УМКД

Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
3-деңгейлі CМЖ
құжаты
ПОӘК

ПОӘК 042-05-14-5-05.3/01-2013.

ПОӘК
<<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы>> пәнінің оқытушыға арналған жұмыс бағдарламасы

_____ 2013 жылғы
№3 басылым

5 В 020500 - << Филология: қазақ тілі >> мамандығына арналған
<< Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы>> пәнінің
ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ
2013
ПОӘК 042-18-28-1.14/01-2013
______№ ___басылым
_______ беттің _____беті

Мазмұны

1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық сабақтар
4 Курстық жұмыс
5 Студенттердің өздік жұмысы

ПОӘК 042-18-28-1.14/01-2013
______№ ___басылым
_______ беттің _____беті

1 ГЛОССАРИЙ
1.1 Сөз-дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жинақты бейнесінің белгісі.
1.2. Омофондар. Тілімізде айтылуы бірдей, бірақ жазылуында айырма бар сөздер кездеседі; оларды омофон деп атайды.
1.3.Сөз варианттары. Сөздің лексикалық бірлігінде ешқандай өзгешелігі жоқ, морфемдік құрамы ұқсас құрылымдарды сөз варианттары деп атаймыз.
1.4. Сөздің лексикалық мағынасы деп, әрбір сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасқа түспей, жеке-дара тұрғандығы(статистикалық күйдег) нақтылы я негізгі мағынасын айтады.
1.5.Грамматикалық мағына. Сөздің нақтылы лексикалық мағынасымен жарыса отырып, оны айқындап, саралай түсетін, я сөйлемдегі басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде туатын жалпы мағынасын грамматикалық мағына дейміз.

ПОӘК 042-18-28-1.14/01-2013
______№ ___басылым
_______ беттің _____беті
2 ДӘРІСТЕР.
1-дәріс.Сөздің анықтамасы.
Дәріс сабағының мазмұны:
* Сөзге анықтама берудің қиындығы.
* Сөздің мазмұны
* Сөзге тән белгілер
* Лексика-семантикалық жүйе

Сөз-дыбыстық форма мен мағынаның тұтастығы, ақиқат заттың, құбылыстың жинақты бейнесінің белгісі.
Бұл туралы академик В.В. Виноградов сөз дегеніміз - фонема болатын дыбыстардың белгілі бір жүйеде дыбысталуы мен мағыналық бірлікте болуы деген пікірді айтады.
Тіл-тілде формалардың 2 түрі бар: оның бірі -сөздің синтетикалық формалары, екіншісі- сөздің аналитикалық формалары.
Сөздің синтетикалық формалары 2 түрлі жолмен, атап айтқанда,
1)аффиксация арқылы
2) дыбыстың алмасуы (ішкі флексия) арқылы жасалады.
1. Сөзге әртүрлі аффикцасиялардың жалғануы арқылы оның түрлі-түрлі формалары жасалады. Сөздердің синтетикалық формаларының аффиксация тәсілі арқылы жасалуы көптеген тілдерге тән және ол жиі ұшырасады. Мысалы, қазақ тілінде: етікшілер, етікшілерге, етікшілердің, етікшілері, етікшілеріміз, орыс тілінде: стол-столы, ағылшын тілінде: table-tables Сөздердің синтетикалық формаларының жасалудың афиксация жолы тіл-тілде суффиксация және префиксация түрінде көрінеді, ал түркі тілдерінде мұның бір-ақ түрі-суффиксация түрі қолданылады.
2. Сөздің синтетикалық формалары дыбыстардың алмасуы немесе ішкі флексия тәсілі арқылы да жасалады. Ысалы, ағылшын тілінде man зат есімнің жекеше түрін (<<ер>>, <<еркек>>) білдірсе, оның ішкі флексия арқылы өзгерген түрі men (<<ерлер>>, <<еркектер>>) зат есімінің көпше түрін білдіреді. Сөздің синтетикалық формалары ішкі флексия тәсілі мен аффиксация тәсілінің екеуінің бірдей қатысуы арқылы да жасалуы мүмкін. Мысалы, неміс тілінде Gast <<қонақ>> дегенді білдірсе, аффиксация тәсілі мен ішкі флексия тәсілі арқылы жасалған формасы Gaste <<қонақтар>> дегенді білдіреді.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Сөз дегеніміз не?
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық жағы дегеніміз не?
3. Тіл-тілде сөз формасының неше түрі бар?
4. Сөз варианттары дегеніиіміз не?
5. Сөздің лексикалық мағынасының грамматикалық мағынадан айырмашылығы.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев <<Қазіргі қазақ тілі>> Алматы.1962
2. М. Белбаева <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы>> Алматы. 1976
3. К. Аханов <<Тіл білімінің негіздері>>
4. Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы >> Алматы. Санат 1997

2-дәріс.Сөз мағынасының өзгеру себептері.
Дәріс сабағының мазмұны:
1.Сөз мағынасы өзгеруінің, жаңа мағына иеленуінің сыртқы (экстралингвистикалық) және (лингвимстикалық) себептер болатындығы. 2.Ауыспалы мағынасы тудыратын тәсілдер.
3.Сөз мағынасының функционалды семантика заңы бойынша да өзгеретіндігі.
Сөз қаншама формада қолданылса да, әр басқа сөз емес, бір сөз ретінде ұғынылады. Профессор А. И Смерницкий ондай сөзді (әр түрлі формада қолданылғанымен, бір сөз ретінде танылатын сөзді) жалпы сөз атаулыдан ажырату үшін лексема деп атауды жөн көрсетеді.
Сөздің аналитикалық формалары негізгі (атауыш)сөз бен көмекші сөздің тіркесінен жасалады. Сөздің аналитикалық формаларының құрамына енетін атауыш сөз негізгі морфемаға (түбірге) барабар қызмет атқарса, көмекші сөз әр түрлі көмекші морфемаларға, яғни аффикстерге ұқсас қызмет атқарады.
Омофондар. Тілімізде айтылуы бірдей, бірақ жазылуында айырма бар сөздер кездеседі; оларды омофон деп атайды. Мысалы, 1.ащы-дәмі ащы, 2.ашшы-есікті аш деген сөздердің айтылуында ешқандай айырмашылық жоқ. Бірақ олардың жазылуы әр түрлі.
Жазылуы бірдей, бірақ әр түрлі айтылытын сөздерді омографтар немесе омограммалар дейді. Алайда қазақ тілі лексикасында олар жоқтың қасы. Мұндай сөздердің алдымен, тілдегі дауыс екпіні әсерін тигізеді. Соның салдарынан қазақ тілінде омографтарды кездестірмейміз.[16 61-62 беттер]
Сөз варианттары. Тілдегі синонимдер иен омонимдер мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан болсын әрқайсысының өзіндік дербестігі бар жеке-жеке сөздер деп танылады. Бұларды белгілі бір сөздің әртүрлі варианттарымен шатастыруға болмайды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Сөз мағынасының өзгеруінің неше түрі бар?
2. Лингвистикалық себеп дегеніміз не?
3. Сөз мағынасының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы қандай тісілдер арқылы іске асады?
4. Метафора тәсілі дегеніміз не?

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев <<Қазіргі қазақ тілі>> Алматы.1962
2. К. Аханов <<Тіл білімінің негіздері>>

3-дәріс.Көп мағыналылық.Омонимдер.

Дәріс сабағының мазмұны:

1. Лексикалық мағыналардың түрлері: тура (номинативті) мағына фразеологиялық байлаулы мағына,синтаксистік шартты мағына
2.Сөз мағыналары н затпен, құбылыспен байланысу сипатына қарай, функциялық- стильдік реңктеріне қарай топтастыру.
3. Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктелуі
4. Омонимдердің көп мағыналы сөздерден айырмашылығы. Омонимдердің жасалу жолдары. Омонимдердің типтері.

Тіл-тілдің сөздік құрамында бір емес, бірнеше лексикалық мағыналары бар сөздері жиі ұшырасады. Сөздің лексикалық мағыналарының әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері боады. 1. Ананың сүті-бал, баланың тілі-бал (мақал) 2. Сүйемін туған тілімді- анам тілін. Бесікте жатқанымда-ақ берген білім (С. Торайғыров). 1-мысалда ана деген сөз шеше деген мағынаны білдірсе, 2- мысалда басқа мағына туған дегенді білдіреді. Ана деген сөздіңң әр түрлі мағыналары бір-бірінен семантикалық әр тектестік жағынан ғана емес, қолданылуы, басқа сөздермен тіркесіп жұмсалуы жағынан да ажыратылады.
Бүгінде академик В.В Виноградовтың сөздік лексикалық мағыналарына жасаған классификация кең түрде қолданылып жүр. В. В Виноградов сөздердің лексикалық мағыналарының 3 түрлі типін көрсетеді. Оның біріншісі- тура немесе номинативті мағына, екіншісі- фразеологиялық байлаулы мағына, үшіншісі- синтаксистік шартты мағына. Сөздің лексикалық мағыналарының осы аталған түрлерін бір-бірінен ажырата білудің сөздерге мағыналық жақтан талдау жасау жұмысында, әсіресе лексикографиялық жұмыста маңызы айрықша зор.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Полисемия дегеніміз не?
2. Фразеологиялық байлаулы мағына дегеніміз не?
3. Сөздің тура және номинативті мағынасы?
4. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев <<Қазіргі қазақ тілі>> Алматы.1962
2. Ә. Болғанбаев <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы>> Алматы. 1988
3. К. Аханов <<Тіл білімінің негіздері>> Алматы. Санат 1993
4. К. Аханов <<Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері>> Алматы. 1955

4-дәріс.Синонимдер.Антонимдер.

Дәріс сабағының мазмұны:

1.Синонимдердің айырым белгілері.
2.Синонимдік қатар және доминант.
3.Синонимдердің мағыналық, контекстік, стильдік реңктері.
4 Синонимдердің жасалу жолдары.
5.Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары.
6.Табу. Эвфелизм. Дисфелизм.

Сөздің дыбысталуы мен мағынасы жағынан салыстырып қарағанда, синоним антонимдерге қарама - қарсы тұрған лексикалық - сементикалық тілдік құбылыстар. Омонимдер ұғымы басқа дыбысталуы бірдей бірнеше сөздер тобын білдірсе, синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер тобын қамтиды. Синонимдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар тек қана бір сөз тобына қатысты болады. Синонимдер мен омонимдер тек бір қатарға енген сөздердің сан мөлшері жағынан да ала - құла. Қазақ тілінде омонимдік қатарға енетін сөздің саны не бары 4 - 5 - тен аспайды. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны кейде қырықтан да асып жығылды.
Синонимдер мынадай белгілеріне қарай топтастырылады:
* Сөздің дыбысталуында аз да болса, тұлғалық өзгешелігі болуы қажет.
* Сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек.
* Сөздер бір ғана сөз тобына қатысты болуға тиіс.
Полисемия құбылысын және сөздердің лексикалық мағыналарының жоғарыда аталған түрлерін жете білудің сөз мағыналарының типтерін ажырата білуде, әсіресе әртүрлі сөздерді жасауда үлкен мәні бар. Тіл білімінің тарихында бұл құбылысты теріс түсіндірушілер, қате пікірді уағыздаушылар болды. Мысалы, Н. Я Марр мен оны жақтаушылар және кейбір шетел ғалымдары(француз ғалымы Леви-Брюль) полисемия құбылыс тілдердің көне дәуірлердің қалдығы деп есептеді.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

* Синоним және синонимдік қатар дегеніміз не?
* Синоним мен омонимнің өзіндік ерекшеліктері.
* Синонимдер мен антонимдердің пайда болу жолдары.
* Табу, эвфемизм, дисфемизм дегеніміз не?

Ұсынылатын әдебиеттер:
* Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. - А: Санат, 1997
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
* Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - А, 2002

5-дәріс.Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары.

Дәріс сабағының мазмұны:
1.Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негізгі сөздік қоры.
2.Сөздік құрамының жалпы сипаты.
3.Негізгі сөздік қордың басты белгілері.
4.Негізгі сөздік қор мен сөздік құрамның арақатынасы.
5.Түркі тілдеріне ортақ сөздер.

Тілдегі сөздердің тұтас жиынтығы тілдің сөздік құрамы деп аталады. Сөздік құрам белгілі бір халықтың тұрмыс жағдайын, күнкөріс тіршілігін, кәсібін түгел қамтып көрсетеді. Белгілі бір халықтың қоғамдық, шаруашылық, мәденн тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғұрлым сол тілдің сөздік құрамы да бай болады деген сөз. Мәселен, 17 томдық <<Қазіргі орыс әдеби тілінің сөздігіне>> 120480 сөз енген екен. Бұған енбей қалған қаншама сөз бар десеңізші. Алайда сөздікке енген сөздердің бәрі осы тілде сөйлейтіндерге түп-түгел таныс болмауы мүмкін. Кейбіреуі танымал болғанымен, енді біреулері мүлдем бейтаныс болуы ғажап емес. Сол сияқты <<Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің>> (1974) бірінші томына ғана (А - Ә) 5310 сөз енген. Ал ол сөздік он том болып шықты. Кез келген қазақ осы сөздерді түгел біледі, таныс деп айту қиын. Сонда сөздік құрамындағы сөздерді, қолдану жиілігіне қарай, актив сөздер (жиі қолданылатын) және пассив сөздер (сирек қолданылатын) деп, екі салаға бөлуге болады.
Осындағы сөздер өзге түрік тілдерінде түр-тұрпаты жағынан сәл өзгешеліктері болғанымен, мән-мағынасы жағынан көбінесе үйлес келеді. Түрік тілдеріндегі мұндай ұқсастық бұл халықтардың негізі бір туыстас халықтар екендігін дәлелдейді. Алайда бұл тілдердің өзара ұқсастығы мен арақатынасы нақ бірдей емес. Біреулері тым жақын болса, екіншілері өзгешелеу, алысырақ. Тілдік жалпы ұқсастық, жақындастық белгілеріне қарай түрік тілдері іштей бірнеше топқа жіктеледі. Қазақ тілі туыстық жақындастық жағынан түрік тілдерінің ішіндегі қарақалпақ, ноғай, қырғыз, башқұрт, татар, құмық тілдерімен топтасып, түрік тілдерінің қыпшақ тілі тобын (батыс тобын) құрайды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

* Түркі тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің қандай түрлері бар?
* Актив және пассив сөздер дегеніміз не?
* Сөздік құрамның толығу жолдарын ата?
* Күрделі сөздер, қос сөздер, біріккен сөз ерекшелегі.
*
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. - А: Санат, 1997
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
* Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - А, 2002

6-дәріс.Өзге тілден еңген сөздер.
Дәріс сабағының мазмұны:
1.Монғол тілдерінен енген сөздер.
2.Араб, парсы тілдерінен енген сөздер.
3.Орыс тілінен енген сөздер.
4.Кірме сөздердің лексикалық, семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуі.
Түркі тілдерінде сөйлейтін халықтардың (әзербайжан, башқұрт, қазақ, қарақалпақ, татар, тува, түркімен, өзбек, ұйғыр, хакас, якут т.б.) тілдерінде көптеген орыс тілінен енген сөздер бар. Ол сөздердің ішінде Қазан революциясынан бұрынғы енгендері де, кейін енгендері де жиі кездеседі. Түркі тілінде сөздердің ұлы орыс халқының тілінен көптеп енуі, әсіресе кеңес дәуірінде болды. Кеңес дәуірінде енген сөздердің басым көпшілігі ғылым мен техниканың, мәдениет салаларына байланысты терминдер, жаңа туған сөздер.
Орыс тілінен түркі тілдеріне, соның ішінде қазақ тіліне, ертеректе еніп қалыптасқан сөздердің сіңісіп кеткені соншалық, олардың басқа тілдік сөздер екені бірден аңғарылмайды да. Мысалы: доға, қамыт, бишік, жәшік, самауыр, бәтеңке, әшмөшке, бөтелке, жәрмеңке, кір, сот, түрме, сәтен, барқыт.
Осы сияқты түркі тілдерінен де орыс тіліне бірсыпыра сөздер ауысқан. Зерттеушілер орыс тілі лексикасындағы мына сөздерді шығу төркіні жағынан түркі тілдерінің сөздері деп есептейді: арба, арбуз, аргамақ, арық, алтын, аршин, бай, баклажан, балық, барыш, башмақ, беркут, буран, барсук, басмаш, вьюк, деньги, изюм, ишак, кабан, каракуль, кинжал, кишлак, кумыс, камыш, каторга, капкан, кендирь, кочевать, курган, курдюк, лошадь, отара, сабан, сазан, саксауыл, саман, тесьма, тулуп, туман, табун, сау-сағыз, урюк, утюг, чабан, чекмень, шаровары, янычары.
Түркі тілдері мен орыс тілдерінің бір-бірімен жоғарыдағыдай сөз алысуы бұл тілдерде сөйлейтін халықтардың жүздеген жылдар бойына қоныстас, көршілес елдер болып, экономика мен мәдениет саласында қарым-қатынас жасап кетуінің нәтижесінде болды.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

* Орыс тілінен енген сөздер, олардың қолданылуы туралы айт.
* Кірме сөздер категориясы дегеніміз не?
* кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері.
* Кірме сөздердің қолданылу аясы, пассив және активтілігі.

7-дәріс.Қазіргі қазақ тілінің стильдік мәні.
Дәріс сабағының мазмұны:

1.Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
2.Әдеби тілге тән басты белгілер.
3.Әдеби тілдің стильдік тармақтары.
4.Тілдік стиль туралы ұғым.
Қоғам мүшелерінің бір-бірімен қатынасы олардың бәріне бірдей түсінікті ортақ іл арқылы жасалады. Ол ортақ тіл жалпы халықтық тіл деп аталады. Қолдану ерекшелігіне қарай жалпы халықтық тілдің ауызша және жазбаша түрлері болады. Тіл мен сөз әрқашанда диалектикалық бірлікте қаралады. Тіл мен сөзді бір-бірінен бөліп ажырату үшін, ең алдымен тілдің қандай элементтерден тұратынына көңіл аударған дұрыс. Тіл құрайтын элементтер : морфема, сөз, сөз тіркесі және сөйлем. Бұларды тіл жүйесі деп те атайды. Тіл жүйесінсіз сөйлеу болмайды. Тіл жүйесі арқылы адамдар өзара пікір алысады. Сөз тұтас бірлікте танылып қабылданылады. Солай болғанымен оның ішкі мазмұны және сыртқы формасы болады.
Сөз ауызша және жазбаша болып бөлінеді. Ауызша сөйлеуде әр түрлі сазды үн шығады, яғни адамдар айтайын деген ойын бір-біріне үнді тіл арқылы жеткізеді. Сөйтіп, бірінің айтқанын бірі естиді. Сөйлеуде есту сезімі қатысады.
Ауызша сөйлеу интонациялық құбылмалылыққа өте бейім тұрады. Ол тілге әр түрлі мәнерлік , әуезділік сипат береді. Интонация деген ұғымға сөйлеу темпі, сөйлеу сазы, дауыстың құбылуы , екпін т.б. сияқтылар енеді.Жазбашада бұл көрсетілген ерекшеліктер болмайды. Өйткені онда ой қағазға жазылып жеткізіледі. Яғни жазу тілдің көзге көрінетін белгілері арқылы адам ойын жеткізу тәсілі ғана. Әдеби тіліміз, расында, жалпы халық тілінен , сөйлеу тілінен оқшау тұрған, жасанды бір бөлек тіл емес.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Ортақ тіл дегеніміз қандай тіл?
2.Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшелігі неде ?
3 .Тіл нормасы дегеніміз не?
4.Әдеби тілдің қандай белгілерін білесің?
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А..Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А.,1988
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев.,Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеолгиясы.-А.,Санат,1997.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.

8-дәріс.Лексикография.

Дәріс сабағының мазмұны:

1.Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
2.Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
3.Терминологиялық сөздік,диалектологиялық сөздіктердің жасалу мақсаты, практикалық мәні.
4.Фразеологиялық,синонимдер сөздігі.
5.Орфоэпиялық,тарихи сөздіктер.
6.Этимологиялық сөздік.
Тілдегі сөздер мен фразеологизмдерді жинап-теріп, олардың теориясымен шұғылданатын тіл білімінің саласын-лексикография дейді. Яғни, сөздік жасаудың әдістемесімен техникасын үйрететін ғылым деген сөз.Лексикография теориясы сан алуан сөздік жасаудың мол тәжірибелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде , лексикалық зерттулер мен солардың жетістіктеріне сүйене отырып жасалады. Демек, лексикография мен лексикология бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста болатын егіз ғылым салалары. Сөздіктердің сапасы осы ғылымдардың қаншалықты және қандай дәрежеде зерттелуіне байланысты.Зерттеу жұмыстары неғұрлым жоғары әрі жемісті болса, шығарылған сөздіктер де соғұрлым сапалы болмақ. Бүгінгі таңда сөздіктің практикалық мәнімен қоса, оның ғылыми сапасына да ерекше назар аударылды. Сондықтан сөздік кез келген мекемеде емес, осы мамандықты жете меңгерген ғылыми маман кадрлардың шоғырланған жерінде жасалады.
Біздер орыс сөздіктерінен лексикографиялық еңбектердің тек әдістемесі мен құрылымын ғана үйреніп отырғанымыз жоқ. Қазан революсиясы тудырған барлық жаңа ұғымдарды осы тілден кейде сөзбе-сөз тікелей қабылдасақ , кейде өз сөзімізбен аударып алдық. Сол арқылы қазақ тілінің сөз байлығы шексіз молайып, жан-жақты кемелденеді. Қазіргі кезде өз ана тілімізде қандайлық мәдени-рухани тілектерді , пікірлерді білдіру керек болса, соның бәрін де нақтылы, әрі емін-еркін дәл жүзеге асыруға болатындай дәрежеге жеттік.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Лексикография дегеніміз не?
2.Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?
3.Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар?

Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988.
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.

9-дәріс.Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.

Дәріс сабағының мазмұны:

1.Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі.
2.Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу.
3.Ш.Балии,В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу еңбектері.
Фразеология лексикологияның арнаулы бір саласы бола отырып, тұрақты сөз тіркестерінің түрлерін , олардың құрамы мен құрылысын және жасалу жолдарын зерттейді.
Қазіргі тіл білімінде фразеологиялық сөз тіркестеріне лексикалық жақтан ажыратылмайтын, беретін мағынасы құрамындағы сөздердің мағынасынан тумайтын тұрақты тіркестерін жатқызумен бірге, мақалдар мен мәтелдер, афоризмдер мен қанатты, нақыл сөздерді де фразеологияға жатқызуға қалыптасты деуге болады. Бірақ фразеологияға қатысты терминдер әлі бір ізге келген жоқ. Мысалы, орыс тіл білімінде В.Виноградов тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерін құрылысына және құрамындағы сөздердің мағыналарының ұласу дәрежесіне қарай фразеологиялық тұтастықтар фразеологиялық бірліктер және фразеологиялық тізбектер деп үш топқа бөліп, мақал, мәтел, және қанатты сөздерді фразеологиялық единицалардың ешқайсысына жатқызбайды. Ал қазақ тіл білімінде академик І.Кеңесбаев фразеологиялық тіркестерді идиомға, фразаға, мақал- мәтел деп топтастырады.
Профессор А.И.Ефимов мақал мен мәтел , қанатты сөздердің тілде әбден орнығып, қалыптасып кеткенін ескертіп, мақал мен мәтел сөздерді фразеологиялық единицалардың айрықша түрі ретінде қарайды. Фразеологиялық тұтастықтарды кейде идиомалар деп те атайды.
І.Кеңесбаев: Идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі мағынасынан айырылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана негізгі лексикалық ұғым береді - деп көрсетеді. Қазіргі қазақ тілі деген еңбегінде. Фразеология деген термин негізінен екі түрлі иағынада қолданылады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Фразеологизм дегеніміз не?
2.Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің?
3.І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт
4.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.

10-дәріс.Фразеологизмдердің тілдік бірлік ретінде танылуы.
Дәріс сабағының мазмұны:
1.Фразеологиялық оралым.
2.Фразеологиялық сөйлемше.

Фразеологиялық оралымдардың түрлері бір-бірінен әрқашан ашық,айқын ажыратыла бермейді,осыған орай,оларды классификациялау тіл біліміне өте-мөте мәселе болып саналады.Академик В.В.Виноградов фразеологиялық единицаларды бүтіндей фразеологизмнің біртұтас мағынасы мен оны құрастырушы сынарлардың мағыналарының ара-қатысы тұрғысынан фразеологиялық тұтастық,фразеологиялық бірлік,фразеологиялық тізбек деп 3-ке бөледі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Фразеологизм дегеніміз не?
2.Фразеологизмдік оралым жайлы не білесің?
3.Фразеологиялық сөйлемше деген не?
4.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.

11-дәріс.Фразеологизмдердің семантикалық категориялары.
Сабақ мазмұны:
1.Фразеологизмнің семантикалық категориялары.
2.Фразеологизм термині
Фразеологизм - семантикалық (ішкі мағыналық) жағынан бір-бірімен байланысқан сөз тіркестерімен сөйлемдердің ортақ атауы. Өздеріне формасы жағынан ұқсас синтаксистікқұрылымдардан ерекшелігі: сөздердің белгілі бір тұрақталған лексика грамматикалык құрылымдағана айтылатын ойта сәйкес болып, сол сөздің бастапқы жеке мағынасының жалпы заңдылыктарына бағынбауында. <<Фразеологизм>> термині әртүрлі типтегі бірнеше тіркестерді камтиды. Олар: атауыш қызметінде қолданылатын идиомалар (ізін суытпай, ақ қарга) ауыз әдебиетінде қалыптасқан мақалдар мен мәтелдер және жеке адамдардың авторлық немесе белгісіз әдеби шығармалардан алынған, немесе ауызша айтылған қысқа нұсқалы нақыл сөздер. Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сез мағынасының басқа мазмұнда қабылдануы немесе лексика грамматикалық транспозиция, сөз тіркесіндегі тұрақтылығымен қайталануы. Көпшілігі мақалдар мен мәтелдер және қанатты сөздерге жататын фразеологизмлық сөйлемдер мен тұрақты тіркестердің коммуникативтік қызметі диктум және модус (логикалық бағыт) деген мазмұндарға белінеді, сонымен бірге семантикалық екі жақтылық арқылы айқындалады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Фразеологизм дегеніміз не?
2.Фразеологизмдердің семантикалық категориялары жайлы не білесің?
3.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
4.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.

12-дәріс. Фразеологизмдердің лексика-семантикалық тақырыптары және грамматикалық ерекшеліктері.
Сабақ мазмұны:
1.Грамматикалық мағына
2.Грамматикалық категория ұғымы
Грамматикалық категория туралы ұғым грамматикалық мағына мен грамматикалық форма туралы ұғымдармен ұштасып жатады.Олармен әрқашан тығыз байланыста болады.Грамматикалық мағына грамматикалық категориядан тыс,оған байланыссыз өмір сүрмейді,қайта оның элементі ретінде грамматикалық категорияның құрамында өмір сүреді.

13-дәріс.Қазақ фразеологиясының стилдік ерекшеліктері.
Дәріс сабағының мазмұны:

1.Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
2.Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің түрлі стильдік қабаттары.
3.Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара қатынасы.

Фразеологизмдер сөзді жандандырып, тілімізге өткірлік сипат, ұлттық ажар беретін стильдік мәні айрықша құрал болып саналады.
Тұрақты сөз тіркестері қанатты сөз, мақал-мәтелдер, идиомдар аз сөзбен көп мағынаны білдіреді, тілдің стильдік сапасын арттырады.
Мақал-мәтел-астарлап, кестелеп айтатын ойдың бейнелі көрінісі.
Мақал көбінесе тиянақталған қорытынды ой ретінде , сөйлем түрінде келеді.Мысалы, көп сөз - көмір, аз сөз- алтын, жақсыдан үйрен , жаманнан жирен, аңдамай сөйлеген ауырмай өледі т.б.
Мәтел формасы жағынан бейнелеп сөйлеудің элементі сияқты. Онда ой аяқталмай келте қайырылады.Ұзын арқау, кең тұсау, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен.
Сөз өнерінің асылы мақал-мәтелдер ақын- жазушылардың стилінің қалыптасуына ықпал жасайды. Бұл жайында М.Горкий Менің жазуды қалай үйренгенім жөнінде деген мақаласында былай деп жазады: Асылында, мақал- мәтелдер еңбекші халықтың тұрмысындағы басынан кешіргенін, көргенін, саяси-* әлеуметтік тәжірибесін қалыпқа шебер құяды, сол себепті жазушының бұл материалмен таныуы өте қажет, өйткені бұл материал бес саусақты жұмып, жұдырығыңды түйгендей сөзді сығымдауға үйретеді, өзгелердің солай сығымдап айтқан сөздеріндегі астарын аша біліп, дәуіріміздің міндеттеріне зиянды өлі пікірлерді әшкерелеуге үйретеді. Өз басым мақалдан көп нәрсе үйрендім, басқаша айтқанда, ойларымды нақыл сөзбен жұп-жұмыр етіп бере білуді үйрендім.
Фразеологизмдер-сөйлеу тілінде де, жазу тілінде де көп қолданылатын қажетті құрылыс материалы. Ал оның бейнелегіш- мәнерлегіштік сипаты әсіресе көркем және публицистикалық шығармаларда айқын көрінеді. Фразеологизмдер- сөз шеберлері суреткердің көркем образ жасу үшін қолданатын эмоционалды-экспрессивті құралы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай?
2.Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар?
3.Фразеологизмдердің қолданылу аясы жөніндегі өз пікір.
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993.
2.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,Ғылым,1997.
3.Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
4.Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998.
5.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.

14-дәріс. Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар түпдеректер.
Дәріс сабағының мазмұны:

1.Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері.
2.Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер.
3.Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер.
4.Тұрақты теңеулер тіркесі.
5.Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз тіркестері.
6.Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.

Фразеологизмдер - ұлттық тілдің айқындығын, дәлдігін, икемділігін, бейнелегіштік күшін көрсететін фразеологиялық тұлғалар. Тілдегі мұндай мағыналас тіркестерді пайдаланып, шығарманың көркем тілінің керегіне жарату сөз шеберлерінің міндеті. Ал белгілі бір жазушы тіліндегі мағыналас фраеологизмдерге талдау жасау - оның тұрақты тіркестерді талғап, таңдап пайдалану принциптері мен озіндік стиліне тән сөз қолдау ерекшеліктерінен көп мағлұмат береді. Мәселен, пародия, шымшыма шумақтар, әзіл-оспақ төңірегінде мұндай өзгешеліктер бірден көзге шалынады. Мұндағы фразеологиялық синонидер үлесі - ойдың тереңдігі мен ішкі қуатын күшейтуде таптырмайтын тіркестер екендігі. Тегінде көркемдік тұрғысынан көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері - фразеологизмдер. <<мәтін ішінде мәтін>> болатын тұрақты тіркестер табиғаты, окказионалдық қолданыста тым образддылыққа негізделім,сөйлеу стандартына сай келмей тұрғандай болады. Бірақ мұнда мына ерекшеліктерге назар аудару керек. Фразеологизмдер өз табиғатында қоршаған айналаны, дүниені қабылдауда адамның ұлттық мәдени ойлау ерекшелігін аңғартып жүреді. Рухани әлемнің үзік-үзік бөліктері сол ұлттың мәдениетінде сақталып қалады.
* Түйені түгімен жұтып, шелектеп арақ ішкен сенен гөрі иманды. Қартайса да аттан түспей, көштен қалмай келеді (О.Бөкеев).
* Өліспей беріспек емес, тастай қатып, халықтың барша дәулеті құйылған қазанның құлағынан айрылар сыңай танытпайды
<<Мұндағы қазаның құлағынан айрылмау>> соны образ, жаңа тіркес, авторлық қолданыстың сәтті үлгісі. <<Қазан>> сөзінің коннатациясына орай, соңғы уақытта қазақ тілінде тұрақталған тіркестер бар. Мысалы: <<қара қазанда қайнап өсу>>, <<қазанның құлағын ұстау>>, <<қазанның құлағынан айырылмау>>. Абай фразеологиясын зерттеген ғалым Р.Сыздық <<Фразеологизмдер - сандаған жылдар мен ғасырлардың қазынасы, бұл бір жағынан, екінші жағынан, ол жеке қаламгердің табысы, еңбегі, ізденісі>> - дейді. (1995, 95).

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
* Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
* Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
* Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
* Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер төркінінің бірі.
* Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. - А.: Санат, 1993.
* Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. - А.: Ғалым, 1977.
* Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы - А., 2005.
* Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері - А., 1998.
* Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі - А., 1995.
* Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері - А.,1998.
* Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. - А., 1996.
* Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма - А., 1998.
Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). - А.: Тоғанай

15-дәріс.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.
Дәріс сабағының мазмұны:
* Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы мәселелерінің зерттеуі.
* Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік - оның көп стильдігі.
* Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
* Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
* Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының біразы - тұрақты тіркестер: мақал-мәтелдер, фразеологиялық тірестер, қанатты сөздер.
Бұларды әсіресе көркем әдебиетте, публицистикалық әдебиетте, көпшілікке арналған лекция, әңгімелерде мол пайдаланады.
<<Жел үп етсе болғаны, қалың қамыстай тары сыбдыр қағып, сыбыр сала жөнеледі>> (Ғ.Мұстафин) тәрізділер көркем әдебиет стиліне тән. Шаруаларға тары өндіру туралы жасаған баяндамада солай сөйлеу ерсі болар еді. Бірақ баяндама, лекция, әңгіме тілін жандандыру үшін әдеби тілде бар кестелі сөздерді иайдаланудың ешқандай ерсілігі жоқ, қайта олар ұтымды сөздің аса керекті элементтері болады. Олар мыналар:
Мақал-мәтелдер - халық даналығының айнасы, оларды тудырған халықтың тіл байлығының алтын қазынасы. Мақал-мәтелдердің көбі өмір шындығының қорытындысы, іс-әрекеттің ережесі болып келеді. Олардың <<бәрі заңның, өсиеттің, ереженің күшіндей күші бар қысқа-қысқа нақыл сөзге айналып, тілде сақталып қалады>>.
Мақал-мәтелдер аз сөзді, терең мағыналы әрі ұтымды болатындықтан, сөйлеген сөзде пайдалана беру керек-ақ. <<Сөздің көркі - мақал, жүздің көркі - сақал>> дегендей, мақал-мәтел сөзіңе әр береді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
* Фразеологизмдердің идиомалық тіркестерден айырмашылығы.
* Көркем әдебиетте тұрақты тіркестердің құрамының өзгеруі.
* <<Көз жасым көктен құйған жауын еді>> деп Торайғыров қай фразеологизмді өзгертті?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы - А., 2005.
* Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері - А., 1998.
* Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі - А., 1995.
* Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері - А.,1998.
* Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. - А., 1996.
* Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма - А., 1998.
* Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). - А.: Тоғанай Т,2004.

3ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР:
1-тәжірибелік сабақ.Сөздің анықтамасы.
Сабақ мазмұны:
1. Сөзге анықтама берудің қиындығы.
2. Сөздің мазмұны
3. Сөзге тән белгілер
4. Лексика-семантикалық жүйе

Сабақтың мақсаты: Сөзге анықтама берудің қиындығын меңгеру. Сөзді лексикалық-семантикалық жүйе жағынан қарастыру.
Бақылау сұрақтары:
1. Сөз дегеніміз не?
2. Сөздің лексикалық және грамматикалық жағы дегеніміз не?
3. Тіл-тілде сөз формасының неше түрі бар?
4. Сөз варианттары дегеніиіміз не?
5. Сөздің лексикалық мағынасының грамматикалық мағынадан айырмашылығы.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев <<Қазіргі қазақ тілі>> Алматы.1962
2. М. Белбаева <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы>> Алматы. 1976
3. К. Аханов <<Тіл білімінің негіздері>>
4. Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы >> Алматы. Санат 1997
2- Тәжірибелік сабақ.Сөз мағынасының өзгеру себептері.
Сабақ мазмұны:
1.Сөз мағынасы өзгеруінің, жаңа мағына иеленуінің сыртқы (экстралингвистикалық) және (лингвимстикалық) себептер болатындығы. 2.Ауыспалы мағынасы тудыратын тәсілдер.
3.Сөз мағынасының функционалды семантика заңы бойынша да өзгеретіндігі.
Мақсаты:Сөз мағынасының өзгеруінің, оның жаңа мағынаға ие болуының себептерін қарастыру. Сөз мағынасын функционалды семантика заңы бойынша қарастыру
Бақылау сұрақтары:
1. Сөз мағынасының өзгеруінің неше түрі бар?
2. Лингвистикалық себеп дегеніміз не?
3. Сөз мағынасының ауысуы, келтірінді мағынада жұмсалуы қандай тісілдер арқылы іске асады?
4. Метафора тәсілі дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев <<Қазіргі қазақ тілі>> Алматы.1962
2. К. Аханов <<Тіл білімінің негіздері>>
Қосымша әдебиеттер:
1. И.В Арнольд. <<Лексикология современного языка>> М. 1959
2. А. А. Реформатский <<Введения в языковедения>> М. 1967
3 -Тәжірибелік сабақ Көп мағыналылық.Омонимдер.
Сабақ мазмұны:
1. Лексикалық мағыналардың түрлері: тура (номинативті) мағына фразеологиялық байлаулы мағына,синтаксистік шартты мағына
2.Сөз мағыналары н затпен, құбылыспен байланысу сипатына қарай, функциялық- стильдік реңктеріне қарай топтастыр
3. Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктеліуі
4. Омонимдердің көп мағыналы сөздерден айырмашылығы. Омонимдердің жасалу жолдары. Омонимдердің типтері.

Мақсаты: Лексикалық мағыналардың түрлерін қарастыру Сөздердің мағыналық қатысына қарай жіктелуін қарастырыу.Омонимдердің жасалу жолдары мен типтерін анықтау.
Бақылау сұрақтары:
1. Полисемия дегеніміз не?
2. Фразеологиялық байлаулы мағына дегеніміз не?
3. Сөздің тура және номинативті мағынасы?
4. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің айырмашылығы
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. І.Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев <<Қазіргі қазақ тілі>> Алматы.1962
2. Ә. Болғанбаев <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы>> Алматы. 1988
3. К. Аханов <<Тіл білімінің негіздері>> Алматы. Санат 1993
4. К. Аханов <<Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері>> Алматы. 1955
4-Тәжірибелік сабақ Синонимдер. Антонимдер.
Сабақ мазмұны:
1.Синонимдердің айырым белгілері.
2.Синонимдік қатар және доминант.
3.Синонимдердің мағыналық, контекстік, стильдік реңктері.
4.Синонимдердің жасалу жолдары.
5.Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары.
6.Табу. Эвфемизм. Дисфемизм.

Мақсаты: Синонимдер мен антонимдердің өзіндік ерекшеліктерін қарастыру, дисфемизм, эвфемизм, табу құбылысына кеңінен тоқталу.

Бақылау сұрақтары:
* Синоним және синонимдік қатар дегеніміз не?
* Синоним мен омонимнің өзіндік ерекшеліктері.
* Синонимдер мен антонимдердің пайда болу жолдары.
* Табу, эвфемизм, дисфемизм дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. - А: Санат, 1997
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - А, 2002
5-Тәжірибелік сабақ.Қазіргі қазақ тілі лекцикасының шығу арналары.
Сабақ мазмұны:
1.Қазақ тілінің сөздік құрамы мен негізгі сөздік қоры.
2.Сөздік құрамының жалпы сипаты.
3.Негізгі сөздік қордың басты белгілері.
4.Негізгі сөздік қор мен сөздік құрамның арақатынасы.
5.Түркі тілдеріне ортақ сөздер.
Мақсаты: Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры және сөздік құрамымен танысу, ерекшелігін көрсету.

Бақылау сұрақтары:
* Түркі тілдерінің тектестігін дәлелдейтін ортақ сөздердің қандай түрлері бар?
* Актив және пассив сөздер дегеніміз не?
* Сөздік құрамның толығу жолдарын ата?
* Күрделі сөздер, қос сөздер, біріккен сөз ерекшелегі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. - А: Санат, 1997
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
* Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - А, 2002
6-Тәжірибелік сабақ.Өзге тілден енген сөздер.
Сабақ мазмұны:
1.Монғол тілдерінен енген сөздер.
2.Араб, парсы тілдерінен енген сөздер.
3.Орыс тілінен енген сөздер.
4.Кірме сөздердің лексикалық, семантикалық, фонетикалық және грамматикалық жағынан игерілуі.

Мақсаты: Бүгінгі күні тілімізде қолданылып жүрген өзге тілдерден енген сөздердің ерекшелігін, тілдегі орны мен қолданылуын талдау.

Бақылау сұрақтары:
* Орыс тілінен енген сөздер, олардың қолданылуы туралы айт.
* Кірме сөздер категориясы дегеніміз не?
* кірме сөздердің фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері.
* Кірме сөздердің қолданылу аясы, пассив және активтілігі.
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. - А: Санат, 1997
* Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А, 1962
* Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - А, 2002
7-Тәжірибелік сабақ. Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні
Сабақ мазмұны:
1.Ауызекі сөйлеу тілінің ерекшеліктері.
2.Әдеби тілге тән басты белгілер.
3.Әдеби тілдің стильдік тармақтары.
4.Тілдік стиль туралы ұғым.

Мақсаты:Қазақ тіліндегі лексиканың пайда болуымен , шығу арналарын жан-жақты ашып көрсету.
Бақылау сұрақтары.
1.Ортақ тіл дегеніміз қандай тіл?
2.Ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің ерекшелігі неде ?
3 .Тіл нормасы дегеніміз не?
4.Әдеби тілдің қандай белгілерін білесің?
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А..Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазақ тілінің лексикологиясы.-А.,1988
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев.,Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеолгиясы.-А.,Санат,1997.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
8-Тәжірибелік сабақ.Лексикография.
Сабақ мазмұны:
1.Түсіндірме сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
2.Аударма сөздік, жасалу мақсаты, практикалық мәні.
3.Терминологиялық сөздік,диалектологиялық сөздіктердің жасалу мақсаты, практикалық мәні.
4.Фразеологиялық,синонимдер сөздігі.
5.Орфоэпиялық,тарихи сөздіктер.
6.Этимологиялық сөздік.

Мақсаты:Тілдегі сөздердің жиналуы мен сөздіктердің жасалуы жөнінде мәліметтер беру.

Бақылау сұрақтары.
1.Лексикография дегеніміз не?
2.Сөздіктердің бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?
3.Әрбір сөздіктің қандай ерекшеліктері бар?
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбаев.Қазқ тілінің лексикологиясы.-А.,1988.
3.І.Кеңесбаев,Ғ.Мұсабаев., Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
4.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы.Қазіргі қазақ тілі.-А.,1962.
5.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
9 -Тәжірибелік сабақ. Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.
Сабақ мазмұны:
1.Түркі және қазақ фразеологизмдерінің зерттелуі.
2.Қазіргі тіл біліміндегі зерттеу бағыттарына шолу.
3.Ш.Балии,В.Виноградов, Н.Шанский, М.Молотков, В.Телия зерттеу еңбектері.

Мақсаты:Фразеологизмдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып, оны жан-жақты сипаттау.

Бақылау сұрақтары.
1.Фразеологизм дегеніміз не?
2.Фразеологизмнің зерттелу тарихы жөнінде не білесің?
3.І.Кеңесбаевтың фразеологизм саласына қосқан үлесі айт
4.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.
10-Тәжірибелік сабақ.Фразеологизмдердің тілдік бірлік ретінде танылуы.
Сабақ мазмұны:
1.Фразеологиялық оралым.
2.Фразеологиялық сөйлемше.

Мақсаты:Фразеологизмдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып, оның тілдік бірлік ретінде танылуын сипаттау.

Бақылау сұрақтары:
1.Фразеологизм дегеніміз не?
2.Фразеологизмдік оралым жайлы не білесің?
3.Фразеологиялық сөйлемше деген не?
4.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
5.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.

11-Тәжірибелік сабақ. Фразеологизмдердің семантикалық категориялары.
Сабақ мазмұны:
1.Фразеологизмнің семантикалық категориялары.
2.Фразеологизм термині

Мақсаты:Фразеологизм терминіне шолу жасай отырып, оның
семантикалық категорияларын сипаттау .

12-Тәжірибелік сабақ. Фразеологизмдердің лексика-семантикалық тақырыптары және грамматикалық ерекшеліктері.
Сабақ мазмұны:
1.Грамматикалық мағына
2.Грамматикалық категория ұғымы

Мақсаты:Фразеологизмдердің лексика-семантикалық тақырыптары мен грамматикалық ерекшеліктерін анықтау.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Фразеологизм дегеніміз не?
2.Фразеология жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп ойлайсың ба?
3.Фразеология термині қандай мағынада қолданылады?
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.-А.,Санат,1993.
2.Ә.Болғанбайұлы, С.Қалиұлы. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
3.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,1995.
4.К.Аханов. Қазақ тілі лексикологиясының мәселелері.-А.,1995.
5.Г.Сұмағұлов. Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
6.Н.Уәлиев. Фразеология және тілдік норма.,-А,1996.
13-Тәжірибелік сабақ. Қазақ фразеологиясының стильдік ерекшеліктері
Сабақ мазмұны:
* Фразеологизмдердің лексикографиялық стильдік сипаттары.
* Эмоционалды-экспрессивті реңк әсерлеріне қарай тұрақты тіркестердің түрлі стильдік қабаттары.
* Ауызекі және қарапайым сөйлеу стиліндегі фразеологизмдердің ара қатынасы.

Мақсаты:Қазақ фразеологиясының қолданысы мен оның стильдік ерекшеліктерін көрсету.

Бақылау сұрақтары.
1.Фразеологизмдердің стильдік мәні қандай?
2.Фразеологизмдердің қандай ерекшеліктері бар?
3.Фразеологизмдердің қолданылу аясы жөніндегі өз пікір.
Ұсынылатын әдебиеттер.
1.К.Аханов.Тіл білімінің негіздері.,-А,Санат.,1993.
2.І.Кеңесбаев.Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі.-А.,Ғылым,1997.
3.Г.Сұмағұлова.Фразеологизмдердің варианттылығы.-А.,1996.
4.Н.Уәлиев.Фразеология және тілдік норма.-А,1998.
5.Ә.Болғанбайұлы,С.Қалиұлы . Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы.-А.,Санат,1997.
14-Тәжірибелік сабақ. Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар түпдеректер.
Сабақ мазмұны:
* Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері.
* Ұлттық дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер.
* Мәдени деректер түсінігіндегі мақал-мәтелдер.
* Тұрақты теңеулер тіркесі.
* Қазақ тіліндегі сөз символдар, символдық мәні бар сөздер мен сөз тіркестері.
* Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.

Мақсаты: Қазақ ұлтының мәдени өмірінің көрінісі - фразеологичлық қордан ерекше байқалатындығы. Қазақ фразеологизмдері - халық өмірінің айнасы екендігі. Әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік құбылыстар тамырланып, қалыптаскы үшін оның көптеген алғышарттары мен салалары болады. Қазақ фразеологизмдерінің мәдени ақпарат көздері. Ұлттың дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер. Мәдени деректер түсінігіндегі - мақал-мәтелдер. Образ әталонға айналған тұрақты теңеулер тіркесі. Троп түрлеріндегі образды тіркестердің фразеологизмдерге айналуы.
Бақылау сұрақтары:
* Фразеологизмдер ұттық тілдің қандай ерекшеліктерін көрсетеді?
* Абай фразеологиясын зерттеген ғалым?
* Көркем мәтіннің тілдік талдауларының ең сүбелі жері?
* Фразеологиялық материалдар үшін ұлттық мәдени маңызы бар түп деректер төркінінің бірі.
* Фразеологиялық материлдардың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ тіліндегі ұлан-ғайыр паремиологиялық қор.
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы С. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. - А.: Санат, 1993.
* Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. - А.: Ғалым, 1977.
* Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы - А., 2005.
* Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері - А., 1998.
* Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі - А., 1995.
* Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері - А.,1998.
* Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. - А., 1996.
* Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма - А., 1998.
Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). - А.: Тоғанай
15 -Тәжірибелік сабақ. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.
Сабақ мазмұны:
* Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қлданысы мәселелерінің зерттеуі.
* Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік - оның көп стильдігі.
* Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы.
* Көркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасы.
* Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.

Мақсаты: Көркем әдебиет тілі мен фразеологизмдердің стильдік қолданысы мәселелерінің зерттелуіне шолу. Көркем әдебиет тіліне тән ерекшелік - оның коп стильдігі екендігі. Фразеологизмдер ойды әсерлі берудің негізгі тәсілдері. Көркем әдебиет тіліндегі фразеологизмдердің кейіпкер тілі, авторлық баяндау, диалог, монолог, пейзаждық суреттеулерде қолданылуы. Қөркем әдебиет тілінің өзіндік ішкі формасының болуы. Көркем проза фразеологизмдердің стильдік жақтан саралау.
Бақылау сұрақтары:
* Фразеологизмдердің идиомалық тіркестерден айырмашылығы.
* Көркем әдебиетте тұрақты тіркестердің құрамының өзгеруі.
* <<Көз жасым көктен құйған жауын еді>> деп Торайғыров қай фразеологизмді өзгертті?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы - А., 2005.
* Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері - А., 1998.
* Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі - А., 1995.
* Смағұлова Г. Мағыналас фразеологиздердің ұлттық-мәдени аспектілері - А.,1998.
* Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. - А., 1996.
* Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма - А., 1998.
* Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеулер). - А.: Тоғанай Т,2004.

4 КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
4.1 КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ
4.1.1 Сөздің формалары.
4.1.2 Сөз мағынасының өзгеру себептері.
4.1.3 Көп мағыналылық.Омонимдер.
4.1.4 Синонимдер.Антонимдер.
4.1.5 Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары.
4.1.6 Өзге тілден енген сөздер.
4.1.7 Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні.
4.1.8 Лексикографияның теориясы мен практикасы жайында жалпы мағлұмат.
4.1.9 Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.
4.1.10 Фразеологизмдердің тілдік бірлік ретінде танылуы. Мақал-мәтелдердің фразеологияға қатысы.
4.1.11. Фразеологизмдердің семантикалық категориялары.

4.2 КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫ ОРЫНДАУДА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛЫҚ
Студент <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы>> курсында пән бойынша алған теориялық білімдерін кеңейту мақсатында курстық жұмыс жазады. Курстық жұмыстың тақырыптары ұсынылады. Таңдау студенттің еркінде. Курс жұмысының орындалу барысында арнайы дайындалған ережелерді сақтау қажет. Курстық жұмыс курсты тамамдауға 1 апта қалғанда, емтихан алдында арнайы қорғалып, нәтижесі, мақсат міндеттері көрсетіледі. Курстық жұмыс балдық жүйемен бағаланады. Курс соңында пән бойынша курстық жұмысты сәтті тапсырған студенттің ғана аталған пән бойынша емтихан тапсыруға құқығы болады. Курстық жұмыстың орындалуы жайындағы ережені кафедрадан алып танысуға болады.
Курстың жұмыс компьютерге терілген формада, 20-25 бет көлемінде болуы міндетті.

* СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ
5.1 Студенттің өздік жұмысының ұйымдастырылуына әдістемелік нұсқаулық
Студент <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы"пәнінде тәжірибе жүзінде кең қолданылатын, әрі жан-жақты игерілген мәтін талдаудың негізгі әдістерін білуі қажет. <<Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы>> пәні тіл білімі ғылымының бір саласы, қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамы мен сөздік қорын, сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылу қабілетін, күнделікті қарым-қатынастағы көрінісін, стильдік мәні мен сипатын тексеретін ғылым. Халқымыздың басынан кешірген тарихын, тіршілік еткен кәсібін, материалдық байлығы мен рухани қазынасын зерттеудегі лексикология және фразеологияның алатын орнын түсіндіру.

+ Реферат тақырыптары
5.2.1. Сөздің анықтамасы.
5.2.2 Сөз мағынасының өзгеру себептері.
5.2.3 Көп мағыналылық.Омонимдер.
5.2.4 Синонимдер.Антонимдер.
5.2.5 Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары.
5.2. 6 Өзге тілден енген сөздер.
5.2. 7 Қазіргі қазақ тілі лексикасының стильдік мәні.
5.2. 8 Лексикография.
5.2. 9 Фразеологизмдердің зерттелу тарихы.
5.2.10 Қазақ фразеологизмінің стильдік ерекшеліктері.
5.2.11 Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық маңызы бар түпдеректер.
5.2.12 Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы.
5.2.ІЗ Ұғымның дамуы.
5.2.14 Қазақ тілі лексикасын құрайтын сөздердің түрлі приципке негізделе отырылып, қолданылу шеңбері, стильдік мәні жағынан бірнеше топқа бөлінуі.
5.2.І5 Қолданылу жиілігіне қарай топтасқан сөздер.

12 ӨЗГЕРІСТЕРДІ ТІРКЕУ ПАРАҒЫ

Өзгерістің рет нөмірі
Құжаттың тарауы пункті
Өзгеріс түрі (ауыстыру, жою, қосу)
Хабарламаның нөмірі және күні
Өзгеріс енгізілді

Күні
Аты-жөні, қолы, қызметі

Пәндер