Экономиканың қалыптасқан құрылымы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ  БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
МСЖ құжат 3 деңгейлі
ОӘК

ПОӘК 042-18.2.1.04/03-2014
<<Экономиканы мемлекеттік реттеу>> пәні бойынша оқу-әдістемелік кешен

Баспа №1, 11.09.2014















       	<<Экономиканы мемлекеттік реттеу >> 
пәні бойынша барлық экономикалық  мамандықтар үшін 
                                       
             ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР 

                                       
                                       
                                       
                                       













                                       
                                Семей 2014



                                МАЗМҰНЫ
                                       
1.Глоссарий
2.Дәрістер
3. Тәжірибелік-лабораториялық сабақтар
4. Студенттердің өздік жұмысы













































1.ГЛОССАРИЙ

Акциз  -  тауардың бағасына енгізілген және  сатып алушы төлейтін жалпы мемлекеттік жанама салық. 
Ақша  -  тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің өлшемі болып табылатын, жалпыға бірдей балама ролін атқаратын ,кез-келген тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге айырбасталатын ерекше тауар.
Ақша-несие саясаты  -  экономиканың тұрақты дамуын ақша айналымы мен несие нарығын реттеу арқылы қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жиынтығы.
<<Арзан ақша>> саясаты  -  айналымдағы ақша массасын арттыру саясаты.
Абстрактылы еңбек  -  тауар айырбасы кезінде көрінетін жалпы адам еңбегі, яғни құн жасайтын еңбек. Абстрактылы еңбек белгілі бір өндірістік қатынастарды, тауар өндірушілер қатынасын білдіреді. 
Абсолюттік рента  -  ол барлық жерден  және топырақтың құнарлығына, тұрған жеріне байланыссыз алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болуы салдарынан жер қожасы иемденеді.
Бағалы қағаздар- иеленушісіне мүліктік құқық және дивиденд ,процент түрінде белгілі бір ақша сомасын алуға құқық беретін құжаттар.
Бәсеке  -  тауар өндірушілер арасында өз мүдделерін қанағаттандыру үшін болатын экономикалық бақталастық , тауарларды өндіру мен ткізудің тиімді жағдайы, неғұрлым жоғары пайда табу.
Бюджет - мемлекеттің(қаланың ,ауданның,мекеменің ), отбасының немесе жеке адамдардың белгілі бір уақыт кезеңіндегі ақшалай кірісі мен шығысының тізімі.
Брокер  -  бұл тауар өндіруші мен тұтынушы арасындағы делдалдық сауда қызметтерін көрсетуге барлық кезде әзір маман.
Бизнес  -  заңға қайшы келмейтін әдістер арқылы пайда алу мақсатындағы кәсіпкерлік қызмет. 
Валюта - белгілі бір елдің заңмен белгіленген ақша өлшемі (АҚШ-та  - доллар, Қазақстанда  - теңге)
Венчурлық фирма  -  <<тәуекел>> технологияны өндіріске енгізу үшін қрылатын <<тәуекел>> кәсіпорны. <<Тәуекел>> технологияға біршама тәуекелге баруға тура келетін өнертапқыштар, пайдалы үлгілер т.б. жаңалықтар жатады.
Дәстүрлі экономика  -  сирек кездесетін шектеулі табиғат ресурстарын  кеңінен пайдалануды дәстүрлер
Девальвация  -  қағаз ақша құнын өзінің тұрақты қалпына түсіру. Ол үшін бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналымнан шығарып, оның орнына толық құнды кредит билеттерін шығарады. 
Демпинг  -  бәсеке күрес түрлерінің бірі. Тауарларды әдейі арзандатылған бағамен шетелге  сату, сөйтіп бәсекелестерді ығыстыру және сыртқы нарықты иемденуге жәрдемдесу.
Деноминация  -  ақшаның құны күрт төмендеп кеткен кезде оның айналысын реттеп, есептеуді жеңілдету мақсатымен ақшаның белгіленген көрсеткішін кеміту арқылы оған өзгеріс жасау.
Депозит  -  банкте сақталатын кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың салымдары
Дефляция  - артық қағаз ақшаны айналымнан алу арқылы ақша айналымын тұрақтандыру әдісі. 
Жекешелендіру - мемлекетке тиесілі объектілерді меншіктену құқығын жеке немесе заңды тұлғаның сатып алу процесі.
Жалақы  -  қызметкерлердің белгілі бір уақыт кезеңінде алатын ақшалай немесе заттай нысанындағы төлемдерінің жиынтығы. Түрлері: атаулы жалақы  -  қызметкерлер белгілі бір кезеңде алатын төлемдерінің абсолюттік сомасы; Нақты ж.  -  атаулы емес жалақының осы деңгейде алынуы мүмкін қызметтің саны, ең төмен деңгейдегі жалақы  -  кәсіпорындарда жалақыны есептеу мен жоспарлау кезінде негізгі және қосымша жалақы түрлеріне бөлінеді.
Жер кадастры  -  белгілі бір жерде алынатын салықты, төлемді есептеу үшін сол жердің сапасын, құндылығы мен тиімділігін анықтау әдісі. Жер бағасы кадастр арқылы белгіленеді. 
Импорт  -  тауарларды , капиталдарды бағалы қағаздарды көрсетілетін қызметтерді жұмыс күшін басқа да материалдық құндылықтарды елдің ішкі рыногін өткізу үшін шетелден әкелу.
Инвестор  -  инвестициялық жобаларға меншікті қаражатымен қарыз қаражатын салушы бағалы қағаздарды өз атына және өз есебінен сатып алушы заңды және жеке тұлға.
Инфляция  -  айналыстағы қағаз ақшаның құнсыздануы, валютаның сатып алу жарамдылығының құлдырауы.
Капитал - тауар өндiру мен қызметтер көрсетуге пайдалану үшiн жасалынған ресурстар.
 <<Қымбат ақша>> саясаты  -  елдегі ақша массасының өсуін қысқарту немесе шектеу.
Қаржылық жүйе  -  қаржы ресурстарын аккумуляциялау әдістерінің жүйесі.
Қор биржасы  -  бағалы қағаздарды сату  -  сатып алу әрекеттері жүретін мекеме.
Құнсыздану  - бағалар деңгейінің өсуі әсерінен ақшаның құнсыздану процесі.
Саяси іскерлік цикл  -  заң шығарушы биліктің сайлау науқаны кезінде салықтарды азайту және мемлекеттік шығындарды арттыру арқылы, ал сайлаудан кейін салықтарды жоғарылату және мемлекеттік шығындарды қысқарту арқылы экономиканы тұрақсыздандыруға деген бейімділігі.
Табыс саясаты  -  үкіметтің номиналды жеке табыстарға және тауарлар мен қызметтердің бағаларына, сол арқылы жеке нақты табыстарға әсер саясаты.
Өнеркәсіптік саясат  -  экономикалық өсуді ынталандыру мақсатында өнеркәсіпті ұйымдастыру мен оның құрылымын қалыптастыруд үшін үкіметтің тікелей қатысуымен жасалатын саясат.
Өсіп келе жатқан экономика  -  жеке ішкі инвестициялар нөлге тең болатын (яғни жеке ішкі инвестициялардың жалпы көлемі амортизациялық төлемдердің жиынтығынан артық) экономика.
Фискалдық саясат  -  үкіметтік органдардың мемлекеттік шығындарды және салық салуды өзгерту бойынша қабылдайтын шаралары.
Экономикалық (іскерлік) цикл  -  бірнеше жыл аралығында экономикалық белсенділік деңгейінің өсуі мен құлдырауы.
Экономиканы мемлекеттік реттеу- макроэкономика тұрғысынан мемлекеттің атқаратын қызметі
Экономикалық заңдар  -  адамзат қоғамы дамуның түрлі сатыларында өндіру, бөлу айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын заңдар.
Экономикалық категориялар  -  экономикалық қатынастарды зерттеу процесінде экономикалық теория логикалық ұғымдарды қалыптастырады, бұл ұғымдар экономикалық категориялар деп аталады.
Экономикалық саясат  -  мемлекеттің экономикалық шараларының жүйесі. Экономикалық саясат елдің саяси-шаруашылық, мәдени құрылыс істерін және халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту міндетіне бағындырыла жүргізіледі.


                                       
2.ДӘРІСТЕР

1 Дәріс.  ЭМР теориялық астары мен оның объектісі

Дәріс мазмұны

1.Экономиканы мемлекеттік реттеу, мемлекеттік экономикалық саясат туралы түсінік
2. ЭМР мәні, ғылыми және әдістемелік сұрақтары. 
3.Мемлекеттік реттеу мәні және оның объективті қажеттілігі
4.Экономиканың мемлекеттік реттеу міндеттері
	
1. XIX ғасырдың ортасына дейін экономикалық ілім танымалы ағылшын ғалымдарының барлық шаруашылық жағдайлары ақикаты заңдылыққа байланысты өзгереді деген тұжырымына негізделіп, А.Смиттің   шаруашылық   барысын   мемлекеттік   реттеу   кажет| екендігін     ескертуіне     карамай,     меншікті     иелену,     шешім кабылдаулардағы тәуелсіздік өзгермеді.
Экономикалык ілім мен саясаттың арасын айкындауға талаптанып Джон Н. Кейнс (атақты Джон М. Кейнстың әкесі) <<Саяси экономика>> пәнінің мәні мен тәсілі деген кітабында халық шаруашылығы туралы ілімді үшке бөледі.
Біріншісі экономикалык ілім (теория), онда экономикалық заңдылықтар мен олардың байланысын талдайды;
екіншісі   -  экономикалық  саясаттың   шеберлігі   мен   әлеуметтік әрекеті, сол арқылы шаруашылық пен әлеумсттік жағдайларға әсер ету;
үшіншісі - лайықтап қолдану саясаты (басқару тосілі). Кейінгісі ілімді    өндірісте    қалай    пайдалануды    қарастырады,    ал    саясат ғылымға негізделеді.
Экономикалық саясат дегеніміз үлттық экономиканың қалпын, келелі мәселелерін, шешу жолдарын ұсынуды көрсететін білім. Әрбір шаруашылықпен шүғылданушы өзінін экономикалык саясатын жоспарлап, жүргізеді. Мысалы, зейнеткер өз жиғанын мемлекеттік кұнды қағазға салады, шаруа жылыжай (теплица) салады. Дүниежүзілік банк мемлекеттерге қарыз беруді шешеді.
Экономикалық саясаттың негізгі бөлігін мемлекеттік экономикалық саясат (МЭС) кұрайды. Ол жоғарғы (макро) және төменгі (микро) деңгейдегі шаруашылық барысына максатты әсер ету. Оған әлеуметтік, қорғаныс, сыртқы жағдай, экология тағы басқалары жатады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу (ЭМР) (немесе экономикалық саясат) - арнайы әрекет, демек көлемі мөлшерлі, әрқилы. Мысалы, қоғам игілігін туғызу, тек дүниемен қамтамасыз ету емес. кең көлемді қамтиды. Ол жеке бастың бақытты болуы. жайлылық.     жүмысына     разылық,     түрмысына     ризашылығы. Қазіргі   заманда   әлеуметтік  -   экономикалық   жағдайларға ғылыми зерттеулерді ұйымдастырып, каржыландыруға. әлеуметтік қамсыздандыруға, ағарту жұмысына, ортаны қорғауға мемлекеттін араласпауы     мүмкін    емес.    Сондықтан     нарықтық    экономика жағдайында ЭМР және МЭС пара-пар.
ЭМР (экономиканы мемлекеттік реттеу) дегеніміз күқықтық үкімет орындары мен қоғамдық ұйымдардың қалыптастқан әлеуметтік-экономикалық жүйенің түрақтануы мен өзгерістерге тиімделуіне арналған құқықтық, орындаушылық, бақылау сиякты әрекеттерінің үлгілі жүйесі.
Салалық,    жалпы шаруашылықтық    күйзелістер,    жалпылай жұмыссыздық,   ақша  айналымын   бұзу,  дүниежүзілік   нарықтағы ;келелстіктің    шиеленісуі    жалпымемлекеттік    экономикалық саясатты кажет етеді.
Шаруашылық механизм - бұл экономикалық заңдылықтардың негізінде қоғамдық ұдайы өндіру процесін ретеудің формасы және құралдардың жиынтығы. Шаруашылық механизмнің дағдарысы ұзақ мерзімді сипатта болады және ол экономиканы реттеу модельдерін жетілдіруді талап етеді. Қазіргі заманғы шаруашылық механизмнің негізгі нарықтық бәсекелесті реттеу құрайды. Оның тарихы тауар өндірісінен бастап оның ұйымдастырушылық функциясын тауарға өндірушілер мен тұтұнушылардың еркіндігін және сапасына қатысы іске асырылады. Олар нарықтық бағаның құрылуы бойынша шаруашылық механизм жұмысын ақырғы нәтижесін білдіреді. Бұл механизм белгілі бағытта қоғамдық өндірістің реттеуші функциясын орындай алады. Монополияның пайда болады. Бәсекелес нарықты механизмінің қалыпты қызмет жасау процесін бұзады. Алайда, бірыңғай шаруашылық механизмінің қалыптасуына әкелетін экономикалық күрделілігі келесі 2 звенодан тұрады: 
	1.1873 жылдан бастап, 1929 ж уақыт аралығында әрекет етеді.
	2.1929-1933 ж. аралығы (Ұлы дағдарысы)
	
2. Экономиканы реттеу дегеніміз жалпы мемлекеттік түрғыдағы экономикада   (макроэкономика)   біртұтас   табыс   псн   шығынды салыстырудағы үкіметтің шаралары. Мемлекеттің экономикалық саясаты (МЭС) үш бағытты қамтиды
1. Ел байлығын (жер, қазба, қуат көздері, тасымалдау, жүмысшы күші т.б.) тиімді пайдалану. 
2. шаруашылық   (өндірістің   түрақтылығы,   тиімділігі,   кәсіпкер, кәсіпорын, салалардың дамуы) пен әлеуметтік (халықтың өсуі, өмір деңгейінің жоғарылауы, саяси тұрақтылық т.б.) мәселелер. 
3. сыртқы экономикалық   саясат   (халықаралық,   мемлекетаралық ) қарым-қатынас, дүниежүзілік түрақты ақша-тауар қатынасының жүйесін пайдалану т.б.).
 	МЭС   жүйелі   іске   асыру:   қалыптасқан   жағдайды   талдау, мүмкіндікті       бағдарлау       (табиғи-экономикалық,       күш-қуат, зиялылық),      болашақтағы      сыртқы      экономикалық     қатынас, халықаралық экономикалық саясаттың өзгеруін болжау. Қазақстанның экономиканы мемлекеттік реттеудегі ғылыми ағымы:
1. экономиканың  жоспарлы  және  нарықтық  тәсілдерін   жүйелі пайдалану.
2. мемлекеттің араласуы (ауқымды мәселелерді шешу, т.б.). 
3. жалпы экономикалық жағдайдың тиімділігін арттыру.
4. шетелдік салымдар (иностранная  инвестиция),  оны  негізінен ғылымды дамытуға, жаңа өндіріс әдістерін енгізуге пайдалану.
5. Ұлттық экономиканың дүниежүзілік аймағына енуі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидалары (принципы):
* Негізгі бөлігін оқшаулау (алғашқыларын анықгау).
* Халық шаруашылығын    басқару    жүйесіндегі    теңдестік    пе сәйкестендіру.
* Шешетін мәселелердің әдістері мен жолдарын тандау.
* Жалпы экономикалық шешімдердегі жан-жақтылық.
ЭМР шараларын жүзеге асыру жолдары:
* Бағдарлау, ұзак мерзімді маңызды жоспарлау.
* Қаржы-қаражаттың реттелуі.
* Салықпен реттеу.
* Ақша-қарыз арқылы реттеу.
* Бағамен реттеу.
* Кеден, баж салығымен реттеу.
* Мөлшерлі тариф белгілеу.
* Әкімшілік, құқықтық рұқсат беру (лицензия) арқылы реттеу.
* Нарықтық реттеу.

	3. Экономиканы   мемлекеттік   реттеу   дегеніміз   әлеуметтік шаруашылық  жағдайына,   оның   ұымды   теңдік   пен   жоғары деңгейдегі экономикалық тұрақтылығын қолдау үшін мемлекет негізгі   экономикалық-әкімшілік   және   ұйымдастыру-құқықт тұрғыда араласу түрлері.
Оның қажеттілігін тарихи деректер дәлелдейді. Өткен кезеңдердегі (1929-1933 жж., 1948-1949 жж, 1973-1975 жж., 1980-1982 жж.) терең күйзелістерден шығу мемлекеттердің экономикаға араласуымен қамтамасыз етілген.
Нарықтық      экономиканың      асқан      білгірі,       Нобель сыйлығының иегері Д. Леонтьев ұлттық экономиканың құбылу теңіздегі желкенмен теңестірген. Желкен жылжу үшін жел керек ол қажеттілік. Тұтқа - мемлекеттік реттеу, онсыз жел оны қүзға соғып күл-талқанын шығарады.
Тімді экономиканың шведтік түрін шығарушы,  ірі  мам Клас Эклунд ретке келтірілмейтін нарық жоқ, болған емес, он мемлкеттік реттеу қажет деген қорытынды жасаған. 1929-1939 жж.  күйзелістерден шығудың жалғыз жолы  қор тарту деген ағылшынның түлғалы экономисі Дж. М. Кейнс (1883-1946    жж.)-    Кейнстің    көзқарасы    жоспарлы    және    нарықтық экономиканың    үйлесуінің    қажеттілігіне    иландырады.    Оны тиімділігі әр елдердің табиғи-тарихи, әлеуметтік-модениет, табиғат, экономика, ұлт, халық құрамы, орналасу жағдайына байланысты түсіну үшін әрқилы экономикалық сөздердің (атаулардың) іргетасын білу қажет.
Қоғам игілігі (общественное благо)- халықтың мұқтажын қамтамасыз ететін, заңды құқығын қорғау, қоғамдық тәртіп сақтау, түбегейлі ғылыми зерттеулерді ұйымдастырып, нәтижесін пайдалану, біріңғай қуат, тасымалдау, байланыс жүйелерін құрып, пайдалану, жалпы мемлекеттік табиғатты корғау тиімділігі, төтенше жағдайлардан алдын-ала ескерту сияқтыларды мемлекеттік деңгейде шешіп басқару. Сыртқы    әсер    -    кәсіпорын    мен тұтынушылардың   өнім   өндіріп,   қызмет   көрсетуінен   тигізетін
ықпалы.        Мысалы,      өндірушінің        мақсаты        сұранысты қанағаттандырып, көп пайда табу. Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ұқыпты пайдаланып, сақтау сияқтылар көлеңкеде қалуы мүмкін. Мұндайда сыртқы кері әсер туады. Өндірістен тыс шығын (трансакционные издержки) - карым-қатынасты   шешу,   оны   орындауға  байланысты   шығындар.   Оны мемлекет   өзіне   алуы   мүмкін,    немесе   мекеме,   косіпорынды көндіреді. Әлеуметтік шығындар - әлеуметтік жағдайға байланысты қиыншылықтардын туындауы, шиеленісуі мемлекеттің араласуын қажет етеді. Мысалы, жұмыссыздықтың өсуі, ақшаның құнсыздануы тұрмысы төмен қауымға қосымша қарастыруды (жалпы табысты  бөлуді)  мәжбүр етеді.  Сол сияқты еңбек құқығын жүзеге асыру, халықаралық экономикалық қатынаста ұлт мүддесін қорғауда әлеуметтік шығындар жүмсаумен байланысты.
ЭМР қажеттілігі әртүрлі себептермен байланысты:
1.  Мемлекеттік және нарықтық реттеулердін мақсатынын, бірлігі. Мысалы, мемлекет жалпы экономикалық деңгейді (макроэкономика) дамуын көздейді, оның ішінде түбегейлі ғылымның (фундаментальные науки). Оның жетістігін пайдаланып өнім өндірушілер пайда тауып, экономикасын нығайтады, онда нарықтық қатынастарды қолданады. Екеуінің ортақ нәтижесі ел экономикасын нығайту, халықтың әл-ауқатын жақсарту.
2.  Сыртқы    әсердің   тасада   қалмауын    ойластыру.    Ол    үшін орталықтандырылған   қаржы   есебінен   табиғатты   қорғау арналған жұмыстар жүргізіледі, әкімшілік-қүқықтық шектеулер қойылады, табиғатты қорғауға ынталандырады.
Мемлекеттік реттеу қажеттлігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі маңызды    түсінік  -  тауарларды  өндірушілер мен оларды тұтынушылардың нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздығының <<сыртқы әсерлері>> болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар (қызметтер) өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары мен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындард ескеруді ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, өз қызметін тек қана сұранысты  қанағантандыру және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау және табиғи шикізатты тиімді пайдалану мәселелрі толықтай шет қалатындыға әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі ең алдмен мемлекеттің араласуын талап етеді.
Нарық субъектілерінің өзара іс-әрекеттерінің шарттарын анықтауға және олардң сақталуын бақылауға арналған тракжациялық шығындарды  төмендетуде де мемлекеттің ролі зор. Мұндай шығындардың салыстырмалы  түрдегі төменгі мөлшерін көбінесе мемлекет тарапынан мәжбүр ету тетіктерін қолдану арқылы қамтамасыз етеді; ал оған нарықтық бәсекеге қатысушылардың бәрі де мүдделі.
Белгілі шарттылықпен алғанда өзара байланысты экономикалық көрсеткіштер жүйесін ескере отырып, бұл жүйенің негізін  -  микроэкономикалық, ал жоғарғы деңгейін макроэкономикалық көрсеткіштер  құрайтын  пирамида түрінде елестетуге болар еді. Макро жән микро экономикалық көрсеткіштердің бірқалыпты түйісуі пирамиданың орталық бөлігінде жүзеге асады, бұл тұста халық шаруашылығын басқарудың аймақтық  -  салалық органдарының шаруашылық қызметінің көрсеткіштері басым болады.
Егер де көрсеткіштердің тұтастай жүйесін тауарлар (қызметтер) <<қозғалысының>> қорытынды сипаттамасы ретінде қарастыратын болсақ, онда пирамида негізінің беріктілігі макроэкономикалық сипаттағы және нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюі үшін барынша қолайлы жағдайлары жасауға мүмкіндік беретін, көбінесе  қоғамдық тауарлардың нарықтан тыс қозғалысына тәуелді нарықтық механизм әректінің тиімділік дәрежесімен анықталады. Бүкіл әлемдік тәжірибе нарықтық механизмдерді қолданудың тимділік коэффициенті қоғамдық тауарлар қозғалысын мемлекеттік реттеуді ескермеудің дәрежесіне қарай  төмендейтіндігін сөзсіз дәлелденген. Ненмесе, керісінше, егер мұндай реттеудің объективтілігі ескеретін болса, әлгі тиімділік коэффициенттің мөлшері жоғарлайды.
Осылайша, бұл қажеттілік тауарлар мен қызметтердің барлық түрін өндіру мен тұтынуды мемлекеттік және  нарықтық реттеудің диалектикалық бірлігінен туындайды.
3.  Өндірістен тыс шығындарды азайту үшін сауда -алмастырумен шүғылданушылар үкіметтің араласуын пайдаланады.
4.  Әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету шаралары жүргізу. Мүнда әртүрлі иландыру, мәжбүрлік сияқты әдістер қолданып табысты бөлу жүзеге асырылады. Мысалы қайырымдылық жасау (өз бетімен иланып көмектесу), салық салудьң үлесін көбейту (пайдасын қоғаммен бөлісуге мәжбү ету), тағы басқалары.
Нарықтық экономика өзінің реттелетін және өзінің дамитын күрделі. Нарық жағдайындағы тұтынушылар нені? қанша? қашан? қайда? шешім қабылдайды. Негізгі құралдары: баға-сұраныс-ұсыныс-бәсекелестік құралдары. Мемлекет нарықтық реттеуді жетекші орын алады. Мемлекет монополияға қарсы шараларды жасау шағын және орта бизнеске қолдау көрсету. Экономикалық тұрақтылықты макроэкономикалық тепе-теңдікті және экономиканы дамытуға көтермелеулігін қамтамасыз ету. Мемлекеттің нарықтық экономиканың ролі оның функциялары арқылы анықталады: Қазіргі мемлекеттің экономикалық қызметтері: 
	1)Мемлекеттің басты мәселесі елдің экономикалық дамуының стратегиялық жасасу. Мемлекет осындай стратегиялық жасауынан бастамасы болып және оны нақты іске асыруы үшін жауапкершілік алады.
	2)Экономиканы тұрақтандыру және тұрақты экономикалық өсуді ынталандыру. Бюджеттік, ақша несиелік, фискалдық саясат шаралары арқылы мемлекеттік дағдарысты өндіріс құралдарын болдырмауы инфляцияның төмендетуін көздейді.
	3)Жұмыссыздық бұл тек күрделі мәселе ғана емес, сонымен қатар тұтынушының сұраным мен салық түсімдерін төмендетуге жәрдемақыға кететін шығындардың өсуі.
	4)Бағаны реттеу. Бұл функцияның мәні зор, бағаның құрылуы және динамикасы экономика жағдайын өзгертеді.
	5)Шаруашылық субъектінің құқықтық базасын қамтамасыз ету.
	6)Нарық шеше алмайтын әлеуметтік-экономикалық мәселерді шешу (монополияға қарсы саясат жүргізу).

	4.Экономиканы реттеудің міндеттері:
	1)Экономиканы дамуында нарықтық механизмді тиімді қолдану мәселелерін зерттеу.
	2)Экономикалық процестердеде мемлекеттің араласуын максималды және минималды шараларды анықтау.
	3)Әртүрлі экономикалық жағдайларға МЭР-дің әдістері мен құралдарын анықтау.
	4)Мемлекет арқылы экономикалық реттеу мәселелерін зерттеу.
	5)Экономикалық дамудағы экономикалық саясаттың мәселелерін зерттеу.

                           Реттеу негізі
                                       
	 

             1. Реттеуді талдау           2.Ғылыми болжам жасау	3.Артықшылықтады қамтамасыз ету			
										
											Реттеу концепциясы
									
																						принциптер		                                                әдістер

				 Білу қажет негізгі түсініктер   :
Экономиканы мемлекеттік  реттеу дегеніміз жалпы мемлекеттік түрғыдағы экономикада                 (макроэкономика)   біртұтас   табыс   псн   шығынды салыстырудағы үкіметтің шаралары.
Экономикалық саясат дегеніміз үлттық экономиканың қалпын, келелі мәселелерін, шешу жолдарын ұсынуды көрсететін білім.
Шаруашылық механизм
Қоғамдық игіліктер
Сыртқы әсерлер

СӨЖ: 1)Экономикаға мемлекеттік ықпалдың өзгеруінің тенденциялары қандай?
          2) Экономикада мемлекеттің роліне жаңа технологиялар қалай ықпал етеді?


2  Дәріс. 1 -Тақырып. Экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық астары мен оның обьектісі
 
Дәріс мазмұны

1. Экономикаға мемлекеттің араласуының объективті қажеттілігі
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі және құралдары
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудің міндеттері, мақсаттары және қызметтері.

1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің нарықтық шаруашылық жағдайындағы мазмұны, қолданылып жүрген әлеуметтік экономикалық жүйені өзгерген жағдайға бейімдеу және тұрақтандыру мақсатында құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдарда жүзеге асырылатын заңдық, атқарушы және бақылау сипатындағы типтік шаралар жүйесі болып табылады.
	Нарық шаруашылығының даму барысында, жеке меншік шеңберінде шешілмейтін, яғни экономиканың өзін өзі реттеу қағидалары негізінде экономикалық және әлеуметтік проблемалар туындайды және шиеленіседі, Өндіріс күшінің дамуы елеулі инвестицияның қажеттілігін туғызады, өндірісті мамандандыру, капиталдың шоғырлануы күшейеді, өндіріс пен капиталдың бірігуі әр түрлі елдің бір бірімен өзара тәуелділігі өсті. Монополияның үстемдігіне әкелген, бәсекелестікті күшейткен ақша айналымының бұзылуы, нарықтың әрі қарай тиімді дамуына көмектесетін нарық пен іс  - әрекеттің қарама  -  қайшылықтарының жұмсаруына әкелуге тиісті сыртқы күштің әсерін, атап айтқанда мемлекет күшін талап етті.
Мемлекет  -  саяси биліктің институты. Ең алғаш рет  stato терминін Н.Маккиавелли мемлекетті саяси биліктің институты ретінде бейнелеу үшін енгізді. Мұндай институт еңбектің қоғамдық бөлінуінің, жеке меншік пен кластардың пайда болуының заңды нәтижесі болып табылды.   
Мемлекет  -  бұл тек саяси басқару органы ғана емес, бұл саяси билік органы, бұл экономикалық жағынан үстемдік етіп отырған кластың қолындағы саяси қару.  
Мемлекет <<түнгі қарауыл>> ретінде. XVII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың ортасына дейін мемлекеттің ролі азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етумен,  олардың мүлкін сақтаумен (меншік құқығын қорғау), шаруашылық субъектілердің өзара қарым-қатынасы үшін қажетті құқықтық база жасаумен, келісім-шарттардың орындалуын бақылаумен байланысты функцияларды орындаумен шектелді. Бұл кезеңде мемлекеттің неғұрлым толық анықтамасын ешкім де, ешнәрсе де қалыптасқан тәртіпті бұзбауын бақылауы қажет <<түнгі қарауылмен>> теңестіру арқылы түсіндіруге болады.      
Мемлекеттік саясат XX  ғасырдың 50-жылдарының ортасы мен 70-жылдарының ортасына дейін келесідей алғы шарттар негізінде қалыптасты: 
1. Экономика тек қана жеке капиталистік емес, аралас болуы қажет. Экономикаға мемлекеттің араласу қажеттілігі нарықтық экономиканың ресурстарды тиімді бөле алмайтын кемістігінен туындады. Мұндай кемшіліктерге қоғамдық игілік, табиғи монополия және сыртқы әсерлердің болуы мен ақпараттың толық еместігі жатады.
2. Нарық өз-өзінен тұрақты макроэкономикалық нәтижелерге әкеле алмайтындықтан реттелінген макроэкономикалық саясат қажет.      
3. Нарық өз-өзінен табысты бірдей бөлістіре алмайды. Сондықтан мемлекет бір жағынан, табысты бөлістіруді реттеуі қажет, ал екінші жағынан  -  қандай да бір себептермен табыс көзінен айырылып қалғандарды қорғауы қажет. Солармен бір мезгілде мемлекет білім беру және денсаулық сақтау инфрақұрылымын дамытуы қажет. 
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көптеген саяси партиялардың бағдарламалық құжаттарында, сондай-ақ Батыс Европаның үш мемлекетінің конституциясында (ГФР Негізгі Заңы 1949 ж., Франция Конституциясы 1958 ж., Испания Конституциясы 1978 ж.) <<әлеуметтік мемлекет>> термині пайда болды. Қазақстан Республикасы да өзін ҚР Конституциясында <<әлеуметтік мемлекет>> деп жариялады (1995 ж.)
Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігін түсіндіретін факторлар бірнеше, олар келесі кестеде топтап көрсетілген.    
      Кесте 1.	
Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігін түсіндіретін факторлар

Факторлар тобы

Факторлар мазмұны

1. Нарықтық механизмнің жағымсыз эффектілерінің әсерін төмендететін факторлар 
1. Қоғамдық тауарлар өндірісін, қоғамдық қажеттіліктер мен мұқтаждықтарды қамтамасыз ету
2. Әлемдік нарықта бәсекелестіктің күшеюі 
2. Ұлғаймалы ұдайы өндірісті, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін факторлар

1. Экономиканың циклға қарсы дамуын қамтамасыз ету. Халық шаруашылығының тиімді құрылымын жасау. Ақша айналымын реттеу. Ғылым, ғылыми-техникалық прогрестің дамуына ықпал жасау. Аз рентабельді салаларда мемлекеттік инвестицияға қажеттілік
3. Әлеуметтік проблемаларды шешумен байланысты факторлар

1. Әлеуметтік тұрақтылықтың экономикалық негіздерін қамтамасыз ету, әлеуметтік кернеуді қысқарту.
2. Халықтың толық жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету.


Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі, басты мақсаты қоғамда әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады. Кез келген мемлекетте мемлекеттік реттеудің бұл басты мақсатының тікелей салдары экономикалық өсудің бастапқы жағдайы мен потенциалының қалыптасуы, ал осының негізінде  -  халықтың әл-ауқатының жоғарылауы болып табылады. 

2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің объектісі және құралдары
ЭМР  -  дің объективті мүмкіндігі экономикалық дамудың белгілі бір деңгейіне жетумен, өндіріс пен капиталдың үйлесуінде, өндірістің шоғырлануында, өндіріс күші мен өндіріс қатынастарының дамуында пайда болды. ЭМР қазіргі замандағы жағдайда ұдайы өндіріс үдерісінің құрамды бөлігі болып табылады. Олар экономикалық өсуді ынталандыру, жұмыспен қамтамасыз етуді реттеу, салалық және аймақтық құрылымдағы ілгерушілікті көтермелеу, экспортты қолдау сияқты әр түрлі тапсырмаларды шешеді. ЭМР  - дің көлемінің нақты нысаны қоғам дамуындағы әр сатыдағы сипатпен, экономикалық және әлеуметтік мәселелердің өткірлігімен анықталады. 
ЭМР  -  дің объектілері  -  бұл автоматты түрде шешілмейтін, немесе алыс келешекте шешілетін қиындықтар, проблемалар пайда болуы мүмкін немесе пайда болған еліміздің өміріндегі әлеуметтік жағдай мен оқиғалардың аялары, салалары, аймақтары, сонымен бірге бұл проблемалардың алып тасталуы  - әлеуметтік тұрақтылықты қолдау және экономиканың қалыпты даму үшін қажетті.  
ЭМР  -  дің негізгі объектілеріне шаруашылықтың экономикалық кезеңін, секторлық, салалық және аймақтық құрылымын; капитал жинақтау жағдайын; жұмыспен қамтамасыз етілуін, ақша айналымын; төлем балансын; бағасын; бәсекелестік жағдайын; әлеуметтік қатынастарын; әлеуметтік қамтамасыз етілуін; кадрларды дайындауы мен қаайта дайындауын; қоршаған ортаны; сыртқы экономикалық байланыстарды жатқызады. 
ЭМР  -  міндеті <<экономиканың қызып кетуіне>> жол бермеу үшін, яғни тауарларды артық өндіру мен артық қорланудың мүмкін болуына кедергі жасау үшін, сұраныстың, күрделі қаржы жұмсалымының және өндірістің өсуіне жол бермеу қажет.
ЭМР аумақтық құрылым мен салалық шеңберде маңызды рһл атқарады. Мұнда қаржылық ынталандыру мен мемлекеттік күрделі қаржы жұмсалымы көмегімен бөлек салалар мен аймақтарға артықшылықты жағдай қамтамасыз етіледі.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды объектісі   -  капиталды жинақтау болып табылады. Әр түрлі уақытта инвесторлар үшін экономикалық кезең мен құрылымға ықпал ететін, қосымша ынталандырулар жасалады. 
ЭМР объектілерінің шешілетін міндеттерге фирманың деңгейінен, салалардың ұлттық және интернационалдық деңгейіне дейін байланысты айырмашылықтары және иерархиялық сипаты болады. 
ЭМР  - дің құралдары. Экономикалық қызметтерді жүзеге асыру үдерісінде мемлекет алдында тұрған міндеттерді шешу үшін мемлекет өкімінде бірнеще құралдар болады. Олардың ішіндегі маңыздыларына  - қазыналық және қаржылық саясаты; сыртқы экономикалық саясат және т.б. жатады. 
ЭМР  - дің құралдары әкімшілік және экономикалық деп бөлінеді. Әкімшілік құралдары қосымша материалдық ынталандыруды құрумен немесе қаржылық залалдың қауіптілігімен байланысты емес. Ол мемлекетт билігінің күшіне, яғни тыйым салу, рұқсат беру, күштеуге негізделеді. Мемлекеттік реттеудің экономикалық құралдары ақша несие қаржылары мен бюджеттік саясатқа бөлінеді. 
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудің міндеттері, мақсаттары және қызметтері
Мемлекет орындайтын қызметтерге ең алдымен мыналар жатады: 
* экономиканың қызмет етуі үшін құқықтық негіздерді құру мен реттеу;
* монополияға қарсы реттеу;
* макроэкономикалық тұрақтандыру саясатын жүргізу;
* ресурстарды орналастыруға ықпал ету;
* табыстарды бөлу аясындағы қызмет;
* мүліктік қатынастар субъектісі ретіндегі мемлекет қызметі.
Заңдық базаны құру бұл барлық тауар өндірушілер, тұтынушылар және мемлекеттің өзі іс әрекетінде жетекшілікке алуға тиісті экономикалық агенттің тәртібінің ережесін, экономикалық араласудың заңдық қағидаларын белгілеу. 
	Макроэкономикалық тұрақтану экономикалық өсумен, жұмыспен толық қамтамасыз етілумен және бағаның тұрақты деңгейімен байланысты. 
Ресурстарды қайта бөлу өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісіне қатысты болуы мүмкін. Әрбір нақты жағдайда мемлекеттік ықпал етудің белгілі бір түрлері қолданылады. Салықтар, демеу қаржылар, тікелей реттеу және т.б.  -  құралдар ретінде қолданылуы мүмкін. 
Бәсекелестік тетіктерін қамтамасыз етудегі бөлу  -  әлеуметтік топқа жіктелуге және кедейлікке әкеледі. Қоғам әлеуметтік қорғау бағдарламасында қабылданған, табыстарды салықты қайта бөлу арқылы ауқатсыз азаматтарға қамқорлық жасауды өз мойнына алады. 
Мемлекеттік меншік  -  сату  -  сатып алу объектісі болмайтын және пайда әкелмейтін ұлттық игілікті көрсетеді. Мемлекеттік меншіктің қалыптасу көзі мемлекет меншігіне айналдыру және мемлекеттік кәсіпкерлік болып табылады.

2 -Тақырып. Экономиканы мемлекеттік реттеудің методологиясы жөніндегі ұғым және оның элементтері. Мемлекеттік реттеу нысандарының жалпы сипаттамасы 
1. ЭМРдің тікелей әсер етуші әдістері
2. ЭМРдің жанама әсер етуші әдістері
3. ЭМРдің әкімгершілік реттеу әдістері 
4. ЭМРдің экономикалық реттеу әдістері


3.2. Қазақстан Республикасындағы экономиканы мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы
	Мемлекеттік реттеу ғылыми негізделген тұжырымдамасыз мүмкін емес. ЭМР дің тұжырымдамасы бұл макроэкономикалық, құрылымдық инвестициялық және қоғамның шаруашылық қызметін үйлестірудің нарықтық моделін және жоспарлы басымдылығын оңтайлы пайдалану кезіндегі сыртқы экономикалық саясатын жүзеге асыру бойынша тиімді және практикалық бағытын әзірлеу.
	Осы тұжырымдаманы жүзеге асыру кезінде төмендегілерді анықтау қажет:
* басымдық мәселелері;
* мемлекеттік реттеудің сипаты мен деңгейіне сәйкес келетін, құралдардың жиынтығы.
Мына негізгі сегіз құралды атап өтеміз:
* болжау және стратегиялық жоспарлау;
* қаржылық бюджеттік реттеу;
* салықтық реттеу;
* ақша кредиттік реттеу;
* бағалық реттеу;
* кедендік баж реттеуі;
* нормативтік тарифтік реттеу;
* әкімшілік құқықтық және лицензиялық реттеу;
Экономиканы  мемлекеттік реттеудің формалары мен әдістері


Формалар мен әдістер
                                Тікелей
                                 Жанама
                           Экономикалық
-  Заң актілерін, нормативтік құжаттарды, 
ережелерді қабылдау
-  Мемлекеттік меншікті басқару, оның ішінде:
- мемлекеттік сектордың кәсіпорындарын
  басқару
- мемлекеттік тапсырыс
- мемлекеттік инвестиция
- мемлкеттік несие
- субсидиялар
 - Лицензиялау және квота беру
 - Санкциялар пайдалану
 - Қоршаған ортаны қорғау

- Мемлекеттік экономикалық болжау
- Индикативтік жоспарлау
- Мақсатты жоспарлау
- Салық жүйесін реттеу
- Несие-ақша құралдары
- Валюталық құралдар
- Әлеуметтік саясат
- Сыртқы экономикалық әсер ету формалары

                              Әкімшілік
                    Формалар мен әдістер
                                Тікелей
                                 Жанама
                           Экономикалық
Заң актілерін, нормативтік құжаттарды, 
ережелерді қабылдау
-  Мемлекеттік меншікті басқару, оның ішінде:
- мемлекеттік сектордың кәсіпорындарын
  басқару
- мемлекеттік тапсырыс
- мемлекеттік инвестиция
- мемлкеттік несие
- субсидиялар
 - Лицензиялау және квота беру
 - Санкциялар пайдалану
 - Қоршаған ортаны қорғау

- Мемлекеттік экономикалық болжау
- Индикативтік жоспарлау
- Мақсатты жоспарлау
- Салық жүйесін реттеу
- Несие-ақша құралдары
- Валюталық құралдар
- Әлеуметтік саясат
- Сыртқы экономикалық әсер ету формалары

                              Әкімшілік



3  - Тақырып. Экономиканы мемлекеттік реттеудің ұйымдастырушылық негіздері мен оның шетелдік тәжірибесі

3.1. Қазақстан Республикасы Конституциясы басқару органының құрылымы және оның қызметі туралы
3.2. Келешектегі экономикалық даму көрсеткіштерінің негізделу әдістері

3.1. Қазақстан Республикасы Конституциясы басқару органының құрылымы және оның қызметі туралы
	Біздің мемлекеттің Конституциясында: <<Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет және өзін зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады>>, деп атап көрсетілген.
	Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттің Негізгі Заңы ретінде төмендегіге қатысты негізгі ережелерді бекітеді: 
* республиканың мемлекеттілігін;
* басқару нысаны;
* мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілердің өзара қатынастарының тәсілдерін
* адамдар мен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін.
Мемлекеттік құрылғы құрылымында мемлекеттік билікті заңдық, атқарушылық және соттық бөлулер деп бар екенін атап өтеді. 
	Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағытын анықтайтын және Қазақстанды ел ішінде халықаралық қатынастарда таныстыратын мемлекет басшысы және оның лауазымды тұлғасы болып табылады. 
	Заңдық қызметтерді жүзеге асыратын жоғары өкілетті орган, сенат пен мәжілістен тұратын парламент болып табылады.
	Заң шығарушы билік экономиканы басқару тетігінің негізі болып табылатын заң актілерін әзірлейді және қабылдайды.
		Үкімет республикада атқарушы органдар жүйесін басқарады және оның қызметіне жетекшілік етеді. Өзінің барлық қызметімен ол президен алдында жауапты, сондай  - ақ парламент алдында жауап береді. Экономиканы реттеу аясында үкіметтің міндеті  -  елдің барлық азаматтарының игілігі үшін, экономиканың дағдарыссыз және тиімді дамуы үшін жағдай тудыру.
		Премьер министрдің міндетіне салалық министрліктер мен ведомстваларды басқару және бағыттау енеді. 	Сот билігі биліктің заң органдарымен қабылданған заңдардың қатаң сақталуын қадағалайды. Ол Жоғары сот және Конституциялық Кеңесті жүзеге асырады. Елдегі экономикалық жағдайыға жауапты, маңызды органдардың қатарына: Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, елдің Ұлттық банкі жатады. 
3.2. Келешектегі экономикалық даму көрсеткіштерінің негізделу әдістері
Әлеуметтік экономикалық дамудың шешімін қабылдау барысында негізделуі көрсеткіштердің әдістері:
* экономиканың математикалық, құрылымдық логикалық модельдері;
* келешектегі экономикалық көрсеткіштердің баланстық және факторлық әдістері;
* <<мақсат ағашы>> құралын пайдаланумен әлеуметтік экономикалық дамуды мақсатты белгілеудің әдістерін әзірлеу;
* әлеуметтік экономикалық даму түрлерінің оңтайлы әдістері және осы негізде мемлекет тарапынан басымды қолдау бағытын айқындау;
* салааралық баланс келешектегі экономиканың салалық құрылымының негіздеме құралы ретінде;
* аймақаралық байланыстарды ұтымды қамтамасыз етудің баланстық әдісі.

        Алдымен айта кетерлiк жағдай, басқа елдердегi мемлекеттiк реттеу тәжiрибесiн оқып үйрену және ғылыми қорытындылау мақсаты, оны бiздiң әлеуметтiк  - экономикалық жағдайымызға өзгертпей көшiрiп алу емес. Бұл келесi объективтi сипаттағы себептерге байланысты мүмкiн емес: 
1) республика басқа елдердегi саяси, табиғи-экономикалық, әлеуметтiк  - демографиялық, этно- мәдени және тағы да басқа себептерге байланысты өзгешеленедi; 
2) қазiргi Қазақстан жағдайында бiз ұлттық экономиканы құру процесiндемiз және де әлемдiк экономикалық тарихта әкiмшiлiк  - жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бiзге ұқсас ешбiр ел жоқ; 
3) басқару жүйесi мен шаруашылықта негiзгi өзгерiстер белгiлi бiр себептерге байланысты тиiстi негiздеусiз жүргiзiледi және "революциялық" көрiнiс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттiк реттеу шаралары олардың эвалюциялық даму "нәтижесi" болып табылады.
Бiрақ та шет елдер тәжiрибесiн ғылыми қорытындылау қажеттiгi келесi жағдайлар бойынша түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы мемлекеттiк реттеудiң қағидалары мен жүйесiнiң тұжырымдамалы негiзiн, түбiрiн анықтауға мүмкiндiк туады, екiншiден аралас экономиканың жалпы заңдылықтарын анықтау мүмкiндiгi туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттiк реттеудiң механизмдерiн "түйiстiруге" мүмкiндiк жасайды, үшiншiден, мұндай толықтыру мемлекеттiк реттеудiң нәтижелерiн салыстырып талдауға мүмкiндiк бередi және де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдiк шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерiн ескере отырып, реформаларды дұрыс жолмен жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Әлеуметтiк  -  экономикалық процестерге мемлекеттiң араласу тәжiрибесiн үйренуден шығатын қорытынды  -  көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы мемлекеттiк реттеудiң негiзгi құралдары ретiнде халық шаруашылығы дамуының мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау қарастырылады. Сыртқы, iшкi және оларға сәйкес факторлардың бiртiндеп шиеленiсуi, мемлекет тек ғылыми негiзделген экономикалық мақсаттарға жетуде, арқашан тарихи жағдайды ескерудi талап етедi. Американдық iрi экономист П.Самуэльсон көрсеткендей, мұндай зерттеулерсiз "күннен  -  күнге өсiп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтiк өзгерiстерге эвалюциялық жолмен икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазiргi кезде қаншалықты мықты болғаныменен, бара- бара күйреу қатерi туындайды, өйткенi ғылым мен техника экономикалық өрiстiң табиғи дамуын үздiксiз өзгертiп отырады"  . Басқаша айтқанда, дәл бiздiң экономика сияқты, "әлсiз экономикалық жүйеге", барлық туындайтын қиындықтарға "эвалюциялық жолмен қажеттiлiгi" үздiксiз ғылыми  -  техникалық процесс салдарынан туындайды. "Ұлы дағдарыс" жылдары (20-жылдардың аяғы мен 30 жылдардың басы) алдыңғы қатарлы капиталистiк елдердiң нарықтық экономиканың өзiн - өзi толық реттей алмайтындығына көзерi жеттi және де туындаған қиындықтарда уақытында шешу тек әлеуметтiк  -  экономикалық өмiрге мемлекеттiң белсендi араласуымен ғана жүзеге асатынын түсiндi. Бұл ақиқатты мойындау елдегi экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететiн ресми мемлекеттiк ұйымдардың ресми ұстанымдарынан көрiнiс тапты.  
Қайталау сұрақтары:
* Экономиканы мемлекеттік реттеуді ұйымдастырудың маңызды теориялық проблемасы.
* Мемлекеттің экономикалық функцияларын құқықтық негізбен қамтамасыз ету.
* ҚР-ның Конституциясы ЭМР-ді ұйымдастырудың негізі ретінде.


4 - Тақырып.Транзиттік экономиканың негізгі мінездемесі және оның заңдылықтары 
4.1.Транзиттік экономика: мәні, негізгі мінездемелері және трансформациялық процестердегі мемлекеттің ролі.
4.2. Нарық құрылымы. IS-LM үлгісі
4.3. Нарықтық құрылымдарды қалыптастырудағы мемлекеттің ролі мен олардың дамуын реттеу әдістері 

1.Транзиттік экономика: мәні, негізгі мінездемелері және трансформациялық процестердегі мемлекеттің ролі.
     Аралас  экономика дегеніміз негізін  рыноктық қатынастар және жеке кәсіпкерлік, сондай ақ басқа да көптеген институттар (қаржы өнеркәсіп топтары, трансұлттық  компаниялар т.б.) құрайтын экономикалық жүйе. Бұл жүйеде шаруашылықтың ең маңызды үдерістері мен өрістерін (сфералары) мемлекет реттейді (қорғаныс өнеркәсібі, энергетика т.б.). Теория  және практикада экономиканы мемлекеттік  реттеудің бірқатар анықтамалары бар. Олар: Экономиканы мемлекетік реттеу рыноктық қатынастарды тиімді қалыптастыруды қамтамасыз ету  мақсатындағы әлеуметтік экономикалық процестерге қажетті әдістер  мен құралдарды қолдану негізінде  мемлекеттің ел экономикасы болмысына  қатысуы болып табылады.Экономиканы мемлекеттік реттеу дегеніміз мемлекеттің  экономикалық өсуді ынталандыру, инфляциялық  процестерді әлсірету, халықты әлеуметтік қорғау мақсатындағы салықтар, кредиттер  және басқа да тетіктер арқылы ұлттық шаруашылыққа макроэкономикалық әсер етуі.      Жоспарлы, аралас және өтпелі экономика жағдайларындағы  мемлекеттің экономикаға араласу  дәрежесі арқилы болып келеді. Директивті жоспарлар, индикативті (нұсқаулық) жоспарлау, болжау, бағдарлау функциялары экономикалық жүйенің объективті қалыптасқан  қажеттіліктері талабы үдесінен шыға білуі керек.Өтпелі  кезеңдердегі экономиканы мемлекеттік  реттеу рөлінің күшейе түсуінің бірқатар объективті себептері бар. әлемдік  тәжірибе көрсеткеніндей дамудың күрделі  кезеңдерінде, әсіресе қоғам мен  экономиканың әлеуметтік-экономикалық, технологиялық жаңғыруы кезеңінде  мемлекеттің белсенді ұйымдастырушылық әрекетінің қажеттілігі арта түседі. Өтпелі  кезеңдегі мемлекеттің рөлі аса  зор мәнге ие болатындығын да дүниежүзілік практика көрсетіп отыр. Өтпелі кезеңнің қиыншылықтарын едәуір кеміту ісінде, егер мемлекет жаңа өміршең формалардың  бастамашысы және тірегі бола білсе  елеулі нәтижелерге жету ықтималдығы  да жоғарылайды.Қазақстанда рыноктық қатынастарға өту кезіндегі  мемлекеттік функциялардың қысқаруы рыноктық ортаның өзін-өзі ұйымдастыруынқалыптастыруәрекеттерімен толықтырылмады. Ал, мұның өзі рыноктық экономикасы  бар елдердің практикасында бар  жағдайға қарама-қайшы келді. Өтпелі кезең жағдайында қалыптаса бастаған еркін рынок мемлекеттің реттеуші ықпалынсыз монополизацияланған ел экономикасын әлеуметтік бағдарланған рыноктық экономикаға айналдыру  ісінде көптеген қиыншылықтарға тап  келді. Бір жағынан ескі әміршіл-әкімшіл, жоғарыдан төменге дейін жоспарға бағындырылған жүйе жойыла бастады  да, орнына жаңа экономикалық жүйе келе бастады. 
     Соның салдарынан рыноктық реформалардың  бастапқы кезеңінде бірқатар кемшіліктерге  жол берілді олар:
* Меншікті жекешелендіру көбінесе өз бизнесін тиімді атқаратын меншік иелерін тауып, қалыптастыра алмады;
* Меншікті иемденіп алған шектеулі адамдар тобы табыстарының шексіз өсуі қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікке алып келді;
* Рыноктық жаңартулар мен жаңғыруларда әлеуметтік тұрғыдан едәуір кемшіліктер жіберілді.
* Кәсіпкерліктің мәні мен сипатында алып-сатарлық және қылмыстық әсерлер көптеп кездесті.
     Біртұтас  бәсекелік күрес ережелері талдап жасала қоймағандықтан мемлекеттің  <<ойын ережесін>> қадағалау мүмкіндіктері  шектеулі қалпында қалып, маңызды салаларға  инвестиция тарту, орташа тапты қолдау мәселелері ұмыт қалды. Ұлттық экономиканы  сауықтырып, жандандырудың құрылымдық өзгерістері сияқты маңызды шаралары қабылданбастан кешеуілдей берді.Өтпелі  кезең тәжірибесі көрсеткеніндей қандай болмасын дамудың қайсыбір дайын  теориялық моделін таңдап алып, соның  қағидаларын бұлжытпай орындау  мақсатқа жетудің ең қолайлы жолы емес, керісінше, барынша нақты, сонымен  бірге жеткілікті мөлшерде синтезделген конструкцияны пайдалану көздеген нәтижеге жетудің ең ықтимал бағыты болмақ. Мемлекеттің алдында бірқатар мәселелер  мен міндеттердің үлкен шоғыры тұратындықтан  экономиканы дамыту туралы және оны  мемлекеттік реттеу жөніндегі түсінік-пайымдарды синтездеп, жергілікті болмысқа бейімделген  даму моделін таңдаған дұрыс деп  саналады.
2.Нарық құрылымы. IS-LM үлгісі

IS-LM үлгісін ең алғаш рет Дж. Хикс 1937 жылы ұсынған. А. Хансенің 1949 жылы шыққан <<Монетарлы теория және қазыналық саясат>> атты кітабы арқылы ол көпшілікке мәлім болды. Содан кейін ол Хикс- Хансен үлгісі деп аталып кетті.
IS-LM үлгісі (инвестиция- қор жинағы үнамды өтімділік- ақша)- жиынтық сұраныс функциясын анықтау үшін қажетті экономикалық факторы айқындайтын тауар- ақша тепе- теңдігінің үлгісі. Тауар және ақша нарықтарында бір мезгілде тепе- теңдік қалыптасу үшін қажетті табыс көлемі У пен нарықтық пайыз мөлшерлемесі R-дің тіркемесін  табуға үлгі мүмкіндік береді.
Сондықтан да IS-LM үлгісі АD- AS үлгісінің нақтыланған түрі болып табылады.
Төмендегі теңдеу классикалық үлгідегі тауар нарығындағы тепе-теңдікті көрсетеді.Бұл теңдеулердің айырмашылығы қор жинағы функциясының аргументінде IS-LM  үлгісінің негізгі теңдеулері:
1.Y=C+I+G+Xn  негізігі макроэкономикалық тепе- теңдік
2.C=a+b (У-Т)
3. I=e-d *R
4. Xn =g-m*Y-n :R
5.M= k*Y-h*R
   P
Үлгінің ішкі айнымалылары:
Y (табыс), С(тұтыну), І (инвестиция), Xn (таза экспорт), R (пайыздық мөлшерлеме)
Үлгінің сыртқы айнымалылары:
G (мемлекеттік шығындар), М (ақша ұсынысы), Т(салық мөлшерлемесі)
Эмпирикалық коэффициенттер:
(a, b,e,d,g,m,n,k,h) мәндер және салыстырмалы 

3.Нарықтық құрылымдарды қалыптастырудағы мемлекеттің ролі мен олардың дамуын реттеу әдістері 

 Қазіргі заманда теория <<нарықтық>>, <<нарықтық экономика>> немесе әлеуметтік реттелінетін нарықтық экономика түсініктеріне қандай экономикалық мазмұн береді.
Нарық, қазіргі кезде басты элементтері <<сұраным>>, <<баға>> және <<ұсыным>> болып табылатын дербес қосалқы жүйеге айналды. Дәл осылардың бірлігі <<нарық>> түсінігімен аталады. Нарықтық экономика түсінігі <<нарық>> түсінігіне тағы да екі саланы <<өндірісті >> және <<тұтынуды қосу>> есебінен кеңейіп отыр. 
Әлеуметтік- реттелінетін нарықтық <<экономика>> түсінігі де ерекше кең; нарықтық экономика (яғни сұранымға, бағаға, ұсынымға, өніріс пен тұтынуға) ол нарықтық экономиканың реттеу (тікелей және жанама) механизімін құрайтын факторларын  - мемлекетті, нарықтық мекемелерді дүние жүзілік экономика ықпалын үстемелейді.
Өзге нарықтар үшін <<мемлекеттік нарықтың>> маңызы ерекше, өйткені оған тән белгіленген бағлар және кепілді өткізу барлық нарықтың қозғалысына реттегіш ықпалын тигізеді. <<Монопольдік нарық>> та әдетте өзіне тән тұрақты бағаларымен түрақтанушы міндет атқарды.
Нарықтық дамыған инфрақұрылымы- қоғамның экономикалық байлығы болып табылады.Оның қалыптасуы  - нарықтық экономикаға қатысушылардың тұтас ұрпағы еңбегінің нәтижесі.

5 -Тақырып: Экономикалық өсудің негізгі факторлары мен оны қамтамасыз етудегі мемлекеттік шаралар

1.  Экономикалық өсудің мәні.
2.  Экономикалық өсудің факторлары мен негіздері.
3.  Елдің экономикалық өсуінің  негізгі  көрсеткіштері.
1.  Экономикалық өсудің мәні
Экономикалық өсу деп экономикалық өмірдің қозғалысы, экономика элементтерінің даму үрдісі (өндіру көлемі, баға деңгейі, жұмыссыздық деңгейі және т.б.) түсініледі. 
Экономиканың сандық және сапалық өзгерістері, өсу мен құлдырауы  -  экономиканың дамуын құрастырушылар. Құлдырау 
экономика дамуының кері серпінінде көрінеді. Экономикалық өсу тұрғындардың, өмір сүру деңгейін көтеруді қамтамасыз ету үшін
қажет.
Экономикалық өсудің тұрақтылығы  -  экономикалық саясаттың
ең бір басты мақсаты.
 Ұлттық экономиканың өсуін мөлшерлеу үшін келесі көрсеткіштерді пайдаланады: жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) және жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ).
ЖҰӨ - елде жыл ішінде шығарылған барлық дайын өнімдер мен қызметтердің жалпы рыноктың құны.
2-сурақ. Экономикалық ғылымда экономикалық өсудің үш негізгі факторларының тұрпаттары бөліп көрсетіледі ұсыныс фак - торы және сұраныс  факторы, бөлу факторы.
Ұсыныс факторы деп өндіріс көлемінің өсуін жүзеге асыру мүмкіндігінің жағдайы түсініледі. Олардың құрамына енетіндер:
а) табиғи ресурстардың саны мен сапасы; 
ә) еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
б) негізгі капиталдың көлемі мен сапасы; 
в) пайдаланылатын технологиялар;
ғ) ғылыми жұмыстар.
Ұсыныс факторы экономикалық өсу үшін, әлеуетті мүмкіндіктерді көрсетеді. Шынайы экономикалық өсу өсіп келе жатқан ресурстар көлемін нақты пайдаланумен байланысты, яғни соларға сұранысты қамтамасыз етудің қажеттігі.
Экономикалық өсу факторларының екінші турпаты сұраныс факторы болып табылады:
а) қоғамдағы жиынтықты табыс пен шығындардың деңгейі; 
ә) табыстар мен шығындардың құрылымы;
б) қоғамдағы еркін капиталдың болуы;
в) кредиттік қатынастар жүйесінің дамуы;                              
ғ) тутынушылардың кредит алуының мумкіндігі.                   
Факторлардың үшінші тұрпаты  -  бөлу факторы.
Мәселе, тиімді бөлу жолға қойылған жағдайда ғана, қолда бар ресурстардың үдемелі саны өнім  көлемінің өсуіне жол ашады.
Бөлу факторына темендегілерді жатқызуға болады:
а) өндіріс факторлары мен өндіріс ресурстарын оңтайлы орналастыру;
ә) қоғамдағы табыстарды бөлу сипаты;
б) елдің экономикалық құрылымының өзгерістері;
в) елдегі баға серпіні;
 ғ) экономикадағы инфляциялық беталыстар.
Бөлу факторының маңызды элементтері өндіріс ауқымының бірі болып табылады.
Экономикалық дамудың турпаттары
Экстенсивті. Өндіріс факторын молайту-яғни, өндірістің бұрынғы техникалық негіздерін сақтау кезіндегі қолданатын ресурстардың сандық көбеюі (жұмыспен қамтамасыз етудің санын көбейту, негізгі өндіріс қорларының сапасын сақтау кезіндегі инвестиция көлемінің өсуі және т. б.).
Интенсивті. Өндіріс үдерісінде өндірістің көбірек жетілген   факторларын пайдалану, сондай-ақ өндіріс әлеуетін пайдалануды жақсарту (ҒТП), шеберлікті көтеру, өндірістің ұйымдастырылуын жақсарту, экономиканы құрылымдық қайта құру)
3-сұрақ. Елдің экономикалық өсуін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді қарастырамыз. Бұрын атап өткендей, ондай көрсеткіштер  -  ЖІӨ, ЖҰӨ, ҰТ, сондай-ақ осы көрсеткштер елдің тұрғындарының санына да қатысты болып табылады.
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)  -  белгілі бір кезең уақытында оның экономикалық аумағында елдің экономикалық резидентімен шығарылған, соңғы тауарлар мен қызметтердің сомалық рыноктық құны.
Экономикалық ғылымда <<экономикалық резидент>> түсінігінің ерекше мәні бар. Экономикалық резидент, сол елдің экономикасына жыл бойына немесе одан көбірек мерзімде өзінің экономикалық мүддесіне байланысты, оның ұлты мен азаматтығына тәуелсіз, экономикалық бірлік (кәсіпорын немесе үй шаруашылығы) болып табылады.
Сөйтіп, ЖІӨ ні есептегенде, материалдық өндіріс пен қызмет көрсету аясындағы кәсіпорындардың өнімдерінің жиынтық кұны есептеледі (олардың ұлттық ерекшелігінен тәуелсіз), сондай-ақ сол елдің экономикалық аумағында орналасқан, үй щаруашылығының табыстары, сонымен бірге олардың мүддесі, оны қабылдаған елдің экономикасымен ұзак кезең уакыты ішінде байланысты болуы тиісті (жылдан кем емес).
Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) - өзінің қызметін жүзеге асыратын, аумақта тәуелділіктен тыс, ұлттық экономикалық бірлікпен шығарылған, барлық соңғы тауар мен қызметтердің рыноктық құнының сомасы.
ЖҰӨ мөлшерлеу үшін ЖІӨ көрсеткіштері бір жағынан, сол елдің шетелден кәсіпорынмен және жеке тұлғамен алынған пайдалары мен табыстары арасындағы айырмашылықты, екінші жағынан, сол елде шетел кәсіпорнымен және шетел жеке тұлғасымен алынған пайдалар мен табысты қосады.
ЖІӨ және ЖҰӨ-нің көрсеткіштері жалпы көрсеткіштер бо - лып табылатындықтан негізгі капиталдық (өтелем) тұтынуынан шегерусіз есептеледі.
Өтелім,, яғни негізгі капиталды тұтыну, оның физикалық және моральдық тозуы нәтижесінде, есептік кезең ішінде негізгі капиталдың құнының азаюын керсетеді.
Ішкі және ұлттық өнім теория жүзінде таза негізде, яғни негізгі капиталды тұтынуды шегерумен анықталады. Мұндай жағдайда, елдің, экономикалық дамуын сипаттайтын тағы да екі макроэкономикалық көрсеткіш - таза ішкі өнім (ТІӨ) және таза ұлттық өнім (ТҰӨ) пайда болады.
Ұлттық шоттар жүйесіне (ҰШЖ) сәйкес, ЖІӨ көрсеткіштерін пайдалану ұсынылатын елдердің экономикалық дамуын бағалау үшін БҰҰ мүшелері елдерінің статистикалық органы жұмыс істеуі тиіс.
Жалпы ішкі өнім үш негізгі әдіспен есептелуі мүмкін:
1. Өндірістік әдіспен - елде шығарылған, жалпы қосымша кұн сомасы ретінде.
2.  Соңғы пайдалану әдісімен.
3. Бөлінген әдіспен - қоғамдағы бастапқы табыстар сомасы ретінде.
Жалпы ішкі өнім есеп айырысуы кезінде өндірістік әдіспен салалар немесе секторлар бойынша топтастырылған, барлық өндірістік  - резиденттердің  жалпы қосымша қуны жиынтықталады.
Шығындар бойынша ЖЮ-нщ есеп айырысуы кезшде (соңғы пайдалану эдшмен) ЖЮ-ш пайдаланатын елдщ барлық экономикалық ағен - үй шаруашылығының, фирманың, мемлекеттщ, сондай-ақ сол елден тауарлар мен қызметтерді экспорттайтын, шетел экономикалық ағенттершщ шығындары жиынтыңталады.
Сөйтіп, біз төмендегідей формуланы аламыз:
                  ЖІӨ = С+G + I + NХ,                                 
мұнда С - тауар мен қызметтерді сатып алуға үй шаруашылығының шығындарын қосатын (тұрғын үй сатып алу шығынынан басқа) жеке тұтыну шығыны;
G - аппаратты, әскерді, қоғамдық жұмыстарды қаржыландырудың мемлекеттік шығындары;
I  -  ғимараттың құрылысын, құрылыска, жабдықтарды сатып алуға, тауарлық-материалдық қорларды жасауға шығындарды, тұрғын үй сатып алуға үй шаруашылығының шығындарын қосатын жалпы жеке инвестициялар;
NХ - елден тауарлар мен қызметтер экспортының түрлілігін анықтайтын және елге әкелінетін импортты анықтайтын, шетелдегі тауар мен қызметтің таза экспорты. 
Табыстар бойынша ЖІӨ -нің есеп айырысуы кезінде елдегі факторлық табыстардың барлық түрлері, сондай-ақ бизнеске жанама салық және өтелім аударымы жиынтықталады.  
ЖІӨ құрамына қосылатындар:
      -   жалданған жұмысшылардың еңбекақысы;
      - салық төлемін, жұмысшыларға және кредит берушілерге төленгеннен кейін, кәсіпорында қалатын таза пайда;
      - жеке немесе отбасы меншігінің иелігінде қалатын,  кәсіпорынның, табыстары және жалға жұмыс істемейтін, өз бетімен жұмыс істейтін, аралас табыстар;
      -  ренталық табыс;                                                                
      -  несиелік капиталға пайыз;                                                  
      - өтелім аударымы;
       - бизнеске жанама салық (қосымша құнға салық, сатуға салық, монополиялық қызметке салық, экспорттық-импорттық баж салығы).
Ұлттық табыс (ҰТ) сол елдің экономикалық резидентінің жиынтықты табысын көрсетеді. ЖІӨ мен өтелім айырмашылығының арасындағы айырмашылық ретінде есеп айырысады.
Келесі экономикалық өсудің бағалық маңызды көрсеткіші атаулық және нақты ЖІӨ болып табылады.
Атаулы ЖІӨ іс жүзіндегі бағада (ағымдағы жылда) есеп айы - рысады.
Нақты ЖІӨ - бұл бағаның өзгерісті есебіндегі көлемі, яғни салыстырмалы бағадағы (базистік) ЖІӨ.
Инфляцияның жоғары қарқыны жағдайындағы базистік кезең дегі баға өткен кезендегі баға болып табылады:
Нақты ЖІӨ = Атаулы ЖІӨ / тұтыну бағасының индексі
Немесе 
         Нақты ЖІӨ = Атаулы ЖІӨ / ЖІӨ дефляторы
Тұтыну бағасының индексі шығарылатын ЖІӨ-нің құрылымын сақтау кезіндегі, белгілі бір уакыт кезеңіндегі, жеке тұтынушымен сатып алынатын өнімге бағаның өзгерістерін көрсетеді.
ЖІӨ -нің дефляторы  --  үй шаруашылығы өнімдеріне ғана емес, мемлекеттік кәсшорындардың өнімдеріне бағаны қосатын, бағаның екінші индексі
                        Қосымша тапсырма
                                       
Тапсырманың аты: Экономикалық өсуді тұрақтандыру жағдайындағы ақша-несиелік реттеудің ерекшеліктері <<талқылау>>
Тапсырманың мазмұны: экономикалық өсуді тұрақтандыру жағдайындағы ақша-несиелік реттеудің ерекшеліктері
Тапсырманы орындау жөніндегі әдістемелік нұсқаулар: 
- Берілген тапсырма студенттердің <<Экономикалық өсу>>  мәні, фак-торлары, оның құрылымы, негіздері туралы білімдерін жетілдіруге негізделген.
- Берілген тапсырма кіші топтармен орындалады. Кіші топтың құрамы-2 адамнан тұрады. Тапсырманы өткізуге студенттер топпен келеді.
Тапсырманы орындаудағы оқытушының талаптары:
- Әрбір топ жұмыстарын жазбаша және ауызша тапсырады.
- Берілген тапсырма бойынша топқа сұрақ қойылады
- Студенттер арасында бөлінген топтар бір-біріне сұрақ қою арқылы жұмыстың қаншалықты дәрежеде орындалғандығын көрсете білуі керек.
- Тапсырма компьютерлік машинада теріліп, беті 2-3 бетке дейін болуы керек.
- Жұмыс талапқа сай орындалуы керек. Шрифт-14, интервал-1,2; оң жағы-2 см, сол жағы-2 см, үсті-2 см, асты-2 см.
- Интернеттен дайын күйінде алынған түсініксіз материалдар қабылданбайды.  

6-Тақырып. Экономиканы мемлекеттік реттеу қызметінің басты сатысы әлеуметтік-экономикалық дамуын жоспарлау, бағдарламалау және болжамдау

6.1. Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау. Экономиканы мемллекеттік реттеудің әдістері мен нысаны
6.2. Болжамдау және индикативтік жоспарлау.
6.3. Мемлекеттік реттеудің теориясы мен тәжірибесі және шет елдердегі индикативтік жоспарлау

6.1 Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау. Экономиканы мемллекеттік реттеудің әдістері мен нысаны
 		Мемлекеттік экономикалық бағдарламалау  -  елдің әлеуметтік  - экономикалық дамуын мемлекеттік реттеудің ең жоғары нысаны. Мемлекеттік бағдаарламалау бір уақытта экономика дамуының ғаламдық мақсатын қамтамасыз ету үшін экономикалық ресурстарды кешенді пайдалану әдісі болып табылады. 
	Бағдарламалау  - жоспарлаудың ең көп тараған нысаны. Жоспарлау, болжау, бағдарламалау  -  ЭМР  - дің құралдары. Мемлекеттік бағдарламалау  -  стратегиялық жоспарлаудың маңызды құралы. 
Бағдарлама  - директивтіктің белгілі бір ждәрежесіне тән нақты құжат. 
Бағдарламада анықталатындар; 
* реттеу мақсаты;
* мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін, экономикалық саясаттың нұсқалары;
* жобаларды, олардың бюджетін, басқару жүйесін және бағдарламаны жүзеге асыруды бақылауды ресурстық жабу;
* экономикалық саясаттың оңтайлы нұсқасын таңдау критьерийі. 
Бағдарламалар бір және көп мақсатты, аймақтық, құрылымдық, ұлттық және интернационалдық сипатта болуы мүмкін. 
	Экономиканы жоспарлау және болжауда жүйелі  - кешенді және бағдарламалы  -  мақсатты тәсіл деп бөліп көрсетеді. 
Жүйелі кешенді тәсіл ғылыми негізделу және тиімді басқару қағидасы бойынша құрылады. 
	Бағдарламалық  -  мақсатты тәсілдеме мақсатты бағыттың, белгеленген шаралардың кешенділігін, тапсырманың мекен жайын, міндеттілігін және шараларды жүзеге асыру мерзімінің белгеленгенін, реурстардың негізгі көздерінің қатаң бірлігін көрсетеді. 

6.2. Болжамдау және индикативтік жоспарлау.

Ұлттық болжау ұлттық экономиканы дамыту бағыты туралы ғылыми негізделген жүйенің қалыптасу үдерісін көрсетеді. Оның мазмұны ұлттық экономиканың дамуының мүмкін түрлі нұсқаларының спектрін анықтауда оңтайлы шешім қабылдауға байланысты. 
* Болжау  -  әлеуметтік  - экономикалық үдерістерінің дамуын ғылыми алдын ала көру қағидалары, әдістері туралы ғылым. 
* Болжау  -  объектінің жағдайының ғылыми негізделген гипотезасы.
* Болжау  -  стратегиялық жоспарлаудың ғылыми сатысы; алдағы кезеңдегі экономиканы реттеу бойынша үкіметтің атқарымдық шешімдері және жоспарлы ғылыми базасы. 
Ұлттық болжаудың мақсаттары:
- экономиканың даму үрдісіне ғылыми талдауды қосатын, ғылыми алғышартты құру;
- қалыптасқан үрдіс, белгіленген мақсаттар ретінде есептелетін, алда тұрған қоғамдық ұдайы өндірісті, алдын ала көре білу нұсқасы
- қабылданған шешімдердің мүмкін нәтижелерін бағалау;
- басқару шешімдерін қабылдау үшін әлеуметтік  - экономикалық және ғылыми  - техникалық даму бағыттарын негіздеу. 
Аралықтары бойынша болжаулар жедел (ай, тоқсан), қысқа мерзімді (1-3), орта мерзімді (5-7жыл) , ұзақ мерзімді (15-20 жыл) және алыс мерзімді (20 жылдан жоғары) болуы мүмкін.

6.3. Мемлекеттік реттеудің теориясы мен тәжірибесі және шет елдердегі индикативтік жоспарлау
 
Индикативті жоспарлау  бұл нарық экономикасының қызметіне ықпал етудің негізгі әдістері, мемлекеттің әлеуметтік  - экономикалық саясатын жүргізу құралы. Ол мемлекет шараларының ықпалынсыз қиын тиетін, тек нарықтық әдістермен жүзеге асырылуға тиісті, экономикалық өмірдің көптеген мәселелерін шешуді қамтамасыз етеді. Индикативті жоспарлау параметрлердің жүйесін қалыптастыру үдерісін көрсетеді. Бұл серпін, құрылым, экономиканың тиімділігі, қаржы жағдайы, ақша айналымы, тауарлар нарығы және бағалы қағаздар, баға қозғалысы, жұмыспен қамтамасыз ету, өмір сүру деңгейі және т.б. тәрізді көрсеткіштер болуы мүмкін. 
	Индикативтік жоспарлау нарық экономикасының жағдайы мен мемлекеттік реттеу әдістерінің бүкіл әлемде кең тарауы үшін ең қолайлы болып табылады.



7- Тақырып. Ғылыми-техникалық процестердің бағыттары мен оны жеделдетудегі мемлекеттің ролі
7.1. Экономикалық басқарудың маңызды тапсырмасы- қоғамның ғылыми техникалық және инновациялық саясатының қалыптасу негіздері 
7.2. ҒТП-ті жеделдету мен оның тиімділігін арттыру мақсатында жүргізілетін мемлекеттік шаралар жүйесі

1.Экономикалық басқарудың маңызды тапсырмасы- қоғамның ғылыми техникалық және инновациялық саясатының қалыптасу негіздері 
1. Жобалауда, әзірлеуде және жаңа техника мен технологияны өндіріске енгізуде бұл шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау 4 кезеңнен тұрады:
1-кезең: бұл инновациялық шараларды іске асыру үшін қажетті шығындарды анықтау;
2-кезең: бұл қаржыландырудың мүмкіншілік көздерін анықтау; 
3-кезең: жаңа техника мен технологияны өндіріске енгізудегі экономикалық тиімділікті бағалау;
4-кезең: экономикалық көрсеткіштерді салыстыру арқылы салыстырмалы жаңалықтардың тиімділігін бағалау.
Кәсіпорынның инновациялық қызметі  -  бұл  -  жаңа немесе өнімнің жақсаруы, не қызмет көрсетуі, оларды өндірудің жаңа әдістерін қолдану мақсатындағы. ҒТ-қ және зияткерлік әлеуеттік шаралар жүйесі. Бұл жеке сұранысты, сонымен бірге жалпы пайдалы жаңалықтарға қоғамның мұқтажын қанағаттандыруы үшін пайдаланады.
Инновациялық 2 түрі бар: өнімділік, үдерістік.
Процестік инновация дегеніміз  -  жаңалықты енгізу немесе өндіріс тәсілін және технологияны едәуір жетілдіру, жабдықтарды және өндірісті ұйымдастыруды өзгерту.

2.ҒТП-ті жеделдету мен оның тиімділігін арттыру мақсатында жүргізілетін мемлекеттік шаралар жүйесі
Экономикалық нәтижелік  - бұл еңбек өнімділігінің артуы,  еңбек және материалдық сыйымдылықтарлды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеиіту, пайданы өсіру және пайдалылықты онан әрі арттыру. 
Ресурстық нәтижелік  -  бұл кәсіпорын ресурстарда босатып алу: материалдық, еңбек және қаржы.
Техникалық нәтижелік  -  бұл жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы.
Әлеуметтік нәтижелік  -  бұл халықты материалдық және мәдени  -  тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұқтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету және т. б.


8 - тақырып. Халықты еңбекпен ұтымды қамту мен әлеуметтік қорғауды мемлекеттік реттеу

8.1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу. 
8.2  Жұмыспен қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеудің бағыты мен негізгі әдістері
8.3 Кедейлік және жұмыссыздықпен күрес бағдарламасы
1-сұрақ. Әлеуметтік-еңбек қатынастарын мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарын қарастырайық.
Жұмыспен қамтамасыз ету мен жұмысқа қабілетті тұрғындардың жұмыссыздығының деңгейіне мемлекеттік ықпал ету, реттеудің жалпы жүйесі мен әлеуметтік саясатының бөлінбейтін бөлігі болып табылады.
Қазіргі заманғы еңбек рыногы өзінің стихиялы сипатын жоғалтып, мемлекеттік араласу объектісі болып табылады. Сонымен бірге басқа тауарлардың рыногы тәрізді, іштен (жұмыс бе рушімен және кәсіподақтармен) және сырттан (мемлекетпен) реттелетін болды.
Бұл үдерісте мемлекеттің рөлі екі жақты. Бір жағынан, мемлекет жұмыс беруші ретінде, яғни өзінің мүддесін қорғап, еңбек рыногында дербес субъект ретінде көрінеді. Екінші жағынан, мемлекет төреші (арбитр) - жұмыс беруші мен жалданушы жұмыскер арасындағы даулы мэселелерді реттеумен айналысуы тиіс.
Еңбек рыногының басқа рыноктардан айырмашылығы, адамдардың тұтыну мен мүдделерін есепке алу қажеттілігіне байланысты оның әлеуметтік табиғаты болады.
<<Еңбек рыногы - жұмыс күшіне сүраныс, оған қажеттіліктің болуы, екінші жағынан - жұмыс күшін ұсынуды тұтынуды қанағаттандыратын мүмкіндігі бар араласатын қарама-қарсы келетін сала>> (Лившиц).
Еңбек рыногы - бұл рынок экономикасы құрылымының құрамдас бөлігі. Ол басқа да рыноктармен: шикі материалдар, халық тұтынатын тауарлар мен қызметтер, тұрғын үй, бағалы қағаздар және т.б. рыноктармен қатар қызмет етеді.
Еңбек рыногында бір тарап (сатушы) қолайлы жұмыс іздеуші ретінде, екінші тарап (сатып алушы) - жұмыс берушілер: кәсіпкерлер немесе олардың өкілдері болады.
Еңбек рыногы жұмыспен қамтамасыз етудің мемлекеттік және мемлекеттік емес жүйелерімен, сондай-ақ кәсіпорындар мен мекемелердің тікелей кадр қызметі арқылы немесе тікелей жұмысшы мен жұмыс берушінің арасында жүзеге асады.
Еңбек рыногында жұмыс күшінің құны бағаланады, оны жалға алу талаптары, оның ішінде еңбекақы көлемі, еңбек ету жағдайы, кәсібінің өсу мүмкіндігі, жұмыспен қамтамасыз ету кепілдігі анықталады.
Еңбек рыногы - бұл тек қана жұмыс күшін сату және сатып алу емес, ол сандық және сапалық жағынан да, еңбек ресурстары мен жұмыс орындарының арасындағы теңдестік проблемаларын шешеді. Негізгі проблемалар - салалар мен кәсіптік біліктіліктің теңдестірілмеуінде.
2-сұрақ. Жұмыссыздық деп халықтың жеке және қоғамдыққажеттерін қанағаттандыратын және кіріс әкелетін қоғамдық-пайдалы іс-әрекеті түсініледі. Жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеуде экономикалық, ұйымдастыру, әкімшілік-құқықтық әдістер қолданылады.
Жұмыспен қамтуды мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары (жолдары) мыналар болып табылады:
::	жұмыс орындары жүйесінің дамуын реттеу;::   жұмыс орындарына сұранысты реттеу;
::	мемлекеттің білім беру және қызметкерлерді кәсіби даярлау мен  қайта даярлау жүйесін дамытуға мемлекеттің қатысуы.
Баланстық құрылым жүйесі жұмыспен тиімді қамтуды қамтамасыз етудің әдістемелік құралы болып табылады, оның құрамына еңбек ресурстарының балансы мен оларды тиімді пайдалану балансы; халық шаруашылығының аялары мен салалары бойынша нақты еңбек шығындарының бөліну сипатын бұдан да нақтырақ көрсететін еңбек балансы; шаруашылық қызметтің салалары мен аялары бойынша қажетті сипаттайтын жұмыс орындарының балансы кіреді.
Еңбек ресурстарының балансы (үлгілік кұрылым).	
Барлык еңбек ресурстары, оның ішінде:
  	1. Экономикалық белсенді халық - жұмыс күші, халықтың тауарлар мен қызметтер өндіру үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыз ететін бөлігі. Оған халык шаруашылығында жұмыс істейтіндер және жұмыссыздар жатады.
  2. Экономикалық белсенді емес халық - халықтың дәл осы уақытта қоғамдык өндірісте жұмыс істемейтін еңбекке жарамды бөлігі.
Бұрын айтылғандай, экономиканың кез келген саласының проблемаларын, оның ішінде жұмыспен қамту проблемаларын шешетін бағдарламалық-мақсатты тәсілдемеде бастапқы тармақ ретінде даму мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ оларды шешу жөніндегі іс-шаралар белгіленуі тиіс. Мемлекет халықты жұмыспен қамту бағдарламаларын жасауда, онда еңбек ресурстарының сапасын арттыру, жұмыс күшінің бәсекеге жарамдылығын көтеру көзделген.
Жұмыспен қамту деңгейін арттыру және тиісінше жұмыссыздықты қысқарту жөніндегі іс-шаралар:
* қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
* жеке кәсіпкерлікті ынталандыру және халықтың өзін-өзіжұмыспен қамтуын көтермелеу, шағын бизнесті дамыту;
* жетіспейтін мамандықтар мен кәсіптер бойынша қайтадаярлау және кәсіби даярлау;
* жұмыспен қамтудың икемді нысандарын пайдалану;
* жаңа жұмыс орындарын құру арқылы кәсіпорынның өзіндежұмысқа орналастыру;
* тұрғындарды жұмыспен қамту мүмкіндігі жөнінде ақпараттандыру, бос орындар жәрмеңкелерін, ашық есіктер күндерін және т.б. өткізу.
Мемлекет атынан жұмыспен ұтымды қамтуды қамтамасыз ету мәселелерімен жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар департаменттері айналысады. ҚР <<Халықты жұмыспен қамту туралы>> Заңына сәйкес қызметтің міндетіне мыналар кіреді:
* жұмыс күшіне сұранысты және ұсынысты талдау әрі болжау;
* еңбек нарығының жай-күйі жөнінде ақпарат жинау және   ұсыну;
* бос орындарды және жұмысқа орналастыру мәселелеріжөнінде өтініш жасайтын азаматардың есебін жүргізу;
* жұмысқа орналасу мен жұмыс күшімен қамтамасыз ету мүмкіндіктері, мамандықтар мен қызметкерлерге қойылатын талаптар туралы мәселе және жұмыспен қамтуды, қамтамасыз етумен байланысты басқа да мәселелер бойынша кеңес беру;
* жұмысқа орналастыру жөнінде қызмет көрсету;
* жұмыссыздарды тіркеу, жәрдемақы төлеуді қоса алғанда   оларға   көмек көрсету,   халықтың   түрлі   топтарын әлеуметтік   қорғау   шараларын   қарастырған   жұмыспен қамту бағдарламаларын әзірлеуді ұйымдастыру; халықты жұмыспен қамтамасыз етумен байланысты мәселелерді шешуге жәрдемдесу.
- азаматтарды кәсіби оқытуды және қайта оқытуды ұйымдастыру.
Мемлекеттік органдар қызметтерді тегін көрсетеді. Сонымен бірге еңбек нарығында коммерциялық бюролар, жеке агенттіктер мен лицензиясы болса, ақылы негізде жұмысқа орналастыру жөніндегі қызметтер көрсететін басқа да ұйымдар жұмыс істейді.
Жұмыссыздықты сипаттайтын негізгі керсеткіштер: жұмыссыздық деңгейі, жұмыссыздықтың табиғи деңгейі, жұмыспен қамту қызметі органдарында тіркелген, материалдық көмек тағайындалған жұмыссыздардың саны.
Мемлекет тарапынан жұмыссыздық проблемасына жете назар аударылады. Бұл әрқашанда осылай болған және көз жетерлік келешекте де қандай да болмасын тубегейлі өзгерістер орын алуы екіталай.
Кейнсиандық жұмыспен қамту теориясының қорытындыларына сәйкес, нарықтық экономика жағдайында толықтай жұмыспен қамтуды қамтамасыз ететін, әрі оған кепілдік беретін тетік жоқ.
Бұдан басқа, нарықтық жүйе өзін-өзі реттейтін жүйе болып саналмайтыны және жоспарлы әрі мақсатты мемлекеттік реттеуді қажетсінетіні жөніндегі негізгі ереже осы теорияның қорытындысының бірі болып табылады.
Алайда мемлекеттің араласуы жұмыспен қамту, еңбекке қабілетті әрбір азаматты жұмыс орнымен қамтамасыз ету мәселелерін шешеді дегенді білдірмейді. 
Егер ағымдағы жұмыссыздық табиғи жұмыссыздық дең-гейінен төмен түсіп кетсе, мемлекет ешқандай да реттеу жүргізе алмайды. Демек, еңбек рыногына жасалатын кедергілерді доғару кажет, <<толық жұмыспен қамтылуды>> орнатудың бос эурешілік әрекеттерін тоқтату керек.
Мәжбүрлі жұмыссыздықтың технологиялық, құрылымдық, өңірлік, кезеңдік және басқа да түрлеріне мемлекет енді басқаша қарай бастады. Міне, осы жерде ол жұмыссыздық деңгейін табиғи норма деңгейіне дейін төмендете отырып, өз ретгеу элеуетін толық түрде іске асыра алады.
Алайда, мұны ұйымдастыру оңай шаруа емес. Себебі мем-лекеттің жұмыспен қамту саласына араласуда ықпал етудің барлық әдістерін түгел қолдануға қүқығы жоқ. Негізгі талапты былайша қалыптастыруға болады: реттеу әдістерінің кез келгенін қолдану олардың өз тиімділігін сақтай отырып, инфляциялық қатынастың бейтарап болған жағдайында немесе олар болмағанда ең төмен иифляциялық салдар тудыратын болса ғана мүмкін. Кері жағдайда, экономика құлдыраудың кері шеңберіне түседі.
Мемлекет адамдардың жү.мыс іздеуге кетіретін уақытын қысқартып, бос жұмыс орындары туралы ақпаратты ұйымдастыруда және жетілдіруде осы шартты толық сақгайды.
3-сұрақ.  Кедейлікпен және   жұмыссыздықпен   күрес  экономиканың  инфляциялық үрдіс- бағдарламасы 1996-1998 жылдарға есептелген болатын.
Бұл   бағдарлама   мыналарға негізделген:
* микрокредиттеу жүйесін енгізу;
* шағын және орта бизнесті дамыту;
* еңбекті көп қажет ететін салаларды басым дамыту жәнеоларға шетел инвесторларын, ріттық капиталды белсендітарту;
* қоғамдық жұмыстарды дамыту, ең алдымен жол салу жәнеағаш отырғызу;
*   жеке кәсіпкерліктің даму жолындағы әкімшілік кедергілерді алып тастау;
* қызмет көрсету және туризм салаларын серпінді дамыту;
Жұмыспен қамту қызметінің аумақтық бөлімшелері жұмыспен қамту проблемасын шешуде жыл сайын халықты жұмыспен қамту бағдарламасын және ақы төленетін қоғамдық жұмыстар бағдарламасын әзірлейді. Мәселен, 2004 жылы Талдықорған қаласында қоғамдық жұмыстарға - 1450 адам, соның ішінде тұрғын үй-коммуналдық шаруашылыққа - 1247 адам жіберілді. (Қоғамдық-пайдалы жұмыс түрлері қаланы жинауға және тазалауға, оны абаттандыруға, үйде әлеуметтік көмек көрсетуге және тағы сол сияқты жұмыстарға байланысты - барлығы 15 түрлі қызмет). Еңбекке ақы төлеуге кеткен шығындар 35740,7 мың теңгені құрады.
Жұмыссыздық деңгейін төмендету және халықты жұмыспен қамтуға белсенді жәрдемдесу әдістерінің бірі - жұмыссыз азаматтарды кәсіби дайындау, олардың біліктілігін арттыру және қайта дайындау.
2004 жылы Талдықорған қаласында 19 сала бойынша кәсіби оқыту және қайта дайындау ұйымдастырылды; қаланың жеті оқу орнында 541 адам оқыды.
	
 Әлеуметтік инфрақұрылым және нарықтық экономика жағдайында оның дамуын мемлекеттік реттеу

8.2.1 Әлеуметтік инфрақұрылымның құрамы. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын іске асыру 
8.2.2  Әлеуметтік саладағы жағдайды жалпы бағалау
8.2.3  Әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу әдістері мен құралдары

1-сұрақ. Әлеуметтік инфрақұрылым нені білдіретінін есімізге түсірейік. Әлеуметтік инфрақұрылым сапалы жұмыс күшінің үздіксіз ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін салаларды (денсаулық сақтау, жолаушылар көлігі, коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету, қоғамдық тамактандыру, демалысты ұйымдастыру, спорт, туризм және т.б.) біріктіреді.
Әлеуметтік саясат жөнінде жұмыссыздар мен кедейлерді әлеуметтік қорғау мәселелері қаралғанда <<Жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты және еңбек нарығы>> тақырыбында сөз қозғалған. Алайда, әлеуметтік саясат - бұл халықты әлеуметтік қорғау ғана емес, оған өндіріс саласының көптеген аспектілері де (жұмыс күнінің ұзақтығын, ең төмен еңбекақыны, еңбекті қорғауды белгілеу және т.б.) кіреді.
Әлеуметтік қамтамасыз етуге көмектің қандай түрлері жатады? Ең алдымен, оған халықтың жеке кірісі мен күнкөріс көзі жоқ не олардың мөлшері шектелген, жеткіліксіз жекелеген көбінесе еңбекке жарамсыз топтары мен санаттарына көрсетілетін материалдық қолдаудың, ақшалай көмектің сан алуан түрлері енеді.
Бақытсыздыққа тап болған, табиғи және әлеуметтік апаттардан, зілзалалардан зардап шеккен адамдарға жәрдем көрсету әлеуметтік экономиканың ерекше саласын құрайды.
Қоршаған ортаның адамдардың тіршілік ету қабілеті мен өмір сүру сапасына әсер етуін сипаттайтын экологиялық экономика да әлеуметтік экономикаға жатқызылуға тиіс.
Қызметі бірінші кезекте адамның, отбасының қажетін қанағатгандыруға бағытталған және әлеуметтік сұраныстарды көздейтін экономика әлеуметтік бағдарланған деп аталады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында (1-бап): Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары - деп айтылады.
Мемлекет, егер ол әлеуметтік болып табылса, әлеуметтік саясатты жүргізуге тиіс.
Әлеуметтік саясаттың мәніне және оның негізгі бағыттарына анықтама берейік.
Ең алдымен, әлеуметтік саясат мемлекеттің ішкі саясатыныңәлеуметтік және ұлтаралық саясат кіретін бағыттарының біріболып табылады. Әлеуметтік саясаттың мақсаты қоғам мүшелерінің қажетін бұдан да толық қанағаттандыру, олардың өмір сүру деңгейі мен сапасын арттыруды қамтамасыз ету болып табылады.
Әлеуметтік саясат - мемлекеттің халықтың өмір сүру деңгейін өзгертуге, қоғамдағы әділдікті қолдауға, нарықтық экономиканың жағымсыз салдарын бейтараптандыруға; халықты әлеуметтік қорғау жүйесін құруға бағытталған іс-шараларының жиынтығы.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты азаматтардың барлық дерлік қажетін емес, олардың өздері объективтік жағдайлар салдарынан қамтамасыз ете алмайтындарын ғана қамтамасыз етуді көздейтініне назар аудару қажет.
Әлеуметтік саясаттың маңызы адамдардың өз проблемаларын өздері шешу үшін ғана оларға жағдай жасауға негізделеді.
Дені сау және еңбекке жарамды адамдардың негізгі көпшілігі өздерінің негізгі тіршілік ету қажеттерін өздері қамтамасыз етуге тиіс. Қоғам, мемлекет және оның институттары тарапынан осы адамдардың бөлігіне жұмысқа орналасу, олардың еңбек және конституциялық құқықтары мен мүдделерін қорғауда көмек көрсетілуі мүмкін.
Осылайша, әлеуметтік саясат тек еңбекке жарамды азаматтардың өзін-өзі қамтамасыз ету және сонымен қатар еңбек жасына жетпеген немесе еңбекке жарамсыз жасқа жеткен және қоғам мен мемлекеттің қамқорлығын қажет ететіндерді нысаналы қамтамасыз етудің тиісті үдерісін дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Мемлекеттің мақсаттары жөнінде мәселе қаралатын теориялардың ішінен біздің мемлекеттік құрылымның тәжірибесі мен қоғам менталитетіне толық шамада жауап беретін әлеуметтік мемлекет теориясы баса назар аудартады. Ол Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды және құқық бұзу оқиғаларын қоспағанда, (<<мемлекет - түнгі күзетші>> теориясы) мемлекет қоғамдық өмірге араласпауы тиіс деп айтылатын бұрын болған тұжырымдамаға қарама-қарсы болып табылады.
Әлеуметтік мемлекет теориясының мәні мемлекет таптан тыс болады, халықтың барлық топтарының мүдделерін білдіреді, олардың лайықты өмір сүруін қамтамасыз етеді. Осы теорияға сәйкес қазіргі заманғы құқықтық мемлекет мемлекеттіліктің дамуының жаңа кезеңі болып табылады. <<Классикалық либерализм>> дәуірінің құқықтық мемлекеті жеке адамның мүдделерін қоғам мүдделерінен жоғары, экономикаға араласпау идеологиясына негізделген және құқықтық тәртіпті қорғау қызметін ғана атқарған. Мемлекетті бірте-бірте әлеуметтендіру адамның лайықты өмір сүруі мен еркін дамуын қамтамасыз етуді элеуеттік мемлекеттің бағдарламалық мақсаты деп таныған жаңа тұжырымдаманың бекітілуіне арқау болды.
2-сұрақ. 2007 жылға дейінгі (2005-2007 жж.) әлеуметтік реформалар бағдарламаларын іске асырудың негізгі бағыттарын қарастырайық.
ҚР Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі әзірлеп ұсынған бағдарламаның мақсаты жауапкершіліктің мемлекеттің, жұмыс берушінің және қызметкердің арасында бөлінуі, қаржылық жағынан тұрақты, экономикалық тиімді, сонымен бірге әлеуметтік жағынан әділетті әлеуметтік қамтамасыз етудің үш деңгейлі жүйесін құру болды. Реформалау жоспарын сараптауды БҰҰ ДБ-ның, ДДҰ-ның және Әлемдік банктің өкілдері жүргізді.
Әлеуметтік қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесін қалыптастыру әлеуметтік саясат жүргізудегі жаңа тәсіл деп танылады.
Бірінші деңгейге негізгі әлеуметтік төлемдер (қарттыққа байланысты мемлекеттік зейнетақы төлемдері; мүгедектерге немесе асыраушысынан айырылғандарға төленетін жәрдемақылар; жерлеуге төленетін мемлекеттік жәрдемақылар) жатады. Бұл төлемдер әлеуметтік қолдаудың ең төменгі деңгейін қамтамасыз етеді және еңбек өтілі мен еңбекақыға қарамастан төленетін болады.
Екінші деңгей 2005 жылы міндетті әлеуметтік сақтандырудың (МӘС) енгізілуімен байланысты. МӘС жүйесіне қатысушылар негізгі әлеуметтік қауіп-қатерлер (еңбек ету қабілетінен, асыраушыдан, жұмыстан айрылу) туындағанда Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан сақтандыру төлемдерін алатын болады.
Үшінші деңгейде жұмыс беруші мен қызметкердің жауапкершілігі қарастырылады. Ең төменгі есептік көрсеткіш келмеске кетті. Енді негізгі әлеуметтік индикатор ретінде күнкөрістің ең төмен деңгейі қабылданды. Ол нені білдіреді?
Күнкөрістің ең төмен деңгейі - бұл бір адамға қажетті ең төмен ақшалай кіріс, ол ең темен түлынушы қоржынының қү_нына тең.
Қазіргі уақытта тұтынушы жиынтығының сұрыпталымы 20-дан 43 атауға дейін кеңейтілді. Сондай-ақ <<өнім  --  қызметтер>> арақатынасы да өзгерді. Алғашқылардың үлесі 60%-ға дейін төмендеді, енді басқа тауарлар мен қызметтердің үлесі 30-дан 40%-ға дейінді құрайды.
Соңғы жылдары халықтың кірісі өсті, бұл тұтынушылар шығынының мөлшері мен құрылымының да өзгеруіне әкеп соқтырды. Қоржын ет, өсімдік және сүт тағамдары, сондай-ақ көкөніс және жеміс сияқты түрлі пайдалы өнімдермен толықгы.
Халықтың жан басына шаққанда азық-түлік және азық-түлік емес тауарларды тұтынудың арақатынасы орташа 50%-ға 50%-ды, ал табысы аз үй шаруашылықтарында - 60%-ды 40%-ға құрайды. Бұл күнкөрістің ең төмен деңгейінің мөлшерін анықтау әдістемесін қайта қарау үшін негіз болды. Азық-түлік емес бөлік 1617-ден 2680 теңгеге дейін едәуір артты (2004 жылдың қыркүйегінің бағалары бойынша). 2005 жылы жаңа әдістеме бойынша күнкөрістің ең төмен деңгейінің мөлшері 7000 теңгеден асты, ал 2006 жылы -7,5 мыңды (немесе7525, дағдарысқа түзету қосылады) құрады.
*  жылдан бастап негізгі зейнетақы енгізілді. Ол адамның еңбек етуіне және еңбек етпеуіне қарамастан төленеді. Осы шешім кез келген мемлекеттің өркендеп дамуы мен тұрақтылығы жасы келгеннен кейін немесе денсаулық жағдайы бойынша жұмыс істей алмайтын және өз бетімен кіріс ала алмайтындарға қамқорлық жасау қабілетін білдіруіне байланысты қажет болды.
*  жылы қарттыққа байланысты негізгі зейнетақы 3000 теңгені құрады. Сонымен бірге зейнетақы жинақтау жүйесіне толық көшкен 1998 жылға дейін қажетті еңбек өтілі бар азаматтарға ынтымақты (үлестірмелі) зейнетақы төлеу сақталады.
Келешекте үлестірмелі жүйедегі зейнетақыларды арттыру саясатын жалғастыру жоспарлануда.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің екінші деңгейі - зейнетақы жинақтаушы қорлардан төлем төлеу, ал үшіншісі ерікті және кәсіби зейнетақы сүлбаларының дамуымен байланысты.
2007 жылы негізгі әлеуметтік төлемдер мөлшерін есептеу үшін күнкөрістің ең төмен деңгейінің мөлшері 8861 теңгені; зейнетақының ен төменгі мөлшері - 7236 теңгені; еңбекақының ең төмен мөлшері - 9752 теңгені қү_рады. 2007 жылдың ақпанында бір қызметкердің орташа айлық атаулы еңбекақысы 45699 теңгені құрады және өткен жылдың тиісті айымен салыстырғанда 25,3%-ға, іс жүзінде 16,1%-ға өсті. Атаулы еңбекақының өсуі экономикалық қызметтің барлық түрлерінде байқалды. Денсаулық сақтау қызметкерлерінің еңбекақысы 49,9%-ға, білім беруде - 27,8%-ға, өнеркәсіпте - 24,7%-ға, ауыл шаруашылығында -23,9%-ға, құрылыста - 22%-ға, мемлекеттік басқаруда - 18,7%-ға өсті. Бала туу жөніндегі біржолғы жәрдемақыдан басқа (15АЕК) тұрмысы нашар отбасындағы 18 жасқа дейнгі балаларға ай сайын жәрдемақы төлеу енгізілді, отбасының кірісіне қарамастан 1 жасқа дейінгі баланы күту жөніндегі ай сайынғы төлемдер енгізілуде.
Әлеуметтік саясаттың басты мақсаты әлемнің дамыған елдерінің деңгейіне ықпал ететін өмір сапасының ұлттық стандартын қамтамасыз ету болып табылады. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес (2008 жылғы ақпан) зейнетақылардың орташа мөлшерін 2012 жылға қарай және сәби бір жасқа толғанға дейін күтіп-бағуға берілетін ай сайынғы жәрдемақыны (2010-2012 жылдары) 2,5 есеге арттыру қамтамасыз етілуге тиіс.
Жүктілік пен бала туу жөнінде міндетті сақтандыру енгізіліп, әйелдер сәби бір жасқа толғанға дейін күтіп-бағуға берілетін декреттік демалыста болатын кезеңде олардың зейнетақы жинақтауларына қосылады. 2010 жылдан бастап төрт және одан да көп бала туғанға берілетін біржолғы жәрдемақылардың мөлшері өсірілетін болады, тұрғын үй мәселесін шешуге жәрдем көрсетіледі.
3-сұрақ. Әлеуметтік саясатты іске асыру үшін мемлекеттік реттеудің түрлі әдістері қолданылады.
Құқықтық реттеу - мемлекеттік биліктің барлық деңгейлерінде   қабылданатын   құқықтық   кесімдер   мен   нормативтік
құжаттар, олардың қолданылуы меншік нысанына қарамастан барлық кәсіпорындарға таратылады.
Қаржылық - кредиттік реттеу  --  қаржы ағындарын басқару жөніндегі тұтқаларды пайдалану.
Осы әдісті іске асырудың негізгі нысаны мемлекеттік бюджетте солардың есебінен бюджеттік салалар - әлеуметтік орта салалары қаржыландырылатын баптарды бөлу. Қаржылық реттеудің басқа нысаны - солардың есебінен әлеуметтік саланың тиісті салалары қаржыландырылатын бюджеттен тыс әлеуметтік: зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларын құру.
Жекешелендіру, яғни әлеуметтік сала кәсіпорындарын жеке меншікке беру, эдетте шектелген.
Мақсатты бағдарламалар - <<Қант диабеті>>, <<Мигрант>>, <<Кедейшілікпен және жұмыссыздықпен күрес>> сияқты ең өткір әлеуметтік проблемалар бойынша әлеуметтік бағытталған бағдарламалар. Олар да мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады.
Әлеуметтік саясат құралдары - әлеуметтік кепілдіктер, стандарттар, тұтыну бюджеттері, еңбекақының ең төмен мөлшері және табалдырықтық әлеуметтік шектеулер.
Әлеуметтік кепілдіктерде мемлекеттің азаматтардың алдындағы да, азаматтардың мемлекеттің алдындағы міндеттері мен жауапкершілігі де бекітілген: мысалы, мемлекеттік бюджеттен отбасы мен балаларды қолдау бағдарламасын іске асыруға, білім беру мен мәдениет кызметтерін дамытуға қаржы басымдық тәртіппен бөлінеді.
Әлеуметтік стандарттар - Конституцияда тегін берілуге кепілдік берілген әлеуметтік қызметтердің нысандары мен мөлшерлерін әзірлеу. Әлеуметтік стандартгар қаржы нормативтерін белгілеу үшін қажет, мысалы, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің қаулысымен халық басына шаққанда күнкөрістің ең төмен деңгейінің мөлшері белгіленеді.
Ең төменгі тұтыну бюджеті - әлеуметтік саясаттың маңызды элементі. Оның көмегімен халықтың өмір сүру деңгейі бағаланады, кірістер реттеледі, ол әлеуметтік төлемдерде есептеледі.


9-тақырып. Мемлекеттің инвестициялық саясатын қалыптасуы мен оны жүзеге асыру механизмдері
 
9.1  Инвестиция және инвестициялық концепция
9.2  Қалыптасқан экономика құрылымын реформалау
9.3  Үйлесімдік құрылымға мемлекеттік ықпал ету әдістері
9.4 Инвестициялық құрылымның қайта құрылуының басымдылығы. Кластерлі өндірістік жүйелердің қалыптасуы

1. Инвестицияны 2 тұрғыда қарастырамыз:
Инвестиция-1)Капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы
2)Кәсіпкерлік қызметтің және нәтижесінде пайда құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да  түрлерінің обьектілеріне жұмсалған мүліктік және зияткерлік құндылықтардың барлық түрлері.
Инвестициялық концепция мына берілген үш бағыт арқылы жүзеге асырылады:
1)мемлекеттік бюджеттік қорларды пайдалану арқылы;
2)ішкі несие қорлары мен жеке заңды тұлғалардың өзіндік қаражаттарын тиімді қолдануды ынталандыру арқылы;
3)шетелдік инвестициялар тартумен тиімді пайдалану механизмі арқылы. 
Инвестициялық ресурстардың негізгі көздерін  ұтымды пайдалануда келесі көзқарастарды жүзеге асыру керек:
* инвестициялық қорларды тек қана экономиканың құрылымыдық өзрегістерінің ғана емес, сонымен қатар республиканың экономикалық тәуелсіздігінің негізі болып саналатын халық шаруашылығының басыңқы бағыттарын дамытуға жұмылдыру;
* халық шаруашылығы салаларының өндірістік қорларын тезірек жаңартуға мүмкіндік беретін жеделдетілген өтелім саясатын іс жүзінде, нақты жүзеге асыру керек;
* басыңқы салалар мен өндірісітерді қаржыландыру республиканың экспорттық потенциалының көлемі мен тиімділігін жоғарылату мақсатында жүргізу керек.
Жоғарыда көрсетілген шаралар әлеуметтік- экономикалық дамудың орта және ұзақ мерзімдік кезеңдерін қамтитын стратегиялық жоспарлар жасау кезінде ескерілуі тиіс.
Осы жоспарлардың құрамында ұлттық және аймақтық басыңқылар бойынша жасалатын бағдарламалар мен тығыз байланысқан, арнаулы мемлекеттік инвестициялық бағдарламалар жасалынады.


2.  Қалыптасқан экономика құрылымын реформалау.

Экономика құрылымы деп енбекті жалпы бөлуді сипаттайтын, сондай-ақ, өнімдердің айналымын сипаттайтын, олардың өзара байланысы, өндірістік ресурстары және ұдайы өндіріс үдерісін көрсететін, оның түрлі салаларының қатынастары түсініледі.
Экономика құрылымы  -  ЖІӨ -дегі (ВВП) (салалық тәсіл) кейбір салаларының үлесі.
Егер нарық экономикасының әр түрлі кесіндісін қарасақ, онда аумақтық, атқарымдық, әлеуметтік құрылымын бөліп көрсетуге болады.
Атқарымдық құрылым әр түрлі қажеттіліктегі ЖІӨ - ді   (жеке тұтыну, мемлекеттік тұтыну), өндіріс факторының кесіндісінде бөлуді сипаттайды.
Әлеуметтік құрылым әлеуметтік секторға - жеке, корпоративтк, мемлекеттік, үй шаруашылығы секторына бөлшектеуді  көрсетеді.
Салалық құрылым үш денгейден тұрады - макроэкономикалық, салааралық және өндірістік.
Қазақстан экономикасы белгілі болғандай, бұрынғы КСРО шаруашылық байланыстарының нақтылы сипаттарымен және бай табиғи ресурстарының болуы есебінен, шикізаттық бағыт басымдық жағдайда дамыды. Кешегі күнге дейін мұндай саясат дамудың ілгерілеу сипатын қамтамасыз етті. Алайда, өсу көрсеткіші кандай да болмасын айтарлықтай болғанымен, тек шикізаттық факторды пайдалана отырып, республика экономикада тұрақты онды нәтижелерге жете алмайды.
Қалыптасқан құрылымды жете түсіну үшін, оны пирамида нысанында көрсету қажет (сурет). Оның негізін республикадағы барлық өндірістің 50 пайыз үлесіне келетін, базалық, кен өндіруші сала құрайды.
        
    Экономиканың қалыптасқан құрылымы
                               Ғылымды қажет ететін салалар

Машина жасау, ХТТ өндірісі


Мұнай-химия өнеркәсібі

                         Табиғи
шикізатты бастапқы  өңдеу
салалары           
             Кен өндіруші
салалар, ауыл және орман
шаруашылығы.        

Әрі қарай табиғи шикізатты, құрылыс және басқа да мате - риал дарды (25 пайызға жуық) бастапқы қайта өндеу енеді. Ақыр соңында жаппай өнім өндіретін машина құрылысы салалары (5 пайызға төңірегінде). Ең биікке жақын болған сайын, елдің экономикасында үлесі өте аз, көбірек технологиялық тұйықталған және ғылымды қажетсінетін өндіріс көп болады.
Мұндай жағдай неге қалыптасқанын түсіну үшін, жоспарлы шаруашылықтан мұра болып қалған экономика құрылымын қарастырған жөн.
Оның алты сипаттамасын белгілейміз:
1. Өндірістік құрылымның <<қиғаштығы>> өндіріс құралдары өндірісінің пайдасына.
2.  Көптеген салалардың техникалық және технологиялық мешеулігі.
3. Өндірістік қорлардың тозуының жоғарылығы.
4. Ғаламдық балансталмау.
5. ӘӨК  - ге (ВПК) жұмсалатын (кем емес елдің экономикалық әлеуетінің жыл сайын 2/3-нен) үлкен шығындар. Оны ұстауға жыл сайын ҰТ-тың 18-20 пайызы жұмсалды, нәтижесінде көліктік, энергетикалық, акпараттық, коммуналдық және әлеуметтік құрылымдардың жағдайы кері кетті.
6. АӨК (АПК) құрылымының терең деформациялануы (бүгінде оның көптеген салалары дағдарысқа ұшыраған).
Одан басқа, объективті факторлардың ықпалы субъективті факторлардың әрекетімен күшейді (басқарудың барлық деңгейінде кәсіптік шеберліктің және құзыреттіліктің төмендігінен), нәтижесінде жаңартпашылдыққа, бәсекелестік күреске және тұты-нушылық сұранысты қанағаттандыруға қабілетсіз, шектен тыс ауыртпашылықты құрылым қалыптасты.
Экономиканың қалыптасқан құрылымы көп жағдайда, қаржылық ресурстардың, бағытталуына <<міндетті>>. Мысалы, 2002 жылғы 9 айдың ішінде республиканың экономикасына шетел инвестициясының ағымы 3,5 млрд долларды құрады. Сонымен бірге, шетел инвесторларының үлесіне 31,4 пайыз, отандық - 60,3   пайыздан  келді.  Инвестициялар  негізінен  кен  өндірушісалаларға (1,7 млрд долл), жылжымайтын мүлік операцияларына (0,5 млрд долл), көлік және байланыс (0,4 млрд до  лл) және өңдеуші салаға (90,3 млрд долл) бағытталды.
Мұның барлығы - елдегі салалық және аймақтық құрылымдарды өзгерту мен қалыптастыру бойынша үйлесімділікке ықпал етуде, салалық өнімнің әр түрлі өндіру арасындағы қатынастарға ықпал етудегі мемлекет іс-әрекетінде құрылымдық-инвестициялық қайта құру қажеттілігі туындатты.
Сонымен бірге, экономиканың құрылымын, оның бәсекелестік қабілетін дамытуға және қазіргі заманғы технологияны қажетсінетін өндірісті жетілдіру бойынша міндеттер тұрды.
Әртараптандыру ғылымды қажетсінетін, жоғары технолоғиялық және бәсекелестікке қабілетті өнімдердің пайдасына, қызмет үлестерін көтеруге және соңында құны болатын, тауар өндіруге, ЖІӨ құрылымының өзгерістеріне бағытталуы тиісті.
Индустриалдық саясатты әзірлегенде негізгі назар шикізат ресурстарын қайта өндеуге байланысты салаларды дамытуға, яғни мұнай-химиядағы, металлургиядағы, машина құрылысындағы; тұтыну тауарларын және құрылыс материалдарын өндірудегі төртінші  және бесінші технологиялық қайта жасауды құруға аударылатын болады.
Сонымен бірге экспорт және импорт орнын толтыратын, шикізаттық емес бағыттарды құру басты мақсат болып табылады.

3.  Үйлесімдік құрылымға мемлекеттік ықпал ету әдістері
Дағдарыс жағдайында үйлесім құрылымына мемлекеттік ықпал етудің барлық әдістері пайдалануы тиіс. Шартты түрде оларды жанама және тікелей деп атауға болады.
Қаржылық және ақшалық реттеудің жанама әдістері өзіне салықтық және кредиттік саясатты қосады.
Салықтық саясат басты назарды салықты жинауға, өтелім сая-сатына (өтелім мөлшерін белгілеу, өтелім аударымын индекстеу, тездетілген өтелім) бағыттайды. Кредит саясаты - мөлшер есебін, кредитті шектеу немесе өктемдік беру, мемлекет кепілдігін реттеуге бағытталады.
Одан басқа кеден саясаты, бағаны реттеу маңызды рөл аткарады.                          
Тікелей мемлекеттік қаржылық реттеу бюджеттік инвестицияны, қаражаттандыруды, субвенцияны (жәрдем қаржы) және аумақтың дотациясын (демеу қаржы), сондай-ақ тікелей ықпалды басқа шараларды бөлуде көрінеді.
Мемлекеттік құрылымдық саясатты жүргізу келесі тұжы-рымдық негізде (көзкараста) болуы тиісті.
1. ЖІӨ құрылымы, секторлық құрылым, макроүйлесім мемлекетпен реттелуі, ал, мезо және микроүйлесім таңдаумен реттелуі тиіс.
Тұрақтылық, алдын ала болжау және өндіріс өсуін ынталандыруды құру.
2. Сұраныстың көбеюін  шетелдік  экспорттаушылар  емес, отандық өндірушілер пайдалануы үшін, іріктеу қолдампаздығы жүйесі қызмет істеуі тиіс.
3. 5-10 жылға даму болжауы мен жоспарын әзірлеу мақсатына сәйкес, басқа макро көрсеткіштермен бірге құрылымдық та маңызды орын алар еді
4. Құрылымдық қайта құру түрлерін таңдау: бірінші түрі ма - шина құрылысы мен құрылыстағы инвестициялық кешеннің басымды салалары санатында қарастырылады; екінші түрі бойынша мұнай-газ өндіру басымдылық алады, ал басымды колдануды - кен өндіру саласындағы ресурс сақтайтын тех - нология алады.
Сөйтіп, экономикалық құрылымды өзгертуу бойынша мем-лекеттік саясат ғылымды қажетсінетін салаларды қамтамасыз етуге (оның ішінде қорғаныс кешені шеңберінде), сондай-ақ, қазақстандық экономикадағы оның құрылымындағы тұтыну секторындағы үлесін елеулі көбейтуге көмектесетін, салалардың дамуына бағытталады.
4. Инвестициялық құрылымның қайта құрылуының басымдылығы. Кластерлі өндірістік жүйелердің қалыптасуы

Әзірленген инвестициялық бағдарлама туралы айтсақ, онда инвестор тек мұнай-газ және тау-металлургиялын ғана емес, сонымен бірге экономиканың басқа да саласына шын көңілмен қолайлы жағдай жасауға бағытталған салым салуды бастайды.
Мемлекеттік инвестициялық қолдау өзара байланысты және өзара тәуелді өндіріс топтарына керсетілетін болады.
Кластер ағылшын тілінен аударғанда -<<ұйысқан>> деген , мағынаны білдіреді. Кластерлер  --  бұл аз аумағының шағындығына қарамастан, халықаралық еңбек бөлінісінде алдыңғы жайғасымда орналасқанын және экономикалық маманданғанын көрсете отырып, өзінің жақын орналасуын пайдасына шешетін, бәсекелестікке қабілетті компаниялардың және жеке салалар шеңберіндеші кәсіпорындардың өзара байланысты топтары.
Қазакстанға  кластерлік  өндірістік жүйені қалыптастыру мақсатында экономика құрылымын талдау мәселесі тұр. Мемлекет экономиканың бәсекелестік қабілетінің өсуінің катализаторы ретінде көрінеді және өндірістің, осы міндетке сәйкестігін құруды ұсына отырып, маңызды рөл атқаруы тиісті.
Бір ел экономиканың барлық аясында мамандана алмайды, және оны бастау үшін әлем рыногынде көрсете алатын сол брендтерді анықтауы қажет. 2004 жылдың шілдесінде <<Қазақстан экономикасын экономиканың мұнай-газ шығаратын саласындағы кластерді дамыту арқылы әртараптандыру>> жобасының басталуына негіз жасалынды. Жобаның тапсырысшысы  -  республиканың үкіметі болса, осындай стратегияны жүзеге асыруда тәжірибесі бар, <> және <> (ЕСQ) американдық консалтингтік компаниясы орындаушы болды. Жобаның басты мақсаты - өндірісті өсіру мен қосымша құнның үлкен үлесімен өнімдерді экспорттауға басымдылықты кен шығарушы саладан кен шығармайтын саланы ығыстыруы және соңғы саланың өнімділігін арттыру.
Сарапшылар қазақстандық экономиканың жүзден астам секторындағы рынокты, сұранысты, ұсынысты және даму болжамын тартымды көзқарас тұрғысынан талдады. Қорытындысында, жеті басымды бағыт таңдалды: туризм, мұнай-ғаз машина құрылысы; тамақ өнеркәсібі, жеңілөнеркәсіп, көлік, металлургия, құрылыс материалдарын шығару. Бұл рыноктың сараланымы <<шикізаттық салада елдің экономикасының ұзак мерзімді мамандануын анықтайды.


10 -  тақырып. Жер ресурстарын тиімді пайдаланудағы мемлекеттік шаралар жүйесі. Экономиканың аграрлық секторының дамуын реттеудегі мемлекет қызметі 

10.1  Экономиканың аграрлық секторының ерекшеліктері. Ауыл шаруашылығындағы нарықтық қатынастарды мемлекеттік реттеудің объективтілік қажеттілігі
10.2  Қазақстан Республикасының агроазық түліктік кешенінің дамуы.
10.3 АӨК қолдау бойынша мемлекеттік шаралар жүйесі

10.1 Ауыл шаруашылығынан халық шаруашылығының көптеген салаларының өндірістің ерекшелік жағдайында айырмашылығы бар: жер - өндірістің негізгі қоры; жұмыс маусымдық сипатта болады; еңбек үдерісі жанды организммен байланысты; жұмыс кезеңі өндіріс кезеңімен сәйкес келмейді; инвестцияны жүзеге асыру мен тиімділікті алу арасында уақыт бойынша елеулі лаг (айырмашылық) бар; оның бағасына байланысты өнімге сұраныс үйлесімді емес; жоғары капитал және энергия қажеттілігі; төмен пайдалылығы және ақыр соңында табиғи-климаттық жағдайға қатаң тәуелділігі.
Дамыған елдерде, атап өтілгендей, аграрлық секторды рынок заңы бойынша емес, салықтық қолдау түріндегі тікелей және жанама қаржы бөлетін, қолдампаздық саясат жүргізетін және арнаулы әр түрлі тұтқаларды пайдаланатын мемлекет реттейді.
Рыноктық қатынастарға өтумен байланысты, өзгерістер үдерістері жағдайындағы ең кері көріністі өзгерістер аграрлық секторда өтті.
Бір жағынан, мемлекеттің өтпелі кезеңде саланы қажетті деңгейде қаржыландыру үшін жеткілікті ресурстары болмады. Екінші жағынан, заң базасының жетілдірілмегенінен, бар заңдар мен бағдарламалардың тиімсіздігінен, мемлекеттік шаралардың жүйелі болмауынан, реформалардың негізсіз асығыс тездетілуінен проблемалар туындады. Өтпелі кезеңдегі қиын жағдай бюджеттік қаржыландырудың қысқаруы мен аграрлық секторды реформалаудың тиімді бағдарламасының болмауынан маңызды саланың нашарлауына және тұралауына әкелді.
Аграрлық секторды реттеуді аграрлық-өнеркәсіптік кешеннің (АӨК) дамуымен байланысты қарастыру қажет.
АӨК үш қызметтік аяны біріктіреді:
I	- ауыл шаруашылығы үшін өндіріс құралдарын шығаратын және соған сәйкес қызмет көрсететін қор құраушы салалар.
II	- ауыл шаруашылығы (өсімдік және мал шаруашылығы)
Ш-дайындауды, сақтауды, ауыл шаруашылығы шикізаттарын өңдеуді және АӨК соңғы өнімдерін өткізуін қамтамасыз ететін салалар мен өндірістің жиынтығы.
Агроөнеркәсіптік кешенде негізгі мәселелерді шешу бірқатар әлеуметтік мәнді міндеттерді орындаумен байланысты.
Біріншіден, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет. Қазақстан үшін, азық-түлікпен өзін-өзі қамтамасыз ету керекті деңгейде жауап бермейтін жағдайда, азық-түлік тәуелсіздігіне жету экономикалық қауіпсіздікті тұтастай қамтамасыз ету ең бір маңызды бағыт болып табылады.
Екіншіден, тұрғындарының 45 пайызы ауылды жерде тұратын ел үшін, ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту ауылдық жерде жұмыссыздық проблемасын шешеді. Жұмыспен қамтамасыз етудің жоғары деңгейі, тұрақты табыс әлеуметтік тұрақтылыққа көмектеседі. Сонымен бірге, мемлекетте ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешуді мойнына алуға ресурстар жеткілікті емес, ол ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту үшін жағдай туғызуы қажет.
Үшіншіден, ауыл шаруашылығы саласын дамыту нәтижесіндегі барлық экономика үшін елеулі мультипликативті әсерді есепке алу керек. Ауыл шаруашылығы жоғары деңгейде астық пен ет өндіруші, ішкі сұраныстың қуат көзі болып табылады. <<Жаңа өнеркәсіп саясатын>> жүргізу барысын талдау, ауыл шаруашылығының құлдырауы мен төлеу қабілетінің жоқтығы өнеркәсіптік саланың тұрақтануын (машина құрылысы, химиялық, жеңіл, тамақ, мал азықтарының) және тұрақты өсуге көшуді тежейді. Ауыл шаруашылығының дамымаған жағдайында, онымен ілеспелі салалардың көтерілуі мүмкін болуы екіталай. Яғни, саланы мемлекеттік қолдау елдің үдемелі экономикалық дамуына тұтастай маңызды.
Төртіншіден, Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту және отандық өнімдерді сыртқы рынокқа шығару үшін, барлық қажетті табиғи ресурсы бар. Келешекте сала нақты валютаның шынайы және елеулі көзі бола алады. Ол үшін мемлекет өнімнің бәсекеге қабілетті түрлерін көтеруге, республиканың ішкі және сыртқы рыногында көліктік байланыстар проблемасын шешуге барлық жағдайды қамтамасыз етуі тиіс.
Көріп отырғандай, ауыл шаруашылығы саласының дамуы елдің тұтастай экономикалық дамуы үшін маңызды. Агроөнеркәсіптік кешен экономикалық өсудің, елдің сауда және төлем балансының жақсаруына қосымша негіз бола алады.
10.2-сұрақ. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешені өзінің даму үдерісінде басқа салалар тәрізді, экономикалық дағдарыстан шыға алмады. Қазақстанда ауыл шаруашылығының дағдарысы Кеңестер одағының АӨК-де сексенінші жылдары басталды. Осы уақыт ауыл шаруашылығы өндірісін толық тоқыраушылыққа әкелген және Кеңестер Одағының азық-түлік импортына, негізінен астыққа тәуелділігін көбейтіп, АӨК-нің құрылымдық дағдарыс кезеңі ретінде белгілі болды.
Егістік жерлерді сауатсыз пайдалану оның өнімділігін төмендетіп, 70-жылдары аумақтың бірқатар жерлерінің батпақтануы мен бұлінушілігіне әкелді. Арал теңізі су ресурстарын ұтымсыз пайдаланудың мысалы бола алады.
Республикадағы жер өңдеудің тәуекелді аймағы аграрлық секторға елеулі салымды қажет етеді.
Әлеуметтік инфрақұрылымның артта қалуы, жастардың, көбірек білімді және еңбекке қабілетті тұрғындардың ауылдан көшуі, еңбектің техникалық қарулануының төмендігі аграрлық секторды елеусіз экономика секторына айналдырды.
Қазақстан тәуелсіздік алған сәттен бастап, басқа кеңестік мемлекеттер тәрізді, экономиканы модернизациялауға және халық шаруашылығының барлық секторын реформалауға көшті. Бұл уақыт меншіктің және АӨК-тегі бизнес калыптасуының жаңа нысанын сипаттайтын ауыл шаруашылығының даму сатысының қалыптасу кезеңі болды.
Аграрлық реформаны жүзеге асыру барысында меншіктің көп жақтылығына негізделген жаңа құрылым жасалды. Ауылшаруашылығы және өңдеуші кәсіпорындардың көпшілік бөлігі жаңа ұйымдастыру нысанында ауыл шаруашылығы өнімдерін негізгі өндіруші болып табылатын акционерлік қоғамдар және серік-тестіктер, өндірістік кооперативтер, шаруа қожалықтары, мемлекеттік кәсіпорындар болып қайта құрылды.
Алайда, кез келген түбегейлі қайта құру мемлекет экономикасы үшін ауыртпалықсыз өтпейді. Көп жылғы аймақаралық және салааралық шаруашылық байланыстарды бұзу ауыл шаруашылығын дағдарысқа тіреді. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің құлдырауының себептері ауыл шаруашылығының аумақтық және салалық ерекшеліктерін ескермей, жеделдетіліп, ойластырылмай жасалған жекешелендіру болды.
Ауыл шаруашылығы салаларындағы реформаларды талдау көп укладты экономиканың дамуы мен қалыптасуы бірнеше сатыда жүргізілгенін және қазір бұл сала тұрақтану кезеңінен өсу кезеңінде екенін көрсетті.
Ауыл шаруашылығын реформалаудың келесі негізгі сатыларын бөліп көрсетуге болады:
Бірінші  --  қалыптасу кезеңі (1990-1994 жж.) ,      
Екінші - <<секірісті даму>> кезеңі (1995-1999 жж.),
 Үшінші - тұрақтану кезеңі (2000-2001 жж.)
Төртінші - өсу кезеңі (2002 жылдан бастап).
10.3-сұрақ. Аграрлық сектордың рыноктық таруашылығына басқа секторларда қалыптасқан, негізінен кеңейтілген ұдайы өндірісті демеу қаржыландыруды қарастыратын, мемлекеттік қолдампаздық; салыктық және кредиттік реттеу мемлекеттік реттеудің қағидалары тән.
Агроөнеркәсіптік өндірісті мемлекеттік реттеу келесі бағытта жүргізілуі тиісті:
* мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін ынталандыру;
* қаржыландыру, кредиттеу, сақтандыру және салық салу;
* ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп арасындағы ғылыми не-гізделген баламалы қатынастарды орнату;
* ғылыми-техникалық бағдарламалардың жетістігін кеңіненендіру үшін жағдай жасау, ауылда ауыл шаруашылығығылымы мен әлеуметтік аяны дамыту;
* сыртқы  экономикалық қызметті  жүзеге   асыру  кезінде,отандық тауар өндірушілердің мүддесін қорғау.
Республикада мемлекеттік қолдау шаралары жалпы сипаттағы шараларға және арнаулы шараларға бөлінеді.
Жалпы сипаттагы шаралар  --  бұлар диагностиканың, мониторингтің және өсімдіктер мен жануарлардың ерекше қауіпті ауруларына қарсы күрес; зертханалық және карантиндік өнімдерді фитосанитарлық талдау; ауыл шаруашылығы дақылдарын сұрыптық сынақтан өткізу; суландыратын жердің мелиоративтік жағдайын бағалауды; астықтың мемлекеттік резервін сақтау; элиталық тұқым шаруашылығы мен асыл тұқым ісін сақтау мен дамыту; минералдық тыңайтқыштарды алу; агроөнеркәсіптік кешеннің ақпараттық жүйесін дамытуға; қолданбалы ғылыми зерттеулерді өткізуді мемлекеттің қаржыландыруы.
Жалпы шараларға сол сияқты ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге жеңілдетілген ( заңды тұлға үшін патент және шаруа қожалығы үшін бірыңғай жер салығы) салық салуды жатқызуға болады.
Арнаулы шаралар нақты салалар мен өндірісті қолдауға бағытталған. Олар ережедегідей, құндық (жаза) сипатта болады және ры ноктың тұрақты шаруашылық жүргізуші субъектісіне арналған.
Арнаулы шараларға жататындары: мемлекеттік ресурстарға астық сатып алу; ауыл шаруашылығы техникасы лизингісін кредиттеу; көктемгі-далалық жұмыстар мен жинау жұмыстарын өткізу үшін жергілікті бюджетті кредиттеу; ауылдық кредиттік серіктестіктер жүйесін кредиттеу; экспорттық-импорттық тәртіпті реттеу кезіндегі тарифтік саясат.
Сұраныс пен ұсыныс арасындағы теңдікті, ауылдың құрылымдық және әлеуметтік қайта құрылуын қолдауға бағытталған мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық  және әкімшілік болып бөлінеді.
Экономикалық әдістерге ұсыныстың тұрақтылығын және тұрғындардың азық-түлік және басқа да тауарларға төлем төлеуге қабілетті сұранысын қамтамасыз ететін, сәйкесті баға деңгейі мен баға теңдігін қолдау жатады.
Бағаның мемлекеттік реттеу сызбасы, бағаның жоғарғы және төменгі шегін және мемлекет қолдауға тиісті, шартты бағаларды бекітуге саяды.
Қаржылық қолдау шараларының арасында демеу қаржы мен өтемақы, жеңілдетілген кредиттеу және салық салу, шетелдік бәсекелестердің жаппай басып кіруінен қорғау, кредиттерді мемлекеттік кепілдендіру, азық-түліктерді сатып алу болуы мүмкін.
Мемлекет өндіріс келемін жоспарлауды тікелей енгізу тәрізді бағалық тетіктер қызметін рыноктық емес тетіктермен түзетуді қолдануы мүмкін.
Тәжірибеде оның екі түрі қолданылады:
* осы дақылдарды себуді шектеу және сәйкесті өтемақытөлеп, жерді себу айналымынан шығару;
* өндіріс көлемінің тікелей үлестелуін енгізу және өнімдердіөткізу.
Жалпы сипаттағы шаралар ауыл шаруашылығының шектелген көлемін қамтиды. Тұтастай алғанда, саланы мемлекеттік қолдау деңгейі төмен. Қазақстандағы ауыл шаруашылығын республикалық бюджеттен қолдау шығындары ЖІӨ-нің 0,7 пайызын құрайды, Ресейдің осындай көрсеткіші 1 пайызға, ал ЕО елдерінде ол 25 пайыздан 30 пайызға дейін тең. Республикалық бюджеттен бір ауыл шаруашылығы нысанына бөлінетін мемлекеттік қолдаудың сомасын есептегенде, 1200 долларды, ал АҚШ-та - 45000 долларды құрайды. Салыстырмалы талдау Қазақстандағы 1 га егістік жерге демеу қаржы көлемі 7,5 доллар болса, Канадамен салыстырғанда 10 есе (83 долл.), ЕО елдерінен-115 есе (855 долл.), Швейцариямен салыстырғанда - 570 есе төмен екенін көрсетеді.
АҚШ-та ауыл шаруашылығының 30 пайызына, Германияда -50 пайызына, Жапонияда - 75 пайызына демеу қаржы бөлінеді.
Соңғы жылдары осы салада мемлекеттік саясаттың оңды беталысы байқалды. Президенттің Қазақстан халқына <<2030-жылға дейінгі ішкі және сыртқы саясатгың негізгі бағыттары туралы>> жолдауында (Астана, сәуір, 2002 ж.) негізгі тақырып ауыл, ауыл шаруашылығын, оның ішінде азық-түлік рыногын дамыту болды. Жолдауға сәйкес, Қазақстан Республикасының 2003-2005 жж. Мемлекеттік агроазық-түлік бағдарламасы қабылданды.
Бағдарламаның паспортында оның мақсаты, міндеттері және басымдылығы көрсетілген.
Мақсаты - агроөнеркәсіптік кешенінің тиімді жүйесін қалыптастыру және бәсекелестікке қабілетті өнімдерді шығару негізінде Қазақстанның азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.
Бағдарламаның мақсатына жету үшін келесі басым міндеттерді шешу қарастырылады:
* елдің азық-түліктік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
* агробизнестің тиімді жүйесін қамтамасыз ету;
* ауыл шаруашылығы өнімдері мен ішкі және сыртқы рыноктағы  оның қайта  өңделген  өнімдерін  сату  көлемін ұлғайту;
* ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекеттік қолдаудың ұтымды шаралары.
Экономиканың басқа салаларына қарағанда, агроазық-түліктік саясат осыны талап ететіндей, агроөнеркәсіптік кешеннің қызмет ету ерекшелігі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде мемлекеттік реттеу мен мемлекеттік қолдау маңызды рөл атқаруы тиіс.
2005 жылдың аяғында елдің агроазық-түліктік кешенінде бәсекелестікке қабілетті енімдерді өндірудің негізі қаланды, азық-түлік қауіпсіздігінің тұрақты жүйесінің тетіктері әзірленді, өндіріс пен өткізудің теңдестірілген рыногы қалыптасты, экспорттық мүмкіндіктер кеңейтілді.
Тұтастай алғанда, ағымдағы жағдай мен күтілген нәтижелер критерийлердің келесі топтары бойынша бағаланады:
* Тұрғындарды азық-түлікпен қамтамасыз ету; қамтамасыз ету жүйесіні тұрақты деңгейі.
* Ауыл шаруашылығы өндірісі мен қайта өндеуді тиімді дамыту.
* Агроазық-түліктік кешенді мемлекеттік реттеу деңгейі.Критерийлердің үшінші тобы заңдар базасына сәйкес, агроөнеркәсіптік  сектордағы рынокты өндірістің тұтынуын; тауарларға және ауыл шаруашылығы бағытындағы қызметтердің кедендік-тарифтік және салықтық тәртібін; ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді және тамақ өнімдерін мемлекеттік қадағалау мен бақылау жүйесін; ауыл шаруашылығы өнімдері мен тамақ өнімдерін өндіруді мемлекеттік қолдаудың тиімділігін біріктіреді.


11- тақырып. Экономиканы реттеудің қаржылық  -  бюджеттік әдістері

11.1 Ел экономикасын бюджеттік реттеу
11.2 Салық және салықтық жүйе. Салық түрлері. Қазақстанның салық жүйесінің қалыптасуы

11.1 Ел экономикасын бюджеттік реттеу

Мемлекеттік бюджет -  бұл мемлекеттік шығындардың және оларды қаржылық жабу көздерінің жылдық жоспары. Ол ұлттық табыстың бір бөлігінің қайта бөлуге жататынын көрсетеді және есептік кезеңдегі табыстар мен шығындардың балансы түрінде жасалады. 
	Әкімшілік аумақтық басқару құрылымына байланысты елдің бюджеті орталықтық, провинциалдық және жергілікті болады. 




Қазақстанның мемлекеттік қаржы бюджетінің құрамы.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржы- бюджеті
Республикалық қаржы
Жергілікті (муниципалдық) қаржы 
Бюджет
Бюджеттен тыс қорлар

Мемлекеттік несие
Кәсіпорындардың қаржысы

Мемлекеттік бюджет  - экономикалық саясаттың шоғырландырылған түрі. 
Бюджеттік жүйе  - барлық деңгейдегі бюджет жиынтығы. Мемлекеттік бюджет құрылымы бюджеттің табыстары мен шығындарының құрылымын көрсетеді.
* Бюджеттік табыстар  -  мемлекеттік қазынаға түсімдер. Олар салықтық және салықтық емес түсімдер есебінен құралады.
* Салықтық түсімдер  - міндетті салықтар түрлері және тұрғындардан, кәсіпкерлерден және мемлекеттік кәсіпорындардан  алымдар.
* Бюджетке салықтық емес түсімдер  - мемлекеттік меншікті және мемлекеттік мүлікті пайдаланудан, сыртқы экономикалық қызметтен, мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден, мемлекеттік қарыздан, роялтидан түседі.
* Бюджеттік шығындар  -  бұл экономиканы дамытуға әлеуметтік аяны, қорғанысты, мемлекеттік борышты жабуға және т.б. қажеттіліктерге бағытталатын қаржылық ресурстар.
Мемлекеттік бюджет жүйесі  -  экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын білдіреді. 
Бюджетаралық қатынастар -мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында функциялар мен  өкілеттіктердің ара жігін дәлме -дәл ажыратуға, бюджеттер деңгейлерінің арасында түсімдер мен шығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай- ақ бюджетаралық   қатынастарды айқындау әдістерінің  біртұтастығы мен ашықтығына негізделген.
Бюджетаралық қатынастарды жетілдірудің негізгі проблемалары:
* аумақтық бюджеттердің нашар салық базасы;
* қайта бөлу саясатындағы тұрлаусыздық.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Қазақстан республикасының бюджет жүйесі
Мемлекеттік (төтенше мемлекеттік) бюджет


Ұлттық қор
Республикалық бюджет
Жергілікті бюджет
Облыстық бюджет
Астана бюджеті 
Республикалық маңызы бар қала бюджеті 
Ауданның (облыстық маңызы бар қалалық бюджеті)
Ауылдық округтер бюджеті
Республикалық маңызы бар қала  ауданының бюджеті
Астана ауданының бюджеті

Бюджеттік шығындардың қызметі. Бюджеттік шығындардың негізгі қызметіне саяси, әлеуметтік және шаруашылық жатады. 
	Саяси қызметі әлеуметтік экономикалық құрылысты қолдау және өзіне мемлекеттік басқаруды, әскерді, қауіпсіздікті, сыртқы саяси қызметті, БАҚ қолдаудан тұрады. 
	Әлеуметтік қызметі елдегі әлеуметтік экономикалық жағдайды тұрақтандырудан, әр түрлі табыс топтарының өмірлік деңгейі және табыстардың айырмашылық деңгейін жұмсартудан, әлеуметтік қызмет көрсететін салаларды қолдаудан тұрады. 
	Экономикалық қызмет төмендегіден тұрады:
* Экономикада бәсекелестікке қабілетті нарықтық ортаны қалыптастыру;
* Ең маңызды мәні бар, кейбір салаларды қолдау жолымен экономиканы құрылымдық қайта құру;
* Отандық өндірушілерді сыртқы нарыққа шығаруға көмектесу;
* Ішкі және сыртқы борышты төлеу бойынша міндететемелерді орындау. 
Бюджет тапшылығы  -  мемлекеттік шығындардың табыстан көп болуы. Бюджет тапшылығын жабу тәсілдері:
* ішкі мемлекеттік қарыздар  - мемлекеттік бағалы қағаздарды сату, сыртқы бюджеттік қорлардан қарыз алу;
* сыртқы мемлекеттік қарыз  - жеке кәсіпкерлерден, мемлекеттерден және халықаралық қаржылық ұйымдардан қарыз алу. 
* Мемлекеттік белгілерді шығару.
Мемлекеттік бюджетті әзірлеу және қабылдау тәртібі. Мұнда мемлекеттің табыстары мен шығындарының заңмен белгіленген қалыптасқан үдерісі бар.
Бюджетті әзірлегенде оны дайындаушылар белгілі бір экзогендік межеленген жағдайдан шығады. Мұндай жағдайда әлеуметтік-экономикалық даму мақсаттары мен ішкі және сыртқы экономикалық шектеулер ұлттық экономиканың дамуы ретінде көрінеді.
Мемлекеттік бюджетті әзірлеуге енетіндер:
1.	Әлеуметтік-экономикалық дамудың мақсаттары:
* халықтың жекеленген азаматтарына көмек;
* әлеуметтік аяны ұстау;
* өндірушілерді талғамалы қолдау;
* ғылыми және қорғаныс әлеуетін қолдау.
2.	Экономиканың дамуына сыртқы экономикалық шектеу:
* экспорттық мүмкіндіктер;
* импорттық мүмкіндіктер.
Мемлекеттік бюджетті әзірлеу және жүзеге асырумен айналысатын институттарға - Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, Қаржы министрлігі, Индустрия және сауда министрлігі, Қазынашылық бас басқармасы, Санақ палатасы, биліктің заң органдары кіреді.

11.2 Салық және салықтық жүйе. Салық түрлері. Қазақстанның салық жүйесінің қалыптасуы
1) Фискалды саясат- ол мемлекеттік бюджетпен байланысты реттеу құралдарын қамтиды. Яғни, үкімет шығындары салықтары мемлекетпен байланысты жүйеленеді. Үкімет шығындары арқылы мемлекеттік сектор, әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі, сатып алу қызметтері жүзеге асады. Яғни ұлттық табыстың барша халыққа тиетін үлесі үкімет шығындары арқылы көрінеді: 
Мемлекеттік сатып алу 2- түрде болады 1) мемлекеттік ішкі, сыртқы қажеттілігін орындауға арналған. 2) нарықты реттеуге арналған. 
	Бюджет тапшылығы халық шаруашылығының қаржылық қайшылықтарына әкеледі. Мүмкін сол себепті мемлекет шығындарының тиімділігін арттыруға әлеуметтік-экономикалық дамуға тұрақтылықты қамтамасыз етуге оларға реттеушілік қызмет беру маңыздыболып есептелінеді. Фискалдық саясаттың екінші маңызды құралы болып салық табылады. Экономиканың мемлекеттік реттеуде ол 2- рөл атқарады. 
1)үкімет шығындарының толықтыру көзі және бюджет саясатының материалдық негізі. 
2)ол экономиканы реттеу құралы яғни ынталандыру бөлу және бақылау функциясын атқарады. Сол себептен кез-келген мемлекет әлеуметтік-экономикалық дамуында өзінің іс-қимылы үшін қажетті фискалдық саясат жүргізуі. Фискалдық саясаттың негізгі міндеті: нарықты жалпы сұраным мен ұсынымға бейімделген ықпал арқылы нарық өзгерісіне сәйкес кемшіліктерін  түзетуге есептелінеді. Фискалдық саясат оның экономикалық жағдайларының өзгерісін ескере отырып екі бөлімге бөлуге болады. 1)дискрециондық саясат  -  ол үкімет саясаты, оның шешімдері негізінде іске асырылатын саясат. Оның құралдары болып түрлі бағыт саладағы бағдарламалар және салық мөлшерін өзгерту шешімі жатады. 
2)Құрылған стабилизаторлар саясаты- ол өзін-өзі реттеу жағдайында жұмыс жасайтын механизмдерді пайдалану олар экономикадағы өзгеріс түрлерін мемлекет шешімдерінсіз өздігінен ескеріп отырады. Олардың қатарына салық төлемдеріндегі автоматты өзгерістер әлеуметтік және жұмыссыз кездегі төлемдерді жатқызуға қалады. 
Мемлекет табыстарының негізгі көзі  -  салық болып табылады. Салықтағы кез келген өзгерістер саяси күрестің, ақпарат құралдарындағы сынның объектісі болады.
Салық  - бұл алдын ала белгіленген заңды тәртіпте шаруашылық субъектісінің табысының бір бөлігін мемлекет пайдасына алу. 
Салық жүйесі дегеніміз  - салықтың жиынтығы сондай  - ақ салықтық бақылау әдістері мен нысандары және салық заңын бұзбауға жауапкершілік.
Салық жүйесінің негізгі түсініктері: салықтық ауыртпалық, салық базасы, салық мөлшерлемесі, салық жеңілдіктері, салық салудың шегарасы.  
Салықтардың мынандай түрлері болады: тікелей және жанама; салықтық өндіріп алатын органдарды басқару бойынша; аймақтық, жергілікті, мемлекетаралық; қолдану тәртібі бойынша; жалпы және арнайы.
Тікелей салықтар- жеке немесе заңды тұлғаның табысынан өндіріп алынады, ол нақты және жекеге бөлінеді. Нақты тікелей салыққа жер салығы, бағалы қағаздарға алымдар енеді. Жеке тікелей салықтар: азаматтардан алынатын табыс салығы; табыс көзінен немесе декларация бойынша өндіріп алынатын салықтар; пайдаға, мұраға, сыйға, мүлік бойынша салықтар. а) резидент азаматтардың және резидент емес азаматтардың табыстарына салынатын салықтар;
Жанама салықтар- бұл тікелей емес тауарлардың немесе қызметтердің бағасына енгізілетін, тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтар. Бұл салықтың тауарлар мен қызметтерге деген сұранымға байланысты соңғы тұтынушыға ауысады. Олар үш түрлі болады: акциздер, ҚҚС, сатудың кейбір түріне салықтар, кедендік баж салықтары. 
Салық салу принциптері
Қазіргі салық салудың принциптері:
  + Салық төлеушінің мүмкіндігі немесе табыс деңгейі есепке алынып, салық ставкасының деңгейі анықталуы қажет;
  + Табыстарға салық салу бір-ақ рет алынуы қажет;
  + Салықты төлеу- бұл міндетті төлем болып табылады;
  +  Салық төлеушінің және салықты жинайтын экономикалық мекемелерге салық төлеу процедурасы мен жүйесі қарапайым, түсінікті және ыңғайлы болуы керек;
  + Салық жүйесі икемді және өзгермелі қажеттіліктерге бейімделе алуы керек;
  + Салық салу жүйесі ұлттық жиынтық өнімді  қайта бөлуді қамтамасыздандыруы және мемлекеттің экономикалық саясатының тиімді құралы болуы қажет.
2001 жылы Қазақстанда Салық кодексін енгізу салық жүйесін реформалаудың жаңа сатысының бастауы болды, ол қазақстандық салық салудың халықаралық қағидаларын енгізуге көмектесті, елдің салық заңдылықтарын айқын, түсінікті және қарапайым етті.
Салық жүйесінің негізгі элементтері салық түрлері және оларды есептеу әдістері  -  салық ставкасы мен салық базасы болып табылады. Салықтың түрлері:
1. Корпоративтік табыс салығы
2. Жеке табыс салығы
3. Қосымша құн салығы
4. Акциздер
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салығы мен арнайы төлемдері
6. Әлеуметтік салық
7. Жер салығы
8. Транспорт құралдарына салынатын салық
9. Мүлік салығы
Салық жүйесінің экономикаға әсер етуінің маңызды  құралы  -  салық жеңілдіктері. Олар АҚШ-та 100-ден аса болса, Ұлыбританияда  -  80-ге жуық. 


12- Тақырып. Мемлекеттің ақша  -  несие саясатын жүзеге асырудың негізгі тетіктері

12.1 Мемлекеттің ақша кредит саясатын қалыптастырудың мақсаттары, міндеттері, негіздері
  12.2 Кредиттік ресурстарды реттеу үшін мемлекеттің қолданатын құралдары және тұтқалары. Орталық банктің рөлі
12.3 Баға белгілеуді реттеудің мемлекеттік әдістері

12.1. Ақша  -  несие саясаты  - инфляцияға қарсы күреске, ұлттық валюта бағамын қолдауға және нарықтың қалыпты жағдайда қызмет етуіне бағытталған мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі. Ақша  -  несие саясаты бұл экономикалық жағдаятты <<нәзік қалыпқа түсіретін>> құрал. Ақша  -  несие саясатының негізгі қарастыратын міндеттері, толық жұмыспен қамтамасыз етілуді және инфляцияның болмауымен сипатталатын өндірістің жоғары деңгейіне жетудің экономикалық жүйесіне көмектесу болып табылады. 
	Ақша  - несие саясатының мақсаттары: 
* қаржылық рыноктағы теңдестікті қолдау, айналымдағы ақша
жиынтығын реттеу мен бақылау;
* экономикадағы инфляциялық көріністермен күрес, ұлттық валютаның бағамын реттеу;
* Экономикалық кезеңді реттеу және жағдаятты теңдестіру;
* Экономиканың нақты секторын арзан кредит ресурстарымен қамтамасыз ету.
Ақша  - несие саясаты ақша айналымын реттеу, қайта қаржыландыру мөлшерін белгілеу, валюталық дәлізді белгілеу және т.б арқылы жүргізіледі. Барлық көрсетілген құралдар экономикаға жанама және және жалпы ықпал көрсетеді, сондықтан бұл құралдарды қолданудың сандық нәтижесі алдын ала баға беруді төтенше қиындатады. 
	Макроэкономикалық дамуда ақша рөлі мәселесі үш макроэкономикалық көзқарасқа бөлінеді.
	Неоклассикалық мектеп өзін -өзі реттейтін және өзін -өзі дамытатын рыноктық экономика туралы көзқараспен байланысты экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеудің қажеттігін теріске шығарды, ал ақшаны ЖІӨ, табыстар, инвестициялар, бағалар және т.б. тәрізді көрсеткіштердің тек аталуы көрінісіне қажет сыртқы қабығы ретінде қабылдады. Неоклассикалық мектеп өкілдерінің пікірі бойынша, ұлттық өндірістің көлемі экономикада бар өндірістік ресурстарға тәуелді болғандықтан, олардың серпіні мен ақшаның нақты деңгейіне ықпал жасауы мүмкін емес. 
	Мұндай ұстаным, ақшаның атаулы санының үйлесімді өзгерістері тек бағаның абсолюттік деңгейінің үйлесімді өзгерістерін келтіретінін дәлелдеген И. Фишердің теориясында барынша айқын көрінді. 
<<И. Фишердің айырбас теңдеуі>> деп аталған теңдеуде байланыс айқын көрінеді:

MV = P *Q,

мұнда М  -  айналымдағы ақша көлемі;
            V  -  бір ақша бірлігінің айналым жылдамдығы;
 P  -  тауарлар мен қызметтің орташа бағасы
Q  -  жыл ішінде ұлттық экономика шеңберінде өндірілген тауарлар мен қызметтердің саны немесе жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемі
	Кейнсиандық көзқарас. Көрнекті экономист Дж. М. Кейнстің <<Жұмыспен қамтамасыз етудің, пайыздың және ақшаның жалпы теориясы>> (1936 ж.) кітабының шығуымен, жалпы макроэкономикалық саясатқа және оның ішінде ақша саясатына көзқараста түбегейлі революция болды. 
Кейнсиандық базалық негізделетін негізгі теориялық теңдеу: 

Y = C + Q +I + XN
мұнда  Y  -  ЖҰӨ  -  нің атаулы көлемі;
	    С  -  тұтыну шығындары;
              Q  -  тауарлар мен қызметке мемлекеттік шығындар;
               I  -  жеке инвестициялар;
               XN  -  таза экспорт
Неоклассиктер ақша саясатының тиімсіздігі туралы және барлығынан бұрын, балансталған мемлекеттік бюджет пен балансталған төлем балансы жөнінде пайым жасады. 
	1929  -  1933 жж. ұлы тоқырау бұл мектептің көп ережелеріне, оның ішінде, әсіресе нарық экономикасындағы мәжбүрлі жұмыссыздық пен мүмкін дағдарыстарды іс жүзінде шығарып тастаған ережесіне күдік тудырды. Бұл дағдарыстарды тудырған ақшаның сандық теориясының қабілетсіздігін білдірді. Экономиканы реттейтін, бірнеше мемлекеттік шараларды, оның ішінде қаржы реттеуішін қолданатын шараларды пайдалану қажет болды. 

 12.2.  Кредиттік ресурстарды реттеу үшін мемлекеттің қолданатын құралдары және тұтқалары. Орталық банктің рөлі

Ақша несие саясатының маңызды міндеттері ақша жиынтығын реттеу болып табылады. Ақшаны шығаруға монополиялық құқығы бар, елдің орталық банкі ол үшін соған сәйкес тетіктерді пайдаланады. 
Орталық банк  -  бұл биліктің заң және атқарушы органдарынан біршама экономикалық тәуелсіз, яғни үлкен немесе кіші деңгейде үкіметтен нақты тәуелсіз мекеме.
	Орталық банк ЭМР  -   дің  кредиттік құралдарына қолданушы басты инстанция болып табылады. Одан басқа, кредит аясында кредит операцияларына қатыса отырып, оған ықпал етсе де, ақша айналымы мен елдегі жеке несиелік капитал қозғалысын реттемейтін және басқа да мемлекеттік институттар жұмыс  істейді. 
	Ақша жиынтығының  құрылымына  алты элемент жатады (сурет). 
	Қазіргі уақытта экономикалық талдауда ең көп тараған келесі ақша агрегаттары: МО ақша жиыны, М1, М2, М3, М4 ақша. 
МО ақша базасы  -  кәсіпорындардағы кассадағы ақшаны қосқандағы, айналымдағы қолда бар ақшаның саны. Ақша жиыны  -   бұл тауарлар мен қызметтерге айырбасқа сатушылармен қабылданатын, қазіргі заманға ақшалай қаражаттың жалпы сомасы. 
М1 ақша  -  <<тар мағынадағы ақша>>  -  айналымдағы қолда бар ақшаның сомалары МО, оған тұрғындардың жинақтары, кәсіпорындардың талап етілмелі және жолдық чектері қосылады.
М2 ақша  -   М1 ақшалай қаражатының сомалары, ағымдағы айналымға қызмет көрсететін, оған тұрғындар мен кәсіпорындардың мерзімді жинақтары қосылады;
М3 ақша  -  <<кең мағынадағы ақша>>  -  ақшалай қаражатты өзіне қосатын ақша жиыны, бағалы қағаздарға қызмет көрсететін (облигациялар, сертификаттар, қазыналық міндеттемелер), бюджеттік, қоғамдық ұйымдар шотындағы және капитал салымдарын қаржыландыру үшін қаржылар.
М4 ақша  -  М3 ақша жиыны, оған банкте сақталатын, ақшалық емес өтемді қаржы қоры қосылады. 
	Қазір экономикаға қызмет ететін, ақша жиынтығы неден жиналатыны түсінікті болды, айналымдағы ақша санының формуласын қарастырамыз: 

Д = Б + Т  -  К  -  ӨЖ / АЖ ;

мұнда Б  -  тауарлар мен қызметтің бағалар сомасы; 
           Т  -  осы кезеңге келетін сомасы;
            К  -  осы кезеңде мерзімі келмеген төлем сомасы;
           ӨЖ  -  өзара жабылатын төлемдердің сомасы
           АЖ  -  ақшалай айналымының жылдамдығы. 
	
Қазіргі заманғы жағдайда экономикасы дамыған елдерде үш негізгі құралдар пайдаланылады, олардың көмегімен Орталық банк қаржы  -   несие саласын реттеуді  -   ашық нарықтағы операцияларды, міндетті резервтердің мөлшері мен есептік мөлшерін жүзеге асырады. 
	Ашық нарықтағы операциялар  -   бұл есептік саясатты жоғарлату  құралы. Орталық банк бағалы қағаздарды, банк акцептерін және басқа да кредиттік төлемдерді сатады және сатып алады. Ашық нарықтағы операциялардың ерекшелігі, олар нарықтық пайыздық мөлшер бойынша емес, бұрын белгіленген бағам бойынша өткізіледі. Пайыздық мөлшер мемлекеттік бағалы қағаздардың мерзімділігіне байланысты Орталық банкпен сараланымды белгіленеді. 
	Есептік саясат  -   бұрын коммерциялық банкпен есептелген вексельдерді қайта есептеу немесе сатып алуға негізделген.
	Дисконттық саясаттың мәні  -  кредиттік институттарды қайта қаржыландыру жағдайының өзгеруімен ақша нарығындағы және капитал нарығындағы жағдайға ықпал етуінде. 
	Міндетті резервтердің саясаты. Міндетті резервтердің саясаты экономиканы ақша  -  несие реттеуінің құралы ретінде, ақша нарығына мемлекеттің тікелей әкімшілік әдісімен ықпал етуіне қатысты. Бұл  -  Орталық банктің коммерциялық банктердің қолда бар ақша ресурстарының көлеміне және олардың кредиттік мүмкіндіктеріне ықпал етуінің тәсілі. 

12.3 Баға белгілеуді реттеудің мемлекеттік әдістері
Бағалар өте маңызды қызметтерді атқарады: игіліктерді тұтыну мен қызметтердің, шығындардың, өмір сүру деңгейін, өмірге қажетті минимумының, отбасының тұтыну бюджетінің көлемі мен құрылымына ықпал етеді. 
Мемлекет тауарлардың барлық түріндегі бағалардың өзгерістерін қадағалап отырып, ішкі бағаның пайда болу үдерістеріне жанама ықпал етуі тиіс.
Мемлекет қоғам үшін өмірлік маңызы бар тауарлар мен қызметтерге бағаны реттейді: жанармайға, энергияға, стратегиялық шикізатқа, қорғаныстық мәні бар өнімдерге, қоғамдық көлікке, бірінші қажеттіліктегі тұтыну тауарларына. Бағаларды қадағалай отырып, мемлекет өмір сүру құнының өсуін қадағалауды жүргізеді, ол әрі қарай еңбекақы мен зейнетақыны индекстеуге ықпал етіп, сондай  - ақ бағаның өсуі өндірістің шекті шығынына және ұлттық бәсекелестік қабілетіне әсер ететінін анықтайды. 
Тікелей мемлекеттік араласу акциздік тауарларға бағаларды белгілегенде анықталады. Тікелей ықпал ету демеу қаржымен, арнаулы қосымша төлеммен байланысты. 
Бағаны тікелей реттеудің негізгі нысандары: 
* жалпы бағаны қалпында сақтау (экономикадағы төтенше күшті
инфляция кезінде қолданылады) және кейбір тауарлардың бағасын қалпында сақтау;
* бекітілген баға мен тарифтерді белгілеу (бағаны белгілеу
субъектілері бекітілген бағаларды енгізген жағдайда өздерінің өнімдерін бекітілген бағадан аспайтын бағалар бойынша өткізуге міндетті); 
* белгілі бір уақыт кезеңіндегі бағаның өсу мүмкіндігінің шегін немесе
баға деңгейінің шегін белгілеу  -  мұндай реттеу шаралары тапшылық жағдайында өте маңызды, өйткені, бағаның еркін өсуі, ақыр аяғында өндірістің қысқаруына әкеледі;
* пайдалылықтың шекті нормативін белгілеу;
* жабдықтау  -  өткізу және сауда үстемелерінің шекті мөлшерін белгілеу
* бағаның тепе  -  теңдігін белгілеу
Бағаны жанама реттеу  -  нарықта тауар ұсынысының кеңеюіне, нарық сұранысының көбеюіне, тұрғындардың табыстарын басқаруға, салықтарды реттеуге көмектесетін құралдар мен әдістердің жиынтығын қолданумен қамтамасыз етілетін бағаның өсуіне араласу. 
	Бағаны жанама реттеу шараларына мыналар жатады: 
* мемлекеттік сатып алу;
* салық жүйесі;
* ақша айналымы мен кредиттерді реттеу;
* мемлекеттік инвестиция саясаты;
* мемлекеттік шығындарды реттеу;
* өтелім мөлшерін белгілеу





13- тақырып. Аймақтың әлеуметтік  -  экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу

13.1  Аймақтық саясаттың мақсаттары мен міндеттері.
13.2  Аймақтық саясаттың тұжырымдамасы
13.3 Бюджеттік саясаттың аймақтық аспектісі

1 -  сұрақ. Рыноктық қатынастарға көшу үкіметті аймақтың дамуына жауапкершіліктен босатпайды, бірақ бұрынғы орталықтандырылған жүйемен салыстырғанда, саясаттағы акценттер өзгереді, аймақтық саясатты әзірлеу мен жүзеге асыруда жергілікті билік құқығы кеңейеді.
Республиканың  үлкен   аумағында   саралау  тек  табиғатты         құрастырушыда   ғана   емес,   әлеуметтік-экономикалық   дамуда        да орын алады. Қазақстанның әр аймағы әсіресе, табиғат ресурстарын игеруде, тұрғындардың әр түрлі жиілікпен орналасуы, қала мен ауыл тұрғындары үлесіндегі әртүрлі қатынастар өзінің айқындалған өндірістік мамандануына ие.	І
Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамды бөлігі   ретінде   стратегиялық   мақсатқа   елдің   әлеуметтік-экономикалық тұрақты дамуына жету үшін өмірлік қызмет пен шаруашылықтың   аймақтық   факторларын   тиімді   пайдалануға бағытталады. Қазақстан Республикасының аймақтық саясатының    мақсаттары - тұрғындардың өмірлік қызметтері мен әр аймақтың ресурстық-өндірістік әлеуетін тиімді пайдалану және аумактық өзін-өзі басқаруының даму қағидаларын қалыптастыру.
Аймақтар арасында көптеген көрсеткіштер бойынша  -  су ресурстары; өнеркәсіптік немесе ауыл шаруашылығы әлеуетіне; табиғи және адам ресурстарын бөлуде өзін-өзі қамтамасыз етуінде үлкен саралау бар.
Еңбекақыны төлеуде айырмашылық сақталуда: 2007 жылы республика аймақтары арасында ең жоғары еңбекақы Атырау облысында тіркелген - бір жұмысшыға 80646 теңге (республикалық орта көрсеткіштен 1,8 есе жоғары) және Маңғыстау облысында 69022 теңге (1,5 есе жоғары). Алматы қаласындағы еңбекақы 68138 теңге (1,5 есе жоғары), Астана қаласында - 63821 теңге        (1,4 есе жоғары). Республика бойынша он екі облыста ортадантөмен еңбекақы сақгалған. Солтүстік Қазақстан облысында оныңкөлемі 30488 теңгені қү-райды, Қостанай облысында - 31697 теңге, Ақмола облысында - 31798 теңге, бұл елдегі орта деңгейден 30-33  пайызға төмен.
Алдын ала келісілген объективті айырмашылықгардан шығара отырып, Қазақстан аймақтары төрт топқа бөлінеді:
Бірінші топ: Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл облыстарының бір бөлігі. Бұл аймақтар минералды ресурстардың бірегей қорына ие, стратегиялық сипаттағы (негізінен көмір сутекті) және әлемдік шаруашылыққа жылдам қарқынмен бірігуге қабілетті, жоғары импульсті қарқынды дамудағы ғылыми-өндірістік әлеуетіне ие, бірақ шаруашылықтың ұтымсыз құрылымы бар.
Бұл топтардың басымдылығы - стратегиялық бай жер қойнауын (көмірсутегі), сондай-ақ шикізаттың басқа түрлерін (хромиттер, калий тұзы, бораттар, никель, кобальт және т.б.) қарқынды игеруде; кен шығарудың базасында және көмірсутекті шикізатты қайта өңдеу кешенінде жаңа технологияларды енгізу; жоғары дамыған өндірісті, әлеуметтік және рыноктық инфрақұрылымды құру.
Екінші топ - Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстары. Бұл аймақтар ауыр индустрияның айқын көрінетін мамандандырылған салалары бар, жоғары технологиялық ғылыми сыйымдылықты өндірісті және негізінен қаржылық ресурстармен өзін-өзі қамтамасыз ететін, жоғары ғылыми-өндірістік әлеуетімен сипатталады.
Топтардың басымдылық санатында  --  ғылымды қажетсінетін жаңа өнімдерді, электр құралдарын, ақпараттықты, автокөлік құрылысын (Павлодар және Қарағанды облысы); жаңа композитті, тазалығы жоғары, жоғары өткізгіш материалдарды (Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары); лазерлік технологияны дамыту, автоматты басқару жүйесі мен приборларды (құралдарды) Солтүстік Қазақстан облысы) шығаруды ұйымдастыру.
Үшінші топтар  --  Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары. Бұл облыстардың агроөнеркәсіптік кешендері республиканың өндірістік қорын қалыптастырудағы жетекші ретінде танылған.
Үшінші топтағы аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының басымды бағыттары - әр түрлі бағыттағы меншік нысанын реформалау бағытының жалғасы; ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді тиімді мамандандыру.
Төртінші топтар - Атырау, Маңғыстау, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан облыстарының аудандық ауылдары, ягни элеуметтік-экономикалық және техника-технологиялық жағдаймен, экстремальды топырақты-климаттық тоқыраулы аймақтардың экономикалық оңтайлылығының қатаң лимиттелген мүмкіндігі. Бұл аймақтарда қалыптасқан шаруашылық байланыстардың бұзылуы себепті экономикалық және әлеуметтік дағдарыс сыналатын деңгейге жетті.
Төртінші топ үшін басымдықтар - экологиялық кризистің тереңдеу үдерісін болдырмау; жергілікті ресурстарды, тәжірибені және осы аймақта тұратын тұрғындардың дәстүрін пайдалануды есепке ала отырып, шаруашылық кешендерін түбірлі қайта құру.
Сөйтіп, бірінші топтың аймағы үшін, аймақтық инфрақұрылым (әсіресе көліктік), рынок инфрақұрылымын құруда мемлекеттік қолдау жүйесі, сондай-ақ шетел инвесторын тарту маңызды.
Екінші топтардағы аймақтарда мемлекеттік реттеудің әдістері орасан жекешелендіру арқылы экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпал етуге бағытталады.
Үшінші топтағы аймақтарда экономикалық тұгқалар мен ынталандырулар ауыл шаруашылығы өндірісін реформалау бойынша бағытты жалғастыруға шоғырландырылады.
Тоқыраулы (төртінші) топтар үшін мемлекеттік реттеу әдістері - оның ішінде: олардың орындалуына қатаң бақылау жүргізілетін белгілі бір жобаларға қаржылық көмек көрсету басым жағдайда қалады.
Мұндай тәсіл аймақты басқару проблемасын шешуде жемісті болуы мүмкін, өйткені ол жергілікті шаруашылықты қарқынды дамытуға, аймақтық экономиканы тұрақтандыруға мүмкіндік береді.
2-сұрақ. Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуын басқару аумақтың нақты өзін-өзі басқаруы, өңірлік ұтымды басқарудың саналы орталықтандырылып жүргізілмеуімен байланыстырылады.
Аймақтық саясатты қалыптастыру негізінде оңтайландыру мен елдің өндіргіш күшін орналастырудың объективті қажеттілігі жатыр. Оның мәні мемлекет пен аймақтың мүдделерінің ұтымды ұштасуында, экономикалық өсудің аймақтық факторын тиімді пайдалану үшін жағдай жасауда, тұрғындардың өмір сүру деңгейін көтеруде және экологиялық қауіпсіздікті сауықтандырумен қорытындыланады.
Ол үшін мемлекет келесі құралдардың арсеналын пайдаланады: экономика аясындағы аймақтық заң шығаруды бақылау, аймақты дамыту бағдарламасын әзірлеу мен жүзеге асыру, салықтық жеңілдіктер мен шегерімдер.
Аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының біркелкі еместігі тек Қазақстан үшін ғана емес, ол әлемнің көптеген елдеріне тән (Италияның өнеркәсіпті солтүстік және ауыл шаруашылықты оңтүстігі; Американың оңтүстік және солтүстік штаттары). Әлемдік тәжірибе проблемалы, тоқыраулы аймақтардың болуы мемлекет қызметінің ішкі және сыртқы аспектілеріне кері әсер етуі мүмкін екенін көрсетеді.
Мемлекеттің аймақты басқару мәні ресми құжаттарда көрсетілген. Оның ішінде, бюджеттік, салықтық саясат пен олардың мамандануын қалыптастыру жайғасымындағы аймақтың тұрпаттануын құрайтын негізде 1996 жылғы 9 қыркүйектегі Үкімет Қаулысымен <<ҚР-ның өңірлік саясатының тұжырымдамасында>> мақұлдаған.
Осы Тұжырымдаманың бастапқы алғышартында былай деп пайымдалады: <<әлеуметтік-экономикалық дамудың деңгейі бойынша өңірлерді саралау... тұрғындардың өмір сүру деңгейі мен сапасы бойынша тереңдейді>>, тоқыраудағы шағын және орта қалалардың, алыстағы аудандық ауылдардың және т.б. проблемалары қайшылық тудырады.
Мемлекеттік қолдауды талап ететін, дағдарысты қалалардың тізімінде, 1997 жылдан тоқыраулы қалаларға - Жаңатас, Текелі, Приозерск, Алға, Кентау қалаларын енгізген. 50 мыңға дейін тұрғындары бар шағын қалаларда (елде олардың саны 60) көші-қон икемділігі жоғары, еңбек рыногының инфрақұрылымы дамымаған. Тоқыраулы қалаларда қалыпты өндірісті қамтамасыз ету әлі де мүмкін емес, ауру адамдардың өлім-жітімнің деңгейі жоғары, жұмыссыздықтың көлемі ортадан асады, ал азық-түлік өнімдерін негізгі тұтынудың ең аз деңгейіне есептелген өмір сүру минимумының көлемі өте төмен.
Өңірлік саясаттың тұжырымдамасы оны үш кезеңде қарастыруды көздейді.
І кезең-1998-2000 жж.
1. Өңірлік біршама тәуелсіздігін қамтамасыз етуге тиісті, саяси, экономикалық, экологиялық және құқықтық сипаттағы шаралар кешенін әзірлеу.
* Экономиканың тоқыраулық жағдайын және артта қалғанөңірлердің   әлеуметтік   аясын   дамытуды   жеңуге   бағытталған,мемлекеттің макроэкономикалық саясатының жалпы стратегиялық жағдайына сәйкес аумақтық басымдылықты негіздеу.
* Елдің барлық аумағындағы экономиканы мемлекеттік ынталандырумен кейбір өңірлерді іріктемелі мемлекеттік қолдаудың ұштастырылуы.

II	кезең-2001-2010 жж.
Шешілетін міндеттердің әрі қарай тереңдетілуі:
* Еңбек және капиталдың, институциональдық және рыноктық инфрақұрылымның өңірлік және жалпы мемлекеттік дамуымен нығаюы.
* Шағын және орта қалалардағы шаруашылықты қолдау жәнеқайта құрылымдау, олардың экономикасын дағдарыстан шығарупроблемаларын және әлеуметтік-экономикалық дамуын біріншідәрежеде шешу.
* Артта қалған ауылдар мен селолардың өркендеуі үшін материалдық негіздерін құру.
III кезең - 2011-2030 жж.
* Экономиканың   өңірлік   кеңістікті   құрылымын   қалыптастыру. Оның аумақтық ұжымдарын жетілдіру, аймақтық шаруашылықтың салааралық және ішкі салалық үйлесімсіздігін бірте-бірте жұмсарту, өңіраралық инфрақұрылымдар құру.
* Өндірістік кешеннің ресурстық-шикізаттық теңдестігінқамтамасыз  ету,  экологиялық және  экономикалық теңдестіктісақтау (орнына келтіру), әлеуметтік-техникалық және аумақтыңтабиғи ресурстарын одан гөрі тиімдірек пайдалану.
* Өңірлер  бойынша  өмір   сүру  деңгейі  мен   сапасыныңақталмаған айырмашылықтарын теңестіру, экономиканың тоқыраужағдайын жену және элсіз дамыған аймақтардағы әлеуметтік аяныигеру.
Мемлекеттің дамуында өңірлер мен олардың билік органының рөлін көтеру оқшауланған емес мәнді жағдаймен қатар шартталған әлемдік беталысы болып табылады:
* шешуші рөл әлеуметтік аспектілеріне, адами факторына бекітіледі;
* аумақтық азара байланыс елеулі өседі;
* еңбек ресурстарының жинақылығы артады;
* өндірістік инфрақұрылым мен аймақтың инфрақұрылымы өзгереді;
-	аумақтық еңбекті бөлу тереңдейді, барған сайын оның халықаралық аспектісі маңызды мәнге ие болады.

3-сурақ. Өңірлер экономикасының ерекшеліктеріне байланысты (демографиялық, әлеуметтік-экономикалық және индустриалдық) орталық пен облыстардың арасындағы бюджеттік трансферттердің тетіктері, сондай-ақ облыстар ішінде үлкен маңызға ие болады. Ол субъективті шешімдерден алыстап, республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қатынастарын кұруға мүмкіндік береді. Дамыған индустриясы бар солтүстік шығыстың және орталық бөліктің аймақтары, ірі өнеркәсіптік қалалары, елдің оңтүстік және батысының аграрлық облыстарының басым бөлігі үшін қаржылық дәстүрлі <<қан құюшысы>> болып табылады. Ережедегідей, демеу қаржы алатын, реципиент-өңірлерде тұрғындардың жиілігі мен саны, бала туудың жоғарылығы және балалардың үлесті салмағы, ауыл тұрғындарының басымдылығы, мемлекет бюджетінен қаржыландырылатын ауруханалар мен мектептердің, әлеуметтік инфрақұрылымның үлкен желісін қарастырады.
Тұтастай алғанда, орталық пен аймақтардың қазіргі заманғы барлық жүйесі тиімді болып табылмайды және мүдделерде бірқатар қарама-қайшылықтар бар. Өңірдің экономикалық қызметінің нәтижелеріне қарамастан, бір тұрғынға келетін бюджет шығындарының жобамен бірдей сомаларымен қамтамасыз ету үшін республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке ресми трансферттер, алып тастау және жәрдем қаржылардың өмірде бар тетіктері бағытталған. Бұл алдыңғы қатардағы (лидер) өңірлердің өз табыстарын көтеруге қызығушылығын азайтады және артта қалған аймақтардың біреудің асырауында болу көңіл күйін нығайтады.
Жергілікті бюджеттің шығыс бөлігі қазіргі уақытта толық әлеуметтік бағыты бар - 80 пайызға дейінгі шығыс бөлігі білімге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамтамасыз етуге, әлеуметтік көмекке және т.б. тұтынуға жұмсалады.
Капиталдық шығындар жалпы баптар бойынша бюджетке жазылады. Қаржылық ресурстардың шектелуі капиталдық жабдықтар мен құрылысты шағын қаржыландыруды анықтайды, яғни аймақтардың ұзақ мерзімді даму негіздері қаланбайды.
Істің жағдайын өзгерту бюджеттің барлық деңгейін орта мерзімді үш жылдық кезеңге әзірлеуге көшуге және жергілікті бюджеттің шығындарын ағымдағы және инвестициялыққа бөлуге мүмкіндік береді.
Орталық пен өңірлер арасындағы өзара қатынастар орта мерзімді келешекте тұрақты болуы тиіс және ол тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз етеді, салық салынатын базаны кеңейтеді, оның нәтижесі облыстың табыстарының артуына алып келеді.
Бюджетаралық қатынастарды құру трансферттерді бірдей теңестіретін есеп айырысудың арнаулы әдістерін әзірлеуді талап етеді.
Өңірлердің және орталықтың, облыстың және ауданның тұрақты және әділ өзара қатынастары елдің дамуындағы әлеуметтік-экономикалық басымдылықты қамтамасыз етуге ықпалы болуы тиіс.

                                       
14- тақырып. Мемлекеттің табиғатты қорғау және сыртқы экономикаылқ іс-әрекеттерін реттеу   

14.1 Қазіргі заманғы ғаламдық экологиялық және экономикалық проблемалар, олардың Қазақстандағы ерекшеліктері
14.2  Мемлекеттің экологиялық бағдарламалары, олардың мазмұны
14.3  Қазақстан заңнамасында қоршаған ортаны қорғаудың, табиғатты ұтымды пайдалану және ресурстарды үнемдеудің құқықтық негізі
14.4 ҚОҚ дағы шетелдік реттеу тәжірибесі
1-сұрақ. Қазіргі уақытта Жер қойнауынан жыл сайын 10 млрд. тонна руда, отын, құрылыс материалдары, оның ішінде 4 млрд тон-на мұнай мен табиғи газ, 2 млрд тонна көмір шығарылады. Егістік-
терге 92 млн тонна минералдық тыңайтқыштар мен 2 млн тонна улы химикатгар шашылады. Атмосфераға 200 млн тоннадан астам көміртек тотығы, 146 млн тонна күкірт диоксиді, 53 млн тонна азот оксиді, 250 млн тонна шаң-тозаң тасталады. Су қоймаларына 32 млрд кубометр тазартылмаған сулар тасталады. Дүниежүзілік мұхитқа жыл сайын 10 млн тоннаға дейін мұнай түседі, Жыл сайын 6-7 млн гектар егістік егін шаруашылығы үшін жарамсыз болып қалады. Қоршаған ортадағы көптеген өзгерістер қайталанбайтын болды, сондықтан адамзаттың іс-әрекетін нақтылау қажеттілігі айқын.
Қазақстанның экологиялық проблемалары соңғы 20-30 жыл ішінде едәуір шиеленісті. Республика аумағында бағыты тар, негізінен ресурс тұтынатын, шаруашылық кешендер жұмыс істеген ұзақ уақыт ішінде бүгінгі таңдағы, тым жағымсыз, ал бірқатар аудандарда айтарлықтай тұрақсыз экологиялық жағдай қалыптасты. Табиғатты пайдаланушының жеткіліксіз ойластырылған стратегиясының, шаруашылықтың қарқынды дамуының, антропогендік жүктемелерді ғылыми реттеу қажеттілігі мен мүмкіндіктерін жоққа шығару салдарынан табиғи ортаның кауіпті азуы әлі де жалғасуда.
Су көздерінің экологиялық  жай-күйіне көңіл аударайық.
Ең жағымсыз жағдай Ертіс өзенінің бассейнінде қалыптасты. Жекелеген учаскелердің ластану деңгейі жол берілетін шекті шоғырлануынан (ЖШШ алты валенттік хром бойынша 5-7 есеге, органикалық қоспалар бойынша - 1,3-3,5 есеге, мұнай өнімдері бойынша 20-30 есеге асады. Зиянды заттар Балқашқа да молы-нан тасталады: <<Балқашмыс>> ӨБ жылына мыс, қорғасын, сынап тастайды. Мұнымен бірге, өзен салалары Балқашқа органикалық заттарды көптеп әкеледі.
Қосымша ақпарат, Қазақстанның су ресурстарының 45%-ы Ресейден, Тәжікстаннан, Өзбекстаннан, Қыргызстаннан және Қытайдан ағып келетін өзендерден құралады және тек 55%-ы ғана республика аумағында: 19%-ы - Қытайдан, 15%-ы - Өзбекстаннан, 8%-ы  --  Ресейден және 3%-ы  --  Қырғызстаннан қалыптасады. Қазақстанның суға ңажеттілігі 34-40 текше километрді құрайды.
Сондай-ақ Каспий теңізінің жайы да ерекше толғандырады. Оның деңгейінің көтерілуіне байланысты бес мұнай-газ кен орны,
коммуникациялар, елді мекендер мен өнеркәсіп нысандары су басқан аймақта қалды. Каспий теңізінің ластану нәтижесінде суда жүзетін құстардың, итбалықтың жаппай қырылу жағдайлары орын алды.
Арал теңізі - экологиялық апат аймағы. Өзен тармақтарының көп жылдан бері қысқаруы оның деңгейінің 15 метрге төмендеуіне және су құрамында зиянды заттардың моолаюына әкеп соқтырды. Жыл сайын Қазақстанның аумағына және одан тысқары теңіз түбінен 150 мың тоннадай шаң-тозаң мен тұз көшіріледі. Теңіз бассейнінде биологиялық ортаның азуының қайталанбайтын процестері күшеюде.
 Қазақстанның жайылымдары - республиканың ұлттық байлығы. Олар 182 млн га ауданда орналасқан және сонымен бірге республика аумағының 67%-ын және бүкіл ауыл шаруашылығы жайылымдарының 81%-ын ала отырып, республиканың негізгі экологиялық ортасы болып табылады.
Жердегі барлық тіршілік континенттерді жабатын жұқа, берік емес қабатқа байланысты. Осы бағалы қабат өте ұзақ уақыт бойы қалыптасады, алайда бүлінуі де тым жылдам болуы ықтимал.
<<Әлемдік қорғаушы>> институтының деректері бойынша жыл сайын континенттер топырақтың сыртқы құнарлы қабатының 24 млрд тоннасын (АҚШ-тың бүкіл жыртылатын жерінде соншама) жоғалтады және жағдай одан әрі нашарлауда. Африкада 1 млрд га-дан астамы, Азияда да 1,4 млрд га аздап немесе тұтастай шөлейттенген, ал Солтүстік Америкадда қуаң жерлер 74%-ды құрайды; ЕО-ның 15 елі де шөлейттенуден зардап шегуде.
Шөлейттену неден пайда болады және оны не шиеленістіреді? Адам қызметінің мына төрт түрі оған тікелей себепкер болады:
* топырақты тым аздыртуға әкеп соқтыратын жерді шамадан тыс пайдалану;
* малды топырақты бүлінуден қорғайтын өсімдік жабынын шамадан тыс құртатындай жаю;
* жер бетіндегі топырақты ұстап тұратын ағаштарды жойып ормансыздандыру;
* суармалы жерлерді тұздандыруға әкеп соқтыратын суландырудың қате әдістері.
Өзіміз көргендей, шөлейттену - әлемді шөлдердің басуы емес, бұл биологиялық және экономикалық өнімділікті жоғалтумен қоса қуаң жерлердің азуы.
Негізінен шөлейттену жер ресурстарын ұқыпсыз пайдаланудан (481,1 млн. га) және техногендік факторлардан (6 млн га) пайда болады.
Қазақстанда БҰҰ-ның қоршаған орта және даму жөніндегі бағдарламасының қолдауымен 1996 жылдан бері Шөлейттенумен күрес жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық бағдарламасын дайындау жүргізіледі.
Жерлердің одан әрі азуының алдын-алу; егістіктердің құнарлығын қалпына келтіру; орман көлемін кеңейту; ерекше қорғалатын аумақтар желісін құру; жер қойнауын ұтымды пайдаланудың экономикалық тетіктерін әзірлеу; жерлердің техногендік бүлінуінің алдын алу және оларды қайтадан өңдеу сияқты іс-қимылдар қарастырылған.
Адам өміріне көп зиян тигізетін проблемаларды қысқаша атап өтелік:
1.	Улы өнеркәсіптік қалдықтарды жинау, құрғату, қайта өңдеужәне көму мәселелері. Барлығы 2 млрд тонна жиналды, жыл сайынғы өсім 73 млн тоннаны құрайды.
2.	Шиеліністі радиациялық жағдай.
Қазақстан - шикізат өндіру, ядролық оқ-дәрі жасау және сынау, ядролық ракеталарды сынау және жою, қалдықтарды көму ядролық-стратегиялық бағдарламалар толық мөлшерде жүзеге асырылған Жер бетіндегі жеке дара орын. Мұның барлығы радио-нуклидтермен, радиоизотоптарымен, уран кәсіпорындарының, зымыран-ғарыштық кешендердің өнеркәсіптік қалдықтарымен ластануына байланысты.
Қазақстан аумағындағы әскери полигондардың көлемі 20 млн гектарды құрады; жалпы қуаты 50 мегатоннаға жуық 500 әуе және жер асты жарылыстары жүргізілді.
Қоршаған    ортадағы    орын    алған    өзгерістер    халықтың денсаулығына өте әсер етеді. Адамдардың үшінші ұрпағының өзі топырақ, су, өсімдіктер, мал еті арқылы зиянды ықпалға ұшырайды. ;     

2-сұрақ. Мемлекеттік реттеу әдістерін екі топқа бөлуге болады:
::	Технологиялық стандарттарға негізделген әкімшілік-құқықтық әдістер.
Бірінші кезекте мемлекеттің табиғи ортаның түрлі элементтерін қорғау  талаптарының орындалуын ынталандыруына негізделген экономикалық әдістер.
Әкімшілік-құқықтық әдістер тастауға жол берілетін нормаларды белгілеуді; шикізаттың немесе өнімнің белгіленген түрін қолдануға тыйым салуды; түрлі салаларға арналған сараланған экономикалық стандартгар жүйесін белгілеуді қарастырады.
Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері мыналар болып табылады:
1) қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шараларды жоспарлау және қаржыландыру;
2) табиғи ресурстарды пайдалану үшін төлем төлеу;  
3)табиғи ресурстарды қорғау және ұдайы өндіру үшін төлем төлеу;
4) қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру; 
5) экологиялық сақтандыру;
6) қоршаған ортаны қорғау қорларын құру.
Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру барлық деңгейдегі бюджеттерде жеке жол болып бөлінеді.
Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану және ұдайы өндіруді қамтамасыз ету үшін жауапты уәкілетті мемлекеттік органдардың мына функцияларын қарастырайық: ,   
  ::   табиғи ресурстарды баскару;
       ::   қоршаған ортаны қорғауды және жақсартуды жоспарлау;  
       ::   экологиялық нормалау;
  ::	қоршаған ортаға әсерді бағалау;
* экологиялық сараптама;	
* экологиялық лицензиялау;	
* экологиялық аудиттеу;
* экологиялық мониторинг;	
* экологиялық бақылау;
* экологиялық тәрбие және білім беру.
Қоршаған ортаның және табиғи ресурстардың мемлекеттік мониторингін қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану саласында басқарушылық және шаруашылық шешімдер қабылдау мақсатында, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды басқару функцияларын жүзеге асыратын арнайы уәкілетті мемлекеттік органдар жүргізеді.
Экологиялық нормалау - ПДК қорғау саласында нормативтер  белгілеу.
Экологиялық аудиттеу - кәсіпорындардың табиғатты ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету жөніндегі қызметінің жай-күйін тексеру.
Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау саласында мемлекеттік, ведомстволық, өндірістік және қоғамдық бақылау жүзеге асырылады.
Қоршаған ортаны қорғау үшін жауап беретін мемлекеттік органдар:
* ұйымдарға және меншік нысанына және бағыныстылығына қарамастан басқа да нысандарға (қызметтік куәліктерін көрсетіп)  кедергісіз  кіруге,  танысу үшін  құжаттаманы,талдаулардың нәтижелерін және бақылауды жүзеге асыруғақажетті өзге де материалдарды сұратуға және тегін алуға;
* қоршаған ортаны қорғау мен сауықтандыру жөніндегі жоспарлар мен іс -шаралардың орындалуын тексеруге;
* мемлекеттік экологиялық сараптама өткізу жөнінде ұсынысенгізуге және оның қорытындыларының орындалуын тексеруге;
-	республика аумағына экологиялық қауіпті жүктерді (бұйымдарды), қалдықтарды және қоршаған орта сапасының және   экологиялық  талаптардың   нормативтері   бұзылып жүзеге асырылатын шикізат ресурстарын экелуге, сондай-ақ  транзиттеуге тыйым салу жөнінде ұйғарымнама шығаруға;
- қоршаған ортаны қорғау жөніндегі заңнаманы бұзу нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға және осының нәтижесінде кінәлі тұлғаларға осы зиянды ерікті түрде өтеуге талап қоюға немесе сотқа талап табыс етуге;
 - экологиялық сараптама жөнінде қорытынды жасауға тиісті   қаржы-кредиттік   ұйымдарға   экологиялық   талаптар бұзылып  немесе  экологиялық  сараптаманың  жағымды қорытындысыз жүзеге асырылып жатқан шаруашылық немесе өзге кызмет нысандарын салуды және пайдалануды қаржыландыруды тоқтату туралы ұйғарымнама табыс етуге құқылы.

3-сұрақ. Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі органдардың нақты жағдайлардағы іс-қимылдары құқықтық құжаттарға жауап беруі тиіс, осы құжаттар - атап айтқанда 1997 жылдың 15 шілдесінде қабылданған ҚР <<Қоршаған ортаны қорғау туралы>> Заңы болып табылады.
Осы заңға сәйкес мемлекет экологиялық қауіпсіздіктің жалпы нормаларын, стандартгары мен ережелерін айқындайды. Заңда қоршаған ортаның сапасын нормалаудың мақсаты экологиялық қауіпсіздікті және халықтың денсаулығын қорғауға кепілдік беретін қоршаған ортаға әсер етудің ғылыми негізделген шекті жол берілетін нормаларын белгілеу болып табылады.
Қоршаған ортаның сапа нормативтерінің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
1) қоршаған ортадағы зиянды заттардың шекті жол берілетін шоғырлану нормативтері;
2) шудың, тербелудің, магниттік өріс пен өзге де зиянды физикалық әсерлердің шекті жол берілетін деңгейлерінің нормативтері;
*  радиациялық әсердің шекті жол берілетін деңгейінің нормативтері;
*  қоршаған ортаға шығарылатын және тасталатын ластайтын заттардың шекті жол берілетін нормативтері;
*  ауыл және орман шаруашығында агрохимикаттарды қолданудың шекті жол берілетін нормалары;  қорғау, санитарлық-қорғаныс және өзге де қорғаныс аймақтарының нормативтері.
4-сұрақ. Табиғатты пайдалануды экономикалық реттеуде дамыған индустриалды елдердің тәжірибесін қарастырайық.
АҚШ-та қазіргі уақытта экономикалық реттеудің нарықтық әдістерінің негізінде <<баббл-қағидат>> әдісі (<<құты қағидаты>>) аталатын әдіс алынады. Бақылау әрбір жеке құбырға, пешке емес, қоршаған ортаны ластайтын көптеген қондырғылары бар бүкіл кәсіпорынға орнатылады. Қандай да бір немесе өзге заттардың тасталуының мөлшері анықталады. Кәсіпорын ластанудың тапсырылған деңгейі аспауға тиіс орасан зор күмбездің (<<құтының>>) астында деп қарастырылады. Кәсіпорын осы деңгейдің шектерінде жекелеген құбырлардан шығатын зиянды заттардың мөлшерін өзі белгілейді және жалпы нормативке жетуге болатын түрлі тәсілдерді өзі таңдай алады: отынның бұдан да таза түріне көше алады, технолгияның бір түрін басқаға ауыстыра алады, өндіріс бейінін өзгерте алады, оның мөлшерін қысқартып, ең қауіпті цех-тар мен учаскелерді жаба алады.
<<Баббл-қағидасының>> артықшылығы, эсіресе, ол тастаудың жалпы лимиті (немесе нормативі) заң жүзінде белгіленген өңірдің барлық кәсіпорындарына таралғанда көрінеді. Егер бір кәсіпорындар қалдықтарды залалсыздандырудың тиімді әрі қымбат емес тәсілдерін тауып, сонымен бірге қалдықтарды тастаудың өмірлік нормативтен төмен болуын қамтамасыз ете алса, онда басқалар олардан орта деңгейден тыс тастау құқығын (алайда өмірлік норматив шеңберінде) сатып ала алады.
	Батыс Европада, сондай-ақ АҚШ-та Қалдықтар биржалары құрылған. Бұл қалдықтар шығарушылар мен оларды ықтимал  тұтынушылар арасындағы делдалдық ұйымдар, сондай-ақ олар қалдықтардың қайсысы өндірістік қажетке жарамды екенін қадағалап отырады. Қалдықтар биржалары өнеркәсіпшілерді қоқыс тастайтын жерге әкелгенді пайдалануға немесе өңдеуге,сонымен бірге бастапқы шикізаттың орнына пайдалануға тартуға тырысады. Екінші жағынан, биржалар кәсіпорындарды олардың өздерінің қалдықтарын өздеріне өңдеуге мүдделі етуге тырысады.   Табиғатты қорғау мәселелеріне арналған 1-ші халықаралық жиналыс 1971 жылдың сәуір айында Чехия елдерінде өткен. 1972ж. Стокгольм қаласында БҰҰ-ң <<қоршаған орта жөніндегі>> конференциясы ұйымдастырылған. Көптеген экол-қ мәселелерді бірнеше мемлекеттер қосылып, БҰҰ және халықаралық үкіметтік емес ұйымдарының басшылығымен шешуге тырысады. Ондай үкіметтік емес ұйымдар: Кеңес Одағы <<Бағдарлама>> деген атпен жұмыс істей алады: 
	1. <<Халықаралық ғылыми Одағы>>. Бұл одақ әлемнің мемлекеттердің ғылыми одақтарымен академияларының қосады және ғарыштық-кеңестік Антрактиданы, әлемнің мұхиттарын зерттеумен айналысады. Қоршаған орта мәселелерін халықаралық бағдарламаларда қарастырады.
	2. <<Қоршаған орта жөніндегі ғылыми комитеті>>. Осы комитет табиғи ортаны бақылау мәселелерімен айналысады және биохимиялық циклдарды, қоршаған ортаның токсикалогиясын құрастырады.
	3. ЮНЕСКО-ның <<Адам және биосфера>> бағдарламасы. Тропикалық және субтропикалық эко жүйелрдің, орман ландшафтерінің, адам ісінен соң экологиялық зардаптардың күшеюін қарастырады.
	4. <<Халықаралық табиғатты қорғау одағы>>. Осы одақ табиғат байлықтарын ұтымды пайд-у және қорғау мәселелерін зерттейді.
	5. <<Дүниежүзілік денсаулықты сақтау ұйымы>>. Қоршаған ортаны санитарлық тазалық жөніндегі мәселелерді бағалайды және бақылайды.
	6. <<Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым>>. Жер шары ауасындағы құьылыстарды және өзгерістерді бақылайды.

	СӨЖ: Қоршаған ортаға зиянды әсер етуді төмендетумен ресурстарды ынталандарудың негізгі жолдары және мемлекеттік шаралары.
	СӨЖ: Ауыл шаруашылығындағы жерлерді тиімді пайдалану мен оның өндірісті ұйымдастыру технологиялық негіздермен байланысты мәселелер.


Сыртқы экономикалық іс  -  әрекетті мемлекеттік реттеу

14.2.1 Мемлекеттің сыртқы саясатының мәні , мазмұны, негізгі әдістемелік принциптері мен құралдары
14.2.2  Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметінің негізгі бағыттары
14.2.3  Мемлекеттің интеграциялық халықаралық экономикалық байланыстарын дамыту жөніндегі қызметі
14.2.4 Қазақстанның сыртқы саудасының БСҰ на кірер алдындағы міндеттері

1-сұрақ. Қазақстан егемен мемлекет ретінде өзінің даму бағытын дербес таңдайды, басымдықтарын өзі белгілейді.
Қазақстан сыртқы экономикалық байланыстар мен сыртқы нарыққа шығу жоспарларын өз алдына жасайды.
Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметі (СЭҚ) сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық, сон-дай-ақ шетелдермен валюта-кредит және қаржылық қатынастар бағыттарының нысандары мен әдістерінің жиынтығымен сипатталады. СЭҚ субъектілеріне арнайы мамандандырылған сыртқы экономикалық ұйымдар, кәсіпорындар, өндіріс пен қызмет көрсету салалары, биржалар, сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметке қызмет көрсететін және оның дамуына жәрдем көрсететін ұйымдар (банктер, сауда-өнеркәсіптік палаталар және т.б.) жатады.
1991 жылы тәуелсіздік жарияланғаннан бастап Қазақстан ез экономикасын түбегейлі реформалауға кірісті. Осы кезең - бұрынғы одақтас республикалардың арасында қалыптасқан және Қазақстанның алыс шетелдермен екі жақты экономикалық тікелей байланыстарының айтарлықтай кеңейген өзара қарым-қатынастарының жаңа сипатына байланысты жаңа сыртқы экономикалық сектор пайда болған уақыт.
Сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту стратегиясы халықаралық еңбекті бөлу жүйесінде Қазақстанның жағдайын жақсартуға, өнім сату рыноктарын кеңейтуге, тұрақгы экономикалық және әлеуметтік өркендеуге қол жеткізуге бағытталды.
Мемлекет бұл үшін экспортты әлеуетті дамыту, импортгы ұтымды ету, отандық кәсіпорындар өнімінің әлемдік нарықтағы бәсекелестігін арттыру, өндірісті технологиялық жаңарту үшін шетел инвестицияларын тарту, еліміздің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөнінде іс-шаралар қарастырды.
Сыртқы саясатты қалыптастырудың бастапқы алғышарттары қандай?
Біріншіден, Қазақстан өтпелі кезең барысында экономиканы дамыту және ақша жүйесі саласында тұрақтандыру іс-шараларын жүргізуге, дағдарыс процестерін кідірте тұруға қажетті валюталық қаржысыз қалды.
Екіншіден, экономикалық саясат саласы бұрынғы КСРО-ныңорталық органдарының құзіретінде болуынан республика үкіметімен Ұлттық банктің сыртқы экономикалық кызметте қажеттітәжірибесі болмады. Алайда, реформалар бағыты бойынша дәйекті әрі әрдайым өзгермей ілгерілеу, ашық экономика саясатын жүргізу, сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізді.
Оңды жетістіктер қатарына мыналар жатады:
* 1995 жылы ҚР <<Сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру туралы Заңының  қабылдануына  байланысты сыртқы экономикалық қызмет субъектілері санының едәуір артуы. Заңға сәйкес стратегиялық маңызды ресурстардың экспорты мен импортын қоспағанда барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге сыртқы экономикалық қызметті дербес жүргізуге құқық берілді;
* мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын монополиясыздандыру;
* заңнамада тыйым салынбаған өнімнің экспорты мен импортын лицензиялау мен квоталаудың алып тасталуы;
* есебі   жүргізілетін   сипаттағы   келісімшарттарды  тіркеу жүйесін енгізу;
* импортқа мемлекеттік тапсырыс жүйесінен мемлекеттік көтерме сатып алуға көшу.
Осы шаралардың барлығы сыртқы сауданың дамуына әсер етті, алғашқы рет сауда балансының жағымды балансына қол жеткізуге ықпал етті. Мысалы, ол 1995 жылы 1232,3 млн долларды, 1996 жылы - 1969,1 млн долларды құрады.
Сонымен бірге реформалау барысындағы келеңсіздіктер мен қателіктер нәтижесінде туындаған және сыртқы саясатты әзірлеуге әсер еткен мына кейбір жағымсыз үрдістер де байқалды:
* біріншіден, тэуелсіздіктің алғашқы жылдары заңнамада толық қамтылмауынан құнды шикізаттар экспортқа әлемдіктен төмен бағалармен кетті, мұның өзі бюджетке валюталық қаржының келіп түспеуіне әкеп соқтырды;
екіншіден, мемлекет тарапынан ірі экспорттаушы кәсіпорындардың сыртқы сауда операцияларын жүргізу барысын тиісінше бақылаудың болмауынан шетел фирмаларының жеткізілетін өнім үшін төлемеуінің артуы на ықпал етті, мұның өзі де экономикадағы дағдарыс құбылыстарын одан әрі күшейтті;	
:: үшіншіден, республикаға сапасыз тауарлардың жаппай әкелінуі көптеген отандық кәсіпорындардың банкроттануына әкеп соқтырды.
Осы жағдайларда мемлекетке сыртқы экономикалық қызметті (СЭҚ) реттеу құралдарын белсенді пайдалану қажет.
Квоталау, лщензиялау, валюталъщ реттеу, сондай-ақ салықтар, баждар және т.б. СЭҚ-ті реттеу құралдары болып табылады.
Әкімшілік реттеу құралдары, әсіресе ел экономикалық тұрақсыз, тапшылық және дағдарыс жағдайда болғанда ерекше тиімді. Олар экономиканы қорғау уақытша (импортқа квота) не оны жұмылдыру арқылы қалпына келтіру және ресурстарды оңтайлы пайдалану мақсатында уақытша қолданылады.
Экономиканы тұрақтандыру кезеңінде экономикалық реттеу құралдары маңызды орын алады.
Тауарлармен, жұмыстармен, қызметтермен, ақпаратпен халықаралық алмасу саласындағы кәсіпкерлік қызмет түріндегі сыртқы сауда субъектілердің сыртқы экономикалық байланыстарының аса маңызды нысандарының бірі болып табылады. Оған зияткерлік қызмет нәтижелерімен алмасу, оның ішінде оларға ерекше құқықтар да кіреді.
Экономикалық қызметті мемлекеттік реттеудің негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:
    1. Сыртқы экономикалық қызметті реттеу мен оньщ жүзеге асырылуын бақылау жүйесінің бірлігі.
2. Елдің кеден аумағыньщ біртұтастығы.  
3. Экономикалық реттеу шараларының басымдығы.   
4. Сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың теңдігі        және   мемлекеттің олардың  құқықтары мен занды мүдделерін қорғауы.

2-сұрақ. Елдің сыртқы экономикалық қызметінің дамуы көбінесе ол жүзеге асырылатын жағдайларды ырықтандырылуына байланысты. Қазіргі уақытта ол сыртқы саудадағы және сыртқы экономикалық қызметтің басқа да түрлеріне мемлекеттік монополияның едәуір әлсіреуімен сипатталады. 
Меншік нысандары және шаруашылық қызметінің түрлері әр түрлі кәсіпорындар мен үйымдарда сыртқы нарыққа тікелей шыға алады.
Сыртқы сауда қызметіне ықпал ету импорттық және экспорттық кеден баждары, еліміздің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету және халықаралық міндеттемелерін орындау мақсатында экспорттық және импорттық мөлшерлік шектеулер-ді белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Мөлшерлік шектеулер белгіленгенде квота белу мен лицензия беру негізінен конкурс немесе аукцион өткізу арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік органдардың практикалық қызметінің негізгі басымдықтарын (бағдарларын) атап өтейік.
Импорт саласында: импорт тарифін жетілдіру - оны барынша егжей-тегжейлі нақтылау, мөлшерлемелерді құрылымдық саясаттың негізгі бағыттарына сәйкес саралау; техникалық кедергілерді бұдан да кең қолдануын, қорғаныс (өтемақылық және демпингке қарсы баждарды), сондай-ақ әріптестердің заңсыз іс-әрекетіне жауап іс-шараны пайдалану).
Экспорт саласында: дәстүрлі емес отандық өнімді халықаралық ережелер шеңберінде сыртқы нарықтарға жылжытуды экономикалық ынталандыру және қаржылық қолдауды күшейту; еліміздің экспорттық әлеуетін ең алдымен өңдеуші салалар есебінен, алдағы жылдары іске асыруды қамтамасыз ететін құрылымдық саясатты қамтамасыз ететін құралдардың көмегімен кеңейту.
Капитол қозғалысы саласында: Қазақстанда шетел инвестицияларын және шетелде отандық капитал салымдарын жүзеге асыруды тәртіптейтін заңнаманы реттеу және оның республикалық және аймақтық деңгейлерде тиісінше орындалуына кепілдівсті қамтамасыз ету; импорттық және бартерлік операцияларды тиімді кедендік-банктік бақылауды осы арналар бойынша елімізден капиталдың кемуін қысқарту мақсатында жүзеге асыру. Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытындылар жасауға болады:
1.	 Ішкі жағдайға біршама тэуелді емес сыртқы экономикалық саясат  дағдарыс   жағдайынан  тыс   және   экономиканың барлық саласында тұрақты өсу байқалатын елдерде ғана  жүргізілуі мүмкін екенін біржолата мойындау қажет.
2.	 Бүгінгі  күні  республикамызда   қалыптасқан   ішкі  шаруашылық және әлеуметтік жағдайда сыртқы экономикалық саясаттың басты қағидаты - отандық өндірушілерді тиімді қорғауды, сондай-ақ тауарлардың, төлемдердің, кірістердің толыққанды қозғалысын, еңбекке жарамды халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тарифтік саясаттың оралымдылығы болуы тиіс.
3-сұрақ. 2000 жылы құрылған ЕуроАзЭҚ - Еуропалық-Азиялық экономикалық қауымдастық мысалында интеграциялық ынтымақтастықтың бағыттарын қарастырайық.
Естеріңізге сала кетсек, ЕуроАзЭҚ-на Қазақстан, Беларусь, Қырғызстан, Тэжікстан және Өзбекстан, бақылаушылар ретінде - Армения, Молдова және Украина кіреді
Еуразиялық экономикалық қауымдастығы құрылымында мемлекетаралық банк құрылған, ол оған кіретін елдер іске асыратын жобаларды тиімді инвестициялауға мүмкіндік береді.
Толықтай, Қауымдастық шеңберіндегі интеграциялық процестердің дамуының қарқыны айтарлықтай жоғары. Соңғы уақытта бірқатар көрсеткіштер айтарлықтай өсті. Мысалы, 2000-2004 жыл-дары ЖІӨ-нің өсуі Беларусьте 6,5%-ды, Қазақстанда - 10,3%-ды, Қырғызстанда - 4,8%-ды, Ресейде - 6,2%-ды, Тэжікстанда - 9,7%-ды құрады.
Жер-жерде өнеркәсіптің және ауыл шаруашылығының өнді-рісі өсті. 2004 жылы ЕуроАзЭҚ шеңберінде тауар айналымының мөлшері 2003 жылға қарағанда 40%-ға артты және 28 млрд долларға жетті.
Түрлі құжаттарды келісу жөнінде көп жұмыс жасалды. Кеден одағын және біртұтас экономикалық кеңістік қалыптастыруға бағытталған он халықаралық-құқықтық құжат: Агроөнеркәсіптік саясат тұжырымдамасы, Көлік дәліздерін қалыптастыру және дамыту жөніндегі келісілген саясат жүргізу жөніндегі келісім, ЕуроАзЭҚ мүше мемлекеттердің кеден аумағында өндірілетін және оған әкелінетін акцизделетін тауарлардың негізгі тізбесі мен ең төменгі мөлшерлемелері қабылданды.
Сонымен қатар басымды бағыттарды іске асыру жөніндегі іс-шаралардың орындалуын талдау 2004 жылға жоспарланған 42-тармақтың бүгінгі күнге тек жартысынан сәл көбірегі ғана орындалғанын көрсетеді, ал олар біртұгас экономикалық кеңіс-тікті қалыптастырумен, экономиканың және инфрақұрылымның нақты секторын қалыптастырумен байланысты. Үш мемлекеттің-Беларусьтің, Қазақстанның және Ресейдің жалпы кеден тарифінің негізгі тізбесі белгіленген мерзімде қалыптастырылмады, бұл өз кезегінде қауымдастықтың Кеден одағын құруды кідіртті.
Осы уақытқа дейін мемлекетаралық нысаналы бағдарламаларды қаржыландыру тетігі құрылған жоқ. Инвестицияларды көтермелеу және өзара қорғау туралы келісімнің жобасын келісу баяу жүруде. Қауымдастыққа қатысатын елдердің үлттық тасымалдаушыларына ең қысқа бағдарлар бойынша және барынша төмен көлік шығындарымен жүк жеткізуді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін Көлік одағын құру тақырыбы тиісінше дамымауда. Тауарларды Батыс Еуропа мен Оңтүстік Шығыс Азия арасында тасымалдағанда (айналым шамамен 300 млрд доллар-ды құрайды) олардың тек бір ғана пайызы ЕураАзЭҚ елдерінің аумағы арқылы тасымалданады.
Сонымен, нарықтық қайта құрулардың түрлі қарқындары, жекелеген мемлекеттердің менталитеті интеграциялық одақтардың мемлекеттері шешуге тиіс мемлекетаралық проблемалардың ба-рын айғақтайды.
4-сұрақ. Қазақстан БСҰ-на кіруге белсенді дайындалу үстінде екені белгілі. Келіссөз процесінде тауарлық нарықтарды қорғау деңгейі жөніндегі уағдаластықтарға қол жеткізу, қызмет көрсету саласында міндеттемелер қабылдау және жүйелі мэселелерді шешу қажет. Бұл ретте ауыл шаруашылығы басымды қорғалатын сала болып қала береді.
Жүйелі талаптар саласында анықталған шегінулерге жол беруге тура келеді: дизель отынын экспорттауға жыл сайын тыйым салудан бас тарту; экспорттық-импорттық және теміржол көлігімен ішкі тасымалдар тарифтерін кезегінен теңестіру және т.б.
Қазақстанның БСҰ-на қосылуы - тұтас алғанда еліміздің әлемдік экономикаға бұдан да терең тартылуына, біздің тауарларымыз бен қызметтеріміз үшін шетел рыноктарының ашылуына және қазақстандық тауарлардың ұлттық бәсекеге қабілеттілігінің артуына ықпал ететін құбылыс. Алайда БСҰ-на тең құқықтық катысушы мәртебесін алудан күтілетін пайдаға қисынсыз тоқмейілсу жөнсіз. Отандық сыртқы сауданы реттейтін құралдарды жетілдіру қажет. Шетелдік бәсекенің күшеюі, сұраныстың импорттық тауарларға қайта бағдарлануы, бюджетке салық түсімдерінің қысқаруы, жұмыссыздықтың өсуі және инвестициялық мүмкіндіктердің тарылуы нәтижесінде отандық кәсіпорындардың шаруашылық белсенділігінің нашарлауы, олардьщ әбден жұтау қаупі сақталуда. Мысалы, БСҰ кірер алдында ҚҚС бойынша импортты кемсітуге тыйым салынатын болады. Бүкіл тоқыма өніміне, дайын киімге мөлшерлемені 5%-ға төмендету бюджеттің шығынын өсіреді. Бұл жерде импорттық баждың мелшерлемесін көтеру өтемақылық шара болуы мүмкін.
Кеден баждары ел көлемінде импортталатын тауарлардың бағаларын кетереді, мұның өзі мемлекетке ішкі нарықты қорғауға, әкелінетін тауарлардың бәсекелестігін шектеуге, импорттың мөлшерін және оның құрылымын реттеуге мүмкіндік береді. Ке-ден баждарын көтеру елімізде бағалардың өсуіне, тұтынудың және сыртқы сауда айналымының қысқаруына әкеп соқтырады.
Осыған байланысты Қазақстанның БСҰ-на кіретін өтпелі кезеңдегі сыртқы сауда саясаты өндірістік қуаттарды қайта жаңғыртуға және әлемдік нарық талаптарының деңгейіне шығу үшін, әсіресе өндеу өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, шағын және орта кәсіпорындар салаларында отандық ендірушілерді барынша қорғауға бағытталуы тиіс.
                     Қайталау сұрақтары:
* Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу үшін қандай экономикалық реттеу құралдары пайдаланылады.
* Кеден тарифтері деген не.
* Кеден баждары туралы әңгімелеп беріңіздер. Мемлекет баждары ел экономикасына қалай ықпал етеді.
  


















2.2.Тақырып бойынша қолданылатын әдебиеттер тізімі
                                        
Тақырыптар
                                Әдебиет
Тақырып 1. ЭМР түсінігі, міндеттері, мақсаттары мен қажеттіліктері

1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж

Тақырып 2. ЭМР-ге көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы.

1.Шеденов У.К.Экономикалық ілімдер тарихы
2.                 Әлемдік экономика
3. Әубәкіров Я.Ә., Нәрібаев К.Н., Есқалиев М. Экономикалық теория негіздері.-Алматы:Санат,1998
4..Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.Б., Жақыпова Ф.Н., Табеев Т.П. Экономикалық теория. Оқу құралы.  - Алматы:Қазақ университеті, 1998
5. Әпсәләмов Н.Ә., Исабеков Қ., Сұлтанов Ө.С.Экономикалық теория негіздері Оқу құралы.-Алматы:Ғылым,1999ж.

Тақырып 3. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің қызметтері

1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж

Тақырып 4. ЭМР-дің әдістері

1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж

Тақырып 5. Экономиканы ақша-несиелік реттеу

1. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие.-Алматы:Қазақ университеті,2000
2. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер.Оқулық.-Алматы:Экономика,2001 
3. ҚР-ғы банктер және банк ұйымдары. Негізгі заң актлері.-А.:ЮРИСТ,2000ж
4.Мамыров Н.Қ. Тлеужанова   Макроэкономика
Тақырып 6 Мемлекеттің бюджеттік-салықтық саясаты

1.ҚР-ның Салық Кодексі
2..ҚР-ның Бюджеттік Кодексі
3.Сейдахмеова Ф.С. Налоги в Казахстане-а.: ЛЭМ,2002ж
4.Мамыров Н.Қ. Тлеужанова   Макроэкономика
5.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 

Тақырып 7.Монополияға қарсы реттеу және бәсекелестік ортаны қалыптастыру

1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
ҚР-ның Бәсеке және монополиялық қызметті шектеу туралы заңы 9маусым 1998 ж
2.Табиғи монополия субъекілерін монополияға қарсы реттеу. Магистраль, 2003 ж №7
3.Джумабаев Е. А., Есенбаев Л.Е. Азаматтық экспертиза енгізу арқылы монополияға қарсы Агенттіктің қабылдайтын шешімдерінің сапасын арттыру. Алматы 2002ж
4. ҚР-ның заңсыз бәсеке туралы заңы 15 желтоқсан 2000 жыл

Тақырып 8. Валюталық саясатты мемлекеттік реттеу

1.Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения-М.: Финансы и статистика,2000 ж.2\
2. Семенова К.А. Международные валютные и финансовые отношения  - М. ТЕИС, 1999 ж
3.ҚР-ның Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы заңы 13 маусым 2005 жыл
 4. Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар.Оқу құралы.-Алматы: Экономика,1998

Тақырып 9. Әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу

1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж
5.ҚР тұрғындарын әлеуметтік қорғау концепциясы.

Тақырып 10. Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу

1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж
 5. ҚР-ның инвестициялар туралы заңы 8 қаңтар 2003 ж
Тақырып 11. Табиғатты пайдалануды мемлекеттік реттеу

1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж
 
Тақырып 12. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу

1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж
 5. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы.Оқу құралы.-Алматы:Қазақ университеті,1999

Тақырып 13. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу

 1.Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения-М.: Финансы и статистика,2000 ж.2\
2. Семенова К.А. Международные валютные и финансовые отношения  - М. ТЕИС, 1999 ж
3.ҚР-ның Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы заңы 13 маусым 2005 жыл
 4. Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар.Оқу құралы.-Алматы: Экономика,1998
 5. Мадиярова Д.М. Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік.Оқу құралы.-Алматы:Экономика,1999  

Тақырып 14. АӨК тұрақты ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеу

1. Абдишева З.В. Основы эколого-экномического развития-Оқу құралы-Семей,1999 ж
 2. . Сейдахметов А.Б. Агробизнестің экономикалық негіздері.-Алматы:Экономика,2001

Тақырып 15. Мемлекет пен бизнестің қарым-қатынасының дамуының жаңа тенденциялар

1.Мамыров Н.Қ., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условия Казахстана (теория, опыт, проблемы): Оқу құралы.-А.: Экономика, 1998. 
2. Ходов Л.Г. Основы государственной экономической политики: Оқулық.-М.:БЕК,1997.
3. Мамыров Н.,Саханова А., Ахметов Ш., Брузати Л. Государство и бизнес.-А.: Экономика, 1999ж. 
4. Елемесов Р., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Оқу құралы.-А.: Қаржы-қаражат, 1997 ж
 5. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы.Оқу құралы.-Алматы:Қазақ университеті,1999




3. САРАМАНДЫҚ САБАҚТАР

Сарамандық сабақ құрылымы:



Тақырып 1. ЭМР түсінігі, міндеттері, мақсаттары мен қажеттіліктері

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мазмұны.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзгеру тенденциялары
3. ҚР жағдайында мемлекеттік реттеу субъектісінің құрылымы мен ерекшеліктері.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.ЭМР қажеттілігі неден көрінеді?
2.ЭМР объектісі мен мақсаттары қандай?
3.ЭМР қандай құралдарын білесіз?
4.Экономиканы нарықтық және мемлекетік реттеуді үйлестіру қалай жүргізіледі?
5.Ұлттық ЭМР мемлекеттік органдарының міндеттері.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары.  
1.Экономикаға мемлекеттің әсерінің өзгеру тенденциясы қандай
2.Экономикадағы мемлекеттің рольіне жаңа ехнологиялардың әері қандай
3.Мемлекеттің экономикалық ролі туралы ғылымның негізгі бағыттары және олардың сипаттамасы

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 2. ЭМР-ге көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы.

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мазмұны.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзгеру тенденциялары
3. ҚР жағдайында мемлекеттік реттеу субъектісінің құрылымы мен ерекшеліктері.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Экономикалық саясатты дайындау және жүзеге асыру кезінде классиктер, кейнсиандықтар, неоклассиктерден не алуға болады?
2. ЭМР классикалық және кейнсиандық үлгілерінің айырмашылығы қандай?
3.ЭМР институтциональді-әлеуметтік үлгісінің ерекшелігі неде?
4.Монетаристік теорияны қолдайтын үкіметтің реттеуінің басты объектісі қандай?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1. Экономиканы циклге қарсы (конъюнктуралық) реттеу
2.Қазіргі заманғы экономикалық мектептердің мемлекеттің экономикалық қызметі туралы көзқарасы
 
Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 3. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің қызметтері

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 4. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің қызметтері

Сарамандық сабақ сұрақтары
 1.ЭМР қажеттілігі
2. ЭМР әдістерінің эволюциясы
3. Мемлекеттің экономикалық қызметтері.
4.20 ғ.90ж қазақстан экономикасын реттеудің бағдарламалары.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1. Мемлекет қандай себептерге байланысты табыстар мен байлықы қайта бөлуге қатысады?
2.Неліктен экономикалық өсу макроэкономикалық саясаттың бірі болып саналады?
3.Елдің азаматтары ЭМР тиімділігін қалай бағалайды?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Экономикаға мемлекеттің әсерінің құралы ретінде моральдық сенімділіктің тиімділігі қандай шаралармен анықталады.
2.Нарықтық процесссерге мемлекетің араласуының шегі қандай.
3.ЭМР әдістерінің қайсысын Қазақстан экономикасына қолданған оңтайлы 

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 5. ЭМР-дің әдістері

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Экономиканы реттеудің әкімшілік шараларының жүйесі.
2. ЭМР экономикалық әдістері.
3. ЭМР әдістерінің артықшылығы мен кемшілігі 

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1.Заң шығару неліктен макроэкономиканың даму факторы болып саналады?
2. Экономиканың қай саласында әкімшілік әдістер барынша тиімді?
3.Неліктен реттеудің жанама әдістері нарықтық экономикамен тығыз байланысты?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Неліктен 20 ғ. аяғында көптеген елдердің үкіметтері ЭМР экономикалық ілімдердің әртүрлі бағыттарын біріктіріп пайдаланды.
2.ЭМР әдістерінің ауысып отыруы қандай жағдайға байланысты.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 6  Экономиканы ақша-несиелік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Экономикдағы ақша сұранымы мен ұсынымына Ұлттық Банктің әсер ету механизмі мен құралдары.
2. Коммерциялық банктердің қызметін реттеу.
3.Валюта курсын реттеу әдістері.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1.Артық резервтер банктердің ақша жасау қабілеттілігіне қалай әсер етеді?
2.Ұлттық банктің нарықтық экономикалық жүйедегі  ролі неден көрінеді?
3.ҰБ реттеуші рольінің даму факторлары қандай?
4.Есептік ставканың сапасының артықшылығы мен кемшілігі қандай?
5.Неліктен коммерциялық банктер экономикалық кризис жағдайында қысқамерзімді несие береді?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1. Мемлекет пен ҰБ әрекеттерінің жанама және тура әсеріне салыстырмалы талдау жасаңыз.
2. Неліктен коммерциялық банктер пассивтік операцияларды кеңейтіп, әртүрлі банктік салымдарды ұлғайтуға тырысады.
3. ҰБ пен коммерциялық банктердің өзара қатынасы.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 7. Мемлекеттің бюджеттік-салықтық саясаты

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Бюджет және оның экономиканы реттеудегі рольі.
2. Экономикалық өсуге мемлекеттік шығындардың әсері және экономикадағы құрылымдық өзгерістер.
3. Даму бюджеті. Бюджет жүйесінің деңгейлері
4.Елдің салық жүйесінің мазмұны.
5. Салық жүйесінің экономикаға әсерінің құралдары.
6. ҚР салық жүйесін реформалаудың перспективалары.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1Қандай салықтар бюджет табыстарының мөлшеріне максимальді әсер етеді?
2.Мемлекеттік бюджетті дайындап, атқарумен қандай ұйымдар айналысады?
3.Бюджет тапшылығының қай түрі үкіметтің фискалді саясатына тікелей байланысты?
4.Қандай аймақтық және жергілікті салықтарды білесіз?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Мемлекеттік қарызды басқарудың мәні
2.ҚР-ның экономикасына қандай бюджет концепциясын пайдаланған тиімді.
3. Неліктен салықтық табыстар бюджет қаржыларын жинаудың басымды бағыты болып саналады.
4.Қазіргі заманғы ҚР-ның салық жүйесі
5.Мемлекеттік бюджеттің экономиканың тұрақты өсуіне ықпалы.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 8. Монополияға қарсы реттеу және бәсекелестік ортаны қалыптастыру

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Мемлекеттің монополияға қарсы саясатының мазмұны мен түрлері.
2.Тауар нарықтарын монополияландырудың негізгі әдістері және оны жою.
3.ҚР-ғы монополияға қарсы іс-әрекет.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1. Монополияға қарсы саясаттың дамуының заңдылықтары?
2.Неліктен көптеген елдердің үкіметі бәсекелестікті қорғайды?
3.Кәсіпкерлер арасындағы бағалық келісімдерді неліктен шектейді?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Трансұлттық мұнай корпорацияларының қызметін БҰҰ бақылай ма?
2.Қандай әдістер мен тетіктер көмегімен мемлекет өзінің монополияға қарсы саясатын жүргізеді.
3.ҚР-ғы табиғи монополиялар және оның қызметін реттеу

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 9. Валюталық саясатты мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Валюта саясатының түрлері мен формалары.
2.ҚР валюталық реттеу
3.Дамыған елдердегі валюталық саясатың ерекшеліктері


Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 10. Әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Әлеуметтік саясат және оның басымдықтары.
2.Тұрғындардың табыстары мен шығындарын реттеу.
3.ҚР әлеуметтік саланы мемлекеттік реттеу реформаларының негізгі бағыттары.
4.Тұрғындардың әлеуметтік қорғалмаған топтарының жұмыспен қамтылуына ықпал ету

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1.Кедейшілік деңгейі қалай анықталады?
2.Әлеуметік теңдік пен экономикалық тиімділікті қалай үйлестіруге болады?
3.Әлеуметтік саясаты жүзеге асырумен қандай орган айналысады?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Үкімет бағдарламаларындағы әлеуметтік саясаттың мақсаттары.
2.ҚР-ғы табыстардың бөлінуіндегі мемлекеттің ролі

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



. Тақырып 11. Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Инвестиция түсінігі, ұлғаймалы ұдайы өндірістегі оның орны мен рольі.
2.Экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігінынталандыру механизмі.
3.Бюджеттік инвестициялық ресурстарды пайдаланудың тиімділігін арттыру жолдары.
4. Капиталдың экспортты және импортты мемлекеттік реттеу.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Шетелдік инвестициясы бар кәсіпорындарға мемлекеттік қолдаудың стратегиясы ( нақты мысалмен)

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 12. Табиғатты пайдалануды мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
* ҚР аймақтық экономикалық дамуының табиғи-ресурстық факторлары.
* Аймақтың әлеуметтік-экономикалық кешенінің дамуындағы табиғи ресурстардың рольі.
* Экологиялық саладағы ҚР ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін басымды бағыттары
* Қазіргі кезеңде ҚР және оның жекелеген аймақтарында экологиялық жағдайды бағалау.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 13. Аймақтық дамуды мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Фирмалардың кеңістік і-әрекетіне субсидияның ықпалы
2. Экономикалық аудандастыру халық шаруашылығын территориялық ұйымдастыру әдісі ретінде.
3.Аймақтардың дамуын селективті қолдау.
4.ҚР-ғы өнеркәсіп пен оның салаларын территориялық ұйымдастыру мен орналасытрудың ерекшеліктері
5.Өнеркәсіп өндірісінің құлдырауының аумақтық дифференцияциялану факторлары
.
 Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 14. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1. ҚР-ғы  СЭҚ мемлекеттік реттеудің механизмі.
2. Капиталдың қозғалысына мемлекеттің әсері.
3. СЭ саясаттың құрылымдық бөлімдері.
4. ҚР ТМД елдерімен интеграциялық әріптестігін реттеу.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 15. АӨК тұрақты ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеу

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.ҚР-ғы АӨК даму процесстерінің маңызды ерекшеліктері.
2. 20 ғ. 90-ж ҚР-ның аграрлық саласының дамуын сипаттайытн негізгі тенденциялар.
3. Ауыл шаруашылығындағы  тұрақты ұдайы өндірістің қаржылық потенциалының сипаттамасы.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру



Тақырып 16. Мемлекет пен бизнестің қарым-қатынасының дамуының жаңа тенденциялар

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Өндірісті ұйымдастырудағы жаңа технологиялар.
2.Экономиканың нарықтық секторында инновацияларды мемлекеттік ынталандырудың жүйесін дайындау мен жүзеге асыру.
3.Мемлекетің бизнестегі рольіне жаңа технологиялардың әсері.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру


4.1 СӨЖ

1.ЭМР қажеттілігі неден көрінеді?
2.ЭМР объектісі мен мақсаттары қандай?
3.ЭМР қандай құралдарын білесіз?
4.Экономиканы нарықтық және мемлекетік реттеуді үйлестіру қалай жүргізіледі?
5.Ұлттық ЭМР мемлекеттік органдарының міндеттері.
6. Экономикалық саясатты дайындау және жүзеге асыру кезінде классиктер, кейнсиандықтар, неоклассиктерден не алуға болады?
7. ЭМР классикалық және кейнсиандық үлгілерінің айырмашылығы қандай?
8.ЭМР институтциональді-әлеуметтік үлгісінің ерекшелігі неде?
9.Монетаристік теорияны қолдайтын үкіметтің реттеуінің басты объектісі қандай?
10. Экономикалық жүйелер және мемлекет
11. Мемлекет қандай себептерге байланысты табыстар мен байлықы қайта бөлуге қатысады?
12.Неліктен экономикалық өсу макроэкономикалық саясаттың бірі болып саналады?
13.Елдің азаматтары ЭМР тиімділігін қалай бағалайды?
14.Заң шығару неліктен макроэкономиканың даму факторы болып саналады.?
 15. Экономиканың қай саласында әкімшілік әдістер барынша тиімді?
16.Неліктен реттеудің жанама әдістері нарықтық экономикамен тығыз байланысты?
17.Артық резервтер банктердің ақша жасау қабілеттілігіне қалай әсер етеді?
18.Ұлттық банктің нарықтық экономикалық жүйедегі  рольі неден көрінеді?
19.ҰБ реттеуші рольінің даму факторлары қандай?
20.Есептік ставканың сапасының артықшылығы мен кемшілігі қандай?
21.Неліктен коммерциялық банктер экономикалық кризис жағдайында қысқамерзімді несие береді?
22.Қандай салықтар бюджет табыстарының мөлшеріне максимальді әсер етеді?
23.Мемлекеттік бюджетті дайындап, атқарумен қандай ұйымдар айналысады?
24.Бюджет тапшылығының қай түрі үкіметтің фискалді саясатына тікелей байланысты?
25.Қандай аймақтық және жергілікті салықтарды білесіз?
26. Монополияға қарсы саясаттың дамуының заңдылықтары.
27.Неліктен көптеген елдердің үкіметі бәсекелестікті қорғайды?
28.Кәсіпкерлер арасындағы бағалық келісімдерді неліктен шектейді?
29.Кедейшілік деңгейі қалай анықталады?
30.Әлеуметік теңдік пен экономикалық тиімділікті қалай үйлестіруге болады?
31.Әлеуметтік саясаты жүзеге асырумен қандай орган айналысады?
32.Мемлекеттің құрылымдық  -  инвестициялық саясатын қалыптастыру негіздері
33.Аймақтық дамуды стратегиялық жоспарлаудың әдістемесі 
34.Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуы
35.Агроөнеркәсіп кешенінің экономикасын мемлекеттік реттеу


4.2 <<Экономиканы мемлекеттік реттеу >>
 пәнi бойынша бақылау  жұмыс тақырыптары 

* ЭМР мазмұны
* Экономикаға мемлекеттік ықпалдың өзгеруінің тенденциялары
* Қазақстан жағдайындағы мемлекеттік реттеу субъектісінің құрылымы мен ерекшеліктері
* Мемлекеттік экономикалық ролі туралы меркантелизм
* Неоклассикалық жүйедегі мемлекет
* Экономиканы реттеудегі кейнсиандық теориялар
* ЭМР туралы қазіргі экономиканық мектептер
* ЭМР қажеттіліг
* ЭМР әдістерінің эволюциясы
* Қазіргі мемлекеттердің экономикалық қызметтері
* 20 ғ. 90 жж-ғы ҚР-ның ЭМР бағдарламасы
* Экономиканы әкімшілік реттеу жүйесі
* ЭМР экономикалық әдістері
* Мемлекеттің ақша нарығы және саясаты
* Мемлекеттің ақша жүйесі және оның негізгі компоненттері
* ҰБ-тың ақша ұсынымын реттеудегі құралдары мен механизмі
* ЭР-гі ҰБ-тың қолданатын құралдары
* Коммерциялық банктердің қызметін реттеу. Олардың экономикалық нормативтері
* Бюджеттік жүйені қалыптастыру. Бюджеттің сипаттамасы
* Мемлекеттік шығындардың экономикалық өзгерістер мен өсуге ықпалы
* Бюджеттік жүйенің деңгейлері. Аймақтық, даму және шоғырландырма бюджеттердің қалыптасуы мен қызметтері
* Салық саясатын құру принциптері
* Салық ауыртпашылығы. Лаффер қисығы
* Экономикаға салық жүйесінің ықпал ету құралдары
* Экономиканы реттеудегі бюджеттің функционалдық ролі
* Мемлекеттің монополияға қарсы саясатының түрлері мен мазмұны
* Тауар нарығындағы монополиялық иемденудің негізгі әдістері және оған қарсы әрекет
* ҚР-ғы монополияға қарсы агенттіктің қызметі
* ҚР-ғы бәсекелестікті дамытудың негізгі бағыттары
* Мемлекеттік құрылымдық саясат және қазіргі қоғамда оның экономикаға ықпалы
* Аралас экономика жағдайында құрылымдық саясатты жүзеге асыру тәсілдері
* Күнкөріс минимумын анықтау және реттеу принциптері
* Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары мен принциптері
* Кедейшілікпен күресудің әдістері және мемлекеттік ролі
* Әлеуметтік саясат мақсаттары міндеттері және оның басымдықтары 
* Халықтың табысын реттеу 
* ҚР-ғы әлеуметтік саланы реттеу реформаларының негізгі бағыттары. Әлеуметтік нашар қамтылаған топтарды жұмыспен қамтуға жәрдемдесу шаралары
* Әлеуметтік саясаттың әдістері мен құралдары
* Инвестиция ұғымы, оның орны мен ролі
* Экономиканың нақты секторында кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігін ынталандыру механизмі 
* Бюджеттік инвестициялық қорларды пайдалану тиімділігін арттыру жолдары
* Капитал экспорты мен импортын мемлекеттік реттеу
* ҚР-ның аймақтық-экономикалық дамуының табиғи-ресурстық факторы
* Экология саласында ҚР-ғы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін басымды бағыттар
* Қазіргі заманда ҚР-ғы және оның жекелеген аймақтарындағы экологиялық жағдайды бағалау
* Экодамудың мемлекеттік менеджмент стратегиясын қалыптастыру
* Экодамудың институттары мен механизмдері
* Негізгі стимулдар: мүмкіндіктер мен шектеулер
* Аймақтық өнеркәсіптік саясатта маркетингті концепциясы
* Өнеркәсіптің тауарлық мамандануы
* Өнеркәсіптік саясатты дайындау кезеңдері 
* Өнеркәсіптің технологиялық мамандануын дамытудың перспективалары
* Өнеркәсіптік саясаттың аймақтық мәселелері 
* ҚР өнеркәсіпті қолдаудың жалпы және жекелеген экономикалық шаралары
* СЭК МР түсінігі мен сипаттамасы
* СЭҚ реттеудің мақсаттары мен құралдары
* СЭҚ ынталандыру
* Мемлекеттің төлем балансы СЭҚ реттеудің құралы
* Өнеркәсіптік өндірістің құлдырауының аймақтық дифференциациялау факторлары
* АӨК тұрақты ұдайы өндірісітің мәні және спецификасы және оны мемлекеттік реттеудің қажеттілігі
* ҚР-дағы АӨК даму процесінің маңызды ерекшеліктері
* ТМД елдерімен ҚР-ның интеграциялық ынтымақтастығын реттеу
* Өндірістің адамдық фаторына жаңа технологиялардың әсері
* Инвестицияны мемлекеттік қаржыландыру
* Кәсіпкерліктің мәні, қазіргі қоғамдағы орны 

4.3 Тесттер

1. Өзін-өзі реттейтін нарықтық экономиканың классикалық теорияның дағдарысы қай жылы болды:
А ХIХ ғ. 70 жылдарында;
В ХХ ғ. 70 жылдарында;
С ХХ ғ. басында;
D ХХ ғ. 30 жылдарында;
Е ХIХ ғ басында.

2. Макроэкономикалық теорияның жетіспеушілігін толық көрсететін жауапты белгілеңіз:
А Ол жергілікті нарықтың жиынтығында болып жатқан процестерді түсіндіре алмады;
В Ол тек біраз тұтынушылар мен  өндірушілердің мінез-құлқын түсіндірді;
С Ол тек қана жергілікті нарық шеңберінде нарықтық субъектінің мінез-құлқын сипаттады;
D Ол тек қана кәсіпкерліктің мінез-құлқының мотивтік проблемаларын зерттеумен байланысты;
Е Дұрыс жауап жоқ.

3.  Тепе-теңдік экономиканың классикалық үлгісін негізін қалаушы:
А А.Смит;
В Д. Рикардо;
С Ж.Б.Сэй;
D А.О.Курно;
Е Д.М.Кейнс.

4. Реттелетін экономика теориясының дамуының бастапқы кезеңінің басты ерекшелігі неде:
А Экономиканы саналы түрде реттеу қажет екендігі туралы ой қалыптасады;
В Монополия қоғамдық өндірісті біріктіре отырып, бірыңғай орталықты саналы түрде реттеу мүмкіндігін туғызады;
С Экономиканы саналы түрде реттеуін банктер жүзеге асырады;
D Экономиканы саналы түрде реттеу қажеттілігі туындағанда, ең бастысы реттейтін субъект анықталмаған болатын;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

5. Макроэкономикалық теорияның фундаментальды проблемасының бірі болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А Нарықтық экономикаға қатысушылардың іс-әрекетін әлеуметтік реттеу;
В Инвестициялар және өндірістік категориялар;
С Макроэкономикалық тепе-теңдіктің категориясы;
D Өндірістің шығындары мен нәтижесін салыстыру қажеттілігі;
Е Шығындардың пайдадан асып кетуі.

6. Төмендегілердің қайсысы монетаризмнің негізгі мәнін сипаттайды:
А Ақша айналымы  -  шаруашылықтық механизмді анықтайтын негізгі звено;
В Нарықтық экономика мемлекеттің шаруашылықтық өміріне араласуын қажет етпейді;
С Жұмыссыздық  -  жұмыс күші позициясының әлсіздігін көрсететін құрал;
D Ақша массасының өзгеруі жалпы соңғы өнімнің номиналды мөлшерінің төмендеуі мен өсуіне әсер етеді;
Е Дифференциациялық рента  -  қоғамдық өндірістегі және жеке баға арасындағы айырмашылықты көрсетеді.

7. Қазіргі заманға сай шаруашылықтық механизм жүйесінің дамуы мен қалыптасуының дұрыс тізбегі келесідей жүйелілікпен жүзеге асады:
А Мемлекеттік, монополистік және экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу;
В Монополистік, мемлекеттік және  экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу;
С Нарықтық-бәсекелік және экономиканы мемлекетті-монополистік реттеу;
D Нарықтық-бәсекелік, экономиканы монополистік және мемлекетік реттеу;
Е Мемлекеттік және  экономиканы нарықтық-бәсекелік, монополистік реттеу.

8. Шаруашылық механизмнің екілік звенолық дағдарыс қай жылы болды: 
А ХХ ғ. 30 жылдарында;
В ХХ ғ. басында;
С ХIХ ғ. аяғында;
D ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
Е ХIХ ғ. басында.

9. Халықаралық аренада шауашылықтық механизмнің келесідей звенолар біршама тиімді әсер етеді:
А Экономиканы мемлекеттік реттеу;
В Экономиканы монополистік реттеу;
С Экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу;
D Шаруашылықтық механизмнің барлық жүйелері;
Е Экономиканы қаржылық реттеу.

10. Халықаралық аренада экономиканы монополистік реттеу қалай көрінеді:
А Ұлттық деңгейге қарағанда, мықтылау;
В Ұлттық деңгейге қарағанда әлсіздеу;
С Ұлттық деңгейдегідей, бірдей сатыда;
D Дұрыс жауап жоқ;
Е  Жоғарыда аталғандардың барлығы.

11. Төмендегілердің қайсысы мемлекеттендірудің әдістеріне жатпайды:
А Дамыған нарықтық инфрақұрылымның бар болуы;
В Аралас кәсіпорындарды құру;
С Нарықтарды либерализациялау;
D Меншікті жекешелендіру;
Е Кәсіпкерлікті қолдау.

12. Қоғамдық тауарлар түсінігінің мазмұнына төмендегі жағдайлардың қайсысы сәйкес келмейді:
А Хабарлау арқылы ұжым болып тұтынатын тауарлар;
В Басқа тұтынушылардың қызығушылығына зиян келтірмейтін дара тұтынылатын тауарлар;
С Сұранысы нарықпен қанағаттандырылатын және ақшалай нысанда көрінетін тауарлар;
D Ұсынысы мемлекетпен қамтамасыз етілетін тауарлар;
Е Кәсіпорын шығаратын тауарлар.

13. Өндірістің циклдік қозғалысының материалдық негізі болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А  Экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу;
В Негізгі капиталдың ұдайы өндірісінің динамикасы;
С  Экономиканы монополистік реттеу;
D Экономиканы мемлекеттік реттеудің кемшілігі;
Е Экономиканы монополистік реттеудің кемшілігі.

14. Мемлекеттік реттеудің негізгі нысандары болып келесілер табылады:
А Әкімшілік және экономикалық қызмет;
В Ақша және несие саясаты;
С Антициклдік реттеу, жоспарлау, экономикалық болжамдау;
D Бюджеттік және салықтық саясат;
Е Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау.

15. Өндірісті жоспарлы ұйымдастырудың объективті қажеттілігі неден көрінеді:
А Экономиканы монополистік реттеудің дамуымен;
В Шаруашылықтық механизмнің үштік звено жүйесіне көшумен;
С Мануфактурадан ірі машина жасау өндірісіне көшуі;
D Кешендік механизациялаудан өндірісті автоматтандыруға көшімен;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

16. Кейнсиандықтардың ойынша, несие-ақша саясаты ең бастысы қайда қолдануы керек:
А Мемлекет бюджетінің тапшылығын қаржыландыру үшін;
В Банктік жүйенің тұрақтылығын қолдау үшін;
С Пайыздық ставканың динамикасын бақылау үшін;
D Ақша массасының динамикасын бақылау үшін;
Е Пайда түсіру үшін.

17. Инфляцияның және жұмыссыздықтың бір уақытта өсуі мүмкін еместігін дәлелдейтін теорияны көрсетіңіз:
А Дамыған сандық ақша теориясы;
В Кейнсиандық теория;
С Тиімділік күту теориясы;
D Ұсыныс экономикасының теориясы;
Е Филлипс қисығы.

18. Мемлекеттік қарыз  -  бұл қандай сома:
А Мемлекеттік шығындар;
В Қорғанысқа кеткен шығындар;
С Бюджеттік артықшылықтарды шегергеннен кейін пайда болатын бюджеттік тапшылықтар;
D Бюджеттік тапшылықтарды шегергеннен кейін пайда болатын бюджеттік артықшылықтар;
Е Білімге кеткен шығындар.

19. Мемлекеттік бюджеттің тапшылығы қай уақытта пайда болады:
А Мемлекеттің актив сомалары оның міндеттерінің мөлшерінен асып кеткенде;
В Мемлекеттік шығындар сомасы салықтық түсімдердің сомасынан асып кеткенде;
С Мемлекеттік шығындар төмендеген кезде;
D Салықтық түсімдердің сомасы қысқарған кезде;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

20. Аралас экономикадағы мемлекеттің рөлі:
А Ешқалай көрінбейді;
В Шектелген;
С Маңызды;
D Экономиканың көптеген секторларында көрінеді;
Е Маңызды емес.

21. Төмендегілердің ішінен ең дұрыс жауапты көрсетіңіз:
А Капитал экспорты тауарлар экспортына жағдай жасайды;
В Тауарлар экспорты капитал экспортына жағдай жасайды;
С Тауарлар және капитал экспорты бір-біріне әсер етпейді;
D Капитал экспорты тауарлар импортының өсуіне әкеледі;
Е Тауарлар импорты капитал экспортының өсуіне әкеледі.

22. Мемлекеттің экономикалық функцияларына жатпайды:
А Экономика қызметінің құқықтық негізін құру және реттеу;
В Макроэкономикалық тұрақтылықтың саясатын өткізу;
С Табысты қайта тарату сферасының қызметі;
D Экономиканы әкімшілік және экономикалық реттеу;
Е  Экономиканы нарықтық-бәсекелік реттеу.

23. Экономиканы мемлекеттік реттеудің қысқа мерзіміне жатады:
А Ғылым сыйымдылығының өндірісін дамыту;
В Еңбекақыны және бағаны бақылау түріндегі антиинфляциялық реттеу, ақша массасының өсу темпін шектеу;
С Экономикада құрылымдық жылжуын жүзеге асыру;
D Экономикалық қатынастарда артта қалған аймақтарды көтеру;
Е Халықаралық қатынастарды дамыту.

24. Несиелі-ақшалық реттеудің обектілері болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А Ашық нарықтағы орталық банктің бағалы қағаздармен операциясы;
В Айналымдағы ақша массасы және ссудалық пайыздың ставкасы;
С Міндетті резерв нормасын реттеу;
D Инвестициялық қызметтің бағыты;
Е Салық ставкасын реттеу.

25. Мемлекеттік реттеудің кейнсиандық үлгісінің дағдарысы қай жылы болды:А ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
В ХХ ғ. 60 жылдардың ортасында;
С ХХ ғ. 70 жылдардың ортасында;
D ХХ ғ. 80 жылдардың аяғында;
Е ХХ ғ. 50 жылдардың аяғында.

26. Экспортты мемлекеттік ынталандыру келесідей басты мақсаттарға жетуін қамтамасыз етеді:
А Ұлттық өнімге деген сұранысты кеңейтеді және экспорттық салада жұмыспен қамту деңгейін жоғарылатады;
В Әлемдік нарықта қатал бәсеке жағдайында тауардың сапасы, өндірістің құрылымдық тиімділігі тексеріледі;
С Ірі бизнесті әлемдік нарыққа итермелеу арқылы, демонополистік экономикаға жағдай жасайды;
D Жоғарыда айтылғандардың барлығы;
Е Дұрыс жауап жоқ. 

27. Дамыған елдердің дамушы елдерге көмек көрсету мақсаттарына төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Ұлттық корпорацияға әсер ететін сфераларды кеңейту;
В Ішкі нарық сыйымдылығына кіру;
С Экономикалық дербестігін қолдау;
D Әлемдік аренада өзінің экономикалық және саяси қызметінің орбитасына басқа елдерді қызықтыру;
Е Елдің экономикалық дербестігін қолдамау.

28. Әкімшілік әдістердің қайсысы нарықтық экономикаға кері әсер етеді:
А Монополистік нарықтардың қатаң бақылауы;
В Әкімшіліктендірудің экономикалық негізделген шекарадан шығуы және тоталитатаристік сипатқа ие болуы;
С Әлемдік шаруашылық жүйесінде ұлттық назарды қорғау; 
D Сыртқы тиімділікті және оның қоршаған ортаға әсер етуін реттеу;
Е Монополияға қарсы күрес жүргізу.

29. Ақша массасын мемлекеттік реттеудің жанама әдісі болып табылмайды:
А Есеп ставкасының өзгеруі;
В Резервтік норманың өзгеруі;
С Банктерді мемлекеттік тіркеу;
D Ашық нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар;
Е Валюталық операциялар.

30. Не арқылы мемлекет экономикалық өсуіне тиімдірек әсер етеді:
А Ақша саясаты арқылы;
В Бюджеттік саясаты арқылы;,
С Салықтық саясаты арқылы;
D Несие саясаты арқылы;
Е Әлеуметтік саясат арқылы.

31.  Реттелетін экономика теориясының дамуының екінші кезеңінің басты ерекшелігі неде:
А Басқарушы және реттеуші субъект анықталмаған болатын;
В Экономиканы саналы түрде реттеу қажет екендігі туралы ой қалыптасады;
С Реттелетін экономика теориясының жайылған және мемлекеттің атынан реттеуші субъект пайда болады;
D Экономиканы мемлекеттік реттеудің кейнсиандықтың орнына консервативті нұсқаның келуі;
Е Экономиканы саналы түрде реттеуін банктер жүзеге асырады.

32. Монетаризм бірінші орынға төмендегілердің қайсысын қояды:
А Сұранысты ынталандыру;
В Жетілмеген бәсекені дамыту;
С Ақша айналымы  -  шаруашылықтық механизмді анықтайтын негізгі звено;
D Экономикалық өмірге мемлекеттің араласуын шектеу;
Е Ақша массасының өзгеруі жалпы соңғы өнімнің номиналды мөлшерінің төмендеуі мен өсуіне әсер етеді.

33. Монетаризм өкілдері үшін және ұсыныстың экономикалық теориясы үшін жалпы көзқарас болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А Олар ақша айналымын шаруашылықтық субъектінің басты құралы деп санайды;
В Олар капитал ұсынысын, жинақ ақшаны және жұмыс күшін тежейтін фактор салықтың жоғары болуы деп санайды;
С Олар ақшалық реттеу арқылы шаруашылықтық конъюктураның барлық процесі қалыптасады деп санайды; 
D Олар экономикаға мемлекеттің араласуына әлемдік шектеу жасау керек деп санайды;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

34. Жалғыз нарықтық-бәсекелестік жүйедегі шаруашылықтық механизмнің дағдарысы қай жылы болды:
А ХХ ғ.  30 жылдарында;
В ХХ ғ. 70 жылдарында;
С ХIХ ғ. 70 жылдарында;
D 1825 жылы;
Е 1925 жылы.

35. Шаруашылықтық механизмнің жаңа үштік звено жүйесі қай жылы қалыптасты:
А ХХ ғ. 30 жылдарында;
В ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
С ХIХ ғ. аяғында;
D ХХ ғ.70 жылдардың ортасында;
Е ХIХ ғ. басында.

36. Экономиканы мемлекеттік реттеудің принциптеріне төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Жеке кәсіпкерлікті тартпайтын, әлеуметтік маңызы бар салаларды қаржыландыру;
В Жеке кәсіпкерлікпен бәсекелеспейтін, керісінше оны қолдайтын мемлекеттік кәсіпкерлік;
С Нарықтық нысандардың экономикасына мемлекеттің араласуын жеңілдету;
D Көптеген экономикалық проблемаларды директивті түрде шешу;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

37. Нарықтық экономиканы құқықтық реттеуіне төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Нарықтық құрылымның қызмет нормасын қамтамасыз ететін заңдарды құрастыру;
В Антимонополистік саясат;
С Дефляциялық саясат;
D Нарықтық жүйеге қолайлы емес проблемаларды мемлекеттің шешуі;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

38. Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты құралы болып табылады:
А Салықтар, инвестициялар;
В Есептік пайыздың ставкасы және несиелер;
С Мемлекеттің қарауында жатқан ақша қаражаттарының жиынтығын пайдалану және білім беру;
D Ірі ғылыми-техникалық бағдарламаларды, мемлекеттік кәсіпкерлікті қаржыландыру;
Е Халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету.

39. <<Жаңа классикалық макроэкономиканың>> өкілдері болып табылады:
А М.Фридмен, К.Бруннер, Р.Сэдон;
В Л.Вальрас, А.Маршалл, Дж.Кларк;
С Р.Лукас, Н.Уоллес, Р.Бэрроу;
D А.Лаффер, Н.Уоллес, Р.Бэрроу;
Е Дж.Кларк, К.Бруннер, А.Лаффер.

40. <<Жаңа классикалық макроэкономика>> қай жылы пайда болды:
А ХХ ғ. 70 жылдарында;
В ХХ ғ. 50 жылдарында;
С ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
D ХIХ ғ. 70 жылдарында;
Е ХIХ ғ. 50 жылдарында.

41. <<Жаңа классикалық макроэкономиканың>> және монетаризмнің жақтаушыларын келесідей көзқарас біріктіреді:
А Макроэкономикалық талдауда басты рөлді субъективті күтулер атқарады;
В Олардың құрулары <<тиімділікті күту>> гипотизасымен негізделеді;
С Олар мемлекеттің экономикаға араласуына қарсы шығады;
D Олар өздерінің зерттеу құралы ретінде оның ұйымдастырушылық қоғамдық нысанына тәуелсіз экономиканы атады;
Е Олар мемлекеттің экономикаға араласуын қолдайды.

42. Тепе-теңдік экономиканың классикалық үлгісін негізін қалаушы, оның тұжырымдамасы бойынша тауарларға деген ұсыныс өзінің жеке сұранысын қалыптастырады:
А А.Смит;
В Ж.Б.Сэй;
С А.О.Курно;
D Д.Рикардо;
Е Р.Лукас.

43. Реттелетін экономика туралы кейнсиандық теориясының негізгі кемшілігі болып келесі табылады:
А Негізгі тіректі <<саясаттың кеңеюіне>> жасайды;
В <<Стагфляцияға>> емес,жұмыссыздыққа немесе инфляцияға қарсы күрес жүргізілді; 
С Толық жұмыспен қамтылмау нарықтық сұраныстың кемшілігімен түсіндіріледі;
D Жетістікті << ұстап қалу саясатына>> береді;
Е Макроэкономикалық талдауда басты рөлді субъективті күтулер атқарады.

44. Нарықтық экономикада мемлекеттік жоспарлар қандай болып табылады:
А Объективті;
В Индикативті;
С Директивті;
D Объективті және директивті үйлесімділігімен;
Е Индикативті және индикативті үйлесімділігімен.

45. Экономикалық болжамдаудың ерекшелігі неде:
А Ол тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асырмайды және көрсеткіштерді құру күнделікті баламалы түрде болады;
В  Ол баламалы көрсеткіштерді құрусыз, тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асыруын болжайды;
С   Ол тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асырмайды және баламалы көрсеткіштерді құрмайды;
D Баламалы көрсеткіштерді құру есебінен тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асыруын болжайды;
Е Баламалы көрсеткіштерді құру есебінен тәжірибе жүзінде болжамды жүзеге асырмайды.

46. Нарықтық талаптарға төменде берілгендердің қай жолы мемлекеттің экономика өміріне араласуына жауап бермейді:
А Көбінесе экономикалық әдістермен нарыққа әсер ету; 
В Нарықтық ынтаны ауыстырмайтын немесе әлсіздендірмейтін экономикалық ынталандыру;
С Нарықтық байланысты бұзатын, мемлекеттің кез-келген іс-әрекетін шектеу;
D Бағаны жалпы әкімшіліктік бақылау;
Е Ірі ғылыми-техникалық бағдарламаларды, мемлекеттік кәсіпкерлікті қаржыландыру.

47. Ақша саясатының ақша массасына әсер ететін құралдарының бірі:
А  Ашық нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар;
В Резервтік норманың өзгеруі;
С  Есеп ставкасының өзгеруі;
D Қор нарығында коммерциялық банктердің операцияларын реттеу;
Е Валюталық операциялар.

48. Шығындар және салық салу шеңберіндегі үкіметтік саясат қалай аталады:
А Монетарлы саясат;
В Сапалы ақша теориясымен құрылған саясат;
С Фискалды саясат;
D Табыстарды тарату саясаты;
Е Әлеуметтік саясат.

49. Экономикалық конъюктураны бағалау үшін төмендегі әдістердің қайсысы қолданылады:
А Негізгі индикаторлар;
В Макроэкономикалық үлгілер және конъюктураны шолу;
С Эконометриялық үлгілер;
D Жоғарыда аталған барлық әдістер;
Е Дұрыс жауап жоқ.

50. Қазіргі заманға сай шаруашылықтық механизм үлгісінің тұрақсыздығы мен қайшылықтың негізгі қайнар көзі болып табылады:
А Нарықтық-бәсекелестік жүйе;
В Монополистік жүйе;
С Мемлекеттік жүйе;
D Корпоративті жүйе;
Е Өндірістік жүйе.

51. Ұлттық шаруашылық шеңберіндегі мемлекеттік реттеудің тиімділігі ең бастысы немен сипатталады:
А Басқа жүйелердің қызметін түзету арқылы, олар қоғамдық өндіріске үлкен ұйымшылдықты кіргізеді;
В  Нарықтық-бәсекелестік реттеуді қолдайтын мемлекет монополияның қызметін шектейді және бақылайды;
С Олар экономикалық тетіктер мен әкімшілік-құқықтық құралдарды иемдену арқылы, нарықтық субъектілерге <<ереже ойнын>> ұстануын күштейді;
D Дұрыс жауап жоқ;
Е А және В жауаптары дұрыс.

52. Қандай жағдайда әкімшіліктік әдістер нарықтық механизмге қайшы келеді:
А Монополистік нарықтарға қатаң мемлекеттік бақылау орын алғанда;
В Бақылау өндірістік, шығындар, пайданы тарату, баға құрылымын толығымен қамтығанда;
С Тұрғындардың өмірін экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін экономикалық стандарттарды құрастыруды бақылау кезінде;
D Тұрғындардың әл-ауқаттық жағдайының минималды мүмкін параметрлерді анықтау және қолдау бақыланған кезде;
Е Нарықтық байланысты бұзатын, мемлекеттің кез-келген іс-әрекетін шектеу кезінде.

53. Экономиканы мемлекеттік реттеудің консервативті нұсқасының негізгі белгілері болып төмендегілердің қайсысы табылады:
А Мемлекеттің экономикаға араласуын шектеу;
В Бірте-бірте әкімшіліктік тетіктерді экономикалық тетіктерге ауыстыру;
С Мемлекеттік меншігінің жартысын жекешелендіру;
D  Жоғарыда аталғандардың барлығы;
Е Дұрыс жауап жоқ.

54. Әлемдік аренада мемлекеттер арасындағы күштердің арақатынасы ең бастысы немен анықталады:
А Ғылыми-техникалық потенциалмен және оны тиімді пайдалану деңгейімен;
В Капитал, шикізат, жұмыс күші ресурстарының мөлшерімен;
С Капитал және тауарлар экспортының мөлшерімен;
D Басқа елдерге әсер ететін саяси, экономикалық және дипломатиялық құралдардың дамуымен;
Е Жұмыссыздық деңгейінің төмендеуімен.

55. Экономиканы мемлекеттік реттеудің құралдарына жатпайды:
А Бюджеттік-салықтық саясат;
В Ақша-несие саясаты;   
С Экономикалық өсуінің қайнар көзі;
D Табысты реттейтін саясат;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

56. Шетел азаматтарына ұлттық корпорациялардың жоғарғы дивидендтерін төлеу неге әкеліп соқтырады:
А Ұлттық валютаның құнсыздануына;
В Ұлттық валюта курсының көтерілуіне;
С Елден ұлттық валютаның кетуі, алтын қорының есебінен өтеледі;
D Елден ұлттық валютаның кетуі, елдегі импорт өсімінің есебінен өтеледі;
Е Ұлттық валютаның тұрақтылығына.

57. Елдегі бекітілген валюталық курс және жоғары инфляция басқа елдермен салыстырғанда қандай болады:
А Экспорт пен импорт төмендейді;
В Экспорт пен импорт жоғарылайды;
С Экспорт жоғарылайды, ал импорт төмендейді;
D Экспорт төмендейді, ал импорт жоғарылайды;
Е Экспорт пен ипморт өзгеріссіз қалады.

58. Д.М.Кейнстің <<Жалпы жұмыспен қамту, ақша және пайыз>> деген әйгілі еңбегі қай жылы пайда болды:
А Оның теориясының эволюциясының бірінші сатысында;
В  Оның теориясының эволюциясының екінші сатысында;
С Оның теориясының эволюциясының үшінші сатысында;
D ХХ ғ.70 жылдардың ортасында;
Е ХХ ғ. 40 жылдардың ортасында.

59. Ұсыныс экономикалық теорияның өкілдері экономикалық дағдарыстың негізгі себептері деп келесілерден көрді:
А Салықты төлеуден ауытқу тәжірибесінің кеңеюіден;
В Мемлекеттік реттеудің күшеюі, әсіресе салықтық ауыртпалықтың өсуінен;  
С Көлеңкелі экономиканың өсуі және жоғары салықтан шетелге капиталдың жалтаруы;
D Жоғары табыс алатын тұғалардың салық салу деңгейі төмен елдерге қашуынан;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

60. Ресми доктрина түріндегі мемлекетті-монополистік реттеудің кейнсиандық дағдарысы қай жылы болды:
А ХХ ғ. 70 жылдарында;
В ХХ ғ. 40 жылдардың аяғында;
С ХХ ғ. 60 жылдарында;
D Х1Х ғ. 70 жылдарында;
Е Х1Х ғ. 40 жылдарында.

61. Халықарлық деңгейдегі мемлекеттік реттеуді шектеудің басты себебі бұл:
А Шағын шаруашылық қатынастарды бірігіп реттеу шарасы іске асырылған жоқ; 
В Шаруашылықтық механизмнің үшінші үлгісінің қалыптасуы, ішкі нарықтағы кедендік қорғау 
С Мұндай араласу берілген мемлекеттің заңдылық, атқарушы және сот билігінің юрисдикциясының шеңберінде ғана тиімді болды;
D Халықарлалық әріптестік халықаралық экономикалық байланысқа араласпау арқылы мемлекеттің ұлттық экономикаға күшейген араласуын баланс жасауға тырысады;
Е   Жоғары табыс алатын тұғалардың салық салу деңгейі төмен елдерге қашуы.

62. . Шаруашылық механизмнің екілік звено жүйесі қай жылы қалыптасты және тиімді жұмыс істей бастады:
А 1873 жылдан 1894 жылға дейін;
В 1894 жылдан 1913 жылға дейін;
С Бірінші дүние жүзілік соғыстан бастап ХХ ғ. 30 жылдарына дейін;
D 40 жылдардың аяғында;
Е 60 жылдардың аяғында.

63. Қосылған құн салығы төмендегілердің қайсысына жатады:
А Прогрессивті табыс салығына;
В Тауар бойынша салығына;
С Мүлік салығына;
D Мұрагерлік салығына;
Е Жер салығына.

64. Егер мемлекет нарықтық бағаның деңгейінде А тауарына  шектеулі бір бағаны бекітсе, онда қандай жағдай орын алады:
А Берілген тауардың тапшылығы пайда болады;
В Берілген тауардың артықшылығы орын алады;
С Нарықта берілген тауар бойынша тепе-теңдік қалыптасады;
D Берілген тауардың сапасы жоғарылайды;
Е Берілген тауардың сыртқы орамы жаксарады.

65. Дж.М.Кейнстің айтуы бойынша, экономикалық цикл төмендегілердің қайсысымен байланысты:
А Сыртқы факторлардың қызметімен ғана;
В Ішкі факторлардың қызметімен ғана;
С Жиынтық сұраныстың динамикасына әсер ететін факторлармен ғана;
D Тек қана кездейсоқ саяси факторлармен ғана;
Е Әлеуметтік факторлармен ғана.

66. Инфляцияның қарқынын реттеу үшін қандай құралдар жақсырақ бейімделген:А Валюталық саясат;
В Бюджеттік саясат;
С Салықтық саясат;
D Ақша саясаты;
Е Фискалды саясат.

67. Мемлекеттің экономикалық саясатының мақсатын қалыптастырудың негізгі талаптарына төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Нарық шешуін қамтамасыз ете алмайтын мақсаттар қойылу керек;
В Мақсат сандық жағынан өлшенуі керек;
С Мақсаттардың саны оларды шешуге арналған құралдардың қорынан басым болмауы керек; 
D Олардың арасында тұрған экономикалық кеңістікті есептемеген кезде, құралдардың мақсатқа тура әсер етуі;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

68. Қандай мақсатты функция (элементтерін қоса алғанда) қазіргі заманға сай мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес келеді:
А 8 элементі бар мақсатты функция;
В 4 элементі бар мақсатты функция;
С 10 элементі бар мақсатты функция;
D 2-3 элементі бар мақсатты функция;
Е 4-5 элементі бар мақсатты функция.

69. Антициклдік реттеудің негізгі құралдары болып төмендегілердің қайсысы табылады:А Бюджеттік және несие саясаты;
В Ақша және салықтық саясат;
С Несие және валюталық саясат;
D Валюталық және салықтық саясат;
Е Салықтық және бюджеттік саясат.

70.    Еңбек нарығын реттеу кезіндегі монетаристердің ойы:
А Мемлекет бұл процеске күнделікті араласып отыруы қажет;
В Мемлекет берілген процеске жұмыссыздықты табиғи деңгейге жеткізу үшін ғана араласуы керек;
С Мемлекет еңбек нарығының қызметіне араласпауы керек, өйткені нарықтық жүйе автоматты түрде бағаларды, еңбекақының деңгейін және пайызды өзі реттейді;D Мемлекет еңбек ақының минималды қалыптасуына әсер етуі керек;
Е  Нарық шешуін қамтамасыз ете алмайтын мақсаттар қойылу керек.

71. Шешім қабылдау лагы төмендегілердің қайсысына жатады:
А Бірінші лагқа;
В Екінші лагқа;
С Төртінші лагқа;
D Бесінші лагқа;
Е Үшінші лагқа.

72. Экономикалық саясат құралдарының өзгеру лагы төмендегілердің қайсысына жатады:
А Бірінші лагқа;
В Екінші лагқа;
С Үшінші лагқа;
D Төртінші лагқа;
Е Бесінші лагқа.

73. Экономикалық өсуін мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттарына төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Антициклдік реттеу;
В Құрылымдық реттеу;
С Салықтық саясатты өткізу;
D Экономикалық өсу типін таңдау;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

74. Қазіргі заманға сай мақсатты функция өзіне төмендегілердің қайсысын қосады: 
А 10 элементті;
В 2-3 элементті;
С 4 элементті;
D 8 элементті;
Е 5 элементті.

75. Экономиканы мемлекеттік реттеуге төмендегілердің қайсысы толық анықтама береді:
А Өнім өндірілмей тұрып жүргізілетін мемлекеттік реттеу;
В Антициклдік реттеу;
С Антиинфляциялық саясат бойынша жүргізілетін қызмет;
D Ұдайы өндірістің тұрақтылығын қолдайтын, экономиканың дамуына жағдай жасайтын мемлекеттің қызметі;
Е  Макроэкономикалық тепе-теңдіктің категориясы.

76. Инфляцияны төмендету үшін үкімет не өткізеді:
А <<Қымбат ақша>> саясатын;
В <<Арзан ақша>> саясатын;
С Есептік ставканың төмендеуіне қарай өзгеру;
D Банктерді мемлекеттік тіркеу;
Е Шағын кәсіпкерлікті қолдау.

77. Алтын ақшалардың қағаз ақшалардан басты айырмашылығы неде:
А Олар <<сезу>> қасиетіне ие болады, яғни олар айналымда көп немесе аз болған жағдайды сезеді;В Олар айырбас құралы ретінде жүреді;
С Олар жинақталу құралы болып табылады;
D Олар тұрақтылық құралы болып табылады;
Е Олар сәндік құрал болып табылады.

78. Мемлекетті нарықтық субъект ретінде сипаттайтын белгілерге төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А Реттеуші субъект;
В Мемлекеттік табыстың нарықтан тыс пайда болуына байланысты <<екілік>>, <<қайтара туынды>> нарықтық субъект;  
С Мемлекеттік кәсіпкерлік;
D Экономиканы орталықтық басқару;
Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы.

79.Экономиканы мемлекеттік реттеудің мақсатына жатпайды:
А Нарықтық құрылымның қызмет нормасын қамтамасыз ететін заңдарды құрастыру;
В Нарықтық процестердің жоюға мүмкін емес теріс салдарды азайту;
С Нарықтық экономиканың тиімді қызмет етуі үшін құқықтық, қаржылық, әлеуметтік алғы шарттарды құру;
D Баспа станоктардың жұмысы есебінен мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу;Е Жоғарыда айтылғандардың барлығы;

80. Антициклдік реттеудің басты әдістері болып табылады:
А Бюджеттік саясат;
В Ақша саясаты;
С Валюталық саясат;
D Инвестициялық салықтық несиелердің жүйесі;
Е Фискалды саясат.

81. Құрылымдық реттеудің негізгі нысандарына жатады:
А Бюджеттік және салықтық саясат;
В Несие және ақша саясаты;
С Бюджеттік және несие саясаты;
D Валюталық және несие саясаты;
Е Салықтық және валюталық саясат.

82. Міндетті резерв нормалары:
А Ақша массасын шектейтін құралы ретінде енгізіледі;
В Салымдарды заңсыз алудан қорғайтын құралы ретінде енгізіледі;
С Банктік қызметті бақылау үшін енгізіледі;
D Дұрыс жауап жоқ;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

83. Міндетті резерв нормасы 100 % болған кездегі, ақша мультипликаторының мөлшері қанша болады:
А 0;
В 1;
С 10;
D 100;
Е 1000.

84. Ашық нарықтағы <<операцияның>> түсінігі:
А Тұрғындарды және фирмаларды коммерциялық банктермен несиелендіру;
В Коммерциялық банкпен орталық банкке қарыздарды ұсыну;
С Коомерциялық банк ұсынатын, қарыздардың мөлшеріннің өсуі немесе төмендету жолымен пайыздық ставканың деңгейіне әсер ету;
D Мемлекеттік бағалы қағаздарды сату немесе сатып алу кезіндегі орталық банктің қызметі;
Е Банктік қызметті бақылау.

85. Орталық банк ашық нарықта мемлекеттік бағалы қағаздардың үлкен мөлшерін сату арқылы, өзінің алдына қандай мақсат қояды:
А Несиені біршама қолайлы ету;
В Инвестицияның көлемін жоғарылату;
С Есеп ставкасын төмендету;
D Айналымдағы жалпы ақша массасын төмендету;
Е Инвестицияның көлемін төмендету.

86. М.Фридменнің және оның жақтастарының еңбегі төмендегілердің қайсысынан көрінді:
А Кейнсиандық экономикалық теориядан;
В Ақшаның сандық теориясының эволюциясынан;
С <<Шығындар-шығару>> үлгісінің талдауынан;
D Ұсыныс экономикасының теориясынан;
Е  Макроэкономикалық тепе-теңдіктің категориясынан.

87. Мемлекеттік қарыздардың басты проблемаларының бірі:
А Табыстардың тепе-теңдігі қысқаруы;
В Ұлттық өнімнің жартысы елдің шекарасынан тыс кетуі;
С Табыстың барлық деңгейінен жинақтамалардың бөлігінің өсуі;
D Жоғарыда аталғандардың барлығы;
Е  Дұрыс жауап жоқ.

88. Инвестициялардың және жинақтаулардың экономикалық тепе-теңдігін реттеу қандай жолмен жүзеге асады:
А Салықтық саясатты қайта қарау;
В Бюджеттік саясатты қолдану;
С Несие саясатын қолдану;
D Ақша саясатын қолдану;
Е Фискалды саясатты қолдану.

89. Мемлекеттің жарық түрде көрсетілген антиинфляциялық саясат келесіні ұсынады:
А Салық салу деңгейін жоғарылату және мемлекеттік шығындарды қысқарту;
В Салықтық түсімдерді қысқарту және мемлекеттік шығындарды қысқарту;
С Салықтарды және мемлекеттік шығындардың жоғарғы деңгейін өсіру;
D Салықтарды және мемлекеттік шығындардың жоғарғы деңгейін төмендету;
Е Салық салу деңгейін төмендету және мемлекеттік шығындарды жоғарылату.
  
90. Қазіргі заманға байланысты экономиканың тепе-теңдік жағдайына тиімді жету жолдары төмендегілердің қайсысы болып табылады:
А Нарықтық механизмнің қызметіне мемлекеттің араласпауы;
В Мемлекетпен экспансия саясатын жүзеге асыру;
С Мемлекетпен ұстап қалу саясатын жүзеге асыру;
D Мемлекеттің жиынтық сұранысқа ғана емес, сонымен қатар жиынтық ұсынысқа да әсер етуі;
Е Нарықтық механизмнің қызметіне мемлекеттің араласуы.

91. ЭМР-дің әкімшілік әдістерін қолдану қандай міндеттерге сәйкес келеді:
А Өндіріс өсімінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз ету;
В Ұлттық жұмысты нығайту;
С Орта мерзімді жалпы шаруашылықтық мемлекеттік бағдарламалардың ойдағыдай орындалуына жағдай жасау;
D Нарықтық механизмді түзету және оны экономикалық құралдармен түзетуге мүмкін емес жерлерді түзету;
Е Елдегі экономиканың салалық және территориялық құрылымының сәйкессіздікті теңестіру.

92. <<Экстенсивті факторлар>> категориясы деген ұғым нені білдіреді:
А Еңбек өнімділігінің өсуі;
В Еңбек ресурстарының жоғарылауы;
С Өндірістік алаңды кеңейту;
D Өндіріс технологиясының деңгейін сақтау кезіндегі инвестиция көлемінің өсуі;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

93. Төмендегілердің қайсысы АӨК-нің 3-ші звеносына жатады:
А Кәсіпорындардың және ұйымдардың қойма шаруашылығы;
В  Тұрғындардың жеке басты қойма шаруашылығы;
С Тракторлық және ауыл шаруашылық машина жасау;
D Тамақ өнеркәсібі;
Е Мал шаруашылығы.

94. Төмендегілердің қайсысы қоғамдық игілік болып табылмайды:
А Азық-түлік;
В Маяктар;
С Полиция;
D Ел қорғанысы;
Е Көшелерді жарықтандыру.

95. Ереже бойынша нарықтық экономиканың қай саласы мемлекеттік секторға жатады:
А Қоғамдық көлік;
В Тұрмыс заттарының өндірісі; 
С Ауыл шаруашылығы; 
D Көтерме сауда;
Е Киім және аяқ-киімді өндіру.

96. Кейнстің мультипликатор эффектісі қалай сипатталады:
А Белгілі бір инвестицияның көбейткіш түрінде табыстарға, жұмыс бастылыққа, сұранысқа және басқа да сфераға әсер етуі;
В Инвестицияның көп салаларының көбейткіш түрінде арнайы салаға, табыстарға, жұмыс бастылыққа, сұранысқа әсер етуі;
С Инвестиция санының өсімі;
D Тиімсіз кәсіпорындар санының төмендеуі;
Е Шығарылатын тауарлардың ассортиментінің жоғарылауы.

97. Төмендегілердің қайсысы функционалдық белгі бойынша болжамға жатады:
А Қысқа мерзімді;
В Ұзақ мерзімді;
С Салалық;
D Іздеуші;
Е Орта мерзімді.

98. Адам қоғамының дамуында технотәжірибелік шара келесідей өндірістің технологиялық әдістер сменасының тізбегін ұсынады:
А Табиғи-техникалық; ҒТП; ҒТР;
В Табиғи, техникалық; ҒТР;
С Табиғи, табиғи-техникалық; ҒТП; ҒТР;
D Табиғи, техникалық; ҒТП; ҒТР;
Е жауап жоқ.

99. Шеврон, Лукойл, Мобил секілді компаниялар Қазақстанның экономикасыныың қай сферасына инвестицияларын салған болатын:
А Түсті металдарды шығару және өндіруге; 
В Мұнай және газ секторына;
С Көмірді өндіруге;
D Құрылыс индустриясына;
Е Электроэнергетикаға.

100. Кез-келген мемлекетте құрылыс индустриясы дамуы кезінде рентаның қай түрі ескеріледі:
А Абсолютті рента;
В 1 дифференциациялық рента;
С 2 дифференциациялық рента;
D 1 және 2 дифференциациялық рента;
Е Рентаның барлық түрі.

101. Төмендегілердің қайсысы өндірістік инфрақұрылымның элементі болып табылады:
А Коммуналды-тұрмыстық қызмет көрсету;
В Қоғамдық қоректену;
С Басқарудың мемлекеттік аппараты;
D Жүк көлігі;
Е Банктік жүйе.

102. ҚР - ның әлеуметтік-экономикалық дамуы деңгей бойынша мемлекеттердің қайсыларына жатады:
А Өтпелі экономиканың дәстүрлі үлгісімен;
В Өтпелі экономиканың  жаңа дәстүрлі үлгісімен;
С Өнеркәсібі дамыған елдерге;
D Жаңа индустриалық елдерге;
Е Дұрыс жауап жоқ.

103. Төмендегілердің қайсысы қоғамдық тауарға жатады:
А Автобус;
В Кітап;
С Көше бағдаршамы;
D Футболка;
Е Хайуанат бағы.

104. Төмендегілердің қайсысы АӨК-нің бірінші звеносына жатады:
А Өсімдік шаруашылығы;
В Тұрғындардың жеке басты қойма шаруашылығы;
С Тракторлық және ауыл шаруашылық машина жасау;
D Тамақ өнеркәсібі;
Е Мал шаруашылығы.

105. Кез-келген мемлекеттің экономикалық өсу факторларына төмендегілердің қайсысы жатады:
А Табиғи ресурстардың саны мен сапасы;
В Еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
С Негізгі капиталдың көлемі;
D Өндірісте қолданылатын технологиялар;
Е Барлық жауаптар дұрыс.

106. Бәсекелестік емес және шығарылмайды деген түсініктер төмендегілердің қайсысына сәйкес емес:
А Қарапайым тауарларға;
В Тапшылық тауарларға;
С Өндірістік факторларға;
D Қоғамдық игілікке;
Е Барлық жауаптар дұрыс.

107. Мемлекеттік бағдарламалау міндеттеріне жатпайды:
А ЭМР мақсаттарына максималды түрде жетуін қамтамасыз ету;
В Нарықтық экономикаға зиян келтіру үшін емес, игілік үшін мемлекеттік нарықтық экономиканы жүзеге асыру;
С Ішкі бағаның бірыңғай деңгейін ұстап тұру;
D ЭМР алдына қойған мақсаттарын және мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыратын құралдардың сәйкестігін білу;
Е Шығындалатын бюджеттік қаражаттың тиімділігін және экономикасын қамтамасыз ету.

108. Қазіргі заманға сай кез-келген мемлекетте жүзеге асатын адам капиталына салынатын инвестициялар:
А Тұрғындардың білім мен дағды деңгейін көтереді;
В Еңбек сапасын көтереді;
С Физикалық капиталды біршама өндірісті етеді; 
D Еңбек процесі кезінде жүзеге асуы мүмкін немесе жоғарғы білім алу жолымен жүзеге асуы мүмкін;
Е Барлық жауаптар дұрыс.

109. Қоғамдық игілік жекеден қалай ерекшеленеді:
А Олар бөлінеді;
В Дара пайдалануда жатады;
С Олар бөлінеді және дара пайдалануда жатады;
D Олар бөлінбейді және дара пайдалануға жатпайды;
Е Дұрыс жауап жоқ.

110. Аймақтық деңгейде әлеуметтік-экономикалық процестерді реттеуді жүзеге асыратын жергілікті атқарушы орган:
А Сенат;
В Мәжіліс;
С Мәслихат;
D Парлмент;
Е Конгресс.

111. Кез-келген мемлекеттің инфрақұрылымдық саланың құрамына кіретін нарықтық экономикаға төменде берілген элементтердің қайсысы кіреді:
А Жоғары оқу орындары;
В Жолдар;
С қойма шаруашылық;
D Медициналық ғимарат;
Е Тауарлы-шикізат биржасы.

112. ҚР қазіргі заманғы аграрлы саясаттың мақсаттарына төмендегілердің қайсысы жатпайды:
А АӨК мемлекеттік қолдаудың тұрақты жүйесін құру;
В Азық-түліктің топталған импорты;
С Ауылдың әлеуметтік проблемаларын шешу;
D Аграрлы секторда нақтылы жеке меншіктерді құру;
Е Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін топтық дағдарысқа ұшырауын болдырмау.

113. Кез-келген мемлекетте жүзеге асатын инвестицияның деңгейі күтілетін пайдаға ғана тәуелді болмайды, тағы неге тәуелді болады:
А Экспорт пен импорт арасындағы қатынасқа; 
В Тұрғындардың өмір сүру деңгейіне;
С Пайыздық ставканың деңгейіне;
D Тарифтік тордағы разрядтардың санына;
Е Акциялардың курсына.

114.  Негізгі инвестициялар ҚР экономикасының қай секторына құйылады:
А Ауыл шаруашылық;
В Машина жасау;
С Отын - энергетикалық кешен; 
D Халық тұтынатын тауарларды өндіру;
Е ВПК.

115. Мақсатты белгісіне сәйкес мемлекеттік макроэкономикалық бағдарламалардың келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады:
А Қысқа, орта және ұзақмерзімді;
В Қарапайым және төтенше;
С Тотальдық;
D Әкімшілік;
Е Дұрыс жауап жоқ.

116. Адам қоғамының дамуында өркениеттік әдіс келесідей өркениет сменасының тізбегін ұсынады:
А Дәстүрлі қоғам, феодалдық қоғам, буржуазиялық қоғам, индустриалдық қоғам;
В Дәстүрлі  -  құл иеленушілік  -  феодалдық  -  буржуазиялық  -  индустриалдық;
С  Дәстүрлі  -  құл иеленушілік  -  буржуазиялық - постиндустриалдық;
D Жабайлық, дәстүрлі, буржуазиялық, постиндустриалдық;
Е Дәстүрлі, индустриалдық, постиндустриалдық.

117. Кез-келген мемлекетте жер ресурстар нарығындағы жердің бағасы тікелей неге байланысты болады:
А Кәсіпкерлік пайдаға;
В Жер иесінің тәжірибесіне;
С Банктік (ссудалық) пайыздың нормасына;
D Акциялардың курсына;
Е Рентаға.

118. Ертіс өзені арқылы жаңадан салынған автокөлікке арналған көпір Семей аймағында қандай инфрақұрылымның түрі кеңінен дамуына жағдай жасады:
А Әлеуметтік;
В Экономикалық;
С Өндірістік;
D Институционалдық;
Е Дұрыс жауап жоқ.

119. Шаруашылықтық жүйеден басқа жүйеге (бір өркениеттен басқа бір өркениетке көшу) көшудің дәуірі келесілерден тұрады:
А Латенттік кезең, су басу жағдайы, аяқтайтын кезең;
В Құлайтын дағдарыстың кезеңі, аяқтайтын кезең;
С Құлайтын дағдарыстың кезеңі, су басу жағдайы, аяқтайтын кезең;
D Латенттік кезең, құлайтын дағдарыстың кезеңі, аяқтайтын кезең;
Е Латенттік кезең, құлайтын дағдарыстың кезеңі, су басу жағдайы, аяқтайтын кезең.

120.  Мемлекетпен жүзеге асатын индустриалдық саясатта тездетілген амортизацияны қолдану ең бастысы қандай жағдайға әкеледі:
А Айналым капиталының шығандарының қысқаруына;
В Нарықта қазіргі заманға сай еңбек заттарының көбеюіне;
С Негізгі капиталдың жаңару темпінің жоғарылауына;
D Мшина жасау саласындағы кәсіпорындарда өндірістің орталықтануына;
Е А және В жауаптары дұрыс.

121. Адам қоғамының дамуында формациялық  әдіс келесідей формациялық сменасының тізбегін ұсынады:
А Алғашқы-қауымдық, буржуазиялық, социалистік, коммунистік;
В Алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, буржуазиялық, социалистік, коммунистік;
С Алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, буржуазиялық, феодалдық, коммунистік;
D Алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық, коммунистік;
Е Алғашқы-қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық, коммунистік.

122. Кез-келген мемлекетте көлік кешенінің дамуы төмендегілердің қайсысына біршама әсер етеді:
А Өндірісті орналастыру, бірлестіру және мамандандыру;
В Қабаттану жүйесі;
С Тұрғындардың өмір сүру деңгейі және оның белсенділігін жоғарылату;
D Жоғарыда көрсетілген процестердің барлығы және құбылыс толығымен;
Е А және В жауаптары дұрыс.

123. ҚР-ны қоса алғанда, өтпелі экономика мемлекеттерінің ауыл шаруашылықтық өндірістік күшінің дамуының төмен деңгейі төмендегілердің қайсысымен байланысты:
А Жұмыс күшінің арзандығымен;
В Айналымға жаңа жерлерді ұсыну мүмкіндігінен;
С Ауыл шаруашылық машиналарын сатып алатын өндірушілердің қаражатының болмауынан;
D Мемлекет тарапынан көмек көрсету жағдайының болмауынан;
Е Жоғарыда аталғандардың барлығы.

124. Кез-келген мемлекеттегі  автокөлік пен темір жолдардың тығыздығы төмендегілердің қайсысымен сипатталады:
А Елдің ЖҰӨ-ге байланысты авто және темір жол көліктерінің бөлігінің дамуымен;
В Тұрғындардың белсенділігінің деңгейімен;
С Елдің экономикалық дамуының деңгейімен;
D А және В жауаптары дұрыс;
Е Дұрыс жауап жоқ.

125. Мемлекеттік макроэкономикалық жоспарлауды жүргізуде қолданылатын негізгі әдістерінің бірі:
А Қарапайымнан күрделіге;
В Ғылыми абстракция;
С Баланстық;
D Логикалық және тарихтық бірлігі;
Е Дұрыс жауап жоқ. 

126. Нарықтық инфрақұрылымға төмендегілердің қайсысы кірмейді:
А Жарнамалық қызмет көрсету;
В Биржалар;
С Өндірістік кәсіпорындар;
D Аудиторлық фирмалар;
Е Банктер.

127. Мемлекеттік инвестициялық саясатты орындау келесідей бағыттар бойынша жүзеге асады, бірақ біреуінен басқа:
А Мемлекеттік бюджеттік ресурстарды пайдалану;
В Жеке тұлғалардың ағымдағы тұтынуына арналған алып қойған қаражатты тарту;
С Жеке және заңды тұлғалардың ішкі неселік ресурстарды пайдаланылуын тиімді инвестициялық ынталандыру;
D Тура және портфелді шетелдік инвестицияларды тиімді пайдалану және тарту;
Е Қарыз нысанындағы шетелдік капиталды тиімді пайдалану және тарту;

128. Заттық белгісіне қарай инвестицияның деңгейі пайыздық ставка деңгейіне ғана тәуелді болмайды, сонымен қатар төмендегілердің қайсысына тәуелді болады:
А Акцияның курсына;
В Тарифтік тордағы разрядтардың санына;  
С Тұрғындардың өмір сүру деңгейіне;
D Экспорт пен импорт арасындағы қатынасқа;
Е Күтілетін пайданың мөлшеріне.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс