрестiң тенденцияларының, әлеуметтiк белгiлер мен қасиеттердiң айқын және  өзіне тән ерекшелігінің көрiнiс табуы, оның іс-әрекетiндегi шығармашылық қасиетiнiң деңгейi арқылы анықталады. Бұл орайда "адам", "жеке тұлға" деген ұғымдардың қатары "даралық" деген ұғыммен толықтырылуы қажет.
Даралық бiр адамның басқа бiр адамнан, бiр тұлғаның басқа бiр тұлғадан айырмашылығын, оның ешкiмге ұқсамайтынын, өзiне тән ерекшелiгi бар екенiн сипаттайды. Даралық, әдетте, адамның мiнезi мен темпераментiнiң ерекше белгiлерi (мысалы, салмақты-жiгерлi және мақсатты адам), шығармашылық қызмет-әрекетi мен қабiлеттiлiгiнiң өзгешелiгi арқылы ерекшеленедi. Осылайша, мұғалiмнiң даралығы оның терең бiлiмдарлығы, педагогикалық көзқарастарының ауқымдылығы, балаларға деген ерекше қатынасы, жұмыстағы шығармашылық ниетi, т.б. арқылы көрiнедi. "Даралық" ұғымы бiр адамды басқа бiр адамнан, бiр тұлғаны басқа бiр тұлғадан ажыратып, оған өзiне тән сұлулық пен қайталанбас қасиет беретiн ерекшеліктерден тұрады.
Адам қасиетiн түсiндiретiн тағы бiр ұғым  -  "индивид". Бұл сөз латын тiлiнен алынған және оның қазақша баламасы  -  "жекелiк". Ұғым ретiнде бұл сөз адамзат тұқымының еш қасиеттерi ескерiлмеген бiр өкiлiн бiлдiредi. Бұл орайда әрбiр адам индивид болып табылады. "Жеке тұлға" ұғымы мен онымен байланысты бiр тектес ғылыми категориялардың мәнi осында. 
Адамның жеке қасиеттерi өмiр жолында дамып, қалыптасқандықтан  жеке тұлғаның "дамуы" мен "қалыптасуы" ұғымдарының мәнiн ашу педагогика үшiн маңызды мәселе болып табылады. 
Даму табиғатқа, қоғамға және әрбiр жеке тұлғаға тән жалпы қасиет болып табылады. Даму дегенiмiз  -  төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделiге қарай қозғалыс; сатылай эволюциялық ауысу немесе революциялық секiрiс түрiнде жүзеге асатын жоғары сапалы күйге қарай спиральды өрлеу процесi. Даму барысында барлық философиялық заңдар жүзеге асады: өзгеру, санның сапаға ауысуы, бiр сапаның басқа бiр сапаға ауысуы (бұлардың кейбіреуі,терiске шығарылуы мүмкін).Жеке тұлғаның қозғалыс күшіне, яғни қарама-қайшылық күресінің арқасында бұл қозғалыста өзгеріс жүріп жатыр.
Жеке тұлғаның дамуы дегенiмiз, ең алдымен, оның қасиеттерi мен сапасындағы сандық өзгерiстер процесi. Адам дүниеге келгеннен соң дене жағынан үлкейедi, яғни оның кейбiр дене мүшелерi мен нерв жүйесi өседi. Оның тiлi шығып, сөздiк қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтiк-тұрмыстық және моральдық бiлiктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда, адамның жеке тұлға ретiнде дамуындағы ең бастысы  -  оның бойында болып жатқан сапалық өзгерiстер (танымдық, сезiм, моральдық-жiгерлiлік т.б.). Мiнез-құлықтың реактивтi формалары белсендi түрде қалыптасып келе жатқан іс-әрекеттiлiкке айналады, дербестiк пен өз мiнез-құлқын билей алу қабiлеттiлiгi артады. Осы және басқа да өзгерiстер адамның жеке тұлға ретiнде даму процесiн сипаттайды.
Сондықтан, даму дегенiмiздi адамның анатомиялық-физиологиялық жетiлуiндегi, оның жүйке жүйесi мен психикасының дамуындағы, содай-ақ танымдық және шығармашылық іс-әрекетiндегi   дүниетанымы, өнегелiлiгi, қоғамдық-саяси көзқарастары мен сенiмдерiнiң кеңеюiндегi             орын алатын сандық және сапалық өзгерiстердiң өзара тығыз байланысты процесi деп түсiнген дұрыс. Адамның дамуына iшкi және сыртқы, меңгерiлетiн және меңгерiлмейтiн факторлар әсер етедi, олардың арасында мақсатты тәрбие мен бiлiм беру  жетекші рөл атқарады. 
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның "қалыптасуы" терминi жиi қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесi дегендi және оның пайда болып, тұтастыққа, бiр қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын бiлдiредi. Қалыптастыру (қалыптасу) дегенiмiз  -  бiр нәрсеге пiшiн (форма) мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бiр түр беру. Бұл арада тұқым қуалаушылықтың мәнi өте зор  -  баланың ата-анасынан немесе ата-бабаларынан қалған биологиялық ерекшелiктердiң жиынтығы. Тұқым қуалаушылық жер бетiндегi тiршiлiктiң тарихы және белгiлi бiр түрдiң (бiздiң жағдайымызда  -  адамның) өмiрiнiң тарихын анықтайды. Адамның тұқым қуалаушылығын екi түрге бөлуге болады: жалпы адамзаттық (тiк жүру бейiмдiлiгi, сана, ақыл, сезiм мүшелерi дамуының бейiмдiлiгi, шартсыз рефлекстер, нәсiлдiк және ұлттық белгiлер) және даралық (жүйке жүйесiнiң түрi, анатомиялық-физиологиялық (нышан) тума қабілеттер).
Ағзаның тектiлiк негiзi немесе генотипi төмендегi суреттегідей болып бөлінеді (сурет 1). Жеке тұлғаның қалыптасуына, сонымен қатар, қоршаған орта: адам және қоғам өмiрiндегi әлеуметтiк-экономикалық, тарихи  қалыптасқан жағдайлар әсер етеді. Қоршаған орта макро және микро болып бөлiнедi. Макро-орта бұл  -  адамға қажетті әлеуметтiк-экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы (өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастар деңгейi, өмiрдiң қаржы жағдайлары, мәдениеттiң даму деңгейi, бұқаралық ақпараттар құралдары). Микро-орта бұл  -  баланың ең жақын қарым-қатынас ортасы, ол  -  адамды әрдайым қоршайтын және оның дамуына әсер ететiн өзара байланысты заттар, құбылыстар мен адамдар әлемi. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына, белгiлi бiр мөлшерде, табиғи немесе географиялық орта (климат), табиғат жағдайлары әсер етедi. (Кесте 1).

 Кесте 1. Орта компоненттері және олардың бала дамуына әсері

№
Орта компоненттері
Олардың бала дамуына әсері.

1.
Табиғи және географиялық орта (климат, табиғат жағдайлары)
Бала организмінің мүмкін болатын күштерін оятады.
2.
Әлеуметтік орта (макро-орта)
а) өндіріс күштерінің деңгейі;
б)  өндіріс қарым-қатынастарының деңгейі;
в)  өмір сүрудің материалдық жағдайы;
г)  мәдени даму дәрежесі;
д)  көпшілік ақпарат құралдары;
е)  техникалық құралдар.
Адамға талап қояды, мінез-құлық үлгісін береді, санаға әсер етеді, белгілі көзұарас енгізеді. Даму жағдайын қамтамасыз етеді.
3.
Микро  - орта (үй-іші ортасы, баланы қоршаған жақындарының ортасы, аула, көше әсерлері.
Талап-тілектерді анықтайды, құндылықтырды қалыптастырады, қарым-қатынас негізін қалайды.

Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететiн факторлардың арасында тәрбие ең маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиенi белгiлi бiр әлеуметтiк қызметтер атқаратын қоғамдық құбылыс ретiнде қарастыру қажет (ұрпақтан ұрпаққа берiлетiн әлеуметтiк тәжiрибе, жалпы адамзаттық мәдениет, т.б.), ал шағын педагогикалық мағынада тәрбие дегенiмiз  -  өсiп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық  құндылықтарды  игерту үшiн мұғалiм  мен оқушылар,  балалар мен ата-аналар  арасындағы  бiрлескен іс-әрекеттердiң педагогикалық процесiн ұйымдастырады.


Морфологиялық белгілер (сыртқы бет-әлпет көрінісі

Функциональдық ерекшеліктер (қан тобы т.б.)





Анатомиялық-физиоло-иялық         тума қабілеттер (сезім мүшелері, ойлау  тұрпаты, есту мүшелерінің орналасу ерекшеліктері)

Адами  (нышан) тума қабілеттер тік жүруі,сөзі т.б.

Жеке тұлғаның тұқым қуалаушылық негізінің генотипі









Шартсыз рефлекстер
Жүйке жүйесінің типі







Сурет 1. Жеке  түлғаның  тұқым қуалаушылық   негіздері

Жеке тұлғаның қалыптасуының философиялық-әдіснамалық негiздерi. Ғылымда бұрыңғы заманнан берi келе жатқан жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының биологиялық және әлеуметтiк факторларының ара қатынасы туралы пiкiрталас бiтер емес. Осы бiр көпғасырлық айтыс нәтижесiнде әртүрлi көзқарастар пайда болды. Осы көзқарастардың бiрiн жақтаушылар адамның дамуын, негiзiнен, табиғи ерекшелiктер анықтайды деп санайды. Ал тәрбиенiң маңызы аз деп есептелiнедi. Жеке тұлғаның дамуын түсiндiретiн осындай (биологизаторлық) бағыт ерте заманнан бастау алады. Сонау Платон (427-347 ж.ж. б.з.б.) мен Аристотель (384-322 ж.ж. б.з.б.) өз кездерiнде-ақ адамдардың қоғамдық мiндеттерiн олардың табиғаты анықтайды деп санаған. Аристотельдiң пiкiрiнше, туылған сәтiнен бастап-ақ кейбiр адамдар бағыну үшiн, ал кейбiреулерi билiк ету үшiн жаралған. 
XVI ғасырда пайда болған преформизм (латынша  -  қайта құру, өзгерту) деген философиялық ағым төмендегiдей ойды ұстанған: адамның ұрығында болашақ жеке тұлғаның барлық қасиеттерi бар, ал даму олардың тек сандық жағынан артуын ғана бiлдiредi. Бұл орайда әлеуметтiк факторлар мен тәрбиенiң маңызы жоққа шығарылған. 
Бихевиоризм бағыты да жеке тұлғаның дамуының биологиялық бастауларын жақтайды. Осы бағыттың негiзiн салушы американдық психолог және педагог Э. Торндайктiң (1874-1949 ж.ж.) пiкiрiнше, жеке тұлғаның барлық қасиеттерiн (соның iшiнде сана-сезiмiн, қабiлеттiлiгiн) тек тектiлiк, тұқым қуалаушылық қана анықтайды. Оның ойынша, ақыл-ой қабiлетi балаға "көздерi, тiстерi және саусақтары" сияқты дүниеге келгенiнен-ақ берiледi. Ол адамды ұрпақтан ұрпаққа сол қалпында берiлетiн және жеке тұлғаның барлық қасиеттерi мен келешегiн толығымен анықтайтын "гендердiң жинағы немесе батареясы" ғана деп санаған. Жеке тұлғаның дамуын биологизаторлық жағынан түсiндiру прагматизм бағытына да тән. Прагматизм грекше  -  прагма дегенiмiз  -  iс-әрекет, тәжiрибе. Бұл бағыттың негiзiн салушы  -  Джон Дьюи (1859-1952 ж.ж.).
Ендiгi бiр көзқарастың негiзiн классикалық түрде ағылшын философы Джон Локк (1632-1704 ж.ж.) салып, француз материалистерi оны ары қарай дамытқан. Бұл бағыт бойынша адам өмiрiнiң жағдайлары мен тәрбие жеке тұлғаның қалыптасуының шешуші факторы деп есептелген. Д. Локктiң белгiлi бiр пайымдауы бойынша баланың жаны дүниеге келген сәтiнде таза тақтаға ұқсас (tabula rasa) болып келедi және тек оның өмiр жағдайлары мен тәрбие ғана жеке тұлғаның белгiлi бiр қасиеттерiнiң пайда болуына себепшi болады. Осыдан кейiн бұл көзқарас социологизаторлық бағыт болып қалыптасты, ал оның өкiлдерi жеке тұлғаның қалыптасуына әлеуметтiк ортаның әсерiн бiрiншi орынға қойып, оның дамуының iшкi заңдылықтарын жоққа шығарады. Олар адамның рөлін төмендетеді.
Жеке тұлғаның дамуындағы тұқым қуалаушылық пен ортаның ықпалын бiрiншi орынға қойып, тәрбиенiң күшiн жоққа шығаратын бұл теориялар XIX ғасырдың аяғында психологиялық-педагогикалық зерттеулердегi ерекше бiр бағыттың пайда болуына себепшi болды, бұл бағыт "педология", яғни тура аударғанда "балалар туралы ғылым", "балатану" деген атқа ие болды. Қазiргi уақытта ғалымдардың көбiсi педологияны индивидтiң сәби, жас өспiрiм, жастық шағындағы дамуының жалпы заңдылықтары туралы ғылым ретiнде қарастырады. Социалистiк құрылыс жағдайларында бiздiң елiмiзде педология өкiлдерi баланың дамуының биогенетикалық заңын белсендi түрде насихаттаған және соған сүйене отырып балалардың әлеуметтiк теңсiздiгiн түсiндiруге тырысқан. Осы мақсатта оқушылардың ақыл-ойының дамуын зерттейтiн кең көлемдегi жүйе құрылған болатын. 1936 жылы ОК БК(б)П "сол заманғы педологияның теориясы мен практикасын" "жалған ғылыми антимарксистiк ережелерге" сүйенген деп айыптаған. Бұндай ережелерге, ең алдымен, сол заманғы педологияның басты заңы  -  балалардың тағдырының биологиялық және әлеуметтiк факторлармен, тұқымқуалаушылықтың  бiр тұрақты ортаның ықпалының фаталистiк түрде алдын ала анықталып қойылу заңы жатады.
Сол уақыттарда балалардың психологиялық дамуын зерттеуде сауалнама және тест жүргiзу сияқты єдістер ерекше сенiмсiздiк туғызған. Шынында да тәжiрибесiз практик-педологтар қолданған бұл єдістер сол уақыттарда көп зиян келтiрген. Алайда педологияны ғылым ретiнде түбегейлi шектеу қате болған едi. Педология баланы барлық жағынан және жанама зерттейдi, бұл туралы өз кезiнде К. Д. Ушинский: "Егер педагогика адамды барлық жағынан тәрбиелегiсi келсе, онда оның адамды барлық жағынан тануы да керек",  -  деген болатын.
Жеке тұлғаның даму факторлары туралы философиялық және психологиялық-педагогикалық ойдың тарихы материалистiк iлiмде және оның бiр бағытында  -  материалистiк диалектикада өз жалғасын тапқан. Бұл бағыттың өкiлдерi жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететiн факторларды тереңiрек зерттеп қана қоймай, сонымен қатар ол факторлардың өзара байланысымен олардың адамның даму процесiне ықпал ету тетіктерін де ашып көрсеттi. Қоғамның тарихын талдай отырып, олар адамдардың шығармашылық-қайта құру әрекетi өндiрiстiң дамуы мен көркеюiне, әлеуметтiк қатынастардың қалыптасуына, ғылыми бiлiмнiң молаюына, рухани өмiр мен өнегелiлiк-эстетикалық мәдениеттiң баюына себепшi болды деп көрсеттi. 
Осылайша қоғамдық игiлiкке ие болып және оны дамыта отырып, адам әлеуметтiк тiршiлiк иесi ретiнде, жеке тұлға ретiнде қалыптасады. 
Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына сыртқы,  қоршаған орта ықпалының мәнi зор екендiгiне сене отырып, философ-материалистер адамның биологиялық табиғатын жоққа шығармады. Олардың ойынша, адам тiкелей табиғи тiршiлiк иесi, сондықтан ол бойына бiткен нышандар ретiнде көрiнiс тапқан табиғи күштерге ие деп сендi. Алайда ол нышандар оның бойында тек лайықты орта мен мақсатты тәрбие бар кезде ғана дами алады. 
Сонымен қатар, адамды әлеуметтiк тiршiлiк иесi деп қарастыра отырып, философ-материалистер тұқымқуалаушылық бағдарламасымен еш байланысы жоқ индивидтiң "әлеуметтiк тұқымқуалаушылығы" туралы ойды ұстанады. Егер биологиялық нышандар адамға да, жануарларға да тән болса, әлеуметтiк тұқымқуалаушылық тек адамға ғана тән. 
Материалистiк философия  орта мен биологиялық нышандар қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледi, тәрбие  -  жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының үшiншi факторы. Бұндағы айта кететiн жағдайдың бiрi  -  материалистiк түсiнiкте жеке тұлға тек объект ретiнде ғана емес, сонымен қатар, ең бастысы, тәрбиенiң субъектiсi ретiнде, өзiндiк қайта құру қызмет-әрекетiнiң субъектiсi ретiнде қарастырылады.
Тәрбие  -  жеке тұлғаның қалыптасуының шешуші факторы ретiнде. Тұқым қуалаушылық, орта және тәрбие  жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының негiзгi объективтi факторлары болып табылады. Бұл орайда тұқымқуалаушылыққа (биологиялық факторға) жалпы адамзаттықпен қатар тұлғалық гендік қордыда қамтиды. Іс-әрекеттiң кез-келген түрiне деген анатомиялық-физиологиялық нышандар жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуында ерекше рөл атқарады.(мысалы, есту мүшелерiнiң құрылысы, ойлау қабiлетiндегi ерекшелiктер, т.б.). Олар баланың қабiлеттiлiгi, дарындылығы және дарыны дамуының алғышарттары болып табылады. Кейбiр жағдайларда бұл нышандар өте ерте (сәби кезiнде және мектепке дейiнгi жасында), кейбiр жағдайларда кешiрек, ал ендi бiрде, ер жеткен кезде ғана көрiнiс бере бастайды. 
Биологиялық нышандар мен қасиеттердiң дамуы адамның функционалды пісіп жетiлуі мен қалыптасу процесiн сипаттайды, содан кейiн оның сүйектерi, бұлшық еттерi, сонымен қатар iшкi мүшелерi мен жүйелерi дамиды. Адамның биологиялық пісіп жетiлуі мен өзгеру процесi оның дамуы мен мiнез-құлығының жас  кезеңдерiнде көрініс табады. Адамға табиғи берілген белгілерді дамытуда ең маңыздысы, жанұяда болсын, қоғамдық тәрбиелiк-бiлiм беру орындарында болсын, оларға дер кезiнде сауатты диагностика беру болып табылады. Қазiргi уақытта баланың іс-әрекеттiң қандай түрiне бейiмдiлiгi бар екенiн анықтайтын алуан түрлi әдiстер бар. Олардың iшiнде тест әдiстерi кеңiнен қолданылады. 
Тәрбие мен бiлiм беруде адамның табиғи қасиеттерiн ескеру қажет, оның нышандары мен қабiлеттiлiгiн анықтай отырып, олардың ары қарай дамуының амал-тәсiлдерiн, формалары мен әдiстерiн айқындау керек. Қызметтiң қандай да бiр түрiне деген анатомиялық-физиологиялық нышандарының одан ары жемiстi дамуы үшiн баланың оған деген ықыласын арттырып, оны сол іс-әрекетке араластыра отырып, сол салада тәжiрибе жинастыруға жағдай жасау қажет. 
"Жеке тұлға" деген ұғымда адамның қоғамдық мәнi ашылады. К.Маркстiң айтуынша, адамның мәні жеке индивидке тән абстрактiлiк емес, өз болмысында ол барлық қоғамдық қатынастар жиынтығы. Сондықтан ортаның жеке тұлғаның дамуына әсерi туралы сөз болғанда, ең алдымен, кең мағынада қолданылған әлеуметтiк орта деп түсiну керек, өйткенi адамның жеке тұлғалық қасиеттерi әртүрлi орталық қатынастар әсерiнен, яғни, адамдармен және түрлi қоғамдық институттармен өзара-қатынасы арқасында қалыптасады.
Қоршаған ортаның адамның дамуына әсерiн қарастыра отырып, философиялық және педагогикалық ағымдардың көбiсi адамның жеке тұлға боп қалыптасуы үшiн, сөйлеу, ойлау, тiк жүру секiлдi адамға ғана тән нышандар дамуы үшiн адами қоғам, әлеуметтiк орта қажет дейдi. Сәби жасынан жануарлар ортасына тап болған балалар туралы оқиғалар олардың бойында осы адами нышандардың дамымағаны дәлел бола алады, ол қасиеттердiң қалыптасуына деген қабiлеттерiнiң табандалып қалғаны соншалықты, олар адамдармен қарым-қатынас жасаудың ең қарапайым формаларын үлкен қиыншылықпен үйренiп, заманына сай адамның тұрмыс қалпын қабылдай алмады. 
"Әлеуметтiк орта" деген ұғым, кең мағынасында, қоғамдық өмiрдiң материалдық жағдайлары, әлеуметтiк және мемлекеттiк құрылыс, өндiрiстiк, қоғамдық қатынастар жүйесi және олар анықтап отырған әлуметтiк жүйе сипаты мен қоғамда пайда болған әртүрлi мекемелер қызметiн қамтиды. Шынында да, жеке тұлғаның әлеуметтiк бейнесi, белгiлi бiр мөлшерде, оның қай мемлекетке жататыны арқылы көрiнедi, адам дүниеге келгеннен соң қандай да бiр қоғамның азаматы болады. Адамның дамуына барынша әсер ететiн әлеуметтiк орта, әсiресе қазiргi уақытта, ең алдымен, экономикадағы өзгерiстер, идеологияның өзгеруi, қала мен ауылдағы өмiр жағдайлары, миграциялық процестер (яғни, адамдардың белгiлi бiр мемлекет территориясы аясында көшiп-қонуы, сонымен қатар, одан көшiп кетуi), демографиялық процестер, сәбилердiң дүниеге келуiндегi, өмiр ұзақтығындағы өзгерiстер, т.с.с. жатады. Жеке тұлғаның қалыптасуында географиялық орта белгілі рөл атқарады. Баланың  айналасы- үйдегі ортаға көп көңіл бөлінеді.
Қоғамдық мекемелердегі оқу-тәрбие процесін ұйымдастырғанда мұғалiмдер мен тәрбиешiлер балаға кең әлеуметтiк ортамен қатар, мектептен тыс ең жақын айналасының әсерiн ескерулерi тиiс, өйткенi кейде аулада, көшеде, оқушыларға, әсiресе жасөспiрiмдерге белгiлi бiр мөлшерде әсер ететiн жағымсыз (қоғамға қарсы) топтар пайда болуы мүмкiн. Бұл орайда, оқушыларды жақын айналасының қоғамдық-экономикалық өмiрiнiң әртүрлi саласына белсендi әлеуметтiк іс-әрекетке араластыру қажеттiлiгi туындайтынын ескеру керек. Тұқымқуалаушылықпен, ортамен қатар тәрбие үшiншi шешушi фактор болып табылады, тәрбие  -  педагогтардың басшылығымен әлеуметтiк тәжiрибенi меңгерудегi баланың саналы мақсатты басқарылатын іс-әрекетi. Тәрбиенiң зор күшiн көптеген өткен кезеңнің прогрессивтi педагогтары мойындаған. Мысалы, ұлы славян педагогы Ян Амос Коменский табиғат адамға дүниеге келген сәтiнде бiлiм игеруге мүмкіндік  бередi, бiрақ бұл тек тәрбие мен бiлiм арқасында ғана дами алады деп оқытқан. Белгiлi педагог А. С. Макаренко педагогикалық теория мен тәжiрибеде "қиын", тiптi "тєрбиесі ќиын" балалармен жұмыста тәрбиенiң игiлiктi күшiн дәлелдеген болатын.
Тәрбие  -   бұл тұлғаның қалыптасуына мақсатты бағытталған процесс, сонымен қатар тәрбие туа біткен нышандарды түзетеді және микро-ортаны өзгертеді.. Барлық балалар тәрбиелiк-бiлiм беру мекемелерiнен өтедi, ол мекемелер педагогикалық процестi сауатты құрастырып, оқушылардың жан-жақты іс-әрекетiн нәтижелі ұйымдастырады, өйткенi ол жеке тұлғаның дамуының шешушi шарты болып табылады.
Тәрбие жеке тұлғаның тәрбиелiлiгi нәтижесiнiң белгiлi бiр эталонының болуын талап етедi. Тәрбие мен оқыту адамның қоғамдық қажеттi бiлiм, бiлiк, дағдылардың белгiлi бiр жиынтығымен қарулануын, оның қоғам өмiрi мен еңбегiне дайындығын, осы қоғамдағы нормалар мен мiнез-құлық ережелерiн сақтауын, адамдармен қарым-қатынасын, оның әлеуметтiк институттармен ара қатынасын алдын-ала болжайды Тек тәрбие ғана жеке тұлғаның дамуының әлеуметтiк бағдарламасын жүзеге асыратын, оның нышандары мен қабiлеттiлiгiн жетiлдiретiн шешушi құрал.
Тәрбиенiң оның мақсаттылығынан басқа ерекше өзгешелiктерiнiң бiрi оның осы бiр әлеуметтiк қызметтi орындау үшiн қоғамның арнайы дайындаған адамдары арқылы жүзеге асырылуы. Педагогиканың ұлы классигi К. Д. Ушинский жеке тұлғаның қалыптасуындағы тәрбиешiнiң ерекше орны туралы былай деген: "Тәрбиешi тұлғасының жас жанға әсерi оқулықтармен де, моральдық нұсқаулармен де, жазалау мен мадақтау жүйесiмен де алмастыруға болмайтын тәрбиелiк күштi құрайды". 
Осылайша жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының жемiстi болуының шарты тарихи анықталған және әрдайым өзгерiп отыратын үш фактор: тума қасиеттері,  орта және тәрбие болып табылады. 
Жеке тұлғаның қалыптасуында тәрбиеге шешушi мән бере отырып, өзара күрделi байланыста болып отырған мақсатты тәрбие мен баланың дамуының ара қатынасының мәнiн дұрыс түсiне бiлу керек.
Психологиялық-педагогикалық теорияда бұл мәселеге қатысты әр түрлi көзқарастар бар. Олардың бiрi баланың дамуы, тәрбие мен оқытудың тәуелсiз, яғни тез түрде жүзеге асады дейдi (Э.Мейман. А.Ф.Лазурский,         Ж.Пиаже). Бұл орайда тәрбие мен оқыту дамуға бейiмделедi, "баланың дамуының соңында бірге жүредi" (Л.С.Выготский). Келесi бiр көзқарас бойынша даму іс-әрекеттiң тарихи қалыптасқан формаларын меңгеруi арқылы жүзеге асырылады (яғни, оқыту мен тәрбие көмегiмен), бұл орайда оқыту мен тәрбие баланың дамуының қол жеткiзген деңгейiнде ғана тоқтап қоймай, сонымен қатар алдағы міндетін шешу (К.Д.Ушинский, П.П.Блонский, Л.С.Выготский).  Л.С.Выготский оқыту мен дамудың ара қатынасын зерттей отырып, оқытуды ұйымдастыруда баланың "дамудың ең жақын аймағына" сүйену керектiгiн айтқан. Ол былай деп жазған: "Дамудың алдында болған оқыту ғана жақсы болып табылады". Сондықтан, тәрбиенiң ең маңызды құралы  -  табиғи нышандар жиынтығын мұқият айқындау, сол арқылы оларға және қоршаған орта жағдайларына сүйене отырып, баланың соған сай іс-әрекетін арнайы ұйымдастыру.  
"Бала дамуының ең жақын аймағы" туралы сөз ете отырып,                     Л.С.Выготский оқушының тапсырманы өздігінен орындауға әзiрлiгiнiң дәрежесiн айтқан болатын. Осылайша ол бұл әзiрлiктi екi деңгейге бөлген болатын: оқушы тапсырманы мұғалiмнiң көмегiнсiз орындайды (ол осы кезеңдегi өз дамуының деңгейiне жеттi), ары қарай оған мұғалiмнiң көмегiн қажет ететiн қиынырақ тапсырма беру керек, яғни жаңа танымдық мәселе қойылады (қиындық, қарама-қайшылық), бұл оқушының ақыл-ойының дамуын ынталандырады. 
Субъектiнiң іс-әрекетi  -  жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының факторы. Жеке тұлғаның дамуының маңызды факторларын сөз еткенде және бұл процесте тәрбиенiң орны  ерекше екенiн баса айтқанда, адамды  ортаның әсерімен тәрбие ықпалының пассивтi объектiсi деп қарастыруға болмайды. Кей кездерде қолданылатын педагогиканың "баласыздық" деген сөздiң астарында тәрбие туралы кейбiр еңбектерде балаға сыртқы педагогикалық әсерлердiң әр түрлi формалары мен әдістері туралы айтылып, осы әсерлердiң арқасында пайда болатын баланың iшкi дүниесі ескерiлмей келетiнi туралы мағына жатыр. Жеке тұлға өзiнiң қалыптасу барысында өзiндiк дамуының объектiсi ғана емес, сонымен қатар субъектiсi де екенiн ескеру керек.
Сана мен іс-әрекеттiң тұтастығы материалистiк диалектика мен психологияның ең маңызды заңдылығы болып есептелiнедi. К. Маркс адам жағдайдың пассивтi жемiс емес, ол қоршаған ортасын, жағдайларды және өзiн белсендi  түрде өзгерте алады деп жазған болатын. Демократиялық педагогиканың классиктерi де (И. Г. Песталоцци, Я. А. Коменский, К. Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин, т.б.) жеке тұлғаның өзiнiң белсендiлiгiне, оның шығармашылық-қайта құру іс-әрекетiне үлкен мән берген. 
Белсендiлiк адамның табиғи қасиеттерiнiң бiрi болып табылады. Психологияда белсендiлiктi іс-әрекет деп атайды. Жеке тұлғаның белсендiлiгi оның қажеттiлiктерiнен туады (материалдық және рухани, жеке немесе қоғамдық қажеттiлiктер). Адамның белсенділігінің жануарлардан айырмашылығы оның қажеттiлiктерi сәби жасынан бастап-ақ қоғамдық қажеттiлiктермен реттелiнедi. Адамның белсендiлiгi (немесе оның іс-әрекетi) оның себеп-салдарымен, мақсат пен мiндеттерiн дұрыс қоя білуімен, оларды орындау құралдарын  дұрыс таңдай алуымен байланысты.
Белсендiлiктiң өзiне және жеке тұлғаның қоршаған орта мен тәрбиелiк (сыртқы) әсерлерге қатысты iшкi ұстанымдарына байланысты ол әр түрлi бағыттарда қалыптасуы мүмкiн. Егер оқушының осы әсерлерге деген көзқарасы терiс болса, ол тәрбиешiсi қалағанынан қайшы бағытта дамиды. Мысалы, мұғалiм оқушылардың бiлiмiн тексеру кезiнде оқушының бағасын төмендетiп қойса да, оқушы оған ренжiп қалады. Мұндай жағдайда мұғалiмнiң үлгерiмдi жақсартуға шақырған әрбiр сөзi оқушыда жасырын, кейде тiптен ашық қарсы әрекет тудырады. Тәрбиешi, оның педагогикалық әсерi iшкi өрiсте, яғни тәрбиеленушiнiң санасы мен сезiмiне оң әсерiн тигiзбесе, барлық жағдайларда әрдайым осылай болып отырады.
Осының нәтижесiнде, жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуында көрiнiс табатын барлық әсерлер мен ықпалдар екi топқа  -  iшкi және сыртқы болып бөлiнетiн болды.  Ортаның әсерi мен тәрбие жеке тұлғаның дамуының сыртқы факторларына жатады. Табиғи әсерлер  -  бейiмдiлiк пен әуестiк, сонымен қатар, адамның сезiмдерi мен күйзелiстерi, оның сыртқы әсерлердiң ықпалымен пайда болатын сылтаулары мен қажеттiлiктерi  -  барлығы iшкi факторларға жатады. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуы осы екi фактордың өзара байланысының нәтижесi болып табылады. 
Егер тәрбие жеке тұлғаның өз өзiмен жұмысы кезiндегi белсендiлiгiне деген iштей ықпалына әсер ететiн болса, онда оның жеке тұлғаның дамуында шешушi рөл атқара алатыны түсiнiктi. Осы бейiмдiлiк пен өсiп келе жатқан адамның жеке тұлға ретiнде жетiлуiне деген өзiндiк ынтасы ғана түбiнде оның дамығанын анықтайды. Осылайша бұл шын мәнiсiнде, өзiн-өзi дамыту, өзiн-өзi тәрбиелеу сипатына ие болады. Л.Н.Толстойдың адамның дамуын жемiстi ағаштың өсуiмен салыстыруы тегiн емес. Өйткенi, сөздiң тура мағынасында оны ешкiм өсiрмейдi, ол өздiгiнен өседi. Адам тек қана топырағын қопсытады, тыңайтқыштар себедi, артық бұтақтарын кеседi, яғни оның өзiндiк дамуына мүмкiндiк беретiн қажеттi сыртқы жағдайларын жасайды, ынталандырады. Ал өзiндiк даму өзiнiң iшкi заңдары бойынша жүредi. 
Жеке тұлғаның өзiндiк дамуына қоршаған орта мен тәрбие секiлдi сыртқы факторлар әсер етсе де, бұл факторлар оның iшкi дүниесiне оң әсер еткенде ғана және оның өз өзiмен жұмысы кезiндегi өзiндiк белсендiлiгiн ынталандырған жағдайда ғана жеке тұлғаны дамытып,  қалыптастыра алады. Осы бiр аса күрделi процесс тәрбиенiң персонификациясы (лат.  -  жеке тұлға) деген атауға ие болды. Тәрбиенiң персонификациясы дегенiмiз  -  ақпараттық мазмұндағы, адамның тұтас модусын (модус  -  қажеттiлiктер, мақсат-мүдделер, наным-сенiмдер, бағалау критерийлерi, ынта-ықыластар) құрайтын саналық-психологиялық және идеологиялық процестердiң, қасиеттер мен қатынастардың әр алуан түрлерi бар жеке тұлғалық факторлардың мiнез-құлығын әлеуметтендiрiп, реттейтiн өзара әрекет күрделi де қарама-қайшылыққа толы болады. Персонификация әлеуметтенудiң антиподы ретiнде оған қарама-қайшы емес, ол әлеуметтенудiң бар болуының iшкi механизмi болып табылады. Осылайша, жеке тұлғаны әлеуметтендiретiн сыртқы факторлар, соның iшiнде тәрбие де, жеке тұлғаның өз өзiмен жұмысы кезiндегi өзiндiк белсендiлiгiнiң iшкi механизмдерiмен, яғни оның қажеттiлiктерiмен, сенiмдерiмен, мақсат-мүдделерiмен өзара тығыз байланыста болғанда ғана оның дамуы мен қалыптасуына әсер етедi.
Баланың, оқушының белсендiлiгi іс-әрекеттiң әр алуан түрлерiнде көрiнетiнi психологияда дәлелденген. Өмiр барысында қарым-қатынас, таным белсендiлiктерi, өзiн-өзi жетiлдiру мен қоршаған өмiрдi түрлендiру, өзгерту белсендiлiктерi дамиды. Кiшкентай баланың өзi де пассивтi емес түрде өмiрдiң жағдайларына бағынады. Ол өзiнiң талаптарын орындатқанда (үлкендерге) белсендi, ол қоршаған адамдарға қатысты өз түзетулерiн енгiзедi. Ол адамдарға деген (ұнату, ұнатпау) және заттарға деген (керек, керек емес, жақсы көретiн, жақсы көрмейтiн) өзiндiк жеке тұлғалық қатынасын көрсетедi. Бұл қатынастар оның іс-әрекетiнде жеке тұлғаның өзгешелiгiн жасай отырып пайда болады.
Қарым-қатынас  -  генетикалық түрде баланың белсендiлiгiнiң ең ерте белгісі. Адамның әлеуметтiк тiршiлiк иесi ретiндегi ерекшелiктерi осы қарым-қатынаста көрiнедi. Онда адамдарға деген қатынастың көптеген алуан түрлi реңктерi бар: ата-анаға, мұғалiмдерге, таныстарына, таныс емес адамдарға, құрдастарына, өзiнен кiшкентайларға, достарына. Бала өзiне дос таңдайды, ол адамдардың белгiлi бiр шеңберiмен қарым-қатынас iздейдi, ол басқаларға ықпал етедi. Ұжымда ол кейде ұйымдастырушы, кейде орындаушы болады. Қарым-қатынас белсендiлiгi жеке тұлғаның ең маңызды жақтарының дамуына жағдай жасайды, олар  -  адамгершiлiк, қайырымдылық, қамқорлық, өз өзi үшiн, адамдар алдындағы өз iстерi үшiн жауапкершiлiк.
Баланың дамуы барысында жеке тұлғаның танымдық белсендiлiгiнiң өрiсi кеңейiп, тереңдей түседi. Кейбiр заттардың қасиеттерiн тану үшiн оларды қолына ұстап көргеннен кейiн бала "Бұл не? Бұл кiм? Қалай аталады?" деген сияқты сұрақтар сұрай бастайды. Бұл сұрақтардың жауабы балаға заттар мен құбылыстардың жалпы мәнiн ашып бередi. Мектептегi жүйелi оқыту баланың таным белсендiлiгiнiң қалыптасуы мен тереңдеуiне мүмкiндiк жасайды, сыныптан сыныпқа көшкен сайын оқушы өз бетiнше бiлiм игеруге, оларды практикалық іс-әрекетте еркiн пайдалану қабiлетiне ие болады. Оқыту барысында бiртiндеп оқушының ойлау қызметiнiң әдiс-амалдары қалыптасады. Орта және жоғары сынып оқушыларының танымдық белсендiлiгi зерттеу жұмыстарында, тәжiрибелiк ұйымдастыруларда, iскерлiк қызметте көрiнiс табады. 
Адамның белсендiлiгi қоршаған өмiрге ықпал етедi, болмысты қайта құру мен өзгертуге бағытталады.  Әлеуметтiк белсендiлiк дегенiмiз осы. Жеке тұлғаның белгiсiне айналып, бұл белсендiлiк қоғамдық өмiрдiң барлық саласындағы ғылыми жаңалық, өнертапқыш, жаңашылдықтың бастауы мен қозғаушы күшiне айналады. 
Жеке тұлғаның белсендiлiгiнiң аталмыш бағыттары оқушының әр алуан іс-әрекеттерiнде көрiнiс табады: оқу-танымдық, еңбек, қоғамдық-пайдалы жұмыстар, ойын, эстетикалық, спорттық-сауықтыру. Оқушының іс-әрекетiн парасатты, педагогикалық дәл және дұрыс ұйымдастыру  оның белсендiлiгiнiң барлық бағытта дамуының бастауы болып табылады. Әрбiр баланы белсендi қайраткер орнына қойып, оны баланың барлық күшiн белсендi жұмсауға, іс-әрекеттегi баланың жеке тұлғаға сай өзгешелiгiн зерттеуге, жеке тұлғаның потенциалды мүмкiндiктерiнiң ашылуына барынша көмектесуге мүмкiндiк туғызатын іс-әрекеттi ұйымдастырудың әдiс-тәсiлдерiмен қаруландыру  -  осының бәрi баланың дамуының нәтижелiлiгiн қамтамасыз ететiн тәрбиенiң басты қызметі. 
Сондықтан жеке тұлғаның белсендiлiгiн жан-жақты қалыптастыра отырып, тәрбиешi сол баланы өзiне одақтас етiп алады. Оқушының қажеттiлiктерiне негiзделген тәрбие мен өзiндiк тәрбие процестерi  -  ең жағымсыз деген сыртқы жағдайларды жеңе алатын күш. 
Жеке тұлғаның дамуы үшiн баланың қарқынды іс-әрекетi қажет. Алайда кез-келген іс-әрекет баланың қабiлетiн, дарынын, мiнез-құлық белгiлерiн, бiлiк пен дағдыларын дамыта алмайды. Мысалы, мыңдаған балалар күнi бойы музыкалыќ гаммаларды ойнайды, бiрақ музыкант бола алмайды. Баланың қабiлетiн оята алмайтын репетиторлық жұмыстар қаншама. Немесе тағы бiр мысал, төменгi сыныптарда балалардың көбiсi едәуiр ынталы, бiрақ жоғары сыныптарда ондай балалардың саны аз. 
Қабiлеттiлiктiң дамуы үшiн өз барысында баланың бойында жағымды сезiмдер туғызатын іс-әрекет қажет (В. Е. Чудновский, В. С. Юркевич). Ал мұндай көңiл-күйге түсу (немесе басқа да) жұмыстан пайда болған сүйсiну сезiмiмен сипатталатын танымдық қажеттiлiктермен байланысты. Дарынды бала белгiлi бiр жұмыспен мiндет үшiн емес, баға үшiн емес, жарыста немесе олимпиадада жеңу үшiн емес, сол жұмыспен айналысқысы келетiн болғандықтан жетістікке ұмтылады, яғни ол балада жағымды сезiмдермен байланысты қажеттiлiк бар. Осыған байланысты әдебиеттерде өте сирек айтылып жүрген жеке тұлғаның дамуының тағы бiр бастауы өзiне көңiл аудартады. Бұл  -  жеке тұлғаның мәдени ұстанымдарынан бастау алатын өз-өзiне деген қалыптастырушылық, жасампаздық ықпал-әсерi. М. Князеваның ойынша, адамның өзiн өзi дамыту күштерi жеке тұлғаның дамуының ең маңыздысы болып табылады. Оның пiкiрiнше өткен ұлы адамдардың өмірбаяны, күнделiктерi, естелiк жазулары, сырлары, хаттары өзiн өзi қалыптастыру, өз өзiне талап қою жұмысында аса зор күш жұмсағандарының дәлелi бола алады, ал ол қасиеттер олардың кәсiби еңбектерiнiң бастауы болып, өмiр жолында әрдайым серiк болған:"... адам тек қоршаған дүниенi, табиғатты, қоғамды ғана қалыптастырып, түрлендiрмейдi. Адамзаттың бүтiн тарихы  -  өзiн-өзi қалыптастыру мен қайта құру>>.    
Сонымен, жеке тұлғаның дамуы, тәрбиесi, қалыптасуының өзара байланысы мәселесiнiң көп ғасырлық тарихы бар. Ғылымда жеке тұлғаның мәнi, оның дамуы мен қалыптасуына әсер ететiн факторларды түсiндiретiн әр түрлi көзқарастар кездеседi. Ғалымдардың жеке тұлғаның қалыптасуында биологиялық (тұқым қуалаушылық) және әлеуметтiк факторлардың ( орта, тәрбие), сонымен қатар іс-әрекет пен қарым-қатынастың орны ерекше деген қорытындысы еш дау туғызбайды. Сонымен жеке тұлғаның дамуны және қалыптастыруына әсер ететін факторлар төмендегідей болып келер. (сурет 2)



Тұқым    қуалаушылық генофонды
     
      Орта


   Ішкі күштер
              Іс-әрекет пен қарым-қатынас
     
     Тәрбие


Жан-жақты дамыған жеткілікті құзіретті тұлға
                                       
          Құзіретті түлғақұзіретті тұлға













Сур 2.  Тұлғаның дамуына және қалыптасуына әсер ететін факторлар

Қазiргi ғылыми көзқарас бойынша баланың жеке тұлғалығы тәрбиенiң объектiсi ретiнде де, субъектiсi ретiнде де қарастырылады. Оның объект болу себебi оның қалыптасуы сыртқы ықпал-әсерлерге, әсiресе, тәрбие  мақсатты әсерлерге тәуелдi. Субъект болу себебi жеке тұлғаның белсендiлiгiнсiз, сыртқы ықпал-әсерлерге деген белсендi ыќпалынсыз даму ілгері жүрмейді; тағы бiр себебi: адамның дамуы өзiн- өзi  дамыту процесiнде ғана жүзеге асады, сондай-ақ жеке тұлғаның дамуында өзiн-өзi тәрбиелеудiң де алар орны ерекше (сол субъект қалағанындай жеке тұлғаға тән белгiлi бiр қасиеттерiн қалыптастыру мақсатында өз бетiнше жұмыс). 
Қазiргi заманғы зерттеулер дарындылық тұқым қуалау арқылы берілмейді  дейдi. Н. И. Дубининнiң айтуы бойынша, дарындылық болу үшiн "жөндi универсалды генетикалық бағдарлама" керек: ал оның аса мол потенциалын жүзеге асыру үшiн, әсiресе жеке тұлғаның дамуының өте ерте кезеңiнде, қолайлы жағдайлардың болуы.
Бала өмiрiнiң алғашқы үш-бес жылын ғалымдар "Ұлы бастаулар уақыты" деп атайды. Адам психикасының сырттай көрiнiстерiнiң қасиеттерi өмiр барысында қалыптасады, сондықтан оларды ата-ана, педагогтар және баланың өзi қадағалап, реттей алады.
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* "Жеке тұлға" деген ұғымды және оның құрылымдық компоненттерiнiң мағынасын ашыңыз.
* Жеке тұлғаның қалыптасуымен байланысты негiзгi ұғымдарды сипаттаңыз.
* Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының негiзгi теориялық-єдіснамалық амал-тәсiлдерiнiң сипаттамасын берiңiз. 
* Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететiн негiзгi факторларды атаңыз.
* Тәрбие мен дамудың өзара байланысты екенiн дәлелдеңiз.
* Субъектiнiң іс-әрекетi жеке тұлғаның қалыптасуының басты факторы екенiн дәлелдеңiз.

Әдебиеттер
* Бейсенбаева А.А. Теория и практика гуманизации школьного образования. Алматы: Гылым, 1998.
* Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
* Измайлов А.З. Народная педагогика: педагогические воззрения народов Азии и Казахстана. М., 1991.
* Керимов Л.К. Педагогические основы индивидуализации перевоспитания трудных подростков. Алматы. 1994.
* Кон И.С. Психология подростка. М., 1981.
* Кон И.С. Психология ранней юности. М., 1989.
* Костюк Г.С. Движущие силы развития и воспитания. Хрестоматия по педагогике /Под ред. З.И.Равкина. М., 1976.
* Петровский В.А. Личность  -  феномен субъективности. Ростов на Дону. 1993.
* Рысбаева А.К. Успешность деятельности как категория педагогики.  -  Алматы: КНПУ им. Абая, 2003.
* Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Использование материалов казахской этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. Алматы. 1996
* Фридман Л.М., Пушкина Т.А. Изучение личности учащихся и ученических коллективов. М., 1988.


Тақырып:  Балалардың жас мөлшері мен жеке дамуының ерекшеліктері

Мақсаты:  мектеп оқушыларының жас мөлшеріне қарай және жеке басына тән ерекшеліктер туралы түсінік қлыптастыру және осы ерекшеліктерді оқу-тәрбие процесінде ескеру. 
Міндеттері:
а) мектеп оқушыларының жас мөлшерінің кезеңдеріне сипаттама беру;
ә) мектеп оқушысының    жеке тұлғасының өзіндік ерекшеліктерін ашу;
б) педагогикалық процесте мектеп оқушысының жас мөлшерінің психологиясын есепке алу.
  Ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский, <<Егер педагогика адамды барлық жағынан тәрбиелегісі келсе, онда оның адамды абрлық жағынан тауны да керек>> - деген болатын. Осындай ережеге байланысты, жұмыс барысында педагог балалардың психологиялық, физиологиялық және жас ерекшеліктерін міндетті түрде білу керек.
Барлығына мәлім, балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу және бала  тұлғасына арнайы қтынас, тәрбие мен оқытудың басты принциптері болып табылады. Сондықтан мектептің педагогикалық ұжымы, оқу-тәрбие процесінде оқушылардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алу маңызды.
Мектеп жасындағы балалар бастауыш, орта (жеткіншек) және жоғары буынға бөлінеді. Жеткіншек кезең кіші және жоғары деп бөлінеді.
Оқушылардың дамуының жас кезеңдері
Кезеңдер
Жылдар
Сыныптар
І. Бастауыш оқушылар
6- 10
I  -  IV
ІІ. Орта (жеткіншек)
11-14-15
V- IX
ІІІ. Жоғары
15-18
X  -  XII
                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   
Бастауыш сынып жасындағылардың ерекшеліктері мен дамуы 
Адамның белгілі сипаты мен сапасын қалыптастырудағы тәрбиешілердің мақсат тәрбиесі белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа бағыталған, осы арқылы сол топта тәрбиенің мүмкінідктері мен міндеттері, әдістемелері қолданылады. Адам өмірінің мектепке дейінгі кезінде, есейген шақ кезеңдеріндегі, жасөспірім шақта, әлеуметтік ортада, мектепте қлыптасқан мінез-құлқы ерекшеленеді.
Жас мөлшерінің психологиясы курсында  оқылатын жоғарыда айтылған жас мөлшерлік топтардың әрқайсысының сипаттамасын бұл тұста нақтылап қарастырмай-ақ, педагогтың әрбір жас мөлшері тлбымен жүргізетін оқу-тәрбие жұмысында ескерілуі тиісті кейбір тірбие ерекшеліктеріне тоқталамыз.
Жастарды өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің, әрбір жас адамның жеке тұлғасының өмірлік бағыт-бағдарын анықтайтын дүниетанымын қалыптастырудың қоғам  алдындағы зор міндеттері мектепке жүктелген.  Тәрбие, шын мәнінде, жек етұлғаның дамуы мен жалпы қоғамның негізгі мақсты болып табылады және ол қоғамның әрбір  мүшесінің жан-жақты дамуына жағдай жаасуға бағытталған.
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігіне тін ерекшеліктер мен сипаттардыф айтамыз. Бұл еркшеліктерді педагогикалық процесте ескеру қажет және осған сәйкес  оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін, әдістемесін және тәсілін пайдалану керек.
Бастауыш сынып жасындағы баланың салмағы бір жылда 2-2,7 кг өседі. 6 жастан 12 жасқа дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есе артып, 18 килограмнан 36 килограмға дейін ртады. Осы жаста бала миының көлемі де ұлғаяды, яғни, ол 5 жаста үлкен адам миының  90 пайызындай болса, 10 жаста 95 пйызына тең болады.
Жүйке жүйесінің жетілу де жалғасады. Жүйке жасушалары арасында жаңа абйланыстар түзіліп, мидың жарты шарында икемділік күшейеді. 7-8 жаста жарты шарды жалғап  тұрған нерв талшықтары жетіле түседі және олардың өзара қарым-қатынасының арта түсуін қамтамасыз етеді. Жүйке жүйесіндегі бұл өзгешеліктер  баланың ақыл-ойы дамуының келесі кезеңінің ірге тасы қалануына негіз болады. 
Бала мектеп табалдырығын аттағаннан кейін, оның әлеуметтік жағдайы өзгереді, бірақ ішкі әлемі, психологиясы әлі мектепке дейінгі қалыпта болады. Баланың ең негізгі іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды құрастыру болып қала береді. Оқу іс-әрекеті әлі де дамуды қажет ететін деңгейде болады. Оқу іс-әрекетнідегі, тәртіп сақтаудағы қажетті іс-әрекетке еріктілік беру алғашқы кездерде ғана мүмкін болады, бұл кезде балаға жақын арада істелінуі тиіс мақсатар және оның күшс алуын қажет ететін тапсырмалардың мөлшерінің аздығы түсінікті болады. Оқу іс-әрекетіне ерікті түрде назар аударту ол балаға  жеңіл тиеді. 
Мектеп оқушыларында болатын ерекше белсенді\ліктің себебі әлі күнге дейін толық анықталған жоқ, бірақ көптеген жағдайларда байланысты белгілі бір пайымдаулар айтылып жүр. Мысалы, сарапшылар мұндай жағдайды орталық нерв жүйесінің генетикалық әсерімен түсіндіреді. Көптеген зерттеушілер оның себептерін күнделікті ішіп жүрген тағамынан, баланың өзінің  ерік-жігерінен, оның өрескел қылықтарына қолдау көрсетушіліктен іздейді. Бүгінгі таңда мұндай келеңсіз жайттардың алдын алу мен емедудің түрлі әдістемелері қолданылып жүр. Кейбір дәрі-дәрмектер бесленді балаларды тыныштандырады. Сондай-ақ кең таралған әдістің бірі  -  тағамның құрамынан қантты, жасанды дәмдеуіштер мен тағамға қосылатын затарды алып атстау арқылы диета қолдану. Баланың мінез-құлқына ата-ана мен мұғалімдер тарапынан үнемі және табанды бақылаудың жасалуы және срытқы әсерді, мысалы, қоғамдық орындарда көңілді тыныштандыратын көгілдір жарықтың түсірілуі жақсы нәтиже береді. 
Бастауыш мектеп жасындағы бала үшін ең маңыздысы  -  педагог. Балаға қарап жылы жүзбен жымиюдың аса маңызды әсері туралы И.М.Юсупов былай дейді: <<Педагогикалық қарым-қатынаста балаға қарап жымию баламен диалогтың ең қажетті құралы болып табылады. Сөйлесетін адамың неғұрлым кішкентай болса,  ол өзінің іс-әрекетіне үлкнедердің соғұрлым үнсізде жылы жымиысына баға беруін қажетсінеді. Тек қана оқу процесінде емес, жай қарым-қатынастарда да бастауыш сынып жасындағы баалар мен жасөспірімдерді жылы жымиыспен ынталандырудың маңызы зор. Сондықтан да педагогтың вербальды емес қарым-қатынаста өз бет әлпетінің жылығымен әсер етуге сараңдығы бала мен педагог арасындағы, онсыз да үлкен жас айырмашылығын оданс айын қашықтатпайық>>. 
Үлкендердің баламен әр түрлі қарым-қатынасы және олардың балаға беретін бағасының сипататмасы оның бойындағы өзіне баға бере алу қасиетін дамытады. Бір жағдайда оның өзінің ақылды еендігіне сенімі артса, басқа  бір жағдайларда өзінің көріксіз немесе қателігін мойындайды. Үлкендердің тікелей әсер етуімен баланың бойында пайда болатын осныдай өзіне өзі баға берушілігінен оның басқа адамдарға да баға беруінің негізі қаланады. 
                    
Тақырып: Тұтас педагогикалық процестің мәні
Мақсаты: Тұтас педагогикалық процестің ерекшеліктерін анықтау.
Міндеттері:
а) <<Объект>>  және <<пән>> деген ұғымдардың мәнін ашу
б) педагогикалық процесс -  педагогикалық теорияның объектісі болатындығын көрсету.
в) Тұлғаның тұтас педагогикалық процесте дамуына сипаттама беру. 
Педагогикалық  процесс мұғалім іс- әрекетінің объектісі. Адамның қандай да болмасын іс-әрекетінің заттық саласы қалайда білімдер жүйесінде көрінеді. Сондықтан синтетикалық спатының біртұтастық объектілері жасалмайынша субъектінің іс-әрекетінің сәтті болуы мүмкін емес. Санның тұтастық объектілері белгілі бір шындық саласындағы білімдерді меңгерудің нәтижесінде пайда болған объектілері, субъектінің іс-әрекетінің сыртқы талаптарды орындау тәсілдері мен адамның субъекті тұлғалық құндылықтарына бағыт табу болып табылады.
Педагогикалық іс-әрекетте еңбек субъектісі мұғалім болады. Мұғалімнің еңбек құралдарының өзіндік сипаттары  -  ол оның білімі, білігі, тұлғалық қасиеттері. Осыған байланысты, білім <<сананың біртұтастық объектісі>> болып есептелуі керек, мұғалімнің іс-әрекеті, оның  білім  және тәжірибесі кәсіби шеберліктің деңгейіне тікелей қатысты екендігі анық. 
Қажетті тәжірибені  жинақтауға әкелетін іс-әрекет мұғалім тұлғасын қалыптастырудың шарты болады, ал ол <<оқу-әдістемелік>> құралдарының өзінде орныққан. Бірақ бұл іс-әрекет тиімді болуы мүмкін емес, егер еңбек объектісі толық айқын болмаса, еңбек субъектісінің зейіні теріс түсініп объектіге аударылса, бұндай жағдайда еңбек субъектісінің әрекеті объективті өмір сүретін кәсіби іс-әрекеттің объектісіне сәйәкес болмайды. 
Қазіргі кезеңдегі тұтас педагогикалық процестің мәні туралы түсінік ғалымдардың бірнеше ұрпақтарының күш салуларының арқасында жинақталады, өйткені педагогикадық құбылыстар  компонентетрінің, қасиеттері, заңдылықтар туралы дербес білімдері бірте-бірте жинақталады. Бірақ, бөлік туралы білім әлі біртұтас туралы білім емес. <<Педагогикалық процесс>> деген сөздік (термин) ғылыми ацйналымға ХІХ ғасырдың екінші  жартысында (П.Ф.Каптерев) енгізілгенімен, ұғымның мазмұндық сипаттамасын тек қана тұлға теориясы, іс-әрекет теориясының дамуы арқылы құбылыстарды зерттеуде жүйелілік тәсіл қолдануды қалыптастыру арқасында мүмкін болды. 
Педагогикалық процестің белгілері, спалары мен қасиеттері.
Тұлғаны қалыптастыру ұзақ процесс, ол қарама-қайшылықтарды шешумен бұл іс-әректетегі ересектердің мәдениеттердің заттық өзгерілген формасын субъектінің әрекеттік қабілеттеріне өзгерту мен көзқарас формасындағы адамзаттың әрекет күштері мен қабілеттерінің заттық формаға ауысуының бірлігі. Демек, егер педагогикалық процестің түпкі мақсаты адамның тұлға ретінде қалыптасуы болса, онда педагогиклық процестің элементар бірлігі, оның <<кереге көзі>> бастапқы абстракция болып <<қалыптасудың қас қағым сәті>> болуы керек. 
Бұл процестің ең кіші бірлігі, одан әрі оны тану сапалық қасиеттерін жоғалтпай мүмкін болмайды.
Тұлғаның қалыптасуы даму барысында негізгі қайшылықтарды жеңуде жүзеге асады. Бірақ бұл үшін, бөліну болған жөн- ересектер қызметін алады, яғни. әлеуметтік тәжірибеде алынған іс-әрекет тәсілдерін айқындаушы. Сонымен бірге қозғалыс формаларындағы адамзаттың әрекет күштері мен қабілеттерінің заттық формаға ауысуы жүзеге сасады. Тұлғаның іс-әрекет субъектісне алмасуы, оқушының даму процесінде қалай болатындығы көрінеді.
Барлық мәдени байлықтарды және іс-әректтер түрлерін меңгеру пәндік оқыту арқылы жүргізген тиімді. Бұнымен тағы бер жүйенің пайда болуы байланысты, оған мұғалім <<сынып ұстаздары>> элементі ретінде кіреді. Сынып ұстаздарының балалардың бастапқы ұжымы мен өзара әрекетері барыснда жоғары деңгейдегі жүйе  <<сынып оқушылары>> пайда болады. 


Педагогикалық процестегі басқару қатынастарының қабаттары

Мектеп педкеңесі
Директор                                                                                                     Мектеп ата-аналар
                                                                                                                       комитеті
Класс жетекшілердің              
бірлестігі                                                     IV

 Класстан тыс жұмысты                                     IV
ұйымдастырушы
                                                                                      III      
                                                                                                 II       оқушы          Отбасы
                                                                                     

 
Класс жетекші

Әдістемелік  бірлестіктер
Оқу бөлімінің меңгерушісі


	Жеке индивидке қатысты жоғары деңгейлі жүйе ретінде қарастырылатын оқушы ұжымында, оқушының тікелей жұмысы қажетті. Мұғалім жеке оқушының педагогикалық процестің басқа да кіші жүйелерімен байланыстырушы орта буыны болып табылады (4 суретті қараңыз).




Мектеп әкімшілігі









Тақырып : Тұтас педагогикалық процестің заңдылықтары мен принциптері

    Мақсаты: Тұтас педагогикалық процестің космпоненттері мен заңдылықтарының арасындағы оның ішкі құрылымын көрсететін байланыстары туралы түсінікті қалыптастыру.
    Міндеттер: 
А) <<Заңдылық>> ұғымының мәнін анықтау;
Б) Педагогикалық процестің бөліктері арасындағы тұрақты байланыста заңдылықтардың бейнесін ашып көрсету;
В) Заңдылықтардың нақтылы көрінуінде принциптердің маңызын көрсету.
    Жоспар
* Педагогикалық процестің заңдылықтары.
* Педагогикалық процестің бөліктері мен құрылымы.
* Педагогикалық процестегі тұлға аралық қатынастар.
    Педагогикалық процестің заңдылықтары
    Педагогика ғылымы өзінің пәнін зерттей отырып, оқыту  -  тәрбиелеу процесінің теориясын жасайды. Теориялық білімге ұғым (категория), заңдар, заңдылықтар жатады, оларды зерттеу теорияны жасауға және оқыту  -  тәрбиелеу жұмысын, педагогикалық процесті ұйымдастыру әдістеріне бағыт береді.
    Ұғымдардың көмегімен педагогикалық шындыққа, сонымен бірге мұғалімнің іс-әрекетінің объектісі  -  біртұтас педагогикалық процеске де сипаттама беруге болады. Педагогикалық процестің заңдарын білу мұғалімнің іс-әрекетін ұйымдастыруға жол табуға әсер етеді. Заңдылықтар мен принциптер педагогикалық процестің қызметін және оны нақтылы жағдайға сәйкес құрауды болжауға мүмкіндік береді.
    Мұғалімді дайындау сапасы тұтас педагогикалық процестің әртүрлі жақтары, қасиеттері мен сапалары туралы теориялық білімдер жайында және міндеттерге қатысы бар аумағы кең кәсіби міндеттерді қолдануға дайындығынан көрінеді. Қандай да болмасын қиыншылықтарды, кәсіби міндеттерді шешуде маман еңбек процесіндегі әртүрлі элементтер, бөліктер арасындағы байланыстылықты анықтай отырып, оның жалпы құрылымын көре алады деген сөз. Мұғалім үшін бұның маңыздылығы тұтас педагогикалық процестің жүйелі  -  құрылымдық сипаттау, алда болатын іс-әрекеттің ойша моделін жасауға, нақтылы жағдайды ескере отырып, <<ұстаздар-оқушылар>> жүйесінің жағдайының дамуын болжауға мүмкіндік беретіндігімен анықталады. 
    Әлеуметтік жүйенің қандайы да сияқты педагогикалық процесс ашық болады, яғни ортаның ықпалын сезеді, бірақ ішкі белсенділік пен өзін-өзі реттеушілігімен көзге түседі. Осыған байланысты әлеуметтік жүйенің бір түрлілігі сияқты педагогикалық процесте солардың тегіндегідей белгілері болады (Абрамова Н.Т., Афанасьев В.П., Блауберг И.В., Садовский В.Н., және т.б.):
* қоғамның ұсынуымен жүйе жалпы мақсатқа ие, оның қызмет атқаруы мақсатқа сәйкестік сипатты білдіреді;
* жүйе өзара байланыстағы және өзара тәуелді элементтерден (компоненттерден) тұрады;
* жүйе тиым салушылық әкелетін ортада өмір сүреді;
* жүйенің белгілі бір қоры бар, ол оның қызмет істелуі мен тұрақтылығын қамтамасыз етеді;
* жүйенің ішкі құрылымы оның деңгейінің иерархиясы және ортамен байланысын көрсетеді;
* жүйеге тән ішкі қайшылықтар есебінен жүйе дамуға қабілетті;
* жүйе басқару орталығы арқылы басқарылады (сурет 2)


Көрсетілген белгілер не себепті әрбір жеке бөлініп алынған педагогикалық деректі тек қана сипаттауға болатындығын, бірақ егер басқалардың арасында оның орнын анықтауға және <<ұстаздар  -  оқушылар>> жүйесінде жеке бөліктерінің өзара әрекеттері туралы анық түсінік болмаса қандай шешім қабылдауға қиын болатындығын түсінуге көмектеседі. 
    Педагогикалық процестің ерекшеліктері оның құрамындағы бөліктерінің ішкі байланыстарында бейнеленеді. Процесс (латынның processus  -  қозғалыс) алға басу 1) жағдай; 2) белгілі бір нәтижеге жетудегі бір ізді әрекеттердің бірлігін білдіреді. Көрсетілген <<процесс>> деген ұғымның мағынасы <<ұстаздар-оқушылар>> жүйесіндегі түпкі мақсатқа бір ізді әрекеттер бірліктері арқылы жету ұстаздан қандай нақтылы жағдайды өзгерту және осыған сәйкес қандай іс-әрекет істеу керектігін білуді талап етеді. Бұл сұрақтарға жауап өз тарапынан сол байланыстармен оның болатын, өз арасындағы бар байланыстарымен және мұғалімнің педагогикалық процестің бөліктері мен құрылымын білуге тікелей байланысты болатын заңдылықтарымен байланысты.
    Педагогикалық процестің компоненттері мен құрылымы.
Педагогикалық процестің жеке дара бөліктері (компоненттері) туралы оның теориясын жасаудан біраз бұрын практикада жеткілікті дәрежеде жақсы белгілі болған. Олардың бір бөліктері (мақсат, міндеттері, мазмұны) өзгеру барысындағы қоғамдық өмірге мектептің әлеуметтік тапсырма ерекшеліктеріне байланысты қайта-қайта жаңадан қаралып жетілдіре түседі. Көрсетілген мәселені В.Е.Гмурман, В.С.Ильин, Б.Т.Лихачев және т.б. зерттеген. Г.К.Костюк ұстаздар мен оқушыларды педагогикалық процестің бөліктеріне жатқызады. М.А.Даниловтың көрсетуінше педагогикалық процестің ішкі серпілісі оның негізгі, басты өзегі тәрбиенің мақсаты болады. 
    Жорамалдау бойынша, қандайда болмасын мақсатқа белгілі бір мазмұнды іс-әрекеттер міндеттерін шешу арқылы жетуге болады. Сондықтан педагогикалық процестің (әлеуметтік) бөліктеріне ұстаздарды және оқушыларды жатқызған жөн. Бұл педагогикалық процестің адамзаттық факторы болады. Олардың іс-әрекеттерінің бөліктерін (мақсат, міндеттер, мазмұны, құрал, форма, әдістер мен тәсілдер, нақтылы тапсырманың түрі), маңыздылығы олардың оқушыларды оқытудың мәнінің құрамына кіруінде. Сондықтан да процестің бөліктері <<ұстаздар мен оқушылар>> жүйесін құрайтын адамдар және олардың іс-әрекетінің бөліктері болды. 
    Педагогикалық процестің мәнін тереңдеу және жан-жақты түсіну үшін тек бөлімдер құрамын ғана емес, сонымен бірге олардың әрбірінің ерекшеліктерін білу керек. Педагогикалық процесс бөліктерінің ерекшеліктерін түсіну нақтылы оқу орнындағы педагогикалық процесіндегі солардың арасындағы объективті өмірсуретін ішкі байланыстарын анықтауға мүмкіндік береді. Бөліктердің ерекшеліктерін қарастырайық.
    Отандық педагогикада тәрбиенің мақсаты жан-жақты тұлға дамуындағы, гумандық бірізділік идеясы тұрғысынан анықталады. Бұл мақсаттың сөз жоқ өзінің құндылығы бар, оның тәрбие мақсатының қоғамдық талабынан өсіп түсінуде (Р.Г.Гурова) философтар мақсатты идеал (идеал  -  мақсат) ретінде қарастырады. 
    Алайда мақсат  -  идеал немесе іс-әрекеттің нәтижесінің өте оңды тамаша моделі аралық мақсаттарға жету арқылы қол жетеді, оларды мақсат-міндеттер деп анықтауға болады. Басқаша айтқанда, педагогикалық процеске сай мақсат идеалға жету осы нақтылы бөлікке шешуге көздейтін кейбір шартты сатыларға бөлумен байланысты. 
    Егер идеал  -  мақсатқа жету ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық және дене тәрбиесін (біртұтас педагогикалық процесс) міндеттерін бірден және комплексті түрде шешумен байланысты болса, онда педагогикалық процестің жеке алынған бөліктерінің мақсат-міндеттері әрине аумағы жағынан көп кіші және мазмұны жағынан нақтылы (мысалы сабақ үшін) болады.
    Кейбір мақсат-идеал мен мақсат-міндеттер арасындағы айырмашылықтарына қарамастан міндеттер қойылған мақсат бағытында жасалған ерекше қадам болады және белгіленген нәтиже алу үшін не істеу керек деген сұрақтарға жауап береді. Ұстаз үшін оқушылармен бірге тек қандай нәтижелерге жетудегі қозғалыс қайтып ұйымдастыру ғана емес, сонымен бірге алда істелінетін жұмыстың (не істеу керек) міндеттерін мұқият үйлестіру арқылы қойылған мақсатқа саналы қозғалысын қамтамасыз ету өте маңызды. Тағыда, оны субъект  -  субъектілік қатынастар педагогикалық процестің екі жақтылы болғандықтан оқушылармен бірге жасау керек. 
    Педагогикалық процестің мақсаты мен міндеттері таңдап алынатын іс-әрекеттің мазмұнын анықтайды. Қазіргі кезеңдегі жалпы мәдениеттің теориясы (Кизимов В.В., Маркарян Э.С. және т.б.) іс-әрекеттің мазмұны әлеуметтік тәжірибені меңгеруге адамзаттың жинақталған барлық мәдениеттер байлығына айтылған оқуға (В.И.Ленин) бағытталуы керектігіне сендіреді. Маркарян Э.С. өте айқын түрде қоғамдық мәдениет (адамзат жинақтаған мәдениет) адамзат коллективтерінің ұйымшылдығына әкелетін адамдар әрекетін біріктіру мен ұйымдастыру үшін аса маңызы бар болатындығын дәлелдеді. Әрбір адам материалдық, рухани және әлеуметтік реттелуші немесе адамгершілік мәдениеттерді меңгеруі керек. 
    Әрбір көрсетілген қабаттар өз ерекшеліктерімен көзге түседі. Материалдық ол мәдениет адамзат жасаған заттар жиынтығы материалдық құндылықтар (машиналар, саймандар, техника әртүрлі міндеттері бар объектілер). Бұл мәдениет қабатымен мұра болмайтын біліктер байланысты адамның бар материалдық құндылықтарды жаңа тәжірибеге енгізуге және жаңаны жасауға, мүмкіншілігіне себеп болады. Рухани мәдениетті, кейде оны интеллектуалды дейді, адамдардың айналада қоршаған табиғат пен әлеуметтік ортада, ғылымда, өнерде белгіленген белгілі бір қабылдау мен бейнелеп көрсету дейгейін айтады. Әлеуметтік нормативті мәдениет адамдардың қоғамдық өмірлерін ұйымдастыру мен (экономикалық, құқықтық, саяси этикалық және т.б.) байланысты және ол әдетте мұра болмайтын жүріс-тұрыстарының әртүрлі формаларында материаланады. Мәдениеттің әрбір қабаты адамзат белгілі бір іс-әрекетте <<орындаған>>. 
    Жалпы адамзат мәдениетінің әрбір қабатының ерекшелігі ең алдымен тұлғаның жан-жақты дамуы дәл адамзат мәдениетінің барлық байлығын меңгеруді талап етуін көрсетеді. Екіншіден мәдениет қабатының әрбіреуі, адамды дайындаудың бір жолын көрсетеді. Үшіншіден әрбір мәдени мұраның мазмұнының ерекшеліктері, тұлғаның жан-жақты дамуы үшін қолдануға болатын, яғни индивидке мәдениет мазмұнын меңгеруге көмектесетін іс-әрекет түрлерін, құралдарды анықтау қажеттігіне бағыттайды. 
    Тұлғаның қалыптасуы адам тегінің (тек қана адамға тән) құралдарын, іс-әрекеттерін меңгермейінше мүмкін емес. Әлеуметтік тәжірибенің заттың өзінің жеке дара элементін адамзат іс-әрекетіне ауысуы, яғни адам өндірісте қалыптасқан іс-әрекетті айқындау (затсыздандыру). Ұстаз бұл тәжірибе қандай іс-әрекет тәсілдері арқылы жасалғанын анықтайды. Ал индивидтің іс-әрекет тәсілдерін меңгеру сол индивид тұлғасының өзгеруіне әкеледі (заттандыру). Іс-әрекет педагогикалық міндеттерді шешу көзқарасы жағынан ықпал ету құралы болады. Туған кезінен бастап даму үстіндегі индивидтің өміріне мынадай іс-әрекеттердің түрлері жүйелі кіреді: қарым-қатынас, ойын, еңбек (тұрмыстық, ақыл-ой, дене, өндірістік), өнер және табиғатты қорғау.
    Сонымен, педагогикалық процестегі оқушылардың іс-әрекеттерін қарастыра отырып, педагогикалық мақсатты ұйымдастырылған іс-әрекет олардың творчестволық белсенділігін қалыптастыру жағдайы болатындығына көзіміз жетті. Әдеттегі іс-әрекеттер түрлері (қарым-қатынас, ойын, еңбек) ортаның белгілі бір жақтарына бағытталған. Сондықтан педагогикалық ықпал ету қалыптасу барысындағы тұлғаның ортамен (тек әлеуметтік қана емес, сонымен қатар табиғаттық, материалдық, рухани) алдын-ала қойылған мақсатқа байланысты өзара әрекетін реттеу. Тұлға іс-әрекет барысында қалыптасады, іс-әрекет қандай болса тұлға да сондай екені белгілі. Әртүрлі жас ерекшелік кезеңдерінде бірғана іс-әрекет түрлері маңызды болып қалмайды, іс-әрекеттің өзі барлық адамның саналы өмір кезеңдерінде маңызды. 
    Жоғары айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады:
* қандай да болмасын біршама аяқталған салыстырмалы мектеп жұмысының формасы болатын уақыт жағынан шектелген педагогикалық процесте (сабақ, экскурсия, мектеп кештері және т.б.) жұмыс міндеттерінен туатын педагогикалық ықпал етудің әртүрлі құралдарының қарым-қатынас, еңбек, ойын тәсілдері және т.б. объективтік алғы шарттарын көруге болады;
* кешенді түрде педагогикалық ықпал ету құралын қолдану мақсатымен міндеттерді мұқият үйлестіруді, жұмыстың барлық ауыртпалығының ортасын негіздеуді, демек жетекші, негізгі, өзекті іс-әрекетті анықтауды талап етеді.
    Бірақ мұғалім барлық оқушыларды іс-әрекеттерге қосудың барлық мүмкіншіліктерін қолдануға қызықпауы мүмкін емес. Сонымен бірге ол оқушылардың нақтылы өзара әрекеттерін қамтамасыз етуі керек. Демек, барлық бұрын педагогикалық процестегі нақтылы жұмыстың формасы, оған қатысушылардың өзара әрекеттерін ұйымдастырудың ерекшеліктерін көрсетеді деген қорытынды жасауға негіз болады. Бірақ қалай болса солай еркін, формалды немқұрайлы таңдау жайлы егер бұрынғы бөлшектермен байланысты болмаса (мақсат, міндеттер, мазмұны және іс-әрекеттер түрлері) әдетте айыпталмайды. 
    Біршама консервативтік болғанмен, яғни уақыт өткен сайын аз өзгеретін таңдап алынған жұмыс формасы қойылған міндеттерді шешуге белгілі бір әдіс, тәсілдерді қолдануды талап етеді. Нақтылы педагогикалық процесте бұл әрқашанда нақтылы тапсырмаларды (жүктелген, міндет, іс) орындаумен байланысты. Ұстаз үшін <<еңбегін затын>> талдау (ол үшін оқу еңбегінің мазмұны болады) оқылатын материалды меңгеру үшін оқушылардың танымдық іс-әрекет тәсілдері ерекшеліктерін айқындауға қажет. Оқушылар үшін таным іс-әрекетінің <<еңбек құралдары>> (әдістер мен тәсілдер) олардың оқи алуы үшін, енді үйренуге керекті заттар. Сонда олардың педагогикалық процестің оқу және оқудан тыс аймақтарына белсенді қатысу мүмкіншілігі шындыққа айналады. Сондықтан, егер формада (өзара әрекеті ұйымдастыруда) ынтымақтастықтың объектитвті алғы шарты ішінде болса, онда олар балаларды іс-әрекетінің әдістері мен тәсілдерін меңгеру арқылы белгілі бір жеке алынған әрбір оқушыға немесе топқа арналған тапсырмаларды орындауда жүзеге асырылады (Котов В.В., Лийметс Х.И., Дежникова Н.С., Первин И.Б., Хан Н.Н.).
    Педагогикалық процесс компоненттерінің ерекшеліктерін талдау олардың арасында ішкі бірліктері мен өзара байланыстылығының бар екендігін көрсетеді, оны ескерілмейінше педагогикалық процестің жүйе ретіндегі құрылымы туралы мәселені шешу мүмкін емес. Бұл әрине бөліктер арасындағы байланыстар анықтаумен бірге, белгілі бір нәтижеге әкелетін, яғни процеске тән заңдылықтарды нақтылы жағдайларды да анықтауды шамалайды. Педагогикалық процестің заңдылықтары қандай да болмасын мұғалімнің жұмысындағы ұқсас жағдайларда байқалатын себеп-салдар детерминдікпен, жалпылықпен сипатталады. Заңдылықтар объективті осы процеске қатысушылардан  -  олардың ұнамды көңіл-күйінің тілектерінен тәуелсіз. 
    Педагогикалық процестің заңдылықтарының бір бөлігін эмпирикалық жолмен басқалары теориялық жолмен анықталса, өзгелері теориялық экспериментальдық жұмыстарды орындау барысында анықталды. Егер заңдылықтардың мәні жеткілікті дәрежеде терең зерттелген болса онда ол 3 себептен ұтымды болды. Анықталған заңдылықтар негізінде процестің өзінің белгілі бір құрылым бөліктердің өзара әрекетін, өзара әсерін анықтауға болады. Осының негізінде жасалған педагогикалық процестің идеалдық, теориялық моделі ғылыми зерттеуде сол процестің өзінің және сонымен бірге мектеп ісінің практикасын жетілдіре түсудің мүмкіншілігін кеңейте түседі. Ең ақырында қандай да болмасын процестің заңдылықтарын тану оны басқару мен мұғалім іс-әрекетінің нәтижесін болжауға әкелетін ғылыми талдаудың мүмкіншілігін кеңейтеді. 
    Педагогикалық ғылымда хх ғасырдың 20-шы жылдарында тәрбиенің заңдылықтары, зерттеле бастады (Гончаров Н.К., Калашников А.Г., Трахтенберг О.В.). Біршама кейін педагогикалық процестің оқудан тыс уақытындағы (болдырев Н.И., Щукина Г.И., Петухов Н.Н.) және оқу процесінің (Загвязинский В.И.) заңдылықтары зерттеледі. ХХ ғасырдыің соңғы он жылдығында пайда болған жұмыстарда толық шолу жасалынбағанымен біртұтас педагогикалық процестің заңдылықтарына шолу жасалған (И.А.Данилов, Ю.К.Бабанский, Б.Т.Лихачев, В.А.Сластенин). 
    Педагогикалық процестің заңдылықтары <<ұстаздар-оқушылар>> жүйе байланысының бейнесі: жүйенің өзінің ішіндегі кейбір жеке қосымша жүйелердің және сыртқы басқа одан жоғары сатыдағы жүйелер байланысты (мектепті қоршаған әлеуметтік орта, қоғам). Көрсетілген сбеп бойынша педагогикалық процестің қызмет істеуінің ерекшелігін (жағдай, байланыс, қатынас көрсететін процестің қасиеті мен оның сапасын), бейнелейтін заңдылықтар анықталады.
    Сондықтан да педагогикалық процестің негізгі мынадай заңдылықтары болады:
* оқу орнының педагогикалық процесі қоғамның әлеуметтік экономикалық қажеттілігіне сай болады;
* педагогикалық процестің мақсатқа бағыттылығы қоғамның мақсатын көрсетеді, ол әлеуметтік тапсырыс ретінде, білім беру заңдары арқылы талап етіледі;
* педагогикалық процесс екі жақты процесс, ол ұстаздар мен оқушылардың, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара әрекетімен байланысты, міндетті түрдегі екі жақты іс-әрекет;
* оқушылардың творчестволық белсенділігі мұғалімнің мұқият ойластырылған және ұйымдастырылған іс-әрекетінің нәтижесі;
* педагогикалық процестің қызметі онық жасалуы мен ұйымдастырылуы оқушылар коллективі, сонымен қатар жеке оқушылардың жас ерекшеліктері мен даму деңгейлеріне сай келуіне байланысты;
* педагогикалық процесс бөліктерінің мағынасы маңыздылығы әртүрлі, олардың бір бірінен бағыныштылығы (иерархия) мен бір-біріне әсері бар;
* педагогикалық процесс бір қас-қағым сәттік емес, ұзақ мерзімге бағытталған;
* педагогикалық процестің ішіндегі қосымша жүйелердің ортасы мен өзара қиылысқан бағыттарының әсері көптеген факторларды тудырады, соның ықпалы негізінде ең ақырғы нәтиже қалыптасады.
    Заңдылықтар педагогикалық процестің ішікі және сыртқы байланыстарын көрсетеді, олар өз арасында жеткілікті дәрежедегі күрделі байланыстарын құрайды. Сондықтан, егер ұстаз нақтылы педагогикалық процестің негізгі жағдайда заңдар мен заңдылықтарды ескермей ұйымдастырса, бұл ең ақырында оқу-тәрбие жұмысының сапасының төмендеуіне әкеледі. 
    Барлық педагогикалық процестің заңдар мен заңдылықтарын айқындалғандарын ескере отырып, баланың тұлға ретінде дамуының тиімді жағдайын нақтылы әлеуметтік-экономикалық жағдайларда өзіндік дамыту және өз орнын таба алу қабілетін қамтамасыз еткізетін мұғалімнің басшылыққа алуға тиісті принциптерінде тұжырымдарға мүмкін болды. 
    Принциптер мұғалімнің іс-әрекетін ұйымдастыруға қойған негізгі талаптар болып есептелінеді, олар тұрақты нысаналар болып және педагогикалық процестің қызмет істеуінде творчестволық түрде көрінеді. Негізінен принциптерде педагогикалық процестің заңдары мен заңдылықтары жүзеге асады. Бұл мұғалімнің теориядан практикалық әрекетке көшуі болады: 
*  педагогикалық процестің ізеттілігі, тұлғалық нысандық бағыттылығы;
* іс-әрекеттің сана мен мінез-құлық бірлігін қалыптастыруға бағыттылығы;
* педагогикалық процестегі іс-әрекеттерді оқушылар тұлғасын дамытудың көкейкесті қажеттілігін ескере отырып ұйымдастыру;
* педагогикалық талап қоюшылықты оқушының көзқарасын оны адамдарға, құбылыстарға, процестерге қарым-қатынасын сыйлаумен ұйымдастыру;
* педагогикалық басшылықты оқушылардың инициативасымен, қайраткерлігімен ұластыру;
* оқушылардың іс-әрекеттерде тиімді нәтижелерге жетуге көмектесу;
* ұстаздардың, оқушылар ұжымының және отбасыларының оқушыларғңа қоятын талаптарының үйлесімділігі;
* әрбір бала үшін тиімді психологиялық ахуалдың әлеуметтік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
* оқушы тұлғасы мен ұжымының дамуындағы жаңа құрылымды үздіксіз бақылау.
    Заңдар, заңдылықтар және педагогикалық процесті ұйымдастыру принциптері өзара байланысты болуы мүмкін. Бұл өзара байланыстылық процестің мәнінен оған қатысушылардың практикалық әрекеттерінен көрінеді, ал педагогикалық процестегі мұғалімдер мен оқушылардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру моделі ретінде ұсынылуы мүмкін (2 суретті қараңыз).
әдістер мен тәсілдер
                               Формалар
                                    Оқу
                               ұстаздар
                                 Нәтиже
                              Міндеттер
                              Оқудан тыс
                                 Мазмұн
адамгершілік
                                  еңбек
                                   дене
                                    заң
                              Экономика
                                    лық
                                       
                              Міндеттер
                                    Оқу
                              Оқудан тыс
                                 Мазмұн
                                 Ақыл ой
                           адамгершілік
                                  еңбек
                                   дене
                                    заң
                              Экономика
                                    лық
                                 Ақыл ой
                           Қарым-қатынас
                                   ойын
                                  еңбек
                                   өнер
                                Табиғат
                              ты  қорғау
                                  Құрал
                                  Құрал
                                  Қарым-
                                қатынас
                                   ойын
                                  еңбек
                                   өнер
                                Табиғат
                              ты  қорғау
                               Формалар
                                   жеке
                              Жеке еңбек
                         Ұжымдық, топтық
                                  еңбек
                                   жеке
                              Жеке еңбек
                    Ұжымдық, топтық еңбек
                    әдістер мен тәсілдер
                               Тапсырма
                               Тапсырма
                               Оқушылар
                              Мақсаттар

Сурет 2. Педагогикалық процестегі компоненттердің өзара кестесі

    Суретте тілдің екі бағыты көрсетілген. Сағат тілі бойынша оқушылардың іс-әрекетінің ұйымдастырылуы көрсетілген, керісінше бағытта педагогикалық процесте жаңылысқан жерін тауып алу үшін қозғалыс.
    Педагогикалық процестегі тұлға аралық қатынастар. Педагогикалық процестің теориялық моделін жасау қалайша оның мәнінде тәрбиенің нәтижесіне қол жететіндігін анықтауға мүмкіндік береді. Әдеттегі қалыптасқан көзқарас бойынша, әсіресе жалпы практикада мұғалімнің екі тәуелсіз оқыту және тәрбиелеу іс-әрекеттер саласы бар деп есептелінеді. Осыған сай мұғалім екі рөл атқарады: пән мұғалімі және сынып жетекшісі. Оқытудың тәрбиелік мүмкіншілігін жоспарда қарастыру әрекетін көбінесе оқылатын материалдар мазмұнымен байланыстырады немесе оқушыларды қайсарлықты, мақсаттылықты, жауапкершілікті және т.б. қалыптастыруға ықпалын тигізеді. 
    Сөзсіз оқу пәндердің мазмұндарының өзінде белгілі бір тәрбие күшті әсері салынған. Бұл екі мәселемен байланысты: біріншіден меңгерілетін пәннің мазмұны қаншалықты қоғамның даму деңгейіне, оның мүддесіне сай келетіндігіне; екіншіден бұл мазмұнның оқушыларды қаншалықты табмғаттың, қоғамның және адам ойлауының, дамуының объективтік заңдылықтарын түсінуімен қаруландырады, яғни көзқарастарының қалыптасуына ықпал етуімен байланысты. 
    Кезінде А.С. Макаренко, тұлға кемшілігін оның қоғамдағы қатынастарындағы кемшіліктерімен байланысты деген болатын. Демек, процестің негізгі тәрбиелік тетіктерін оқушылардың қалыптасқан қатынастары кеңестерінен іздестірген жөн (3 сурет).

   І                     ІІ
                                       
                                       
                               Оқушылар
                                       
                              Ата-аналар
                                       
                                Мұғалім
                                       
                                  Сынып-
                                 тастар
                                  Құрбы-
                             құрдастары


	









ІІІ





Сурет 3. Педагогикалық процесте оқушының қарым-қатынас
                    (тәрбиелік тетіктері) жүйесі

І  -  ата-ана мен балалардың арақатынасы
ІІ  -  мұғалім мен оқушылардың арақатынасы
ІІІ  -  сыныптас және құрбы-құрдастар арақатынасы

    Жалпы білім беретін мектептің педагогикалық процесінде оқушы үшін екі негізгі қатынастың маңызы бар. Ол мұғалімдер мен оқушылар арасындағы өзара қатынастар және оқушылардың бір-бірімен өзара қарым-қатынастары. Сондақтан да жалпы білім беретін мектептің педагогикалық процесіне сәйкес екі бір-бірін өзара толықтыратын және өзара әрекетте болатын тәрбиелеуші тетіктері туралы айтуға болады. 
    Бірінші сыныптың өзінде бала үшін оның мектеп мұғалімдерімен, әсіресе өз мұғалімімен қатынасы тартымды және маңызды болады. Бастауыш мектептерде мұғалімнің оқушыларға қатынасының маңыздылығының арта түсуі кездейсоқ емес: себебі кішкентай оқушы өмірінде мұғалімнің маңызы зор, оның тәжірибесінің, даналығының маңызы зор, оның жетістіктері қандай мұғаліммен кездескендігінен қатты байланысты оқушыларды бірте-бірте өзінің білім көлемі, тәжірибесі жинақталады, тұрақты қатынас өрісі қалыптасады, мұғаліммен қатынасының маңыздылығы төмендейді. Бірақ жоғары сыныптардың өзінде де толық жойылмайды. 
    Бірақ зерттеулердің (А.С.Макаренко, Т.Е.Конникова, Л.И. Новикова, М.Н.Шульц және т.б.) мұғалімнің оқушылармен іскерлік ынтымақтастығында балаларға еркіндік беруімен іс-әрекет тәсілдерін оқу барысында тактикалық көмек көрсету арасында тепе-теңдіктің керегі анықталады. Балалар мұғалімнің біліміне, тәжірибесіне сенеді, алдымен ақылдасуға келеді, себебі қадір құрмет және шебер тактикалық көмегі болатындығына сенімді. Міне бұл мұғалім мен оқушылардың өзара қатынастарының тәрбиелік әсерінің ықпалының негізгі мәнін құрайды, одан оқушының мектепке сол мұғалім беретін пәнге, оның өнегесі, тәрбиеге көзқарастарға, сенімдеріне, өмір принциптеріне қалайша қарайтындығы байланысты болады. 
    Екінші мектеп педагогикалық процестің тәрбиелеуші тетіктің маңыздылығы да кем емес. Бұл оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынастары Н.К.Крупская өзінің мақалаларында бірнеше рет балалар ұжымындағы қатынастардың тәрбиелік рөлі туралы ойды айтқан болатын. Ал А.С.Макаренко нақтырақ болды ол: <<Ұстаздың жұмысы бастапқы ұжымға тым жақын жүруі керек. Оның жұмысының мәні ұжымның жеке тұлғаларға талабын тудыруға бағытталған болуы керек>> дейді. 
    Тәрбиеші ұжымдағы тәрбиеленушілердің арасындағы нақтылы қатынастарды ескеруі керек. Бұл қатынастардың өзінде, тіпті олар біздің еркімізден тыс қалыптасқанда олардың көпшілігі тәрбие бағытында қолдануы мүмкін. 
    Бұл процестің тиімділігі балалардың ұжымындағы іс-әрекеттерінің мазмұны мен құрылымының одан әрі дамытуымен, арнайы ұйымдастырылған ерекше бір іс-әрекет ретіндегі олардың коллективтік қатынастары оқушыларды бір-бірін тұлғаліқ қабылдау мәдениетін мақсатты тәрбиелеу, оқушылардың өзін-өзі тану процесі барысында оларға жеке дара көмек көрсету, ұжымда өзіндік жүріс-тұрысын өзі реттеу және әлеуметтік тиімді өз орнын табумен байланысты.
    Оқушылардың өзара әрекеттерімен байланысты тәрбиелеуші механизмінің мәні сол бұл тетік, бірінші көрсетілген тетік сияқты, тек іс-әрекет болғанда ғана пайда болатынында және қызмет атқаруында. Сонымен қатар іс-әрекет ұжымдық және мұқият ұйымдастырылуы керек, сонда ғана іскерлік ынтымақтастық пен жауапкершілік қатынастарды қалыптастыру үшін алғы шарты жасалынады.
    Сонымен, бірінші және екінші тәрбиелеуші тетіктері арасындағы жалпы ұқсастық (іс-әрекет пен оның ерекшеліктері) өте маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Егер негізгі тәрбие сайманы болып балалар ұжымын қалыптастыру үшін ұстаз әртүрлі іс-әрекеттер арқылы балалардың айнала қоршаған ортамен белсенді өзара әрекетін ұйымдастыра алса онда оған ұжымдық іс-әрекетті ұйымдастыру барысында балалардың өз арасындағы қатынасты кәсіби сауатты қолдануы керек. 
 
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
* <<Заңдылық>>, <<принцип>> деген ұғымдардың мазмұнын анықтаңыз. Бұл ұғымдарды <<тәрбие>>, <<педагогикалық процесс>> деген ұғымдармен не байланыстырады?
* Неге мұғалім педагогикалық процесті ұйымдастырудың задылықтары мен принциптерін білуі керек?
* Нақтылы жағдаяттар негізінде педагогикалық процестің заңдылықтарының рөлін көрсетіңіз.
* Ұстаздар мен оқушылардың іс-әрекетін педагогикалық процестің қай бөліктері көрсетеді?
* Әлеуметтік тәжірибенің мазмұны неден тұрады?
* Адамзаттың әлеуметтік нормативтік мәдениеті қалай меңгеріледі?
* Педагогикалық процестің тәрбиелеуші тетіктеріне сипаттама беріңіз.

Әдебиеттер
* Вопросы обучения и воспитания / сост. Э.Г.Костяшкин. М., 1972
* Ленин В.И. Философские тетради ПСС, т.29.
* Макаренко А.С. Проблемы школьного советского воспитания. Собр. Соч. В 7 т. Т.5. М., 1958.
* Проблемы методологии педагогики, методологического исследования / Под ред. М.А.Данилова и Н.И. Болдырева, М., 1971.
* Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.  -  Алматы: Ғалым, 1988.

Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар

* Тақырыптың негізгі ұғымдары дамуының мазмұндың хронологиялық кестесін жасаңыз.
* Біртұтас педагогикалық процестің заңдылықтарына жағдаяттарды таңдап алыңыз.
* Өзін талдау схемасын мұғалімінің педагогикалық процесті ұйымдастыру принциптерін басшылыққа алып жасаңыз.
* Оқушылардың сыныптары мен өзіне қатынасын бағалау үшін керекті тапсырмаларды құрастырыңыз.
* Сыныпта социометриялық зерттеу жүргізу үшін сауалнама, талдау дайындаңыз.
* Социограмма негізінде сыныптағы тәрбиелеуші тетіктердің әсерінің педагогикалық міндеттерін үйлестіріңіз.

      Тақырып: Тәрбиенің мақсаты және оның әлементтік маңыздылығы

Максаты: тәрбиенiң әдiснамалык негізін айқындау. Міндеттерi: а) Педагогика  теориясы мен тарихындағы ой-пiкiрлердегi тәрбие максатынын дамуын ашып  көрсету. ә) Тәрбие максатының мәнiн ашу. б) Жан-жакты‚үйлесiмдi тәрбиенің максат, мiндет, мазмұнының өзара байланысын ашу,тәрбиемен әлеуметтендiру процесiн уйлестiру. Жоспар: Педагогика тарихындағы ой-пiкiрлердегi тәрбие мақсатының мәселсi. 2. Тәрбие мақсаты туралы түсiнiк. 3. Тәрбие және жеке тұлғаны әлеуметтендіру Мәдениеттану, педагогика тарихы. Педагогиа тирихындаға ой - пiкiрлердегi тәрбие максатының мәселесi. Тәрбие мақсаты төңiрегiндегі пiкiр-талас ежслі дәуiрдің өзiнде-ақ басталған. Ежелгi ойшылдар тәрбиенiң мақсаты iзгi, рақымшыл азаматтарды тәрбиелеу деп түсiндi. Ал, <<рақым туралы пiкiрде олардың ойлары бiр жерден шыкпады. Сократтьң түсiнiгiнше, тәрбиенiң мақсаты- заттардың табиғатын зерттеу емес, өз-өзiңдi тану, аса құлықтылықты жетiлдiру. Сократтың шәкiртi Платон ақыл-ой, ерiк және сезімді тәрбиелеуге көп ықылас бiлдiрдi. Ол тәрбиенi өкiметтiң өзi ұйымдастыру керек, үстемдiк етуші топтар  --  философтар мен жауынгерлердiң талап-тiлегiне сай жұмыс iстеу деп түсiндi. Платонның шәкiртi Аристотель, тәрбиенiң максаты жан рақымы акыл-ес псн ерiк-жiгердi дамыту деп білдi. Я.А. Коменский тәрбиенің кушiне сендi, оның ойынша тәрбие үш мақсатқа жетуге бағытталуы кажет: өзіңдi және қоршағак ортаны тану (ақыл-ой тәрбиесi) және құдайға сиыну (дiни тәрбие). Дж. Локтың ойынша, тәрбиенiн негiзгi максаты джентельмендi өз iстерiн акылмен және байыппен жүргізетiн адамды қалыптастыру. Ж.Ж. Руссо қоғамдык құндылықтарды қалыптастыруға тәрбие максаттарының бағыт-ұстанымынан айныған емес. И.Г. Пестолоццидың тәрбие мақсаты, адамның табиғи күш-қуаты мен қабiлеттiлiгiн дамытуға негiзделудi, сонымен қатар, бұл даму жан-жақты және үйлесiмдi болуының биігінен көрінуі. кажеттiлiгiне тоқталса, ал ИФ. Гербарттың ойынша, тәрбие мақсаты, рахымды адамды калыптастыруға, қалыптаскан карым-катынастарға бейiмделе алатын, қоғамдағы белгiленген тәртiптi сыйлайтын, оған бой ұсынатын адамдар деген түйiнге келедi. Тәрбиенiң ең жоғарғы максатын А.Дистервег <<акиқат, сұлулык және мейiрiмдiлiкке өз ынтасымен қызмет>> ету деп анықтаған. Ресейде, социал-демократтар тәрбие мақсаттары туралы өз көзқарастарын әлемге ұсынды. ХIХ г. 40-жылдарында В.Г. Белмиский крепостнойлық  право мен патшалык саясатка карсы күрескердi тәрбиелеу деп жазды. АМ. Герцен тәрбие мақсаты - коғамдағы <<әдiлетсiздiкпен күресетiн еркiн ойлы, адамгершілiгi мол, қайраткер, жан-жақты дамығал тұлғалны дайындау деп санады.Бiз ақыл-ойдың дамуына таныммен қатар адамгершiлiк тәрбиенiң міндетi анағұрлым маңызды- деп, К.Д. Ушинский жазды Сол себептi, бүгiнгi тәрбиенiң максатын әлеуметтендiру мәселелерiмен бiрлiкте қарастыру өзектi мәселелердiң бiрi екенiне ерекше мән берген орынды. Тәрбие максаты туралы түсiнiк. Тербие максаты  --  ол педагогикалық процесс пен қоғамнаң қажеттiлiгiне қарай өзгерiп отырады. Тәрбие максаты қоғамның әлеуметтiк сұранысына қарай және оның табысты орындалуы ұстаздың кәсiби дайындығына байланысты келедi. Ұстаздың қызметi мақсаттылығынан басталса оқушылар оку iс-әрекетiнің мақсатын нақты ұгына отырып, тапсырманы орындауын бастайды Тәрбие мақсаты  --  бұл қоғамның бетбұрысына, кандай мұраттарына қол жеткiзуiне бағытталған. Тәрбие мақсаты  --  педагогиканың ең  маңызды мәселесi. Мақсат-тәрбиенің жалпы  мақсаттылығынан, тәрбие жүйесiнiң сипатын айқындаушы ретiлде көрiнедi. Мақсат пен мiндет бүтiн және бөлшек ретiнде ара қатынаста болады, жүйесi мен оның компоненттерiне тәуелдi. Қорыта айтқанда, тәрбиенiң мақсаты нақты тәрбие мiндеттерiнiң жүйесi. Тәрбие мақсатын анықтауда маңызды себептердiң қатарына жататындар, мақсатты құрастыру, оны белгiлi заңдылыққа негiздеудi есепке алу. Ол саясат, мемлекет идеологиясы сияқты факторлармен бiрге, тәрбие мақсатын айқындауда қоғам өзiнiң қажеттi талабы мен мүддесiнің маңыздылығьн ұдайы есепке алу жұмыстың дұрыс жүруiне кепiлдiк бередi. Тәрбие мақсаты қоғамда жастардың белгiлi бiр функцияларын жүзеге асыру процесiнде олардың уәждiк қажеттiлiгiнен туады. Қоғам қажеттiлiгi өндiрiс тәсiлi мен өндiрiс күшi және өндiрiс түрi қатынасының даму деңгейiмен анықталады. Сондықтан тәрбие мақсатыньң нәтижесi әрқашан қоғам дамуының жетiстiк деңгейiн бейнелейдi, ал өндiрiс тәсiлiн өзгертумен анықталып отырады. Ойымызды нактылау үшiн, тәрбие мақсатының қоғамдык-экономикалық қатынас түрiне байланысты екенiн атап өтемiз.
Тәрбие және жеке тұлғаны әлеуметтендiру. Әлеуметтік ұғым психология, философия және педагогикалық еңбектерде кеңiнен қолданылады. <<Әлеуметтендiру>> ұғымы адамды әлеуметтiк қарым-қатынастар жүйесiнде әр түрлi әлеуметтiк бiрлiктердiң (топтар, институт, ұйымдар) түрлерiне интеграциялау, одақтық қауымдастыру. Әлеуметтендiру  --  мәдени элементтердi түсiндiру, әлеуметтiк мұраттар мен құндылықты игеру негiзiнде жеке тұлға қасиеттерiн қалыптастыру. Сөз жоқ, әлсуметтендiру жүйесiнің мазмұны қоғам талабымен айқындалатындығы, яғни оның мүшелерi қоғамның маңызды салаларын бiлу, өндiрiстiк қызметке қатысу, берiк үйелмен, заңды басшылыка алатын азамат болуы қажет. Адамдардың мiнез-құлкы әлеуметтендiрудiң объектiсi ретiнде қалады. Бiрақ, адам бұл процестiң объектiсi ғана емес, субъектiсi болған жағдайда ғана әлеуметтенедi. Әлеуметтендiру қоғам талаптарын   жеке тұлғаның  қалыптасу кезеңінде бiрте-бiрте игеруi, сана мен тәртiпттiң маңызды әлеуметтiк мiнездерi, оның қоғаммен қарым-қатынасын реттейдi. Ғылымға адамды <<әлеуметтендiру>> терминi саяси экономикадан келдi, оның ең алғашкы мағынсын жердi, өндiрiс құралдарын <қоғамдастырудан> басталды. әлеуметгендiрудiң адамға тәуелдендiрген автор американдық әлеуметтанушысы Ф.Г.Гиддингс, (1887 ж.) өзiнiң <<Әлеуметтендiру теориясы>> кiтабында, бұл ұғымды қазiргi ұғымға жақндастыра қарап: адамның әлеумсттiк табиғи мінезiн дамыту немесе индивидтiң мiнезiн, жалпы адамды әлеуметтiк өмiрге дайындау. Тұлғаның әлеуметтiк даму барысында қоғамда адам өзiн тұлға ретiнде сезiнедi. Бұл тәрбие, бiлiм және өзiн-өзi тәрбиелеу жағдайында, адам өздiгiнен алдына мақсаттар белгiлеп, оған жетуде өзінің бедел-сезiмiн түсiнедi, қоғамдағы өз орнына сенiмдi. 

             Тәрбиенің әдіснамалық негізі
Мақсат  -  міндет - жеке тұлғаны дамыту мазмұны

Қоғамның қажеттілігі (өндіріс күші, өндірістік және әлеуметтік қатынас)


               Жеке тұлғаның қажеттілігі

Әлеуметтендіру, жеке тұлғаны әлеуметтендіру, әлеуметтік автономизация мега, макро, мезафакторлар

                                міндеті


Әлеуметтік тапсырыс

Индивидтің жеке мақсаты  - пікірлесу өзін-өзі тәрбиелеу


                               Іс-әрекет
                                Мұғалім
     


                            мақсаттылық

                            Оқыту жүйесі

                               Оқушылар



                          Тәрбие процесі

                                 Тәрбие
     Білім
                                  Оқыту





                     Жеке тұлғаны дамыту



Сурет 1. Тәрбиенің мақсатының әлеуметтік негіздері

Өзiне-өзi бақылауға арналған сұрактар 
1.Тәрбие мақсатыыың мәнiн ашыңыз. 2. Тәрбие мақсатының әдiснамалық қалыптасу негiзiне сипаттама беріңіз. 3. Тәрбие, <<тәрбие мақсаты>>, <<персонализация>>түсініктерді айқындау. 

Әдебиеттер 
Васклькова Ю.В., Васклькова ТА. Социальная всдаготика: Курс лекций. М., 1999. 2. Мудрик А.В. Социальная псдагогкка. М., 1999. 3. Муканова Б.И. Педагогическое руководство формированием социальной активности подросткон. Алма-Ата, 1990, 69 с. 4. Ушинский К.Д. Человек как предмет воспитания опыт педагогической антропологии. Пед. соч. В.2 т.т. Т.1. М., 1974, с 84. 5. Хмель Н.д. Теоретические основы профессиопальной подготовки учителя. Алматы, 1998, с 27. 6. Фромм З. Иметь или быть. (пер.с англ.  --  М. Прогресс, 1989, с 29 
Өзiндiк жұмысқа  арналған тапсырмалар 1. Жалпы және  жеке тәрбие мақсатының  өзара байланыс схсмасын құрастыру. 2. Сынып ұжьмының сипаттамасы бойыншаа тәрбие мақсатаына  ықпал ететiн негізгi факторларды атаңыз.
       3.Тұлғаны әлеуметтендіру әр түрлі екі позициядағы тәрбие мақсатына мысал келтіріңіз.

Тақырып: Педагогикалық процестің құрылымындағы тәрбие

Мақсаты: Қазіргі заманғы мектепте тәрбиенің негізгі түрлері және олардың өзгешеліктері жайлы түсініктерін қалыптастыру.
Міндеттері:
а) <<Тәрбие мазмұны>> ұғымының мәнін ашу. Тәрбие мақсатының, міндеттерінің және мазмұнының диалектикалық өзара байланыстары мен қатынастарын ашу.
ә) Тұлғаның үйлесімді дамуы туралы түсінік беру.
б) Тәрбие түрлерінің топтасуымен таныстыру.
в) Тұлғаның қалыптасуындағы өзін-өзі тәрбиелеудің ролін ашу және оның негізгі тәсілдерін сипаттау.
Жоспар:
1.Тәрбие мазмұнының мәні. Тәрбие мақсатының, міндеттерінің және мазмұнының диалектикалық өзара байланыстары мен қатынастары.
2.Тұлғаның жан-жақтылығы оның адамзат мәдениетін меңгеруіне байланысты дамуының мазмұнды сипаты ретінде
3.Тәрбиенің  түрлері және олардың өзгешеліктерінің сипаттамасы.
4.Өзін-өзі тәрбиелеу туралы, оның тәсілдері туралы түсінік.
Тәрбие мазмұнының мәні. Тәрбие мақсатының, міндеттерінің және мазмұнының диалектикалық өзара байланыстары мен қатынастары. Педагогика теориясы мен тәжірибесінде тәрбие мазмұны ең маңызды және көкейкесті ұғымдардың бірі. Қазіргі тәрбие мазмұны ғасырлар бойы қалыптасып, белгілі бір тарихи кезеңде қоғамдық сананың даму ерекшеліктеріне идеяалық және құндылық ұстанымдарға байланысты жетіліп отырды.
Ұрпақтардың табиғи түрде алмасуы қай кезде болмасын маңызды қоғамдық міндет болып табылатын алдыңғы ұрпақтардан келесі ұрпақтарға әлеуметтік тәжірибені жинақтап жеткізетін тәрбие процесі орындалатын білім беру жүйесіне қоғамның аса көп көңіл аударуын талап етіп отырған. 
Тәрбие мазмұнын жаңаша қарастыру, оны іске асырудағы тұлғалық бағдарлық және іс-әрекеттік тәсілдер ғалымдар мен педагогтарды жеке тұлғаны қалыптастыру міндеттерін шешудің тиімді құралдарын тұтас педагогикалық процесс тұрғысынан іздестіруге ынталандырады.  
Тәрбие мақсаттарын тереңінен білу педагогтарда негізінен қандай адамды қалыптастыруы қажет екені туралы, өздерінің іс-әрекеттеріне не нәрсе саналылық, айқын бағыт, қисындылық беретіні туралы көзқарас тудырады.
Сонымен қатар тәрбие мақсаттарының одан ары айқындалуы оның міндеттерінің қалыптасуына ықпал етеді. Тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері тәрбиелік жұмыстардың мазмұнын анықтауға тікелей қатысты. 
Тәрбие мазмұны  -  әр тұлғаның өмірдегі өз орнын өзі белгілеуіне қамтамасыз етуге, оның өзін-өзі жүзеге асыруы үшін жағдайлар жасауға бағытталған, қоғамның экономикалық және әлеуметтік даму көрсеткіштерінің бірі. Сонымен бірге,  тұлғаны ұлттық және әлемдік мәдениетке тәрбиелеу, өз қоғамына тығыз байланысты, және сол қоғамды жетілдіруге ұмтылған адам және азамат қалыптастыру қамтамасыз етіледі.
Әлеуметтік тәжірибені меңгеру адамдардың, халықтардың қандай болса да нәсілдік, ұлттық, тайпалық, діни және әлеуметтік топқа жататындарына қарамастан, өзара түсінушіліктерін, ынтымақтастықтарын нығайтуылары тиіс, сонымен қатар, әр-түрлі дүниетанымдық көзқарастар ерекшеліктерін ескерулері қажет.
Тұтас педагогикалық процесс теориясында педагогикалық  процесс мәнінің қазіргі қоғамдағы тәрбие мақсаты  -  қоғамның шығармашылық іс-әрекетін белсенді қатыса алатын үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастырумен толық сәйкес келуіне көп көңіл аударылады. Сондықтан  да педагогикалық процесстің негізгі тәрбиелік механизмдері оқушыларға қатысты барлық іс-әрекеттер түрлері қалыптасатын қатынастар жазықтығында орналасқан.
Жеке тұлға тек өз іс-әрекеті арқылы ғана дамитыны бәрімізге белгілі. <<Іс-әрекет тек қана менікі, менің жүрегімде тууы тиіс>> - деп кезінде К.Д.Ушинский түсінікті де, әсерлі анықтама берген. Сондықтан да педагогтар тәрбие процессін ұйымдастыру барысында балалар әрекеттерінің ішкі мотивтеріне сүйене отырып, тәрбиеленушілердің кез келген әрекеттер түрін мазмұнды етіп толықтырулары қажет. 
Тәрбие мазмұнының мәселесі тәрбие бағдарламаларымен тығыз байланысты. Нақты бір білім беру мекемесіндегі тәрбие мазмұны мекеменің өз бетінше жасап, қабылдап іске асыратын білім беру бағдарламаларымен анықталады. Тәрбие бағдарламалары тәрбиенің негізгі  мақсаттары мен міндеттер шеңберін анықтап, тәрбие мазмұнының сипаттамаларын, ерекшеліктерін, негізгі бағыттарын ашып көрсетеді.
Қазіргі қоғам жастарын тәрбиелеудің стратегиялық бағыты ретінде делдалдық қасиетке ие, жалпы адамзаттық құндылықтарды игере алатын, ұлттық санасы дамыған, көп мәдени  тұлғаны қалыптастыру болып саналады.
Әдебиеттер
1.	Корчак Я. Воспитание личности: Кн. Для  учителя М. : 1992.  -  287 с.  стр 51.
2.	Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.  -  Алматы: 1998.  -  320 с. 
3.	Педагогика. Уч.пособие для студентов пед.вузов и пед.колледжей /под ред. П.И. Пидкасистого.  -  М.: 2004.  -  608 с.
4.	Бейсенбаева А.А. Теория и практика гуманизации школьного образования. Алматы.,1998.
5.	Жампеисова К.К. Формирование основ политической культуры старшеклассников в целостном педагогическом процессе школы.  Алматы., 1993.
6.	Станкин М.И. Психология общения: курс лекций.  -  М.: 200.  - 304 с.
7.	Психология и педагогика. /Под ред.  С.А. Хмелевской. 2002.  -  176 с.
8.	Гершунский Б.С. Философия образования для XXI века.  -  М. 1985. 


Тақытыптар : Педагогикалық процестің құрылымындағы тәрбие.
Тәрбиелеу әдістерінің, формаларының,құралдарының жүйесі.
Тәрбиенің мазмұны.
Мақсаты: педагогикалық процестің қозғаушы күші ретінде тәрбиенің құралдары, формалары мен әдістері жүйесінің мәнін ашу.
Міндеттері: 
     а) тәрбиенің құралдары, формалары мен әдістері, түсініктері туралы жалпы сипаттама беру; 
ә) тәрбиенің құралдары формалары мен әдістерін оқу және оқудан тыс уақытта пайдаланудың ерекшелігін негіздеу;
      б)  тәрбие әдістерін жіктеудің түрлеу негіздерін сипаттау; 
в)  тәрбие әдістерінің негізгі топтарының мәнін ашу.
г) тұтас педагогикалық процесте тәрбиенің формалары мен әдістерінің өзара байланысын көрсету.
Жоспар: 
1. Тәрбиенің құралдары, формалары мен әдістері туралы түсінік.
2. Тәрбие әдістерінің жіктелуі.
3. Сананы қалыптастыру әдістері.
          4.Іс-әрекетті ұйымдастыру мен мінез-құлық тәжірибесін қалыптастырудың әдістері.
5. Ынталандыру әдістері.
Тәрбиенің құралдары, формалары мен әдістері туралы түсінік. Мектеп пен жанұяның педагогикалық процесінде оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру жүзеге асады. Педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыру үшін мұғалім оның теориялық негіздерін түсініп,  оның мақсаттарын, міндеттерін, мазмұнын, құралдары, формалары және әдістерін, тәсілдерін ажырата білуі керек. Құралдары формалар мен әдістер педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекетінің қозғаушы күші болып табылады,   соның   арқасында   жеке   тұлғаның   қалыптасуы   жүзеге  асады (Н. Д. Хмель).
Материалистік диалектика адам табиғатын биологиялық пен әлеуметтіктің (тұқымқалаушылық мүмкіндіктер мен әлеуметтік ортаның) бірлігі деп түсіндіреді. Адам, басқа да тіршілік иесі сияқты, табиғат және қоғаммен өзара әрекеттестікте болады, оларды өзінше қабылдайды, яғни осы әрекеттестіктің белсенді қатысушысы. 
Қоршаған дүниені өзгерте отырып, адам өзін де өзгертеді (К. Маркс). Бұл ретте әр түрлі іс-әрекеттің орны ерекше. Адамның психикасы мен санасы қоршаған ортамен әрекеттестігі арқасында және нақты бір іс-әрекет барысында дамиды. Бұл ретте индивидумның іс-әрекеті жеке дара емес, басқа адамдардың (ата-ана, мұғалімдер, оқушылар т.б.) іс-әрекетімен  тығыз байланыста жүзеге асады. Сондықтан жалпы адамзаттық мәдениетті игеру үшін бала қоршаған ортамен басқа адамдар арқылы әрекеттестікте болуы керек, яғни олармен қарым-қатынас жасауы қажет. Осылайша, іс-әрекет пен қарым-қатынас жеке тұлғаның қалыптасуының ең маңызды шарты болып табылады. Педагогикалық ықпал етудің амалдары да осылар.
Педагогикалық ықпал ету тәсілдері дегеніміз жеке тұлғаның қоршаған ортамен мақсатты әрекеттестігін ұйымдастыруға жағдай жасау. Сондықтан педагогикалық құралға жеке тұлғаның әрекеттестік жасайтын ортасы (табиғи, әлеуметтік, материалдызқ, рухани) және осы әрекеттестікті ұйымдастыратын іс-әрекеттің түрлері (қарым-қатынас, таным, ойын, еңбек, т.б.) жатады. 
Педагогикалық құралға қатысушылардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасы педагогикалық ықпал ету арқылы жүзеге асады. Оқу-тәрбие процесінің субъектілері-әрекеттестігінің формалары мен әдіс-тәсілдер арқылы шешілетін белгілі бір мақсаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалық тұрғыдан аяқталған, белгілі бір уақыт аралығындағы педагогикалық процесс. 
Ұйымдастыру формалары тұтас педагогикалық процеске қатысушылардың қарым-қатынасы мен әрекеттестігінің тәсілі ретінде де қарастырылады. Педагогикалық процестің ұйымдастыру формаларын былай жіктеуге болады:
- қатысушылар құрамы (жеке даралық, шағын топтық, топтық, ұжымдық, жаппай);
* тұтас педагогикалық процестің оқу жұмысында қолданылуы (сабақ, семинар, факультатив, экскурсия);
* таным іс-әрекетінің сыныпта және сыныптан тыс уақыттағы байланысы (бірлесіп жасайтын жұмыс, аз топпен жұмыс, білімді тексеру, оқу жағдайындағы кездесу т.б.)
* оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекеті кезіндегі өзара әрекеттестігі (ертеңгілік, пәндік кеш, конференция, олимпиада т.б.).
Тұтас педагогикалық процесті ұйымдастыру формалары әдістер мен әдістемелік тәсілдер арқылы жүзеге асады. Тәрбие әдістері дегеніміз тәрбие мақсат-міндеттерін шешуге бағытталған тәрбиеші мен оқушының өзара байланысты іс-әрекеті. Педагогикалық процеске  қатысушылардың тәсілдері мен нақты әрекеттері, оқушылардың белсенді іс-әрекетінің ынталануы тәрбие мақсатына бағытталуы керек. Тәсіл деген де ұғым бар. Әдістемелік тәсіл дегеніміз әдістің жеке көрінісі. Әдіске қарағанда ол бағыныңқы сипатта болады.
Формалар, әдістер, тәсілдер сияқты ұғымдар шынайы педагогикалық процесте өзара тығыз байланыста болады. Біріншіден, олар бір-біріне тәуелді (формалар мен әдістер, әдістемелік тәсілдер құралдар арқылы жүзеге асады); екіншіден, күнделікті тәжірибеде олардың арасында белгілі бір айырмашылық жоқ. Тәрбие әдістері мен тәсілдері әрқашан бірін-бірі алмастырып отырады: кей жағдайларда әдіс тәсілге айналады.
Педагогикалық процестің қозғаушы механизімінің негізгі компоненттерінің өзара байланысы кесте түрінде  1 суретте
                             Құрал

                             формалар 
          
                              әдістер  
                                       
                              амалдар
                        
                              тапсырмалар
  Мұғалімдер
        
       Оқушылар       
    Іс-әрекет-ынтымақтастық
    Іс-әрекет-ынтымақтастық

Сурет1. Педагогикалық процесте тәрбиенің, формаларының                               құралдарының, әдістерінің, түрлерінің өзара байланысы 
               (қозғаушы механизмді жүзеге асыру).
Педагогикалық процестің қозғаушы тетігі сияқты құрал, форма әдістердің оқу кезінде және оқудан тыс кезде қолдану аясына қарай өзіндік ерекшеліктері бар. Оқу процесінде негізгі әрекеттің түрі таным болып табылады. Бірақ іс-әрекеттің басқа түрлері (ойын, қарым-қатынас, еңбек т.б. ) оқу кезінде қолданылмасада керісінше әр түрлі іс-әрекет түрлері оқушының тұлғалық интелектісіне ғана әсер етіп қоймайды. Оқу- танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың әдістері мен формалары ойын элементтерімен, өнер құралдарымен, қарым-қатынаспен сабақтасып жатады. Оқушы мен мұғалімнің  қарым-қатынасы ғана емес,оқушының бір-бірімен өзара қарым-қатынасыпедагогикалық технология, ұжымдық танымдық іс-әрекет мысал бола алады. 
Оқу әдістері оқыту процесінің негізі болып табылады (мұғалімнің баяндамасы, оқулықпен жұмыс, әр түрлі әңгіме-сұқбаттар, жаттығулар), бірақ олармен қоса мадақтау, көңіл-күй жағдайларын тудыру, сендіру, талап қою және ұялту сияқты ынталандыру әдістері де қолданылады. 
Сабақ  -  оқуды ұйымдастырудың басты формасы. Соңғы жылдардағы педагогикалық технологиялардың дамуы оқыту формаларын айтарлықтай байытуда: конференциялар, ғылыми айтыстар, оқуға байланысты кездесулер, пікірталастар кеңінен қолданылуда.
Оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекетін ұйымдастыруда оқыту мен тәрбиенің барлық амалдары, формалары мен әдістері қолданылуда. Алайда, бұл ретте іс-әрекеттің барлық түрлері кеңінен қолданылады: танымдық (үйірмелер, факультативтер, оқушылардың ғылыми қоғамдастықтары), еңбек (өз өзіне қызмет ету, еңбек десанттары, әр түрлі мектеп бизнесі), ойын (танымдық, спорттық, іскерлік), эстетикалық (студиялар, мектеп театрлары, фестивальдар). Іс-әрекеттің барлық түрлері қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Бұл іс-әрекеттер барысында мұғалім оқушылардың санасы, сезімі мен ерік-жігерінің қалыптасуына, олардың мінез-құлқы мен тіршілік әрекетін ұйымдастыруға әсер ететін тәрбие әдістерін қолданады.  
Тәрбие әдістері, әсіресе ынталандыру әдістері, сыныптан тыс жұмыспен қоса оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыруда да кеңінен қолданылады (әр түрлі мадақтаулар, жарыстар). Олар оқушылардың танымдық тілек-қалаулары мен қажеттіліктерінің дамуына әсер етеді. Оқыту әдістері ақпаратты игеруге, жалпы оқу және арнайы сипаттағы білік пен дағдыларды (оқу пәндері бойынша біліктерді) қалыптастыруға бағытталған.
Оқыту мен тәрбие әдістері, өзінің арнайы қызметтері бола тұра (оқыту міндеттері, тәрбие міндеттері), тұтас педагогикалық процесте бірлікте қолданылады.
Тәрбие әдістерінің жіктелуі. Педагогикалық әдебиеттер мен тәжірибеде тәрбие әдістерінің көптеген түрлерінің сипаттамасын кездестіруге болады. Тәжірибеде мақсат пен нақты жағдайларға сай әдістерді таңдап алу қиын. Сондықтан оларды тәртіпке келтіру, яғни жіктеу қажет. 
Жіктеу  -  арнайы  белгілері арқылы құрастырылған жүйе. Әдістерді жіктеу олардың жалпы және өзіне тән, маңызды мен кездейсоқ, теориялық пен тәжірибелік жақтарын анықтауға көмектесіп, оларды дұрыс таңдап, нәтижелі қолдануға әсер етеді. 
Жіктеуге сүйене отырып, мұғалім әдістер жүйесін түсініп қана қоймай, әр түрлі әдістер мен олардың түрлерінің қызметі мен өзіне тән ерекшеліктерін де жете түсінеді. 
Көптеген зерттеушілер әдістерді жіктеуде мына қағидаларға сүйенеді:
* жеке тұлға іс-әрекет нәтижесінде дамып, қалыптасады;
* оқушыларды тәрбиелеу процесі - өте күрделі іс-әрекет, оның негізі -  өз санасы, сезімдері, дүниеге, адамдарға, өз өзіне деген қатынасы, күрделі ішкі дүниесі (мотивтері, тілек-талаптары, ынтасы), өзінің ұйымдасқан және ұйымдаспаған тәжірибесі бар өсіп келе жатқан адам;
* жеке тұлғаның қалыптасып келе жатқан қасиеттері құрылысы жағынан күрделі.
Адамгершілік, эстетикалық және басқа қасиеттер сезімдерден, санадан (түсінік), сенімдерден, әдеттерден тұрады.
Осы қағидалар бойынша кей әдістер, көп жағдайда, мотивтерге, мақсаттарға, қатынастарға, мағұлматтарға, түсініктерге, пікірлерге әсер етеді, ал енді кейбіреулері мінез-құлықтың қандай да бір түрін қалыптастыратын әдеттерге ықпал етеді, ал басқалары балалардың мінез-құлқын реттейді. Қазіргі уақытта тәрбие әдістері мінез-құлыққа негізделген, мотивтік-мақсатты мазмұнды, процессуалдық жақтарын біріктіретін бағыттылық-интегративтік сипаттамасы негізінде жіктеу объективті және ең ыңғайлысы болып есептеледі (Т.И. Щукина). Осы сипаттамаға сәйкес тәрбие әдістері үш топқа бөлінеді: 
-жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістері; 
-іс-әрекетті ұйымдастыру мен қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін қалыптастыру әдістері; 
-мінез-құлық пен іс-әрекетті ынталандыру әдістері.
Жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістеріне: түсіндіру, баяндау, сендіру, насихат, әңгіме, лекция, этикалық әңгіме нұсқау беру, пікір сайыс, баяндама, дебат, үлгі жатады.
Іс-әрекетті ұйымдастыру мен қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін қалыптастыру әдістеріне: жаттығу, әдеттену, педагогикалық талап, қоғамдық пікір, тапсырма, тәрбиелік ситуация (сюжеттік рольдік, іскерлік) ойындар.
          Мінез-құлық пен іс-әрекетті ынталандыру әдістеріне:жарыс, мадақтау, жазалау жатады.
Сананы қалыптастыру әдістері. Бала тәрбиелеу оның дүниеге келген сәтінен басталады. Бірақ әлеуметтік тәжірибені саналы түрде меңгеру кешірек қалыптасады. Дұрыс ұйымдастырылған тәрбие тәрбиеленушінің тәрбие барысында қалыптасуға тиіс мінез-құлық ережелерін игеруіне ықпал етеді. Бала белгілі бір қасиеттің мәнін түсінбейінше, оны баланың бойында тәрбиелеу мүмкін емес. Жеке тұлғаның қасиеттерінің мәнін түсіне келе баланың жас ерекшеліктеріне қарай өзіндік көзқарастары, түсініктері, сенімдері, мұрат-мақсаттары қалыптасады. Бұл міндеттерді шешу үшін <<Жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістері>> деген әдістер қолданылады.
Бұл топтағы әдістердің сезімдерді, көңіл-күй эмоциясын қалыптастыруда маңызы зор. Егер оқушылар педагогикалық әсерге жауап бермесе, жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру жүзеге аспайды. Оқушылардың тәрбие мазмұнына сай іс-әрекетке белсенді түрде араласу қажеттілігі болған жағдайда ғана алға қойылған мақсат орындалады. Осылайша, жеке тұлғаның санасын қалыптастыру әдістері оқушыларды алған білімдерін күнделікті тәжірибеде белсенді қолдануға, яғни мінез-құлық әдеттерін қалыптастыруға дайындайды.
Белгілі бір әдеттерді қолданудың қажеттілігін түсіну тәрбие процесінде әр түрлі әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Ескі мектепте, мысалы, бұл үшін ғибратты әңгімелер, нақылдар, мысалдармен қоса оқушыларға қажетті білімді жеткізудің басқа да жанама және көркем тәсілдері кеңінен қолданылған қорытындыны оқушылардың өздері жасауы тиіс. Қазіргі мектепте ықпал етудің дәстүрлі тәсілдері (талап қою, насихат, нұсқау) жиі қолдануда.Бұндай әдістердің нәтижесі өте төмен. Тәжірибесі мол тәрбиешілер өз жұмыстарында ұмыт болған адамгершілік-имандылыққа, Крыловтың мысалдарына, Абайдың қара сөздеріне, халық педагогикасының амал-тәсілдеріне көптеп сүйенуде. Этикалық тақырыптағы әңгімелер, түсіндірмелер, түсініктемелер, лекциялар, этикалық әңгіме-сұхбаттар, ақыл-кеңестер, иландыру, сендіру  мысалдар кеңінен қолданыс табуда.
Осы топтағы әдістердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен қолдану аясы бар. Сырттай оңай болып көрінгенімен, олардың әрқайсысы мұғалімнің жоғары білімін талап етеді. Олар жүйелі түрде, бір-бірімен тығыз байланыста қолданылады. Сөз бен сезім арқылы әсер ету әдістерінің ең күрделілерін қарастырайық.
Этикалық тақырыптағы әңгіме көбінесе, төменгі және орта сыныптарда қолданылады. Бұл дегеніміз адамгершілік мазмұны бар деректер мен оқиғаларды әсерлі де қызықты етіп айту. Жақсы әңгіме оқушыларға мінез-құлықтың адамгершілік нормаларын түсінуге көмектеседі, сезімге әсер етіп, әңгімедегі оқиғаларға деген оқушылардың оң не теріс қатынасын қалыптастырады.
Этикалық тақырыптағы әңгіменің нәтижелі болуы мынаған байланысты:
- әңгіме мазмұнының оқушылардың жас ерекшеліктері мен олардың әлеуметтік тәжірибесіне сәйкес болуы;
- әңгіменің қызықты, әсерлі, түсінікті болуы, онда адамгершілік ой-пікірлермен қоса мысалдардың, жағдайлардың болуы;
- әңгімені оқу барысында әңгіме-сұхбаттың жүргізілуі; оқушылардың әңгімені талдауға атсалысып, өздерінің ой-пікірлерін білдіре алулары өте маңызды;
- әңгімеге қоса суреттерді қолдану (бейнелеу өнерінің туындылары, фотографиялар); әңгімені дұрыс қабылдауда музыканың орны ерекше;
- мазмұндама тілінің әдеби сауатты болуы.
Этикалық әңгімені қабылдауда бөлме ішінің жабдықталуының да маңызы бар. Жоспарланған әңгімелер жайлы бөлмелерде, оқушылар ешқайда асықпаған еркін жағдайда жүргізіледі. Этикалық әңгімеден кейін оқушылар мазмұны мен көңіл-күйі жағынан өзгеше бір іске (мысалы, спорттыќ жарыс) кірісіп кетсе, әңгіменің тәрбиелік мәні төмендейді. 
Күнделікті тәжірибеде тәрбиелік процесте түсініктеме жиі қолданылады. Бұл оқушыларға сезім мен сөз арқылы әсер ету әдісі. Түсініктеменің әңгімеден өзгеше маңызды белгісі  -  оқушыларға немесе жеке тұлғаға қандай да бір жағымсыз жағдайлар бойынша әсер ету. Түсініктеменің әдіс-тәсілдері әр түрлі: төменгі сыныптарда <<Былай істеу керек>> деген сияқты тура пайымдаулар, жасөспірімдермен жұмыс кезінде терең мотивация, белгілі бір адамгершілік ұғымдарының қоғамдық мәніне түсініктеме беру қажет.
Түсініктемені оқушыларға мінез-құлықтың адамгершілік нормаларын түсіндірудің қажеттілігі туындаған жағдайда ғана қолдану керек. Бірақ мектептегі, көпшілік орындардағы қоқыс тастауға, түкіруге, партаға сурет салуға, дөрекілік жасауға болмайды деген сияқты күнделікті мінез-құлық нормалары туралы сөз болғанда түсініктемені қолданудың қажеті жоқ. Мұнда үзілді-кесілді талап ету қажет. Түсініктеме қандай да бір жаңа адамгершілік қасиетті, оқушылардың белгілі бір әрекетке деген дұрыс қатынасын қалыптастыру үшін қолданылады. Түсініктеме көбінесе сендіруге негізделеді. Сендіру оқушының психикасына астыртын әсер етіп, іс-әрекеттің мақсаттары мен мотивтерін қалыптастырады. Ол ақыл-кеңес, есіне түсіру, тілек-ұсыныс түрінде қолданылады. 
Тәрбие тәжірибесінде түсініктеме мен сендірумен қоса кейде насихат сияқты әдіс қолданылады. Оқушының бойындағы жағымды қасиеттерге сүйену: абырой, ар-намысы мен ұяты сияқты насихатты дұрыс қолданудың алғы шарттарын қалыптастырады. Бұл әдістің педагогикалық нәтижелілігі мұғалімнің беделіне, оның жеке тұлғалық  қасиеттеріне байланысты. 
Сананы қалыптастырудың аталған әдістерін (әңгіме, түсініктеме, сендіру, насихат) ретсіз қолданғанда ол үгіттеуге айналады. Мұндай жағдайларда олар оқушы бойында қарсы әрекет, мұғалімнің тілегіне кері әрекет ету ниетін оятады. 
Этикалық әңгіме-сұхбат дегеніміз адамгершілік мәселелерді мұғалімдер мен оқушылардың бірігіп жүйелі де бір ізді талқылау түрі. Әңгіме-сұхбаттың жай әңгіме мен нұсқаудан айырмашылығы онда мұғалім оқушыларды өз ой-пікірлерін, көзқарастарын, бағаларын білдіруге шақырады. Әңгіме-сұхбат теңдік пен ынтымақтастық негізінде құрылады. Этикалық әңгіме-сұхбаттың мақсаты  -  адамгершілік түсініктерді тереңдету мен бекіту, білімді қортындылау, адамгершілік көзқарастар мен сенімдер жүйесін қалыптастыру. 5-8 сынып оқушылар тәрбиесінде әңгіме-сұхбаттың алар орны ерекше, өйткені баланың өзіндік ой-пікірлері, көзқарастары мен сенімдері осы жаста қалыптасады.
Этикалық әңгіме-сұхбатқа оқушылардың белсенді қатыса алуы үшін оның жоспары мен негізгі мәселелері оқушыларға алдын-ала беріледі. Баяндамалар алдын-ала дайындалады. Әңгіме-сұхбат кезінде оқушылар жағдайлар бойынша қойылымдар ойнайды. Алдын-ала әдебиеттер тізімі беріледі, оқушылар өмірден немесе әдебиеттерден деректер мен мысалдар жинастырады. Жүргізуші (әдетте сынып жетекшісі) баяндама жасап, әңгіме-сұхбатқа қатысушылар алдына мәселелер қояды, олардың белсенділігін оятады, әр түрлі көзқарастарды тыңдап, оқушыларға баяндамаларға баға беруді ұсынады, айтылған ой-пікірлерлі толықтырып, түзеп, қортындылайды, әңгіме-сұхбаттың қортындысын шығарады. Әңгіме-сұхбаттың сол әңгіме кезінде талқыланған мінез-құлық ережелерін жүзеге асыра алатын шынайы пайдалы іспен аяқталуы оң нәтиже береді. 
Этикалық әңгіме-сұхбаттың нәтижелі болуының шарттары:
- әңгіме-сұхбаттың мәселелік сипатта болуы, яғни көзқарастар мен пікірлер таласы;  
- әңгіме-сұхбат тақырыбының күкейкесті, оқушылар тілек-талаптарына сай болуы;
- әңгіме-сұхбат мазмұнының оқушылардың тәжірибесі мен жас ерекшеліктеріне сай болуы;
- әңгіме-сұхбаттың оқушыларды өз ойын жеткізуге, басқалардың пікірін сыйлауға, шыдамдылықпен әрі дәйекті түрде дұрыс көзқарасты қалыптастыруға үйретуі; 
- әңгіме-сұхбат лекцияға айналмауы керек (мұғалім ғана сөйлеп, оқушылар тыңдап отырады),
	- әңгіме-сұхбаттың жағымды әрі жайлы ортада жүргізілуі; оған әңгіме-сұхбат жүргізілетін бөлменің іші, дауыстың сенімділік ырғағы, оқушылар жауабын ден қойып тыңдау,  дұрыс жауаптарды мақтап, дұрыс еместерін сыпайы түрде түзету, орынды айтылған әзіл-сықақ, мазмұнның дұрыс таңдалып алуы жағдай жасайды.
	Осындай алдын-ала дайындалған (жоспарлық, бағдарламалық) әңгіме-сұхбаттардан басқа ұжымдағы пайда болған қиыншылықтарға байланысты жоспардан тыс, ауық-ауық әңгіме-сұхбаттар да жүргізіледі. Әңгіме-сұхбаттың ерекше бір түрі  -  әңгіме-экспромт, ол аяқ асты пайда болған жағдайларға байланысты жүргізіледі. Жеке дара этикалық әңгіме-сұхбаттар (көбінесе тәрбиесі төмен оқушымен) жоғары білімділікті талап етеді. Жолдастарының алдында мұндай әңгіме-сұхбат өте қықа болуы қажет, оқушының абыройы тапталмау керек. Мұндай әңгіме-сұхбатты сырласу ретінде жүргізу нәтижелі болады. Егер оқушы өз кінәсін түсінсе, әңгіме-сұхбаттың қажеті де жоқ. А.С. Макаренко мұндай амалды кейінге қалдырылған әңгіме-сұхбат деп атаған.
Пікірсайыс - сананы, сенімді, мақсат-мұраттарды, құндылық бағыттарды қалыптастырудың күрделі әдісі. Пікірсайыс дегеніміз оқушыларды толғандырып жүрген тақырыптар бойынша әр түрлі пікірлерді қалыптастыратын пікірталас. Пікірсайыс орта және жоғарғы сыныптарда адамгершілік, саяси, экономикалық, экологиялық, эстетикалық тақырыптарда жүргізіледі. 
Пікірсайыстың тақырыбы тыңдалып алынғаннан кейін, өзіндік пайымдауды қажет ететін 5-6 сұрақ белгіленеді. Пікірсайысқа  қатысушыларды осы сұрақтармен тыныстырып (сыныпта немесе мектеп қабырғасына іліп қойып), әдебиеттер ұсынылады. Пікірсайыстағы  баяндама еркін әрі қызу болуы қажет. Пікірсайыс жүргізушісі қызметін, әдетте мұғалім атқарады, бірақ ерекше дайындығы бар оқушылар да жүргізуші бола алады. Пікірсайыс кезінде мұғалім оқушылардың айтысын бағыттап, олардың ойларын тәртіпке келтіріп, дәлелге сүйенуге үйретеді. Мұғалім оқушылардың пікірін зер салып тыңдауы керек. Пікірсайысты жекелеп өткізгеннен гөрі, оқушылармен бірігіп оқу жылы бойы өткізілетін айтыстар тізімін жасап алған дұрыс.
Соңғы жылдары мектептерде айтыстың, ізденістің, мәселелерге жауап берудің пікірталас сияқты формасы кеңінен қолданылуды. Пікірсайыс  ерекшелігі пікірталастарға оқушылар топтары қатысады. Олар  алдын-ала баяндамалар дайындайды, онда өмірлік маңызы бар мәселені шешудің ең тиімді деген жобасы оқушының тілегі бойынша жазылады. Пікірталастардың жүргізушісі және командаларды бағалайтын қазылар алқасы сайланады. Пікірталастардың бір түрі <<Болашақтың қаласы>> телекөрермендерге кеңінен танымал. Мұндай пікірталас ойын ретінде жүргізіледі (үкімет, спикер). 
Үлгіге негізделген әдіс. Үлгі балалардың, жасөспірімдердің, жастардың қандай да бір үлгілерге еліктеуіне негізделген. Бұл  -  санасыз еліктеуден саналы еліктеуге, бейнені көшіруден өзіндік бағытын қалыптастыруға, ойын ретінде еліктеуден өмірде шынайы еліктеуге, сырттай еліктеуден іштей еліктеуге ұмтылу. Тәрбие процесінде қолданылатын үлгілер өте көп (ата-ана, үлкендер, жолдастары, әдеби шығармалардың, кино мен спектакльдердің қаћармандары). Беделді, білімді, оқушылармен қарым-қатынасы демократиялық негізде құралған мұғалім де оқушыларға үлгі бола алады. Үлгі тәрбиенің барлық әдістерінде (түсініктеме, әңгіме-сұхбат, пікірсайыс) қолданылады.
Іс-әрекетті ұйымдастыру мен мінез-құлық тәжірибесін қалыптастырудың әдістері. Әдет, мінез-құлықтың белгілі бір түрі  -  оқушылар тәрбиесінің нәтижесі. Жеке тұлғаның тәрбиелілігі оның түсініктері мен сенімдерінен басқа нақты істері мен әрекеттері арқылы көрінеді. Сондықтан іс-әрекетті ұйымдастыру мен қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін қалыптастыру тәрбиелік процестің өзегі болып есептелінеді. 
А.С. Макаренко айтқандай, тәрбиешінің іс-әрекеті дегеніміз, ең алдымен, ұйымдастырушылық іс-әрекет. Әдістердің осы тобы арқылы оқушылар өмірін мінез-құлық, қатынастар, қарым-қатынастар тәжірибесін біртіндеп жинала бастайтындай етіп ұйымдастыруға болады. Бұл іс-әрекет арқылы әдеттер қалыптасып, жағымды мотивтер дамиды. Оқушылардың тіршілік әрекетін ұйымдастыру пайдалы істер арқылы жүзеге асады, ол істер барысында оқушылар басқа адамдармен (мұғалімдермен, өзінің құрдастарымен) жан-жақты қатынасқа түседі. Басқа адамдармен ұжымдық қатынас барысында пайда болатын жағдайлар белгілі бір әрекетке, мінез-құлықтың белгілі бір бағытын таңдауға әкеліп, тұрақты әдеттерді қалыптастырады. 
Бұл топтың басты әдістерінің бірі  -  жаттығу, жаттығудың мәні белгілі бір әрекетті автоматты түрге айналғанға дейін қайта-қайта орындау, соның нәтижесінде оқушының жеке тұлғалық қасиетінің өзегі болатын дағдылар мен әдеттер қалыптасалды. Адамның әдеттері адам өмірінде ерекше орын алады. К.Д. Ушинский айтқандай, адамның әдеттерді қалыптастыруға қабілеті болмаса, өз дамуында ілгері жылжи алмайды. 
Тәрбие процесіндегі жаттығулар оқудағы сияқты жаттанды болмауы керек, олар саналы түрде орындалуы қажет. Сондықтан жаттығу әдісін түсініктеме мен сендіру әдістерімен бірге қолдану қажет. Жаттығудың нәтижелі болуы оның мақсаттылығы мен жүйелілігіне, түсінікті болуына, мотивациясы мен ынталандыруына, бақылау мен түзетуге, оны жүргізудің орны мен уақытына байланысты. Жаттығу кезінде оқушылардың жеке ерекшеліктері ескеріліп, жаттығулардың жеке дара, топтыќ және ұжымдық формаларын үйлесімді қолдану қажет. 
Оқушы өмірдегі теріс жағдайларда тұрақты қасиет таныта алса, жаттығлар оң нәтиже берді деген сөз. Тұрақты әдеттерді қалыптастыру үшін жаттығуларды ертерек, баланың дүниеге келген сәтінен бастау қажет.
Жаттығуларды орындау барысында талап ету әдісі қолданылады. Бұл әдіс оқушының белгілі бір іс-әрекетіне дем беріп немесе тежеп, тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады. Талап түріне қарай тура және жанама болып бөлінеді. Тура талап етуге бұйрық ету, анықтық, нақтылық тән (балаға түсінікті талаптар). Оқушыларға қойылған талаптар шешімді болуы қажет, онда мұғалімнің оқушының ісі мен тәртібіне деген қатынасы білінеді. Жанама талаптар ақыл-кеңес, өтініш, мақұлдау сияқты түрлері арқылы беріледі.
Жаттығулар мен талаптар ойын формасында жиі қолданылады (рөлдік, сюжеттік ойындар). Жаттығу мен талап етуді қолданудың басты шарты оның шамасын білу, яғни белгілі бір уақыт аралығында баланың жас ерекшелігіне қарай екі не үш талап қойылады.
Жаттығу түрлерінің бірі  -  үйрету, дағдыландыру әдісі. Бұл интенсивті орындалатын жаттығулар. Белгілі бір әдетті тез және жоғары деңгейде қалыптастыру үшін үйретуді қолданады. Бұл әдісті көбінесе балабақшаларда, бастауыш сыныптарда балаларға мінез-құлық ережелерін үйрету үшін қолданады. 
Жаттығу әдісі тапсырма беру әдісінің негізін құрайды. Мектептегі тапсырмалар әр түрлі болады: сырқат жолдасының көңілін сұрау, кішкентай балаларға ойыншықтар жасау т.б. Мектепте оқу сипатындағы тапсырмалар кеңінен қолданылады: кеңесшінің, мұғалім көмекшісінің жұмысын атқару. Тапсырманың орындалуын тапсырма берген адам (мұғалім, сынып белсендісі) бақылайды. Тапсырманың орындалу сапасы жөнінде көпшілік пікірге сүйенген дұрыс.
Жаттығу мен үйретудің бір түрі  -  тәрбиелік жағдайлар әдісі. Тәрбие жүйесі педагогикалық жағдайлардан тұрады, ал олар нәтижелі болу үшін мұғалім арнайы жағдайлар құрастырады. Бұл ретте жағдай шындыққа сай болуы қажет. Жағдайдың кез келген түрінде оқушы шешім қабылдай алуы керек. Мұндай жағдайлар жорықтар, экскурсиялар мен ойындар кезінде құрастырылады.
Іс-әрекетті, мінез-құлықтың оң тәжірибесін ұйымдастыру әдістерінің бұл тобы тәрбиенің басқа да амал-тәсілдерімен, түрлері мен әдістеріне байланысты.
  Ынталандыру әдістері. Мадақтау мен жазалау  -  басты ынталандыру әдістері. 
Мадақтауды оқушылардың жағымды әрекеттерін қолдау үшін қолданады. Оқушының басқалар елеп мадақтаған жетістіктері қанағаттану, қуаныш сезімін оятып, оның іс-әрекетіне дем береді. Мадақтаудың көп түрі бар: мақұлдау, мақтау, алғыс, құрметке бөлеу, грамотамен, сыйлықтармен марапаттау. Мадақтау әдісін белгілі бір мөлшерде қолдану керек. Орынсыз және шамадан тыс мадақтаудың тәрбиеге тигізер пайдасынан гөрі зияны көп. Мадақтауды қолдану талаптары:
- жетістіктермен қоса мінез-құлықтың мотивтерін де ескеру;     
- мадақтау оқушыны басқа оқушыларға қарсы қоймау керек; белгілі бір жетістіктерге жеткен оқушылармен қоса, берілген тапсырмаларды орындауда еңбекқорлық пен жауапкершілік танытқан оқушыларды да мадақтау;
- оқушылардың жеке ерекшеліктері мен олардың ұжымдағы мәртебесін ескеру, мадақтау жиі болмауы қажет;
- ұжымның пікірін ескеру;
- мадақтау әділ болуы қажет.
Жарыстар ынталандыру әдістерінің қатарына жатады. Бұл әдіс оқушының бәсекелестікке, алда болуға деген табиғи қсында, өзара жарысып қоғамдық мінез-құлық тәжірибесін игеріп, адамгершілік қасиеттерді дамытады. Жарыстарды ұйымдастыру  -  оқушылар психологиясын білуді талап ететін күрделі іс. Жарыстың мақсаттары мен міндеттерін алдын-ала анықтап, бағдарламасын құрастырып, оның нәтижелерін бағалаудың шарттары мен көрсеткіштерін қалыптастыру қажет. Жарыстың мазмұны айтарлықтай қиын болып келеді. Мектеп тәжірибесінде көбінесе жарыстар оқу іс-әрекетінің нәтижелері бойынша жүргізіледі. Сондықтан оқушылардың үй жұмысын жүйелі орындауын, ынта-ықыласын, сабақтағы ескертулердің аздығын, дәптерлердің тазалығын көрсеткіш ретінде алған орынды. Жарыстардың бағдарламаларын, шарттары мен көрсеткіштерін жасауға, оның нәтижелерін бағалауға оқушыларды да қатыстыру қажет. Жарыстағы тартыстың адал әрі ашық болуын қадағалау қажет. 
Тәрбие әдістерінің ең көнелерінің ішіндегі жазалау  -  кеңінен танымал әрі өте қиын әдіс. Қазіргі педагогика мен тәжірибеде оқушыларды жазалаудың мақсаттылығы туралы: жазалаусыз тәрбиеден бастап олардың күрделі түрлерін қолдануға дейін әр түрлі қарама-қайшы пікірлер бар. Қазіргі мектептерде мұғалім мен оқушылар арасындағы қатынастың демократиялануы мен адамгершілікке негізделуі кезінде жазалауды қолдану мәселесі шиеленісуде. Жазалау дегеніміз педагогикалық ықпал ету әдісі, ол жағымсыз әрекеттердің алдын алып, оларды тежеуі қажет, өзінің, жолдастары мен басқа адамдар алдындағы кінәсін түсінуге шақыруы тиіс. 
Мектеп тәжірибесінде жазалаудың ескерту, ұялту, жиналысқа салу, белгілі бір жеңілдіктерінен айыру сияқты түрлері қолданылады, ал төтенше жағдайларда сабаққа қатыстырмау немесе тіпті мектептен шығару (педагогикалық және оқушылар кеңесі бойынша) сияқты түрлері де қолданылады. Жазалаудың қатаңдығы оқушының кінәсіна байланысты болу керек. Мұғалімнің қолданған жазасы дәйекті болып, ешбір ыза-кексіз немесе қудалаусыз қолданылуы қажет. Ұжым атынан ұсынылған жазалаудың ықпалы артық болады. Жазалауда оқушының жеке психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет.
Оқушылар арасындағы келіспеушілік жағдайлар жазалауды қолданудың негізі бола алады. Мұндай жағдайларда кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс екенін анықтап алу қажет. В.А. Сухомлинский айтқандай, оқу-тәрбие жүйесін педагогикалық жағынан сауатты құрастырса, жазалауды қолданудың қажеттілігі болмайды. 
Тәрбиенің түрлері мен әдістері өте көп, бірақ оларды тиімді қолдана білу қажет. Педагогикалық тәсілдерді таңдау шарттары:
-  қазіргі тәрбиенің мақсаты мен міндеттеріне сай болу;
- оқушылардың жас және жеке дара ерекшеліктерін ескеру, жекелік бағыттылық;
* оқушылардың тәрбиелілік деңгейі;
* тәрбиенің жағдайлары мен шарттары;
* оқушылар ұжымының қалыптасу деңгейі;
* тәрбиелік ықпал етудің түрлері мен әдістерінің өзара байланысы мен жүйесі.
Тәрбиенің түрлері мен әдістерін қолданудың арнайы педагогикалық ұсыныстары жоқ. Педагогикалық процестегі әр түрлі жағдайларды шешудің тура ережелері жоқ, өйткені әрбір оқушының, әрбір ұжымның өзіне ғана тән ерекшелігі бар. <<Ешқандай педагогикалық амал-тәсілді, тіптен жалпы қабылданған деп есептелінетін сендіру, түсіндіру, әңгіме-сұхбат, көпшілік ықпалын толығымен пайдалы деп айтуға болмайды. Ең жақсы деген амал-тәсіл кей жағдайларда міндетті түрде ең нашар болып шығады>> (А.С. Макаренко). 

Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Тәрбиенің тәсілдері, түрлері мен әдістерінің тұтас педагогикалық процесте алар орны қандай? Оларды неге педагогикалық процестің қозғаушы күші деп атайды?
* Іс-әрекеттің түрлері (таным, қарым-қатынас, ойын, еңбек) тәрбиелік ықпал етудің амалдары екенін дәлелдеңіз.
* <<Педагогикалық ықпал ету тәсілдері>>, <<түрлері>>, <<тәрбие әдістері>> ұғымдарының анықтамасын берңііз.
* Педагогикада тәрбие әдістерінің қандай топтары бар? Осы топтар құрамындағы тәрбиенің нақты тәсілдерін атаңыз. 
* Оқушылардың санасы мен мінез-құлқын қалыптастыру әдістерін сипаттаңыз.
* Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру мен оң тәжірибесін қалыптастыру әдістерін түсіндіріңіз.
* Оқушылардың мінез-құлқын ынталандыру әдістерін жіктеңіз.
* Этикалық әңгіме-сұхбат әдісінің мәнін ашыңыз.
* Мадақтау мен жазалау әдістерін қолданудың негізгі шарттарын атаңыз.




Тақырып: Оқыту процесінің мәні мен ерекшеліктері.
Білім берудің мазмұны.
Мақсаты: Оқыту процессінің маңызы мен жалпы ұйымдастыру мазмұнын жеткізу, талдау.Міндеттерi: а) тұтас педагогикалық процестiң құрамдас бөлiгi ретiнде оқытудың және "дидактика", "оқыту процесi", "оқытудың қызметi", "оқытудың бөлшектерi", "оқыту процесiнiң қозғаушы куштерi" "оқытудың зандылықтары", "оқытудың ұстанымдары" ұғымдарының мәнiн сипаттау; ә) тұтас педагогикалық процесс құрылымында оқытудың мақсатын, мiндеттерiн, қызметтерiн ашып көрсету; б) дидактиканы педагогика ғылымында бiлiм беру мен оқытудың теориясы ретiнде негiздеу. Жоспар: 1. Оқытудың мәнi, мақсаты, мiндеттерi, қызметi, заңдылықтары, қозғаушы күштерi мен ұстанымдары. 2.Оқытудың әдiснамалық негiзi. З.Оқытудың психологиялық негiзi. 4.Дидактика оқытудың және бiлiм берудiң теориясы. 5.Оқыту үрдiсiнің моделi. Оқытудың мәні, мақсаты, мiндеттерi, қызметтерi, заңдылықтары, қозғаушы күштерi мен ұстанымдары Оқыту үрдiсi  --  оқушыға бiлiм, тәрбие берудiң және оны дамытудың мақсаттары шешiлетiн мақсатты бағытталған, бiрiздi өзгерiп отыратын мұғалiм мен оқушылардың өзара әрекеттестiгi. Оқыту  -  кәзiргi заманның талаптарын ескере отырып, оқушылар тұлғасын, бiлiм, iскерлiк және дағдыларды меңгерте отырып, мақсатты қалыптастыру мен дамыту процесi. Оқыту - қоғамдық құбылыс түрiндегi ересектердiң мақсатты бағдарланған жүйелi ұйымдастырылған қоғамдық қатынастар тәжiрибесi, қоғамдық сананың даму нәтижесi, еңбек өндiрiсiнiң мәдениетi, қоршаған ортаны қорғау мен оны белсендi қайта өзгерту туралы,бiлiмдердi аға ұрпактың өскелең ұрпаққа үйретiп, оны олардың меңгеруi. Оқыту ұрпақ сабактастығын, қоғамның толық құндылықты қызмет атқаруын және тұлғаның соған сәйкес дамуына мүмкiндiк жасайды. Оның қоғамдағы объективтi міндеттерiнiң мәнi осында. Оқыту процесiндегi негiзгi мазмұнды игеру тетiгi - өзара әрекеттестiктiң арнайы формасындағы мақсатты ұйымдастырылған балалар меп ересектердiң бiрлескен iс-әрекетi, олардың мазмұнды танымдық әңгiмелерi  Түрлi деңгейлерде iске асырыла отырып, оқыту процесi циклдiк сипататка ие болды. Оқыту процесiнiң циклдерi дамуының ең негiзгi көрсеткiштерi, басты екi мақсатка негiзделiп топталған, педагогикалық еңбектердiң ең жақын дидактикалык мақсаттары: - бiлiм беру  --  бұл мақсат оқушылардың танымдық iс-әрекетi тәсiлiн меңгерiп, олар арқылы ғылым негiздерiн игерулерiн, белгiлi бiр бiлiмдердiң, дағдылар мен iскерлiктi үйренулерiн, өздерiнiң рухани, физикалык жене еңбек қабiлеттерiн жетiлдiрулерiн, еңбск және кәсiби дағдыларды игеруiн көздейдi: - тәрбиелеу - әрбiр оқушының ғылыми көзқарасын, адамгершiлiгiн, белсендi шығармашылығын және әлеуметтi кемелденген жоғары адамгершiлiктегi үйлесiмдi дамыған тұлғасын дамытуды мақсат етедi. Оқытудың мақсаты  --  дамытудың қоғамдық  --  тарих тәжiрибесiнiң жан  --  жақтарын: бiлiмдер мен iскерлiктерi, ғылыми, мораль, еңбек, әдебиет, өнер, жалпы және дене тәбиесiн меңгеруге бағытталған мұғалiмнiң педагогикалық әрекетi мен окушының оқутанымдық өзара бiрлескен әрекетiнен ойша күтiлетiн түпкi нәтиже. Жалпы мақсатта қоғам ғылымының, техникалық, сондай-ақ өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастардың дамуына сәйкес кетедi. Оқыту педагогика ғылымының категориясы ретiнде және оқыту процесi немесе дидактикалық процесс бiрдей мағынадағы ұғымдар емес. Процесс оқыту жағдайларының толық педегогикалық құбылыс ретiнде педагогигкалық iс-әректтің үзіндісі, актiсi ретiнде ауысып отыруы. Іс-әрекет ретiнде оқыту ұғымымен iс-әрекеттердiң шеңберiн, мiндетiн бiлдiретiн "қызмет" ұғымы тығыз байланысты. Оқытудың қызметi оқыту процесiнiң мәнін сипаттайдыОкытудың әлеуметтiк, педагогикалык психологиялык мәнi оның қызметтерiнен бiршама анык айқындалады. Солардың iшiндегi, бiрiншi кезектегi бiршама мәндiсi  --  оқушыларда білiмдiлердi, дағдыларды және шығармашылык iс -- әрекет тәжiрибесiнiң iскерлiгiн қалыптастыруы (бiлiм беру қызметi). Оқытудың екiншi қызметi  --  оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру (тәрбиелеу қызметi). Ол балалар мен ересектерде объективтi турде қоршаған орта жөнiнде ой толғауға мүмкiндiк жасайтын бiлiмдерiнiң толығуына қарай бiртiндеп қалыптасады. Алдыңғы екi қызметiмен тiкелей байланыстағы түлғасын және оның өз бетiнше ойлауын дамыту қызметi атқарылады (дамыту  қызметi). 
Адамның дамуы  --  бұл оның денесiнің физиологиялық және психологиялық сипаттамаларының олардың iшiндегi ең бiрiнші ақыл-ойының сапалы дамуын бiлдiредi. Сонымен қатар, оқытудың кәсіби бағдарлау қызметiнiң де мәнi зор. Үздiксiз бiлiм беруде дайындау қызметi, адамды өндiрiске және қоғамдық қарым-қатынастарға белсендi араласуға бағыттайды, практикалык іс-әрекетке дайындайды, өзiнің политехникалық, кәсiби, жалпы бiлiмi, толық дайындығын үнемi жетiлдiрiп отыруға бағыттайды. Креативтiлiк қызметi тұлғаның жан-жақтылығын үздiксiз дамытуды көздейдi. Өзiттiң мәнi жағынан оқыту процесi  --  түрлi реттегi және деңгейдегi заңдар мен заңдылықтар арнайы айқындалатын заңдылықты түрде дамитын процесс. Заңдылықтар объективтi, мәндi қажеттi, жалпы, тұрақты және белгiлi бiр жағдайларда қайталанып отыратын өзара байланыстарды бейнелейдi. Феномен мәнiнiң қатаң түрде айкындалған ерекшелiктерi  --  заңдарды құрайды. Оқыту процесiнiң заңдыльқтары: Оқушының бiлiмге деген ынтасына оқытушы әсерiнiң сәйкестiгi. Бұл заңдылық баланың қоршаған дүниенi тануға деген ықыласын жүзеге асыруға жағдай жасайды, мұғалiмнiң балаға өмiрде қажет болатын, оларды қызықтыратын бiлiмдi берудегi белсендi ықыласын қажет етедi. Оқушылардың жеке және ұжымдық iс-әрекеттерiне оқытушының әсерiнiң сәйкес болу заңдылығы. Бұл заңдылық мұғалiмнiң, оқыту процесiнде баланың айналысатын iс-әрекеттерiң әрбiр түрiнiң оның қандай қасиетiн талап етiп,сонымен бiрге оны дамытып отыратынын түсiнуiне мүмкіндік жасайды. 


Білім мазмұнын таңдау мен оқушының жеке тәжірибесі арасындағы
Сана мен тәртіп, сана мен сезімдер арасындағы
Парыз бен мінез-құлық арасында
Қызығулар мен мүмкіндіктер арасындағы
Үлкендерге ұмтылу мен жаңа қажеттіліктер арасындағы
Жаңа мәдени жағдаятқа сай жаңа мінез  -  талапкер құлық нормалары арасындағы
Бұрынғы мүмкіндіктер мен жаңа қажеттіліктер арасындағы
Танымның жаңа міндеттері мен ойлаудың бұрынғы тәсілдері арасындағы
Оқушыны дамытатын қарама - қайшылықтар
 Мұғалім әрекетіндегі қарама - қайшылықтар
Әрекеттің мақсаттары мен мазмұнының сәйкессіздігі   
Нақты міндеттер мен оларға жету құралдарының сәйкессіздігі
Әрекет мазмұны мен ұйымд. формалары арасындағы сәйкессіздік

сәйкессіздік
Педагогикалық әрекеттесудің құралдары, формалары әдістері мен оларды оқушылардың қабылдауы арасындағы арасындағы
Педагогтың қоятын міндеттері мен оларды іске асыруға  оқушының ұмтылысы арасындағы   
Отбасындағы және білім мекемелеріндегі педагогикалық үрдістің мәні арасындағы
Оқушының өзін-өзі бағалауы мен бағалау арасындағы
Педагогикалық үрдісі ұйымдастыруды күрделендіретін қарама-қайшылықтар



































                 














Сурет 1. Оқу үрдіснің қозғаушы күштері

(Б.Б.Айсмонтас бойынша)
          Жалпы заңдылықтар:
* оқыту талаптарына сәйкес оқыту процесін сәйкестендіру,
* ол білім беру,тәрбие және дамыту процестерімен байланысы,
* оқыту процесі оқушыны нақты оқу мүмкіндігін және сыртқы жағдайына тәуелді,
* білім беру мен оқу процесі заңды түрде өзара байланысты,
* оқытудан мазмұны ғылымен даму логикасы және деңгейіне,қоғамның талабын көрсететін мінднттеріне тәуелді,
* оқытудың әдістері мен құралдары және оқуды ынталандыру, оқу іс-әрекетінің бақылау және өзіндік бақылауды ұйымдастыру білім беру мазмұнына және міндеттеріне тәуелді,
* оқытуды ұйымдастыру формалары оқытудың міндетіне, мазмұнына және әдісіне тәуелді,
* үйлесімді жағдайға сәйкес оқу процесін барлап заңдылықтарын мен компоненттерін өзара байланысын оқытуды берік, саналы және іс-әрекетті нәтижелі қамтамасыз етді.  
* Оқытудың барлығына тән заңдылықтар қандай-да бір түрінде  болмыс көрінес беруі сөзсіз:
* Оқу процесі оқытушымен оқушының мақсатына сәйкес болады,егер мұғалімнің іс-әрекеті оқылатын материалды меңгерту тәсіліне сәйкес келсе.
* Жеке адамды мақсатқа сәйкес оқыту бұл іс-әрекетке тікелей қалыптасуына байланысты.
* Оқыту мақсаты, оның мазмұны және әдістері арасында  тұрақты тәуелділік бар; яғни мақсаты, оның мазмұнын , әдісін анықтайды, ал соңғысы мақсатқа жетудің шарты болып табылады.
 Заңдылықтар оқушы мен оқытушыны іс-әрекетінің сипатына, оның қолданатын  құралдарына, оқыту әдістері  және оқу материалының мазмұнына тәуелді. Оның көрініс табуы мұғалімнің оқыту мақсатына толықтығын сезінеме және  мақсаты жауап беретін әдістері мен құралдарын қолдануына тәуелді.     
Жалпы  ретті қарама-қайшылықтар пайда болады:
* қоғамдық  - тарихи білімдері көлемі  мен оқушының оны меңгерген  көлемі арасында;
* оқушының жеке танымдық іс-әрекеті және қоғамдық  - тарихи танымы арасында;
* оқушының қол жететін даму деңгейімен оқыту барысында алға жетелейтін оқу міндетері арасында;
* жеке ретті қарама-қайшылықтар пайда болады;
* бұрынғы білім деңгейі мен оны "жататын" жаңа білім арасында;
* білім мен оны біліктілікпен қолдану арасында;
* оқуға және оқытуға оқушыларды қол жеткен және қажетті қатынас деңгейі арасында;
* күрделі танымдық міндеттер мен соларды шешу үшін бұрынғы кемшіліктері әдістері арасында.
Оқу үрдiсi құрылымының моделi Оқыту үрдiсiн тұтас жүйе ретiнде мынадай үлгiмен көрсетуге болады оқыту үрдiсiнiң жүйе ретiндегi жүйе-құрастырушы ұғымдары мыналар: оқытудың мақсаты, мұғалiмнiң әрекетi (оқыту), оқушы әрекетi (оқу, бiлiм алу) және нәтиже. Осы үрдiстiң озгермелi түрдегi құрамдас бөлiктерi оқыту құралдары болып табылады. Оған оқу материалының мазмұны, оқыту әдiстерi, оқытудың материалдық құралдары (көрнекi, техникалық, оқулыктар, оқу құралдары және басқалар), оқытудың ұйымдастыру формалары кiредi. Оку құралдарының байланысы мен өзара бағыныштылығы оқытудың мақсаты мен оның түпкi нәтижелерiмен тiкелей байланыста. Осы барлық бөлiктердiң кызмет етушi бiрлiктерiн нығыздайтын бағытын оқыту мен бiлiм алу. 
Өзiндiк тексеруге арналған сұрақтар
1. Оқыту принципi дегенiмiз не? 2. Оқыту процесiн түсiндiр. З. Дидактика дегенiмiз не? 4. "Заңдылық"ұғымы ненi бiлдiредi? 5. Оқыту процесiне қандай белгiлер тән? 6. Таным мен оқыту процестерi өзара қалай байланысады? 7. Оқытудың заңдылықтары мен принциптерi кандай қарым-қатынаста болады? 8. Оқыту мен дамуды өзара байланысы қандай? 9. Оқытудың мәнi мен принциптерiнiң өзара байланысы қандай? 1О.Оқытудың негiзгi қызметтерiнiң мәнiн ашыңдар. 
Әдебиеттер
1. Баранов С.Г. Сущность процесса обучения. М., 1981 2. Выготский Л.С. Сбор. соч. Т.6. М., 1984. 3. Дидактика 1/Российская педагогическая энциклопедия. Т. 1. М., 1999. 4. Каптерев П.Ф. Избранные педагогические соч. М., 1982. 5. Коменский ЯЛ Избранные педагогические соч. В 2-х т. М., 1982. б. Крысько В.Г. Психология и педагогика в схемах и таблицах. Мн., М., 2000. 7. Оконь В. Введение в общую дидактику. М., 1990. 8. Садыков ТС., Абылкасьпюва А.Е. Дццакгическйе основы обучения в высшей школе. А., 2000. 9. Теоретические основы содержания общего среднего образования. / Под ред. В.В.Краевского и И.Я.Лернера. М., 1983. 10. Ушинский К.Д. Избранные педагогические соч. В 2-х т. М., 1982. 

Тақырып:Білім беру мазиұны.
Оқушылардың танымдық әрекеттерін белсенді ету және оларды оқыту әдістері.
Қазіргі оқыту технологиялары.
Мақсаты: білім беру мазмұнымен байланысты студенттерді теориялық білім жүйесін  тәжірибелік  тұрғыда қалыптастыруға бейімдеу.
Міндеттері:а) Білім беру мазмұны ұғымның мәнін ашып көрсету.
б) Білім беру мазмұнының компоненттерін негіздеу.
в) Білім беру мазмұны қандай құжаттармен айқындалатынына сипаттама.
Жоспары: 
1.Білім беру мазмұнын ұғым тұрғысында айқындау. 
* Білім беру мазмұнын қалыптастырудың принциптері.
* Білім беру мазмұны компоненттеріне сипаттама.
4. Казіргі кездегі жалпы орта білім беретін мектеп мазмұнын айқындайтын нормативтік құжаттар.
Білім беру мазмұнын ұғым тұрғысында айқындау Педагогикада білім негіздерінен бастау алған білім беру мазмұны күрделі көп аспектілі ұғым. Білім берудің жалпы анықтамасы  -  тұлғаның өмір жолында өзін-өзі дамытуға, мүмкіншілігін жете білуге бағытталған кең таңдау процессі (А.Г. Асмолов).
Демек білім беру адамның дүниені тану процессін қалыптастыру арқылы жүйелі біліммен іс-әрекет тәсілдерін игеру, дағды, іскерлік, сезім және ақылын дамыту жеке тұлғаны қалыптастыру нәтижесі.
Білімді адам деп  -  қабілеті өте жоғары дамыған көп жағдайларды түсінетін кей кезде оқығанын қолдана білетін білімді дұрыс ойлай алатын жоғарғы қасиетті адам. Көріп отырғанымыздай білім беру ұғымы тек қана оқытудың нәтижесі білім, іскерлік және дағды ғана емес, сын көзбен қарап ойлай білетін айналадағы құбылыстарды адамгершілік тұрғысынан бағалай білетін адамның өзіне деген қарым-қатынас іс-әрекетін шексіз өрістету.
Бұған адамды іс-әрекеттің маңызды түріне кірістіру жолымен қол жеткізуге болады. Осыдан барып білім беру ұғымының астары ұйымдастырылған нормаланған процесс (және оның нәтижесі). Өткен ұрпақтың әлеуметтік мәнді тәжірибесін келесі ұрпаққа үнемі беріп отыру және жеке тұлғаны әлеуметтендіру және генетикалық бағдарламаға сәйкес тұлғаның қалыптасуы.Сонымен білім беру мазмұны жеке тұлғаны дамыту және базалық мәдениетін қалыптастыруда негізгі құрал болып табылады. Дәстүрлі педагогикада көбінесе мектептің білім беру қызметін бағдарлы жүзеге асырумен білім беру мазмұнын анықтау,  білім беруді жүйелеу, іскерлік, дағды, көзін  жеткізу.
Сондай-ақ танымдық күшін дамыту және тәжірибеге дайындау, оқу-тәрбие жұмысының нәтижесінің жеткен жетістігі. Бұл бағдарлы білім беру тұрғысы мазмұнның мәнін анықтайды. Мұндай жағдайда білім  -  тарихи тәжірибені іздестіру процесінде жинақталған адамзаттың рухани байлығының көрінісі жеке тұлғаны әлеуметтендіруге мүмкіншілік туғызу адамның социуиға енуі. 
Ғалымдардың айтуынша білім бағдарлы тұрғысы білім беру мазмұны үшін құнды болып табылады. Бағдарлы білім беру мазмұны тәртіп белгілеу, идеологияландыру білімнің ғылыми ядросын академизмдеуге алып келеді. Білім берудің мазмұны мен мәнін ашуда соңғы он жылдықта білім беруді ізгілендіру идеясын жүзеге асыру барысында тұлғалық бағдар бірінші орынға қойылды. Білім мазмұны туралы И.Я. Лернер, М.Н. Скаткин, В.С. Леднева, Б.М. Бим-Бад, А.В. Петровский еңбектерінде баяндалған. Жеке тұлғаның жан-жақты дамуы мен қалыптасуын И.Я. Лернер мен М.Н. Скаткин білім мазмұнының теориялы тұрғыда білім, іскерлік, дағды жүйесін түсіндіруде шығармашылық іс-әрекетпен ерікті сезім тәжірибесін меңгеруді және қоғамның мәдени-рухани материалдық байлығын дамытып және оны сақтауды ұсынды. Бірқатар елдің педагогтары (АҚШ, Англия, Франция т.б.) жеке тұлғаға <<жалпыадамзаттық тәрбие>> беруде, табиғи құбылыстарды және қоғам өміріндегі жағдайларды олардың өзара байланысын түсіндіруде оқушылардың жұмысын ұйымдастыруда оқу пәндерін кіріктіруді негізге алып отыр.
Бұл кіріктіру идеясы басқа әртүрлі елдерде жүзеге асырылған. Совет мектебі ұзақ уақыт бойына оқушылардың  жалпы білім беретін дайындығын көтеру міндетін шешуде оң жетістіктерге жеткен.
Ғылым мен техниканың мәдениеттің даму деңгейіне сәйкес білім мазмұнын анықтауда жастарға жалпыға бірдей орта білім беруге көшуді камтамасыз ету оқу жоспарын, оқу бағдарламасын және оқулықтардың жетілдіруі жүргізіледі.
Білім беру мазмұнында жаңаруы мектептің күрделі міндетімен байланысты, негізгі кемшілігі сол білім мазмұнының жиі өзгеруі эмпирикалық деңгейде қайта құру теориялық негізсіз, ешбір болжаусыз жүзеге асылуы. Жалпыға бірдей орта білім беру мазмұны қазіргі теориялық тұжырымдама тұрғысынан қоғам талабы, адам нені білу керек, қандай сапалық қасиеттерді меңгеруі тиіс екендігі айтылған. Нақты тарихи, қоғамдық-экономикалық жағдайда жасөспірімдерді дайындауға қойылатын әлеуметтік талап анықталады.
Қазіргі жағдайда қоғамның әлеуметтік тапсырысы, оның жалпылама түрде халықтың көпшілігі ғылым жетістіктерімен, мәдени құндылықтармен, сапалы жоғары білімді адамдардың ақыл-ой дене еңбегі жағынан қоғам өміріне белсене араласатын жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастыру. Білім беру мазмұнын оқыту арқылы игерілген тәжірибені әріқарай дамытып әлеуметтік мәдени мазмұны ересек ұрпақтың тәжірибесін келесі ұрпаққа беруді қамтамасыз ету. Ю.К. Бабанский ғылым мазмұны негіздерін совет педагогикасында төмендегі өлшемдер бойынша таңдады:
* Ғылым туралы толық мағлұмат беру үшін білім мазмұнының негізгі теориялары, заңдары және ұғымдарын тұтас түсіндіру, өлшемі.
* Білім беру мазмұны материалының жоғары ғылыми және тәжірибелік мәнін мектептегі оқылатын, өздігінен білімін көтеретін материалдарды әрбір пәнге және оқу пәндер жүйесін енгізу.
* Білім мазмұнының күрделігі оқушылардың жас ерекшелігімен оқу мүмкіншілігіне сай болуын қарастыру өлшемі.
* Әрбір пәнді оқытуға берілген мерзімі білім мазмұнының көлемімен сәйкес болуы.
* Жалпыға бірдей орта білім беру мазмұнын құруда дүниежүзілік тәжірибені ескеру.
* Қазіргі кездегі мектептің оқу-әдістемелік және материалдық базасымен білім мазмұнының сәйкес болуы.
Білім беру мазмұнын қалыптастырудың принциптері.
Білім берудің мазмұнының теориялық негізі XVIII ғ. соңы   XIX  -  басында қалыптасқан. Олар материалдық және формалдық деп аталған. 
Біріншісін дидактикалық материализм немесе энциклопедизм теориясы деп атаған.   Оны   жақтаушылар оқыттудың   мақсаты  ғылымның   әртүрлі санасынан кең көлемде оқушыларға білім беру деп есептелген. Бұл пікірді XVII ғ. Я.А.Коменский өзінің көп жылдық өмірін арнаған оқулығында оқушыларға кажетті білімді енгізуді көздеген. 
XIX ғасырдың белгілі педагогтары білім берудің мазмұнын қалыптастыруда материалдық теорияны жақтады. Бұл тұжырыдама бүгінгі күнде де өз жақтастарын тапты. Кейбір ақпаратқа толы оқулықтар мен бағдарламалардың мазмұнына талдау жасағанда оқушылардың меңгеруі өте қиын болатындығы айғақталды. Білім беру мазмұны формальдық теория бойынша немесе дидактикалық формализм, оқытудың құралы, оқушылардың танымдық қызығушылық және даму қабілеті ретінде қарастырды. Сондықтан оқу құралын таңдауды негізгі өлшемі классикалық тілдер мен математикада оқу пәнінің дамытушылық құндылығы болып есептеледі. Дидактикалық формализмнің теориялық негізін игерілген іс-әрекет, білім және іскерлік құрайды.
Дидактикалық формализмді жақтаушылар ерте заманнан белгілі, мысалы Гераклиттің ойынша <<білімі көптік ақылды емес>> Цицеронда осындай пікірде болған. Жаңа кезеңде дидактикалық формализм пайда болды, оның негізі И.Канттың философиясында және гуманизмге қарсы тұрған Песталоцциде жатыр. Оның пікірі бойынша оқытудың негізгі мақсаты <<оқушылардың дұрыс ойлауы немесе формальді түрде білім беруді күшейту>>. Германияда бұл теорияға жақын болған А.Дистервег,ол өзінің <<Неміс ұстаздарына басшылық>> - деген еңбегінде (1850 ж.) өз көзқарасын білдіреді. Формальдық теорияны жақтаушылардың еңбегі білім беру мазмұны окушылардың танымдық кабілетінің дамуына, ес ойлау тағы басқалар қабілеттеріне көңіл бөлуі. Бұл теорияның әлсіздігі  оқу бағдарламаларында тіл, математика пәндері көрініс тапқан. Осыған сәйкес (құбылыстар мен заттардың көріну процесстері) оқушының ойлау қабілетінің дамуына, қалыптасуына, білімді игеруіне әсер етеді. Бұл екі жақты диалектикалық тәуелділік энциклопедизмді жақтаушыларға түсініксіз болды. Оқытуды анықтау оның мазмұны арқылы формализмді жақтаушылар арқылы емес, оқытудың мәнін субъективті процессуальды жағынан жоғары бағалауы жеткіліксіз еді. Екі теория да К.Д.Ушинскийдің ғылыми сынына ұшырады. Ол кісінің айтуынша <<парасаттылық нағыз білімнің арқасында ғана дамиды>> - сондай-ақ мектеп адамды біліммен   қаруландырып,   сол   байлықты   қалай   колдануды үйретеді	дейді.    Орыс    педагогикасында К.Д.Ушинскийден    бері    карай материалдық және формальдық тұрғыдан идеямен қамтамасыз ету бірлігі білім беру мазмұнын таңдауда қарастырылған.
Қоғам   және   тұлғаның   қызығушылығын   айқындайтын   білім   беру мазмұнының бастапқы анықтаушы оның мақсаты болып табылады. Қазіргі заманда білім берудің мақсаты  -  қоғамдағы әлеуметтік құндылық іс- әрекетті жүзеге асыруда  тұлғаға қажетті  қасиеттерді дамыту. Оқытуға   мұндай   максат қою тұлғаның іскерлік, білім дағдысы жағынан жан-жақты жетілген, толыққанды ақыл ойы, дене бітімі ерік жігері күшті болуын қамтамасыз етеді. Өмірдің мәдени жағын игеруге білім іскерлік дағды өте қажет. Сондықтан да білім ордаларында өнер мен ғылымның негізін оқыту өз мүддесі үшін емес, нағыз әдемілікті танып білуге үйрететін құрал. Адам  -  қоршаған ортамен бірлікте тұлға болып калыптасатын динамикалық жүйе. Тұлғаның күштілігі уақыт өзгеруіне байланысты және субъектінің қасиеті адамның (онтогенетикалық) организмінің дамуына сәйкес. Ол іс-әрекет жүйесінде жүзеге асады. Басқа сөзбен айтқанда субъектінің дамуы іс-әрекеттің жемісі. Іс-әрекет түрлері (еңбек, ойын, қоғамдық) тұлғаның дұрыс дамып жетілуі үшін жағдай жасау туралы сөз болып отыр.
Осыдан барып білім берудің мазмұнын анықтайтын тұлғаның іс-әрекеті болып табылады.  В.С.Ледневтың тәжірибесінде оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы мазмұнын анықтауға болады дейді. В.В.Краевскийдің  -  педагогикалық теориясында жалпы білім беру мазмұнын қалыптастыру принципі қарастырылған. Ол принцип білім берудің барлық элементтерімен барлық деңгейлерінде қоғамның ғылым, мәдениет және тұлғаның дамуымен сәйкес келеді. Ол  -  тұлғаның өсуі үшін және мәдениетті өмір сүруі ушін дәстурлі   білім,   іскерлік,   дағды   қоғамның   әлеуметтік   дамуы   деңгейін көрсететін білім беру мазмұнына ендіру қажет дейді.
Оқытудың процессуалдық және мазмұндық бірлігі принципі жалпы білім беру мазмұнын тандағанда бір жақты пәндік  -  ғылыми бағдарлы болып келеді. Ол білімнің мазмұнынсыз нақты оқу процессті жүзеге асыра алмайды. Жалпы білім беру мазмұнын құрастырғанда қажетті принциппен технологияны енгізуі қажет. Білім беру мазмұнының құрылымдық бірліктегі принципі әр деңгейде окушы тұлғасы мен педагогикалық іс-әрекетті оқу материалы, оқу пәнін теориялық жағынан бірлікте қарастырады. Соңғы жылдары білім беру мазмұнын таңдағанда гуманитарландыру және негіздеу бағдарлы  -  білімнен тұлғалық бағдарлы білімге көшу тенденциясы байқалды. Жалпы білім беру мазмұнын гуманитарландыру принципі жалпы адамзаттың мәдениетті, оқушылардың   тәжірибелік   және    шығармашылық   жағынан меңгеруге жағдай жасаумен байланысты. Бұл принцип оқушылардың көз-қарасын қалыптастыруға дайындаумен байланысты. Қазіргі кездегі қоғамның даму   жағдайы,   сондай-ақ  тұлғаның  мәдени   гуманитарлық  компоненті: өмірлік мәдени өзін-өзі  анықтауы;  еңбек мәдениеті  және экономикалық мәдениеті; саяси және құқықтық мәдениеті; интеллектуалдық, адамгершілік, экологиялық, өнер және дене мәдениеті, отбасымен мәдени қарым-қатынас жағдайы сияқты көптеген аспектілерден тұрады. Мазмұнын терең негіздеу арқылы жалпы білім беруді дегуманизациялауды жеңу принципі болып табылады.
Пәнаралық байланыста, сабақтастығын гуманитарлық және жаратылыстану білімдерін кіріктіруді қалыптастыруды талап етеді. Бұлай оқыту білім алудың тәсілі ғана емес, іскерлік дағдыны қалыптастыру, оқушыларды жаңа біліммен қаруландыру, әдістерімен өздігінен іскерлік дағдыны меңгерудің кұралы болып табылады.
Жалпы білім беру мазмұнының беріктілігі оның жүйелі түрде оқу процесін гуманитарландыру, оқушыларды шығармашылыкпен оқу ақпарат құралдарын шамадан тыс емес мүмкіндігіне қарай алуға жағдай туғызады.
Жалпы білім беру мазмұнның компоненті тұлғаның базалық мәдениетімен байланысты. Білімсіз іскерлік мүмкін емес, шығармашылық әрекет белгілі білімнің іскерліктің тәрбиелеліктің негізінде калыптасады.
Білім мазмұнының компоненттеріне сипаттама. Қазіргі демократиялық қоғамда еркін, шығармашылықпен ойлай білетін адамды қалыптастыру міндетіне сәйкес қазіргі білім беру мазмұнында тұжырымдаманың кеңінен танымал үш түрі бар. Сол білім мазмұнының тұжырымдамасының бірінде ғылымдардың негізіне педагогикалық бейімделуіне мектепте оқыта отырып жеке тұлғаның шығармашылыққа деген қабілеттілігі еркін таңдауды іске асыра білуге, адамдарға деген әділ қарым-қатынас сияқты жеке тұлғаның қасиеттері. Қазіргі демократиялық қоғамда адамның өз еркімен толық өмір сүруіне емес бұл әдіс оқушыларды ғылыммен және өндіріспен араластыруға бағытталған. Бұл жерде адам өндірістік фактор ретінде қарастырылады.
Білім беру мазмұнының келесі тұжырымдамасында оқушылар меңгеретін білім, дағды, іскерлік бірлікте қарастырылады.
Оқыту барысында оқушылар міңдетті түрде білім мазмұнының астары ретінде ғылыми білімдер жүйесін тәжірибелік іс-әрекет дағдыны, сонымен бірге дүниетанымдық және адамгершілік, эстетикалық идеяларды түсінуі қажет (И.Ф.Харламов). Бұл анықтама адамзаттық мәдениеттің барлық құрамын талдауға негізделмеген және білім мен дағдының негізі сипатын аша алмайды. Негізгі біліммен ғылымды меңгеру адамға қалыптасқан қоғам кұрылысының ішкі жағдайына сәйкес, қызмет жасауға мүмкіндік береді. Адамнан білуді және не істеу керек екенін талап ету жеткілікті. Бұл жағдайда білім беру мазмұнының талаптарына сәйкес; жеткіншек ұрпақққа ана тілінде (математика, физика т.б.) оқу пәндеріндегі білімді және дағдыны жеткілікті жеткізілуі қажет. Қазіргі даму жағдайында Қазақстаңдағы жалпы білім беру мектептерінде мұның барлығы жеткіліксіз. 
Қоғам өмірінің кеибір салаларына байланысты мәселелерін шешу, оқушылардан білім мазмұнын меңгеру, ерік-жігері, қаншалықты дамығандығын өз ісіне жауапкершілігін, Отанға, қоғамға өзінің тағдырына көзқарасы, қоршаған ортаны қорғау, қатыгездікке, өтірікке төзбеу, техникалық және қоғамдық прогрестің дамуына дұрыс көзқарасты талап етеді. Тәрбиеленушілердің осы қасиеттерін дамыту, құндылық мәні бар сұраныстарды қалыптастыру қоғамдық өмірдегі маңызды фактордың бірі өздігінен білімін көтеруді қажет етеді. Білім беру мазмұнының тұжырымдамасындағы мақсат-гумаңдық ойлауға, әлеуметтік тәжірибенің барлық құрылымдық бөліктерінде педагогикалық бейімделуіне сәйкес келеді. Одан басқа білім мен тәжірибені іске асыру барысында бұл тұжырымдама шығармашылық іс-әрекеттік   және   құндылық   эмоционалдық   қатынас тәжірибесін енгізеді.   Әрбір  осы  аталған әлеуметтік тәжірибелер  білім  беру мазмұнының өзіндік түрі:
1. Табиғат, қоғам, техника туралы білім, ойлау және оны іске асыру . Осы білімдерді меңгере отырып оқушы дүниенің шынайы бейнесін қалыптастыру, танымдық және тәжірибелік іс-әрекетінде дұрыс әдіснамалық тұрғыдаан қамтамасыз етеді. 
2. Белгілі іс-әрекет тәсілдерінің ішінде тұлғаның дағды, іскерлік ілімді игеруі  бұл тәжірибені кеңейте түсері анық. Жалпы практикалық-интеллектуальдық дағды; іскерлік  осы тәжірибенің мазмұнын құрады. Өсіп келе жатқан жастар істерді меңгеру нәтижесіңде халықтардың әлеуметтік   мәдениетін сақтауға қол жеткізуді қамтамасыз етеді.
3. Шығармашылық ізденушілік әрекет қоғамда пайда болған жаңа проблемаларды шешуде іске асады. Бұрыннан белгілі іс-әрекеттерді қалыптастырудың жаңа әдістері алған білімін-іскерлігін қазіргі жағдайда іс-әрекеттің жаңа тәсілдерін өздігінен іске асыруды талап етеді. Бұл тәжірибе жас ұрпақтың қабілетінің дамуын және ары қарай мәдениетінің дамуына да өз әсерін тигізеді.
4. Әрбір адамның қалыптасуының көрсеткіші ретінде белсенділігі және өзіндік дамуы кішкентай бала кезінен шығармашылықпен жұмыс істеу барысында қалыптасады, бірақ білім беру мазмұнында оны бағдарламаға енгізу қажет. Объектіге адамның іс-әрекетіне оның айналадағы қоршаған дүниеге деген басқа адамдардың талаптарына, тұлғаның белгілі бір объектіге байланысты сезімдік қабылдауына сәйкес құндылық қатынас тәжірибесі.
Қоршаған дүниеге катынас нормасы өзі-өзіне көзқарасы, сенімі оған жағымды көзқарасты білдіреді. Бұл адам мінезіндегі қатынас жеке іс-әрекетте көрінеді. Оқушыға бұл тәжірибелерді игеру әлеуметтік тәжірибеде оның жеке басының тәжірибесінен жеке оқушылардың бірлескен іс-әрекетінен көрінеді. Барлық білім мазмұнының аталған компоненттері бірімен-бірі тығыз шартты байланысты. Білімсіз іскерлік мүмкін емес. Шығармашылық іс-әрекет білім мен іскерлікті тәжірибесінен көрінеді. Қарым-қатынас білімділік іс-әрекет тәжірибесінен көрінеді. Әлеуметтік тәжірибеде оқу мазмұнын игеруде адам қоғамда өздігімен істей білетін және оны өзгерте де алатын дәрежеде болу. Сондықтан да мектептегі алған білімін өмірде қолдануы, жалпы білім мазмұны бір жағынан оқу-танымдық іс-әрекет жағдайында, екінші жағынан іс-әрекетті игерудің құралы болып табылады. Адамды оқытуда тұлғаның қажеттіліктерін өтеу оқу мазмұны болып табылады. Мектептегі білім беру мазмұнын қалыптастырудың негізгі көзі мәдениет пен әлеуметтік тәжірибе болып табылады. Мектепте білім беру мазмұнын қалыптастырудың жолы әлеуметтік тәжірибені ұйымдастыру, өнер-мәдениетпен, таныстыру.
Адам іс-әрекетінің түрлері қоғамдық сана формалары, қоғамдық қатынас тәжірибелері, рухани құндылығы, материалдық жағдайы оқу барысыда танымдық, коммуникативтік, бағдарлы-құңдылық, көркемдік іс-әрекет. Білім мазмұны оқу материалдарын жинақтау, нақты тарихи, психологиялық-педагогикалық өндеуден өтеді. Білім ол мектеп бітірушінің өмірге белсенді араласуын, құндылықтар мен қажеттіліктер тұрғысынан және тұлғаның санасымен және психологиялық қасиеттерінің даму міндетін шешуге сүйенеді. Білім беру мазмұнын қалыптастыру барысында баланың жеке басының дамуы, қызығушылығы, дарыны ескеріледі. Оқушылардың қызығушылығын арттыратын (міндетті пәндерден басқа) өз қалауы бойынша оқу пәндерінің жалпы білім беру мазмұнының мақсатын белгілеу. Мектептегі білім беру мазмұнына әсер ететін фактор ретінде қоғамдағы жалпы білім беретін мектептің алдындағы мақсаты, өзінің тарихи даму жолындағы оқу процесінің, окушылардың орта және барынша мүмкіндіктері және жеке тұлғаның білім алудағы талап тілегі. Ñîíäûºòàí îку процесінің өзінде қоғамның жеке бастың талап тілегі мен қызығушылығына сәйкес өндірістің, ғылым мен техниканың дамуы уақыт өзгеруіне байланысты білімнің мазмұныда өзгереді.
Казіргі кездегі жалпы орта білім беретін мектеп мазмұнын айқындайтын нормативтік құжаттар.
Білім стандарты негізгі нормативтік құжат болып есептеледі. Білім стандарты саяси-әлеуметтік және мәдени мәнді білім кеңістігінің бірлігін қамтамасыз ететін республикада жалпы білім беретін мектептердің әрі қарай дамуына қолайлы жағдай туғызады. Қоғамдағы жеке тұлғаның қажетін өтеуге бағытталған, білім берудің мемлекеттік нормасы білім стандарты сапалы білімділік жүйесі арқылы түсіндіріледі. Білім стандартының объективті негізі оның мазмұны оқу жүктемесінің көлемі және оқушыларды дайындау деңгейінің көлемі болып табылады. 
Әрбір объектіде белгіленген негізгі білімге қойылатын талап және норма білім сапасын анықтайтын эталон спеттес негізінен білім стандарты оқу процесіне қатысты іс-әрекетті ұйымдастыруды реттейтін жалпы орта білім сапасынынң белгіленген нормаға сәкес оған қойылатын талапқа сай бағытталуы тиіс.
Жалы орта білім беру стандартына қойылатын талаптар:
* Қажеттілігіне мүмкіндігіне сәйкес қызығушы  жақтың әлеуметтік-мәдени жағдайын ескеру;
* Соңғы нәтиженің нормаға сәйкес бағдарлы болуы;
* Білім саласы бойынша стандарттың құзырлық келісімін сақтау;
* Мектептің әрбір сатысында тұлғаның даму міндетін ескере отырып білім мазмұнының толықтығын қалыптастыруды қамтамасыз ету;
* Білім мазмұнының бірлігін тиімді формада жазып көрсету;
* Оқушылардың қабілеті, қызығушылығы мен бейімділігн ескере отырып мектептің, аймақтың, мемлекеттің жетіп көзқарасымен сәйкестендіре көрсету;
* Оқушылардың оқу жүктемесін шамадан тыс асып кетпеуін қарастыру;
* Тексеру кезінде технолгиялық жағынан дайын болу.
Біздің Республика тәуелсіз тұтас бірліктегі мемлекет, республикадағы мектептер әртүрлі тілде оқыту мен қатар жалпы білім ьеру саясатын сақтай отрып мемелекеттің қызығушылығы негізінде дамуы тиіс. Осыған байланысты білім беру мазмұны барлық мектепке бірдей міндетті түрде қарастырылады. Міндетті оқылатын пәндер мазмұнында республиканың кейбір аймақтарының экономикалық және мәдени-тарихи жағдайы көрініс табады.
Кейбір арнайы курстарда <<Туған өлкенің мәдениеті мен тарихы>>, <<Регионның экономикасы және экологиясы>> т.б. жоғарыда айтылған регионның ерекшеліктері білім мазмұнында ескеріледі. Оқу жоспарындағы жалпы білім мазмұнында көрініс табады. Базистік оқу жоспары білімнің сатылық жүйелі принципіне негізделіп құраған. 
Базистік оқу жоспарында қарастырылған мәселелер:
* Негізгі мектепте білімін логикалық жағынан тамамдағаннан кейін өз қалауы бойынша оқуды профильдік мектпте, гимназияда, әртүрлі орта, арнайы лицейлерде т.б. оқу орындарында жалғастыру;
* Мектепті гуманитарландыруға байланысты міндетті оқу жүктемесін қысқарту;
* Бір сағаттық эффектісі шамалы курстарды азайту;
* Республикада тіл туралы заңға байланысты оқытуды мемлекеттік (қазақ тілі) және басқа тілдерді мектпетің барлық түрінде оқыту;
* Жеке тұлғаның қажеттілігіне байланысты қоғамда үш бағытта ұйымдастырылған: ғылыми, жаратылыстану, гуманитарлық-эстетикалық және кәсібі-техникалық профильді-дифференциацияланған оқытуды енгізу
* Білім беру мазмұнында көрсетілгендей жалпы білім беретін мектептердің барлық типтері мен түрлерінде міндетті түрде оқыту.
Базистік оқу жоспарының жобасы бойынша:
* барлық пәндердің мазмұнына халық педагогикасындағы ұлттық мәдениет компоненттерін енгізу;
* білім беруді гуманитарландыру;
* білім беруде математика-жаратылыстану бойынша жалпы мәдени бағытты күшейту;
* әр пәнді оқыту әдісінің жүйесі жаңарып отыруы тиіс;
* оқу-әдістемелік комплексті әрбір курс бойынша құру.
Базистік оқу жоспары екі бөлімнен тұрады  -  инварианттық және вариативтік. Инварианттық оқу жүктемесінде білім беру мазмұны міндетті түрде барлық оқушылар үшін қордаланып берілген. Блоктық пәндер жинтығында білім берудің негізгі компоненттері (ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, коммуникативтік, эстетикалық дене) оқу жоспарына сәйкес білім берудің инварианттық мазмұнында блок түрінде беріледі, математика, жаратылыстану, қоғамтану, өнер, дене және еңбекке даярлау.
Вариативтік оқу жүктемесінде мазмұнын ата-аналардың және балалардың мүмкіндіктерімен күшіне сай қажетін ескере отырып мектеп қарастырады. Оқу жүктемесінің ішкі құрылысы баланың жасына тәуелді. Бастауыш сыныптарда вариативтік бөлігі әр сыныпта екі-үш сағаттан қосымша сабақ жүргізу арқылы оқу уақытымен жүзеге асады. Оларды өз таңдауы бойынша әр сабақтарды негізінен жалпы-мәдени іскерлік қалыптастыруға бағыттап қолдануға болады. Вариативтік бөлімінің екінші сатысы әр сыныпта бес сағаттан факультативтен тұрады. Таңдау бойынша мектепте вариативтік бөлімнің үшінші сатысы көпқырлы пәндер мен сәндік курстардан тұрады. Инварианттық және вариативтік бөлігі оқытудың әртүрлі бірдей емес.
Бастауш сыныпта инварианттық бөлігі 89% құраса барлық оқу жүктемесінің 11% вариативтік бөлігі құрайды.
Инварианттық және вариативтік бөлігі I-II сатыда 85% және 15%, 44,8% және 55,2%. Жалпы білім беретін мектептердің сатылық ерекшелігі базалық куспен анықталады, оқу жүктемесінің вариативтік және инварианттық қатынасы және мазмұндық құрылымы вариативтік бөлігін құрайды. Осы ерекшеліктер үш базистік оқу жоспарды мемлекеттік базистік жалпы орта білім беретін оқу жоспарын жеке қарастырады. Мектепті бітіргеннен кейін өз қызығушылығымен таңдауы бойынша оқуды (профильды) көпқырлы мектептің бірінде жалғастырады. Көпқырлы мектеп ғылыми-жаратылыстану (лицей бағдарламасы бойынша) гуманитарлық-эстетикалық (гимназия бағдарламасы) және кәсіби-техникалық багытта ұйымдастырылуы мүмкін. Көпқырлы мектептің мақсаты оқушыларға жағдай жасау, кейбір пәндерге оқушылардың қызығушылығын және қабілетін арттыруға кей пәндерге терең теориялық және тәжірибелік білім беруге бағытталған. Үшінші жалпы мектепті бітіру сатысы. Білім берудің алты компоненты бірдей жалпы білім беретін мектепті бітіру дайындығына бағытталған. Бұрын міндетті емес болып есептеліп келген (Өнер) блогы құрайды. Бұл блок <<Өнертануға кіріспе>> деп аталады.
Алтаншы білім беру блогына дәстүрлі денешынықтыру, еңбек, бастауыш әскери дайындық курсы кіреді. Осыған байланысты әр блоктың ішкі құрылысын ашып көрсету қажет. әрбір блок уақыттың өте аз мөлшерін қажет етеді. Білім берудің вариативтік бөлішінің жоғарғы сатысы көпқырлы пәндерден, қолданбалы курс және әркімнің өз таңдауы бойынша курсатрдан тұрады. Көпқырлы пәндерге негізгі оқу пәні жатады, қолданбалы курсы негізгі пәндерден білімді тереңдетуге және тәжірибеге дайындайды. Таңдаған курсы бойынша тек факультатив қана емес, басқа да көпқырлы пәндердің нақты саласы бойынша басқа бағытта да қызығушылығына сәйкес білім беріледі. Жалпы білім беретін оқу орындары нақты оқу жоспарын әзірлеуде, сондай-ақ базистік оқу жоспары нормативтік комплексті анықтайды. 
* оқу мерзімін жалғастыру (жалпы және жеке әр саты бойынша);
* республикалық және мектеп компоненты мен білім стандартының өзара қатынасы;
* жалпы орта білім берудегі вариативтік және инварианттық бөлігінің дара қатынасы;
* базалық мектептер үшін міндетті факультатив сабақтарының апталық жүктемесі;
* оқушылардың апталық жүктемесі;
* жалпы сағат саны, мемлекеттік қаржыландыру.
Оқу жоспарын  -  Қазақстан Республикасының Білім министрлігі бекітетін құжат, онда оқу пәндерінің құрамы саны оқу орнында оқылатын пәндерді жүйелі ретімен әр сыныптағы сағат санын көрсетеді. Қазіргі кезде оқу жоспарында оқылатын пәндер үш топқа бөлінеді. Міндетті түрде оқылатын (базалық компонент) оқушылардың таңдауы бойынша (дифференциациялық компонент) және мектептің кеңес беруі бойынша оқылатын пәндер, (мектеп және регионалдық компонент). Оқу бағдарламасын жасау тарихында екі принцип қалыптасты. Бірі  -  концентрлік, екіншісі  -  линейный. Біріншісінде бағдарлама анағұрлым күрделі. Мысалы, бастауыш сыныпта судың үш жағдайын (сұйық, газ тәрізді, қатты) түрін оқытса, ал 7 мен 9  -  сыныпта судың қайнауын молекула  -  кинетикалық қозғалыс түрінде түсіндіреді. Екінші прицип бойынша уақытты үнемді пайдалану, қайталау өткеннің жалғасын логикалық оқыту т.б.
Нақты оқу бағдарламасындағы материалдық мазмұны әрбір оқу пәндердің бойынша және барлық оқытылатын тақырыптары оқулықтармен оқу құралдарында берілген.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
* Білім беру мазмұнының мәні неде?
* Білім беру мазмұнына тарихи сипаттама беру.
* Білім беру мазмұнының негізгі териясын қалыптастыруды атаңыз және оған сипаттама беру.
* Білім беру мазмұнының атқаратын қызметі.
* Жалпы білім беру мазмұнының принциптерін таңдауға сипаттама беріңіз.
* Білім беру мазмұнын қалыптастыруда пәнаралық байланыстың ролі мен қызметі.
                                 
    Әдебиеттер

* Бейсембаева А.А. Теория и практика гуманизации школьного образования.  -  Алматы, 1998.
* Джадрина М.Ж. Дидактические аспекты дифференциации содержания школьного образования.  -  Алматы, 2000.
* Дидактика средней школы. (Под ред. М.Н. Скаткина.  -  М, 1982.
* Жампеисова В.В. Формирование основ педагогической культуры старшеклассников. Дисс. ... д-ра пед. наук.  -  Алматы, 1996.
* Педагогика: Большая современная энциклопедия (сост. Е.С. Ропацевич).  -  М.: <<Современное слово>>, 2005.
* Леднев В.С. Содержание образования.  -  М., 1989.
* Сериков В.В. Образование и личность. Теория и практика проектирования педагогических систем.  -  М., 1999.
* Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики.  -  М., 1984.
* Теоретические основы содержания общего среднего образования /под ред. В.В. Кравского, И.Я. Лернер.  -  М., 1983.
* Педагогика: учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений / В.А. Сластенин, И.Ф. Исаев, А.И. Мищенко, Е.Н. Шиянов.  -  М.: Школа-пресс, 1997.


Тақырып : Оқыту процессін ұйымдастырудың формалары. Сабақты өткізудегі дене шынықтыру мұғалімінің орыны мен ролі

    Мақсаты:  Оқытуды ұйымдастырудың түрлері  сабақ туралы түсінік, негізгі міндеттері,талаптары және шарттары.
Міндеті:
а) Сабақтың даму тарихын педагогикалық ғылыми еңбектер арқылы ашу.
ә) Оқыту үрдісін ұйымдастырудың түрлері жайлы түсінік беру.
б) Әр түрлі типті сабаққа мінездеме бере отырып, оның негізгі кезеңдерінің маңызын ашу.
в) Сабақта оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыруда мұғалімнің дайындық жағдайының негізгі міндеттерімен таныстыру.
Жоспар:
1. Оқытуды ұйымдастырудың түрлері жайлы түсінік.
2. Сабақта оқушылардың оқу іс-әрекетін ұйымдастыру.
3.  Мұғалімнің дайындығы.
     Оқытуды ұйымдастырудың түрлері жайлы түсінік. Оқытуды жүзеге асыруда білім мен оқытуды ұйымдастыруда оны модернизациялау көзделеді. <<Түрлері>> деген ұғым латын тілінен аударғанда <> сырқы көрініс дегенді білдіреді, сыртқы сызық-белгілі орныққан тәртіп. Философия пәнінде <<түрлері>> ішкі мазмұнды ұйымдастыру деген ұғыммен анықталады. Яғни <<түрлері>> ішкі байланысты білдіреді және ұйымдастыру тәсілдері, өзара құбылыс, сыртқы жағдайлармен де сабақтастықта. Былайша айтқанда, оқытудың түрі-оқу материалын меңгерудегі оқушылардың өзара әрекеті. Оқыту түрі: әдіспен, амалдарға, құралдарға оқушылардың іс-әрекетіне тәуелді болады . Педагогтік іс-әрекет бір-бірімен, өзара байланысты ықпалдастық, әсер етушілік, белгілі бір тапсырманы орындау кезіндегі оқушылармен мұғалімнің қарым-қатынасыі ( Чередов И.М.). Оқытудың түрі оқыту үрдісінің құрылымы-мұғалім қызметі: белгілі бір оқу материалын игеру барысындағы оқушының оқу іс-әрекетін басқару және оқу тәсілдерін меңгерумен сабақтас. Сабақтың сыртқы көрінісі оқу материалының ішкі бөліктерінің басын біріктіріп және дидактикалық категория ретінде оқу үрдісін ұйымдастырудың сыртқы пішінін белгілейді, мұның өзі оқушылардың білім сапасының көрсеткіші мен өтетін уақыты және орны, оның жүзеге асырылу тәртібі секілді  жағдайлармен байланысты.
       Педагогика тарихында  ұлы  педагогтардың тұжырымдары және оқуды ұйымдастырудың әртүрлі тәсілдері белгілі. Оның дамып, жетілуі қоғамның қажеттілігі мен сұранысының талап- мүддесіне қатысты. Оқытуды ұйымдастырудың түрлері негізінен былай жіктеледі:. Оқушының саны мен құрамы,жұмыс орны, оқу жұмысының  ұзақтығы. Осыған қарап оқытудың түрі  былайша бөлінеді:
* жеке ( бір ғана оқушымен жұмыс істейді);
* жеке  - жұптық (оқушы- оқушы, мұғалімнің оқушымен қарым-қатынасы, қазіргі жағдайда  оқушымен қарым-қатынасы жеке оқушының әзірлік үрдісіндегі қызметі мен айқындалады );
* жеке-топтық топ мектепте жұмыс істейді, бірақ бір мектепте оқытылатын оқушылардың жасы әр шаманы құрайтын топ болады ((оқытудың бұл түрі орта ғасыр мектептерінде қолданылған).
* Өзара бірлесіп оқыту, (аталған оқыту жүйесі Англияда пайда болған,атауы-беланкастер жүйесі);
* Саралап оқыту, оқытудың бұл түрі оқушылардың қабілетіне қарай өтіледі (мангейм жүйесі);
* Бригадалық оқыту,тапсырманы бригада алады: бір сыныпта 5-6 оқушы ұйымдасады, есеп беруші-бригадир оқытудың бұл түрі ХХ ғасырдың 20-жылдарына тән);
* Американдық <<Винетка-жоспар>>, <<Трампа-жоспар>> және т.б.
* Оқытудың микротоптық жүйесі (фронтальді, ұжымдық жұмыс және т.б.).
Оқыту түрлерінің сыныптық-сабақ жүйесі ХҮII ғасырда туысқан тәуелсіз мемлекеттердің  Богемия, Украина, Белоруссия елдерінің мектептерінде ең көп тараған және үш жүзжылдық уақыт бойы әлі дамып келе жатыр. Сынып дегеніміз-жас ерекшелігіне қарай тұрақты, бірге оқитын оқушылардың құрамы, бұл жүйеде оқушылар мұғалімінің тапсырмасын сабақ барысында және үйге берілген тапсырманы орындайды. Оқытудың бұл жүйесінің теориялық тағылымын ХҮІІ ғасырда-атақты чех педагогы Ян Амос Коменский жасаған. Басқа оқытудың түрлерімен салыстырғанда, сыныпты-сабақ жүйесінің көптеген ұтымды тұстарын атап өтуге болады; сабақ құрылымын тиімді етіп құру, барлық оқу тәрбие үрдісін тәртіптеуді қамтамасыз ету, оны қарапайым дәрежеде басқару, оқу мәселесін талқылағанда, оқушылардың бір-бірімен қарым-қатынасқа түсу мүмкіндігін пайдалану, белгілі міндеттерді шешу барысында ұжымдық ізденіс жасау, уақыт үнемдеу, сабақ үстінде әр оқушының рухани санасын арттыруға құлшынысының бәсекеге түсуі, жүйелілікті және кезеңдік реттілікті жүзеге асырып, оның одан әрі дамуына, білімсіздіктен  білімділікке жетіліп отыруына ұмтылу. Бұл оқытудың түрінде де кемшіліктер кездеседі: сыныптық-сабақ жүйесі үлгірімі орташа деңгейдегі оқушыға бағытталған, сөйтіп, бір жағынан үлгерімі нашар деңгейдегі оқушының қабілеті жетпейтін күрделі тапсырмалар келсе, екінші жағынан өте талапты оқушылар үшін ыңғайланған оқу объектісі болмайды, әр оқушының жеке қабілеті ескерілмейді, нәтижесінде, мұғалім осы үш түрлі деңгейге жекелеген жұмысты ұйымдастыру амалын қарастыруы көзделеді және оқытудың әдістері мен қарқын мөлшерін дәл межелей алу шеберлігі болуы талап етіледі.
    Бәрін есептей келгенде, әрине сыныптық- сабақ жүйесі тұрақталып, жаппай озық іс-тәжірибелер жинақталады деуге дәлеліміз бар. Жастары бір шамадағы сынып оқушыларын бірге оқуының тағы бір жағымды тұсы- ол оқушылардың ұйымдасқан анықтықты және үзіліссіз оқу жұмысын, сонымен қатар міндетті оқу мен сабақтан тыс жұмысты қамтамасыз етеді.
    Сыныптық - сабақ жүйесі өзіне кғөптеген оқу үрдісін ұйымдастырудың бірқатар кешендерін қосып алады. Оған жататындар: экскурсия, оқу шеберханасындағы сабақтар, тәжірибелер, еңбек жіне өндіріс түрлері, сыныптан тыс жұмыстардың түрлері (пән үйірмелері, студия, ғылыми қоғамы, олимпиада, байқаулар, конференциялар).
     Оқытудың осы түрі ауқымында жұмыстың ұжымдық, топтық, жеке даралап және саралап оқыту немесе қарапайым мазмұндағы түрлері ұйымдастырылады. Сыныптағы барлық оқушыларға бір тектес тапсырмалар берілгенде (жазбаша, зертханалық және тәжірибешілік немесе практикалық сабақтар), онда саралап оқыту жұмысы жүргізілмейді, ал сыныпта топтар әртүрлі тапсырмалар орындаса, бір мәселені шешсе, бірге отырып барлығы тақырыпты меңгереді, міне сол арқылы жұмысты әрі ұжымдық фронтальды, топтық түрлері іске асады.
    Жоғарыда жіктелген оқытуды ұйымдастырудың түрлеріне жататын ерекшеліктің бірі  -  кез келген оқушының оқу еңбегіне үйретеді: тыңдауға, ұжымдық іс-әрекетте берілген сұрақты талқылауға, өзінің жұмысын ұйымдастыруға, өзінің пікірін айтуға, басқаны тыңдауға, олардың жасаған ой тұжырымы мен дәлелдемелерімен келісетінін, немесе оған өздерінің дәйектемелерін дәлелдеп қарсы тұжырым құруға, басқаның ой түйінін толықтыруға, конспект жазуға, баяндама мәтіндерін жинақтауға, библиография құрастыруға, білім көздерімен жұмыс істеуге, өзінің оқу іс-әрекетін ұйымдастыруға, берілген уақытта жұмысын аяқтай білуге және т.б. топтық жұмыста оқушылар көш басылық қызметкерлік, бағынбаушылық іс-әрекетті ұйымдастыру элементтерін меңгереді, үлкендер  ортасымен, жалпы өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас тәжірибесін қалыптастырады-табиғи іскерлікке, өндірістік және әлеуметтік қарым-қатынасқа, өмірге бейімделеді. Оқытуды ұйымдастырудың түрінде оқушылардың тәрбиесі үлкен рөл атқарады, мұндай іс-әрекетте тұлғаның өзін-өзі басқару жағы басымдылыққа ие болады.
        Сыныптық  - сабақ жүйесін оқытуды ұйымдастырудың ең қайнар көзі болып табылады. Оқытудың бұл түрі жас мөлшері біркелкі топтан құрылған және оқытудың бірдей бағдарламасы құрылған және тұрақты құрамы бар, сабақ үнемі оқу кестесімен өтілетін және оқытудың бірдей бағдарламасы құрылған жағдайда іс-тәжірибеде қолданылады. Сондықтан ол оқу-тәрбие үрдісінің барлық компоненттерін қамтиды: мақсат, мазмұн құрал, әдістер, ұйымдастыру мен басқару қызметі, оның дидактикалық элементтері. Сабақтың мңызы мен берілу мәні сабақ үрдісінде біртұтастық динамикалық жүйеге саяды, сөйтіп, ұжымдықтан- жеке, яғни мұғалімнің оқушыға, нәтижесінде, оқушының білім меңгеруі оның икемі мен қабілетіне сәйкестеніп, өзіндік іс-әрекетінде тәжірибеде сұрыпталып, бір жағынан қарым-қатынас мәдениеті дамыса; екінші жағынан, оқушылардың қабілеттілігі шыңдалады. Нәтижесінде, сабақ түрлері сапасында оқыту үрдісін алға жылжытады, ал екінші жағынан оқытуды ұйымдастыру түрі ретінде рөл атқарады, мұғалімнің сабақты ұйымдастырудың негізгі талаптарын айқындайды, мұның бәрі дерлік оқытудың заңдары мен прицинциптерін тұйындайды. Сабақ  -  педагогтік шығармашылықта құрылады және сондықтан да ол біртұтастық жүйемен оқшаулануға тиіс. Кіші бөліктердің өзара іштей байланысы бірігіп, оқушылар мен мұғалімнің іс-әрекеті дамуының бір тектес логикаға бейімделуіне бағыт жасайды. 
	Сабақтың талабын орындау мен  оны түсінуге байланысты, мұның өзі әлеуметтік сұранымға қатысты анықталып, оқушылардың жеке басының қажетсінуіне орай құрылады, оқыту мақсаты, міндеттері, заңдары мен принциптері басшылыққа алынып, жоғарыдағы іс-әрекеттің мазмұнын айқындайды. Жалпы талаптардың ішінде, бүгінгі сабаққа сәйкес келетін, болып қарауға олатын жіктеме төмендегідей: (И.П.Подласый)
* ғылым жетістіктерінің жаңа түрін озық іс тәжірибені, оқу-тәрбие үрдісінің негізгі заңдарына құрылған сабақты;
* сабақты өту үрдісінде, барлық дидактикалық принциптер мен ережелер;
* оқушылардың санасын қалыптастыруға әсер етерлік, пәнаралық байланысты;
* бұрынғы білімнің байланыстыруға, оны меңгеруде икем-қабілетін және оқушылардың білім сапасын арттыру барысындағы тіректік ұғымдарға сілтеме жасау;
* тұлғаны жан-жақты дамытудың белсенді және түрінің қажеттілігі;
* педагог оқу-құралдарын ұтымды қолдануы;
* алған білімнің, өндірістік қызметпен, оқушының жеке іс-тәжірибесімен байланысты жүзеге асыруы;
* білімнің, икемнің, қабілетін тәжірибеде қалыптастыру, оны ойлау  -  амалы мен іс-әрекетке тиімді қолдануы;
* сабақты диагностикалау, жоспарлау, жобалау және болжау алуы.
Әрбір сабақ тұтас педагогтың процестің  функциясын жүзеге асыруға бағытталған: оқыту, дамыту, тәрбиелеу. Соның нәтижесінде сабақ көпжоспарлы, құрылымы әр түрлі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының  ерекше көп тараған түрі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше көп тараған түрі барлық дидактикалық міндеттерді шешуге: білімді енгізу, жаңа материалды зерделеу, өткен материалды бекіту, бақылау, оқушылардың білімін бағалау, үйге тапсырма берумен байланысты.
      Көріп отырғанымыздай, сабақтың құрылымы кездейсоқ болмайды, ол оқыту үрдісінің заңдылықтарын жүзеге асырады, жаңа сабақты меңгерту логикасын ішкі психологиялық құбылыс ретінде, оқушының өзіндік ойлау іс-әрекетінің заңын,жеке таным қабілеті сапасында алып, мұғалім қызметінің түрін және оқушыны педагогтік үрдістің субъектісі ретінде алады. Сабақ элементтері, ішінара бөліктердің  өзара біртұтастығында аталған заңдар  жүзеге асады, өзектілігі анықталып, оқушылардың  жаңа ұғымдық түсініктер қалыптасады, сөйтіп, іс-әрекет тәсілдерін  меңгеріп оны тәжірибеде қолдануға төселеді. Педагогикалық жүйеде бұлар оқытудың  кезеңдері сияқты, негізгісі, өзгертуге болмайтын, әр сабақта дидактикалық бірліктегі міндеттерді жинақтап, сабақтың дидактикалық құрылымының компоненті сапасында келеді. Міне, осы компоненттер сабаққа қажетті шарттар мен бағдарламалық материалдарды меңгеруге жеткілікті біліктілік  пен икем, қабілеттерді және оқушылардың ойлау әрекетінің белсенділігін өздігінен қалыптастыру, олардың өмірге бейімделуге және интеллектуалдық қабілетін дамыту - оқушыларды өмірге бейімделуге және еңбек етуге жаттықтыруға  тиісті қадам.
        Сабақта оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру. Сабақта оқушының оқу қызметін ұйымдастыру бұл оқушы мен мұғалімнің сырттай үйлесімді қызметі, оның өзі белгілі бір пен тәртіп талабынан құрылады. Мынандай бағыттарға бөлінеді: фронтальды - мұғалімнің  барлық оқушылардың  жеке және өзіндік  жұмысын басқаруы,  жеке- өзіндік 
Жұмыс әр оқушының топтық және жұптық қызметі. Мұғалімнің оқу қызметін фронтальді  ұйымдастыруы барлық оқушылардың іс-әрекетінің бірлікте болуын басқару, яғни барлық оқушылар бірдей тапсырманы орындайды, жұмыс бәріне ортақ, барлық сынып талқылайды, нәтижені салыстырады, жинақтайды. Бұл тәсіл оқушылар мен ұстаз арасындағы сенімді нығайтып, ұжымдық сезімді тәрбиелейді, пікірлерді талқылауы ширайды, басқаның ойын, өзінің ой-түйіндерімен салыстырады, қателерін табуға жаттығады. Мұғалімге қойылатын басты талап оқушылардың ішінен ең тиімді ой-тұжырымды дәл таба білуі, оны алдын ала болжауы, оқу ситуациясын туғызуы, сабақтың міндеттеріне жауап іздеуі; барлық  айтқысы келген ынталы оқушыны ықыласпен таңдауы, оны мәдени тұрғыда қолдауы, мұнымен бірге қажетті сәттерде түзетулер енгізуі, әр оқушының мүмкіндігіне жол ашу.
        Фронтальды оқытуды ұйымдастыру проблемалық, ақпараттық және түсіндірмелі иллюстративті мазмұнда және репродуктивті және шығармашылық тапсырмалармен келуі мүмкін. Мұнда шығармашылық негізге құрылған тапсырма бірнеше шағын тапсырмаларға бөлінеді, жұмыстың бұл түрі барлық оқушылардың  белсенділікпен іс-әрекетте болуына жағдай туғызады. Бірақ, сабақтың бұл түрінде көптеген кемшіліктер бар, жұмыс барысында оқушылар әр түрлі деңгейде  өз мүмкіндігіне қарай білімін арттыра алмайды, бәрінің білімі бір мөлшерде оқшауланбайды, әсіресе, нашар үлгеретін оқушыға мұғалімнің көмегі үнемі қажет болса, ал қабілеті өте жоғары оқушыда уақыт артық қалады.
       Сол себепті сабақтың тиімділігін арттыру үшін сабақтан басқа түрлері де пайдалану керек.
      Жеке жұмысты ұйымдастыру сабағында әр оқушының өзіндік іс-әрекеті ескеріліп, оған арнаулы әзірліктер жасалып, оқу мүмкіндіктері алдын ала есепке алынады: әдебиеттермен, анықтамалармен, энциклопедиямен жұмыс міндетін шешу, шығарма әзірлеу, реферат жазу.
      Жеке жұмысты ұйымдастыру барысында екі түрлі тапсырма орындалады: жеке және жекелендіру. Біріншісінің ерекшелігі ол: оқушы алдымен барлық сыныпқа берілген тапсырманы орындайды, басқа оқушымен қарым-қатынасқа түспейді, бірақ жұмыс қарқынын бәріне бірдей. Екіншісінің ерекшелігі, ол оқушы арнаулы тапсырманы орындауда өзінің танымдық оқу іс-әрекетін мөлшерлейді, атап айтсақ, әр оқушы өзінің оқу қызметінің режиміне орай жұмыс қарқынын белгілейді. Жеке жұмысты сабақтың барлық  кезеңдерінде жүргізу тиімді және оны бекітіп отыру көзделеді, мұның өзі оқушының бұрын меңгерген білімдерін, қабілетін, дағдысын жетілдіріп отыруына ықпалы зор, сол секілді бақылау үшін зерттеу әдісін меңгеруге жол ашады. Сабақтың бұл түрі оқушылардың өзіндік іс-әрекетін тәрбиелейді, жинақылыққа, ұшқырлыққа, өзінің мақсатын айқындауға таба білуге  бағыттайды, бірақ  бұл сабақта оқушылардың қарым-қатынасы шектеулі, оны ұжымдық жұмыстың түрімен толықтыруға, топтық  жұмыс ұйымдастыруға болады.
       Топтық жұмысты оқушылардың  оқу еңбегін ұйымдастыру негізінде құруға мыналар жатады:
* оқу міндетін анықтау үшін сынап екі топқа бөлінеді;
* әр топ тапсырма орындайды (не бірдей, не саралап, даралап берілген), ол топ ішінен бөлініп шыққан топбасымен немесе мұғалімнің басқаруымен өтеді;
* топтың енгізген жаңалығына орай тапсырмалар іріктеледі;
* топтың құрамы сабақтың мазмұнына қарай өзгереді; ең жоғары деңгейдегі оқушының мүмкіндігін ескеру қарастырылады;
* топтың және құрамның әр түрлі деңгейлікке орай оқушылардың қауымдастық құрамы сұрыпталады және  мұның өзң оқушыларға байланысты.
Сабақтың топтық жұмыс түрінде оқушы саны көбейеді және жеке жұмыс барысында оқушыға не топ басшысының, не мұғалімнің көмегі қажет болып отырады (фронтальды және жеке жұмыс кезінде мұғалімнің оқушыға көмек беруі қиындай түседі, сондықтан олар жеке жұмысқа көшкенге дейін кезек күтуге мәжбүр).
      Топтық жұмыс практикалық жұмыстарды, зертханалық және жаратылыстану ғылыми тақырыптардағы практикалық  жұмыстарды, сондай-ақ шет тілдерді меңгеруде,ауыз екі сөйлеуде тілді дамыту бағытында және еңбек сабақтарын өткізгенде өте тиімді. Жұмыстың бұл түрінде ұжымдық талқылау қолданыла отырып, өзара кеңес беріп, өлшемдік параметрлері күрделеніп, өздік жұмыс тиімділігі жағынан бұрынғыға қарағанда жақсара түседі.
       Әрбір қарастырылған оқыту қызметін ұйымдастыру түрлері оқушылардың сабақ барысындағы өзіне тән оқу-тәрбиелік міндеттерді жетілдіре түседі. Олар өзара, бірін-бірі толықтырып, дұрыс құрылған сабақтың жақсы нәтижесін көрсетеді.
     Мұғалімнің сабаққа дайындығы. Мұғалімнің сабаққа дайындығы өзара байланысты екі кезеңнен тұрады: сабақтарды тақырып бойынша жоспарлау және осы жоспарлауды әрбір сабаққа сәйкес нақтыландыру, әрбір жеке сабақтың жоспарын терең ойластыру мен  құрастыру.
     Тақырыптық  жоспарлау оқу бағдарламасының белгілі бір тақырыбы немесе тарауы бойынша  өтілетін сабақтар мен сабақтан тыс оқу жүйесіндегі оқыту-тәрбиелік үрдісі білім беру, дамыту және тәрбие беру қызметтерін іске асыруының қолайлы жолдарын анықтау үшін қажет. Бұл жүйеге, негізгі дидактикалық мақсатына байланысты, сабақтың  әр алуан тұрпаты және түрлерімен қоса оқушылардың сыныптан тыс және оқудан тыс жұмыстарының басқа түрлері де кіреді. Тақырыптық  жоспарлаудың ойдағыдай іске асырылуы, көбінесе мұғалімнің оқушылар нені білулері керек, т.б. деген сияқты мәселелерді қаншалықты терең ойластырғанына байланысты болып келеді. Сондықтан мұғалім тақырыптық  жосапрлауды пәннің оқу бағдарламасымен, білім беру стандарттымен мұқият танысудан, пәнді оқыту кезіндегі және берілген тақырып бойынша дидактикалық  міндеттерді шешудегі негізгі тәрбиелік мақсаттарды және оқушыларды дамыту мақсаттарын анықтаудан бастауы қажет.
     Бір сабақты жоспарлау-мұғалімнің тиянақты бір сабаққа дайындығы, яғни сабақты жоспарлау, тақырыптық жоспарлауды әрбір жеке сабаққа сәйкес нақтыландыру, сабақтың негізгі мазмұны мен бағыты анықталғаннан кейін сабақтың жоспары мен қысқаша мазмұнын терең ойластыру мен құрастыру. Сабақ жоспары мұғалімнің жұмыс тәжірибесіне, білімдарлығына, педагогикалық шеберлігінің деңгейіне қарамастан, әрбір мұғалім үшін қажет. Сабақтың жоспары, тақырыптық жоспар, бағдарлама мазмұны негізінде, мұғалімнің оқушыларды және олардың дайындық деңгейін білуінің негізінде құрастырылады. Сабақты жоспарлауда және оны өткізу технологияларын дайындауда екі өзара байланысты бөліктер бар: сабақ мақсатын, оның әрбір қадамын терең ойластыру; арнайы дәптерге сабақ жоспарын белгілі бір түрде жазып алу.
     Сабақтың мақсаты бағдарлама материалының мазмұны негізінде, мектептің материалдық базасының және оқушылардың белгілі бір оқу жағдайына сәйкес ұйымдастыруға болатын оқу материалымен жұмысының мазмұны негізінде анықталады. Сабаққа дайындалудың бұл бөлімінде мұғалім болашақ сабақтың өту барысын болжайды, оны ой-санасынан өткізіп, өзінің оқушылармен бірлесіп жасайтын іс-әрекеттерінің өзіндік бір сценарийін дайындайды.Өзінің және оқушылардың сабақтағы әрекеттерінің негізгі мазмұны мен бағыттылығын анықтағаннан кейін барып мұғалім оқушылар меңгеруге тиісті қажет және жеткілікті материалды таңдайды, сабақта талданатын жаңа түсініктерді енгізудің жүйелілігін анықтайды. Мұғалім оқушылардың белсенділігін арттыратын қызықты материалды таңдайды, оған оқушылардың назарын жалпылама сұрақтар, есептер арқылы аударатын, сабақтың құрылысын алдағы жұмыстың көлеміне қарай алдын ала анықтайды.
    Сонымен мұғалімнің сабаққа дайындығы дегеніміз- тек оқу материалының тиянақты талдауы, оны оқып білу кезеңдеріне сәйкес құрастыруы ғана емес, сонымен қатар оқушылардың осы материалмен жұмысы кезінде пайда болуы мүмкін сұрақтары, ауаптары, пайымдаулары - оны қабылдауы, түсінуі, т.б.Сабақтың осындай алдын ала талдасмасы неғұрлым тиянақты жасалса, сабақ өткізу барысында кездейсоқ жағдайларға тап болу мүмкіндігі біртұтас педагогикалық процесте солғұрлым аз болады.
    Осындай мұқият талдаудан кейін және сабақтың құрылысын тиянақты ойластырғаннан кейін мұғалім сабақтың жоспарын жасайды. Сабақтың конспектісі, әсіресе жас мұғалімдер үшін, толық және жан-жақты жасалады. Мұндай конспект мұғалімге тек бір сыныптағы ғана емес, сонымен бірге барлық қосарқы сыныптардағы жұмысы кезінде де қажет болады.
     Алайда, сабақтың ойдағыдай өтуі тек мұғалімнің мұқият дайындығына ғана емес, сонымен қатар оның оқушыларды алдағы сабақтағы жұмысқа әзірлеуіне және оқушылардың өздерінің сабаққа деген психологиялық дайындығына байланысты. Ол үшін оқушыларды келер сабақтағы жұмыс жоспарымен таныстырып, оларды оқулықтың немесе әдеби шығарманың жекелеген тараулары мен тақырыптарымен алдын ала таныстыруға бағыттап, жаңа материалды меңгеруге септігін тигізетін бақылау мен күрделі емес сынақтар өткізу қажет.
     Сабақтың жоспарында сабақтың тақырыбы, сабақ өткізілетін сынып бөлмесі және дидактикалық міндеттері нақтыланған сабақтың мақсаты, сабақта өтілетін материалдың қысқаша мазмұны, оның міндеттері көрініс табады. Сондай-ақ, сабаққа қатысатын оқушылардың өзара қатынасын ұйымдастыру, оқушылардың оқу-танымдық қызметін дамытатын тапсырмалар, білім беру әдістері мен дидактикалық әдіс-тәсілдері анықталады. Тапсырмалар арқылы алға қойылған міндеттерге қарай, ал ол міндеттерді орындау барысында бұған дейінгі алған білімдері толықтырылады, жаңа ғылыми түсініктер және білім жолындағы кездесетін әр түрлі жағдайларда қолданыла алатын әрекеттердің тәсілдері қалыптасады, оқушылардың оқу әрекетін бақылау мен түзету жүзеге асады, олар білімсіздіктен білімге, епсіздіктен біліктілікке қарай қадам жасайды.
      Сабақтың сапасы мен нәтижелі өтуі, көбінесе, мұғалімнің өзінің және басқалардың жетістіктері мен қателерін дұрыс талдай алуына байланысты. Өз жұмысына талдауды сабақ  өткізе салысымен және келесі сабақтың алдында, яғни сабақтың конспектісінің негізі дайын болған кезде жүргізуі тиімді. Бұндай жағдайда мұғалім өткен сабақтың нәтижелеріне сүйене отырып, келесі сабаққа дайындығы кезінде осының барлығы ескерілуін ойластырады. Өзін-өзі бағалау өткен сабақтың талдауына негізделеді, яғни мұғалім  жасаған жоспарын тағы қайтара талдап, сәтсіздіктерінің себебін табуға тырысып, дидактикалық тұрғыдан ұтымды тұстарын қайталауға тырысады.
       Осылайша, қазіргі уақытта да сабақ оқушылардың мектепте білім алуын ұйымдастыру түрінің ең негізгісі болып қала береді. Сабақтың нәтижелілігі мұғалімнің дайындық деңгейіне, оқушылардың оқу-танымдық әрекетін ұйымдастыра алуына және ол оқу әрекетінің нәтижесін болжай алуына байланысты.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
* Оқу жұмысының түрлері қандай белгілермен сипатталады? <<Білім беруді ұйымдастыру түрлері>> деген ұғымға анықтама беріңіз.
* Мектеп дамуының тарихында білім беруді ұйымдастырудың қандай негізгі түрлері қалыптасты? 
* Білім беруді ұйымдастырудың сыныптық-сабақтық жүйесі қандай ерекшеліктермен сипатталады?
* Сабаққа қойылатын қазіргі талаптар қандай?
* Сабаққа қойылатын дидактикалық талаптардың  мәні неде?
* Сабақ үстінде педагогикалық үрдістің қандай білімділік-тәрбиелік,дамытушылық  және білім беру қызметтері жүзеге асады?
* Сабақтың негізгі түрлерін, сондай-ақ оқытудың басқа да түрлері мен олардың құрылысын суреттеп беріңіз.
* Білім, білік, дағдыны бақылау мен түзету сабағының құрылысын жасаңыз.
* Аралас сабақтардың мәні мен құрылымына анықтама беріңіз.
* Сабақты өткізу барысында оқушыларды дамыту мен тәрбиелеу жұмыстарын жүзеге асыру қаншалықты қажет?
* Қазіргі уақытта мектептерде сабақтардың қандай жаңа түрлері қолданылады?
* Мұғалімнің сабаққа дайындығының негізгі жұмыстарын анықтаңыз.
* Оқытуды ұйымдастырудың қосымша түрлерін атаңыз.
* Оқушылардың үлгерімін бақылауының түрлерін атаңыз.
* Білімді тексеру, дидактикалық тест, білімді бағалау, үлгермеушілік деген сияқты түсініктерге анықтама беріңіз.
* Оқудағы сәтсіздіктердің себебін түсіндіріңіз және оларды болдырмаудың әдіс-тәсілдерін сипаттаңыз.
Әдебиеттер.
1. Давыдов В.В.  Теория развивающего обучения.  М., 1996.
      2. Кириллова Г.Д.  Теория и практика урока в условиях развивающего обучения. М., 1980.
3. Лемберг Р.Г.  Дидактические очерки.  М., 1964.
4. Махмутов М.И.  Современный урок.  М., 1985.
5. Онищук В.И.  Урок в современной школе.  М., 2-ое издание, 1985.
6. Подласый И.П.  Как подготовить эффективный урок.  Киев, 1987.
7. Скаткин М.Н.  Проблемы современной дидактики.  М., 1984.
      8. Хмель Н.Д.  Педагогический процесс в общеобразовательной школе. Алматы, 1999.  
9. Чередов И.М.  Формы учебной работы в средней школе.  М., 1988
     10. Яковлев Н.М.,  Сохор А.М. Методика и техника урока в школе.  М., 1985.



Тақырып : Мектептің тәрбие жұмысы әдістемесінің негізі

          Мақсаты: мектепті ң тұтас педагогикалық процессіндегі басқару  жұмысының теориялық білімдерімен   және әдістемелік негіздерімен танысу.
Мiндеттерi:
а) "мектептi басқару мен басшылық ету" ұғымының мәнiн ашу;
ә) басқару қызметтерiн сипаттау;
б) мұғалiмнiң мамандыќ дєрежесін көтеру туралы түсiнiк беру.
Жоспары 
* "Мектептi басқару мен басшылық ету" ұғымының мәнi және оның негiзгi принциптерi.
* Оқу-тәрбие процесіне жетекшілік пен ұйымдастырудағы мектеп жетекшілерінің қызметтері. 
* Педагог кадрлардың әдiстемелiк жұмысы мен аттестациясы.
  "Мектептi басқару мен басшылық ету" ұғымының мәнi және оның негiзгi принциптерi.  Педагогика ғылымында мектепті басқару  -  бүгінгі күннің өзекті  мәселелерінің бірі.    Ол жайлы ғалым-педагог Н.Д.Хмель өзінің зерттеулерінде: <<педагогикалық процесті басқару дегеніміз әлеуметтік жүйені басқару>> -деп көрсеткен [1.77].   Қазiргi заман мектебi  -  күрделi де кіріктірілген жүйе, ол оқушылардың, оларды оқытып, тәрбиелейтiн мұғалiмдердiң, мектеп әкiмшiлiгiнiң (директоры, оның оқу және тәрбие жұмысы бойынша орынбасарлары), оқу-тәрбиелiк және қызмет көрсететiн адамдардың іс-әрекетiнен, мектеп алдында тұрған жалпы мiндеттердi шешуге белгiлi бiр жағдай жасайтын материалдық базадан тұрады. Сонымен қатар, мектеп дегенiмiз  -  мұғалiмдер мен онда қызмет ететiн адамдар ұжымы, олар бiлiм беру жүйесiн мемлекеттiк т+-рѓыдан басқарудың объектiлерi болып табылады. Қазiргi мектептi өзара байланысы бар, iшкi құрылымы және социуммен белгiленетін тұтас әлуметтiк-педагогикалық жүйе ретiнде қарастыру керек. Ол өзара тығыз байланысты екi жүйеден тұрады: басқарушы және басқарылушы. Бұл қазiргi кез-келген оқу-бiлiм беру мекемесiнiң алдына өмiрдiң өзi қойып отырған мiндеттердi жүзеге асыру бойынша барлық жұмыстың басты ұйымдастырушысы ретiндегi мектеп директорының тiкелей басқару іс-әрекетiнде көрiну керек. Мектеп басшылығы мен мұғалiмдерден тұратын басқару жүйесi жетекшi болып келедi. Басқарылушы кiшi жүйеге оқушылар мен олардың ұйымдары жатады. 
Мектептi басқарудың басты мәнi  -  оқыту мен тәрбиелеудегі оңтайлы нәтижені алу мақсатында оқушылар мен олардың ата-аналарына  педагогтардың мақсатты бағытталған ықпал етуінен тұрады. 
Адамдар жеке iстей алмайтын немесе жекелеп iстеу тиiмсiз болғанды жұмыла iстеу үшiн басқару қажеттiгi туындайды. В.Г.Афанасьевтiң пайымдауынша: "Басқару  -  қоғамның, оның кез-келген даму сатысындағы, iшкi өзiне тән қасиетi. Бұл қасиеттiң жалпылық сипаты бар және ол қоғамның жүйелiк табиғатынан, адамдардың қоғамдық, ұжымдық еңбегiнен, еңбек пен өмiр барысында қарым-қатынас жасау, өзiнiң материалдық және рухани өмiрiнiң жемiсiмен алмасу қажеттiгiнен бастау алады" [2,38].

Мектептi басқару мәселесiне арналған көптеген зерттеулер бар: оларда мектептi басқарудың (Э.Г. Костяшкин, Ю.А. Конаржевский, В.П. Стрезикозин, П.В. Худоминский, Т.И. Шамова, Н.Д. Хмель, Н.Н. Тригубова, т.б.) мәнi ашылады. Басқарушылық еңбектi ғылыми ұйымдастырудың жүйесiн енгiзу бойынша (И.П. Раченко, Умирбекова Ж.Б., Г.Т. Хайруллин, Г.А. Уманов т.б.); мұғалiмдердiң шығармашылық зерттеушiлiк және эксперименталды қызмет-әрекетiн ұйымдастыру бойынша, ғылымды практикаға енгiзу бойынша (А.А. Бейсенбаева, Л.И. Гусев, В.И. Журавлев, В.И. Загвязинский, Б.А. Койшибаев, В.В. Краевский, Г.Л. Лукпанов, М.Н. Скаткин, Я.С. Турбовский, т.б.); мамандықты жетілдіру бойынша (Я.С. Бенцион, Г.И. Горская, Л.С. Коробкова, Ш.Т. Таубаева, В.П. Топоровский, т.б.); мамандықты көтерудiң психологиялық-педагогикалық және ақпараттық негiзiн құру бойынша (Г.С. Сухобская, А.С. Пискунов, т.б.); Қазақстандағы педагогикалық кадрлардың мамандығын көтеру жүйесiн дамыту тарихы бойынша (Б.А. Альмухамбетов т.б.) жұмыстар жүргiзiледi. Мектеп басқарудың жаңашылдық аспектiлерi М.М. Поташкин, В.С. Лазарев, Л.И. Моисеев, И.И. Цыркун, Н.Р. Юсуфбекова және т.б. еңбектерде талданған. Алайда, мектеп басшыларын ұйымдастыруға және  мектепке жаңалық ендіруді басқаруға даярлаудың әдiснамасы және маңызы педагогика ғылымында  жеткiлiктi баяндалмаған. 
Басқарудың қызметтерiн тек дидактикалық тұрғыдағы аспектiлермен шектеген қате болар едi. Бiлiм беру мектептерiндегi педагогикалық ұжымның жүзеге асыратын тәрбиелiк жүйесі де басқаруға келеді. Әсiресе, мектептердегi тәрбиелiк жұмыстың тәрбиенiң қалыптасқан стереотипiнiң түбегейлi өзгеруiмен, ондаған жылдар бойы қалыптасқан балалардың қоғамдық ұйымдарының (пионерлер, комсомол) жойылуымен, идеялардың түпкiлiктi ауысуымен қазiргi кезеңiндегi қиыншылықты ескерсек, басқарудың маңызы зор. Қоғамның әлеуметтiк-экономикалық өмiрiндегi қиыншылық жағдай, бiлiм берудiң, қазiргi тәрбиелiк процестi белсендiрудi, оның жаңа түрлері мен әдiстерiн табуды, әсiресе, бұл процестi басқарудың басқа амалдарын табуды өте қатты қажет етедi.
Қазақстан Республикасында беделдi азаматты тәрбиелеу мәселесi ерекше мәнге ие болып отыр, яғни бұл процесс педагогикалық басқару практикалық маңызды мәселе болып табылады.
Г.И. Щукинаның пiкiрi бойынша, басқару -  мектеп iшiндегi "психологиялық, ұйымдастырушылық және әдiстемелiк" сияқты күрделi процестер мен қатынастарды саналы түрде реттеу. Алайда басқарудың алдыңғы қатарлы тәжiрибесiн жинақтап қорыту тек материалды жинаумен ғана және оны тиiстi ғылыми-әдiстемелiк тұрғыдан бағаламай, тек баяндаумен ғана шектеледi. Материалдарда, көбiнесе, негiзгi идеялар мен тәжiрибенiң талдауы болмайды және оларды қолданудың кеңес-ұсыныстары берiлмейдi, оны енгiзудiң шарттары да көрсетiлмейдi. Ал кейбiр жағдайларда, тұтас жұмыс жүйесi емес, керiсiнше, жекелеген тәсiлдер ғана суреттелiп таратылады. Кейде, мектеп басшылары мен бiлiм беру органдары үшiн ешқандай тәжiрибелiк құндылығы жоқ көптеген материалдар жинақталады. М.М. Поташник былай дейдi: "Басқару  -  мектептiң қалыптасуын, тұрақтануын, тиiмдi қызмет етуiн және дамуын қамтамасыз ететiн барлық субъектiлердiң мақсатты іс-әрекетi". Бұл анықтама маңызды екi нәрсеге назар аудартады: бiрiншiден, кез-келген басқарудың мақсатты іс-әрекет болып табылатынына; екiншiден, ол басқалардан өзiнiң мiндеттерiмен ерекшеленетiніне. К.Я. Вазинаның пiкiрiнше: "Басқару  -  нақты бiр мақсатқа жетудi қамтамасыз ететiн қалыптасуға жауап беретiн жүйенiң қызметi". 
Педагогикалық басқару әлеуметтiк мақсатта жүзеге асады, ол адамдардың іс-әрекетiн басқару мен олардың бiрiгуiне қатысты. Алайда, ол жалпы әлеуметтiк басқарудан өзiнiң объектiлерiмен (оқушылар, мектептер, мектептен тыс мекемелер, халыққа бiлiм беру бөлiмшелерi, т.б.), олардың заңдылықтарымен ерекшеленедi.
Практикалық іс-әрекет ретiндегi педагогикалық басқару  -  оқушылардың оқуы мен тәрбиесiн басқару. Педагогикалық басқару теориясы  -  мемлекеттiк және қоғамдық ұйымдар жүйесi, ұжымдар мен жеке адамдар жүзеге асыратын тәрбие мен оқыту процестерiн басқару туралы бiлiмдер. 
"Педагогикалық басқару" ұғымы "бiлiм берудi басқару" ұғымынан кең, өйткенi ол тәрбие мен оқытуды жүргiзетiн басқа мемлекеттiк және қоғамдық құрылымдарда (жанұя, қоғамдық ұйымдар, мамандықты көтеру жүйесiнiң мекемелерi, т.б.) қызмет етедi. Шындығында, педагогикалық басқарудың кез-келген "адам  -  адам" жүйесiнде орны бар. Бұл жағдайда педагогикалық мақсаттар басқарудың негiзгi түрiне бағынады  -  педагогикалық процесс субъектi іс-әрекетiн басқару. 
Педагогикалық басқарудың бiлiм беру жүйесiндегi басты объектiсi  - жеткіншек жас ұрпақтар болып табылады. Оларды оқыту мен тәрбиелеудi басқару не тiкелей (мұғалiмдер, тәрбиешiлер арқылы), не жанама  -  мемлекеттiк қоғамдық ұйымдар арқылы жүргiзiледi. 
Басқару субъектiсiнiң қызметтер жиынтығын басшылық дейдi.
Бiлiм беру мекемесiн басқару іс-әрекетiнiң басқа мекемелер немесе өнеркәсiп орындарындағы басшылықтың жұмысынан едәуiр айырмашылығы бар. К.Д. Ушинский былай деп жазған: "Егер қаржы немесе әкiмшiлiк әлемде олардың идеяларының орындаушыларға ұнайтын-ұнамайтынын ескермей, ұйғарыммен, жарлықпен қызмет етуге болатын болса, қоғамдық тәрбие беру әлемiнде ашық айтылып, ашық қабылданған пiкiрден басқа идеяны жүзеге асырудың басқа амалы жоқ". М.И. Кондаков: "Мектеп жұмысын басқару өндiрiстiк және қоғамдық өмiрдiң басқа салаларын басқарудан айтарлықтай ерекше, өйткенi мұнда күштердi орналастыру мен үйлестiру, байланыс пен өзара тәуелдiлiк жүйесiн жүзеге асырудан басқа, оқу-тәрбие процесiнiң барлық жақтарына бағытталған ұйымдастырушылық-педагогикалық ықпал ету мәселелерi басты мәнге ие болады", - дейдi.
Бiлiм беру жүйесiнiң белгілі бір ретпен жасалған (иерархиялық) құрылымының әрбiр элементiнде, министрлiк болсын, облыстық, аудандық басқарушы ұйым (департаменттер, бiлiм беру бөлiмдерi) немесе мектептер болсын, бәрiнде, тек педагогикалық қана емес, басқарудың басқа да түрлерi кездеседi, мысалы: әкiмшiлiк, шаруашылық, құқықтық. Басқарудың барлық түрлерi бiлiм беру жүйесiнiң шеңберiнде бiр-бiрiмен байланысты, олардың бәрi жалпы тәрбиелiк және бiлiм беру мiндеттерiн шешуге бағытталған. О.С. Анисимов: "Бiлiм берудi басқаруды жiктегенде мынаны ескеру керек: басқару  -  адам іс-әрекетiнiң ең маңызды түрлерiнiң бiрi. Бұл іс-әрекет қатал шектеу мен бөлуге көнбейдi" - деп, дұрыс айтқан.
Егер бiлiм беру жүйесiн қарайтын болсақ, педагогикалық басқару мен басқарудың басқа түрлерiнiң үлес салмағы мен қатынасы әртүрлi екенiн байќауѓа болады. Мысалы, министрлiк, облыстық, аудан және қалалық бiлiм беру басқармасы деңгейiнде кешендi процесс ретiндегi басқару жүйенiң арнайы құрылымын құруға, ведомстволық мекемелер мен адамдар қызмет-әрекетiне қажеттi материалдық, ұйымдастырушылық, кадрлiк және басқа да жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған. Мектеп директоры, деңгейiнде педагогикалық басқарудағы  мұғалiмдер практикалық қызмет-әрекеттерiндегi педагогикалық талаптарды тiкелей жүзеге асыру ретiнде толығырақ көрiнедi. Педагогикалық басқаруға қызмет көрсету (мектептiң материалдық базасы, құрал-жабдықтар, оқу-техникалық құралдары, т.б.) маңызды, бiрақ бағынушылық мәнге ие.
Әдетте, бiлiм беру жүйесiндегi басқару туралы сөз еткенде, көбiнесе, иерархиялық тұрғыдан: министрлiктi, облыстық, аудан, қалалық бiлiм беру басқармалары бiрiншi болып аталады. Оқу-тәрбие процесін тікелей басқару мектеп әкімшілігі деңгейінде және мұғалімнің қатысуымен жүзеге асырылатыны жиі ұмытылып қалады. Мектептi басқару теориясы (мектептану) арасында ғылыми іс-әрекет пен практикалық іс-әрекет ретiнде объектiлерi, басқарудың тәсiлдерi мен нәтижелерiнде айырмашылықтар бар. 
Мектептi басқару теориясының объектiсi  - оның барлық құрамды элементтерiмен алынған процес болып табылады. Практиканың объектiсi  -  мектептiң әртүрлi құрылымдық топтары (ұжым, сынып, жеке субъект).
Практикалық басқару іс-әрекетiнiң құралдары  -  басқару әдiстерi. Басқарудағы ғылыми іс-әрекеттiң құралдары  -  ғылымның нақты бiр объектiсiн зерттеуде қолданылатын жолдар, тәсiлдер, амалдар: мектептердi басқару бойынша бiлiм беру мекемелерінің жұмыс тәжiрибесiн қортындылап талдау, ғылыми болжамдар жасау, оларды эксперименталды тексеру және т.б.
Бiлiм беру жүйесiндегi немесе бөлек топтағы практикалық басқару іс-әрекетiнiң нәтижесi  -  тәжірибені кuбейту, бұған оқу-тәрбие процесiнiң қортындылары дәлел бола алады. Басқару теориясының нәтижесi  -  практикалық іс-әрекетте жүзеге асырылатын жаңа білімдер, заңдар, принциптер, ережелер, тұжырымдар. 
Мектептегi практикалық басқару іс-әрекетiнiң бағыттары, құндылығы жағынан бiрдей емес. Мектептiң негiзгi әлеуметтiк мiндеттерiне сәйкес, ол өсiп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мен оқытуды жүзеге асырады, осыған байланысты, басқарудың барлық бағыттарының iшiнде оқу-тәрбие жүйесін басқару бiрiншi орында болу керек.
Осылайша, педагогикалық басқару практикалық іс-әрекет ретінде - ол  педагогикалық ұжымының тәрбие мен оқытуды ұйымдастыруы (Сурет 1.).
Педагогикалық кеңестің төрағасы-
                              Директор  
                   Директордың орынбасаы
                             Мұғалімдер
                            Тәрбиешілер
                            Кітапханашы
           Оқушылар комитетінің төрағасы
                               Оқушылар
          Ата-аналар комитетінің төрағасы
                                Дәрігер

Сурет 1. Мектепті педагогикалық басқарудың  құрылымы

Мектеп директоры оқу-тәрбие жұмысы мен сапасы үшiн арнайы жауапкершiлiк атқарады. Оның мiндеттерiне кіретіндер:
* кадрларды дұрыс таңдау мен орналастыру, мектептiң педагогикалық ұжымына басшылық ету, мұғалiмдердiң кәсiби, ғылыми-теориялық және психологиялық-педагогикалық деңгейiн көтеруге жағдай жасау, олардың педагогикалық шығармашылығына жол ашу және оқыту мен тәрбиенiң озат педагогикалық тәжiрибесiн енгiзу;
* оқу-тәрбие процесiнiң барысын, оқушылар бiлiмiнiң сапасы мен жеке тұлға ретiнде дамуын, сыныптан тыс жұмыстың мазмұны мен ұйымдастыруын бақылау;
* оқушылардың кәсiби бағыты бойынша тәрбиелiк жұмысты ұйымдастыру және оларға өмiрде өз жолын табуға кеңес беру;
* оқушылардың өзiн өзi басқару органдарына практикалық көмек көрсету және оның іс-әрекетiн белсендiру, мектептегi оқу-тәрбие жұмысын жетiлдiру бойынша мұғалiмдер мен оқушылардың қоғамдық ұйымдарымен iскерлiк ынтымақтастық қатынас жасау;
* Еңбек туралы Заңға, мектептiң iшкi тәртiп ережелерi мен жарғысына сәйкес мектеп қызметкерлерiнiң мiндеттерiн анықтау мен нақтыландыру;
* ата-аналар қоғамдастығы ұйымдарының жұмысын ұйымдастыру мен оларға басшылық жасау;
* жергiлiктi қоғамдық ұйымдар, мекемелер және негiзгi кәсiпорындармен iскерлiк байланыс орнату;
* мектептегi қажеттi санитарлық-гигиеналық тәртiптi орнату, оқушылардың, мұғалiмдер мен мектептiң қызмет көрсету адамдарының сабақтағы және іс-әрекеттiң басқа да түрлерi барысындағы еңбектi қорғау мен қауiпсiздiк шараларын сақтау;
* мектептiң қазiргi заманғы оқу-материалдық базасын нығайту мен дамыту;
* мектеп қызметкерлерiн жұмысқа алу мен жұмыстан шығару;
* мектептiң педагогикалық кеңесiмен келiсiп, мұғалiмдердi және мектептiң басқа да қызметкерлерiн мадақтау мен марапаттауға ұсыну.
Сонымен, педагогикалық басқаруды ұйымдастыру - ол мемлекеттiк және қоғамдық ұйымдар жүйесi, ұжымдар мен жеке адамдар, сондай-ақ жалпы бiлiм беретiн мектептер жүзеге асыратын педагогикалық жүйені басқару, өсiп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу, оқыту және дамыту. 
Бiлiмнiң бұл саласының мiндеттерi  -  педагогикалық басқаруды зерттеу, оның теориялық және практикалық мәселелерiн жете зерттеу, оны жетiлдiрудiң ғылыми ұсыныстарын жасау. Сонымен қатар, педагогикалық басқару мектептiң барлық жұмысымен қатар басқа жұмыстың түрлерiн жоққа шығармайды. Бiлiм берудi басқару теориясы ағарту саласындағы ерекшелiктердi ескере отырып, әлеуметтiк басқарудың жалпы заңдылықтарына негiзделедi.
  Мектеп басшылары оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруы мен жетекшілігі бойынша  қызметтері.
 Мектеп басшылығының қызметтерi Қазақстан Республикасының Бiлiм беру Министрлiгi бекiткен арнайы ережелер жиынтығымен анықталады, бұл ережелер мектеп директорының, оқу-тәрбие жұмысының әртүрлi мәселелерi бойынша орынбасарлары мен басқа да педагогикалыќ кадрлардыњ іс-әрекетiн реттейді.
Төменде тұтас педагогикалық процесті ұйымдастыру бойынша мектепте қызмет атқаратын адамдардыњ жұмыстары келтiрiлген (Сурет 2). 
Суретте мектеп директорының, орынбасарларының оқу-тәрбие жұмысы бойынша қызметi мен мiндеттерi көрсетілген:
* мектептегi сабақтарды және оқыту процесiндегi тәрбиелiк жұмысты ұйымдастыру; 
* оқу бағдарламаларының орындалуын, сабақтардың барысы мен оқушылар үлгерiмiнiң сапасын бақылау;
* әртүрлi пәндер бойынша сыныптан тыс оқу жұмысын ұйымдастыру (пәндiк үйiрмелер, қоғамдар, олимпиадалар, жарыстар, т.б.);
* оқушылардың оқу көлемін реттеу;
* мектептiң оқу-тәрбие жұмысын талдау және педагогикалық ұжым іс-әрекетiнiң нәтижелерi туралы сандық және жазбаша есеп беру;
* оқу-тәрбие жұмысын жетiлдiру мәселелерi бойынша бiлiм беру департаментінің нұсқауларын жүзеге асыру мен олардың орындалуын бақылау;
Оқу-тәрбие мәселелерін талдау

Педагогикалық ұжымның ұйымдастырушылық құрылымын анықтау
Мектептің педагогикалық тұжырымдамасынын талқылау және бекіту
Білім беру мазмұнының әр түрлі нұсқаларын таңдау
          Педагогикалық кеңестің қызметі
                                       
Тұтас    педагогикалық  мектептің процесінің нәтижелеріне  ұжымдық талдауды іске асыру


    Сурет 2. Педагогикалық  кеңестің қызметтері мен міндеттері.

* оқу-тәрбие жұмысының сапасын жоғарлату үшін алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжiрибенi қорыту мен енгiзу;
* мұғалiмдердiң пәндiк әдiстемелiк комиссияларының (секциялары) жұмысына басшылық ету.
Мектеп директорының тәрбие жұмысы бойынша орынбасарының мiндеттерiне:
* оқушылармен сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мен үйлестiру;
* оқушылар тәрбиесiн жетiлдiру бойынша сынып жетекшiлерi мен ұзартылған күн топтары тәрбиешiлерiмен әдiстемелiк жұмысты жүргiзу;
* оқушылар ата-анасымен, мектептен тыс балалар ұйымдарының басшыларымен iскерлiк байланыс орнату;
* мектептегi сыныптан тыс тәрбие жұмыстарына ғылыми-әдiстемелiк талдау, озат педагогикалық тәжiрибенi қорытындылау және ендіру.
Мектептi жаңарту мен оған өзгерiстер енгiзу жағдайларында жоғарыда аталған қызмет мiндеттерiн орындау үшiн мектеп директоры мен оның орынбасарларының жоғары педагогикалық бiлiмдiлiгi, адамгершілік мәдениетi болуы, жұмыста iскерлiк пен жауапкершiлiк көрсетулерi, оқыту мен тәрбиенi жетiлдiрудiң тєсілдері мен шығармашылық әдiстемесiне ие болуы керек, мұғалiмдер мен сынып жетекшiлерiнiң жаңашылдық ынтасы мен озат тәжiрибесiне қолдау көрсету керек.Мектеп басшыларының қызметтерi әдiстемелiк жұмысты нақты ұйымдастырғанда ғана нәтижелі болмақ.
 Педагогикалық кадрлердің әдiстемелiк жұмысы мен аттестациясы. Әдiстемелiк жұмыс  -  ғылым және озат педагогикалық тәжiрибе жетiстiктерiне, оқу-тәрбие жұмысының нақты талдауына негiзделген, әрбiр мұғалiмнiң, ұстаздың, тәрбиешiнiң, оқу мекемесi басшысының, бiлiм беру жүйесiнiң басқа да қызметкерлерiнiң педагогикалық мамандық дәрежесін және кәсiби шеберлiгiн көтеруге (педагогтардың кәсiби өзiдігінен бiлiм алуды, өзiн өзi тәрбиелеудi, өзiн өзi жетiлдiрудi басқару бойынша шараларды да есептегенде), тұтас педагогикалық ұжымның теориялық мұмкіндігін дамытуға және көтеруге, оқушыларға нақты бiлiм берудің, тәрбиелеудің,  дамытудың үйлесiмдi деңгейiне жетуге бағытталған өзара байланысты шараларының, қызметтерiнің жүйесi. 
Әдiстемелiк жұмыс  -  педагогикалық кадрлердiң  идеялық, ғылыми-теориялық, кәсiби, әдiстемелiк және мәдени деңгейiн көтеру бойынша ұжымдық, топтық, жеке-дара жүйелiк жұмысынан құралған күрделi шығармашылық. Ол оқу-тәрбие процесiн басқарудың, педагогтарды жоғары әдiстемелiк мәдениет пен өз еңбегiнiң сапасы мен нәтижесiне талабы негiзiнде тәрбиелеудiң маңызды амал-тәсiлi болып табылады. Оның стратегиялық бағыттарының бiрi  -  бiлiм беру тәжiрибесiндегi оқушылардың танымдық, ойлау әрекетiн белсендiретiн, терең бiлiм, бiлiк және дағдыларды қалыптастыратын ұтымды және нәтижелi әдiстердi шығармашылық түрде меңгеру. 
Әдiстемелiк жұмыс педагогикалық тәжiрибемен тығыз байланысты. Халық ағартушылығының көрнектi өкiлдерi Н.К. Крупская, А.В. Луначарский педагогикалық тәжiрибенi өсiп келе жатқан ұрпақ тәрбиесiнiң теориясы мен практикасы дамуының бастаулары деп есептеген. А.С. Макаренконың, С.Т. Шацкийдiң, С.М. Ривестiң, В.Н. Сорока-Росинскийдiң және көптеген басқа да көрнектi педагогтардың ұлы гуманистiк идеялары негiзiнде құралған тәжiрибелерi тәрбиенiң теориясы мен практикасының бiрлiгi, мектептiң қоғамдық мақсат-мүдделерi негiзiнде қызмет етiп, осы мақсат-мүддеге жетудiң дұрыс жолдарын табудың үлгiсi бола бермек.
Әдiстемелiк жұмыстың мазмұны келесi бағыттар бойынша нақтыланады: мұғалiмнiң жалпы мәдени дайындығы, кәсiби-адамгершілік мәдениетi, жалпы мәдениеттiлігі, әдіснамалыќ мәдениетi, зерттеушiлiк мәдениетi, диагностикалық мәдениетi, басқару мәдениетi ұзақ уақыт аралығында күрделі мәселе бола алады. Мұғалiмдердiң әдiстемелiк, жаңашылдық іс-әрекетке қатысуы, болашаќта жеке педагогикалық жүйенiң, іс-әрекеттiң дара стилiнiң қалыптасуына жағдай туғызады.
Қазiргi уақытта педагог-практик ғалыммен авторлық бірлестікте бола алады, олардық қатынасы екі жаќты құқығы мен мiндеттерiн айқындайтын арнайы келiсiм-шартпен анықталады. Зерттеушi педагогтар мен жалпы бiлiм беру мекемелерiнiң белгiлi бiр бөлiгi арасында жаңа байланыстар орнай бастады. Ғылым мен практика арасындағы ара қашықтықты азайту қажеттiгi туындады, ал ол, өз кезегiнде, нақты қызмет жасап отырған оқу мекемелерiнде ғылыми лабораториялар құру процесiне жағдай жасайды. Сөйтiп, Қазақстанда Ақтөбе қаласындағы № 12, Тараз қаласындағы № 58 мектеп-лабораториясы, Өскемен қаласындағы дамытушы бiлiм беру Орталығы жанындағы мектеп-лабораториясы құрылды. Осылайша педагогикалық қоғамдастық өз назарын ғылыми бағыттағы практикаға және практикалық бағыттағы ғылымға аударып отыр.
Жаңашыл педагогтар тәжiрибесi, ең алдымен, оқыту әдiстемесiне ғылыми оқытудың нақты бiр бағытының және оны жүзеге асырудың технологияларына үлкен үлес қосады. Дидактикаға бұл тәжiрибе, бiрiншiден, баяндаудың әртүрлiлiгiн нақтылай түсуге, екiншiден, жаңашыл мұғалiмнiң тәжiрибесiн зерттегеннен кейiн кемшіліктерді түсiнуге көмектеседi: оқыту процесiнде оқу материалының мазмұны мен оқушылар бiлiмiн есептеу мен бақылаудың керi байланысы да бар.
Қазiргi жағдайларда қазақстандық мектептiң жаңа моделiн жасау жүрiп жатқан кезде өткеннiң және қазiргi уақыттың жаңашыл педагогтарының тәжiрибесiн арнайы зерттеу керек: олардың тәжiрибесiндегi жаңа бiлiмнiң мазмұны қандай (сапасы, деңгейi), педагогиканың әртүрлi саласы мен тұтас педагогикалық ғылым үшiн педагог жаңашылдардың қосар үлесi қандай. Педагогика әдіснамасының, дидактиканың, тәрбие теориясының, педагогикалық психологияның, жеке әдiстемелердiң жаңашылдық тәжiрибелердің басты назарында болуы керектiгiн анықтау қажет.
Тәжiрибеде жаңа бiлiм болса (оқыту теориясы) тәжiрибенiң мамандандырылған дидактикалық талдауы ғылымды нығайтып, оны анық жетiстiктерi деңгейiнде ұстап тұратынын ескеру керек. Өйткенi, ғылымда iске асырылып жатқан, бiр бiрiне қарсы, сондай-ақ бiрiн бiрi толықтырып тұрған әртүрлi тұжырымдар, ғылыми болжамдар, теориялар, принциптер, қазiргi заманғы және моральдыќ тұрғыдан ескiрген көзқарастар, ғылыми ережелер және дәстүрлі түсiнiктер, наќты бiлiмдер мен белгi-шарттары сияқтылар кездеседі. Жаңа педагогикалық құбылыстарды түсiндiрiп, негiздегенде терең және кең көлемде ғылымның өзiндiк рефлексиясы, шынайы, "әрекеттегi" бiлiмді бекітеді. Бұл орайда, теориямен тиянақталған жаңашылдық тәжiрибе дамудың бастауына айналады.
Мектептегi әдiстемелiк жұмысты ұйымдастыру формалары динамикалық. Олар көптеген факторларға байланысты өзгерiп, жаңарады, олардың негiзгiлерi: мемлекеттiң бiлiм беру саласындағы саясаты, заң актiлерi мен құжаттары; мұғалiмдердiң педагогикалық мәдениетiнiң деңгейi, оларды жеке тұлғалық және кәсiби-қызмет көрсеткiштерініњ диагностикалық өлшеуімен анықталған әдiстемелiк сауаттылығы; мектеп ұжымындағы моралдыќ-психологиялық жағдай, әдiстемелiк жұмысты ұйымдастырудың материалдық-технологиялық мүмкiндiктерi; мектеп iшiндегi педагогикалық тәжiрибенi зерттеу, мұғалiмдердiң жаңашылдық ашықтығы мен белсендiлiгi, мектеп басшыларының әдiстемелiк жұмысты орындауға кәсiби дайындығының деңгейi; мектеп ұжымындағы нақты моральдыќ жағдай (мұғалiмдер арасындағы, мұғалiмдер мен оқушылар арасындағы, мұғалiмдер мен басшылық арасындағы қатынастар).
Осылайша, әдiстемелiк жұмыстың мазмұны қазiргi мектептiң өзектi мiндеттерiмен анықталады. Бұл мiндеттер мұғалiмдердiң әдiстемелiк жағынан жетiлуi және олардың өздігінен білімін көтеруі, маман педагогтардың шығармашылық өсуiнiң барысында жүзеге асады. 
Мұғалiмдердi мерзiмді аттестациялау олардың әдiстемелiк деңгейiнiң өсуiне, шеберлігіне жағдай жасайды. Аттестациялау  -  бiлiм беру мекемелерi қызметкерлерiнiң мамандығының, педагогикалық кәсiбилiгi мен іс-әрекетi деңгейлерiнiң жалпы бағасы. Аттестация мақсаты  -  бiлiм беру қызметкерлерiнiң кәсiби, мамандығының өсуiн, еңбегiнiң нәтижелі болуына жағдай жасайтын, еңбек ақысын саталауды бағалаудың тиiмдi жүйесiн құру. Мұғалiмдер аттестациясы педагогикалыќ еңбектiң нәтижелiлiгi және оқу-тәрбие процесiнiң сапасының сараптамалық бағасы негiзiнде жүргiзiледi.
Аттестацияның келесi принциптерi: сараптамалық бағалардың ерiктiлiгi, ашықтығы, жүйелiлiгi және тұтастығы, ол педагогикалық қызметкерлерге деген объективтi, дұрыс, ұқыпты және игi ниеттi қатынасты қамтамасыз етедi.
Аттестация нәтижесiнде мұғалiмге белгiлi бiр категория берiледi. Сондай-ақ, мұғалiмнiң мамандықты көтеру курсындағы педагогикалық бiлiм алуы және ұстаздық іс-әрекетi де ескерiледi.

Өзiн-өзi бақылауға арналған сұрақтар
* "Мектептi басқару" ұғымы  ненi бiлдiредi?
* Мектептi басқару қызметтерiне сипаттама берiңiз.
* Педагогикалық қызметкерлердi аттестациялаудың негiзгi мақсаты қандай?

Өзiндiк жұмысқа арналған тапсырмалар
1) Әртүрлi оқулықтар бойынша "мектептi басқару" ұғымының түсiндiрмесiн оқып шығыңыз.
2) Мектептi басқару мәселесiнiң қазiргi әдiстемелерiн талдаңыз, өз көзқарасыңызды бiлдiрiңiз.
3) Жаңашыл мектептiң басқару тәжiрибесiн талдап, қортындылаңыз.

Әдебиеттер

  + Хмель Н.Д. Педагогический процесс в общеобразовательной школе. А., Мектеп, 1984,
  + Афанасьев В.Г. Научное управление обществом: Опыт системного анализа. М., 1973.
  + Файоль А. Общее и промышленное управление. М., 1992
  + Каракулов К.Ж. Школоведение. Алматы: Ғылым, 2005
  + Альмухамбетов Б.А., Бенцион Я.С. Методическая работа с педагогическими кадрами: подходы, проблемы, поиски, решения. Алматы, 1999.
  + Бабанский Ю.К. Методическая работа в школе. М., 1986.
  + Бейсенбаева А.А., Мендигалиева Г.К. Теоретические основы интеграции и практики в инновационных типах школ. Алматы, 1999. 
  + Конаржевский А.А. Педагогический анализ учебно-воспитательного процесса и управление школой. М., 1988.
  + Таубаева Ш. Исследовательская культура учителя: методологи, теория и практика формирования. Алматы, 2000
  + Хайруллин Г. О понятийном аппарате педагогики // Педагогика. 1991, № 5.
  + Хмель  Н.Д.   Теоретические  основы   профессиональной   подготовки  учителя. Алматы, 1998.
12.Худоминский П.В. Методическая работа в школе. М., 1979.

Тақырып. Сыныптың тәрбие жүйесін басқарудағы сынып жетекшісінің қызметі 

	Мақсаты: сынып жетекшісімен құрылған сыныптағы тәрбиелік жүйенің мәнін меңгеру.
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Сынып жетекшiсiнің тәрбие жүйесiнiң негiзгi компонентерi қандай?
* Сынып жетекшiсiнiң басты қызметтерiн атаңыз.
* Жалпы бiлiм беретiн мектептегi сынып жетекшiсiнiң негiзгi мiндеттерi қандай?
* Сыныпта оқушылардың іс-әрекетiн ұйымдастырудың ерекшелiктерiн атаңыз.
* Сыныптағы оқушы жеке тұлғасын қалыптастырудың ерекшелiктерi қандай?
* Тәрбие мақсаты дегендi қалай түсiнесiз?
* "Адамның еңбекке қатынасы" дегендi қалай түсiнесiз?

Тәрбие жұмысының нәтижесiн бағалау. Тәрбиелiк жүйені кәсiби ұйымдастырудың құрамында, мiндеттi түрде, педагогикалық талдау компонентi болуы керек, бұл талдау негiзiнде педагогтар тәрбие барысының дұрыстығын, оның белгiлi дәрежеде жемiстi екенiн бiле алады, ұйымдастыру шараларын жетiлдiрiп, немесе оған уақытқа, балалар жасына, оқиғалар мен жағдайларға бйаланысты түзетулер енгiзе алады. Педагогикалық талдау  -  бұл  тәрбиенiң мәндiк элементтерiн бағалай  отырып  қарастыру.
 Тәрбиелiк процестi бақылау, ең алдымен, оқу процесiнiң барысында жүзеге асырылады, өйткенi негiзгi тәрбие жұмысы сабақ үстiнде жүргiзiледi. Тәрбиелiк процестi бақылауда сынып жетекшiсiнiң сабақтан тыс жұмысын, балалардың қоғамдық ұйымдарының, клубтардың, үйiрмелердiң, секциялардың іс-әрекетiн, сондай-ақ, осы жұмыстың жалпы нәтижелерiн зерттеу ерекше орын алады. 
Тәрбиелiк процестi бағалау үшiн көптеген бағалау сипаттамалары бар бала тәрбиелiлiгiнiң негiзгi ұғымдары енгiзiледi. Оқушы тәрбиелiлiгi  -  оның жекелiк дамуының педагогтар қойған мақсатқа сәйкес келу дәрежесi. Тәрбиелiк процестiң нәтижелiлiгiн анықтау  -  оқушылардың тәрбиелiлiк деңгейiн айқындау деген сөз.
Тәрбие жұмысын бағалаудың шынайылығына тәрбиелiлiк өлшемдер  анықтау арқылы жетуге болады. Бұл өлшемдер екi үлкен топқа бөлуге болады, оның бiрiншiсi жалпы жеке тұлғалық сипаттаманы айқындаумен байланысты болса, екiншiсi жекелеген белгiлер мен қасиеттердiң қалыптасуымен, тәрбиелiк ықпал етудiң белгiлi бiр әдiстерiн қолданумен байланысты аралық, жиi-жиi нәтижелердi тексеруге қатысты. 
Аралық немесе қортынды кезеңдегi тәрбиелiк процестiң қортындысы мен нәтижесiн талдау үшiн қолданылатын бiрiншi топтың өлшемдері негiзiнде жеке тұлғаға деген жалпы талаптар болуы мүмкiн. Бұл талаптарды қоғам дамуы процесiнде өзгерiп отыратын әлеуметтiк тапсырыс анықтайды.
Екiншi топ өлшемдерiн келесi топтарға бөлуге болады:
а) Тәрбие нәтижелерiнiң сыртқы түрпішінде  -  пайымдауларда, бағаларда, әрекеттерде көрiнiс табуымен байланысты өлшемдер.
ә) Тәрбиешiнiң көзiнен таса құбылыстармен, яғни сөзiнде, қылықтарында, iс-әрекеттерiндегi сыртқы көрiнiстерiмен сәйкес келмейтiн адамның себеп-салдарларымен, iшкi ұстанымымен байланысты өлшемдер .
Кәсiби педагогикалық іс-әрекет жемiсi, немесе оның нәтижесi балалардың тәрбиелiлiгi болып табылады. Балалардың тәрбиелiлiгiнiң деңгейi қаншалықты жоғары болса, педагогтiң кәсiбилiгiнiң бағасы соғұрлым жоғары болады. Алайда мәселенiң мұндай қойылуы әдiлетсiз көрiнуi мүмкiн, өйткенi педагог алдына келген балалардың өзiнiң мектепке дейiнгi өмiрiнiң нәтижесi ретiндегi тәрбиелiлiгiнiң деңгейi әртүрлi болады: бiр топта  -  ақылды, мейiрiмдi, тәрбиеге бой ұсынатын балалар; ал басқа топта  -  дамымаған, агрессивтi, күтiм көрмеген балалар. Бастапқы тәрбие арќауы сәтсіз болғандықтан, нәтижесi де әртүрлi болады.
Мұндай қарама-қайшылықтан шығудың жолы  -  тәрбиелiк процестi бағалау өлшемдерiнiң үшiншi тобын енгiзу  -  балалардың өзгеру мөлшерлерi, "қандай болды" және "қалай өзгердi", даму мен рухани баю динамикасы. Балаларды бiр бiрiмен емес, тек оларды өткендегiсi мен осы шақтағы тәрбиесімен салыстырса ғана кәсiби әдiлеттiлiк сақталады. 
Тәрбие нәтижелерiн бағалау мәселесiнде оларды өлшеу амал-тәсiлдерiн iздестiру ерекше орын алады. Осылайша, жеке тұлғаның тәрбиелiлiгiн бағалау негiзi ретiнде жеке тұлғаның белгiлi бiр түрпішініңде көрiнген қандай да бiр сипаттамалық немесе өзектi қасиеттер тобын алу керек. Бұл қасиеттердiң даму деңгейiн, белгiлi мағынада, баланың тәрбиелiлiгiнiң көрсеткiшi деп есептеуге болады. 
Тәрбиелiк жұмыс нәтижелерiн бағалаудың негiзгi әдiстерi ретiнде бақылап қарауды, әңгiме-сұқбатты, оқушылардың әртүрлi құбылыстарға қатынасы бойынша тақырыптарға шығармаларын, тестiнi есептеуге болады.
Тәрбиелiлiктiң кейбiр көрсеткiштерiн арнайы диагностикалық әдiстер арқылы бiлуге болады. Осындай амал-тәсiлдер аз емес: сауалнама, анкета, шығарма, тест. Педагогикалық диагностикалық әдiстер баланың құндылық қатынастарын (оның бар екенiн және мөлшерiн) анықтайды, өйткенi олардың барлығы баланы "ерiктi таңдау" орнына қояды және бұл таңдау арқылы оның жақсылық не жамандықты, ақиқат не өтiрiктi, әсемдiк пен ұсқынсыздықты ажырата алады.

Әдебиеттер
* Вопросы обучения и воспитания / сост. Э.Г.Костяшкин. М., 1972
* Ленин В.И. Философские тетради ПСС, т.29.
* Макаренко А.С. Проблемы школьного советского воспитания. Собр. Соч. В 7 т. Т.5. М., 1958.
* Проблемы методологии педагогики, методологического исследования / Под ред. М.А.Данилова и Н.И. Болдырева, М., 1971.
* Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.  -  Алматы: Ғалым, 1988.
Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар
* Тақырыптың негізгі ұғымдары дамуының мазмұндың хронологиялық кестесін жасаңыз.
* Біртұтас педагогикалық процестің заңдылықтарына жағдаяттарды таңдап алыңыз.
* Өзін талдау схемасын мұғалімінің педагогикалық процесті ұйымдастыру принциптерін басшылыққа алып жасаңыз.
* Оқушылардың сыныптары мен өзіне қатынасын бағалау үшін керекті тапсырмаларды құрастырыңыз.


Тақырып: Жас өспірім спортшылардың өзін-өзі тәрбиелеулеріне басшылық жасау.
Спорттық ұжымды тәрбиелеу әдістемесі.
	Мақсаты: жасөспірім спортшылардың тәрбиелік деңгейлеріне кқңіл аудара отырып, жеке басының жан-жақты қалыптасуына көңіл бөлу
	Мiндеттерi: 
	а) жас өспірімдер спорт мектептiң оқу- жаттығу сыныбындағы тәрбиелiк жүйенi анықтау. 
	ә) топ жетекшiсiнiң негiзгi мiндеттерiн айқындау.
	б) Жаттықтырушының ең маңызды қызметтерiн анықтау.
	в) Спортшыларды  спорт топтарындағы іс-әрекетiн ұйымдастырудың ерек-шелiктерiн ашу.
	Жоспар
* Тәрбиелілік жүйе және топ жетекшiсiнiң мiндеттерi.
* Жаттықтырушы жұмысындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру. 
* Жаттықтырушы жетекшiсiнiң қызметтерi.
* Оқушылардың спорттық топтағы іс-әрекетiн ұйымдастыру.
Тәрбиелілік жүйе және сынып жетекшiсiнiң мiндеттерi.  Педагогика ғылымы негізіндегі зерттеулер мен озат тәжірибелерді қорытындылай келгенде, оқушылар ұжымындағы тәрбие жүйесінің құрылыуы тәрбие процесінің тиімділігін неғұрлым жоғарлататындығын айқындайды.
Адамзат тарихында әлемдік өркениеттің әрбір кезеңдерінде қаланған әртүрлі білім беру жүйесі белгілі болды. Олардың әрқайсысы, қоғамға тән сипаттағы, қазіргі білім жүйесі атқаруға тиісті талаптарды, әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастарды бейнеледі. Олардың ішіндегі әлдеқайда белгілері болып табылатындары:
* спартандық тәрбие жүйесі;
* афиндық тәрбие жүйесі;
* діни тәрбие жүйесі;
* джентельменді қалыптастыру жүйесі (батыс-европалық жүйе);
* адамды ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу жүйесі (А.С.Макаренконың жүйесі);
XX ғасырдың екінші жартысындағы кеңес мектебіндегі тәрбие жүйесі ұжымдық шығармашылық жұмыстың, қоғамдық пайдалы және өндірістік еңбек, әртүрлі ұйымдастырылған жұмыс формаларын ендіру (әртүрлі орталықтар, мектеп театрлары және т.б.).Ұлттық дәстүрлер, сонымен қатар, оқу процесін қайта құрудың негізінде қаланды. Тарихи қалыптасқан тәрбие жүйесіне талдау жасау, кез-келген тәрбие жүйесінің негізгі құрамды бөліктеріне тәрбие мақсаттарының бөлімдері жататынын, тәрбие ұжымы тәрбие жүйесінің ядросы (жасушасы) екендігін, ұжымшылыдық қарым-қатынаспен айнала қоршаған жүйеге аялы көзқарасты көрсетеді. Кейбір зерттеушілер, осы ережелерді  нақтылай келіп, кез-келген тәрбие жүйесінің негізіне барлық ұжым болып қабылданған тәрбиенің мақсатын, ұжымдық танымдық іс-әрекетті, тәрбиелеушілік қатынастарды, балалардың өзін-өзі басқаруын, ұлттық дәстүрлерге сүйенуді, әр жастағы ұжымдарды құру мен ұжымдық шығармашылық жұмыстың әдістерін пайдалануды жатқызады.
Тәрбие жүйесін құру біршене кезеңдерді болжайды:
* жүйенің қалыптасуы;
* ұжымдық іс-әрекеттің мазмұны мен жүйесінің құрылымын жасау;
* жүйені лайықты тәртіпке безендіру, дәстүрлерді жарыққа шығару және жаңалықтарды ендіру;
Тәрбие  жүйесінің кез-келген деңгейін жарыққа шығарудағы алдыңғы кезектегі проблема тәрбиенің мақсатын анықтау болып табылады, өйткені білім беру саласындағы қызметкеркерлердың іс-әрекеті қоғамның басқа да саласында жұмыс істейтіндер сияқты оның мақсаттарымен, міндеттерімен айқындалады. Сынып жетекшісінің мақсаты мен міндеттері мектептің тәрбиелілік мақсаттарынан шығады, өйткені сыныптағы тәрбие жұмысы мектептің тәрбие жүйесінің бір бөлігі болып табылады. 
Алайда, тәрбиенің мақсатын анықтау барысында бедгілі қиындықтар бар: тәрбиенің қоғамдық мақсаты, белгіленген жан-жақты қалыптасу, үйлесімді дамыған жеке тұлға, қол жетпейтіндей шынайы, сол үшін де идеальды.
Қазiргi заманғы iзденiстер бойынша тәрбиенiң мақсатын анықтау мәдениеттану арнасында жүргiзiлуде. Бұл мәселе бойынша осы күнге дейiн еш нәрсе анық болмаса да, бұл әдiстеме бiршама нәтижелi, өйткенi ол ұлттық және дүниежүзiлiк мәдениеттегi тарихи қалыптасқан рухани құндылықтарға сүйенеді. Тәрбиенiң мақсатын тек өз халқының ұлттық мәдениетiнiң негiзiнде ғана емес, жалпы адамзаттық және адамгершілік ұлттық құндылықтарды игеру арқылы ғана анықтау мүмкiн. 
Мұғалiмдер ұжымында ортаќ мақсат болған жағдайда ғана, әрқайсысы оған жету үшiн іс-әрекетке белсендi кiрiскен кезде ғана үлкен нәтижеге жету мүмкiндiгi бар. Бұған мысал ретiнде Алматы қаласындағы № 16 кәсiби-техникалық лицейде қалыптасқан тәрбиелiк жүйенi алуға болады, онда лицей директоры Шакирова Т. М. басшылығымен оқушылардың жеке тұлғасының қалыптасуы ұлттық мәдениет тәсiлдерiмен жүзеге асқан. Бұнда төмендегi келтiрiлiп отырған тәрбиелiк жүйенiң құрылымдық үлгiсi iске асырылған .
Ұлттық мәдениет құралдары арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру жүйесі:
1. Лицейдi ұлттық мәдениет элементтерiмен безендiру.
2. Тiлдердi меңгеру.
3. Ұлттық мәдениеттi мәдениеттану сипатындағы оқу пәндерi арқылы меңгеру.
4. Ұлттық мәдениеттi базистiк оқу бағдарламасындағы басқа да пәндерде меңгеру.
* Ұлттық мәдениетке арналған арнайы курстар, факультативтер.
* Ұлттық мәдениеттi меңгеруге арналған оқушылардың зерттеу іс-әрекетi.
* Ұлттық мәдениеттi меңгерудi мақсат еткен үйiрмелер мен клубтардың жұмысы.
* Ұлттық мәдениеттi меңгеруге арналған сыныптан тыс іс-әрекет (сынып сағаттары, жарыстар, мерекелер, т.б.).
* Ұлттық мәдениетпен байланысты лицей дәстүрлерi.
Басқа да тәрбие жүйесініњ нәтижесi бұдан кем емес. Мысалы, Алматы қаласындағы № 132 мектеп-гимназиясының педагогикалық ұжымы оқушылардың интеллектуалды потенциалының дамуын бiрiншi орынға қояды. Әрине, бұл бағытта әртүрлi iзденiстер болуы мүмкiн, алайда, кез келген жағдайда мектеп ұжымының алдында мақсаты бар. 
Мектеп өз түлектерінің мәдени негiзiнiң қалыптасуына ықпал етедi, ол дегенiмiз  -  мектеп бiтiрушiнiң бiлiм мазмұнын, жеке тұлғаның өзiн өзi ары қарай дамыту факторы. Қойылған мақсат тәрбиелiк мiндеттер арқылы жүзеге асады. Оларды анықтаудың әртүрлi әдiстемелерi бар. Мысалы, Н. Е. Щуркова келелi тәрбиелiк мiндеттердi ұсынады:
а) тәрбиелеу және дамыту іс-әрекеттерiн ұйымдастыру;
ә) ұжымды ұйымдастыру мен дамыту;
б) оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына көмектесу, оның iшкi мүмкіншілігі, бейiмдiлiгi, мақсат-мүдделерi мен қабiлеттерiнiң көрiнуi мен баюы үшiн жағдай жасау.
Сынып жетекшiлерiнiң іс-әрекетiне жасалған әлеуметтiк талдау нәтижесiнде оның мiндеттерiн төрт топқа бөледi.
Бiрiншi топ  -  әлеуметтiк мiндеттер (балаға көмек, оны әлеуметтiк қатынастар жүйесiне енгiзу, жеке тұлғаның дамуы мен оның даралығының қалыптасуына тиiмдi жағдай жасауда жанұямен және тәрбие институттарымен әрекеттестiк).
 Екiншi топ  -  диагностикалық мiндеттер (сыныппен жұмысты дұрыс ұйымдастыру үшiн оқушының жеке тұлғасы мен ұжымның даму диагностикасы).
Үшiншi топ  -  адамгершілік мiндеттер (баланың бойында ќайрымдылыќ критерилерiн қалыптастыру, баланы адамгершілікке бейімдеу жағдайына қою).
Төртiншi топ  -  даралық-тәжiрибелiк сипаттағы мiндеттер (оқушылармен жұмыстың нәтижелi педагогикалық тәсiлдерiн таңдау, өз жұмысын жоспарлау, іс-әрекеттi бақылау мен түзету, рефлексия педагогикасы).
Педагогтардың, зерттеушiлер мен мұғалімдердің оқушылар ұжымындағы тәрбие жүйесiн ұйымдастыру үшін маңызды мiндеттердi бөлiп ќарау.Өйткенi оқушы өмiрiнiң барлық жақтарын сынып жетекшiсi мен мектептің тәрбие жұмысы ықпалымен аяќталмайды. Ең маңызды мiндеттер:
1. Денсаулық пен салауатты өмiр салтына тәрбиелеу.
2. Баладағы адамгершілік  құндылықтарын қалыптастыру. 
3.Оқушыда адамгершііліікк міінез-құлықты қалыптастыру.
4. Баланың бойына бiткен қабiлетiлiгi мен мақсат-мүдделерiн жаңаша дамыту.
Е.НСтепанованын ой туыншаа  сыныптыың тәрбиелік  жүйесі-бұл  сыныптағы  әрбір  мүшені тәрбиелеп және олардың өмір  сүруші ұымдастыру тәссілі бұл біртұтас өзара  әсерететін компонент ,ұжымда және тұлғаның дамуын  қамтамасыу етеді - дейді . Осыған байланысты компоненттер  туімі;
1.Жеке топтың  компонент  тәрбиелік жүие қурумы  балалармен ересектер тобы.
2 Құндылық-бағдарлы компонент  (тәрбиенің максаат міндеті  бірлікте, сыныптың  болашағы,тәрбие жүйесін  құрудың  көғыдасы).
3. Қызметтік-әрекет компоненті (жүйе құрушы тур,форма  бірлескен іс-әрекетті уйымдастыру  әдісі, тәрбие жүйесінің негізгі қызметі, өзін-өзі басқару).
4.Уақытша-кеңістік компоненті ( тәрбиелік орта, тәрбие жүйесінің  қалыптасу кезені т.б  ).
5.Диагностикалық  - талдау компоненті (тәрбиелік орта,тәрбие жүйесінің тиімді өлшемі, ұжымды таным білудің әдіс тәсілдері,талдаудың формасы мен тәсілдері, алынған нәтижені бағалау).
Сынып жетекшісінің жұмысындағы ең қиын нәрсе сол оқушыларды адамгершілік жағынан қалыптастыру болып табылады. 
Сынып жетекшiсiнiң жұмысындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру. Сонымен, оқушылардың адамгершілігі тәрбиенiң ең маңызды мiндетi болып табылады. Адамгершілік адамның iс-әрекетi мен қылықтарынан көрiнетiн қоршаған ортаға деген қатынасын білдіреді. Қатынас дегенiмiз субъектiнiң қоршаған ортамен қалауы бойынша анықталатын байланысы. Сондықтан оқушының қандай құндылықтарды таңдап алуы сынып жетекшiсi мен пән мұғалiмдеріне тәуелді.
Зерттеушiлер қатынастар жүйесiне әртүрлi компонентердi кiргiзедi. Әрбiр қатынас белгiлi бiр бiлiмдердi игеру дегендi бiлдiредi, алайда бұндағы ең бастысы бұл бiлiмдердi өнегелiлiк түрде түсiну, сезiну болып табылады. Н.Е. Щуркова., А.П. Сейтешев жеке тұлғаның қасиеттерiн құндылық қатынастардың қалыптасу нәтижесi деп түсiндiредi. Осылайша, басқа адамға деген құндылық қатынастың нәтижесi  -  гуманизм, өз өзiне  -  қадiр-қасиет, еңбекке  -  еңбексүйгiштiк, еңбекқорлық болып табылады. 
Жеке тұлғаның ең басты қасиеттерiн осылайша бөлу өте маңызды, өйткенi, қоршаған ортаға, адамға, материалдық және рухани дүниеге деген қатынастың қалыптасуы барысында адамгершіліктіњ барлық жаќтарын ќамту мүмкiн емес. 
Тәрбие нәтижелерi туралы сөз етер болсақ, жеке тұлғаның басты қасиеттерiнiң қалыптасуы туралы айтуға болады:
1. Басқа адамға деген қатынас  -  гуманизм.
2. Өз өзiне деген қатынас  -  қадiр-қасиет.
3. Еңбекке деген қатынас  -  еңбексүйгiштiк, еңбекқорлық.
4. Ұжымға деген қатынас  -  ұжымшылдық.
5. Отанға деген қатынас  -  отансүйгiштiк, патриотизм.
6. Табиғатқа қатынас  -  табиғатқа қамқорлық.
7. Көркемдiкке қатынас  -  көркемдiктi эмоционалды-эстетикалық түрде қабылдау қабiлетi.
Жеке тұлғаның осы бiр қасиеттерiн қалыптастыру  -  қоршаған орта туралы бiлiмдердi өнегелiлiк түрде түсiнiп-сезiну. Сондықтан, оқушылардың қоршаған орта туралы бiлiмдер жинағын адамгершілікпен сезiнуi тәрбие жұмысыныњ басты мақсаты.
Оқу материалының, әрбiр сабақтың өзiндiк тәрбиелiк маңызы бар екенi белгiлi. Олардың әрқайсысы оқушылардың қоршаған ортаға деген, құндылық қатынасын қалыптастыруда басқа адамның жеке тұлғаға құрметінен бастап, болмысты эмоционалды-эстетикалық қабылдауға дейiнгi, құндылық сапаларын тєрбиелейді. ҚР-мектептерінде білім беру мазмұны үнемі жаңарып отырады. 
Мұғалімнің алдында тұрған өзекті мәселе оны адамгершілік тұрғысынан түйсіну. Оқу пәндеріндегі тәрбиелік мүмкіндіктерді мұғалім білуге тиісті. Бұл жөнінде негізгі пәндер гуманитарлық циклде болып келеді. Дегенмен сабақ үстінде ғана тәрбиелеумен шектелмеу керек. Егерде кей мұғалімдердің тәрбиелік міндетті қажетті деңгейде орындай алмауын ескерсек онда жауапкершілік сынып жетекшісіне жүктеледі. Пән мұғалімдерінің тәрбие жұмысының сынып жетекшісіне басшылығына тәуелді сондықтан да мұғалімдер сыныптағы тәрбие жүйесіне қалыптастыруда белсенділік танытады.   
Мектептiң тәрбие мiндеттерiне сүйене отырып, өз сыныбындағы оқушылардың ерекшелiктерi мен тәрбиелiлiк деңгейлерiн ескере отырып, осы мәселенi шешуге пән мұғалiмдерi, оқушыларды, ата-ананы, демеушiлердi т.б. тарта отырып, тәрбие жұмысын ұйымдастырады.
Әр адамның рухани өмірі ізгілігі өзіне ғана тән. Кей бала эстетикалық құндылықты қаласа, кей бала табиғатты таңдайды. Сыныптағы ұжымдық тұлғалық сана тәрбие процесі жағдайына тәуелді. Диагностикалық әдіс-тәсіл оқушының тұлғалық адамгершілік қалыптасу деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.
Сынып жетекшiсiнiң жұмысында сыныптан тыс тәрбие көрiнiс табады. Сынып жетекшiсi қызметi Қазақстанда, барлық Совет Үкiметiндегi секiлдi, 1934 ж. енгiзiледi. Қазiргi уақытта оқушы жеке тұлғасын қалыптастыру, оның қабiлеттiлiгiн дамыту бiрiншi орында. Бұл ретте, сынып жетекшiсi  -  пән мұғалiмдері мен ата-ананың әрбiр оқушыға ықпалын үйлестiретiн тәрбиені ұйымдастырушысы. 
Оқушыларды адамгершілік құндылықты сезінуге үйретуде және сапалы білімді меңгеруге іс-әрекетті ұйымдастырудың мәні зор.
Сынып жетекшiсiнiң қызметтерi. Сынып жетекшiсiнiң жұмысы мектеп Уставымен белгіленеді. Алайда бұл тiзiм оның іс-әрекетiнiң барлық жақтарын қамти алмайды. Оның іс-әрекетiнің әртүрлi жақтары көптеген зерттеулерде қарастырылған (әдіс жєне әдіснамаларда). 
Дәстүрлi емес әдiстемелерде сынып жетекшiсiнiң негiзгi қызметтерi:
а) Баланың денсаулығына қамқорлық.
ә) Баланың адамгершілігін қалыптастыруға қамқорлық.
б) Баланың қабiлетiн дамытуға қамқорлық.
* Сынып жетекшісінің қызметіне жатады. (Н.Е. Щуркова):
          - Мектептегі сынып өміріне қамқорлық;
- әрбiр оқушыны қажеттi оқулықтармен және єдістемелiк құралдармен қамтамасыз ету;
- баланың көзiнiң көруi, құлағының естуi, оның бойын ескерiп, әрбiреуiнiң қабiлетi мен белсендiлiгiне қарай сыныпқа орналастыру; 
- сыртқы киiм мен аяқ киiм қоятын орынның болуы;
- мектептiң ертеңгiлiк тамағының тәртiбi мен асхананың тазалық ережесiн қамтамасыз ету;
- оқушы үстi-басын ретке келтiре алатын дәретхана бөлмелерiнiң орналасуы мен оларды пайдалану мәдениетiн ескерту;
* сынып бөлмесiнiң iшкi көрiнiсiн, бөлменiң жарықтығы, бөлменiң көркем-әдемiлiгiн сақтайтын кезекшiлер қою;
* әрбiр мұғалім мен баланың киiмi мен аяқ киiмiн гигиена, эстетика тұрғысынан  деген талап қою;
* әрбiр оқушының сабақ кестесi мен сынып бөлмелерiнiң орналасуынан хабардар ету;
* оқушының барлық сынып бөлмелерiнiң неге арналғанын оларды пайдалану ережелерiнен (директор кабинетiнен бастап, ойын бөлмесi мен медициналық бөлмеге дейiн) түсінік беру;
* оқушының қоршаған заттармен жоғары мәдени деңгейде, тазалықты, әдемiлiк пен тәртiптi сақтай отырып пайдалана білуін үйрету.
* Топтың пәндiк іс-әрекетiн ұйымдастыру:
* балаға дүниенiң көпжақтылығы мен күрделiлiгi, қарама-қайшылықтарын, танымдық  іс-әрекетін ашу;
* баланы дүниедегi адам өмiрiне ќажетті құралдары, материалдық құндылықтарға жататын еңбектiң іс-әрекеті;
* баланың күш-жiгерiн, өзiнiң денесiне, денсаулығына, ағзасының сұлулығы мен күшiне, адаманың өз денесiн билей алатын спорттық іс-әрекет;
* балаға дүниенi көркем образдар арқылы тануға,  көркемдiк заттар тудыра отырып, дүниенi көркейтуге мүмкiндiк беретiн іс-әрекет.
3. Өмiрдi түсiнiп, сезiнудiң рухани іс-әрекетiн ұйымдастыру, ол дегенiмiз
  -  оқушылардың рефлексиясы, өмiр құндылықтарын түсiнiп, сезiнудегi өзiндiк талдауға және өзiнiң iшкi дүниесiн дамытуға жәрдем беру.
4. Тәрбие нәтижелерiнiң диагностикасы негiзiнде жеке тұлғалық дамудың сипаттамасы. Сынып жетекшiсiнiң диагностикалық іс-әрекетi тәрбиелiк жүйенi құрудың негiзi болып табылады. Жеке тұлғаның қалыптасуы ерекше қасиеттерiн анықтауға мүмкiндiк бередi. 
Жоғарыда аталған қызметті жүзеге асыруда сынып жетекшісі жүйе түзуші факторды анықтап алу қажет. Ол белгілі жұмыстың формасы, белгілі іс-әрекеттің түрі т.б. бірақ баланың қоршаған ортаға қатынасын қалыптастыру моделін жасағанда ескеретін нәрсе мыс: жүйе түзуші фактор оқушылардың әрекеті театорға бару арқылы тәжірибесін құндылық қатынас қалыптастыру. Ол үшін сынып жетекшісі жұмыстың осындай формасы негізінде тәрбие жүйесінің моделін жасауы қажет.  

Оқушылардың сыныптағы іс-әрекетiн ұйымдастыру. Сынып жетекшiсi мына бiр тұжырым ережелердi ұғынып, түсiнген жағдайда ғана тәрбие мiндеттерiнің шешiмi нәтижелi болмаќ:
1. Тәрбиенің жеке тұлғаға бағыттауы.
2. Тәрбие жүйелiк сипатта болу.
* Тәрбие іс-әрекетiнің мақсаттарының бiрлiгi, оқушылармен жұмыс iстейтiн мұғалiмдердiң өзара әрекеттестiгi тәрбие жүйесінiң кепiлi.
* Тәрбие процесі жеке тұлға теориясы мен іс-әрекет теориясына, құндылықтар теориясы мен басқару теориясына сүйенуi ќажет. 
 Жеке тұлға теориясы арқылы мұғалiм оқушының тек тәрбие объектiсi ғана емес, сонымен қатар ол іс-әрекеттiң субъектiсi екенiн түсiнедi. Ол сынып жетекшiсiне оқу-тәрбие жұмысын, оқушы жеке тұлғасының қалыптасу, оқушылардың іс-әрекеті бiрнеше кезеңдерден тұрады: мотивтіњ қалыптасуы  -  оларды адамгершілік түсiнiктерді ұғынуға жағдай жасау; мiнез-құлық пен iс-әрекет нормаларының қалыптасуы  -  өз iс-әрекетiне қанағаттану. Демек, оқушы жеке тұлғасының қалыптасу технологиясы мотив, танымдық, мiнез-құлық, эмоционалдық сезім компоненттерiнен тұрады. 
Осылайша, мотивті қалыптастырып, бiлiм берiп, iс-әрекеттi ұйымдастыру. Жағымды эмоциялар баланың қоршаған болмысқа деген сенімін арттырады. 
Сынып жетекшiсiнiң іс-әрекетiнде басқару теориясының да маңызы бар. Педагогтiң негiзгi жұмысы  -  оқушылардың іс-әрекетiн ұйымдастыру, ал ұйымдастыру басқару теориясының құрамды бөлiгi болып табылады. Оның заңдылықтарын бiлу педагогтар мен оқушылар арасындағы қатынасты, сыныптағы тәрбие жүйесін басқаруға мүмкiндiк бередi. 
Тәрбие жүйесінiң қызметiндегi маңыздысы оқушылардың іс-әрекетiнiң түрлерін тиiмдi таңдау (тәрбиелiк шаралар) және оларды өткiзу. Адамды қалыптастыратын негiзгi іс-әрекеттер: танымдық іс-әрекет, материалдық еңбек, қоғамдық-пайдалы жұмыс, бағалау-бағыттау әрекетi, ойын іс-әрекетi, қарым-қатынас, спорттық-сауықтыру, көркемдiк-шығармашылық іс-әрекет.
Басқару теориясы тәрбиелiк шараларды дайындаудың нәтижелi әдiсiн анықтауға мүмкiндiк бередi, олар:
* тәрбиелiк шаралардың нақты бiр формасын таңдау (сынып сағаттары, КВН, демалыс кешi, т.б.);
* шаралардың мақсаттары мен мiндеттерiн анықтау;
* шараларды өткiзуге ынталы топ пен оқушыларды таңдау;
* ынталы топпен бiрiгiп тәрбие жұмыстарын жоспарлау;
* жұмысты ұйымдастыру мiндеттерiн ынталы топ мүшелерiне бөлiп беру;
* мерекеге дайындық;
* сынып жетекшiсiнiң тәрбие шараларын дайындауда оқушыларға ақыл-кеңес беруi;
* ынталы топпен бiрiгiп шараларға дайындықты тексеру;
* тәрбиелiк шараларды өткiзу;
* оқушылармен (ынталы топ, сыныптың мөшелерімен) бiрiгiп өткiзiлген шараларға талдау жасау;
* оқушылармен бiрiгiп алдағы жұмысты жоспарлау.
Тәжiрибе көрсеткендей, осы ұсынысты қолдана отырып, сыныпта осындай тәрбие жұмыстарын өткiзуге болады. 
Сынып жетекшiсiнiң жұмысында сыныппен немесе жеке бiр оқушымен этикалық әңгiме өткiзу ерекше орын алады. Өсiп келе жатқан адамның қиындықтарын адамгершілікпен түсiндiру, ересек адам тарапынан көрсетiлген өз мезгiлiндегi моральдық қолдау, оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына көп әсер етуi мүмкiн. Өкiнiшке орай, көбiнесе, этикалық әңгiмелер үгiт-насихатпен алмастырылады. Мұғалiмдер В.А. Сухомлинскийдiң мұғалiмнiң сөзiне, оның оқушымен әңгiмесiне зор мән берген пiкiрiне қосылады. Ал, бiр жағынан, оның педагогикалық іс-әрекеттiң осы бiр саласындағы даналық ақылдарын пайдаланбайды. Бұл мұғалiмнiң мәдени танымдық және дайындығының болмауынан шығар. 
Қазiргi уақытта мектеп бағдарламасына өзiн өзi рухани дамыту курсын енгiзу ойластырылып жатыр. Бұл оқушыға адамгершілік тәрбие беру мәселесiн бiршама шешуге мүмкiндiк бередi, бiрақ ол сынып жетекшiсiнiң жоспарлы тәрбие жұмысын алмастыра алмайды. 

Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Сынып жетекшiсiнің тәрбие жүйесiнiң негiзгi компонентерi қандай?
* Сынып жетекшiсiнiң басты қызметтерiн атаңыз.
* Жалпы бiлiм беретiн мектептегi сынып жетекшiсiнiң негiзгi мiндеттерi қандай?
* Сыныпта оқушылардың іс-әрекетiн ұйымдастырудың ерекшелiктерiн атаңыз.
* Сыныптағы оқушы жеке тұлғасын қалыптастырудың ерекшелiктерi қандай?
* Тәрбие мақсаты дегендi қалай түсiнесiз?
"Адамның еңбекке қатынасы" дегендi қалай



Тақырып. Балалар мен жасөспірімдер спорттық мектебіндегі тәрбиелік жұмыс жүйесі

	Мақсаты: сынып жетекшісімен құрылған сыныптағы тәрбиелік жүйенің мәнін меңгеру.
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Сынып жетекшiсiнің тәрбие жүйесiнiң негiзгi компонентерi қандай?
* Сынып жетекшiсiнiң басты қызметтерiн атаңыз.
* Жалпы бiлiм беретiн мектептегi сынып жетекшiсiнiң негiзгi мiндеттерi қандай?
* Сыныпта оқушылардың іс-әрекетiн ұйымдастырудың ерекшелiктерiн атаңыз.
* Сыныптағы оқушы жеке тұлғасын қалыптастырудың ерекшелiктерi қандай?
* Тәрбие мақсаты дегендi қалай түсiнесiз?
* "Адамның еңбекке қатынасы" дегендi қалай түсiнесiз?

Тәрбие жұмысының нәтижесiн бағалау. Тәрбиелiк жүйені кәсiби ұйымдастырудың құрамында, мiндеттi түрде, педагогикалық талдау компонентi болуы керек, бұл талдау негiзiнде педагогтар тәрбие барысының дұрыстығын, оның белгiлi дәрежеде жемiстi екенiн бiле алады, ұйымдастыру шараларын жетiлдiрiп, немесе оған уақытқа, балалар жасына, оқиғалар мен жағдайларға бйаланысты түзетулер енгiзе алады. Педагогикалық талдау  -  бұл  тәрбиенiң мәндiк элементтерiн бағалай  отырып  қарастыру.
 Тәрбиелiк процестi бақылау, ең алдымен, оқу процесiнiң барысында жүзеге асырылады, өйткенi негiзгi тәрбие жұмысы сабақ үстiнде жүргiзiледi. Тәрбиелiк процестi бақылауда сынып жетекшiсiнiң сабақтан тыс жұмысын, балалардың қоғамдық ұйымдарының, клубтардың, үйiрмелердiң, секциялардың іс-әрекетiн, сондай-ақ, осы жұмыстың жалпы нәтижелерiн зерттеу ерекше орын алады. 
Тәрбиелiк процестi бағалау үшiн көптеген бағалау сипаттамалары бар бала тәрбиелiлiгiнiң негiзгi ұғымдары енгiзiледi. Оқушы тәрбиелiлiгi  -  оның жекелiк дамуының педагогтар қойған мақсатқа сәйкес келу дәрежесi. Тәрбиелiк процестiң нәтижелiлiгiн анықтау  -  оқушылардың тәрбиелiлiк деңгейiн айқындау деген сөз.
Тәрбие жұмысын бағалаудың шынайылығына тәрбиелiлiк өлшемдер  анықтау арқылы жетуге болады. Бұл өлшемдер екi үлкен топқа бөлуге болады, оның бiрiншiсi жалпы жеке тұлғалық сипаттаманы айқындаумен байланысты болса, екiншiсi жекелеген белгiлер мен қасиеттердiң қалыптасуымен, тәрбиелiк ықпал етудiң белгiлi бiр әдiстерiн қолданумен байланысты аралық, жиi-жиi нәтижелердi тексеруге қатысты. 
Аралық немесе қортынды кезеңдегi тәрбиелiк процестiң қортындысы мен нәтижесiн талдау үшiн қолданылатын бiрiншi топтың өлшемдері негiзiнде жеке тұлғаға деген жалпы талаптар болуы мүмкiн. Бұл талаптарды қоғам дамуы процесiнде өзгерiп отыратын әлеуметтiк тапсырыс анықтайды.
Екiншi топ өлшемдерiн келесi топтарға бөлуге болады:
а) Тәрбие нәтижелерiнiң сыртқы түрпішінде  -  пайымдауларда, бағаларда, әрекеттерде көрiнiс табуымен байланысты өлшемдер.
ә) Тәрбиешiнiң көзiнен таса құбылыстармен, яғни сөзiнде, қылықтарында, iс-әрекеттерiндегi сыртқы көрiнiстерiмен сәйкес келмейтiн адамның себеп-салдарларымен, iшкi ұстанымымен байланысты өлшемдер .
Кәсiби педагогикалық іс-әрекет жемiсi, немесе оның нәтижесi балалардың тәрбиелiлiгi болып табылады. Балалардың тәрбиелiлiгiнiң деңгейi қаншалықты жоғары болса, педагогтiң кәсiбилiгiнiң бағасы соғұрлым жоғары болады. Алайда мәселенiң мұндай қойылуы әдiлетсiз көрiнуi мүмкiн, өйткенi педагог алдына келген балалардың өзiнiң мектепке дейiнгi өмiрiнiң нәтижесi ретiндегi тәрбиелiлiгiнiң деңгейi әртүрлi болады: бiр топта  -  ақылды, мейiрiмдi, тәрбиеге бой ұсынатын балалар; ал басқа топта  -  дамымаған, агрессивтi, күтiм көрмеген балалар. Бастапқы тәрбие арќауы сәтсіз болғандықтан, нәтижесi де әртүрлi болады.
Мұндай қарама-қайшылықтан шығудың жолы  -  тәрбиелiк процестi бағалау өлшемдерiнiң үшiншi тобын енгiзу  -  балалардың өзгеру мөлшерлерi, "қандай болды" және "қалай өзгердi", даму мен рухани баю динамикасы. Балаларды бiр бiрiмен емес, тек оларды өткендегiсi мен осы шақтағы тәрбиесімен салыстырса ғана кәсiби әдiлеттiлiк сақталады. 
Тәрбие нәтижелерiн бағалау мәселесiнде оларды өлшеу амал-тәсiлдерiн iздестiру ерекше орын алады. Осылайша, жеке тұлғаның тәрбиелiлiгiн бағалау негiзi ретiнде жеке тұлғаның белгiлi бiр түрпішініңде көрiнген қандай да бiр сипаттамалық немесе өзектi қасиеттер тобын алу керек. Бұл қасиеттердiң даму деңгейiн, белгiлi мағынада, баланың тәрбиелiлiгiнiң көрсеткiшi деп есептеуге болады. 
Тәрбиелiк жұмыс нәтижелерiн бағалаудың негiзгi әдiстерi ретiнде бақылап қарауды, әңгiме-сұқбатты, оқушылардың әртүрлi құбылыстарға қатынасы бойынша тақырыптарға шығармаларын, тестiнi есептеуге болады.
Тәрбиелiлiктiң кейбiр көрсеткiштерiн арнайы диагностикалық әдiстер арқылы бiлуге болады. Осындай амал-тәсiлдер аз емес: сауалнама, анкета, шығарма, тест. Педагогикалық диагностикалық әдiстер баланың құндылық қатынастарын (оның бар екенiн және мөлшерiн) анықтайды, өйткенi олардың барлығы баланы "ерiктi таңдау" орнына қояды және бұл таңдау арқылы оның жақсылық не жамандықты, ақиқат не өтiрiктi, әсемдiк пен ұсқынсыздықты ажырата алады.

Әдебиеттер
* Вопросы обучения и воспитания / сост. Э.Г.Костяшкин. М., 1972
* Ленин В.И. Философские тетради ПСС, т.29.
* Макаренко А.С. Проблемы школьного советского воспитания. Собр. Соч. В 7 т. Т.5. М., 1958.
* Проблемы методологии педагогики, методологического исследования / Под ред. М.А.Данилова и Н.И. Болдырева, М., 1971.
* Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.  -  Алматы: Ғалым, 1988.
Өзіндік жұмысқа арналған тапсырмалар
* Тақырыптың негізгі ұғымдары дамуының мазмұндың хронологиялық кестесін жасаңыз.
* Біртұтас педагогикалық процестің заңдылықтарына жағдаяттарды таңдап алыңыз.
* Өзін талдау схемасын мұғалімінің педагогикалық процесті ұйымдастыру принциптерін басшылыққа алып жасаңыз.
* Оқушылардың сыныптары мен өзіне қатынасын бағалау үшін керекті тапсырмаларды құрастырыңыз.




















3. Практика  сабақтарының тақырыптары және оны даярлауға әдістемелік нұсқау.
                                       
Мақсаты: Пән бойынша дәріс сабағында алған білімдерін бекіту,тереңдету және кеңейту.
Міндеттері: 
-Пән бойынша алған теориялық материалдарын терңдету және жүйелеу;
-Библиографиямен өздігінен жұмыс істеу іскерлігін қалыптастыру;
-Аудиторияда өз ойын білдіруге,басқаны тыңдай білуге,өз пікірін қорғай білуге және талқылауға қатысуға үйрету.
Сараман сабағы-дәрісте алған білімді студенттің өздігінен оқып,талқылап,меңгеруіне арналған.
Сараман сабағына даярлық:
* Сараман сабағынан қалмаңыз.
* Сараман сабағына толық даярлықпен келіңіз.
* Сараман сабағында дәріс дәптерлерін пайдаланыңыз.

Сараман сабақтарының тақырыптары және оны орындауға әдістемелік нұсқау.

Тақырып1 : Педагогиканың теориялық- әдіснамалық негіздері. (3сағат)
Мақсаты: Педагогика ғылымы туралы мұғалімнің теориялық және практикалық іс-әрекетін ұйымдастыруда әдіснаманың рөлі туралы ұғымды қалыптастыру.
 Әдебиеттер
1.	Корчак Я. Воспитание личности: Кн. Для  учителя М. : 1992.  -  287 с.  стр 51.
2.	Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.  -  Алматы: 1998.  -  320 с. 
3.	Педагогика. Уч.пособие для студентов пед.вузов и пед.колледжей /под ред. П.И. Пидкасистого.  -  М.: 2004.  -  608 с.
4.	Бейсенбаева А.А. Теория и практика гуманизации школьного образования. Алматы.,1998.
5.	Жампеисова К.К. Формирование основ политической культуры старшеклассников в целостном педагогическом процессе школы.  Алматы., 1993.
6.	Станкин М.И. Психология общения: курс лекций.  -  М.: 200.  - 304 с.
7.	Психология и педагогика. /Под ред.  С.А. Хмелевской. 2002.  -  176 с.
8.	Гершунский Б.С. Философия образования для XXI века.  -  М. 1985. 
      
Тақырып 1.1:  Теория мен тәжірибенің дамуындағы ғылыми-педагогикалық  зерттеу әдістері 
Мақсаты: болмысты ғылыми тану тәсілдері туралы түсінікті ќалыптастыру, ғылыми-педагогикалық ойлауды дамыту.
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Ғылыми зерттеу әдісі дегеніміз не?
* Ғылыми зерттеу әдісінің әдіснама мен гносеологиямен өзара байланысын көрсетіңіз.
* Зерттеудің  эмпирикалық әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.
* Зерттеудің теориялық  әдістер тобының мазмұнын ашыңыз.
* Зерттеудің эксперименталды-эмпирикалық және теориялық деңгей әдістері тобының өзара байланысын көрсетіңіз.
Әдебиеттері
* Педагогическая диагностика (Под ред. А. И. Кочетова  -  Минск: Нар. асвета, 1987).
* Введение в научное исследование по педагогике М., 1988.
* Скалова Я. Методология и методы педагогических исследований. М., 1989.
* Радугина А.А. Психология и педагогика. М.: Издательство Центр. 1999.
* Монахов Н.И. Изучение эффективности воспитания: теория и методика  -  М.: Педагогика, 1981.
* Скаткин М.Н. Методология и методика педагогических исследований - М. 1986.
* Успенский В.Б., Чернявская А.Г. Введение в психолого-педагогическую деятельность. М.:Издательство Владос  -  Пресс. 2003.

Тақырып 2. Жеке тұлғаны қалыптастырудың, тәрбиелеудің,дамытудың жалпы заңдылықтары -3 сағат
Мақсаты: жеке тұлға, оның даму факторлары туралы бiлiм жүйесiн 
қалыптастыру.
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* "Жеке тұлға" деген ұғымды және оның құрылымдық компоненттерiнiң мағынасын ашыңыз.
* Жеке тұлғаның қалыптасуымен байланысты негiзгi ұғымдарды сипаттаңыз.
* Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуының негiзгi теориялық-єдіснамалық амал-тәсiлдерiнiң сипаттамасын берiңiз. 
* Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететiн негiзгi факторларды атаңыз.
* Тәрбие мен дамудың өзара байланысты екенiн дәлелдеңiз.
* Субъектiнiң іс-әрекетi жеке тұлғаның қалыптасуының басты факторы екенiн дәлелдеңiз.

Әдебиеттер
* Бейсенбаева А.А. Теория и практика гуманизации школьного образования. Алматы: Гылым, 1998.
* Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968.
* Измайлов А.З. Народная педагогика: педагогические воззрения 
* народов Азии и Казахстана. М., 1991.
* Керимов Л.К. Педагогические основы индивидуализации перевоспитания трудных подростков. Алматы. 1994.
* Кон И.С. Психология подростка. М., 1981.
* Кон И.С. Психология ранней юности. М., 1989.
* Костюк Г.С. Движущие силы развития и воспитания. Хрестоматия по педагогике /Под ред. З.И.Равкина. М., 1976.
* Петровский В.А. Личность  -  феномен субъективности. Ростов на Дону. 1993.
* Рысбаева А.К. Успешность деятельности как категория педагогики.  -  Алматы: КНПУ им. Абая, 2003.
* Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Использование материаловказахской этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. Алматы. 1996
* Фридман Л.М., Пушкина Т.А. Изучение личности учащихся и ученических коллективов. М., 1988.

Тақырып 3. Тұтас педагогикалық процесс- дене шынықтыру мен спорт саласындағы мамандардың кәсіби қызмет объектісі  -3 сағат
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Сынып жетекшiсiнің тәрбие жүйесiнiң негiзгi компонентерi қандай?
* Сынып жетекшiсiнiң басты қызметтерiн атаңыз.
* Жалпы бiлiм беретiн мектептегi сынып жетекшiсiнiң негiзгi мiндеттерi қандай?
* Сыныпта оқушылардың іс-әрекетiн ұйымдастырудың ерекшелiктерiн атаңыз.
Әдебиеттер.

Жампеисова К.К. Формирование основ политической культуры старшеклассников в целостном педагогическом процессе школы.  Алматы., 1993.
6.	Станкин М.И. Психология общения: курс лекций.  -  М.: 200.  - 304 с.
7.	Психология и педагогика. /Под ред.  С.А. Хмелевской. 2002.  -  176 с.
8.	Гершунский Б.С. Философия образования для XXI века.  -  М. 1985. 

      
Тақырып 3.1. Тәрбиенің мазмұны (1сағат)

Мақсаты: Қазіргі заманғы мектепте тәрбиенің негізгі түрлері және олардың өзгешеліктері жайлы түсініктерін қалыптастыру.

Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Оқушылардың санасы мен мінез-құлқын қалыптастыру әдістерін сипаттаңыз.
* Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру мен оң тәжірибесін қалыптастыру әдістерін түсіндіріңіз.
* Оқушылардың мінез-құлқын ынталандыру әдістерін жіктеңіз.
* Этикалық әңгіме-сұхбат әдісінің мәнін ашыңыз.
* Мадақтау мен жазалау әдістерін қолданудың негізгі шарттарын атаңыз.
Әдебиеттер.
1.	Корчак Я. Воспитание личности: Кн. Для  учителя М. : 1992.  -  287 с.  стр 51.
2.	Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.  -  Алматы: 1998.  -  320 с. 
3.	Педагогика. Уч.пособие для студентов пед.вузов и пед.колледжей /под ред. П.И. Пидкасистого.  -  М.: 2004.  -  608 с.
4.	Бейсенбаева А.А. Теория и практика гуманизации 
школьного образования. Алматы.,1998.
5.	Жампеисова К.К. Формирование основ политической культуры старшеклассников в целостном педагогическом процессе школы.  Алматы., 1993.
6.	Станкин М.И. Психология общения: курс лекций.  -  М.: 200.  - 304 с.
7.	Психология и педагогика. /Под ред.  С.А. Хмелевской. 2002.  -  176 с.
8.	Гершунский Б.С. Философия образования для XXI века.  -  М. 1985. 

Тақытып 3.2..Тұтас педагогикалық процестегі тәрбиенің  құралдары, формалары мен әдістер жүйесі (1сағат)

Мақсаты: педагогикалық процестің қозғаушы күші ретінде тәрбиенің құралдары, формалары мен әдістері жүйесінің мәнін ашу.

Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Тәрбиенің тәсілдері, түрлері мен әдістерінің тұтас педагогикалық процесте алар орны қандай? Оларды неге педагогикалық процестің қозғаушы күші деп атайды?
* Іс-әрекеттің түрлері (таным, қарым-қатынас, ойын, еңбек) тәрбиелік ықпал етудің амалдары екенін дәлелдеңіз.
* <<Педагогикалық ықпал ету тәсілдері>>, <<түрлері>>, <<тәрбие әдістері>> ұғымдарының анықтамасын берңііз.
* Педагогикада тәрбие әдістерінің қандай топтары бар? Осы топтар құрамындағы тәрбиенің нақты тәсілдерін атаңыз. 
* Оқушылардың санасы мен мінез-құлқын қалыптастыру әдістерін сипаттаңыз.
* Оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру мен оң тәжірибесін қалыптастыру әдістерін түсіндіріңіз.
* Оқушылардың мінез-құлқын ынталандыру әдістерін жіктеңіз.
* Этикалық әңгіме-сұхбат әдісінің мәнін ашыңыз.
* Мадақтау мен жазалау әдістерін қолданудың негізгі шарттарын атаңыз.


Тақырып 4. Педагогикалық процестің құрылымындағы оқыту  -  4 сағат
    Мақсаты:  Оқытуды ұйымдастырудың түрлері  сабақ туралы түсінік, негізгі міндеттері,талаптары 
және шарттары.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
* Оқу жұмысының түрлері қандай белгілермен сипатталады? <<Білім беруді ұйымдастыру түрлері>> деген ұғымға анықтама беріңіз.
* Мектеп дамуының тарихында білім беруді ұйымдастырудың қандай негізгі түрлері қалыптасты? 
* Білім беруді ұйымдастырудың сыныптық-сабақтық жүйесі қандай ерекшеліктермен сипатталады?
* Сабаққа қойылатын қазіргі талаптар қандай?
* Сабаққа қойылатын дидактикалық талаптардың  мәні неде?
* Сабақ үстінде педагогикалық үрдістің қандай білімділік-тәрбиелік,дамытушылық  және білім беру қызметтері жүзеге асады?
* Сабақтың негізгі түрлерін, сондай-ақ оқытудың басқа да түрлері мен олардың құрылысын суреттеп беріңіз.
* Білім, білік, дағдыны бақылау мен түзету сабағының құрылысын жасаңыз.
* Аралас сабақтардың мәні мен құрылымына анықтама беріңіз.
* Сабақты өткізу барысында оқушыларды дамыту мен тәрбиелеу жұмыстарын жүзеге асыру қаншалықты қажет?
* Қазіргі уақытта мектептерде сабақтардың қандай жаңа түрлері қолданылады?
* Мұғалімнің сабаққа дайындығының негізгі жұмыстарын анықтаңыз.
* Оқытуды ұйымдастырудың қосымша түрлерін атаңыз.
* Оқушылардың үлгерімін бақылауының түрлерін атаңыз.
* Білімді тексеру, дидактикалық тест, білімді бағалау, үлгермеушілік деген сияқты түсініктерге анықтама беріңіз.
* Оқудағы сәтсіздіктердің себебін түсіндіріңіз және оларды болдырмаудың әдіс-тәсілдерін сипаттаңыз.
			Әдебиеттер.
1. Давыдов В.В.  Теория развивающего обучения.  М., 1996.
      2. Кириллова Г.Д.  Теория и практика урока в условиях развивающего обучения. М., 1980.
3. Лемберг Р.Г.  Дидактические очерки.  М., 1964.
4. Махмутов М.И.  Современный урок.  М., 1985.
5. Онищук В.И.  Урок в современной школе.  М., 2-ое издание, 1985.
6. Подласый И.П.  Как подготовить эффективный урок.  Киев, 1987.
7. Скаткин М.Н.  Проблемы современной дидактики.  М., 1984.
      8. Хмель Н.Д.  Педагогический процесс в общеобразовательной школе. Алматы, 1999.  
9. Чередов И.М.  Формы учебной работы в средней школе.  М., 1988
     10. Яковлев Н.М.,  Сохор А.М. Методика и техника урока в школе.  М., 1985.

Тақырып 4.1.. Сабақ  -  педагогикалық процесте оқытудың негізгі 
формасы (1сағат)
Мақсаты: оқытудың негізгі формасы сабақ болғандықтан, оның ерекшеліктерін көрсету.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
* <<Оқыту формасы>>, педагогикалық процестің компоненттерімен байланысы.
* Оқытудың формасы сабаққа анықтама.
* Неліктен оқытудың формасы сабақ болмақ?
* Сабақтың қандай типтері кең қолданылады?
* Сабақтың дидактикалық міндеттері.
* Сабақта оқушылардың қарым-қатынасына педагогикалық басшылық қалай байқалады?
* Сабақтың дидактикалық және психологиялық құрылымының үйлесімділігі.
* Қазіргі сабаққа қойылатын негізгі талаптар.
* Сабаққа талдау жасау педагогикалық процестің басқа анализдерінен ерекшелігі.

Әдебиеттер
 1. Зотов Ю.Б. Организация современного урока. Москва, 1984.
2. Лемберг Р.Г. Дидактические очерки. Казучпедгиз, 1960, Алма-Аты.
3. Махмутов М.И. Современный урок. М., 1981
4. Селевко Г.К. Альтернативные  педагогические  технологии.М.,2005.
5. Хан Н.Н Сотрудничество  в педагогическом процессе школы.Алматы,1997.
6. Хмель Н.Д. Педагогический  процесс в общеобразовательной школе. Алма-Аты, 1990
7.Хмель н.Д. Теоретические основы профессиональной  подготовки  учителя. Алматы, 1998
8. Цырлина Т.В. На пути  к совершенству. Антология  интересных  школ  и педагогических находок XX века. М.: Сентябрь,1997
9. Чередов И.М. Система форм организации обучения в общеобразовательной  школе. М.,1997.

Тақырып 4.2.. Оқушылардың ұжымдық танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру. (1сағат)

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
* Оқу жұмысының түрлері қандай белгілермен сипатталады? <<Білім беруді ұйымдастыру түрлері>> деген ұғымға анықтама беріңіз.
* Мектеп дамуының тарихында білім беруді ұйымдастырудың қандай негізгі түрлері қалыптасты? 
* Білім беруді ұйымдастырудың сыныптық-сабақтық жүйесі қандай ерекшеліктермен сипатталады?
* Сабаққа қойылатын қазіргі талаптар қандай?
* Сабаққа қойылатын дидактикалық талаптардың  мәні неде?
* Сабақ үстінде педагогикалық үрдістің қандай білімділік-тәрбиелік,дамытушылық  және білім беру қызметтері жүзеге асады?
* Сабақтың негізгі түрлерін, сондай-ақ оқытудың басқа да түрлері мен олардың құрылысын суреттеп беріңіз.

Әдебеттер
Безрукова В.С.  Образовательные технологии: ориентиры для выбора, //Директор школы, № 8.
11.	Селевко Г.К.Современные образовательные технологии: учебное пособие, М., 1998.
12.	Кашлев С.С. Современные технологии педагогического процесса: пособие для педагогов, Минск, 2002.
13.	Хан Н.Н. Сотрудничество в педагогическом процессе школы. Алматы, 1997.
14.	Амонашвили Ш.А. Личностно-гуманная основа педагогического процесса. Минск.1990.
15.	Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. Уч. пособие. Под ред. Е.С. Полат. 2000.
16.	Ксензова Г.Ю. Перспективные школьные технологии: Уч. метод. 
пособие.- М. 2001.
17.	Педагогические технологии: учеб. пос. для студ. пед. специальностей. Под ред. Кукушина В.С.
	
Тақырып 4.3.. Педагогикалық технологиялар. (1сағат)

 Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
* Білім, білік, дағдыны бақылау мен түзету сабағының құрылысын жасаңыз.
* Аралас сабақтардың мәні мен құрылымына анықтама беріңіз.
* Сабақты өткізу барысында оқушыларды дамыту мен тәрбиелеу жұмыстарын жүзеге асыру қаншалықты қажет?
* Қазіргі уақытта мектептерде сабақтардың қандай жаңа түрлері қолданылады?
* Мұғалімнің сабаққа дайындығының негізгі жұмыстарын анықтаңыз.
* Оқытуды ұйымдастырудың қосымша түрлерін атаңыз.
* Оқушылардың үлгерімін бақылауының түрлерін атаңыз.
* Білімді тексеру, дидактикалық тест, білімді бағалау, үлгермеушілік деген сияқты түсініктерге анықтама беріңіз.
* Оқудағы сәтсіздіктердің себебін түсіндіріңіз және оларды болдырмаудың әдіс-тәсілдерін сипаттаңыз.

Әдебиттер
1.	Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. М. 1989.
2.	Монахов В.М. Технологические основы проектирования, конструирования учебного процесса. Волгоград. 1995.
3.	Пидкасистый П.И. Педагогика Учеб.пособие, М.: 1998. 
4.	Гузеев В.В. Методы и организационные формы обучения. Серия "Системные основания образовательных технологий", М., 2001.
5.	Хайруллин Г.Т.Технология и техника взаимодействия. Хунджад.  1998. 
6.	Хмель Н.Д. Теория и технология реализации целостного педагогического процесса: Учебное пособие. Алматы: АГУ им. Абая. 2002.
7.	Коменский Я.А. Великая дидактика. // Избр. Пед.Соч. в 2 т. М. 1982 г.
8.	Кушнир А.М. Не спрашивай, а делай. // Школьные технологии, 1996. 
9.	Левитес Д.Г. Практика обучения: современные образовательные  технологии. М., Воронеж,  1998.
10.	Безрукова В.С.  Образовательные технологии: ориентиры для выбора, //Директор школы, № 8.
11.	Селевко Г.К.Современные образовательные технологии: учебное пособие, М., 1998.
12.	Кашлев С.С. Современные технологии педагогического процесса: пособие для педагогов, Минск, 2002.
13.	Хан Н.Н. Сотрудничество в педагогическом процессе школы. Алматы, 1997.
14.	Амонашвили Ш.А. Личностно-гуманная основа педагогического процесса. Минск.1990.
15.	Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. Уч. пособие. Под ред. Е.С. Полат. 2000.
16.	Ксензова Г.Ю. Перспективные школьные технологии: Уч. метод. 
пособие.- М. 2001.
* Педагогические технологии: учеб. пос. для студ. пед. специальностей. Под ред. Кукушина В.С.

Тақырып 5. Спорт және дене шынықтыру саласындағы тәрбие жұмысы әдістемесінің ерекшеліктері -4 сағат
	Мақсаты: спорт мектебіндегі топ жетекшісімен құрылған топтағытәрбиелік жүйенің мәнін меңгеру.
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар
* Топ жетекшiсiнің тәрбие жүйесiнiң негiзгi компонентерi қандай?
* Топ жетекшiсiнiң басты қызметтерiн атаңыз.
* Спорт мектебіндегі спорт жетекшiсiнiң негiзгi мiндеттерi қандай?
* Топ  оқушылардың іс-әрекетiн ұйымдастырудың ерекшелiктерiн атаңыз.
* Топтағы  оқушы жеке тұлғасын қалыптастырудың ерекшелiктерi қандай?
* Тәрбие мақсаты дегендi қалай түсiнесiз?
* "Адамның еңбекке қатынасы" дегендi қалай түсiнесiз?

Тақырып 6. Дене шынықтыру және спорт саласындағы педагогикалық басқару -3 сағат

Тақырып 6.1.ЖББМ пен жас өспірімдер мпорт мектептерін немесе жалпы білім мен тәрбие саласын басқару органдары 1 сағат
Әдебиттер:
* Государственная программа <<Образование>>. Алматы, 2000.
* Государственные стандарты начального образования Республики Казахстан. Алматы, 1998.
* Государственные стандарты среднего образования Республики Казахстан. Кн. 1,2. Алматы, 1998.
* Закон Республики Казахстан <<Об образовании>>. Алматы, 2000.
* Закон Республики Казахстан <<О языках в Республике Казахстан>>. Алматы, 1997.
* Конституция Республики Казахстан. Алматы, 1995.
* Концепция развития среднего образования  Республики Казахстан // Уч                                                                                                                                                                                                                                                                                      итель Казахстана, № 17-18, 1997.
* Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года //Казахстанская правда,26 декабря 2003 года.
* Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. М., 1970.
* Национальное согласие  -  основа стабильности и развития Казахстана. Астана, 1999.
* Проблемы и тенденции развития школы в современном мире. М., 1988.
* Реформа и развитие высшего образования. Программный документ ЮНЕСКО. Париж, 1995.
* Садыков Т.С. Теоретико-методологические основы модернизации системы образования в Республике Казахстан.  Алматы, 1998.
* Храпченков В.Г. Тенденции и особенности развития всеобщего среднего образования в Казахстане. Алматы, 1996.

Тақырып 6.2. Спорт мектебіндегі  оқу-тәрбие және жаттығу процесін басқару.Әдістемелік қызметті ұйымдастыру. (1сағат)

          Мақсаты: мектепті ң тұтас педагогикалық процессіндегі басқару  жұмысының теориялық білімдерімен   және әдістемелік негіздерімен танысу.
Өзiн-өзi бақылауға арналған сұрақтар
* "Мектептi басқару" ұғымы  ненi бiлдiредi?
* Мектептi басқару қызметтерiне сипаттама берiңiз.
* Педагогикалық қызметкерлердi аттестациялаудың негiзгi мақсаты қандай?
Әдебиеттер

* Хмель Н.Д. Педагогический процесс в общеобразовательной школе. А., Мектеп, 1984,
* Афанасьев В.Г. Научное управление обществом: Опыт системного анализа. М., 1973.
* Файоль А. Общее и промышленное управление. М., 1992
* Каракулов К.Ж. Школоведение. Алматы: Ғылым, 2005
* Альмухамбетов Б.А., Бенцион Я.С. Методическая работа с педагогическими кадрами: подходы, проблемы, поиски, решения. Алматы, 1999.
* Бабанский Ю.К. Методическая работа в школе. М., 1986.
* Бейсенбаева А.А., Мендигалиева Г.К. Теоретические основы интеграции и практики в инновационных типах школ. Алматы, 1999. 
* Конаржевский А.А. Педагогический анализ учебно-воспитательного процесса и управление школой. М., 1988.
* Таубаева Ш. Исследовательская культура учителя: методологи, теория и практика формирования. Алматы, 2000
* Хайруллин Г. О понятийном аппарате педагогики // Педагогика. 1991, № 5.
* Хмель  Н.Д.   Теоретические  основы   профессиональной   подготовки  учителя. Алматы, 1998.
  + Худоминский П.В. Методическая работа в школе. М., 1979.
Тақырып 7. Спорттық педагогтың педагогикалық шеберлігінің негіздері-2,5 сағат

Мақсаты: спорт саласындағы мамандардың өз жұмыстарының қырлары мен сырларын терең игеруі, адамзат баласының даму ерекшеліктерін ескере отырып дене тәрбиелеудің амалдарын дұрыс қолдана білулері
Өзiн өзi бақылауға арналған сұрақтар:
  + Жаттықтырушы қызметінің ерекшеліктері
  + Педагогикалық мәдениет
  + Педагогикалық техника
  + Жаттықтырушының сөйлеу мәдениеті. Тіл мәдениеті.
  + Дене шынықтыру мен спорт сабақтарында және жаттықтыру процессіндегі педагогикалық қарым-қатынас.
Әдебиеттер;
  + Жұмашева С.С.-<<дене шынықтыру және спорт педагогикасы>>Алматы-2005 жыл
  + Сейткалиев Қ.Б. <<Тәрбие теориясы>>Алматы 1986 ж.
  + Синицина В.И. <<Педагогикалық әдеп және ұстаздық шеберлік>>Алматы-1987 жыл

Оқытушы жетекшілігімен және студенттің өздігінен орындайтын жұмысының тапсырмалары, орныдауға әдістемелік нұсқаулар. (СРСП)

Оқытушы жетекшілігімен студенттің өздік жұмысын орындауға жалпы әдістемелік нұсқаулар. 
Мақсаты: студенттердің дәріс және сараман сабақтарында білімдері негізінде өздігінен жұмыс істей білу іскерлігін қалыптастыру
Міндеттері: 
* дәріс пен сараман сабақтарында алған білімдерін тереңдету; 
* теорияны практикамен байланыстыру;
* өздігінен жұмыс істеу іскерліктерімен дағдыларын дамыту;
* ойын еркін жеткізе білуге және оны қорғай білуге үйрету;
студенттің өздік жұмысын орындау формалары әр түрлі: кесте, реферат, коллоквиум, конспект және т.б.

Берілген тақырыпты конспектілеу.

Негізгі талаптар:

* Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға талпыну.
* Артық  баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол берму.
* Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі баяндауы қажет.
* Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазылуы тиіс.
* Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.

Реферат жазуда не ескеріледі?
* Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім зерттеулер жасайды. Студен осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
* Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
* Реферат жазуда студен негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
* Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
* Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсетуі қажет.
* Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады. Тақырыпты зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды, сұрақтарға жауап береді.

                                       
                                       
                                       
                                       
Бақылау түрлері  -  тест жинақтары
І. Кіріспе
Тақырып: Дене шынықтыру және спорт педагогикасы  -  педагогикалық білімдер саласы.  

$$$1B
 Педагогика деген сөз <<Педагогос>> деген грек сөзінен шыққан, ол мынаны білдіреді:
А. құқуқты оқыту
В. балалармен жүру
С. тәрбиелеу
Д. даму
Е. оқу

$$$2C
...  -  бұл дене мәдениететі мен спорт жүйесіндегі ересектер мен жеткіншек ұрпақтарды тәрбиелеу, білім беру және үйрету:
А. дидактика
В. пропедевтика
С. дене мәдениеті мен спорттың педагогикасы
Д. әлеуметтану
Е. дене мәдениеті мен спорттың ілімдері мен әдістері

$$$3E
Дене мәдениеті мен спорттың педагогикасы пәні мынаны оқытады:
А. үйретуді педагогика процессі ретінде
В. дамытуды оқу тәрбие  процессі ретінде
С. оқу-жаттығу жүйесі
Д. тәрбиелеу заңдылықтарын қоғамдық өмірдің қубылысы ретінде оқытады
Е. ...

$$$4A
... - бұл нақты баған істің бір бөлігі, шындық, нақты ғылыммен тексерілетін, анықталып, көрсетуге болады.
А. объект 
В. субъект 
С. амал
Д. әдіс
Е. пән
$$$5B
...  -  бұл ғылымның мазмұны, объектіні ашатын оның негізгі жағдайы, заңдар категориясының жүйесі;
А. форма
В. пән 
С. объект
Д. жүйе
Е. әдістер

$$$6C
Болашақ дене мәдениетінің мұғалімі мен спорт жаттықтырушысының кәсіпқой-педагогикалық шеберлігін қалыптастыру, бұл:
А. маңызы
В.  бағыты
С. пәннің мақсаты
Д. амалы
Е. міндеті
$$$7D
Бірімен бірі тығыз байланысты, бірақ тождественный емес, негізі педагогикалық категориялар болып табылады:
А. тәрбие,  тәрбиелі
В. үйрету, оқу
С. білім, білімділік
Д. тәрбие, білім және үйрету
Е. тәрбиелі, білімділік

$$$8A
... процессі бұл  жеке бастың жан-жақты дамуын және қоғамдық өмірге, еңбек іс әрекетіне дайындығын қамтамасыз ететін мақсатты түрде, ұйымдастырылған процесс:
А. кең мағаналы тәрбие
В. тар мағаналы тәрбие
С. кең мағаналы үйрету
Д. тар мағаналы үйрету
Е. білім

$$$9D
... процессінде  адамгершілік, мінез, қажыр-қайрат, сұлулықты суіну, адамның дене сапалары және сенім қалыптасады.
А. кең мағаналы оқыту 
В. кең  мағаналы  тәрбие
С. тар мағаналы оқыту
Д. тар мағаналы  тәрбие
Е. білімділік

$$$10B
... бұл ғылыми білім жүйесін игеру, ептілік  пен әдетке үйрену, қоғамдық-тарих тәжірибе жинақтау, адамзат баласының табиғат, қоғам, адам баласының ойлану қабілеті туралы ғаламды тереңдету:
А. даму 
В. білім алу
С. үйрену
Д. тәрбие
Е. оқу

$$$11C
... бұл оқушыларға ептілік  пен әдетті, білімді жүйелі түрде, ретімен, жоспарға тән ұйымдастырылатын процесс:
А. даму
В. білім
С. үйрету
Д. дене тәрбиесі
Е. спорт

$$$12E
... бұл денсаулығы мықты,  дене және рухани дамыған, моральді  турақты болашақ урпақты қалыптастыруға бағытталған, адамның шығармашылық  өмірін ұзартуға,  жұмыс қабілеттілігін арттыруға, денсаулығын жақсартуға арналған педагогикалық процесс:
А.  дене дамуы
В. дене білімі
С. спорт
Д. дене мәдениеті
Е. дене тәрбиесі

$$$13A
... бұл дене тәрбиесінің міндеттерін спорттық және гимнастикалық жаттығулар, ойныдар мен туристік шараларды қолдаун жолымен шешуге бағытталған іс әрекет:
А. дене мәдениеті сабағы 
В. дене тәрбиесі сабағы 
С. спортпен айналысу
Д. дене мәдениеті
Е. дене тәрбиесі

$$$14C
... бұл дене тәрбиесінің міндеттерін нақты  бір спорттық жаттығуды ерекше қолдана отырып шешуге бағытталған іс әрекет
А. спорт
В. дене жаттығулары (спорттық)
С. спортпен айналысу 
Д. дене мәдениеті
Е. дене тәрбиесі

$$$15A
... бұл спорттық жарысқа қатысуға дайындық мақсатындағы  психологиялық дайындықтың кейбір жақтары, таңдап алған спорттық түрінең техникасы мен тактикасын игеру және қозғалыс қабілеттілігінің деңгейін максимальді жетілдіруге бағытталған спортпен айналысудың түрі:
А. спорттық тренировка
В. спорттық форма
С. спорт
Д. дене жаттығулары
Е. дене тәрбиесі

$$$16E
... бұл  -  спортсменді жарысқа қатыстыруға  дайындау, спорттық іс әрекеттің арнай түрін көрсететін дене мәдениетініңі  бір бөлігі;
А. спорттық классификация
В. жоғары көрсеткішті  спорт
С. дене тәрбиесі
Д. дене қалпы
Е. спорт
$$$17A
...  -  бұл дене мәдениеті және спорт саласында мемлекеттік саясатты іске асыраты және адамзаттардың дене тәрбиелеу іс әрекеттерін  реттейтің және дене мәдениеті мен спортты халқымыздын еңбек пен демалыс оежиміне еңгізуді  іске асыратын мемлекеттік орган;
А. уполномоченный орган
Б. басқару 
С. ұйымдастыру 
Д. менеджмент
Е. менеджер



$$$18B
... бұл қоғамның адамзат баласының дене дамуы, денсаулығының  жақсаруы, жеке басының жанжақты дамуына көмек беретін рухани  және материалдық бағалы мәдениеттің бөлінбес бір бөлігі 
А. дене тәрбиесі
В. дене мәдениеті
С. спорт
Д. дене тәрбиесінің жүйесі
Е. дене мәдениеті және спорт жуйесі

$$$19D
...  бұл ең жоғары дәрежедегі спорттық көрсеткіштерді қамтамасыз  ететін, рекордтар жасайтын спорттың саласы:
А. спорт
В. қолданбалы спорттың түрі
С. техникалық спорттың  түрлері
Д. ең жоғары дәрежедегі спорт
Е. дене тәрбиесі

$$$20A
... бұл жарыс барысында техникалық түрлерін  қолдануда спортсменнің арнайы дайындығын талап ететін мәдениетінің бір саласы:
А. техникалық және қолданбалы спорттың түрі
Б. дене тәрбиесі
С. дене мәдениеті
Д. спорт
Е. дене мәдениеті қозғалысы

$$$21A
... - бұл  басты мақсаты көпшілікке арналған  спорттық мейрамдар  ұйымдастырып және мақсаты сол  спорттық мейрамдарға қатысып,  қаржы табу қазіргі замандағы спорттық іс  әрекеттердің бір түрі:
А. кәсіпқойлық спорт
В. спорт
С. супер жетістікті спорт
Д. любительский спорт
Е. мектеп-студенттік спорт

$$$22C
... бұл жеке спорт түріндегі спортсменнің шеберлігін анықтайтын, сонымен қатар төрешілер мен жаттықтырушылардың квалификациялық деңгейін көрсететін, разрядтар мен категорияларды анықтайтын спорттық атақтардың жүйесі
А. разряд 
В. атақ 
С. спорттық классификация
Д. шеберліктің деңгейі
Е. дайындық деңгейі
$$$23A
...  бұл тұрғындар дене тәрбиесін және спортты дамыту мақсатында іске асырылатын  мемлекеттік кепілдігіміз бен қоғамдық уйымдардың бірлігі:
А.  дене мәдениеті мен спорттың жүйесі
В.  тәрбие жүйесі
С.  құрылыс
Д. қызмет
Е. элемент

$$$24B
... азаматтарға әр түрлі спорт түрінде ең жоғарғы көрсеткішке  жетуге және өзінің спорттық шеберлігін арттыруға мүмкіндік беретін жалпы дене тәрбиесінің жүйесіндегі жан-жақты көпшілікке  арналған спорттық қозғалыс:
А. кәсіпқойлық спорт
В. любительский спорт
Е. спорт
Д. физкультуралық қозғалыс
Е. спорттық қозғалыс

$$$25D
... бұл халқымыздың дене мәдени еті деңгейін көтеруге ықпал  жасайтын, азаматтардың дене  мәдениеті мен спортты дамытудағы, мемлекеттік ұжымдардың мақсатты түрдегі іс әрекеттері, әлеуметтік қозғалыстың формасы:
А. дене дамуы 
В. спорттық жетістік 
С. спорттық жарыс
Д. дене мәдениеті қозғалыс (физкультурно-спортивное)   
Е. спорттық форма




$$$26A
... бұл адамзат баласының дене жаттығуларымен, спортпен айналысуларына және  көпшілікке арналған көрнекті спорт  шараларымен айналасуға объект:
А. физкультуралық-денсаулықты арттыру, спорттық  және спорттық-техникалық  ғимараттар 
В. стадион 
С. жүзу бассейндері
Д. балалармен мен зас өспірімдердің спорт мектептері
Е. балалар мен жас өспірімдердің олимпиадалық резервтегі  спорт мектептері

$$$27C
... бұл дене жаттығулары,  табиғаттың денсаулықты арттыру күштері және гигиеналық факторлар:
А. форма
Б. әдістер
С. дене тәрбиесінің амалдары
Д. әдістемелік прием
Е. міндеттер

$$$28A
... бұл  дене мәдениеті -  спорттық және туристік бағыттағы  құрал-жабдықтарды, продукцияларды  шығаратын қызмет-атқаратын шаруашылық  субъектілер индустриясы 
А. Спорттық индустрия
В. кәсіпорын 
С. базар 
Д. фабрика
Е. завод

$$$29C
... бұл  әр түрлі міндеттерді шешуге  арналған   адамзат баласының, қызметкерлер  мен жетекшілердің іс әрекеттерін анықтайтын бастапқы идеялық-теориялық жағдайды нақтылау:
А. мақсат
В. міндеттер
С. принциптер
Д. әдістер
Е. формалар



$$$30C
... бұл қоғам мен табиғаттың  дамуына әсер ететін құбылыс
А. заңдылық 
В. маңыздылық
С. мазмұны 
Д. форма
Е. ерекшелік

$$$31D
... бұл сабақтың міндеттерін шешуге бағытталған және тура сабақ процессінде қолданылатын  оқытушы мен оқушының іс әрекетінің  формасы.
А. әдіс 
В. методикалық прием
С. форма
Д. амал
Е. дене тәрбиесі
$$$32A
... бұл дене мдениеті және спорттың сабағын құру  және қозғалыс әрекеті  процессі барысында  жеке  адамды  қалыптастыру, қозғалыс қабілеттілігін  дамыту, қозғалысты  игерудің заңдылықтарын ашатын аз уақыттық  ғылыми-әдістемелік  жағдай:
А. адам
В. әдістер
С. әдістемелік приемдар
Д. принциптер
Е. форма

$$$33B
 ...  бұл нақты  міндеттерді шешу үшін қолданылатын приемдардың жиынтығы:
А. жаттығу
В. әдіс
С. форма
Д. мазмұны
Е. принциптер

$$$34C
... бұл адам баласының дене дайындығы деңгейінің ерекшеліктерін анықтауға, машина және жан-жануарларға  жетекшілік етіп игеру өнерін  жетілдіру мақсатында  адамдардың ойын түріндегі жарысулары :
А. спорттық жаттығу
В. бірлесіп жұмыс істеу (сотрудничество)
С. спорттық жарыс
Д. ойын
Е. спорт

$$$35A
Дене мәдениеті және спорт педагогикасының  бастауы болып табылады, бұл:
А. қоғамдық өмірдің  тәжірибесі, дене тәрбиесінің тәжірибесі, өсіп-өркендеген  идеялар, аралас  пәндердің мазмұны,  Қазақстан  Республикасы өкіметінің  нұсқаулары, президенттің  үндеуі, ғылыми  іздіністің көрсеткіштері, педагогиканың  талданған  тарихи өсиеттері,  жұмыстың тарихи  тәжірибесі, мектептердің дамуы.
В. маркстік-лениндік филастофия, министрдің нұсқауы
С. халыққа білім беру нұсқауы
Д. педагогикамен байланысты  ғылыми  пәндердің  мазмұны 
Е. педагогикалық тәжірибе

$$$36D
Мемлекетіміздің жалпыға білім беру  стандартына сай студент дене мәдениеті мен спорт педагогикасының  жалпы негізін, дене мәдениеті және спорт саласындағы педагогикалық  жетекшілік, дене мәдениеті мен спортпен айналысушыларға  тәрбие жұмыстарының  әдістерімен,  дене мәдениеті  мұғалімі мен спорт түрінің жаттықтырушысының  педагогикалық шеберлігінің негіздерін игеруі  қажет:
А. әдет
В. ептілік 
С. шеберлікті
Д. білімді
Е. жетекшілік

$$$37A
Дене мәдениеті және спорт педагогикасы басқа ғылымдарымен тығыз  байланысты, бұл :
А. Анатомия, физиология, психология, дене тәрбиесінің психологиясы, генетика, мектеп гигиенасы, мәдениет тарихы, кибернетика, философия, әлеуметтану, дене мәдениетінің социологиясы,  этика, экономика, эстетика.
В. спорт түлерінің физиологиясы, тарих, математика
С. химия, биомеханика, тарих
Д. биометрия, этнопедагогика, динамикалық, анатомия
Е. Философия, этика, эстетика, физика

$$$38B
Ғылыми-педагогикалық  ізденістің негізгі әдістерін атаңыздар бұл:
А. сұрау, сұқбаттасу
В. педагогикалық бақылау, педагогикалық эксперимент, құжаттарды оқып  -  талдау, ғылымдардың  жұмыстарын  оқу, архивтік және әдеби тұп-нұсқауларды оқу, сұхбаттасу сұрақ
С. эксперимент, әдістемелік талдау
Д. өтпелі және архив құжаттарын талдау
Е. анкета жазу,  спорттық тест

$$$39D
... бұл тікелей, мақсатты  түрде педагогикалық  процессті табиғи жағдайда бақылау қорытындысына көніл  аудар  отырып  қабылдау:
А. педагогикалық эксперимент
В. сұрақ
С. анкета жазу
Д. педагогикалық  бақылау
Е. интервью

$$$40A
... бұлда  бақылаудын  бір түрі,  бірақ  экспериментатор  өзінің ұйымдастырылған  және өзі ойлаған  бақылау  процессіне  араласып, жағдай  тудырып,  қайталап қатысады;
А. педагогикалық эксперимент
В. анкета әдісі
С. сухбаттасу
Д. интервью
С. педагогикалық бақылау

$$$41B
Өзінің алдына қойған мақсатына  байланысты  эксперимент  мынандай  болуы мүмкін:
А. салыстырмалы, қосылған
В. нақтылау, тексеру немесе жасап көретін, тудыратын, қайта қалыптастыратын т.с.с.
С. ашық, жабық
Д. қосылған, қосылмаған
Е. табиғи, табиғи емес



$$$42A
Бұл әдіс тарихи салыстырмалы  түрде  педагогикалық процестің өткенін, сонымен қатар қазіргі таңдағы нақты материалдарды жинауға көмектеседі:
А. педагогикалық құжаттарды оқу
В. тәжірибелі тарату
С. оқушылардың жұмыстарын оқу
Д. сухбаттасу
Е. интервью

$$$43D
... бұл әдіс оқушылардың ілімдік және практикалық дайындықтарының деңгейін және даму ерекшеліктерін анықтау мақсатында қолданылады:
А. анкета
В. сухбаттасу
С. бақылау
Д. оқушылардың жұмыстарын оқу
Е. эксперимент
$$$44A
Педагогика  тарихы, дене мәдениеті мен спорт тарихы және т.с.с. пәндердің талдайтын сұрақтарын талдай отырып, осы  салдағы  ғылыми  ізденістерге тереңдете ой жіберіп, жаңа сұрақтарды оқу үшін қандай әдістер қолданылады ?
А.  архивтік материалдарды оқу
В. әдетін  ізденістер  әдісі
С. ілімдік ізденістер әдісі
Д. оқушылардың жұмыстарын оқу
Е. сухбаттасу

$$$45D
Қай әдіс  бір жағынан практикалық оқып үйрену  және  жаңа  заманның әдебиеттерін салыстыру, ал екінші жағынан оқып- талдап отырған мәселенің  маңыздылығына терең  ой жіберу мәселесін қарайды, бұл:
А. педагогикалық құжаттарды оқу
В. интервью
С. оқушылардың жұмыстарын оқу
Д. әдеби немесе ілімдік ізденістердің әдістері
Е. архивтік материалдарды оқу


$$$46A
Топ мүшелерінің әр қайсысындағы нақты бір сапаның болуын анықтау және осы сапаның топтағы қанша адамда барлығы, қанша жоқ екеніні анықтайтын қай әдіс, бұл:
А.  тіркеу
В. шкалалау
С. ренжировать ету
Д. статистикалық (есептеу) әдіс
Е. орат көлемді анықтау

$$$47B
Қай әдіс  жиналған көрсеткіштердің белгілі бір  ретін өсуіне немесе келуіне байланысты әр  ізденіске түсетін адамның орнын анықтайды, бұл:
А. шкалировать ету
В. ранжировать ету
С. биометория
Д. ...
Е. эксперимент

$$$48C
... бұл ғылыми  ізденістін сандық әдісі  педагогикалық құбылыстын белгілі  жақтарын бағалауға цифірлік көрсеткіштер енгізуге мүмкіндік береді:
А. тіркеу
В. ранжировать ету 
С. шкалировать ету
Д. ауқымдық көлемін анықтау
Е. статистикалық әдіс

$$$49A
Көптеген материалдардың математикалық талдау мен анализ жасауды қолданылатыг, соның  ішінде орташа көлемін табу, сонымен қатар іріктеудің деңгейін, орташа ауытқу квадратын , өзгерісінің коэфициентін  және т.б. , қолданылатын әдіс;
А. статистикалық  әдіс
В.  тіркеу
С. ранжировать ету
Д. шкалировать ету
Е. сурау



$$$50B
... бұл маңызды теориялық және практикалық қызығушылықты шешуге  арналған өте күрделі анықталатын міндет:
А. мақсат
В. проблема
С. принциптер
Д. амалдар
Е. ситуация

$$$51A
Курстың бағдарламасы. Дене  мәдениеті  мен спорттың педагогикасы сабақтың бірнеше  түрлерін  қарастырады, бұл:
А. дәрістер, семинарлар, тәжіри белік және өз беттерінше орындайтын  сабақтар
В. диспуттар, семинарлар
С. спорттық жарыстар дәрістер
Д. өздік жұмыстар, семинарлар
Е. оқу-әдістемелік  сабақтар, дәрістер


ІІ. Дене шынықтыру және спорт педагогикасының жалпы мәселелері .
І  -  тақырып. Дене шынықтыру  және спорт педагогикасының негіздері.
$$$52C 
Дене мәдениеті мен спорт педагогикасы ... ғылымы ретінде пайда болып және дамыды:
А. үйрену
В. даму
С. балаларды тәрбиелеу
Д. білім беру
Е. қозғалыс сапаларын дамыту                                                                         

$$$53A
Колдау  ғылым педагогикалық процесс ретінде тәрбиенің маңызы мен заңдылықтарын, тәірбиенің  жеке басты қалыптастыруға әсерін және спорт түрінің жаттықтырушысы мен дене  мәдениеті  мұғалімінің тәрбиелеу- білім берұді  арттыру іс әрекеттерінің ілімі мен әдістемелерін талдап, оқытады, бұл:
А. дене мәдениеті мен спорттың педагогикасы
В. дене мәдениеті мен спорттық социологиясы 
С. дене тәрбиесі мен спорттың ілімдері мен әдістемелері
Д. дене мәдениетінің тарихы
Е. дене мәдениеті мен спорт психологиясы

$$$54B
Ұлы чех педагог-гуманист, демократы (өмір сүрген жылдары: 1592-1670 жж.) класс-сабақ жүйесінің негізін салушы кім ?
А. Д. Локк
В. Ян Амос Каменский
С. Клод Гельвеций
Д. И.Г. Пестолоций
Е. А. Дистверг

$$$55B
Баланың даму табиғатына, табиғи дамуына бөгет жасамайтын, ерікті тәрбиелеудің әдісің жолға қойған ағартушыны атаңыз (1712-1778 жж). Ол педагогика тарихына педагог-демократ, балаға жауыздық, жасаудың күрескері  ретінде енді:
А. К. Гельвецкий
В. Жан-Жак  Руссо
С. А. Дистервег
Д. Си Фурье
Е. Сен-Симон

$$$56A
Мұғалімнің өте жақсы дайындығы  үшін күрескен неміс педагог-демократын (1790-1866 жж.) атаңыз:
А. Адольф Дистервег
В. Н.Н. Пирогов
С. Н.А: Добролюбов
Д. Роберт Оуэи
Е. Денги Дидро

$$$57D
Анатомия, физиология, психология және педагогика негіздерін қолдана отырып дене тәрбиесі білімінің теориясының  негізін салған россиялық врач, анатомия, педагогика (1837-1909 жж.) кім ?
А. Н.Н. Ульянов 
В. К.Д. Ушинский
С. Н.Н. Пирогов
Д. Л.Ф. Лесгафт
Е. В.Г. Белинский



$$$58A
<<Жақсы денсаулық бұл сарқылмас дене күші, өзіңді  жақсы сезіну  -  кез келген қиындықты жеңудің, оптимизмнің және өмір сүруге құштарлықтың  бастауы>>  дегенді айтқан россиялық педагог-ағартушыны  (1918-1970 жж.) атаңыз:
А. В.А. Сухомлинский
В.  К.Д. Ушинский 
С. А.В. Луначарский
Д. В.И. Ленин
Е. Н.А. Семашко

$$$59B
Тәрбиенің үш жағын: <<дене тәрбиесі, адамгершілік тәрбиесі және ақылдылық тәрбиесі <<қарастырған белгілі философ Ежелгі Грецияның ағартушы-ғұламасы (384-322 жж) кім ?
А. Платон
В. Аристотель
С. А. Мокедонский
Д. Сократ
Е. Демократ

$$$60C
<<Гимнастика мен әскери жаттығулар қолдану арқылы дені сау, күшті және сұлу дене  бітімді дамыту>> деген ой қай ағылшын ойшыл-гуманистіне (1748-1535 жж) тән:
А. Викторина да-Фельтре
В. Франсуа Ребле
С. Томас Мор
Д. Марк Фабий Кванталиан
С. Демократ

$$$61A
Қазақ  халқының білім алуының бастауына жол салаушы Х1Х ғ. екінші жартысында өмір сүрген қазақ педагогы, ғылым поэт (1841-1889 жж) кім ?
А. Алтынсарин
В. Ж. Жабаев
С. Ахмет Байтурсынов
Д. Назипа Кульжанова
Е. Молдагали Жолдыбаев



$$$62C
Мектеп оқушыларынның  дене дамулары мен әсемдікке тәрбиелеуін жолға қойған белгілі қазақ халқының ойшылы, поэт және педагог кім ? (1845-1904 ж)
А. Ж. Аймауытов
В. Ы. Алтынсарин
С. А. Кунанбаев
Д. Молдагали Жолдыбаев
Е. Жамбыл Жабаев

$$$63A
Қай жылы Л.Ф. Лесгафтын бастауымен Сенкт-Петербургте дене тәрбиесінің дамуын қолдайтын  қоғам ашылды ?
А. 1893
В. 1902 
С. 1914
Д. 1918
Е. 1920

$$$64C
Қай жылы  Россияда халық оқытушыларының арасынан дене тәрбиесінінң  жетекшілері мен тәрбиелеушілерінің курстары ашылады ?
А. 1890
В. 1894
С. 1896
Д. 1900
Е. 1904

$$$65C
Қазақстанда қай жылы ерікті дене мәдениеті қозғалыстарының негіздері салына басталды ?
А. 1913
В. 1917
С. 20 жылдың басында
Д. 1930
Е. 1933

$$$66A
Қай жылы Қазақтың мемлекеттік дене мәдениеті институтының (Алматы) негізі салынды, ашылды ?
А. 1945
В. 1949
С. 1950
Д. 1954
Е. 1956

$$$67A
Қай жылы Оренбургта жалпыға білім беру (Всеобуч) ұйымдарымен дене мәдениеті мен спорт саласынан алғашқы маман-қазақтарды дайындайтын инстуркторлық курстар ашылды?
А. 1920
В. 1924
С. 1932
Д. 1936
Е. 1944

$$$68C
Қазақстанда дене мәдениетінің ең жоғарғы советі, одан кейін губерниялық және уездік дене мәдениеттерінің одақтары құрылды ?
А. 1917
В. 1920
С. 1923
Д. 1926
Е. 1930

$$$69A
Қай жылы преазидиум ЦИК Каз АССР республикадағы дене мәдениеті қозғалысын одан әрі жандалдырып-дамыту туралы нұсқауын қабылдады ?
А. 1928
В. 1930
С. 1936
Д. 1952
Е. 1956
$$$70C
Қазақстандағы дене мәдениетінің  техникумы  алғашқы рет қай жылы ашылды ?
А. 1928
В. 1930
С. 1932
Д. 1940
Е. 1944


$$$71A
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға білім беру стандартына <<дене мәдениеті мен спорттың педагогикасы>> пән ретінде қай жылы енгізілді ?
А. 2001
В. 2002
С. 2003
Д. 2004 
Е. 2005
$$$72C
... бұл жетекшілік процес, барлық үйрету процессіне қатысты және барлық оқу пәндеріне таралып, үйрету процессінің жолын анықтайды
А. мақсат
В. міндет
С. үйретудің принциптері  немес дидактикалық принцип
Д. амалдары
Е. әдістері 

$$$73A
Мына принциптерді сіз қандай деп есептейсіз: тәрбиелдей отырып үйрету принципі, түсініп барып белсенділікті арттыру принципі, көрнектілік принципі, белсенділік және жүйелік принципі, реттілік және жүйелілік принципі, беріктік принципі, тиімділік принципі
А. жалпы педагогикалық
В. арнайы педагогикалық
С. әдістемелік
Д. сезініп-түсіну
Е. тәрбиелеу

$$$74C
... бұл принцип тәрбиені ма мұны, әдісі және үйретуді ұйымдастыруға талап қоойып, сонымен қатар мұғалімнің жеке басынын әсері мен коллективтің пайда болып құрылуына сай қолданылады 
А. түсінушілік принципі
В. белсенділік принципі
С. тәрбиелеу арқылы оқыту принципі
Д. жүйелік принципі
Е. беріктік принципі


$$$75A
Қай принцип педагогикалық жетекшіліктің түсініп барып, белсенді, шығармашылық іс әрекеттерінің тиімдідіе жағымды байланыстарын білдіреді ?
А. түсініп барып, белсенділікті арттыру
В. шығармашылық принциптері
С. түсінушілік принципі
Д. шығармашылық және белсенділік принципі
Е. тиімділік принципі

$$$76B
Қай принцип мына ережеге сүйенеді <<нақты нәрседен абстракты ойлауға және одан тәрбиеге>> деген, бұл
А. тиімділік принципі
В. көрнектілік принципі
С. бірінен кейін бірі, реттік принципі
Д. жүйелік принципі
Е. біртіндеп үйрену принципі

$$$77A
Бұл принцип педагогикада ертерек құрылған Я.А. Каменский және орыс ағартушысы К.Д. Ушинский және т.б. әрқашанда үйрету процессіне осы талапты қойған, бұл:
А. жүйелілік және бірінен кейін бірін орындау
В. көрнектілік принцип
С. түсінушілік принципі
Д. көрнектілік принципі
Е. белсенділік принципі

$$$78B
Қандай принциппен үйретудін талаптары оқу  материалдарын жастарына, жеке бас ерекшеліктеріне, оқушылардың дене дайындық деңгейлеріне, сонымен қатар оқу мерзіміне сай келеді  келеді, бұл ?
А. белсенділіе принципі
В. тиімділік принципі
С. жүйелілік принципі
Д. біртіндеп үйрену принципі
Е. бірінен кейін бірін үйрену принципі





$$$79A
Қайталанудың қандай түрлерін білесіз, бұл:
А. өтпелі, обзорлы, жалпы түсінік беретін, белсенді және белсенді емес (пассивное)
В. бірінің бірі және өте тез өтпелі
С. сызықтық және жинақтылық
Д. созылған және сызықтық
Е. созылған және жинақтылық

$$$80A
Дене тәрбиесінің арнайы негізгі  принциптерін атаңыздар, бұл:
А. дене тәрбиесі процессінің үздіксіздігі; демалысты алма-кезек қолдану  жүйесі; дамыту-жаттығу әсері біртіндкп өсіру; нагрузканың өсу динамикасына төселеу; сабақтың циклмен құрылуы, дене тәрбиесі бағытының жас кезеңдеріне сайлығы.
В. оқу және жаттығу принциптері
С. оқу және жарыстық принциптер
Д. тәрбиелеу және үйрету принциптері
Е. оқу-жаттығу және жарыстық принциптер

$$$81C
Спорттың негізгі, арнай принциптерін атаңыздар, бұл :
А. бірінен кейін бірі және үздіксіздік принцип
В. бүтіндей және үздікпен
С. түсіну және белсенділік, көрнектілік, тиімдлік және жекешелінген, жүйелілік, дамытушылық және білімнің беріктігі принпицтері
Д. оқу, ғылым, әдістемелік
Е. оқу-жаттығу, жарыстық, денсаулықты арттыру

$$$82A
Педагогикалық процессіне жеке бастың қалыптасуына тәрбиелік әсер етудің амалдарының бірі, спорттағы тәрбие проблемасының  шешімі болып  келесі іс  әрекеттің түрі болып табылады:
А. оқу-түсіну; бағалы-бағыт бағдар; мәдени-шығармашылық; үгіт-насихат және ұйымдастырушылық.
В. оқу, спорттық
С. жарыстық, оқу-жаттығу
Д. әдістемелік, тәрбиелік
Е. ғылыми-ізденіс, спорттық



$$$83A
Жеке адам баласының шығармашылық  деңгейі  тек мына жағдайда қалыптасады:
А. басқа адамзат баласымен қарым-қатынас әрекетінде
В. жарыста
С. оқу-жаттығу сабақтарында
Д. сухбаттасу, жарыстарда

$$$84C
Спорттың өзіне ғана тән нәрсе, бұл спорттың ең ақырғы және жоғары мақсаты болып табылды бұл:
А. спорттық разряд
В. спорттық атақ
С. дененің жарыс іс әрекеті жағдайында іске асырылатын дененің ең жоғарғы деңгейде жетілуі
Д. спорттық шеберлік
Е. сыртқы жетістіктер

$$$85A
... бұл спорт саласындағы адам баласының жоғары дәрежеде жетілуін және максимальді деңгейде денсаулығы қамтамасыз етуді реттеп, ұймдастыратын әрекет
А. спорттық іс әрекет
В. оқу-түсінік іс әрекеті
С. спорттық жетістік
Д. жарыстық іс әрекет
Е. спорттық қозғалыс

$$$86B
... бұл нақты нәтижеде айқандалатын спортсменнің қабілеттілігі мен спорттық шеберлігінің көрсеткіші
А. спорттық қозғалыс
В. спорттық жетістік 
С. спорттық іс әрекет
Д. спорттық разряд
Е. спорттық атақ

$$$87C
... бұл көпшілікке арналған спорттық практика саласы мен ең жоғары көрсеткіштегі әлеуметтік маңыздылық
А. спорттық іс әрекет
В. оқу-спорттық іс әрекет
С. спорттық қозғалыс
Д. спорттық қозғалыс
Е. дененің жетілуі

$$$88A
Спорттың өзіне ғана тән қандай қызметтерін білесіз, бұл:
А. жарыстық-эталондық, эвристикалық-жоғары дәрежеге жету
В. жеке бастың бағытындағы тәрбие, оқыту
С. денсаулықты арттыру, көрнектілік әсемдік (зрелищный)
Д. коммуникативтік  және экономикалық
Е. рекреативтік және эмоционалдық

$$$89C
Спорттық қандай жалпы қызметерін білесіз бұл:
А. жарыстық және эталлондық
В. көрнектілік және экономикалық
С. жеке басты тәрбиелеу бағыты, үйрету және дамыту; деңсаулықты арттыру-рекреативті; эмоционалды-көрнекті; элеуметтік тәрбие қызмету, коммуникативтік, экономдық.
Д. эверистикалық және жетістікке қол жеткізу
Е. көрнектілік және коммуникативтік

2-тақырып. Біртұтас педагогикалық процесс  - дене  шынықтыру мен спорт саласындағы мамандардың кәсіби  педагогикалық қызмет нысаны.

$$$90A
... бұл  тәрбие мен білім берудің қажетті қоғамдық міндеттері шешілетін, тәрбиелі мен тәрбиеленушінің  мақсатты түрде , түсініп барып ұйымдастырылған, дамитын өз ара байланысты
А. педагогкиалық процесс
В. сабақ
С. оқу-жаттығу сабақтары
Д. тәрбиелеу процессі
Е. оқу процессі

$$$91B
Педагогикалық процесстің негізгі компоненттерін атаңыз, бұл:
А. мазмұны  және формасы
В. мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістері, жолдары және тәрбиені ұйымдастырудың формасы
С. мақсатты бағыт, мұғалімнің жеке басы,  жаттықтырушы
Д. міндеттері және мазмұны
Е. әдістер мен формалары
$$$92A
Педагогикалық процесстің  субъектісі болып кім табылады ?
А. тәрбиеші, оқытушы, жаттықтырушылар, еңбек коллективтері және т.б.
В. оқушылар
С. оқу процессі
Д. жарыстар
Е. оқу-жаттығу сабақтары

$$$93B
Педагогикалық процесстің объектісі болып кім табылады ?
А. оқытушылар, спорт түрлерінің жаттықтырушылары
В. жеке адамдар, сонымен қатар коллективтегі адамдар
С. жетекші, басқарма
Д. спортсмендер және жаттықтырушылар, мұғалімдер
Е. дене мәдениеті және спортмен айналысушылар, администрация

$$$94C
Бүтіндей педагогикалық процесстің негізін не құрайды ?
А. мақсаты және міндеттері
В. мұғалімммен жаттықтырушының талаптарының бірлігі
С. оқу және оқудан тыс іс әрекеттердің бірлігі
Д. әдістер мен формалардың бірлігі
Е. міндеттер мен амалдардың бірлігі

$$$95A
Бүтіндей бір жеке адамның тәрбиесінен шығатын педагогикалық процестің қандай қызметін білесіз ?
А. үйретуші, дамытушы және тәрбиелеуші
В. денсаулықты арттыру, білім беру
С. спорттық, тәрбие
Д. оқу, спорттық
Е. секциялық, тәрбиелік

$$$96B
Дене мәдениеті және спорттың педагогикалық процессінде үйрету неге 
     бағытталған ?
А. дене сапаларына
В. дене жаттығуларының техникаларын игеруге, гигиена мен  санитарияның біліміне, спорттық тактикалар  мен ілімдік білімдерге бағытталған
С. білімнің қалыптасуына
Д. ептіліктің қалыптасуына
Е. спорттық шеберлігті жетілдіруін

$$$97A
Дене мәдениеті және спорт сабақтарындағы дамыту дегеннен біз нені түсінеміз ?
А. денсаулықты жақсарту, қабілеттіліктерімізді жетілдіріп, дене бітімін жақсарту
В. жұмыс қабілеттілігін арттыру
С. дене дамуын жоғарлату
Д. дене сапаларын тәрбиелеу
Е. бұлшық еттерімізді өсіру

$$$98B
Тәрбие дегенде біз нені түсінеміз, бұл:
А. жеке басты қалыптастыру
В. адамның идеологиясын, өзін қоршаған ортада  ұсталауы қалыптастыру, эмоционалды, интелектуалды және қажыр қайрат сапасының белгілі жақтарын жетілдіру , этикалық көз қарас, эстетикалық тәрбиені қалыптастыру
С. қозғалыс қабілеттілігін тәрбиелеу
Д. сенім сезімін қалыптастыру
Е. спорттық этиканы тәрбиелеу
$$$99D
... бұл білімді, ептілік пен әдетті беріп және оны игеру процессі:
А. тәрбие
Б. даму
С. білім
Д. үйрену
Е. жетілдіру

$$$100A
... бұл, түсініктер  -  бір жүйеге келтірілген және оқушының есінде сабақталып қалған, оның  жетістігі болып есептелетін, қажетті кезінде қолдана алатын фактірлер, хабарламалар, ғылыми теориялар, заңдар және түсініктер
А. адам баласының білімі
Б. жасай білу
С. ептіліктер мен әдеттер
Д. қабілеттіліктер
Е. хабарлама

$$$101C
... бұл, игерілген білімнің негізінде,  практикалық іс әрекетке түсінінуде шығатын, көбінесе қозғалыстағы білім немесе  түсініп балып орындалған іс  әрекет  ретінде түсініледі:
А. игерілген әрекет (навк)
В. білім
С. ептілік
Д. қабілеттілік
Е. шеберлік

$$$102D
... бұл педагогикады белгілі бір жолмен орындалатын автоматты, үйренген, қатесіз орындалатын әрекет, бұл:
А. әдет (привычка)
В. білім
С. істей білу
Д. ептілік пен әдет
Е. тұрған бойы (натура)

$$$103A
Үйрету процессіндегі итерме күш болып не есептеледі ?
А. даму мен жетілудің бастамасы болып табылатын іштейгі қарсылық
В. өз бетімен істей алу
С. белсенділік
Д. шығармашылық
Е. талап қойғыштық

$$$104C
... бұл құбылыстар немесе процесстердің араларындағы қажетті және олардың дамуларын сипаттайтын объективті бар түсінік :
А. құрылымдылық
В. бүтінділік
С. заңAдылық
Д. білімділік
Е. жүйелілік

$$$105A
Үйретудің заңдылықтарын оқу үшін бастайтын методологиялық негізі болып не есептеледі ?
А. жүйелі-құрылымдық көз қарас
В. құрылымдық
С. үйрету
Д. білім
Е. бірімен ізін бірін үйрету

$$$106C
Үйрету процессінде қандай заңды байланыстарды ескеруге болады ? 
А. мұғалім-оқушы
В. мұғалім-класс
С. сыртқы  жағдай мен үйрету процессі арасында оқыту және үйрету; нақты оқу процессінің жеке компоненттерінің арасында
Д. мұғалім-мектеп мүдірі және оқушы
Е. администрация-педагогикалық коллектив

$$$107A
Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің және спорт жаттықтырушының кәсіпқойлық іс әрекетінің объектісі болып не есептелді ?
А. мектепте және балалар мен жас өспірімдер спорт мектептеріндегі бүтіндей педагогикалық процесс
В. оқушылар және спортсмендер
С. мұғалім-жаттықтырушы
Д. мектеп мүдірі-аға муғалім, жаттықтырушы 
Е. мектеп  мүдірі-завуч-жаттықтырушы


3  -  тақырып. Дене шынықтыру мен спорт жағдайында толық тұтастықтағы жеке тұлғаны тәрбиелеудің ерекшеліктері.
$$$108B  
Дене мәдениеті және спорт сабақтары жеке  бастың келесі жақтарының қалыптасуына әсерін тигізеді, бұл:
А. техника, тактика
В. адам баласының интелектуалды, қажыр қайрат және эмоционалды сферасы және оның эстетикалық ой-түсінігі мен қажеттілігі
С. қозғалыс қабілеттіліктері
Д. дененің қалпы
Е. техникалық және дене дайындығы

$$$109A
Дене мәдениеті және спорт сабағының адам  баласының иетелектісіне әсер ететін объективті жағы неден тұрады ?
А. ақылдылық және дене іс әрекетінің бірлігі және өз ара байланысы
В. өзін өзіне анализ жасау
С. шығармашылық
Д. пән аралық байланыс
Е. материалды эмоционалды түсіндіру

$$$110C
Дене мәдениеті және спорт сабағы адам интелектісінің келесі жақтарының дамуына әсер етеді:
А. қозғалыс сапасы
В. ақылдылық қабілеттілігі
С. көңіл бөлу, байқағыштық, тапқырлық, ойлау қабілеті
Д. тәртіптілік
Е. аналитикалық ойлау қабілеті

$$$111A
Дене мәдениеті және спорт сабағы барысында адам интелектісіне керісінше әсер ететін негізгі факторын атаңыз, бұл:
А. ұзақ оқу-жаттығу сборы жағдайы, спортпен бір жақты айналысу
В. ес, көңіл бөлу
С. жалпы кругозор, нашар дене дайындығы
Д. ең жоғары спорттық жетістік
Е. ес, ойлау, түсініп қабылдау

$$$112E
Дене мәдениеті және спорт сабағының қажыр-қайрат сапасының дамуына жақсы жағынан әсер етуінің объективті жағы нелерден тұрады ?
А. күштерден
В. жылдамдықтардан
С. төзімділіктерден
Д. майысқақтық
Е. қажыр-қайрат сапасын турдырудан

$$$113D
Оқу-жаттығу сабақтары процессі барысында адам баласының қажыр-қайрат мінезін қалыптастырудың радикалды амалы болып табылады:
А. мұғалім
В. класс
С. дене жаттығулары
Д. нагрузка
Е. класс жетекші



$$$114B
Қажыр қайрат сапасынң өзіне тән ерекшелігі сонда, олар өте  көбінесе мынандай жағдайларда пайда болды:
А. әр түрлік
В. олардың дамуы пайда б олған іс әрекеттің түрінде
С. циклді жаттығуларында
Д. ациклді жаттыығуларда
Е. аралас жаттығуларда

$$$115A
Қажыр-қайрат сипатының жинақылығы, негізділігі неден турады ?
А. спортпен айналысу кезінде дамып, өмірдегі басқа жағдайларда да пайда болады; оқуда, еңбекте
В. біркелкілік
С. әр түрлік
Д. көп сатылы
Е. мақсаттылық

$$$116B 
... бұл әр адамның, жалпы адамзат баласының іс әрекетіне терең әсер ететін табиғаттың, қоғамның құбылысына және даму заңдылығына, өмірге деген көзқараастарының бұтіндей тұрақты  жүйесі:
А. білім 
В. әлемге көзқарас
С. қиял
Д. қабылдау-түсіну
Е. қайта шығару

$$$117C
Адамзат баласының жеке басының күрделі міндеттерінің қалыптасулары мектеп оқушыларының тәрбиесінде практикалық шешімін  табады, бұл:
А. іс қағаз жүргізу
Б. тәртіптілік
С. өмірді адамша сүру, тапсырылған іске адамгершілікпен елеңдеу және тынышсыздану, патриотизм және интернационализм
Д. жауапкершілік
Е. интенсивтік

$$$118A
Дене мәдениеті және спорт сабағы процессі барысында адамгершілікті тәрбиелеудің негізгі амалдары:
А. оқу-жаттығу саьақтарының мазмұны және ұйымдастыру, спорттық  режим, жарыстар (олардың ережелерін қатаң сақтау), оқытушының іс әрекеті (жаттықтырушының) және басқалар
В. жүктеме
С. смотр-конкурстар жүйесі
Д. дене жаттығулары
Е. спорттық жаттығулар

$$$119D
Дене мәдениеті және спорт сабағы процессі барысында ақылдылыққа тәрбиелдеудің негізгі амалдары, бұл:
А. көңіл бөлу, спорттық жаттығулар
В. ес  -  дене жаттығулары
C. ойын  -  ойлау
D. дене мәдениеті сабағы, мазмұны, көлемі, проблемалық ситуацияларды ұйвмдастыру
Е. сұрау, сұхбаттасу

$$$120A
Дене мәдениеті және спорт  сабағы барысында эстетикалық тәрбие берудің негізгі амалдарын атаңыздар, бұл.
А. дене тәрбиесінің көптеген түрлері, мейрамдар, табиғи және гигиеналық жағдайлар, сабағының жағдайы, көркемдік тәрбиесінің арнайы амалдары (музыка, өнердің шығармалары) және т.с.с.
В. жаттығуларды орындаудың тактикасы
С. психологиялық дайындық
Д. терминология
Е. этикалық талап

$$$121D
Дене мәдениеті және спорт сабағында қолданылатын еңбекке тәрбиелеудің негізгі амалдарын атаңыздар, бұлар:
А. дене еңбегі
В. ақыл еңбегі
С.аралас еңбек
Д. оқу еңбегі, қоғамға пайдалы еңбек
Е. көркем гимнастика

$$$122A
... бұл өте қозғалыстың ерекше түрі, кез келген жүйемен сипаттауға  болады, неге десеңіз олар сапалы өзгеруге түсе алады, басқа қалыпқа түсумен қатар өзіне қарама-қайшы болып өзгеруі мүмкін, бұл :
А. даму
В. рассеяность
С. нәтежиелі
Д. қайта қалыптасу
Е. тәрбие


ІІІ. Дене шынықтыру және спорт саласындағы педагогикалық басқару.
  * тақырып. Педагогикалық басқарудың мәні
$$$123B  
... бұл нақты  бір объекті жүйелі және жоспарлы, ұйымдасқан түрде  әсер ету:
А. жетекшілік
В. басқаур-сөздің әлеуметтік мағынасында
С. администратор
Д. басқарма 
Е. жүйе

$$$124C
... бұл білім беру мекемелер жүйесінің барлық  звеноларын басқарудың жолдары мен басты міндеттері:
А. басқарма (управляющий)
В. басқару
С. жетекшілік
Д. администрация
Е. жүйелілік

$$$125A
Жетекшілік ету  және басқару принциптерінің негіздерін атаңыздар, бұл:
А. демократиялық централизм, жоспарлық, ғылымилық
В. түсінушілік және белсенділік
С. біртіндеп және ретімен
Д. жүйелілік және біртіндеп
Е. тиімділік және беріктілік

$$$126B
Мектепке жетекшілік етіп басқару бір қана қолда болады, бұл
А. завуч
Б. мектеп мүдірі (директор)
С. шаруашылық жөніндегі директордың орынбасары
Д. мектептен және класстан тыс жұмыстарды
Е. педагогикалық совет 

$$$127C
* Дене тәрбиесінің мазмұны реттейтін мектептегі жоспарлаудың мемлекеттік құжатының негізін атаңыз, бұл:
А. нұсқау мендұйрықтар
В. план-график
С. оқу жоспары, президенттік тестер, оқу бағдарламасы
Д. жұмыс  жоспары
Е. план-конспект

$$$128D
Дене мәдениетінің мұғалімінің құрайтын жоспарлау құжатын атаңыздар, бұл:
А. сабақтың конспектісі
В. календарный, поурочный жоспар
С. д/т жұмыстарының жылдық оқу жоспары
Д. оқу-тәрбие жұмыстарының графигі, жұмыстарының графигі, жұмыс жоспары, сабағының конспектісі
Е. айлық жоспар-график, сабақтың жоспары

$$$129A
Мектеп оқушыларының дене тәрбиесінен сабақтан тыс жұмыстарын жоспарлаудың негізгі құжаттарын атаңыздар, бұл:
А. дене тәрбиесінен жалпы мектептік сабақтан тыс жұмыстарының жоспары, президенттік тесті тапсыруға және дайындықтың график-жоспары, көпшілікке арналған спорттық шаралардың календары, секция сабақтарының кестесі, секция жұмысының жоспары
В. жарыстардың календары, мектептегі дене тәрбимесі ұжымының (КФК) жұмыс жоспары
С. көпшілікке арналған спорт жұмыстарының айлық жоспары
Д. оқушыларды президенттік тестке дайындайдың жұмыс жоспары
Е. көпшілікке арналған спорт жұмыстарының жылдық жоспары

$$$130C
Мектептерді барлық басқару және жетекшілік ету жұмыстары бір қолға ғана тапсырылады, бұл:
А. Зав. ОБЛОНО (облыстық халыққа білім беру бөлімі)
В. Зав. ГОРОНО (қалалық халыққа білім беру бөлімі)
С. мектеп директорлары
Д.завучтер
Е. мектептен  және кластан жұмыстарды ұйымдастырушы

$$$131D
Нақты жағдайда ескере отырып, коллектив мүшелерінің жұмыла отырып белсенділікпен шешкен демократиялық жолмен,  орталықтан басқару принципіне сүйеніп жетекшілік ету, бұл:
А. авторитеттік (беделділік) принципі
В. либеральді принцип
С. жоспарлық принципі
Д. демократиялық централизм принципі
Е. өзгеріштік принципі

$$$132A
Әр мектепте жоспарлық принципт сақтай отырып мынандай құжаттар құрылады, бұлар:
А. болашақтық және жылдық жұмыс жоспары
В. жарты жылдық және айлық
С. тоқсандық және әр сабақтың жоспары
Д. әр сабақтың және айлық
Е. айлық және жоспар-конспекті

$$$133E
Мектеп коллективінде ұйымдастырушы мен жетекшінің қызметін педагогикалық жұмысшылардың арасынан кім өзіне алады, бұл:
А. завуч
В. завхоз
Е. мектептен тыс және класстын тыс жұмыстарды ұйымдастырушы
Д. мектеп диреторының тәрбие жұмысының көмекшісі
Е. мектеп дирокторы

$$$134A
Мектептегі оқу-тәрбие және әдістемелік жұмыстарды педагогикалық жұмысшылардың арасынан кім ұйымдастыралы, бұл:
А. оқу ісінің меңгерушісі, мектеп директорының оқу-тәрбие жұмысының орынбасары
В. әдіскер
С. бас маман
Д. мұғалім
С. класс жетекшісі

$$$135C
Жалпы білім беретін мектептерде педагогикалық жұмысшылар арасында кім тәрбие жөніндегі жұмыстарға жауап береді, бұл:
А. завуч
В. директор
С. мектептен және класстан тыс  жұмыстарды ұйымдастырушы
Д. тәрбие жұмысының әдіскері
Е. класс детекшілер ұйыны

$$$136C
Мектептегі оқу-тәрбие талдап және пайда болған ситуацияларды шешімін табу үшін директордың жанынан қандай ұйым құрылады ?
А. администрация ұйымы
В. класс жетекшілер ұйымы
С. педагогикалық ұйым (пед. совет)
Д. оқу-әдістемелік ұйым
Е. мұғалімдердің кіші ұйымы

$$$137A
Мектептегі педагогикалық жұмысшылар арасынан педагогикалық ұйымның төрағасы болып кім тағайындалады, бұл:
А. мектеп директоры
В. завуч
С. мектеп және класстан тыс жұмыстарды ұйымдастырушы
Д. мұғалім-әдіскер
Е. бас маман

$$$138B
Мектепке жетекшілік етудің жақсы деңгейде болу көп жағдайға мынаған тәуелді, бұл:
А. мұғалімдердің тәжірибелеріне
В. педагогикалық коллективтің мүшелерінің арасында әр қайсысының міндеттерін дұрыс бөлып беруге, олардың іс әрекетінің бірімен-бірінің келісімділігі және түсінушілік
С. директордың компоненттік
Д. өз міндеттерін білу
Е. мектеп жұмысшыларының өз жұмыстарын білулері

$$$139B
Мектептің дене мәдениеті ұжымының (КФК) алдына қойғын міндеттерін анықтайтын, оқушылардың дене тәрбиесіне жетекшілік жасап, басқару саласындағы маңызды, мемлекеттік құжат, бұл:
А. мектептің уставы
В. жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың дене тәрбиесі туралы положениесі (жағдайы)
С. дене тәрбиесі мен спорт қоғамының (ФСО) положениесі
Д. дене мәдениеті мен спорт ұйымының (ФСК) положениесі
Е. оқу бағдарламасы
$$$140A
Мектептегі  педагогикалық жұмысшылардың арасынан дене тәрбиесі саласындағы  оқу бағдарламасының орындалуына және оқушылардың білімді, ептілік пен әдеттерді игерулеріне  кім жаупкершілік алып жүреді, бұл:
А. дене мәдениеті мұғалімі
В. мектеп директоры
С. завуч
Д. сынып жетекшісі
Е. әдіскер 

$$$141B
Мектептегі педагогикалық  жұмысшының арасынан кім оқушылардың күн кестелерін сақтауларына, таңертеңгілік гимнастика жасауларына, мектеп денсаулықы  арттыру шараларын өткізуге қатысуға, дене мәдениетінің секциялары мен кружокторына оқушыларды икемдеп, қатысуға, гигиеналық талаптарды сақталуғы, бойды тік устаға кім қол жеткізуге талпыну қажет, бұл:
А. пән мұғалімі
В. класс жетекшісі
С. аға вожатый
Д. алғашқы әскери дайындық жетекшісі
С. директор

$$$142D
... бұл ерікті қоғамдық ұжым, мектеп  жасындағы балалардың дене тәрбиелеуін жанұяда және мектепте ұйымдастыруға көмек жасауға ұмтылады
А. ФСО (физкультурно-спортивное общество)
В. ФСК (физкультурно-спортивный коллектив)
С. СК (спортивный коллектив)
Д. КФК (школьный коллектив ФК)
Е. секциялар бюросы


2  -  тақырып.  Педагогикалық процесті басқару  жүйсенідегі  мұғалім мен  жаттықтырушы.
$$$143A
Дене мәдениеті мұғалімінің маңызды әлеуметтік қызметі немен нақтыланады, бұл:
А. өте көлемді ағарту міндеттерін шешу, халықтар арасында саясатты таратушы, қолдаушы бола білу
В. өз ісін білу
С. балаларды сүю
Д. коммуникабельді болу
Е. алдын ала жоспар  жасап, шығармашылық

$$$144C
Дене мәдениетінің мұғалімі, оқытушы-тренердің бойында педагогикалық процесске жетекшілік етуде үлкен маңызы бар,  бұл:
А. классты ұйымдастыра білу
В. белсенді болу
С. өз  пәнін терең-жетік білу
Д. маркстік-лениндік философияны білу
Е. тәртіпті болу

$$$145D
Дене мәдениетінің мұғалімі, оқытушы-тренердің  оқу  және тәрбие  жұмыстарының жемісті, жақсы болуы үшін қажетті, бұл:
А. мақсатқа дұрыс бағытталу
В. тәрбиелік
С. инициативный болу
Д. жастар мен балаларды сүю
Е. жауапкершілік

$$$146C
Тәрбие барысында еркелету мен қатал болу,  оқушылармен дұрыс қарын-қатынаста болу, қажетті деңгейде талаптар қоя білу, олардың адамгершілік тарапынан сыйлай білу өте маңызды, бұл:
А. педагогикалық шеберлік
В. педагогикалық техник
С. педагогикалық такт
Д. коммуникативтік
Е. гностикалық

$$$147A
Тәрбиелеу процессін игерген жағдайда ғана дене мәдениеті мұғалімінің жалпы және кәсіпқойлық әрекеті жақсара түседі, бұл:
А. ұйымдаструшылық, коммуникативтік, конструктивтік (ойлап-тапқыштық) гностикалық қабілеттер болған жағдайда
В. скромность
С. отзывчивость 
Д. өз ісіне берілгендік
Е. любознательность


$$$148B
... бұл оқушыларды қызықтыра білу, өзінің психологиялық жағдпйын игере алу, педагогикалық іс әрекеттің желісті сезініп, ілесе алу, өзінің бет әлепетімен жест, мимикасын игере алу, бұл:
А. дене жаттықуларының техникаларын игеру
В. педагогикалық элементтердің техникаларын игеру
С. қозғалыс ептіліктері
Д. авторитет
Е. ұйымдасқан-жинақы

$$$149C
Педагогикалық шеберлікті игерген әр мұғалім өзі өмір сұріп отырған ортада ... болып табылады.
А. үгіт-насихатшы
В. ұйымдастырушы
С. ең жоғары педагогикалық тәжірибе
Д. инициатор
Е. қоғамдық қызметкер

$$$150A
... бұл педагогикалық мақсатқа бағынатын қызметтік және құрылыстық компонентердің жиынтығы:
А. педагогикалық жүйе
В. педагогикалық процесс
С. обязанность
Д. құқық
Е. оқу-тәрбие процессі

$$$151B
Дене мәдениетінің мұғалімі және оқытушы-жаттықтырушының білімінің құрылысын  құрайтындар:
А. uигиеналық, әлеуметтік-гуманитарлық
В. қоғамдық саясат, психолог-педагогикалық, медико-биологиялық және әлеуметтік
С. базалық, вариативтік
Д. физкультуралық және спорттық
Е. қоғамдық-тарихи, арнайы


3  -  тақырып. Дене шынықтыру және спорт бойынша мамандар қызметіндегі педагогикалық  басқарудың  ерекшеліктері. Педагогикалық  менеджмент.

$$$152C
Педагогикалық жүйенің негізгі компоненттері ретінде бөліп алуға болады:
А. қозғалыстық
В. оқу және түйсіну
С. гностикалық, проектировочный, конструктивтік, ұйымдастырушылық  және коммуникативтік компоненттер
Д. жеке бастың бағдарламалық
Е. мәдени шығармашылық

$$$153A
Кез  келген іс әрекеттің сипаттамасы мен мазмұны анықталады:
А. қоғамдық талапқа сай, қоғам алдынада тұрған міндетті жену, қоғамдық мақсатты іске асыру
В. мақсат, әдістер
С. міндеттер, формалар
Д. амалдар, әдістер
Е. әдістер, формалар

$$$154B
... бұл компонент жаңа білімді игерумен, мақсатқа байланысты жүйелеу, анализировать ету, педагогикалық міндеттерді қалыптастырумен сипатталады:
А. коммуникативті
В. гностикалық
С. ұйымдастырушылық
Д. проектировочный
Е. конструктивтік

$$$155C
... бұл компонент іс әрекеттердің әдістерінің мазмұнын ұзақ  мерзімге болашақты жоспарлау саласымен байланысты:
А. гностикалық
В. коммуникативтік
С. проектировочный (проект жасау)
Е. конструктивтік
Д. ұйымдастырушылық

$$$156E
... бұл компонент оқушылырдың алдында тұрған сабақтардағы іс әрекеттерінің оқу хабарламасының композициясымен байланысты:
А. ұйымдаструшылық
В. гностикалық
С. гноснтикалық
Д. проект жасау
Е. конструктивтік

$$$157B
... бұл компонент хабарламаны жеткізу процессі кезендегі ұйымдастыра білумен байланысты 
А. коммуникативтік
В. ұйымдастырушылық
С. констурктивті
Д. іс әрекеттік
Е. қозғалғыштық

$$$158C
... бұл компонент оқушылармен , жұмыстағы жолдастарымен және администрациямен педагогикалық мақсатты түрде байланыс жасай білумен байланысты:
А. сезініп-түсіну
В. локальді-моделировать ету
С. коммуникативті
Д. шығармашылық
Е. мәдени-шығармашылық

$$$159A
 Дене тәрбиесінің ілімдері мен әдістерінің негізгі салушылардың қайсысыс дене мәдениеті мұғаліміне жалпы және арайы талап поя білді <<Дене тәрбиесі   білімінің жетекшісі өз пәніні өте  жақсы түсінумен қатар, жас адамның ағзасының формасының маңызы мен  анықтамасын жете  білгені жөн. Ең бастысы ол тәртіпті,  тәрбиелі және ұстамды, өз қозғалысынң жете, әсем игеруі қажет>>
А. П.Ф. Лесгафт
В. Н.А. Бериштейн 
С. А.Н. Леонтьев
Д. П.Я. Гальперин
Е. Л.С.  Выготский 

$$$160B
Жаттықтырушы-оқытушының іс әрекеті әр түрлі міндеттерді шешуді талап етеді, бұл:
А. білім беру, денсаулықты арттыру
В. ұйымдастырушылық, педагогикалық, шаруашылық, қамтамасыз ету, кәсіпорындық, администрациялық және т.с.с.
С. білім беру, тәрбиелеу
Д.  ұйымдастырушылық, оқу-түсінуі
Е. угіт-насихат ұйымдастырушылық

$$$161A
Дене мәдениетінің  мұғалімін  іс әрекеттің өзіне тән сипаттамалық ерекшелігі болып табылады:
А. көпшілікке арналған спорт жұмыстарының кең қанат жоюы
В. локальді-модельді
С. жүйелі-модельді
Д.  шығармашылық-түйсіну
Е. оқу-секциялық

$$$162A
Тұрғындардың кең көлемде дене мәдениеті және спортқа бет бұрудың әдісі, олардың дене дайындықтарын көтеру, олардың бойында пайдалы қозғалыс әрекеттері мен ептіліктерін  қалыптастыру, дене мәдениеті және спорт сабақтарының келешекте жандануы, бұл:
А. физкультуралық-спорттық таралар
В. дене мәдениеті сабағы
С. өз беттерінше ұйымдастырудын сабақтар
Д. жеке адамға арналған сабақ
Е. топқа арналған сабақ

$$$163C
Физкультуралық-спорттық шаралардың негізгі бағыттарын атаңыздар:
А. оқу-позновать ету
В. бағыт бағдар беру және іріктеп алу
Е. үгіт-насихат жұмыстары, оқу-жаттығу бағыты
Д. информациялық
С. мәдени-шығармашылық

$$$164A
Физкультуралық-спорттық шаралардың үгіт-насихат бағытындағы басты мақсат, бұл
А. дене мәдениеті сабақтарының деңгейін  көтеру  және әр түрлі  контингенттегі адам   баласын  дене мәдениеті мен спортпен айналысуға тарту
В. денсаулықты  арттыру
С. білім беру
Д. секциялық
Е.  көпшілікке көріну
$$$165B
Физкультуралық-спорттық шаралардың  оқу-жаттығу бағытында басты мақсаты, бұл:
А. спорттық теберлікті көтеру
В. көңіл күйді көтеру, өзіңе жағымды көңіл күй қалыптастыру, шеберлігінің көтеріліп-жақсаруына жағдай жасау, жеткілікті дене дайындығын  игеру
С. спорттық разряд
Д. ГТО-ның нормасын тапсыру
Е. жарыстарды өткізіп, оларға қатысу

$$$166C
Көпшілікке арналған физкультуралық-спорттық шараларды ұйымдастыру үшін міндетті түрде ертерек жасау қажет:
А. тренерлік ұйым
В. педагогикалық ұйым
С. дайындық комиссиясы
Д. КФК председателінің ұйымын
Е. ФСО ұйымы (физкультурно-спортивное общество)

$$$167D
... бұл ең басты жетекшілік ететін құжат, осы құжаттың негізінде көпшілікке арналған спорттық шараларды ұйымдастырып , өткіземіз
А. устав
В. конспект
С. жоспар
Д. положение
Е. инструкция

$$$168C
Жарыстың положениесі қандай негізгі  бөлімдерден тұрады ?
А.  ұйымдастырушылық жұмыстар, жарысты өткізу
В. дайындық , негізгі бөлімдер 
С. ұйымдастырудың мақсаты, өткізілетін мерзімі және әдәсә, қатысатындар, бағдарламасы, жеңімпаздарды анықтаудың жолдары, марапаттау, заявкалар, командаларды таныстырудың реті
Д. өткізудің басы және қорытындысы 
Е. мақсаты, міндеттер, мазмұны

$$$169A
Спорттық жарыстарды өткізудің негізгі жолдарын атаңыздар, бұл
А. тура, шеңбер, бойынша, шығып отыратын әдіс
В. веревка, саты
С. тура сызықпен, толқынды
Д. концентрический, қайта
Е. ступенчатый, толқынды

$$$170B
Спорттық жарыс тәжірибесінде қандай атрибутикалар қолданылады:
А. ашық, жабық
В. мемлекеттік ту, спорт қоғамның туы жарыстың эмблемасы, төрешілердің және оқушылардың формалары
С. сапқа турғызу, митинг, шествовать ету
Д. веноктар қойып, от жағу
Е. спортсмендердің ант берулері
$$$171B
<<Дене мәдениеті мен спорт>> саласындағы <<Педагогикалық мендежмент>>  қандай ойды білдіреді, бұл:
А. жетекшілік ету органы
В. жетеекшілік іс әрекетінің арнайы түрі, дене мәдениеті және спорт саласындағы ерекше жетекшілік етудің түрі
С. способтар, манера
Д. адамдермен қарым-қатынас
Е. администрациялық бірлік

$$$172A
Балар мен жас өспірімдер спорт мектептеріің жағдайында тренер спортсмендерге жетекшілік етудің қандай әдістерін қолданады ?
А. педагогикалық және әлеуметтік психологиялых
В. жаттығу әдісі
С. формальды және формальді емес іс әрекет
Д. тура немесе жанама әсер ету
Е. ұйымдастырушылық және экономикалық

$$$173C
... бұл өз ара байланысты алдағы қойған  әрекеттің мақсатының тиімділігіңн  қамтамасыз ететін және қажеттілікке сай толық ризашылық алудың әдістері мен формаларының комплексі:
А. жетекшілік етудің әдістері
В. жетекшілік етіудің  құрылысы
С. жетекшілік жүйесі
Е. жетекшілі пәні

ІҮ. Дене шынықтыру және спортпен  айналысатын адамдармен  жүргізілетін  тәрбие  жұмысының  әдістемесі.
1  -  тақырып. Дене  шынықтыру  және спорт  ұралдары  арқылы  жүргізілетін  тәрбие  жұмысы әдістемесінің  негіздері
                                       
$$$174C
Жаңа заман кезеңінде мемлекеттің қай қужатында тәрбие  жұмысынның міндеттері берілген, бұл:
А.  оқу жоспарында, бағдарламада
В. уставта, оқу бағдарламасында
С. ҚР конституциясында, білім туралы заңда, дене мәдениетінен спорт заңында
Д. нұсқаулар мен бағдарлама
Е. бағдарлама мен конспектіде

$$$175B
Жаңа замандағы тәрбие іс әрекетінің  негізгі бағыттарын атаңыздар:
А. салауатты өмір салты
В. өмірге көз қарасын қалыптастыру; қоғамдық-саяси тәрбие, адамгершілік тәрбие, патриоттық және мнтернационалдық, әскери-патриоттық, еңбек, ақылдылық, экономикалық білім, эстетикалық білім  тәрбиесі
С. ғылыми-әлем көзқарасы, дене тәрбиесі
Д. саяси идеялық және дене мәдениеті-спорттық бағыт
Е. политикалық және экономикалық бағыт

$$$176B
... бұл адам баласының қоғамдағы өзін ұстау әдеті және ептілікті қалыптастыруы, сезімін дамыту және  мақсатты түрде адам баласының моральдық сенімін қалыптастыру
А. эстетикалық тәрбие
В. адамгершілік тәрбие
Е. еңбек тәрбиесі
Д. саяси идеологиялық тәрбие
Е. саяси қоғамдық тәрбие

$$$177C
Дене мәдениеті және спорт процессі барысында адамгершілікке тәрбиелеудің амалына жататындар: 
А. практикалық жаттығулар
В. сөз, көрнектілік
С. оқу-жаттығу сабақтары, спорттық режим, жарыстар, оқытушының, жаттықтырушының іс әрекеттер
Д. спорттық жаттығулар
Е. смоторлар-конкурстар

$$$178A
Адамгершілік тәрбиесінің негізгі әдістерін атаныздар, бұл:
А. сендіру, сухбаттасу, диспуттар, көрнекті мысал келтіру, практикалық тапсырма, марапаттау, сенім көрсету, айыптау,  марапаттау,
В. айыптау, марапаттау
С. сұрау, бақылау
Д. бағалау, анализ
Е. сөз, практикалық жаттығулар

$$$179A
Дене және ақылдылық және дене тәрбиесінің арасында  қандай байланыс бар ?
А. ақылдылық жұмыс қабілеттілігіне жағдай жасау, дене тәрбиесінің тиімділігін арттыру, оқушының дене тәрбиесіне деген қатынасы мүмкіндігінше ойлауға бағытта
В. дене дамуын жоғарлату
С. дене дайындығынығ деңгейін арттыру
Д. денсаулықты жақсартылау
Е. денсаулық жағдайын жақсарту

$$$180B
Ақылдылыққа  тәрбиелеудің амалдарын атаңыздар, бұлар:
А. математика, дене жаттығулары
В. дене мәдениеті сабағы, дене жаттығулармен  айналысу процессіндегі проблемалық ситуациялар
С. индукция, дедукция
Д. анализ және хабарландыру
Е. бақылау мен салыстыру

$$$181B
Ақылдылықа тәрбиелеудің негізгі әдістерін сатаңыздар, бұлар:
А. сұрау, бақылау жаттығуларын қабылдау
В. сұрау, бақылау және салыстыру, анализ және хабарландыру, практикалық бағалау және қозғалыс әрекетін анализдеу
С. пән аралық байланыс
Д. әрекетті бағалау әдісі
Е. алдын-ала, өтпелі және қорытынды


$$$182C
Тәрбиенің қай жағы сұлулықта түсінуге, ең бастысы соны өмірде іске асыру қабілеттілігін тәрбиелейтін және содан қайдада бір қанағаттанарлық сезінде болатын етіп тәрбиелейді , бұл:
А. адамгершілік
В. ақылдылық
С. эстетикалық (сұлулыққа)
Д. саяси-идеялық
Е. еңбек

$$$183A
Дене жаттығуларымен айналысу процессіндегі эстетикалық тәрбиенің негізгі әдістерін атаңыз, бұл:
А. эмоционалды-көрнекті тсіндіру, қанаттандыратын мысал, қозғалыс әрекеті әсемдіктің практика жүзінде пайда болуы.
В. мейрамдар мен мейрамдарға қатысу
С. гигиеналық жағдайлар мен табиғаттың факторлары
Д. сабақтардың жағдайлары мен музыка
Е. көркемдік тәрбиенің арнайы амалдары

$$$184B
Дене аттығуларымен айналысу барысында еңбекке тәрбиелеудің негізгі қандай сапалар қалыптасады ?
А. төзімділік, жылдамдық
В. тәртіптілік, еңбектегі инициативаның пайда болуы, коллективтік еңбекке жеке басының қосары
С. адамгершілік ақыл және сезім қалыптасады
Д. адамгершілік сапасы қалыптасады
Е. қажыр қайрат сапасын тәрбиелеу

$$$185D
Дене тәрбиесінің  процессі барысында еңбекке тәрбиелеудің арнайы әдістерін атаңыздар, бұлар:
А. түсіндіру, сендіру
В. өзіне үйрету
С. практикалық жаттығулар
Д. практика жүзінде еңбекке үйрету, сұхбаттасу еңбектің тнәтежесін бағалау жақсы еңбекті мысалға келтіру
Е. сұхбаттасу, өзін өзі күту

$$$186A
Дене мәдениеті және спорт педагогикасында тәрбиелеудің ...  дегеніміз оның нгізгі басты бағытын, барлық жүйесін анықтайды, мазмұны, әдісі, оларға қатысатын адамдар арасындағы қатынастар мен ұйымдастыру:
А. принциптері 
В. амалдары
С. формалары
Д. әдістері
Е.  әдістемелік жолдары

$$$187C
Адамзат баласының қалыптасуының объективті негізін қажыр-қайрат пен ақылға тәуелді емес факторлар құрайды, бұлар:
А. өмір жағдай
В. денсаулығының қалпы
С. материалдық-техникалық база; қоғамдық қатынас; дене  мәдениеті және спорт; күнделікті өмір, табиғи орта және адамның тұқым қуалаушылық ерекшеліктері
Д. адамгершілік және ақылдылық сапалары
Е. адамның психологиялық жайғдайлары

$$$188C
Коллектив деп мынандай белгілері бар адамдар тобын атауға болады, бұлар:
А. мақсаты мен міндеттері жалпы
В. амалдары мен әдістері үқсас, бірдей
С. мақсаттары біреу, міндеттері мен құқылары тең, өздерін-өздері басқару жолға қойылған, басқа коллективтермен байланысты, өз ара жаупкершілікті  сезінетін
Д. талап біреу
Е. дене даму көрсеткішінің бір келкі болуы 

$$$189A
Спорттық коллективтің өзіне  тән арнайы ерекшеліктері , бұл:
А. ерікті және әр қайсысы жеке спорттық көрсеткішке ұмтыпы, тырысуы
В. мақсаты және формалары бірдей
С. міндеттері мен амалдары
Д. әр түрлу  міндеттері бар
Е. тең проволы

$$$190C
... бұл бірімен бірі өзара байланысты, бір тұтас қызмет ететін бұтін
А. құрылыс
В. оқу процессі
С. жүйе
Д. тәрбиелеу процессі
Е. кезеңдер

$$$191A
... бұл жалпы қоғамдық іс әрекетте біріккен, адамзат баласының ұйымдасқан қоғамы:
А. коллектив
В. топ
С. команда
Д. топшылар
Е. топтастыру

$$$192C
... бұл спорттың тәрбиелеу сферасына сай тәрбиелеу заңдылықтарын ашатын педагогикалық процесстің жай бөлінуі:
А. жүйе
В. құрылыс
С. кезеңдер
Д. оқу
Е. үйрету

$$$193A
Спорттық коллективтің даму кезеңдерін атаңыздар, бұлар:
А. коллективті ұйымдастыру; коллективтің құрылуы, коллективтің беріктігі, коллективтің тәрбиелеу субъектісіне айналуы
В. дайындық, негізгі, қорытынды 
С.дайындық,  жарыстық, өтпелі
Д. бастапқы, өтпелі, қорытынды
Е. алдын-ала, жылдам, қорытынды

2  -  тақырып. Дене мәдениеті және спорт саласындағы тәрбие әдістерінің жүйесі.

$$$194D
 Жеке бастың ақылың қалыптасу әдістерін атаңыздар, бұлар.
А. сөз
В. көрнектік
С. практика жүзінде үйрету
Д. түсіндіру, сұхбаттасу, сендіру, мысал
Е. хаттасу, интервью, көрсету
 

$$$195A
Адам баласының ортада өзін ұстау мәдениетінің жағымды  жақтарының қалптасуларының негізгі әдістерін атаңыздар, бұлар:
А. үйрету, жаттығу, тәрбиелеу ситуацияларын  тудыру
В. обобщать ету, анализ
С. қорытынды шығару
Д. әңгімелесу, сұхбаттасу
Е. жеке бастың мысалы

$$$196B
Адам баласының өзін ұстауының тиімді стимуляторларының бірі  -  жақсы баға және оның іс әрекетін  істеген істін құптап, қолдау бұл мына әдіс болды:
А. адамның өзін ұстауын ұйымдастыру әдісі
В. адамның өзін ұстауын стимулировать ету әдісі
С. принуждать ету әдісі
Д. жаттығу әдісі
Е. көрсету әдісі

$$$197A
... бұл әдістің көмегімен адам баласының ақылына мақсатты түрде педагогикалық әсер ету іске асырылады; оқушының өзін ұстауына, қажетті сапаларпдың қалыптасуларына, пайдалы іс әрекетті  тәжірибе жүзінде жинақтау және әр түрлі, көптеген өз ара қатынастар:
А. тәрбиелеу әдісі
В. амалдары
С. формалар
Д. приемдар
Е. бақылай

$$$198B
Адамның өзін өзі ұстауын ұйымдастырудың негізгі әдісі ретінде үйретудің негізгі әр түрлерін атаңыздар, бұлар:
А. жаттығушылық
В. талап , тапсыру, жаттығу, қайталап қосылу
С. бақылау
Д. өзің-өзі бақылау
Е. өзің-өзі тәрбиелеу

$$$199A
Стимулировать етудің негізгі әдістерін атаңыздар, бұлар:
А. қолдау, жазалау
В. сөгіс жариялау
С. мақтау айту, марапаттау
Д. спорттық жарыс
Е. секция сабақтарына қатысу

$$$200C
Бұл ғылымның объектісі болып  дене мәдениеті және спорт саласындағы моралі болып табылады:
А. эстетика
В. этика
С. спорттық этика
Д. философия
Е. педагогика

$$$201E
Дене мәдениеті және спорт саласындағы сендіру әдісінің негізгі түрлерін атаңыздар, бұлар:
А. шығармашылық инвариантность
В. тренигово-игровые
С. формальді емес, жеке басты  
Д. алгоритмгуация
Е. сөзбен айтып және іспен көрсетіп мендіру

$$$202B
... бұл мұғалім, жаттықтырушы және коллективте қолданылатын идеялық, адамгершілік сенімінің, сезімнің және ортада өзін ұстауды қалыптастыру мақсатында жеке адамды тәрбиелеуде қолданылатын әдіс
А. педагогикалық процесс
В. тәрбиелеу әдістері
С. тәрбиелеу амалдары
Д. тәрбиелеу жүйесі
Е. тәрбиелеу формалары

$$$203A
... бұл жоспарлы және жүйелі  түрде ұйымдастырылатын оқушылардың  әр түрлі әрекеттері, практика  жүзіндегі істері, негізгі мақсаты жатақханадағы ереже мен  мен правиланың нормаларын сақтауға, қажетті әдеттерді, ептіліктерді қалыптастыру
А. жаттығу 
В. жоспарлық
С. жүйелілік
Д. практичность
Е. бірлік

$$$204B
Адамгершілік нормада өзіне ұстауда үйрету барысында тәрбие практикасында мынандай жаттығулардың түрлері қолданылады:
А. дене  жаттығуы
В. іс әрекеттегі жаттығулар,  режимдік жаттығулар, арнайы жаттығулар
С. қайталағыштық
Д. циклділік
Е. келісімділік

3  -  тақырып. Спорт және дене шынықтыру саласындағы тәрбие жұмысы әдістемесінің  ерекшеліктері.

$$$205A
... бұл тәрбиелеу саласындағы білімдер жүйесі, күнделікті өмірде, практикада қолданылатын білімнің, ептілік пен әдеттің тұрақтылығы:
А. тәрбиеліктің деңгейі
В. дайындықтың деңгейі
С. тәрбие
Д. даму
Е. білімділік

$$$206B
... бұл белгілер  бойынша адамның тәрбиелік деңгейін және тәрбиелік іс әрекеттерінің көрсеткіштерін бағалауға болады:
А. адманың өзін-өзі ұстау (поведениесі)
В. критерий
С. бағынғыштық
Д. деңгей
Е. тәрбие

$$$207C
Тәрбиелеу принциптері іске асырылады:
А. оқып үйренуде 
В. оқуда
С. амалдарда, әдістерде, приемдарда, формаларда, тәрбие жұмыстарында
Д. спорттық жаттығуларды ұйымдастыру
Е. дене жаттығуларын ұйымдастыру

$$$208A
Дене мәдениеті мұғалімі мен оқытушы-тренердің міндеттері болып табылады:
А. жеке бастың жан-жақты дамуына тәрбиелеу жөнінде белсенді әсер ете білу
В. өзін өзі тәрбиелеу
С. өзін өзі бақылау
Д. дене жетілуі
Е. ...

$$$209D
Жеке адамның өз басында жақсы жақтарда қалыптастырып және жетілдіруге, жаман сапаларды  жоюға , қоғамның талабына, жеке басының қажеттілігіне сай өзімен өзінің түсініп барып, жүйелі түрде жұмыс істеуі, бұл:
А. өзін өзі бақылау
В. өзін өзі сезіну
С. өзін өзі жетілдіру
Д. өзін өзі тәрбиелеу
Е. өзін өзі бағалау

$$$210A
Дене мәдениеті мұғалімі, жаттығудың тәрбиелік жұмыстарының тиімділігі көп жағдайда оларда төмендегі көрсетілген ерекшеліктердің қаншаға дамығанымен көруге болады:
А.  педагогикалық этика мен педагогикалық такт
В. дене дайындығы
С. техникалық дайындық
Д. тактикалық дайындық
Е. психологиялық дайындық

$$$211B
... бұл оқытушының тәрбиелеу процессі барысында өз оқушылардың морально-педагогикалық әсер етуіне жағдай жасайтын адамгершілік ұстамдылығының нормасы
А. шеберлік
В. педагогиелық этика
С. педагогикалық тактика
Д. сапаларды  тәрбиелеу
Е. ұйымдасқан жинақылық



$$$212D
... бұл нақты ситуацияда жеке адамға немесе коллективке мақсатты түрде әсер етудің педагогикалық жолы:
А. педагогикалық этика
В. педагогикалық шеберлік
С. өзінің ұйымдасқан-жинақы болуы
Д. педагогикалық такт
Е. педагогикалық этикет

$$$213C
Оқу-жаттығу процессі барысындағы оқу сипаттамасының негізгі компоненттері:
А. дайындық, негзгі, қорытынды бөлімдер
В. разминка, жарыс
С. мотивациялық, ориентациялық, мазмұндық, операциялық, энергетикалық, бағалау компоненттері
Д. спорттық тренировка, жарыстар
Е. спорт, ойын, гимнастика, туризм

$$$214B
Оқу-тренировка сабақтарын ұйымдастыру барысындағы  тренердің  іс әрекетінің арнайы ерекшеліктері, бұлар:
А. спорт  түрінің спецификасы
В. сабаққа өз  еркімен қатысу; спорт коллективінің  ерекшілігі , өзінің квалификациясы; техникалық  жетілдірудегі өз деңгейінің дене мүмкіншілігі
С. спорттық бағдарлау
Д. спорттағы іріктеп алу
Е. сабаққа деген қызығушылық

$$$215A
Жас спортсмеңдерді үйретудің негізгі  коллективтік формасын атаңыз, бұл:
А. спорттық тренировка
В. спорттық  жарыс
С. таңертенгілік гимнастика
Д. ойындар
Е. серуендер, туризм

$$$216A
Тренердің үйрету қызметіне кіретіндер:
А. жоспарлау, ептілік пен әдетті және білімді жеткізіп, үйрету; жас спортсмендердің оқу-жаттығу әрекеттерін ұйымдастырып оны стимулировать ету, тренировканың барысына бақылау жасау, мазмұның игеру, оқу-жаттығу процессін коррекциялау
В. жоспарлау, еспке алу
С. жоспарлау, бақылау
Д. жоспарлау, есепке алу, бақылай
Е. спорттық білімді, ептіліктер мен әдеттерді беру

$$$217B
Психологиялық жағынан қарайтын болсақ тренердің авторитеті (беделін)  мыналармен сипатталады, бұлар:
А.  көңіл бөлу, еске салу
В. инерция, ирреднация (перенос), авторитетін нақтылау заңымен
С. ойлау қабілеті мен, қиялдауымен
Д. ұйымшылдылығымен, тәртіптілігімен
Е. қабылдау, ес, көңіл, ойлау қабілеті

$$$218A
... бұл жалпыға бірдей маңызды, әсер бар идеялар жүйесі, белгілі сапасы бар, әлеуметтік институт
А. авторитет 
В. пропогондист (үгіт-насихатшы)
С. новатор
Д. передовик
Е. жетекші

4  -  тақырып. Спортшылардың  өзін-өзі тәрбиелеуіне басшылық жасау.

$$$219B
... бұл жеке бастың өзі өмір сүріп отырған ортамен белсенді қатынасы арқасында пайда болатыне жеке бастың жетілуі мен дамуына әсер ететін ойлап істелеген  мақсатты және ерікті іс әрекет:
А. өзін өзі жетілдіру 
В. өзін өзі тәрбиелеу
С. өзімен өзі болу
Д. өзін деген сенімділік
Е. өзін өзі түсіну

$$$220B
Спорттағы өзін өзі  тәрбиелеудің негізгі  бағыттары, бұл:
А. өзін өзі утверждать етіп дәлелдеу
В. өзіне  өзінің сенімді болуы, өзін-өзі игере алуы, өзін өзі бақылау білу
С. өзін өзі бағалау
Д. өзін өзі текесеру
Е. өзін өзі анализ жасау

$$$221C
Жас спортсмендердің тәрбиеліліктерін оқудың негізігі  әдістерін  атаңыздар:
А. әдеби және документальді материалдардың анализдері
В. педагогикалық эксперимент
С. спортсмендердің әрекеттерінің анализдері, педагогикалық бақылау, сухбаттасу әдісі, байланып істелген ситуацияны тудыру әдісі
Д. математикалық статистика әдісі
Е. анализ және хабрламаны тарату

$$$222A    
... бұл оқушының жеке бас ерекшеліктері туралы қорытынды жасауға мүмкіндік беретін жүйелі түрде, мақсатты, табандықпен фактірлерді жинау
А. бақылау
В. эксперимен
С. сұрастыру әдістері
Д. социометрия
Е. педагогикалық өлшем

$$$223E
Педагогикалық эксперименттің негізгі түрлерін атаңыздар, бұл:
А. ашық, жабық
В. қосылқан, қосылмаған
С. ұздіксіз, ұзіп-ұзіп
Д. бірінің ізімен, тура
Е. табиғи, модельді, лабораториялық, диагностикалық 

$$$224A
Сұрастыру әдісінің негізгі түрлерін атаңыздар, бұлар:
А. интервью, анкета алу
В. сұхбаттасу, хабарлама
С. информация
Д. дәріс, семинар
Е. анализ, әңгімелесу



$$$225D
Педагогикалық өлшемнің негізгі түрлерін атаңыздар, бұл:
А. бақылау жаттығуы
В. бақылау ізденістері
С. тестер
Д.  констатирующий,  диагностирующии, прогнозируюшие
Е. бақылау өлшемі

$$$226B
Мектеп оқушыларының жеке басының және жас ерекшеліктерін ескере отырып дамыту және өзін өзі жетілдірудің негізгі формаларын атаңыз,  бұлар:
А. бағыт бағдар беру және іріктеп алу
В. приспособление, еліктеу, ересектерге, достарына, коллективте, құрбыларына еліктеу
С. денені  жетілдіру
Д. сабақ, спорттық тернировка
Е. ойындар, спорттық жарыстар

$$$227D
Өзін-өзін тәрбиеленудің мазмұның негізгі компоненттері болып табылады:
А. күш
В. төзімділк
С. қозғалыс сапасын тәрбиелеу
Д. қажыр-қайрат және адамгершілік сапасын қалыптастыру
Е. алқылдылыққа тәрбиелеу

$$$228C
Тәрбиелеу процессінің тиімділігін арттыру әр түрлі жолмен іске асырылады:
А. түрлері арқылы
В. амалдары арқылы 
С. тәрбиелік міндеттерді жоспарлаудың жүйелері,  тәрбие процессінің  мазмұнын  жетілдіру, тәрбиенің  әдістері мен түрлерін іріктеп алу арқылы
Д. дене  мәдениеті мұғалімінің, жаттықтырушының жеке басы
E. спортпен айналыстаын оқушылардың жеке бастары

$$$229A
... бұл алдыда тұрған міндеттердің қандай амалдары мен әдістерін қолдана отырып   шешуге болады және соңғы  нәтежиелі көрсеткіші қандай болатынын алдын-ала көре білу
А. жоспарлау
В. есепке алу
С. бақылау
Д. бағалай
Е. іріктеу


5  -  тақырып. Спорттық ұжымды тәрбиелеу әдістемесі.

$$$230B
Коллективтің жалпы сипаттамасы, бұл:
А. мақсаты мен міндеттерінің бірлігі
В. кез келген ұжымның, адамдардың топтары, топтың өте жоғары деңгейде дамуы, мақсатка  ұмтылу, тұтастық, рухани бірлік
С. бірігіп мәселені жену
Д. жұмыстың тиімділіг
Е. ең жоғары жетістік

$$$231A
Жас өспірім балаалардың спорттық  коллективінің негізгі психологиялық жағы, бұл:
А. мақсатқа тура бағыттау, мақсатқа ұмтылу
В. дененің жетілуі
С. спорттық жетістік
Д. спорттық шеберлік
Е. дене жағдайы

$$$232B
Балалар спорт колективінің әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері, бұл:
А. жеке  адамның ойы
В. қоғамнық ой, көңіл күй және коллективтің  традициясы 
С. психологиялық ауытқу, конформизм
Д. ауытқу, сендіру-внушать ету
Е. еліктеу, сендіру-внушать ету

$$$233A
Спорттық коллективтік ұйымдастырудың 1 кезеңіндегі негізгі міндеттері
А.  рольдерді бөліп беру
В. міндеттер мен қазметтерді бөліп беру
С. активтерді іріктеп алу, қабілеттіліктерін анықтау, тапсырмаларды бөліп беру
Д. неформальді лидерді іріктеп алу
Е. коллективтің мүшелерін танысу

$$$234A
2 кезеңің өзіне тән сипаттары мен міндеттері; коллективтің аяғынан туруы, бұл:
А. активке  баса көңіл болу, олар қалай авторитет (бедел) жинады, коллективтің алдыңғы  қатарлы ойларын қалай және жетекшілердің талаптарын қалай өткізді
В.  лидерлермен  сұхбаттасу
С. жақсы спортсмендермен жиналыс өткізу
Д. <<қиын>> өспірімдеремн жұмыс
Е. әр түрлі физкультуралық-спорттық шараларды бірігіп  өткізуі

$$$235C
Коллективтің құрфлуының 3 кезеңі: коллективті  бекіту, біріктіру
А. жарыстарда  жақсы  өнер көрсету
В. лидердлерді анықтау
С. барлық жас спортсмендерде коллективтің міндеттеріне көз қара қарастарын жақсы  қалыптастырып, жауапкершіліктерін арттыру
Д. тәрбиелеудің амалдары және түрлерінің бірлігі
Е. мақсаты мен міндеттеріне әртүрлі подход жасау

$$$236A
Коллектитвтің  қалыптасуының 4 кезеңі: коллективті тәрбие процессінің субъектісіне айналуы:
А. коллективтің жалпы талабына сай әр  спортсменнің өзіне өзінің максимальді талап қоя білуі
В. жекешеленген
С.  эгоистік сипаттың пайда болуы
Д. ойларының  бірлігі
Е. жеке педагогикалық ситуацияны прогнозировать ету

$$$237B
Коллективтің іс әрекетің  және ұйымдаструдың негізгі принциптері
А. бір  тұтастық
В. суверенитет өзін өзі басқару  және жетекшіліктің дилектикалық  тепе-теңдігі, коллективтің сйлауы, жақсы  традицияның бірлігі, <<мажорлы>> жоғары  болуы;  коллективтің эстетикалық жағы
С. түсінуі және белсенділік
Д. жекешеленген принцип және тиімділік
Е. беріктік және прогрессировать ету

$$$238C
Мектептер мен жас өспірімдер спорт  мектептерінде   дене мәдениеті коллективтерінде қандай  жетекшілік органдар бар ?
А. ФСО (физкультурно-спортивное общество)
В. ДСО (добровольное спортивное общество)
С. Совет КФК (коллектив физической культуры)
Д. СКС
Е. КСК

$$$239D
Коллективтің алғашқы құрылу саптасында  жетекшілікті  қандай орган іске асырады :
А. староста
В. команда капитаны
С. физорг
Д. класс белсенділері (староста, физорг, ректор, спорт секциясының бюросы )
Е. дружина Советі

6  -  тақырып. Спорттық ұжымда жеке тұлғаны тәрбиелеу.
$$$240D
Адамның қоғамдағы нақты маңыздылығы, оның жеке психологиялық қалпы және әлеуметтік қызметі, қоғамдық тіршілк иесі ретінде немен  тұсіндіріледі
А. спортқа деген қатынасымен
В. темпераментімен
С. адамдарға деген көз-қарасымен
Д. жеке тұлға ретінде
Е. адамның өзін-өзі ұстауымен

$$$241A
Балалар спорт коллективті-өте күрделі организм, әр қиялы жетекшілікті, басқару процессін қажет етеді, бұл:
А. капитандар ұйымы, физоргтар ұйымы, кішкентай балалармен  жұмыс істейтін ұйым, жастар сарайында  спорт жұмысының активтерін ұйымдастыру , спорт түрлерінің төрешілері ж.т.с.с.
В. отряд ұйымы
С. дружина ұйымы
Д. звено ұйымы 
Е. жарыққа шығару



$$$242B
... - бұл  бір қалыптан екінші сапалы оданда жоғары қалыпқа жоғарлау, өзгеру түсінігі болып  табылады
А. тәрбие
В. даму
С. тәрбиелі
Д. қайталау
Е. жаттығу жасау

$$$243C
Адам баласының дамуына әсер ететін негізгі  фаторларды атаңыз, бұл:
А. денсаулық
В. қозғалыс сапасын тәрбиелеу
С. биологиялық және әлеуметтік факторлар
Д. дене бітімі
Е. жұмыс қабілеттіліг

$$$244C
<<Акселерация>>  деген сөзді  біз қалай түсінеміз, бұл:
А. даму процессі бояулаған
В. өте ақырын даму
С. балалар мен жеткіншектердің жамуының жеделдеу
Д. тәрбиелеу
Е. жеделдетіп тәрбиелеу

$$$245C
Дұрыс, жақсы қарым- қатынасты қалыптастыру  үшін спорт ұйымдастурышысына  төмендегідей жағдай жасау қажет
А. сабақ
В. спорт жаттығу
С. өзін өзі бекіте білу, коллективтегі әр  жеткіншекттің  авторитетін қалыптастыру
Д. спорттық жарыстар
Е. командалар

$$$246E
<<Балалар спорт коллективінің қоғамдық ой пікір>> спорт ұйымдастырушының оқуына, есепке алуына деген қандай  элементтерден тұрады ?
А. спорттық көрсеткішткр
В. тәрбиелік
С. дене  дайындығы
Д. техникалық дайындық
Е. интеллектулды, эмоционалды, мотивациялық және қажыр-қайрат элементі

$$$247A
... бұл жас спорсмендердің жалпы ұзақ эмоционалды  күйі, өз кезінде спортсменнің бойындағы сапасын көрсетуге әсерін тигізеді
А. коллективтің көңіл күйі
В. жеке басының көңіл күйі
С. топтың көңіл күйі
Д. белсену көңіл күйі
Е. психологиялық ауытқу

$$$248C
... бұл ұрпақтан ұрпаққа берілетін адамдар өмірінің нормасы, ережесі және ғұрып салты
А. ереже
В. инструкия
Е. традиция (дәстүр)
Д. нормы
Е. міндеттер

$$$249D  
Балалр спорт коллективіндегі еліктеуді былай бөлуге болады:
А. жүру
В. жүгіру
С. киіну
Д. мәнерлі және түсінушілікпен
Е. дене жаттығуларынын орындалу  техникасы

$$$250B
Сендіріп внушать ету мыналардың көлемінен іске асырылады:
А. авторитет  (бедел)
В. сөз, эмоцияның сыртқы көрінісі, сезім, сендіру, қалып
С. бағалау
Д. көңіл күй
Е. мінез

$$$251B   
... бұл коллективтег қалыптасқан түсініктер мен ойларға, коллектив жағдайына адамның қалыптасуы:
А. предпримчивость
В. ...
С. мінез
Д. педагогикалық такт
Е. техника

$$$252C
Коллективтің жарыс кезіндегі моральді тұрақтығының қалыптасуы:
А. одержимость
В. ұмтылу
С. жас спортсмендердің идеялық сенімдерді, денсаулық, коллективтің психологиясы, оның бір тұтастығы
Д. табандылық
Е. турашылдық

$$$253B
Коллективте жеке адамдардың өз ара байланысы болғандықтан, коллектив мүшелерінде болатын өзгерістер мыналардан білінеді:
А. спорттық нәтежиеде
В. қалып, деңгей, коллективтің даму сатысы және басы
С. денсаулық
Д. дайындық деңгейі
Е. қозғалыс сапаларын дайындау деңгейі

$$$254C
 Жалпы қоғамдық ойды тәрбиелеу барысына арналған  жұмыстарды бірнеше бағыттарға бөліп алуға болады:
А. міндеттерді орындау жүйесі
В. ептіліктің қалыптасуы 
С. талап қою жүйесін анықтау, саяси және  адамгершілік ағарту, спортпен айналысушылардың қоғамдық жұмыстан  тәжірибелерінің жинақталуы, мұғалімдердің жаттығулардың оқушылар арасында өз ара  қатынастарының қалыптасуларына әсері 
Д. традиция
Е. дәстүр

$$$255A
Коллективтің жеке бастың қалыптасуына тигізетін әсерін атаңыздар, бұлар :
А. сұхтбаттасу, іс әрекетін ұйымдастыру (талап қою,  үйрету жаттау, қайта қосылу), іс әрекетін қолдау (марапаттау, сенім, жарыстар), зорлап істету (жазалау, айту және т.с.с)
В. жиналыс, инструктаж
С. диспуттар, Ұлы Отан соғысының ардагерлерімен кездесу
Д. линейкалар, жарыстар
Е. ойындар, серуендер, кездесулер


7  -  тақырып. Балара  -  жасөспірімдер спорттық мектебіндегі тәрбиелік жұмыс жүйесі.

$$$256E
... бұл адам баласын нақты бір спорт түріне ынғайына, қызығушылығына қарап бағыттау, сол сабақтан қанағаттанарлық сезімде болуы:
А. спортты дәріптеу
В. үгіт-насихат
С. насихат
Д. спорттағы іріктеп алу
Е. спорттық бағыт-бағдар

* ... бұл адам баласының мұмкіншілігін, қабілеттілігін бағалау және спорттық жетістіктің деңгейін прогнозировать ету
А. бақылау тестері 
В. спорттық бағдар
С. спорттағы іріктеп алу
Д. бақылау жаттығуы
Е. собеседование

* Ең алғашқы іріктеп алу және бағыт-бағдар берудің негізгі критериилерін атаңыздар, бұлар:
А. спорт түрін  таңдаудағы мотиві, морфологиялық ерекшеліктері (самотикалық тип), жеке бастың  физиологиялық ерекшеліктері тұқым қуалаушылық факторлары
В. конституция
С. сухбаттасу
Д. алдын-ала қабілеттілікті анықтау
Е. жаттықтырушы-оқытушы қорытындысы 

* Іріктеп алудың екінші кезеңінің негізгі  критерилерін атаңыз, бұл:
А. сұрау
В. бақылау
С. тест алу 
Д. жетістіктің деңгейі, жетістіктің өсуі және оның тұрақтылығы
Е. дене бітімін бағалаудың ерекшеліктері

* Жас өспірімдердің спорт мектептері келесі топтарды қалыптастырады, бұл:
А. кіші, орта, ересек
В. төмен, орта және дене дайындығының ең жоғары деңгейі
С. ГНП, УТГ, ГСС
Д. ГП, УТС, ГС
Е. бастапқы, оқу-жаттығу топтары

* Балалар спорт мектептеріндегі жұмыстардың негізгі түрлерін атаңыздар, бұлар :
А. УПЗ (учебно-тренировочные занятия), УПС (учебно-тренировочные сборы), спорт жарыстарына қатысу денсаулықты арттыру лагерлеріндегі оқу-жаттығу процессі, медиициналық қайта қалпына келудің жолдары, теориялық сабақтар, көркем  киноларды көріп, анализ жасау, т.б.
В. УТЗ, спорттық  жаттығулар
С. жеке адамға арналған УТЗ
Д. сабақтар, апорттық тренировкалар
Е. оқу сабақтары, спорттық жарыстар, УТС

* Жас спорсмендердің жалпы  даму  деңгейлеріне, спорттық шеберліктеріне және жастарын ескеріп мектеп директорының бекітілуімен қандай құжаттың негізінде идеялық-тәрбие жұмыстары өткізіледі
А. положение
В. устав
С. инструкция
Д. жоспар
Е. бағдарлама

* ДЮСШ-лардың  идеялық тәрбие жұмыстарын қамтамасыз етудің  негізгі ұйымдастыру шаралары болып мыналыр табылады:
А. спорттық жаттығулар, сұхбаттасу
Б. линейкалар, жиналыстар
С. саяси, дәріс, сұхбат, салтанатты  жиналыс, линейкалар, субботниктер, спорт залды жинау, құрал-жабдықтарды жөндеу,  кішілермен сабақтар өткізу, тренировканың жоспарын орындау, спорт ғимараттын турғызу және т.с.с.
Д. санитарлық жұма, дәріс, сухбат
Е. спорттық жарыс, жиналыс,  кішілерге көмек

* ДЮСШ-лардың адамгершілік тәрбиесін ұйымдастырудың негізгі шараларын атаңыздар, бұлар:
А. дәрістер, сухбаттар
В. мектепке толқа салтанатты қабылдау; түлектерді шығарып салудың салтанатты кеші, жиналыс, мектептің спорттық жетістіктерінің көрмесін ашу, қабырға газетін шығару, спорттық кештер мен мейрамдарды ұйымдастыру
С. салтанатты жиналыс, кеш, мейрамдар
Д. диспуттар, кештер, суботтниктер
С. линейкалар, жиналыстар, кештер

* ДЮСШ-ларда эстетикалық тәрбиені ұйымдастырудың негізгі шараларын атаңыздар, бұлар:
А. дәрістер, сұхбаттасу, өзін өзі ұстаудың нормасы
В. спорттық жарыстар, субботниктер
С. музейге экскурсия жасау, киноларды спектакілдерді көріп, талдау көркем әдебиеттерді талдау
Д. кинофилімдер көру, жарыстар
Е. кинотеатрларға бару, жарыстар

* ДЮСШ-лардың тәрбиек жұмысының жоспары мынандай бөлімдерден тұрады:
А. ұйымдастыру жұмыстары , оқу-спорт, денсаулықты арттыру жұмысы
В.  ұйымдастру, оқу-жаттығу, жарыстықжұмыстарынан тұрады
С. оқу-жаттығу, денсаулықты арттыру
Д. идеялық-тәрбиелік, адамгершілік, эстетикалық тәрбие
Е. ұйымдастырушылық, идеялық-тәрбиелік жұмыстар

* ДЮСШ-ның негізгі ата-аналармен жұмысын атаныздар, бұл:
А. ата-аналармен жекешелендіріп жұмыс жасау, коллективті және жекеше консультациялар, ата-аналар жиналып, дәрістер, сұхбаттасу, конференция, ата-аналармен жұмыс
В. консультация, материалдық көмек
С. консультация, сұхбаттасу, балалардың денсаулығың арттыруға көмек
Д. жалпы мектептік және топтық жиналыс
Е. жекешеленген және топтағы сухбаттасу, жиналыстар

* Жаттығушылармен жетекшілерге тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыру жұмыстарына денсаулық спорттық лагерлер ашып, оқу-спорттық базасын жақсарту т.б.с.с. жұмыстарына көмек көрсететін ДЮСШ-да қандай қоғамдық ұйым құрылады ?
А. педагогикалық үйым (пед.совет)
В. старосталар үйымы
С. жаттығушылар үйымы (тренерский совет)
Д. физоргтар үйымы
Е. ата-аналар комитеті

8  -  тақырып. Жоғары  білікті спортшылармен жүргізілетін тәрбие жұмысынң ерекшеліктері.

* ... бұл спорт саласында адам баласының денсаулығының максималді жақсаруын және жетілдіруін қамтамасыз ететін  іс әрекетті реттеу
А. спорттық іс әрекет
В. спорттық іс әрекет
С. жалпыға бірдей ынғайлы  спорт
Д. көпшілікке арналған спорт
Е. спорттағы жоғары жетістік

* ... бұл спортсменнің спорттық шеберлігін және қабілеттілігін нақты  нәтижесімен  білдіретін көрсеткіш:
А. спорттық нәтежие
В. спорттық жетістік
С. спорттық рекорд
Д. атақ
Е. разряд

* ... бұл нақты бір спорт түріндегі қанағаттанарлық сезім, ең жоғары спорттық нәтижеге қол жеткізу, қоғамның қолдауын алып, қоғамдық авторитеті және команданың авторитеті, отанның атақ-даңқы жоғары деңгейге  көтеруге бағытталған іс әрекет
А. спорттық жетістік
В. спорттық дайындық
С. спорттық нәтежие
Д. жоғары дәрежедегі спорт
Е. көпшілік спорты

* Спорттық ең жоғары жетістігінің негізгі бағыттарын атаңыздар, бұл:
А. супер нәтижелі (любительский), кәсіпқойылық , кәсіпқойлық-коммерциялық спорт
В. көпшілік спорты, спорттағы жоғары жетістік
С. кәсіпқойлық және любительский спорт
Д. кәсіпқойлық және коммерциялық спорт
Е. көпшілік спорты және көрнекті коммерциялық спорт

* Спорттың негізгі, арнайы кызметін атаңыздар, бұлар:
А. жеке басқа бағытталан спорт, үйрету және дамыту, денсаулықты арттыру-қайта құру, эмоционалды, көрнекті, әлеуметтік интеграция және жеке бастың әлеуметтігі, коммуникативтік қызмет және экономикалық қызмет
В. жарыстық, эталлондық қызмет
С. эталондық, эвристикалық қызмет
Д. эвристикалық, жетістік қызмет
Е. жарыстық, эвристикалық қызмет

* Спорт тек қана дене және спорттық жетістіктердің үлкен мүмкіншіліктері ғана емес , тіпті
А. идеялық-саясаттық және еңбек тәрбиесі
В. адамгершілік және еңбек тәрбиесі
С. адамгершілік, эстетикалық, интеллектуалдық және еңбек тәрбиесі
Д. ақылдылық, дене және еңбек  тәрбиесі
Е. этикалық, эстетикалық, адамгершілік және еңбек тәрбиесі

* Әлеуметтік интеграция және  социолизация қызметтері адамзат баласын татудың ең бір мықты факторы болып табылады:
А. Одақтарға 
В. СК (спорт клубтарына)
С. ФСК (дене тәрбиесі мен спорт коллективтеріне)
Д. ФСО (дене мәдениеті мен спорт  одақтарына)
Е. қоғамдағы өмір, адамдарды өмірге тартып және айналысушылардың бойында элеуметтік қарым-қатынастың тәжірибесін қалыптастыруға

* Спорттағы жоғары жетістегі  коммуникативті қызмет дегенді былай ұғамыз:
А. Коммандадағы бір тұтастық
В. мақсат пен міндеттің бірлігін
С. авторитарность
Д. халық аралық байланысты құру, халықтардың өз ара түсініктері және мәдени қатынастары, жер бетіндегі бейбітшілікті нығайту
Е. өз ара қатынас, біріне бірінің қол беруі

* Спортсменді тәрбиелеу барысындағы спорттық дайындық жүйесінің мақсаты:
А. жоғары сапалы моральдық тәрбие, қайыспайтын мінез, қажыр қайраттың күштілігі
В. денсаулықты бекіту
С. салаутты өмір салтын қалыптастыру
Д. адамгершілікті тәрбиелеу
Е. азаматтықты тәрбиелеу
* Спортсмендермен тәрбие жұмыстарында үлкен маңызы бар, бұл:
А. жарыстық іс әрекет
В. спорттық іс әрекет
С. тәрбие жұмысының  түрлері қызықты, активный , еті тірі, шығармашыл болу қажет
Д. бір түрлі
Е. әр түрлі

* Спортсмендердің тәрбие жұмыстары барысында жол берілмеуі қажет, бұл:
А. формализм, демогогия, жалпы сипаттағы енжарлық, жай қана шындықты қайталап айта беру т.с.с.
В. бір жақтылық
С. бір түрлілік
Д. бір ғана хабарлама
Е. жан-жақтылық

280. Ең жоғары дәрежедегі спортсмендердің тәрбие жұмыстарының негізгі бағыттарын атаңыздар, бұлар:
А. ақыл, дене тәрбиесі
В. патриоттыққа, еңбек сүйгіштікке, тәртіпке тәрбиелеу
С. коллективизмге
Д. адамгершілік, еңбек тәрбиесі
Е. идеялық-саясаттық, адамгершілік және дене дайындықтары 

* Моральдік тәрбиенің негізгі әдістерін атаңыздар, бұлар:
А. поощрять ету, жазалау
В. сендіру, поощрять ету
С. сендіру, жазалау
Д. жаттығудың жеке басының мысалы, сендіру, қиын міндеттерді мақсатты түрде қоя біліп, шешімін табуға бағыттау, поощрятьету және жазалау
Е. деловой ойындар

* Спорттық тренировка жағдайындағы негізгі қажыр-қайрат сапасын атаңыздар, бұлар:
А. батылдылық және шешім қабылдағышиық
В.  табандылық және настойчивость
С. батылдылық және шешім қабыдағыштық
Д. батылдылық және сенімдлік
Е. ұстамдылық және өзін өзі игеру

* Спорттық жарыс жағдайындағы негізгі қажыр-қайрат сапасын атаңыздар, бұлар:
А. батылдылық және сенімділік
В. табандылық және шешім қабылдағыштық
С. батылдылық және настойчивость
Д. ұстамдылық және өзін өзі игеру
Е. табандылық және сенімділік

* Спорттағы бақталастықтың (соперничество) әсерінен болатын жағамсыз әсерлердің факторларын атңвздар , бұлар:
А. бір беткейлік, жекешілдік
В. кеуде көтергіштік
С. лидерство
Д. конфликтер, ыңғайсыздық, мақтанғыштық, жекешілдік, адамдарды 
көреалмаушылық т.с.с.
Е. бір  беткейлік, мақтанғыштық

* ...  бұл өте күшті  ішкі  сезім ой, қандайда бір іске бастайтын (спортпен айналысуға)
А. спорт  жүрісін таңдап алудың  мотиві
В. стимул
С. тапқырлық
Д. іріктеу
Е. бағыт беру

* Спорттық іс әрекеттің негізгі мотивтерін атаңыздар, бұл:
А. жоғары нәтежиеге  қол жеткізуге ұмтылу
В. жолдастарымен бірге болғанға ұмтылу
С.  жаттығуларына шақыру
Д. жанұядағы дәстүр
Е. сорт түрінің тартымдылығы, еліктеу, осы спорттағы қол жеткізуге болатын нәтижені бағалау 

* Құрама команданың  спортшыларін тәрбиелеу барысында жаттықтырушы қандай құжат құруы қажет, бұл:
А. план-конспект
В. оқу-жаттығу сабағының айлық жоспары
С. жылдық жоспар-график
Д. тәрбие жұмысынң жоспары
Е. тәрбие жұмысы туралы есеп

9  -  тақырып. Бұқаралық дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарының педагогикалық негіздері.
 
* ... бұл оқушылардың ойында нақты бір жүйеде бекітілген, олардың жеке бастарының ерекшеліктеріне сай, қажетті уақытта қолдана алтын  фактірлер, анықтамалар, ғылыми тәрбиелер, заңдар мен түсініктер
А. терминдер (сөздіктер)
В. түсініктер
С. хабарламалар
Д. білімдер
Е. хабарламалар

* ... бұл игерілген білімнің негізінде іске асырылатын және практикалық әрекеттерге дайындығын білдіретін түсініп барып орындалатын іс әрекет:
А. мнение (ептілік, жасай білу)
В. әдет (жақсы игеру)
С. оқу
Д. преподавать ету
Е. әдістер

* Нақты жас кезеңіне тән анатомиялық, физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерді былай айтамыз:
А. анатомиялық ерекшеліктер
В. физиологиялық  ерекшіліктер
С. жеке бастың ерекшеліктері
Д. жас  ерекшеліктері
Е. жыныс   ерекшеліктері

* ... бұл ерекшелік жеке бастың маңызды  өзіне  тән ғана ерекшелігін, оның қызығушылығын, мінезін, ақылдылық және қозғалыс іс әрекетін білдіреді, нақты бір адамның екінші адамнан ерекшелігін, бөлектігін білдіретін ерекшелік
А. жекешелінген  бір адамның өзіне ғана тән ерекшелік
В. қозғалыс (двигательный)
С. психологиялық
Д. жас ерекшелігі
Е. анатомиялық-физиологиялық

* ... бұл қатысушылардың жастарын, жыныстарын және дайындық деңгей шамамен тең мүмкіншіліктері бар орындай алатын жаттығуларын орындауда жеңіске жетуге барлығының  мүмкіншіліг бар жарыс  түріндегі ойын іс әрекеті, бұл:
А. спорттық жарыс
В. прикидка
С. шамалап көру
Д. спортты дене мәдениеті шаралары
Е. іріктеу

293. ФСМ  (физкультурно-спортивное  мастерство) мектеп терінде, ДЮСШ лардың жоспарларында келесі разделді бөліп алса жеткілікті:
А. комплексті физкультуралық  - спорттық шаралар, спорт түрлерінен жарыстар
В. ұйымдастырушылық және спортшылық шаралары
С. ұйымдастырушылық және физкультуралық шаралар
Д. ұйымдастырушылық және денсаулықты жақсарту шаралары
Е. ұйымдастырушылық және оқу шаралары 

* Төменгі класс жасында торможение мен возбуждение процессінің пайда болып, қалыптасу  баланысы үлкен роль ойнайды
А. біртіндеп
В.   қайталау арқылы
С.  бірін бірі алмастыру
Д. ересектердің жүйесі түрде талап  етуі
Е. тиімділік

* Жас өспірімнің іс әрекеті (оқу, еңбек, спорт) мынандай сипат алады
А. ерікті
В. әр түрлі
С. мақсатқа ұмтылу
Д. толық
Е. жекешелінген

* Физкультуралық спорттық денсаулықты арттыру жұмыстарын ... бұл дене мәдениеті және спорт саласындағы білімді жетілдіру және халық сенімімне дене мәдениеті сабағының қажет екенің жеткізу
А. үгіт
В. насихат
С. ақпарат
Д.  жарнама
Е. хабарлама

* жоғары  сынып жасында жүйелі түрде үйретудің  әсерінен пайда болады:
А. ғылыми көз қарас қалыптасады
В. білім көз қарас қалыптасады
С. ептілік  көз қарас қалыптасады
Д. ептіліктің жетілуі
Е. әдет қалыптасады

* Спорттық-денсаулықты арттыру жұмыстарына жетекшілік етудің келесі сатысын былай  атаймыз, бұл:
А. либералді
В. демократиялық
С. авторитарлық
Д. админимстративті, қоғамдық, педагогикалық
Е. ерікті

* ... бұл спортсменнің отанына, қоғамға, коллективке , еңбекке, спорттық қүрес және спорттық  жетілу процессіне деген тарихи қалыптасқан нормасы мен өзінің ұстаған қағидасы
А. мораль
А. кодекс
С. ант
Д. спорттық этика
Е. присяга

* Спорттық  жарыстарда өткізуді реттейтін маңызды  құжат  болып табылады:
А. жоспар
В. график
С. положение
Д. устав
Е. жарыстың  ережесі

* ... бұл адам баласының  дене дайындығының деңгейін, мүмкіншілігін, аңдар мен машинаны иегере алу  өнерін, ақылының кейбір жақтарының даму  ерекшелігін анықтау мақсатында ойын  түріндегі адамдардың сайсы 
А. ойын
В. спорт
С. гимнастика
Д. туризм
Е. спорттық жарыстар

Ү. Спорт  түрлері бойынша  жаттықтырушы мен дене шынықтыру пәні мұғалімінің педагогикалық шеберлігі негіздері.
1  -  тақырып. Дене шынықтыру пәні мұғалімі және спорт түрлері  жаттықтырушының  педагогикалық  шеберлігінің мәні.

* ... бұл кәсіпқойлық педагогикалық іс әрекеттегі өзін өзі ұйыдастырудың жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін жеке бастың комплексі:
А. педагогикалық шеберлік
Б. кәсіпқойлық білім
С. педагогикалық қәбілеттілік
Д. педагогикалық техника
Е. педагогикалық жетілу

* Дене мәдениетиі мұғалімінің жалпы және кәсіпқойлық мәдениеті келесі іс  әрекеті игерген кезде жақсарады, бұл:
А. ұйымдастырушы, проект жасау
В. қозғалыстық, коммуникативтік
С. тәрбиелік, ұйымдастырушылық, коммуникативтік, конструктивтік, гностикалық
Д. жалпы білім беру, спорттық
Е. тәрбиелік , оқу, спорттық, физкультуралық

* ... бұл  өзінің  оқушыларын игеріп, басқарып, өзінің психологиялық жағдайын, педагогикалық іс әрекетін, мимикасын игеріп, оқушыларын қызықтыра білу:
А. педагогикалық техника
В.  педагогикалық тактика
С. педагогикалық авторитет
Д. педагогикалық қабілеттілік
Е. кәсіпқойлық білім

* ... бұл мұғалімнің нақты бір уақытта, нақты  оқушылармен, қатаң расписание бойынша, бағдарламаға сай қойған дидактикалық, тәрбиелік міндеттерді шешу үшін әр түрлі әдістерді қолданып  ұйымдастыратын мектептегі жұмыстың түрі
А.  ойын
В. серуен
С. жарыс
Д. дене мәдениеті сабағы
Е. поход

* ... бұл  сабақтың өз ара байланысты бөлімдері, сабақтың міндеттерімен, мұғалім мен оқушылардың іс әрекеттерінің сипаттарымен  ерекшеленеді:
А. жүйе
В. мазмұны
С. формасы
Д. тип
Е. құрылыс

* Дене мәдениеті мұғалімінің  педагогикалық шеберлігіңі негізгі элеменеттерін атаңыздар:
А. қызығышылығы, коммуникативность
В. гуманистикалық бағыт, профессионалды білім, педагогикалық қабілеттілік, педагогикалық техника
С. пәнді  білу, қозғалыс дайындығы 
Д. эмоционалды тұрақтылық, өзін өзі ұстай білу
Е. педагогикалық психологияны біліп, өз ара байланыстыра алу
* ... бұл әрқайсысы оқытушы мен оқушының  арасындағы белгілі бір сипаттағы байланыс, сабақтың жағдайына байланысты оқу-тәрбие процессін үйымдастырудың жолы:
А. дене жаттығуларымен айналасудың түрі
В. мазмұны
С. жүйе
Д. құрылыс
Е. сабақтық

* ... бұл оқытушының оқушылардың нақты құрымымен өткізетін сабағы:
А. сабақтың түрлері
В. сабақтан тыс түрлері
С. серуендік
Д. туристік
Е. жарыстық

* ...  бұл мамандырдың немесе жанұядағы белсенді демалыс мақсатында ететін, денсаулықты жақсартуға немесе қалпына келтіру үшін, жұмыс-қабілеттілігін арттырып, дене сапаларын дамыту, қозғалыс ептіліктері мен әдістерін игеруге арналған  сабақ:
А. сабақтың түрлері
В. сабақтың тыс түрлері
С. жарыстық
Д.гимнастикалық
Е. денсаулықты арттыру

* Тренердің негізгі педагогикалық іс әрекетін құрайтын негізгі қызметтік аомпонент:
А. тәрбиешілік, гностикалық
В. үйымдастырушылық қозғалғыштық
Е. гностикалық, проектілік, ұйымдастырушылық конструктивтік, коммуникативтік
Д. позновать ету, жарыстық
Е. ұйымдастырушылық, шарушылық, спорттық

* Тренердің жеке басының негізгі жақтары:
А. өз ісін жете білу
В. балаларды жақсы көру
С. жеке бас сапалары, авторитет
Д. өзін өзі ұстай алу
Е. эммоционалдық тұрақтылық

* Педагогикалық қабіллетіліктің түрлері:
А. конструктивтік, дидактикалық
В. перцептивті, конструктивті, дидактикалық, экспрессивті, коммуникативті, ұйымдастырушылық, академиялық, арнай
С. жалпы, арнай дайындық
Д. логикалық, аналитикалық
Е. позновать ету және ізденгіштік

* Тренердің іс  әрекетін игеруінің деңгейі:
А. репродуктивті, адаптивті, локальді-модельді, жүйелі-модельдік білім, жүйелі-модельдік әрекет, өзін өзі игеру
В. воспроизводить, адоптивті, модельдік
С. ұйымдастырушылық, оқу-спорттық, көрсеткіштік
Д. локальді, модельдік, прогностикалық
Е. проектілік, конструктивтік, гностикалық

2  -  тақырып.  Дене шынықтыру  пәні  мұғалімі мен жаттықтырушы тұлғасының  гуманистік бағытталуы  -  педагогикалық шеберліктің құрамдас  бөлігі.
  
* Жеке бастың гуманистік бағытын не  құрайды ?
А. мақсат
В. міндеттер
С. жетістікттер
Д. идеалдар, қызығушылық, бағалы бағдар беру
Е. мақсат, міндеттер, амалдар

* Тренердің, мұғалімнің педагогикалық  бағытының бағалы бағыт-бағдарын атаңыздар:
А. өзін-өзіне орынын табу, амалына-балалар коллективіне, оқушыға педагогикалық жолмен әсер ету, мақсатқа-гуманистік стратегия
В. өзіне-өзін  өзі сендіру, амалға, формалар
С. өзіне, балаларға
Д. оқушыға, формаға
Е. мақсаттар, амалдар, әдістер, формалар

* Күнделікті жұмыс барысында  гумнистикалық бағыт әрқашанда нақты ... аңықтайды:
А. мақсаттарды
Б. міндеттерді
С. амалдар
Д. әдістер 
Е. фрмалар

318. Мұғалімнің  гуманистік бағыты мынадын білінеді, бұл:
А. белсенді позициядан
Б. балаларға деген сүйіспеншілік
С. өз ісін білу
Д. әдісті білу
Е. пәнге деген сүйіспеншілік

319. Жас спортсменнің жеке басының бағытын  анықтауыдың басты мотивті табылады:
А. оқу
В. спорттық
С. кәсіпқойлық
Д. адамгершілік
Е. қызығушылық, бір нәрсеге икемділік, идея, көз қарас

* ... бұл  қандайда бір іс әрекетті  орындаудағы маңызды  орын алатын жеке батың ерекшесі:
А. сапа
В. дамуы
С. құрылымы
Д. қабілеттілік
Е. ептілік

* Тренировканың нагрузкасын сезімтал болу деңгейіне байланысты психологиялық сапаны былай бөлуге болады:
А.   босаңсу сапасы
В. сенсативті, элективті, индоыыеренттік сапалар
С. тыныштану
Д.  тонизировать ету
Е. жаттығушылық және тыныштаун сапасы

* Жас спортсмен жарысқа дайындық кезеңінде мынандай этаптардан өтеді
А. жалпы техникалық
В. жалпы тактикалық
С. жалпы дене даму және жалпы психологиялық дайындық арнайы психологиялық дайындық 
Д. моральдік, қажыр қайрат
Е. психофизиологиялық дайындық

* Жас спортсменнің жеке басының негізгі топтары
А. кіші , орта, ересек
В. динамикалық, коммуникативтік, позновать ету, эмоционалды және психофизиологиялық
С. тұрақты және тұрақты емес
Д. күшті және әлсіз
Е. үздік және үздіксіз

* Жас спортсмендерді топтарға бөлу қандай белгілеріне байланысты іске асырылады:
А. разрядтаррына
В. жыныстарына
С. жастарына
Д. спорттық іс әрекеттегі қажеттілігі және оны іске асыру тәжірибесінің сол қажеттілікке сай келуі
Е. дене дайындығы

* ... бұл балалардың спорт коллективіне жетекшілік  етудің тәжірибесін бағалау, практика жүзінде қолдану, өз тәжірибесіне анализ жасау, коллегаларының  тәжірибелерін көз жіберіп, өз білімін жетілдіру мақсатында әрқкшкн жұмыс істеу қабілеттілігі
А. гностикалық компонент
В. проектілік
С. конструктивтік
Д. ұйымдастырушылық
Е. коммуникативтік
* Оқу-тәрбие жұмыстарын жоспарлау жүйелі болып қандай іс әрекеттің басымдылығы көмектемеді
А. жоспарлау қасиеті
В. конструктивті
Е. қозғалғыштық 
Д.  ұйымдастырушылық
Е. позновать ету

* Жас спортсменнің тәрбиесі барысында жоспарлау сапасының, балалар спорт коллективінің  өмірін жоспарлауда, алдын ала көре  білгенде қандай әрекет басым болады ?
А. гностикалық
В. қозғалыстық
С. динамикалық
Д. проектілік
Е. коммуникаттві

* Жаттығудын қандай әрекеті  спорт коллективінің  бірлігін, жас спортсменнің белсенділігн, коллективтің жеке  адамға әсерін, қоршаған ортаның тәрбиеге әсерін қамтамасыз етеді, бұл:
А. ұйымдастырушылық
В. позновать ету
С. ғылыми ізденіс
Д. спорттық 
Е. оқу

* ... бұл жас спортсменмен, ата-аналармен, мектеп администрациясымен және көмектесетін кәсіпорындармен және басқада спорт коллективтерімен педагогикалық қарын қатынасты қалыптастыру
А. коммуникативті компонент
В.конструктивті
С. ұйымдастырушылық
Д. қозғалыштық
Е. проектілік

3  -  тақырып. Дене шынықтыру  пәні мұғалімі  және  жаттықтырушының кәсіби білімдері  -  педагогикалық шеберліктің құрамдас бөлігі.

* Дене мәдениеті мұғалімі мен жаттықтырушының профессионалды және арнайы білім үшін методологиялық базасын, өмірге деген көзқарасының теориялық негізін қандай білім құрайды:
А. психологиялық
В. педагогикалық
С. медико-биологиялық
Д. арнайы
Е. жалпы-саяси

* Жаттықтырушы мен дене мәдениеті мұғалімінің жас спортсмендердің әрекеттеріне жетекшілік жасау үшін профессорлық дайындығының маңызын қандай білім анықтайды ?
А. психологиялық
В. медико-биологиялық
С. арнайы
Д. қоғамдық-саяси
Е. педагогикалық

* Жаттықтырушы мен дене мәдениеті мұғаліміне қандай білім дене жатттықтырушының оқушының әр түрлі мүшелері мен денсаулықтарына олардың жас, жыныс ерекшеліктерін, денсаулықтарының деңгейі мен дайындық деңгейінің ерекшеліктеріне көңіл бөле отырып қолданылады, бұл:
А. арнайы
В. медико-биологиялық цикл
С. профессионалды
Д. базалық, негізгі
Е. арнайы

* Қандай білім дене мәдениеті мұғалімі мен жаттықтырушыға педагогиеалық процесстегі нақты бағыты бар дене тәрбиесінің жалпы заңдылықтарын оқып, жекеше арнайы жаттығуларды құруға көмектеседі, бұл:
А. дене мәдениетінің спорттық пәндердің теориясы мен әдістемелері
В. педагогика
С. психология
Д. физиология
Е. биомеханика

* Педагогикалық  кәсіпқойлық шеберлікке  кіретін элементтер
А. қызығушылық
В. сапалық
С. техникалық
Д. пәнді педагогикалық психологиялық оқытуды игеру
Е.  бағыттылық

* Педагогикалық кәсіпқойлықты  игеріп білетін тренердін  денешынықтыру ғылымның оқылуын синтездеу
А. комплекстілік, жан-жақтық, жеке басына тән ерекшелік
В. жүйелік
С.  структуралық
Д. ақылды тежелеуі
Е. ойлану

* Білім процессінде танып білу ұғыну мынандай кедеңдерден тұрады
А.  білмеуден бігенге
В. білмеуден білімге
С.  білімнен танып білуге
Д. білімсіздіктен білімділікке
Е. қабылдау:  алтынға білімді практика жүзінде қолданып білу

337.... бұл жүйе әдістік, әдістемелік әдіс тәсілдік, әдіс темелік әдіс тәсілдер білім  нақтылы  қозғалысқа апаруы
А. әдістеме
В. білім беру
С. оқу
Д. ұйымдастыру
Е. оқу жаттығу, процессі

* Оқу жаттығу процессінде негізгі  келесі этаптардан тұрады:
А. жетілдірумен танысу
В. оқытуды қайталау
С. оқу тренеровка сборының мотивын қалыптастыру: проблеманың міндеттерімен сұрақтарын нақтылай: сезініп тұсіну әрекетін ұйымдастыру
Д. танысып үйреніп жетілдіру
Е.  қайталап бекіту

* Тренердің оқу -- тренировка сабақтарын ұйымдастырудағы арнайы ерекшеліктері
А. сабақтың ерікті сипаты, коллективтін тренердін дене және  техникалық  деңгейдін жетілдіруі
В.  жынысы  жосы
С.  оқу тренировка  деңгейде дайындау
Д. спорттық шеберлік деңгейі
Е. теориялық және техникалық дайындық денгейі
 
* Жас  спортсменің оқыту процессінде  тренердің әрекетті кезеңдерге
А. дайындау, негізгі, ауыспалы
В. негізгі, жарыстық
С. қорытынды
Д. бастапқы ауыспалы, жарыстық
Е. оқыту-танымдық, жарыстық

* ... этаптық айнылатың процесс оқыту тәрбиелеу ұйымдастыру жалпы және дайындау және арнайы физикалфқ дайындықты жетілдіру
А. дайындау
В. орындау
С. бақылау
Д. алдынала
Е. қорытынды

* ... жалпы процесс терендердің жетілдіру этаптық мінездемелік жаттығудың тікелей әсер етуі және бағдарлама жоспарына таралып жетілдіруі
А. дайындық
В. бақылау
С. орындалу
Д. ауыспалы
Е. негізгі

* ... оқу процессінде тренердің әрекеті этаптық мінездемелік процессінде оқыту дайындау тырысып бақылауды әр тұрлі  әрекеттермен, арнайы дене  жаттығулар
А. негізгі 
В. дайындау
С. жарыстық
Д. бақылау
Е. қорытынды

* Спорттық тренировка процесінде тренердің қолданатын оқытудын принципі негізін атаныз
А. түсіну, тиімділік
В. нақты білім,, прогрессировать, жүйелік, жекешелендіру, көрнекті
С. тсіну және белсенді
Д.  тиімділік жекешеленіп
Е. сөз көрнекті

* Спорттық тренировка процесінде тренердің қолданылатын білімнін негізін атаныз
А. иллюстациялық түсініктеме, репродуктивті, частично-поисковый, исследовательский   
В. оқыту, әдістәсілдік жарыстық
С. сөздік, көрнекілік, практикалық
Д. гностикалық, академиялық, жарыстық
Е. ғылыми зерттеу, оқыту танымы

* 1 жылдық  циклда спорттық маманын алғашқы  кезенде жалпы дене және  арнайы  дайындықтың амалдарының қатысуы
А. 1:1
В. 1:2
С. 2:2
Д. 2:1
Е. 2:3

* Жаспен  және боймен жаттығуға қатысты ОФП и СФП көбірек өзгеріп отырады 17-18 жаста құруы мүмкін
А. 1:1
В. 2:2
С. 3:4
Д. 4:4
Е. осыдан 1:2 осығанғы 1:5

* Тренердің  оқыту-жаттығу процессіндегі үйрену қызметі мыналардың тұрады:
А. мақсаты, тапсырма, әдістеме
В. жоспарлау: білімді игеру, білу жасай білуі, бақылау, корекция
С. мақсат, тапсырма, амал
Д. принцип, білім беру тәсілі
Е. организация, жоспарлау, есеп, есептеу

4  -  тақырып. Дене шынықтыру пәні мұғалімі мен  жаттықтырушының педагогикалық қабілеттілігі  -  педагогикалық  шеберліктің құрамдас бөлігі.

* ... бұл бір және бірнеше іс-әрекеттін орындалуын жемісті игеру үшін бастамасы болып табылатын жеке адам баласына тән нәрсе
А. педагогикалық қабілеттіліктер
В. қабілеттіліктер
С. игеру
Д. оқу
Е. білім беру

* ... бұл жеке бастың келешектегі педагогикалық әрекетінің жемісті болуының негізі:
А. преподаватеь ету
В. істей алу
С. оқу
Д. қабілеттіліктер
Е. педагогикалық қабілеттіліктер

* Педагогикалық қабілеттіліктердің негізгі түрлерін  атаныздар: 
А. перцептивті, құрастырмалы, дидактикалық, экспресты, академиялық арнайы
В. жалпы және арнайы
С. педагогикалық және кәсіпқойлық
Д. оқыту, танымалық, үгіт, насихат
Е. негізгі, жалпы, арнайы

352. ... бүл жаттықтырушы өзінің іс әрекетін қандай мақсатта, не үшін  іске асырады ?
А. мақсат
В. міндеттері
С. амалдары
Д. мотив
Е. тәсіл

* Мақсатпен бағытталған шығармашылық  әрекеті жаттықтырушының қандай жеке басының ерекшелігіне тән:  
А. еңбек сүгіштік, шын ниетімен, ұқыптылық, қарым қатынас
В. мақсатқа ұмтылу, еңбек сүйгіштік
С. мақсатқа ұмтылу, қарым-қатынас
Д. ұстамды, әдепті
Е. тәртіпті, шыншыл, ұқыпты
 
* ... бұл оқытушының оқушыны тәрбиелеу кезінде моральді педагогикалық көмекшілік, адамгершілік, өзін-өзі ұстауы
А. педагогикалық этика
В. педагогикалық такт
С. педагогикалық техника
Д. педагогикалық көмек
Е. педагогикалық жасай алу

* ... бұл әр нақты жағдайда оқытушының жеке басы мен коллективке мақсатты түрде әсер ете алуы:
А. педагогикалық этика
В. педагогикалық этикет
С. педагогикалық такт
Д. педагогикалық техника
Е. педагогикалық көмек

* Дене шынықтыру мұғалімі мен жаттықтырушының  жеке  бастарының құрылысын мынандай жеке басының сапаларына  бөлуге болады
А. адамгершілігі, ойлауы, физикалық
В. оқуда, еңбекте кәсіпқой
С. жалпы, нақты
Д. идеялық-политиканы және адамгершілікте; қолданылған процесті кәсіпқой әрекетте; жекеше психологияның; динамикалығы (жасы, жынысы т.б.)
Е. адамгершілік политиканы, жалпы әлеуметте

* Дене шынықтыру мұғалімі мен жаттықтырушының  абыройы,  психологиялық мінезі қандай жоспарда пайда болады, бұл:
А. абыройлық
В. либералды
С. еркіндік
Д. абыройымдылық
Е.  иррадиации (өткізген), инерции,  заңдылық дәлел абыройы

* Жаттықтырушы мен ДШ мұғалімі күшті, игере  алуына байланысты анықтауы нәтижесінің деңгейлі әрекеті, бұл:
А. минимальдық
В. төмен
С. орташа
Д. биік
Е. жоғары

* Жаттықтырушы мен ДМ мұғалімнің деңгейлі әрекетін қалай сіз атайсыз, егерде ол жасайтын жаттығуын тек қана  хабарлау емес оны баланың жеке басының ерекшелігіне және жасына қарай қолдана білсе
А. репродуктивті
В. адаптивті
С. локальді
Д. модельді
Е. жүйелі-модельді

* Дене мәдениетінің мұғалімі, тренердің нақты бір іс-әрекеті игеруіне байланысты оның іс-әрекетінің локальді-модельді деңгейін анықтаңыз
А. минимальді (өте аз)
В. төмен
С. орташа
Д. биік
Е. жоғары

* Дене мәдениеті мұғалімі,  жаттықтырушысы жас  спортсмендердің бойында алған спортының саласынан  білімдер жүйесін, ептілік пен әдепті қалыптастыру  мақсатында әрекетінің жүйесін моделировать ете алса кәсіпқойлық деңгейі қандай болды ?
А. репродуктивті
В. адаптивті
С. локальді-модельді
Д. жүейелі-модельді білім
Е. жүйелі-модельді әрекет

* Дене мәдениеті, жаттығулары жас өспірімдердің адамгершілігін қалыптастыру мақсатындағы әрекетінің жүйесін моделировать ете алса кәсіпқойлық деңгейі қандай болады ?
А. жүйелі-модельді әрекет
В. модельді
С. воспроизводить ету
Д. локальді
Е. жүйелі-локальді

* Дене мәдениеті мұғалімінің, тренедің және балалар спорт  коллективінің іс әрекетін жоспарлаудың негізгі этаптарын атаңыздар:
А. перспективті (болашақ жастар)
В. команданың атқаратын істерінің  календарлық-жоспары
С. өтпелі
Д. оперативті, мероариятияның жұмыс жоспары, спорт ұйымдастырушының жеке бас жоспары
Е. стартегиялық, тактикалық, кезеңдік-жеделдетілген жоспар

5  -  тақырып. Педагогикалық техника дене шынықтыру пән мұғаолімі және жаттықтырушының  педагогикалық шеберлігінің элементі ретінде.
 
* <<Педагогикалық техника>> деген түсінікке  мынандай компоненттер тобын енгізуі қабылданған:
А. педагогтын өзінің іс әрекетіне жетекшілік ете алу, коллективке және жеке адамға әсер ете алу
В. мимика, жестер
С. сөз сөйлеу, эмоция
Д. көңіл бөлу, көңіл-күй
Е. пантомимо, бақылаушылық

* <<Техника>> деген сөзді қалай түсінеміз ?
А. амалдардың жиынтығы
В. жолдардың жиынтығы
С. талаптардың жиынтығы
Д. әлеуметтік-перцептивтік қабілеттердің жиынтығы
Е. қарым-қатынас жолдарының жиынтығы

* Техниканың амалдарына не жатады ?
А. дене жаттығуы
В. сөз
С. сөз сайлау қарым-қатынастың амалдары
Д. арнайы жаттығулар
Е. жалпы және арнайы жаттығулар

* Оқытушының өзін өзі ұстауының, алып жүріуне жетекшілік етек  білуімен байланысты компонеттерді атаңыз
А. дидактикалық
В. үйымдастырушылық
С. конструктивтік
Д. коммуникативтік
Е. өз ағзасын игеру,  әлеуметтік-перцептивтік қабілеттілік сөйлеу техникасы

* Жеке адам басына, коллективке әсер ете алатын, үйрену мен тәрбиелоеу процесінің технологиялық жағын аша алатын қаситепен байланысты негізгі компоненттерді атаңыз:
А. дидактикалық, ұйымдастырушылық, конструктивтік, коммуникативтік қасиеттер; технологиялық жолдар, талап қоя білу, педагогикалық қарым-қатынасқа жетекшілік ете алк, коллективтегі шығармашылық істерге жетекшілік жасау т.с.с.
В. мимика, пантомимика
С. артық психологиялық напряжениені шешу
Д. шығармашылық сезімді қалыптастыру
Е. көңіл бөлу, байқағыштық, қиялдау

* ... бұл оқытушының оқушылармен сабақта және сабақтан  тыс жағымды психологиялық климат жасауға бағытталған кәсіпқойлық қарым-қатынасы:
А. педагогикалық қарым-қатынас
Б. педагогикалық тактика
С. педагогикалық техника
Д. педагогикалық қабілеттілік
Е. педагогикалық этика

* Педагогикалық қарым-қатынастың негізгі қазметін атаңыз:
А. оқу
В. жеке адам баласын түсіну; хабарламамен алмасу, іс әрекетті ұйымдастыру, рольдермен ауысу, бірге қиналып-ойлану, өзін өзі бекіту
С. мәдениетті
Д. шығармашылық
Е. ұйымдастырушылық

* Кәсіпқойлық-педагогикалық қарым-қатынас өз құрамына мынандай кезеңдерді еңгізеді, бұлар:
А. анализ, коррекция, нәтежие
В. дайындық, негізгі, қорытынды
С. жоспарлау, коммуникативті, шабуыл жетекшілік қарым-қатынас
Д. системалық модульдық білім 
Е. система модульдық қатынас

* Қарым-қатынастың бірнеше  жақтарын бөліп алуға болады, бұлар:
А. қарым-қатынас өзіндік әсері
Б. тілдік қатынас
С. қажеттілік қызығушылық өзгешілігі
Д. сезімділік сапасы
Е. сөздік әсері т.б.

* Бірігіп  атқарған іс әрекеттің қызығушылық  негізіндегі қарым-қатиынас не игереді ?
А. өз ара қатынас жүйелі
В. авторитарность
С. қарым-қатынас-қорқыту
Д. оқытушының балаларға және ісіне деген қатынасының беріктігі, ұйымдастыру саласындағы жұмыстарды бірігіп шешуге ұмтылу
Е. эмоционалды

* Жолдастық қарым қатынастың негізіндегі педагогикалық қарым-қатынастың стилі тығыз байланысты:
А. бірігіп атқарған әрекетке деген  қызығушылық, еліктеу
В. жағымсыз
С. автократикалық
Д. демократикалық
Е. жолдастық

* Қарым-қатынаста болу стилі-ара-қашықтықың мынандай негіздері бар:
А. дистанция
В. позиция
С. эмоционалды
Д. тұрақтылық
Е. можорлы

* Қарым қатынастың стилі-болдырмау неден білінеді, бұл:
А. мажорлы
В. минорлы
С. оқушылармен жағымсыз қарым-қтынас және әрекеттерді ұйымдастырудың жолдарының белсенділігі 
Д. шешім қабылдау
Е. қорқыныш

* Қарым-қатынас және қалжыңдау стиліне қандай сипаттама береміз
А. арзан және өтірік авторитет жинау
В. өтірік
С. қарым қатынасқа баяу түсу
Д. қласқа ұнауға тырыспау
Е. кәсіпқойлық  әрекеттің ептілігінің жеткілікті болуы

* Қарым-қатынастың негізгі топтарын атаңыздар, бұл:
А. жекешеленген
В. топтық
С. көпшілік
Д. әлеуметтік бағдар; топтық пәндік бағыт-бағдар
Е. жекешеленген-топтасқан

* Тренердің сыртқы бейнесі мынандай болуы қажет, бұл:
А. немқұрайлық
В. шектен тыс көңіл бөлу
С. эстетикалық, жарқын
Д. педагогикалық міндеттің шешіміне көнбеу
Е. жинақылықтың жоқтығы

* ... бұл длененің, қолдың, аяқтың қозғалыс:
А. пантомимика
Б. жест
С. мимика
Д. эмоционалды қалып
Е. жетекшілік

* Жестің негізгі түрін атаңыз:
А. обзорлы
В. көңіл-күйді көтеру
С. көңілді басу
Д. можорлы және минорлы
Е. сұреттемелік және психологиялық

* ... бұл  өзінің ойын, сезімін, көңіл күйін бет әлпетінің  бұлшық еттерінің қозғалысымен көрсету:
А. пантомима
В. ритмика
С. гримаса
Д. мимика
Е. жест

* Сөз сойледуе қандай факторды міндетті түрде ескерту қажет:
А. тыныс, дыбыс, дикция, ритмика и др.
В. қатты дыбыс
С. түсінікті
Д. босаңсымау
Е. жест

6  -  тақырып.  Дене шынықтыру пәні мұғалімі  және жаттықтырушының педагогикалық шығармашылығы.

* ... бұл жас спортсменге әсер етудің жаңа әдісін ойлап тауып, үйрету процессі барысында және тәрбиелеуде педагогикалық міндеттің шешімінің жаңа жолдарын тауып, жеткіншектің психологиясын оқу және өз іс әрекетені анализ жасау, үйрену барысында жас спортсменде қандай қиындықтар туындайтының көре білу
А. шығармашылық
В. педагогикалық шығармашылық
С. ғылыми
Д. шеберлік
Е. деловойлық

* ... бұл ептілікпен білімнің жиынтығы, бұлсыз алдыға қойған міндетті шешу мүмкін емес
А. педагогикалық өнер
Б. педагогикалық шеберлік
С. педагогикалық тактика
Д. педагогикалық техника
Е. творить ету

* Тренердің шығармашылығының негізгі мотиві
А. жемісті
В. нәтижелі
С. қанағаттану
Д. спорттық әрекет процессіне өзінің қызығушылығы, қанағаттаналмаған қажеттіліктер
Е. комфортность

* Тренердің  мақсаты шығармашылық әрекетінің  сипаты оның жеке басының құрылымын  білдіреді:
А. мақсатқа тырысу
В. мотив
С. жекешеленген
Д. еңбек сүгіштік, жинақы, добросовестный, общительный мотивтер жүйесінің  жиынтығы
Е. разум

* Тренердің шығармашылық іс әрекеті бұларсыз ештеңеге тұрмайды:
А. шабыттану
В. қиял  елес, импровизация,  интуиция, шаттану
С. еңбек сүйгіштік
Д. логика
Е. анализ

* ... бұл балалар арасының қарым-қатынасы  барысын бағдарлай білу өнері:
А. жаттығудың шеберлігі
В. педагогикалық техника
С. педагогикалық стратегия
Д. педагогикалық тактика
Е. педагогикалық этикет

* ... бұл тренердің педагогикалық  ойын іске асыру мақсатында балалармен қарым-қатынаста болған кезіндегі шығармашылық іс әрекеті:
А. шаттану
В. ойлау-ақыл
С. импровизация
Д. интуиция
Е. ритімді сезіну

* Тренердің іс әрекеті барысында интуицияның қандай үш типін атауымызғы болады ?
А. спорттық
В. адамгершілік
С. еңбек
Д. интеллектуалды, этикалық, эстетикалық
Е. ақылдылық

* ... бұл тәжірибенің нәтижесін шығармашылық міндеттерге байланысты комбинировать етіп өзгерте алу қабілеттілігі
А. вооброжение
В. импровизация
С. шаттану
Д. шығармашылық фантазия
Е. ақыл-ес, разум

* Педагогикалық творчестваның кәсіпқой-этикалық принциптерді атаңыздар:
А. созидательность
В. байқағыштық
С. балалар спорт коллективінің творчествалық әрекетінің қатынасы
Д. үйретудің, тәрбие әдісінің және амалының қатынастары
Е. өзінің білімін жетілдіру және өзін тәрбиелеу

* Жас спортсменің творчествалық сезіміне тәрбиелеу  тренердің қойған міндеттеріне тәуелді
А. квилификация
В. өз еркміен  орындауда тілейді;  бұл процессті ұздіксіз  қолдану
С. білім деңгейі
Д. өзінің  дайындығы
Е. дене дайындығының деңгейін көтеру

7  -  тақырып. Дене шынықтыру  және спорт  сабақтарындағы  педагогикалық  қарым-қатынас.

* ... бұл оқытушының оқушылармен сабақта және сабақтан  тыс мерзімге жағымды  психологиялық климат жасауға бағытталған кәсіпқойлық қарым-қатынас
А. педагогикалық қарым-қатынас
В. педагогикалық техника
С. педагогикалық такт
Д. педагогикалық стратегия
Е. педагогикалық тактика

* Педагогикалық қатынастың әлеуметтік психологиялық  процессі қандай қызметімен сипатталады ?
А. жеке басыныз қалыптасуы
Б. спорттық оқу
С. тәжірибе алмасу
Д. жеке басының білуі, информацмя алмасу, әоекетті үйымдастыру, рольдармен алмасу, бірге ұйымдасу, өзіндік бекіту

* Тереңдің спорт коллективімен қарым-қатынасының негізгі стилін атаңыз:
А. тұрақты жағымды, пассивті жағымды, тұрақсыз
В. салмақты, салмақсыз
С. тұрақты, тұрақсыз
Д. үздікті, үздіксіз
Е. күнделікті, уакытша

* Тереңдің бірінші функциясы орындау қандай міндеттерден турады
А. мақсаттың орындалуы
В. мақсаттың анықталуы
С. амалдармен әдістерді іріктеп алу
Д. мақсатқа ұмтылушылық
Е. мемлекеттік мақсаты жүзеге асыру, қоғамдық даму мен педагогикалық міндеттерді жүзеге асыру

* Екінші қызметті орындау  барысында тренердің алдында қандай негізгі міндет тұратынын атаңыз, бұл:
А. атқарылатын  істің субъектісі позициясын коллективтің қабылдауы
В. ағзаның қызметтік дайындығының қалпы
С. жоғары дәрежедегі спортсменді даярлау
Д. спортсменнің жеке басын тәрбиелеу
Е. ептілік пен әдеттерді қалыптастыру

* Тренердің үшінші функциясына тән ерекшеліктің сипаттамасын анықтау:
А. тәрбиелеудің әдістерін амалдарын, формаларын есепке алу, соның негізінде қолданатын әрекеттер жүйесін  бірінен кейін бірі ғылыми анализ бен әдісті қолданып реттеу
В. субъектіні оқу
С. субъектіні, объектіні оқу
Д. өз іс әрекетінің нәтижесін оқу
Е. сабақты өткізудің әдістемесінің өнерін игеру

* ... бұл коммуникативті міндетті шешуге бағытталған үйретуді ұйымдастырудың әдісі және нақ осы адамға  арналған, тұрақты приемдері
А. тәрбиелік стиль
В. қарым-қатынастың стилі
С. білім беру стилі
Д. әдістемелік стиль
Е. конструктивті стиль

* Тренердің іс әрекетінің жүйесін анықтайтын элементті атаңыз, бұл:
А. спорттық командамен оқу-тәрбие мақсатында жұмыс атқару
В.  разрядниктер дайындау
С. команданы құру
Д. оқу-тәрбие амалдары
Е. оқу-тәрбие амалдарының жұмыстары


* Тренердің қандай профессионалдық қызметі оның іс әрекетінің компоненттерін  қайта қалыптасады:
А. оқу, жарыстық
Б. жаттықтырушылық
С. спорттық, тренировкалық
Д. тәрбиелеу, оқыту
Е. проектілік, конструктивтік, ұйымдастырушылық, коммуникативтік, гностикалық

* Тренердің позициясының негізгі рольін атаңыз, бұл: 
А. мұғалім, тәрбиеші, өзінің көз қарасы, моральді, түсінігі және белгілі бір профессионалдық сапасы  бар мұғалім
В. дене мәдениеті және спорт маманы
С. жаттықтырушы-мұғалімі
Д. ұйымдастырушы
Е. оқытушы-психолог

* А.С. Макаренко айтқан: <<оқушы өзінің оқытушысына қатаңдықты, әр нәрсеге сөйлейтін тынымсыздықты және немқұрайлықты кешеді, бірақ мынаны кеше алмайды:
А. жаман деңгейдегі қарым-қатынасты
В. жаман дене дайындығы
С. өз ісін жаман білу
Д. жаман тәртіпті
Е. жаман ұйымдастыруды

* К.Д. Ушинский жазған: <<Әр оқытушы>> ...
А. теоретик
В. практик
С. психолог
Д. ұйымдастырушы
Е. әдіскер

* Жаттықтырушы мен дене мәдениет мұғалімнің қандай әрекеті  практика жүзінде оның проектілері мен әдістерін, жоспарларын іс жүзінде өзінің педагшогикалық, қызметтік міндеті ретінде шыншыл қолдана алады:
А. конструктивті
В. ұйымдастырушылық
С. коммуникативтік
Д. жоспарлық
Е. қозғалғыштық

* Қарым қатынас кезендегі тактиканы  таңдап алу келесі рольдік позицияны қолдана білумен  байланысты 
А. <<бүйірлік позиция>>
В. <<жоғарыдан орналасу>>, <<төменгіден орналасу>>, <<қатарында болу>>, <<қатысы жоқ процесс>>
С. <<спортсмен>> - позициясы
Д. <<отличник>>  -  позициясы
Е. <<жаман оқушы>>  -  позициясы

* Дене мәдениеті мұғалімінің педагогикалық  қарым қатынасы, бұл:
А. Оқу процессіндегі оқушымен профессионалдық, зорын-қойтынас
В.  үлгерім
С. қатысу
Д. разрядты
Е. дене дайындығы 

* Қандай жеке бастың ерекшелігі әріптестер арасындағы жағымсыз қарым-қатынастарды қалыптастырады :
А. шыншылдық, амаусырмас, қайырымды
В. кертартпа
С. білімдар
Д. ұяндық
Е. тапқырлық (жабыс қақтық)

* Дене мәдениеті мұғалімі өзінің оқі іс әрекетінде педагогикалық  байланыстың келесі түрлерін қолданады бұлар:
А. кұралдармен
Б. сала бойынша
С. жеке тұлғалы
Д. топпен
Е. құралды-болжамдық, әлеуметті-болжамдық жеке тұлғадағы болжамдықты  

* Оқушылар  өздеріне қажеттерін дене шынықтыру мұғалімімен қарым-қатынас үрдісінде қанағаттандырады:
А. көңіл қою сенімділігі, жандүниесінің дұрыс пәктігімен
В. байсалдылығымен
С. салмақтылығымен
Д. дұрыстылығымен
Е. сенімділігімен

* Сабақ үрдісін  кезенде эмоциялық жайма-шуақ жағдай жасау қамында, дене шынықтыру мұғалімін көңіл қою, ерік, ой белсенділік таныту үшін мынаны білуі қажет
А. сабақты ұйымдастыра білу
В. сыныпты ұйымдастыра білу
С. белсеннді сұхбаттасуды ұйымдастыру
Д. топты ұйымдастыру
Е. белсенді ұйымдастыру

* Ізденістердің көрсеткеніндей дене шынықтыру оқушылармен байланысты  әр сатыда қиындықтарға тірейді бұл:
А. жеңіл  -  19; өте жеңіл; қиынырақ  -  57; қиын  -  24
В. жеңіл  -  15,8; анағұрлым жеңіл, қиынрақ  -  22,8, қиын  -  19,4
С. жеңіл  -  80, анағұрлым жеңіл  -  15, қиын  -  5
Д. жеңіл  -  76, анағұрлым жеңіл  -  14, қиын  -  10

* Дене тәрбиесі  мұғаліміне  оқушылармен қарым-қатынас процессінің әр сатысында қиындықтар туып отырады бұлар:
А. ер балалармен қиынрақ
В. бастауыш балалармен қиынрақ
С. қыз балалармен қиынрақ, ұлдардан гөрі
Д. орта буындағы оқушылармен қиынырақ
С. жоғарғы бұындағы оқушылармен қиынрақ

* Дене шынықтыру  мұғаліміне  көбінесе ауыртпашылық қарым-қатынас жасы, осы жастағылармен  ауыр  түседі ?
А. қыздарға 16-17 жас, ұлдарға 16 жас
В. қыздарға 7-8 жас, ұлдарға 13-14 жас
С. қыздарға 9-12 жас, ұлдарға 11-12 жас
Д. қыздарға 8-9 жас, ұлдарға 14-15 жас
Е. қыздарға 13-14 жас, ұлдарға 9-10 жас

* Педагогикалық аралас  қарастырады келесіде аспект, ол:
А. сыныптан тыс және
В. оқу жаттықтырулырмен және
С. өзіңнің жетекшілігі мен араласу, оқып жүрген  коллективпен жетекші араласу
Д. секция сабағында
Е. тәрбиелеуші сабақта

* Дене шынықтыру мұғалімінің негізгі педагогикалық жетекшілік стилін атаңыз
А. либералды, демократиялық түрі
В. жылдам, орташа, ақырын
С. оқушылармен, белсендімен, жақсы көретінін
Д. өте жақсы, орташа жақсы
Е. белгісіз жеңілпаздармен

* Дене тәрбиесі мұғаліміне қандай стиль мен  жетекшілік қатынасады, егерде ол өзі жаңғыз белгіленген топты қайраткерлігі оқып жұрген бұл өмірде жұмбақ ол ?
А. беделді
В. демократиялық
С. либералдық
Д. демогикалық
Е. болымсыздық

* Ұжымның  бастығының тіреуіне негізделген ой пікір, дене шынықтыру мұғалімінің басқармасының түріне байланысына жатады, бұл:
А. беделді
В. демократиялық
С. либералды
Д. демограгикалық
Е. болымсыздық

* Егер дене шынықтыру  мұғалімінің қарым-қатынасы ұжымның тыныс  тірлігіне араласпау белсенділік танытпау қарсы  пікірге қосыма салу, бұл:
А. беделдік
В. демократиялық
С. қызметтік
Д. еркіндік
Е. либералдық

422. Автократиялық    жетекшілік ету стилінде дене мәдениеті мұғалімінің жеке бас сапасының ерекшеліктері, бұл:
А. өзіне сенімділік, принципшіл, адамға қатаң талап қойғыш, ұстамсыз, мейірімсіз. шулы
В. талап қойғыш
С. қатал
Д. заңшыл
Е. танымсыз

423. Либеральді жетекшілік ету стильіндегі дене мәдениетінің жеке бас сапасының ерекшілігі, бұл:
А. ұстамсыз
В. өкпешіл
С. қарым қатынаста  қатал
Д. орнын білмейтін дөрекі
Е. әр нәрсеге көңіл бөлетін, ұстамды, өкпешіл емес, тиактичный, мейірімді, қарым-қатынаста, қарапайым

424. Демократиялық  жетекшілік ету стильінде, дене мәдениеті мұғалімінің жеке бас сапасының ерекшелігі, бұл ?
А. жасырын, тұйқ
В. қатал
С. күйгелек
Д. мақсатты. өзіне және басқаларға талап қойғыш тұрашыл, тактичный
Е. салмақты емес

 


Бақылау жұмыстары және рефераттардың тақырыптары
                                       
* Дене шынықытру және спорт педагогикасы педагогикалық  білімнің саласы ретінде.
* Дене шынықытру және спорт педагогикасының  теориялық-әдіснамалық негіздері.
* Біртұтас педагогикалық процесс- дене шынықытру мен спорт саласындағы мамандардың кәсіби-педагогикалық қызмет нысаны.
* Спорттық-педагогикалық процесстің ерекшеліктері.
* Спорттағы жеке тұлғаға бағытталған тәрбие идеялары.
* Дене шынықытру мен спорт жағдайында толық тұтастықтағы жеке тұлғаны тәрбиелеу ерекшеліктері.
* Спорттық қызметінң тәрбиелік потенциалы.
* Таңдаған спорт түрнің тәрбиелік мүмкіндіктері.
* Тәрбие міндеттерін шешудегі  жаттықытрушының ролі.
* Бұқаралық дене шынықытру-сауықытур жұмыстарының педагогикалық негіздері.
* Жеке тұлғаны және спорттық ұжымды тәрбиелеу әдістемесі.
* Спорттық ұжым дәстүрлері  -  тәрбиелік процесс тиімділігінің маңызд белгісі ретінде.
* Балалар-жасөспірімдер спорт мектебінің спорттық-педагогикалық процесінің ерекшеліктері.
* Жоғары дәрежелі спорттағы тәрбие жұмысының  проблемалары.
* Спорттағы жеке тәрбие жұмысты жетілдіру жолдары.
* Спортшы тұлғасын қалыптастырудағы спорт этикасының ролі мен маңыздылығы.
* Бұқаралық дене шынықытру-сауықытур жұмысын ұйымдастырудағы педагогикалық білімінң маңызы.
* Бітұтас педагогикалық процесті ұйымдастырушылардың педагогкиаылқ мәртебесі мен атқаратын  қызметтері. Спорттағы педагогикалық менеджмент.
* Болашақ дене шынықытур және спорт мамандарының кәсіби-педагогикалық даярлығын қалыптастыру әдістері.
* Дене шынықытур пәні мұғалімі және спорт түрлері бойынша  жаттықытрушының педагогикалық квалиметриясы.
* Спорттық жаттығулар мен жарыстар процесіндегі педагогикалық қарым-қатынастың еркешеліктері.
* Спортмамндарының іскерлік қарым-қатынасы.
* Дене шынықытру және спорт педагогикасының даму перспективалары.

             Ұсынылған әдебиеттер тізімі:
                                       
* Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие  жұмысының методикасы  -  Алматы: Мектеп, 1987.
* В.В. Белорусова и др. Основы профессионально-педагогического мастерства преподавателя (тренера).  -  Л.: ГДОИФК, 1988.
* Горбунов Г.Д. Психопедагогика спорта.  -  М: 1986.
* А.А.Деркач, А.А. Исаева. Педагогика и психология деятельность организатора детского спорта.  -  М: Просвещение, 1985.
* Жұмабаев Мағжан. Педагогика.  -  Алматы: Рауан, 1993.
* Қазақстан Республикасының  <<Дене  шынықтыру және спорт  туралы Заңы>> (1999 ж, 2-желтоқсан, 490) Егемен Қазақстан, 1999, 7 желтоқсан.
* Ильин И.П. Психология физического воспитания  -  М.; 1980.
* Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика.  -  Астана, 1999.  -  378 б.
* Н.А. Лебедеев. Білім берудегі менеджмент.  -  Алматы, 1998.  -  168 б.
* Матвеев Л.П. Теория физической культуры.  -  М.: ФИС, 1991.
* Основы педагогического мастерства: Учебное пособие для высших учебных заведений (И.А. Зязюн и др.).  -  М.: Просвещение, 1989  -  302 с.
* Педагогика: Учебник для институтов физической культуры (Под ред. В.В. Белорусовой и И.Н. Решетень).  -  2-ое издание. Доп. И перераб.  -  М.: ФИС, 1986.  -  288 с.
* Педагогикалық ізденіс.  -  Алматы, 1987.
* Психология спорта высших достижении (Под.ред. А.В. Родионовы).  -  М.: 1979
*  Сейткалиев Қ.Б. Тәрбие теориясы.  -  Алматы: Мектеп, 1986.
* Синицина И.В. Педагогикалық әдеп және ұстаздық шеберлік.  -  Алматы, Мектеп: 1987. 237 б.
* А.А. Тер-Ованесян. Педагогические основы физического воспитания.  -  М.: Физкультура и спорт, 1987.  -  206 с.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс