УМКД

Сексеуіл ормандары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Семей қаласы Шәкәрім атындағы мемлекеттік Университеті
                     МСЖ құжат 3 деңгейлі
                                   ПОӘК
                                       
                                       
                                       
                       ПОӘК 042-18-21.1.71/03 -2014
                                       
                                       
                                   ПОӘК
        <<Агроорман мелиорациясы>>    пәннің
              оқу-әдістемелік материалдары
                                        
                                       
                                       
                                       
                                       
                                 11.09.2014ж.
                              №1 басылым
                                       

                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
  5В080100  <<Агрономия >> мамандығына арналған
                <<Агроорман мелиорациясы>>
                                пәнінің
                  ОҚУ -ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                                       
                                        
                                ПӘННІҢ  
              ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
                                       

                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                  Семей
                                      2014
                                       
                                       
                                Алғы сөз



I ҚҰРАСТЫРҒАН 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің   <<Агротехнология және орман ресурстары>> кафедрасының  аға оқытушысы Сагандыков Слям Нығыметжанұлы
<<__ >>  ______  2014 жыл
2 ТАЛҚЫЛАНДЫ  
2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің <<Агротехнология және орман ресурстарының>> кафедрасының мәжілісінде. 
Хаттама №   <<__>> ______ 2014 жыл, 

Кафедра меңгерушісі: ................ Есенғұлова Н.Ж. 

2.2. Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік бюро мәжілісінде 
Хаттама №   <<__>>______ 2014 жыл 

Төраға .................................. Джаманова Г.И.

3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде қаралды және баспаға ұсынылды 
Хаттама №    <<__>> ________  2014 жыл 

ОӘК төрағасы ................. Г.К Искакова


4. БАСЫЛЫМ   БІРІНШІ РЕТ ЕНГІЗІЛГЕН













                                              МАЗМҰНЫ

1 Глоссарий
2Дәрістер
3Тәжірибелік сабақтар
4Студенттердің өздік жұмыстары



































                              ГЛОССАРИЙ
                               ДӘРІСТЕР
                                Кіріспе
1Бөлім 
1.Агроорманмелиорациясының мағынасы
2.Орман мелиорациясы жазық даланың бір аймағы
3.Қазақстанның агроорман-мелиорация аудандастыру
2 Бөлім.
1.1  Ағаш бітімі (сүрекдіңдер), оның басты белгілері
 1.2  Кен дала -  орман мелиорациясының  обьектісі ретінде.
 1.3 Орман және  топырақ


















                                               Кіріспе
    Жер шарында жазық ландшафтар 2% ал жер төбеншіктерінде 8%бірақ  80%  адам  өміріне  қамтамасыз етеді.Жазықтың  90% агроландшафқа айналған. Солтүстік жарты шармен 37-520  бореаль  орманы және де шөл зонасы  аумағында ,Еуразия,Солтүстік Америка прериясы оларды климат  ажырата біледі,аумалы ылғалдануымен жазды және қысты күні  гумыспеп  қара  топыраққа  бай жануарлар қоры мол.Еуразияда дала жазығынан 1км-ден 600м-ден 9 мың километрге ұзартылған. Қазақстанда Батыс Сібір жазық ландшафттар арасында 52 және 480 с.ш  баурайынан Алтай тауының Орал тауының  батысына  дейін созылып жатыр.Бұл  ең ірі жазық алап Осы аймақтағы ормандарда орман жемістері мен жаңғақтары айтарлықтай көлемде дайындалады. Еліміздің батысы мен орталық бөлігінде ауа-райы құрғақ болғандықтан, орман жоқтың қасы. Сондықтан орман қорының 80%-ға солтүстік және солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан, оның тең жартысы Шығыс Қазақстан обылысындағы қарағайлы және майқарағайлы орманға жатады. Мұнда негізінен орман ағаштарын дайындау жұмыстары жүргізіледі. Қазақстан аумағының орман шаруашылығы географиялық ерекшеліктеріне  қарай үлкен  3 өңірге бөлінеді:
* Солтүстік  орманды дала (қайың, көктеректен тұратын шоқ ормандар және қарағайлы орман жолағы);
* Оңтүстік-Шығыс Тянь-Шань тауындағы және Іле Алатауындағы шыршалы орман;
*  Оңтүстіктің  шөлейтті жеріндегі сексеуілді орман. Сонымен қатар ірі өзендер бойына орналасқан өзен жағалауы ормандары бар. Олар Батыс Қазақстандағы жалғыз  орман типті болып саналады және суды реттеуде маңызды рөл атқарады. Егістікті қорғау үшін қолдан отырғызылған орман жолақтарының ауыл шаруашылығында атқаратын рөлі зор.
    Қазақстанда Орман шаруашылығы жұмыстарын Ауыл шаруашылығы министірініңнің Орман және аңшылық шаруа комитеті басқарады. Оның құрылымында9 мемлекеттік табиғи қорық,6 мемлекеттік ұлттық саябақ  орман шаруашылығы және биоресурстар жөніндегі 14 облыстық аймақтық басқарма бар. Олардың қарамағында орман және жеке жабайы табиғатты қорғау жөніндегі 138 мемлекеттік ұйым, "Қызыл жиде" республикалық мемлекеттік табиғат қорғау мекемесі, Орман шаруашылығын жобалау жөніндегі Қазақ мемлекеттік қазыналық кәсіпорны , "Қазақ орман орналастыру кәсіпорны", Қазақ орман қорғау және орман шаруашылығына қызмет көрсету жөніндегі авиацилық база, Алматы орман шаруашылығы селекциясының орталығы,"Көкшетау орман шаруашылығы селекциялық орталығы" республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны, Қазақ орман шаруашылығы басшылары мен мамандарының біліктілігін көтеру институты, Қазақ республикалық орман тұқымы мекемесі, "Аңшылық зоокәсіпшілік" ӨБ республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорны жұмыс істейді. Бұлардан басқа Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметі әкімшілігіне қарасты Бурабай ұлттық саябағы,Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігінің меншігінде орман шаруашылығы тәжірибе стансасы бар
  Орман питомниктерінде, дақылдарындағы сүрек және бұта таужыныстарына зиян келтіретін зиян жәндіктер құрамы, сонымен қатар табиғи өскіншектер әр түрлілігімен және бір текті еместігімен ерекшеленеді. Зиян келтіруіне және өмір сүру ерекшелігіне қарап олар мынадай 2 топқа бөлуге болады: топырақта өмір сүретін зянды жәндіктер (тамырларға зиянын келтіретін) және өсімдіктердің жер үсті бөліктеріне зиянын келтіретін жәндіктер.
   Бірінші топты құрайтын жәндіктер едәуір қауіпті болып табылады, өйткені олар жер астындағы жаңа ғана сепкен питомник дәндерімен, жаңа ғана шыққан тамырлармен қоректенеді. Осы жәндіктер өсімдіктің басқа да жерлеріне, сонымен қатар табиғи жаңаруынсыз дақылдарға зиянын тигізеді. Өсімдіктің жер үсті бөліктеріне зиян келтіретін қылқанжапырақпен, жапырақтармен, шырынмен, қабықпен және дің мен өркен жейтін жәндіктер тәлімдақтар мен дақылдардағы жатырлық, дендрологиялық бөлімдерде байқалады. Олар табиғи жанданғандарға да зиянын тигізеді.Бірінші жылдары отырғызылғаннан кейін питомниктермен мен орман дақылдары осы жерде ертеректе немесе қоршауға тараған, сонымен қатар арамшөптердегі көпулы зиянкестердің жабылуына килігеді. Орманның массивтерінің ішінде немесе жанында орналасқан питомниктермен мен орман дақылдарын орман өсімімен байланысты жәндіктері зиян келтіруі мүмкін. Бұрын ауылшаруышылық қолданысындағы немесе ауыл шаруашылығының жанында өскен питомниктер мен орман дақылдарын далалық, көкөкністік, бақшалық, бақ дақылдарының зиянкестері шабуыл жасауы мүмкін. Бұл құбылыс, көбінесе қоршаған питомниктер мен дақыл территориясындағы зиянкестердің тез арада көбею жылдарында көптеп кездеседі.Өсімдіктердің тамырын, сонымен қатар жаңа отырғызылған дәндер мен өскіншектерді бұзатын жәндіктерге шартылдақ қоңыз дернәсілдері мен басқа да тақташамұртты қоңыздар, шыртылдақтар дернәсілдері (сымқұрттар), қараденелілер мен тозаңжеушілерді (жалған сымқұрттар), бұзаубастар, ұзынсирақ-масалар, кейбір ұзынтұмсықтар және т.б. Тамырбұзушылардың экологиялық ортасы зиянды жәндітер             тобына қарсы көптеген әмбебап шараларды  -  жер жыртуды, культивацияны, инсектицидтерді топыраққа енгізу және т.б. ұсынады
    Орман қорғау -  орман қорын тиімді пайдалану, оны толықтыру, өрттен, зиянкестерден және аурулардан қорғау, сондай-ақ, ағаш өнімін арттыру шаралары.Ормады  аорман қорғау шараларын тиянақты жүргізу үшін орман бірнеше телімдерге бөлінеді де олардың әрқайсысы бір орманшыға бекітіледі.Орсаншының жұмысына техникалық орман қорғау инженері басшылық етеді, бақылайды. Орман қорғау жұмысында өртке қарсы шаралардың мұқият орындалуы бақыланады. Орманды рұқсатсыз кеспеу, ағаш дайындаушылар мен пішен шабушылардың, малшылардың, т.б. орман қорын сақтау ережелерін орындауы қадағаланады. Зиянды жәндіктер мен жануарлардың,өсімдік аурларының  пайда болуы бақыланып, қажет жағдайда тиісті мекемелерге тез хабарланады, күрес шаралары ұйымдастырылады. Орманда аң аулау, оның маусымдық ережелерін сақтау бақыланады.Орман қорғау ісінде, орман  радиостанция телефон болуы керек, өрт-химия станциялары құрылып, өрт сөндіру топтары ұйымдастырылады. Орман ұшақ, тікұшақтармен барланады. Қазақстанда орман қорғау жұмысымен Қазақ орман шаруашылығы жәнеагроорманмелиорация ғылыми зерттеу институты, орман шаруашылығы мекемелері, т.б. айналысады. 

1.1 Агроорманмелиорация түсінігі
    Агроорманмелиорация  −  Егістік жерлердің , бау-бақшалардың,табиғи жайылымдардың  кемістіктерін жойып,өнімділігін арттыру үшін сол сияқты  ауыл шаруашылық дақылдарын  табиғаттың кеселді жағдайларынан(мысалы: қауыншылық  топырақты эрозиядан су шайып немесе жел ұшырып кетуден тағы баскалардан)сақтау үшін қолданатын  мелиорация шараларының бір саласы
     Негізгі рель-агроорманмелиорацияда қорғаныстық орманның  табиғи немесе жасанды жолмен пайда болуы  сан-алуан мелиоранттық ықпалды қорғалады .Қорғаныстық орман дамуы әр формада  экалогиялық және әлеуметтік тұрғыда айрықша оңтүстік ормансыз аумактарда маңызы зор.Зертелген әдістерде олар әліде нақты және жан-жақты материалды  бағалауда. Қорғалатын орман комплекстарының  ең маңызды факторы биялогиялық  күшті қосылыс территориялық жасалу маңында іске асады.   Орман айғыздары эколгиялық жолымен және  жануарлар мен өсімдіктерімен ерекшеленеді.Сыртқы пішініне қарғанда біртін деп жоғалып  басқандайда жаңа шартар бойынша пайда болып  орнатылады. Орман айғыздарына құстар қоныстанады, ауыл шаруашылығының егістік алқаптарында : жануарларды сақтайтын және тамақпен қамтылған.Егістік алқаптарда ауруларды  турдырмау ушін  шаралар қолданылады.  Ауыл шаруашылығында арамшөптер және жазықтағы шөптер жиі орманның айғыздарына өтіп, оларды әлсіретеді. 

2.4. Көлік  жолдарын қорғау


   Топырақ зонасындағы темір жолдар.Олар  барынша тиімділік,сенімділікке,нарықсыздыққа,әдіс-тәсілімен қоса қанаушылы ққа  кедергі жасайды,және де ол табиғи көріністерден артта қалған.Ормандағы ағаш өсіру темір жолдардың әр жақты қорғаныстағы атқаратын қызметі: жолдарды жағалай қар, құм шарбақтары еніп кедергі жасайды .Поездарға желдің зиянды әсері сигнал беру арқылы мықты қорғап қалқалайды.
Ғимараттардың қирауы су тасқындарынан,сырғымалылардан және сайлардан қорғап сақтау су станциялары басқада темір транспорттын соның ішінде ғимаратты көгалдандыру.Негізгі қорғалатын орман темір жолдары келесі түрлерге  бөлінеді: қарды тоқтату ,қарды сорып алу ,желдің әлсіздігі,құмды жақсартуы,ағаштарды көгалдандыруы  және тағы басқа.
       Агротехтиика  -      Ауыл шаруашылық дақылдарын  егіп  өсіру  тәсілдерерінің  жүйесі.  Агротехника-егіншілік  технологиясы. Агротехника  өсімдіктің  биологиялық   ерекшеліктерінен  , қоршаған  ортаның   жағдайын ,  дақылды  егіп  өсіру  тәсілдерін   және  агрономия  жетістіктерін  негізге алады.
Агротехниканың мақсаты. Топырақтың  ылғалдылығын сақтау  арқылы  құнарлылығын  арттыру, оны су  мен  жел  эрозиясынан қорғау ,  сондай  -  ақ  аз  қаржы  жұмсап  ауыл   шаруашылық  дақылдарынан   мол өнім алу.  .      Агротехника  шараларына:
*  Ауыспалы егісті  пайдалану 
*  Топырақ өңдеу
*  Тыңайтқыш  шашу
* Тұқым әзірлеу 
*  Егін  егу 
*  Егісті күту 
*  Суару 
* Ору
* Бастыру
* Арамшөптерден , ауыл  шаруашылық  зиянкестерінен қорғау 
* Ауруларынан  тазарту жатады  
Қазақстанда агротехниканы  дамытуда  астық  шаруашылығы  ғылыми  - зерттеу  институты   ғалымдары  көп  еңбек  сіңірді.Қуаң далада  құрғақшылыққа жол бермеу , өнімділігі аз, шалғындар мен жайылымдарды   түбегейлі  жақсарту, сортаң жерлерді игеру, Қазақстанның  солтүстік  обылыстарына  лайықтап   тұқым  өсіру  жүйесін  жасап  ,  өндіріске  енгізеді  эрозияға қарсы  қолданылатын   машиналар ( Сыдыра жыртқыш құралдар, тұқым сепкіштер, тырмалар т.б) құрастырды.Агротехниканы  шаруашылықтың  және  ауа-райының   жылдық ерекшеліктеріне , ауыл шаруашылық    ғылыми  және озат  практикалық  жетістіктерге  сүйеніп жүргізіледі. Соның  нәтжесінде  агротехниканы  егінің  тұрақты  мол  өнімін  беруін,  еңбек   өнімділігінің   артуын  амтамасыз етеді.
          Ағаш өсіру  тандамалы темір жолдарды жасау үшін ағаш бұтақтарын  жинастырып  бір сызық бойына жинастырады.Бірақта бұны жинастыру мақсаты  - кейбір аумақтарды араластыру.Егер ормандарда сирек кездесетін орман жолақтары  қар бойына жиналмаған болмаса толық қабылданбайды.Дәл  осындай жағдай мен  ауыл шаруашылығында қорғалатын жолдар қарлы және құмды болып  келеді. Егер қар көп болса орман  жолақтарын жауып тастайды,егер аз болса темір жолдарға тығыз әсерін тигізеді. Қыстың   қарлы болуы темір жолдарға кері әсерін тигізеді.Тындамалы  аумақ  орман  жолақтарын  құрайды, көп  жолақты  құрылымнан  бірнеше  жолақтан  жан  -  жақты  тығыз болып  келеді (1/8) . Олардың  арасындағы жарылыс 10-30 метр . Олардың ара   қашықтығы  алшақ болса  ,орман  жолақтары  жақсы өседі. Әрқайсысының  орман  жолақтары  судан  бөлек,  олардың ара қашықтығы  жалпақ болып келеді.
    Керсінше  олардың арасында қосымша ылғалды арық жасайды. Орман шарттары 3-4 қатар нашар орман  жолағында, жарылыс аса көп. Орман  жолағындағы  бұталардың   ара-қашықтығы  2,5-3,0 м құрайды. Топырақты дымқылдатып  жақсарту  үшін , қосымша арасындағы,  ара қашықтығын жырту арқылы қолдайды.  Бұталар  жоғары   және  төмен  сирек
отырғызылған.  Жоғары  отырғызылған  орман  жолақтары  тез  өсе  бастайды.  Егістік  алқаптарында  қар қалың болып  жатуы  мүмкін ,олар  орман  бұтталарына  ауыртпашылық  түсіреді. 

2.5Ағаш  егу және  құмда отырғызу


Қызыл тал (Шелюга) (salix fragilis)  -   Ұзындығы 15-20 м  кейбір түрлері  40м дейін жетеді .Көшелерде әсемдік үшінде отырғызылады. Ерте гүлдейді, бал береді, Қабығы  тері илеуге, шыбығы корзина тоқуға  жарайды . Бұл кейде балғын  тал деп те  аталады.  Қазақстанның көп  жерінде  өседі . Ашық шағылдардағы  өсетін  бұталы тал. Бірақ оның сыртқы қабатты шөлейт және шөл жақта өседі.Оны шыбыртқы мен немесе сапта мен орналастырады. Табиғатта 170 түрі бар.Тал түрлерінің  көгалдандыруда   көбінесе  бойы  аласа  ,  бұтақтары  ирек  , жайыла  өсетін  жалғанбалы  сұрыптары  қолданылады.Сопақтау  келген  ұзын  жапырақтары  бар.Түсі  сұрғылт ,жасыл   жас  жапырағы  ақшыл  түсті  жаңа   жарған  гүл  секілді  көрінеді.Талдың  тағы  бір  түрлерін  бұтағының  әдемілігіне бола   өсіреді.
     Табиғатта   ылғалды  жерлерде,  өзен  су  маңайларында  өседі. Қолданылуы:   Ежелгі египеттіктер  талдың  діңінің  қабығын  суық  тигенде  және  ыстықты  қайтару  үшін  қолданады.  Аспирин   таблеткасындағы  салицинді  талдың  діңінен  тапқан .
Сексеуіл ормандары. Сексеуіл ормандары (сексеуілдер)  -  ағаштар мен бұталардан тұратын солтүстік жарты шардың аридті облыстарындағы сирек ағаш егіндері (шөлді-ағашты, тоғай немесе қопа).
Бұл ормандардың негізгі түрлеріне  -  ақ сексеуіл, қара сексеуіл және Зайсан өзені маңының  -  зайсандық сексеуілдері жатады.
Қазақстанда сексеуіл ормандары Солтүстік Арал маңынан республиканың оңтүстік шекарасына дейін және батыста Каспий теңізінен шығыста Алтай тауларына дейін тараған. Атап айтқанда, Балқаш маңы құмдары, Мойынқұм, Қызылқұм, Арал маңы, Қарақұм, Үлкен және Кіші Борсық, Тауқұм және Жетісу тау алды құмдары кіреді. 
Қазақстанда сексеуіл ормандарының көлемі мемлекеттік орман қорын есепке алу мәліметтері бойынша (01.01.1993 ж.) 4,995 млн. га немесе республикадағы барлық орман жамылғысы жерінің 46 %-ы. Сексеуіл ормандары облыстар бойынша Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарының шөлді зоналарында барлық орман жамылғысы жерлерінің 48,2 %-н құрайды. Осы ормандардың тек 16,2 мың га ғана Арал маңы шөлінде (Маңғыстау) орналасқан.
Орман қорын есепке алу мәліметтері сексеуілді ормандардың көлемі жылдан жылға өсіп келе жатқандығын көрсетеді, мысалы, 1966 ж.  -  4,17 млн га болса, бұл көрсеткіш 1993 ж.  -  4,99 млн га өскен, ал 2002 ж. 15,14 млн га болды. Оның ішінде қара сексеуілдер  -  67 %, ал ақ сексеуілдер 33 %.
В.Н. Бирюков, В.П. Бобровниктің орманөсіру аудандары бойынша жер бедерінің жағдайына қарай сексеуілдер түрін 12 топқа бөледі, оның ішінде 8 топ  -  қара сексеуілдер түрі, 3 топ  -  ақ сексеуілдер және 1-і аралас сексеуілдер (зайсандық сексеуілдер бөлінбейді).
Қара сексеуілдер негізінен сазды жазықтағы жайылмалы террасаларда, тақыр тәріздес топырақтардағы құмды жазықтарда, аласа дөңді құмдарда және құм жоталарында кездеседі. Қара сексеуілдердің кейбір топтары Балқаш маңында және Сарыесік-атырудың құмды жазықтарында кездеседі. 
Қара сексеуілдер Мойынқұм құмдарының құмды еңісті дөңдерінің шыңдарында және толық кескінделмеген қоңыр топырақты жазықтарында кездеседі. Аралас сексеуілдер негізінен құмды еңісті дөңдердің төменгі бөліктерінде кездеседі. Жусанды ақ сексеуілдер  -  құмды дөңдердің жоғарғы шыңдарында, жүзгүнді ақ сексеуілдер  -  тау тізбектерінің жоғарғы және төменгі бөліктерінде, шыңдарда, дөңдерде, барқандарда, шөптесінді ақ сексеуілдер тау тізбектерінің және дөңдердің төменгі бөлігінде, сор және сотаңданған топырақтарда, құмды шөлдерде кездеседі. 
Сексеуілдер әдетте жүзгүн, жыңғыл, теріскен, кейде шеңгел, астрогалдармен бірге кездеседі. Үстіртте және Солтүстік Арал маңының солтүстік шекарасындағы қара сексеуілдер кез-келген экологиялық жағдайларға, терең қабаттағы (20 м тереңдікте) грунт суларында да, қыстағы өте қатты аяздарға да (-37оС) шыдайды. 
Сексеуілдердің өсу қарқыны немесе көбеюі топырақтың әртүрлілігіне және климат жағдайларына байланысты. Бастапқы (алғашқы) қалың отырғызылған ағаш екпелеріне қарамастан жастарына қарай кесілген сексуілдер 1 га жерде 500-700 түп ағаштан аспайды. Барлық жағдайда орман алқаптарындағы ағаш егіндерінің жағдайлары нашарлағанда биік болып өсуі 26-28 жылда тоқтайды. 
Тоғайлы ормандар. Тоғайлы ормандар немесе тоғай деп Орталық және Орта Азия, сонымен қатар Қазақстанның шөлді аудандарының өзен жайылмаларындағы орман өсімдіктерін айтады. 
Қазақстанда тоғайлы ормандар республиканың оңтүстік бөлігіндегі Сырдария, Іле, Шу, Қаратал, Ақсу және Лепсі өзендері жайылмаларында кездеседі. Бұл өзен жайылмаларындағы өсімдіктерді адамдар ерте кезден-ақ жайылым сияқты егін шаруашылығында пайдаланған. 
Бұрынғы тоғайлар шаруашылықта онша қажет емес, ну, қопалар болды. Ал қазір олар мал жайылымдарынан кейін және кесіліп тасталғандықтан өте қатты өзгерген. Өзен ағындарын реттеу салдарынан су жүйелері де кедейленген (Іле, Сырдария).
Сырдария өзені жайылмасында туранга, жиде; шардара ауданында  -  тал; қазалы ауданында  -  тал, жидек және т.б. өседі. Іле өзені жағалауын туранга, шетен, жиде, тал; бақанас  -  жиде және тал; балқаш маңы  -  тал және жиде, сирек туранга. Қазақстанның барлық тоғай ормандарының ішінде жағдайы нашары Сырдария өзені тоғайлары. 
Сонымен Қазақстанның жазық жердегі ормандарының қысқаша талдауы, республиканың әкімшілік облыстарының  барлық табиғат зоналары үшін, оның ішінде орманды дала, шөлейт және шөл зоналарындағы негізгі проблема орман дамыту және көшеттерінің өнімділігін арттыру екендігін көрсетеді. Негізінен бұл адам әрекетінің орманға қамқорлықпен қарауына, оның шаруашылық және тұрмыстық қажеттілігіне байланысты. Орман жағдайларына ұзақ уақыттық атмосфералық-топырақтық құрғақшылық сияқты табиғи факторлар, зиянды насекомдар және "ыстық желден" пайда болған орман өрттері де әсер етеді

1.2 Ағаш бітімі (сүрекдіңдер), оның басты белгілері
Ағаш бітімінің морфологиялық маңызды айырмашылық белгілері бар және ол тұқымдар құрамымен, нысанымен, жасымен, шығу тегімен, бонитетімен, толықтылығымен, қабысуымен, қалыңдығымен, қорымен, өнімділігімен, даму жағдайымен топтастырылады.
Ағаш бітімінің құрамы  -  қалыптастыратын ағаш тұқымдарының тізбесі және әр тұқымның бітіміне қатынас дәрежесі. Егер ағаш бітімі бір ағаш тұқымынан немесе бірлі  -  жарым қоспадан құралса, онда ол таза, ал егер екі немесе одан көп тұқымнан құралса аралас деп аталады. Ағаш бітімінің құрамы 10  -  балдық жүйемен белгіленеді. Егер ол 7\10 қарағайдан және 3\10 қайыңнан құралса, онда құрамы 7ҚЗАҚ деп бөлінеді, бас әріптер тұқымдарды көрсетеді, ал сандар қосындысы 10 болу керек.
Ағаш бітімінде бір ағаш тұқымы көп болса, ол басым түскен деп аталады. Ал егер бітімдегі тұқым шаруашылықта бағалы болса оны басты деп атайды.
Ағаш бітімінің нысаны, ең маңызды кейіпі, бір биіктіктегі ағаштар қалыптастыратын қатарлар санымен анықталады. Егер ағаштардың бөрікбасы жалпы қатар құрастырса, онда ол ағаш бітімі қарапайым, немесе бір қатарлы деп аталады, ал егер екі немесе бірнеше қатар құрастырса, онда ол күрделі немесе көп қатарлы. Егер қатар толықтығы 0,3 кем болмаса, онда ағаш бітімін күрделіге жатқызады. Олар топырағы және климаттық жағдайлары қолайлы жерлерде қалыптасады. Жоғарғы қатарда тез өсетін, жарықты жақсы көретін тұқымдар өседі, ал екінші және үшіншіде жарықтың, аздығына көнетін ағаштар. Күрделі ағаш бітімінің мысалы ретінде мына ағаш бітімін келтіруге болады - қайың бірінші қатарда өседі, ал екінші қатарда  -  шырша.
 Іс жүзінде өсімдіктердің нысанын бөледі, оған қатарлар саны, ағаштар, бұталар, мүктер, қыналармен қалыптасқан. Бұл жағдайда ең жоғарғы қатарда ағаштар, сосын бұталар, ең төменінде  -  шөптер, мүктер, қыналар, олар топырақты жауып тұрады.
Ағаш бітімінің жасы  -  ол қатарды қалыптастыратын ағаштардың жасы, оның биологиялық және шаруашылық маңызы зор. Егер ағаштардың жасы жас классының шамасында болса бір жастағы болады, ал егер ол шамадан шықса, онда әр түрлі жастағы деп аталады.
Ағаш бітімінің жасына байланысты бөледі  -  жас, орта жаста, пісіп қалған, піскен, тұрып қалған деп. Жас ағаш бітімі  -  ағаш бітімінің қабысуынан екінші класстағы жасының аяғына дейінгі кезең. Бұл орманның ұрпағына жатады - өзі себілгенненөскендер, жаңа өсулер, балақ шыбықтар, олар қабысқаннан кейін шатқал қалыптастырады, яғни өте жиі және толық орман участогі, күтілмейді, I класс жасындағы балаусаға жатады. Ағаштар жылдам жіктелу, биіктікке тез өсу, қарқынды бұтақтанып және жапырақтану кезеңінде жас ағаш бітімі II классқа өтіп сырықтанады.
Ағаштардың жіктелуі саябырлау кезеңі басталады, бірақта өсуі қарқындап сүрекдіңнің қоры көбейіп тұқым беру кезеңі басталады. Ондай ағаш бітімін орта жастағыға жатқызады, яғни III класс басынан пісу жасына дейінгі кезең. Пісіп қалған ағаш бітімі, класс жасымен пісу жасын алдын  -  алады. Бұл кезеңде ағаштардың шаруашылық және техникалық белгілері анықталып, жақсы өнім беріп, биікке өсуді саябырлатып, диаметрі үлкейуі мен сүрегі жуандауы азаяды. Яғни табиғи сиреу және жіктелу төмендейді.
Пісу жасына келген  ағаш бітімінің сандық және сапалық көрсеткіштері белгіленіп шаруашылық мақсаттарына сәйкес болады. Ол кесуге дайын, негізгі ағаш сортименттерінің шығымы мен қоры өте жоғары. Ондай ағаш бітімдерінде дәндердің өнімі өте болуы байқалады. Тұрып қалған ағаш бітімдерінің жасы, пісу кезеңінің басталу уақытынан, екі немесе одан көп жас класстарымен жоғары. Ол уақытта өсу бәсеңдейді, жел сұлатпасы және зақымдану, ауыру әсерімен ағаштар өледі. Ағаш бітімі көп сирейді.
Ағаш бітімінің пайда болу тегі деп қалыптасу жасын айтады. Егер ағаш бітімі дәндер егумен немесе арнайы өсірілген жас ағаш өсімдіктерімен отырғызылып өсірілсе, онда ол қолмен жасаудан пайда болған ағаш бітімі. Егер ағаш бітімі дәндер қонумен немесе өзінен көбейсе, онда оның пайда болуын табиғи дейді. Қолдан жасалатын ағаш бітімдері орман шаруашылығы қарқынды дамитын жерлерде жиі болады. Ал табиғи ағаш бітімдері тұқымдық және балақ шыбықтық болып бөлінеді.
Дәндерден өскен ағаштардан пайда болған ағаш бітімі тұқымдық деп аталады. Тұқымдық жолмен барлық қылтықтық тұқымдар пайда болған, сонымен қатар көптеген жапырақтылар (емен,қайың,көктерек ж.т.б.). Дәннен өскен ағаштардың діңі тік болады.
Түбіртек балақ шыбықтан қалыптасқан ағаш бітімін балақ шыбықтық деп атайды. Балақ шыбықтық ағаштар топтасып өседі, ал діңдері қисық болады. Балақ шыбықтық жолмен жиі жапырақтылар өседі. Мысалы, қайыңдар  -  түбірден, көктерек  -  тамыр атпадан,хөке ағаштары  -  сұлама бұтақтардан.
Ағаш бітімдерін түпкілікті және туынды деп ажыратады. Табиғи жағдайларында қалыптасқан, белгілі орман өсімдіктері жағдайларына сәйкес басымды тұқыммен сипатталатын ағаш бітімін түпкілікті дейді. Адам әрекеттерімен немесе табиғи өзгерістердің әсерімен бұзылған түпкілікті ағаш бітімінің орнында қалыптасқан ағаш бітімін туынды деп атайды. Ол ағаш бітімдері, ереже ретінде, өнімділігімен нашар, төзімділігі және өміршеңдігімен, шаруашылық құндылығымен төмен.
Ағаш бітімінің бонитеті  -  орманның өсіп және даму сапасын сипаттайтын көрсеткіш, және онымен байланысты - өнімділік. Ол ағаш бітімінің негізгі қатарының орта биіктігі және жасымен анықталып класстарға бөлінеді. Егер ағаш бітімі биік және жас болса, онда орманның бонитет классы мен өнімділігі жоғары болады.
Ағаш бітімінің толықтығы - өсіп тұрған ағаштардың тығыздық дәрежесі, яғни алып тұрған көлемін қолдануын сипаттайды. Егер тұрған ағаштардың тығыздығы өте жоғары болса, онда ол көлемді ағаштарды араларына орналастыруға болмайды, яғни тығыздығы өте жоғары деп 1,0 белгіленеді. Егер бар ағаштар санына сондай көлемді және санды ағаштар қосу мүмкін болса, онда толықтық 0,5 болады.
Ағаш бітімінің толықтылығы  -  мүмкішілігін, өнімділігін, қорды және шаруашылық іс-шараларын анықтауды сипаттайтын маңызды көрсеткіш.Шымылдықтың қабысуы ағаш тұқымдарының орман шаруашылық қасиеттерімен, ағаш бітімінің бонитет классымен, құрамымен және жасымен, орман өсімдіктері жағдайымен және орман өсу аймағымен байланысты, сондықтан ағаш бітімінің бөрікбасының қабысу дәрежесін анықтайды. Кең бөрікбасын дамытатын ағаштарда шымылдық қабысуы биік болады. Оны бөрікбасының кескінімен анықтайды және бірдің оныншы дәрежесімен белгілейді. Шымылдық қабысуымен толықтықтың мәні мен мағынасы бірдей емес, бірақта екеуінің арасында тығыз қатынас бар. Егер қабысу жоғары болса, онда ағаш бітімінің толықтығы көп болады. Қабысуда да толықтағыдай ағаш бітімінің жоғары қабысқан, орташа қабысқан және төмен қабысқандығын анықтайды, сондықтан ол күтім кесуін жүргізгенде маңызды көрсеткіш болып есептеледі.
Ағаш бітімінің жиілігі  -  бір көлемдегі ағаштар саны.Бұл көрсеткіш ағаштардың биік және жуан өсуіне, жапырақтануына, бұтақтардан тазаруына әсер етеді.Жиі ағаш бітімінде ағаштардың жапырақсыздануы қарқынды, биіктігі мен диаметрі кіші, бұтақатрдан тазаруы жақсы.Оның ағаш бітімінің толықтығы және қабысуымен айқын байланысы бар. Көлеңкені ұнататын ағаш тұқымдарында (жөке ағашы) перде қабысуы жоғары болады, ал жарық сүйгіштерде (қарағай,қайың) керісінше. Жиілік ағаш бітімініңжасы мен орман өсу жағдайлары өзгеруімен өзгереді. Бонитеттің I классында ең төмен, ал V класста  -  ең жоғарғы. Ал өсу жағдайлары жақсарса ағаштарда көлемді болып өседі.
Ағаш бітімінің қоры  -  бір көлемдегі сүректің жалпы саны, әсіресе 1 га. Ағаш бітімінің қоры, маңызды экономикалық көрсеткіш болып есептеледі, өйткені екпе ағаштардың өнімділігін көрсетеді. Ал өнімділік тек ағаш діңінің қоры емес, ол бұтақтар, жапырақтар, тамырлар, сонымен қатар бір көлемдегі жаңа өсулер, майда тоғай, бүркеме дақылдар. Ағаш бітімінің қоры көлемдік дәрежеде (м3), ал өнімділік массасымен (т) есптеледі.  
Халық шаруашылығында қолдану көз қарасымен ағаш бітімінің ағаш қорының сапасы ағаш бітімінің тауарлылығы. Ол іскерлік және отындық діңдердің арақатынасымен анықталады, сосын қорды сапалық және сандық категорияларға бөлумен, яғни іскерлік сүрек ірілік және сорттар категорияларымен, шикізат технологиялық өңдеумен, отын, қалдық. Барлық ағаш діңдері тауарлылық класстарға бөлінеді, оның негізі іскерлік сүректің шығымы.

Ағаш бітімінің таксациялық сипаттамасының маңызды көрсеткіштерінің біреуі диаметр, яғни тамыр мойынынан 1,3 м биіктікте немесе кеуденің биіктігінде өсіп тұрған ағаштардың жуандығы.

  




1.2  Кен дала- орман  мелиорациясының обьектісі  ретінде.
    Кен дала-ландшафтің  типтік   зоналық  ішкі  континенталдық  аудан  субстропикалық  және орташа  кеңді  жағдайдағы  орташа   суық  қыстың  , 200-560мм  жылына  мөлшерде  түсуі   қар  немесе  жаңбырдың  , қара  немесе   қоңыр   қара  құнрлы  топырақ  ормансыз  су  бөлшектердегі  ксерофиттік  шөптілік  өсуімен    осок  және  отын   өсімдіктер ,  кейбір  жағдайда  жайық  және  шөптік  бұтақтар  арқылы  сипатталады.
  Нақты ормандар  көбінесе   су  қоймалар   жағалауында  немесе  аз  мөлшерде , әсіресе  Батыс Сібір жақта  төменінен  орналасады. Фауна  кендаласында  тышқандар,үйірме табандар, жабайы   құстар, жәндіктер  т.б. Кен   дала  өзінің  құнарлығымен  ерекшеленеді. Соңғы  кезде   кең  дала  даммен  өңделіп  және  егістік  жерге  айналған.   Кең  дала  алқаптары  қорда  сақталады.  Техникалық  және  дәнді  дақылдар   өнімдері  кең  даланы  негізі  болып  табылады. Табиғат  жағдайына   байланысты   кең  далада   өнімді  жоғарғы  деңгйде  алу  үшін  жағдай  мүмкіндігі жоқ,себебі  жел  соғу, желдік  және  су  эрозиясына  байланысты , тиісті іс шара  қажетілігін  қалайды .  Ауылшаруашылық  өнімдерінің   биологиялық   тиімділігі  артуы   үшін  кең  далада   орман   мөлшерін  өңдеу  іс  шаралардың   негізі  болып  табылады.
    Кең дала  көлемңнде   үш  үлкен  қосымша   өсіміне  сипаттама  беріледі: Солтүстік  ормандала  бұл  орман   кеңдала  негізгі  мезофильдік  түріне  (суғармалы  деңгейін  қажет  етеді)  түбірлі  деп   есептеледі  жер  бөлшегінің   ормандық өсімділігі.  Орман  өсімділігінің  және  шөп  бірге   өсуі   су   тапшылығын  білдіреді.  
Екінші  қосындысы   су   тапшылығына  байланысты.,құрғақ  жерде   өсетін   өсімдікке және  су  тапшылық  жерде  өсетін   өсімдікке   қияқ  шөпке  айналуы.
Үшіншіден  оңтүстікке  құрғақ  кең  дала, жартылай  кең  дала  өсімдіктерімен  мөлшері. Табиғатта  қолайсыз  жағдайына  және   құрғақшылыққа  байланысты  қажет    орман  алқптарына  жағдай  жасау.
Бұл  зоналарға  жатады : кең  дала  және  құрғақ  зоналар. Агроорман   іс  шараларды  басқару  және   жоспарлау   жоғарғы   тәжірибелік   мағнасы  бар   біркелкі  құнарлы   топырақтық  ауа  райы    және  геоморфологиялық  жағдайға   және  үлкен   территорияның  бөлшектік   айырмашылығына   байланысты  табиғи   және  орман   сақтау   іс  шараларына   байлнысты  ауылшаруашылық өнімдерін тиімділігін  көтеру.
                                       
1.4 Орман  және топырақ
	Топырақ  -   ол табиғи құрылым, генетикалық біріккен топырақтық қыртыстардан құрастырылған,    литосфераның  жоғарғы қыртыстары судың, ауаның және  тірі  ағзалардың әсерімен өзгерулерден жасалған.  Топырақтың   құнарлығы  бар, яғни  ағаштар, бұталар  және  басқа  өсімдіктерді  азот,  минералдық заттар  және сумен  керек   мөлшерде қамтамасыз ете алады. Ол  қатты, сұйық, газдалған және  тірі  бөліктерден  құралады.  Топырақтың  негізгі  массасы    ұсақ  топырақ, яғни 1 мм дейінгі  қиыршықтары  топырақ  коллоидтары   деп аталады.  Ол  қиыршықтар  топырақтың  механикалық құрамы және органикалық, минералдық,  органикалық-минералдық -қоспалардан тұрады.
	Топырақ  коллоидтары топырақ  құрастырғанда көп мағналы. Олар  топырақ өсімдіктерінен:  аммоний, калий, кальций, магний, фосфаттарды   сіңіріп,  сумен,  жуылудан сақтап  топырақ құрамын біріктіруге себепкер   болады.	
	Сұйық  бөлігі,  немесе  ерітінді, заттарды көшіреді, яғни  топырақтан  алып  өсімдіктерге  сумен  ертілген қоректік заттарды жеткізеді.
	Топырақтың газдалған бөлігі  немесе топырақ ауасы сумен толмаған құыстарды  толтырады.  Топырақ  ауасының  құрамында N - , О2, СО2 ұшпалы  органикалық  құрамдары бар,  олардың   саны топырақта  болып   жататын көптеген химиялық  биологиялық,  физикалық - химиялық үрдістерге байланысты.
	Топырақтың тірі бөлігі  топырақ флорасынан  тұрады, яғни  топырақ микроағзаларынан  (бактерийлер,  саңырауқұлақтар, актиномицеттер,  балдырлар т.б.) және топырақ жануарларынан  -  көптеген  омыртқасыз  жәнідіктер  -  қарапайымдар, кенелер, кұрттар, жәндіктер, сонымен  қатар  жер жыртушы  сүткөректілер (көртышқан, жертесер т.б.). Топырақ  флорасымен фаунасы затар  айналымында   маңызды роль атқарады және топырақ құрастыруға әсер  тигізушілердің біреулері.
	Жер бетіндегі  топырақтар түрлерінің молшылығы топырақ құрастырушы факторлардың  қарым-қатынасы  -  климат, аналық таулық құрылым, өсімдіктер, жануарлар,   аймақтың рельефінің  жасы, адамның  шаруашылық тіршілігі.
	Топырақтарды классификациялау  негізіне  топырақ танабының  құрылымы салынған. Яғни  олардың басталуы, дамуы және эволюциясы. Қазіргі  генетикалық классификация  аймақтық  -  генетикалық топтармен жүйеленген.
	Ормандық  -  далалық  және далалық аймақтарда  кеңінен  тараған  қара топырақ (құрғақ қарапайым  -  суық климаттың, көп жылдық шөптесін өсімдіктердің әсерімен);  шалғындық қара топырақ, кермекті сұр топырақ (ағаш, бұталар  немесе шалғындық өсімдіктер әсерімен).
Топырақтардың морфологиялық белгілері мен қасиеттері, яғни формасы мен құрылымы,  адамның  кәсібімен, азда болса сезімімен анықталады. Топырақ қабаты  морфологиялық  айырмашылығы бар генетикалық  қыртыстардан  тұрады. Морфологиялық  белгілері: реңі (бояуы), құрылымы, түйіршіктену құрамы, тығыздалуы.
Реңі, немесе топырақтың бояуы, минералогиялық және химиялық құрамымен байланысты, яғни  ондағы органикалық заттармен,  сондықтан  қара,  сұр немесе  қоңыр  болады.
Топырақ  құрылымдығы  -  қатты қоспаларының  әртүрлі формасы және көлемді  құрылымдарға  бөлінуі.  Әр бөлшектің  формасы топырақ құрылымы деп аталады. Құрылымның негізгі  үш түрін бөледі: куб тәріздес, призма тәріздес; плита тәріздес.
Топырақтың  қиыршықтану құрамы - әртүрлі  ірілігі бар  бөлшектерден құралу:  тастардан (бөлшектер көлденеңі 3 мм көп); құмдардан (0,01  -  3 мм), шаңдардан  (0,001  -  0,01), лайлардан (0,001 мм кем). Егер 0,01 мм кішкентай  бөлшектер  құрғақ  топырақта  10 % дейін болса,  онда  топырақ  құмды. Егер  физикалық саз бөлшектері 11-20 % болса, онда ол топырақ құмдау, ал  бөлшектер  21-50 % болса  -  саздақты, 51 % көп  болса  -  сазды.
Адам шаруашылық  құрғанда топырақтың  механикалық құрамы өте  мағналы болады. Одан  судың  топыраққа сіңуі, суды ұстауы,  өсімдіктердің тамырларының дамуы және  өңдеуші құралдарға топырақтың қарсы  тұруы. Соңдықтан құмды  және құмдау  топырақтар  өңдеуге  жеңіл,  саздақты және сазды  -  ауыр.   Еңбек  пен қаржы  жұмсау әртүрлі  болады.  Топырақтың механикалық  құрамы  ағаштардың өсу құрамына  әсер етеді.  Құмды  топырақта қарағай жиі өседі, ал құмдау топырақта шырша.
Топырақтың  тығыздалуы оның тығыздығын және қуыстылығын көрсетеді. Сондықтан  өте тығыз  (күрекпен  өңделмейді), тығыз  (күрекпен өңделеді), жұмсақ (күрек оңай кіреді, лақтырғанда шашылады), өте жұмсақ (топырақ төгіліп тұрады).
Топырақ климаттық  жағдайлармен  қатар өте маңызды  экологиялық фактор, өйткені  онымен  орманның  өсіп  -  дамуы байланысты. Ол  орманның   барлық  қасиеттерімен белгілерін  анықтайды. Оның  құнарлығымен құрамы,  әлпеті, бонитеті,  орман түрі, тіршілігі,  топырақ бетіндегі жабыныш  қалыптасады. Топырақ күшті  сүректің  техникалық  сапасына, тамыр  жүйесінің  формасына,  табиғатттың  қолайсыз  жағдайларына төзімді болуына, жабайы жануарлардың,  зиянды жәндіктердің, саңырауқұлақ ауруларының  болуына  әсер етеді.  Ал орманның  өсіп-өнуі  мен  табиғи  қайта  құрылуындағы  шешуші  жағдай.  Топырақтан ағаштар мен бұталар  минералдық заттарды тұздар ретінде алады, олар:  N, K, P, Ca, Mg, Fe, S және  микроэлементер:   Zn, Cu, Mn т.б.
Топырақ  ағаштардың  тамыр  жүйесін  қалыптастырады, ол механикалық құрамымен ылғалдылығына  байланысты. Терең, жақсы  дренаждалған топырақтарда, әсіресе  құмды  және саздақ құрамды жерлерде, ағаштардың жерге жайылуы жақсарады,  өйткені  күшті  сырықты  тамырланады. Құрғақ  топырақтарда,  әсіресе  құмды,  қарағайдың  өзіде  желден  сұламды, өйткені  тамырлары жер бетінде қалыптасады.
Орман, өзіде топырақ  құрылымына әсер етеді. Ол жапырақтар, қылқандар, бұтақтар, өлген  дәндер, қабықтар,  бүрілер түсімін береді. Ол түсімдер жер  бетіндегі тірі қабатпен,  микроағзалар әсер еткесін, шіріп  орман төсенішін қалыптастырады, ол топырақ құрылымына, шіріктер немесе  гумус,  минералдық  заттар жиналуға,  физикалық-механикалық қасиеттеріне әсер етеді. Әр ағаштың  жапырақтары мен   қылқандары  әр түрлі  шіриді, ол илік заттар,  шайыр болуға байланысты, сосын  олардың бірігуі жерде  жатуына әсер етеді. Қайың  жапырақтары,  қарағай  қылқандары және  түскен  бүрілер, сонымен қатар жұмсақ, майысып  тұратын төсеніш жасайды.  Топырақ құнарлығын білдіретін жұмсақ гумус қалыптасуы осымен байланысты. Ондай  төсеніште  шіру үрдісі жедел  жүреді, өйткені  ауаның оттегі  жақсы қамтамасыздандырылады, ылғал  жеткілікті. Төсеніште  бактерийлер, микроағзалар, құрттар және басқа  жәндіктер мен жануарлар көп болады,  сондықтан  гумус  қалыптасады, қоректік заттармен бай: органикалық және  минералдық. Ол органикалық заттардың барлық  санынан 85 ... 93 % құрастырады.
Шырша қылқандары, көктерек жапырақтары бір-біріне жабысып жатады, сондықтан шіру үрдісі  нашар  жүреді. Бұл жағдайда  дөрекі,  қышқыл гумус қалыптасады, өйткені  төсеніште  саңырауқұлақтар көп болады. Оттегі  аз болғандықтан,  төмен температуралық жағдайларда бұл төсеніштерде жаңбыр  құрттары жоқтың қасы, ылғал молдығынан,  микроағзалар  мен тескіш  жануарлар  болмаған соң  төсеніш бір-біріне жабысып  қатты болып қалады.

Жайылымды қорғау сызықтарын аймақтық топырақ-климаттық шарттарға сәйкес, ағашты немесе бұталы тұқымдарды отырғызып  немесе егіп жасайды.  Ресей Федерациясының Еуропалық бөлігінде және Сібірде сызықтарды үш қатардан (қатарлардың арасының ені 3-5 м және екпе көшеттердің қатарда орналасуы 0,8-1,5м арқылы) немесе әрбіреуінің ені 3 м-ге дейін үш егу таспаларынан (тор аралық өнделмеген сызықтар бойынша 3-6м) үңгу бойынша немесе басқа топырақты мелиоративтік өңдеу бойынша  жасайды. 
Жасыл шатырлар жануарлардың өміршеңдігін және олардың өнімділігін айтарлықтай жоғарлатады. 
Жергілікті сияқты жасыл шатырлар  - екпе ағаштардың ауданы бойынша кішігірім, қайсысы қуаң далалардың,  шөлейт және шөлдердің барлық аймақтарында құрылуы мүмкін. Дамыған мал шаруашылығының көптеген аймақтарында жағымсыз топырақтық жағдайлар және климат құрғақшылдығы ағаш тұқымдарының түгел дерлік табысты өсіп-жетілу мүмкіндігін шектейді, бірақ осы жағдайда да  төммен орналасқан шұғымалары бар жақсы топырақ- гидрологиялық шарттарымен кішігірім жер учаскелерін табуға болады.  Оларғаисортаңды, ақ сортаңды, өте сортаңды ашық-сарғылт және қоңыр топырақты бөлуге болмайды. 
Әр қора қой үшін немесе ірі қара мал табыны үшін екі жасыл шатыр салған жөн: біреуін ферманың жанынан (қоралар), суаттан алыс емес күндіз демалатын учаскеде (100 м алыс емес); екіншісін  -  жайылымдық  учаскенің ортасынан. Құстар үшін жасыл шатырды тікелей құс қораның жанынан бір жағынан немесе екі жағынан салады. 1200-1300 бас қойдың төлдейтің қорасы үшін немесе 180-200 бас ірі қара мал табыны үшін 1,0-1,2 га ауданд алатын жасыл шатыр салады; 500-600 бас қой қорасы үшін немесе 100-120 бас ірі қара мал үшін 0,3-0,5 га ауданмен шектелуге болады. 
Жасыл шатырдың көлеңкесінде малдар қалыпты орналасуы үшін бір басқа шаққанда келесі аффективті көлеңкелі бет аумағы қажет: қойлар үшін 2,5-3 м2 (қозылар үшін 1,5-2,0 м2), ірі қара мл үшін 10-12 м2 (бұзаулар үшін 4-6 м2) және құстар үшін 0,2-0,3 м2. 
Желді дәлізді жасыл шатырда жарым күн уақытта тиімді көлеңкелі жабын ауданы, әдетте,  оның жалпы аумағының 50-60% асайды, қора немесе табын үшін тиімді көлеңкелі беттің  ауданының есептелген нормасын екі есе көбейтіп және жасыл шатыр үшін қажет учаске ауданын алады. Күзде ертелік терең сүдігер жыртуды өткізеді, бірақ 45-60см терендікке үңги жыртуды жүргізген жөн. Тегістелген жыртылған жерде аспалы орқазғышпен ауданды бөліктеп және таңбалағаннан кейін 60-80 см тереңдікті шұңқырлар дайындайды, қайсысына күзде немесе келесі көктемде көшет отырғызады. Жасыл шатырларды 3-5 жастағы ірі өлшемді көшеттерден (биіктігі 3м кем емес) отырғызған жөн. Отырғызу алдында көшеттерде 1,5-2 м биіктік штамб қалыптастырады және ұшр басын кесіп тастайды. Отырғызу кезінде екі бағытта қатарлардың тузы сызықтығын қамтамасыз етеді. Жаыыл шатырды пайдалануды отырғызғаннан кейін 2 жылдан кейін бастайды (ірі өлшемді көшеттерді отырғызғанда).
Аймақтық жағдайларына және тағайындалуына байланысты жасыл шатырды жасау кезіне қауырсын сабақты шегіршінді, шетен жапырақты үйеңкіні, алмұртты, ақ қарағанды, гледичияны, айлантты, грек жаңғағын, жиде, сексеуіл, жүзгін, дала және татар үйеңксін, алма ағашын, абрикос, қарағай, жібекшені, ал  сумен жақсы қамтылғанда  -  теректі: канадалық, ақ және т.б. қолданған жөн. Құстарды дәруенді жеммен қамту үшін сондай-ақ басқа жемісті (шие, құмарта, терн, ирга, алтын түсті қарақат және т.б.) және бұршақ тұқымдастарды (сары қараған) отырғызған жөн. Ірі қара мал және қойлар үшін жасыл шатырға ұшар басы қалың және жылдам өсетін тұқымдарды енгізеді. Жасыл шатырды бір тұқымды етіп жасамаған жөн, микро шатырларды, қарама  - қарсы бір тұқымнан жасау қажет.
Фермалық (қоралық) қорғаныш екпе ағаш тары -  сызық типті орманды көшеттер, қыста қарлы және суық желдерден, ал көктем-жазғы және күзгі мерзімде шаңды борандардан және топырақ және шаңды күртіктерден малдарды және мал шаруашылық фермаларын қорғау үшін мал шаруашылық фермасының және қорасының басым желдер жағынан немесе жан-жағынан орналасқан. Ферма және қора алдында отырғызылатын көшеттер мал шаруашылық қүрылыстарынан 30-50 м қашықтықта, ені 10-20 м (3-5 қатар) 2-4 орманды кулисалардан тұратын, әрбіреуі олардың арасында 15-20 м қар жинауыш үзінділермен ормандық сызықтар түрінде орналасқан. Кулисалар, қар жинауыш үзінділердің саны және олардың ені қар күртіктерінің өлшемімен анықталады. 
Фермалар және қоралар маңында қорғаныш екпе ағаштарын негізінен екпелерді отырғызу арқылы жасайды, сирек тоғай шеті қатарлаарына бұта кулисаларын енгізіп ірі өлшемді көшеттерді отырғызады. Ауыр топыр-гидрологиялық шарттарда қора (ферма) маңында екпе ағаштарды тек бұталардан жасайды. Қатар араларының ені 3-4 м, қатарда екпелердің орналасуы 0,8-1,5 м сайын, көшеттердің 2-3 м сайын. Өсу орнының нақты шарттарына байланысты ағашты және бұталы тұқымдастар ретінде ең тұрақты тұқымдарды пайдаланады. 

                                       
                    ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР
        Орман айғыздарының алқапқа әсері.
                           3.1.Жел режимі.
Орман айғыздары байыпты ықпалды түрде қорғалатын алқаптың микроклиматына әсер етеді. Орман айғызы қорғалатын алқапқа өз әсерін тигізеді. Бірінші кезекте егістіктерде желдің жылдамдығын төмендетеді. Сонымен қатар басқа да,желдің бағытын,ашықтықты азайтады.Сонымен бірге ауаның тік қозғалысының шеңберлерін жердің бетіне дейін өзгертеді.Желдің жылдамдығын-барлық қауіпті қорғаныстық қызметтері анықтайды. Егістіктерде қардың тоқтатылуын,температура режиімінің өзгеруін,ылғалдылықтың көтерілуі,ауа қабатының ылғалдылығының көтерілуі және жердің ылғалдылығын,будың физикалық интенсивін транспирациясын төмендетеді.Су тасқыны құйынды қозғалыстың ашықтығы,желдің жылдамдығы бірталай төмендейді.Қорғалатын орман қорғанысы үш негізгі бөліктен тұрады.Ауыспалы,ажурлы,тығыз.Тығыз конструкция  - орман айғыздары тығыз күйінде саңылаулар арасында болады.Тығыз жерлерден жел өтіп кетпейді,тығыз қабатта жалағашпен толастық желсіздік зонасы құралады.Тығыз тілкемді орманда әншейін соғатын желдің жылдамдығы 15-20Н.Тығыз орман айғыздары желдің 5Н жылдамдығын төмендетеді.Орман айғыздары мал шаруашылығының мал жайылымдарын жолдың күртіктерін жақсартуға ықпал жасайды.Желдік тасқын 2 ге бөлінеді.Ішкі және сыртқы.Ішкі желдік тасқынның жылдамдығы 30Н ге дейін жетсе,ал сыртқы желдік тасқын 30-70%.Ажурлы айғыздар егістікті тозаңдандырады,аумалы қар жабынын жауып,қыстыгүні жерді жұмсақ күйінде сақтайды.Конструкциялық орман айғыздары кесек  - кесек саңылаулар арқылы,тал шыбықтың( 60-70% саңылауларын) діңдердің күтімін,азғантай желден басады( саңылаудың ауданы 10%) саңылауларда желдік тасқынды 2 бөлікке бөледі және жылдамдығын 3Н ге дейін төмендетеді.


                                                3.3Жер бетіндегі бу.
Ылғал буы- жер бетінің ең маңызды факторлары,өсімдіктің айқындаушы,олардың  биологиялық тиянақтылығы және астықты аудандарда,қуаңшылыққа қарамастан өздігінен бөлінеді.орман айғыздары жер бетіне әр түрлі жылдамдықта тарайтын ыстық,өызулы ауа ылғалдылығын жер бетіне бір қалыпты түсіріп,ауа қызуын біраз мөлшерде төмендетеді.Бұл ретте ауа райы үлкен рөл атқарады.Ылғалды ауа райындағы будың кемуі 10% ға дейін жетсе ал құрғақшылығы 25% ке дейін болады.Орман айғыздары буды азайтады,дымқылды көбейтіп,жауын шашыннан кейінгі жер бетіндегі буды өзіне сіңіреді.орман айғыздары қорғалатын алқаптарының ылғалдылығын,өсімдік шаруашылығының дамуына өзіндік әсерін тигізеді,тағы да үлкен салмақты ықпалды ормандар,орман айғыздары өсімдіктің транспирациясына да әсерін тигізеді.Олар еселікті төмендетеді және өсімдіктердің азықтылығын жоғарылатады.Еселік транспирациялар-судың санын граммен салыстырады,яғни өсімдіктің құрғақ затына 1 граммен есептейді.Өнімнің транспирациясын синтезделетін органикалық заттың грамм мен алынған 1 кг келетін транспирритін судың мөлшерімен анықталады.Қорғалатын орманды аймақтағы максимальді тыныш жерлер( 100-105 м қоршалған жерден) транспирацияның  төменгі интенсиві транспирация ( транспирация 435-483) көп мөлшердегі өнімділігі оның-2,007-2,196.


                            3.4Қарды реттеушінің орман белесіне әсері.
Орман белесі қарды ұстап тұрақты жақсы ұстайтын құрал болып табылады.Осыған байланысты қардың бөлігі орман белесінің ішінде кездеседі.Жеңіл топырақты ауданда алқапта шөгу мөлшеріне байланысты.Алқаптың үстінде қардың жиналуы,ылғалдың артық мөлшерде топырақты қорғауға байланысты аласа бұта өсіреді.Орман алқабының құрылымы саянон типтегі алқап-қардың біркелкі таралуы үшін жақсы құрал болып табылады.Бұндай алқап алдында омбы қар практика жүзінде болмайды.Себебі:алқаптан қар ұзын қалыңдау түрде 12-20Н аралықта орналасады.Бұндай алқаптарды суық және желді қыста құрғақ топырақты ауданда көруге болады.Жауған қардың мөлшері алқап арасындағы егіске байланысты қарды жылжытады.сондықтан орман алқабы қар алқап қатарының арасына байланысты емес,ал алқаптағы ағаш санының орналасуына байланысты.Егер тез өсетін түрді жасау үшін орман ағаштары қарды 2-3 жастан бастап ұстап тұра бастайды.Орман алқабы территориясын қосымша ылғалды жинауға байланысты,қысқы жұмыстар орман алқабы жағдайды ауылшаруашылығының егінін көтерілуі себепші болады.Бидай өнімінің артуы 1,7-2,5 ц/га құрайды.Топырақтың құнарлануына үлкен рөл атқаратын қардың 20% жылдық мөлшеріндегі тұтынуын құрайды.Судың артықтылығы қардағы егін қорғайтын алқап қайыңнан,теректен 10-12 жылдағы жаста 186-82мм құрайды.Топырақтағы орман алқабының  су өткізгіштік ұзақтығы 121мм/сағ,төменгі егіндегі ылғалдылық 570 мм 4 метрдегі топырақ алады.көктемдегі қарда,судың өтуін тамыр сіңіретін қабатына жағдай жасайды.Су грунтының 203,0 м алқаптар орнатуына байланысты жуу типі су режимдегі топырақ  төменгі жыныстарын 5 м-периодты шаю типі ашық сары топырақтың  сортаңы жақсарту процесі өсімдік ағашының әсерінен өте баяу жүреді.Орман өсуінің сәтті болуы үшін бұндай топырақтарға жоспарлы жер жыртуды,қажет етеді.5-8 т/га гипс,20-40т/га қара шірік кіргізеді.Сортаңды 50% қымбат бағалы еңбекті көп қажет ететін топырақ топырақтың құрылымын өзгерту керек.


3.5Орман алқаптарының ауылшаруашылығының дамууына әсері
Орман алқаптарының ауылшаруашылығындағы шөгу мөлшері ,вегатативті период,жаңбырлы күндердің және ауаның жоғарғы температурасы маусым,шілде айларында төмен болуы қуаңшылық болып табылады.Орташа ылғалдылық жақын арадағы жылдармен салыстырғанда шөгу мөлшері вегетациялау периоды,мамыр және маусым айларындағы ауа температурасымен және жаңбырлы күндер санына байланысты сипатталады.жақын арадағы көп жылдарда шөгу саны қорғалатын орман алқаптарының өнімі 5,9 ц-ден 1 га құрайды.Жоғарғы ылғалдылық жақын арадағы орташа мөлшері шөгу  мамыр мен маусым айлары болып табыладыЖаңбыр мен төмен ауа температурасының мөлшеріне байланысты сипатталады.
Жылдар аралығында ылғалдылық егін қорғалатын орман алқаптары орташа астық өнімінің арту 0,9 ц-ден 1 га.Бірақ бірнеше жағдайларда астық өнімінің орман алқаптарының ашық далада әсері төмен болады.Бұл жағдайды омбы қардың көп болуы,оның баяу еру,топырақтың ылғалдылығына,жаздық бидайдың жай өсуіне әсерін тигізеді.
Судың топырақты жібітуге әкелетін жағдай орман алқаптарындағы қардың көп мөлшерде сондықтан орман алқаптары судың грунт және олардың жыныстарының деңгейі белгілі бір әсерін тигізеді.
Судың көп дәрежедегі грунты,қардың көп жиналатын жерде жоғарылап орман алқаптарына әсерін тигізеді.орман алқаптарындағы грунт суының алқап аралығындағы сулы деңгейін көрсетеді.Сондықтан судың қатты көтерілу орман алқаптарында сирек болады.Мұндай кезде  орман алқаптары әрқашан  барлық ормандағы территория біріктіруге әкеледі.Қардың көп болуына байланысты барлық егістіктерде топырақтың қатуын  төмендетеді.Орман алқаптарын  алқаптар арасындағы клеткаларда топырақтың жібуі,ашық егістіктерден қарағанда ертерек басталады.Осыған байланысты қорғалатын алқаптарда таяз су 10-30% топырақты құнартады қорғалатын егістіктерге қарағанда әлде қайда жоғары болады.Судың жоғарғы ағуын топырақта тарауын төмендетеді.Ашық жерлерде бұл уақытта төменгі қабат ерімейді,және таяз су жаман сіңеді топыраққа,бұл жоғарғы жақты топырақты шайып және жырып кетуіне әкеледі.Ауыл шаруашылық жерін басқа  барлық орман алқаптарын топырақ процесіне әрдайым сол алқаптардыңа зиянын тигізеді.Орман даласындағы зонада орман алқаптары қардың жиналу топырақ лроцесінің жылжуын негізінен қара топырақта жүреді.
Сарғылт топырақта тез еритін тұздар ,гаризонтты топырақтың тереңдігінде байқалады.Ал жоғарғы гаризонтта айналып жүреді,өте тұрақты структура қарашірік егістігін қалыптастырады.


3.6 Табиғат қорғауындағы орман алқаптарын отырғызудың рөлі
Ауыл шаруашылығына жарамсыз,ыңғайсыз жерлерге орманды отырғызу  ауылшаруашылығына қолдануына қайта болатынын көрсетеді.
Сапалы үлгіге ормандағы құмды жерлер бірнеше алаңды алып жатқан,олар топырақтың бұзылуына эрозия қауіп төндіреді.Құмдарда көкөніс шөптері ,дәнді дақылдарды егуде жүзім салуда қолданылады.
Орман-ландшафты балансты және барлық ылғал айналымының интенсивін ,жердің сенімді қорғаушы  реттеушісі  биопродуцент  барлық био массаның кептіргіші 60% құрайды .Ол биосфераның құрамына кіреді,полоссальді энергияны тасушы ретінде онда болатын әртүрлі процестердің әсері болуына байланысты қолданылады.
Үлкен территориядағы жыртылатын жер орманды кесу  орман жне ауылшаруашылығының арақатынасын су бетін өзгертулер  терең бұзушылыққа ,жаратылыс процесіндегі құбылыстың сұрапыл бұзылу қатарының бұзылу қатарының артуын су және жел эрозиясының  барлық жерлердегі тұздануына және белгілі територияда ғы құмдануына әкеліп соғады.Орман алқаптарынан қорғалатын егістікте қарашірік 4-13 т,азот 100-400кг,фосфор 30-100 кг көп болады.
Биологизиванын  ауыспалы егіс өнімділігі агроорман ландышафтың топырақтың 2,5-19,3 баллға көтереді.Барлық егістіктегі өнімділік биоклиматтық потенциял 15-46 өседі.
Ағаш өсімділігі  10-15 есе жапырақ беті және массасы,шөптес өсімдікке қараған да бір бірлік алаңдағы көмірқышқылы 3 есе жұтып алады ( 18-45т) ж2не көміртегіні агроландшаф төмендеттіреді.орман алқаптарын отырғызу рөлі агрономдық жүктелімнің басқасы маңызды функциясы орман алқаптарының яғни табиғат қорғау.орман алқаптары  топырақты судан ,желден бұзылуын қорғайды.басты топырақ шығару режимін сақтайды.Ауа тозаңдануын  төмендетіп ,құстардың,жануарлардың бірнеше түрін сақтайды.Жыртылатын жердің интенсивтілігі орманды жою биосфераның тұрақсыздануына  әкеліп отыр,бұл кезде су эрозия тозаңдануды,интенсивті жердің тұздануын ,құмдануының арқасында ,флорамен фаунаның төмендеуіне әкеледі.Соңғы жлдары ауылшаруашылығында барлық ландшафты география принціпі  егінші системасын құрудан кетіп барады.Ауылшаруашылығында бұлар топырақты шығару процесіндегі экологиялық,биологиялық мөлшері териториядағы,қоршалған егісте топырақты тозаңдатудың дәрежесі біркелкі еместігін байқауға болады.тегістеу және кептіру қарашірік жинау үшін біркелкі жағдайды туғызады.Зерттелуден алынған ,негізгі орман алқаптарын қорғау фракцияға құмға байланысты 0,25 мм төмендеп,және көп ірі құрамына байланысты төмендейді.Осыдан кейін оң әсері 100 м егіс аумағына барады. 
Орман алқаптарының қорғау аумағы жыртылған жер горизонты структурасының жақсаруы ғана емес сонымен қатар, терең шөгіндіде АВ горизонтында жақсарады. Бұл қарашіріктің өзгеруіне және физика-химиялық топырақтың құрамына, топырақтың дымқылдауына байланысты. 
Қарашіріктің жиналуы оның орман алқаптарының еніне және жасына байланысты. Қарашірікті жинау жасы орналастыру процесі өте белсенді жиналады, бірақ белгілі бір анықталуына байланысты гидротермиялық қарашірік жиналуына бағынады.
Орман алқаптарын қорғау системасы басқа категориялардың орналасуына құмда, гидрографикалық сет, жолдан каналдар алшақ барлық орман массивті функцияларына қатысты: ауаны шаң тозаңнан тазарту, оттекпен алмастыру, гидрологиялық режимін жақсарту, химиялық, радиациялық, бактериологиялық су грунтінің жоғарғы көрсеткіші сонымен қатар эстетикалық және эмоционалды адамға әсері.
Орман алқаптарының ең әртүрлілігі экологиялық тіршілік флора және фауналар орманды және дала биотаптарының арасындағы байланысты жақсартады. Экологияға қызмет етеді, одан жасырымдарды табады, жәндіктер және құстар жануарлардан басқасы.


4.Орман алқаптарын отырғызу агротехникасы
Орман алқаптарын отырғызарда көптеген кезде түзу бұрышты кретка кіргізіледі.Түзубұрыштың ұзындығына байланысты  бойлық және бойлық емес деп аталады.Жолақты, ал қысқа -агрономиялық эффект-негізгі орман алқаптарын құрған және желді немесе эрозионды қауіпті перпендикулярды орналасады. Олар егіннің шекарасына байланысты. Олардың ішінде, егіс шекарасы жерді пайдалану шаруашылығы турабұрышты клетка системасына байланысты. Негізгі орман алқаптарының ара қашықтығы артық болмау керек. 
Әдеттегі және бір үлгідегі қара жер 500 м оңтүстік қара жер 400 м қою-сарғылт және сарғылт топырақ 350 м даланың құмды топырағында 400 м далада 300 м.Өте қатты дефиляция қара жерде шамалылау оптималды жалпақтығы орман алқабының 400 әдеттегі қара жер 300, оңтүстік қара жерде 25, қою сарғылт топырақта 200 м.Қорғалған орман алқаптарын құрайтын егістік жердегі уклонмен жергілікті төтеріңкі емес 1,5-2,00.Егін қорғау алқабы жел жылдамдығын эффективті түрде 30-40 өзінің биіктігінде тұрғызылған.
Топырақтың құарлығы судың жақсы жетілуімен алқаптар 20-22-ге дейінгі биіктікте болады және осы көрсеткіштегі төмендетуде оның биіктігі 6-8 м құруы мүмкін қосалқы алқап арақашықтығы 2000 м, құмды жерлерде 1000 м аспауы керек.
Алқап арақашықтығының аумағының мөлшері міндетті ауылшаруашылық жұмыстардың механизмі бойынша есептелу керек. Бірдей емес рельефті аудандардың еңкейген бөлікпен араласады, басқа агротехника кешенінің эрозия процесін жақсартып және ауылшаруашылық техникасына қиындық туғызбау керек.
Көлденеңдегі орман алқабын жалпы уклонға орналастыру керек, бірақ қия беріс емес белдеу олар үшін қосылған жерлерге шеттелген жырадан және ірі жылғадан орналастыру керек.
Жерді кесіп беру орман алқаптарында ауылшарушылығының егінін жинап болған соң немесе ерте көктемде егу кезіне дейін атқарылады.
Орман орталығында орналастыру өсіру әдісі деп аталады. Орналастыру орнына байланысты бірнеше модификация бар. Олар қосылған қатар және шахматты әдістер. Қатар әдісі бір-бірінен параллель сызықтармен түзу бірдей қалған түрдегі суреті бар, ал шахматты-квадратты тәсілі бастапқы түрден айырмашылығы қатарлы және қосалқы орнының арасына байланысты.
Соңғы кездері қатарлы әдісте орман алқаптарын қатар аралығын 2,5 және 5 м қолданады. Дала және орманды дала аймағында ылғи қатар 3,4 және 5 м аралықта қолданылады. Орманды дала және дала зоналарында қара жердегі топырақ 3, құрғақ далада қою-сарғылт топырақтар 4 және жарты құмды жерлерде сарғылт және ашық сарғылт топырақта 5 м.
Өсімдіктердің арақашықтығы ауытқымалы 1-ден 3 м екпе көшет 1-ден 2, ал көшет отырғызу 2-ден 3 м дейін болады. Екпе көшет пен көшеттің аз бөлігініің қара жерде ал үлкен бөлігі сарғылт топырақтағы аудандарда кездеседі.
Құрғақ далада, құмда жыртылған қоректенетін аумақ егін даласын қорғайтын орман алқаптарына ерекшк кепілдеме болады. Әсіресе бұл құм жерлерде, ауылшаруашылықтағы аумақтар, ауыр орман өсімдіктерінің жағдайымен ылғи орман жарамды аумақтармен алмастыру маңызды болып табылады.
Көшеттерді отырғызу тез өсетін ағаш түрлерін дала аумақтарында өсімдіктер саны 1200-1300 шт/га ал құмды аудандарда 1000 шт/га құрайды. Орман алқаптарының көшеттерінің санының төмендеуі екі жағдайда 650-700 шт/га.
Диагоналді топтағы әдісті құру үшін  -  көшеттерді тұрғызу егін даласын қорғайтын алқаптары мен көшеттерді отырғызу немесе ұрықты егу ағаш түрін алқаптарының биотоптың 7-10 м ұзына бойығы қатардың арақашықтығы болып табылады. 1,5-1,7 м 1га алқапқа шамамен 750 биотоп орналасқан.


       4.2 Егін даласын қорғайтын орман алқаптары және жол торабы
Егін даласын қорғайтын орман алқаптарын құру жобасы жол торабына сәйкес келу керек. Жол төсемі көлденеңін дұрыс түсіру үшін жергілікті маңыздылығы уақытта егін жолдары әдетте егіннен алшақ ауыспалы егіс салады. 
Ауылшарушылық машинаны қайта орналастыру агрегаты бір алқап арасында клеткадан басқа келетін алшақ ені 9-дан 24 м қарастырылады. Автомобиль жолы, жылқы транспорты ұзына бойы әр 500 м алшақ ені 6-7 м.


     4.3 Орман алқаптарын өсіру технологиясы
 Орман алқаптары үшін оның барлық агрофизикалық құрамының жақсарту көп жылдық арам шөптерінен тазарту,ылғалдың жиналуы.
Ағаш бұталарының , өсімдіктердің   тамырлануы үшін топырақты дайындау.
Күзде ауылшаруашылығын жинаудан кейін орылған жердің тереңдігі 10 см,ал қалған негізгі ағаш орманды сұр түсті топырақ негізгі түрді қарапайым қара жер шаймаланған типтегі ертедегі сүдігер жырту тереңдігі 27-30 см бір уақыттағы тереңдікте 35-40 см-ге дейін барады.Сүдігер жырту жыртудың ең қолайлы уақыты тамыз және қыркүйек айының басы.Ертедегі көктемде тырмалауды екі жолмен топырақтың ылғалдылығы үшін ( жабу үшін жүргізеді).Көктемгі және нақты периодтағы түзілген арам шөптерді ылғалдың сақталуын топырақты баптау үшін тырмалаудан бастап қолданды.Көктемгі және жазғы өңдеп шығаруды құрғату жағдайына байланысты бір немесе екі көктемгі топырақты баптау тереңдігінде 10-12 см кейінгі 2-3 өңдеп шығару тереңдігі 8-6 және 6-5 мс-ге байланысты ең қолайлы әдіс болып табылады.
Күзде соқалау кезінде қайырмалы соқаның тереңдігі 27 см шұңқырдың қабаты 35-40 см-дегі топырақ тереңдігімен сипатталады.Топырақтың жеткілікті ылғалдылығына байланысты жер жырту негізгі сапада өңдеп шығару жоспарлы жер жырту 50-60 см тереңдікте,ал көктемде топырақ тырмаланып жүргізіледі.Топырақты жас көшеттерден,құмдардан бөгеуден қорғау үшін аймақтарда интенсивті режимнен сондай-ақ қардың жиналған аумағы үшін ауылшаруашылық жоғарғы сорттағы өсімдіктердің ені 1-1,5 метрді құрайды.Көшеттердің тамырын саптау,ойып алу тереңдігі 20-25 см.Көшеттерді келесі екпе көшетін қара қабаттарының келесі салымға сақтайды.Жоғарғы бөлігінде қардың қабаты 1 метрге дейін үсті үгінді мен жабылады.Қардың болмауына байланысты отырғызылатын материалды топырақтың үстіңгі бөлігіне бекітеді.
Орманды дала аумақтарында қорғалған орман алқаптарының құру үшін 2-3 қатардан жалпақтығы 3 м болатын қатар құрады.Дала зонасында қатар саны 3-4, ал жалпақтығы қатар арасының 3,0-4,5 м.қатардағы өсімдіктердің ара қашықтығы бірдей 1,5-3,0 м-де қолданылады.Орман алқаптарын отырғызу ерте көктем топырақтың төменгі бөлігінің жібіп кетуіне байланысты тұрғызылатын агрегатты күйдегі 2-3 орманды отырғызатын машинамен жүргізіледі.Тамырларды отырғызу кезінде тамырдың мойын жағы топырақтың төменгі бөлігінде 4-5 см орналасу керек.Өңдеу бұрмалаусыз тығыз болу керек.Отыр ғызулардан кейін көшеттерді оңдеп түсіру керек.Ағаштардың өсімдіктерін шахматты түрде орналастыру алдын ала іріктеусіз тізбектеледі.Бұл жағдайда тырғызу үшін соңғы 0 түзу сызықтығы бір, бөлігін бөлшегін ғана келесі орманды алқап үшін қолданылады.
Қосалқы орманды алқапты келесі жылғы көктемгк дейінгі жағдайда негізгі ағаштың түрінің 10%-і немесе бұтақтарға сәйкес келетін түрдің 20% ін сондай түрдегі бірінші салнған  сондай -ақ айналмалы материал алынып тасталынады.Әрбір 2-3 м қатарда орналасқан өсімдіктер қайтадан өңделеді.50% төмендеуіне байланысты толықтыру жүргізілмейді,ал аумақты қайта жыртып және қайтадан салады. Қорғалған орман алқаптарындағы топырақты қорғау топырақты баптау қатар арасындағы және бір қатардағы тырмалау тереңдігі 6 см-ден басталады. Бұдан кейін топырақты баптау КРД-1 ағаш дуалау органымен қосымша өсімдікті салуға байланысты қызмет етеді. Келесі өңдеу қатар арасында әрдайым универсалды топырақты баптау КУН-4  ал қатардағы алқаптың ұзындығын өңдеу 1 м-ге дейін орманды топырақта баптау КРЛ-1А алмасуымен анықталады. Біркелкі қатардағы топырақты баптау қатар арасының биіктігін тұрғызу 1 м-і келесі технологиялық комплексті машинада қолданылады. Орманды топырақты баптау + топырақты екі рет секциялап баптау + тырманың тісі (КЛ-2,6 + КВЛ-2 + ВЗСС-1).
Шахматты түрде орналастырылатын отырғызу орнын топырақ үшін агрегатты қозғалыс қатар арасындағы диагоналді қарама-қарсы бағытта қолданылады. Жылда орналастыру 4-5 рет өңделіп ,екінші жылы 3-4 рет үшінші және келесі жылдары 1-3 рет өңделіп отырылады. Қатарларды күту және өңдеу қабысу мөлшері бойынша, ал опманды далада қатар арасында әдетте 5-6 өлшем дала зонасындағы қара жерде 10 жылға дейін орман алқабындағы сарғылт топырақтың өмір бойына дейін жүргізіледі.
        4.4 Жер қатпарында орманды алқаптың түзілуі.   
 Жер қатпарындағы жарда он шақты орман алқаптарын (суды реттейтін және батпақты) су жүргізілетін типті және әр түрлі гидротехникалық құрылысқа сәйкес құрылады және олардың су ағарының үстіңгі бөлігінің 10%-ін есептеп қамтамасыз етеді.
Ағынның бұрмасын орнату үшін арнаулы гидротехникалық, ғимараттарға, үйінді немесе  үйіндінің яғни 0,3-0,6 м үйіндісінің жұмыстың биіктігімен, және арықтардың ені  0,4-1,0 м  болатын орман айғыздарын төменгі шетке орналастыру керек.
Бұл ретте  үйінділер тікелікпен 3°, ал°баурайларда жасайды. Арықтың тереңдігі бұл ретте 0,8-1,2 м.Үйінділер көпжылдық шөптің тұқымының 3-еселік жағымымен, ал арықтар органикалық (сабан, және  шөпшегі) немесе минералдық (қоқыс, терриконның бос тұқымы және т.п.) тектің тазартушы жылыт- материалымен толтырады.судың шай- жылдамдықтарының орманның айғызының масаханасының астында орманның,  үйінділермен біріктірілген айғызының трассасының еңістері есебімен  жобаланады. еңістер орманды сұрға деген қабылдайды.
 орманның айғыздары су конструкциямен енімен 9-12 1,5-2x3 м отырысының нобайымен жобалайды. Айғыздар таза қатар-қатар басты немесе ілеспе тұқымдарды жасайды.
     орманның айғыздарының арасында: − сұр орманның жерлерінде 140 м баурайларда 5° − тікелігімен  220 дан , баурайдың тікелігінің 20°болуға тиіс; нышанасыз − қаратопырақ сәйкесінше, 190 нан 200,  − қара жерлерде 200 -320 м дейін.
 орманның айғыздары шаюның зонасының биігі ормансыз өзектің сай-салалық буынын жобалайды, ал жеке жағаның шыңдармен шығатын сайлары арқылы тарайды. 
    тілкемнің  ені 12 м -басы таспаның тіркесінде  төменгі шетке  ғимаратпен (үйінді )  таспалардан  жасайды, ал қалған шетінің ені 8-10 көпжылдық шөп егіледі.
   Сүректі-бұталы тұқымның ассортименті орманның айғыздары   үшін ұсыныстарға сәйкес мен аймақтарды қарастырады. Тұқымдар таза қатар-қатар орналастырылып- 2,5х1 көшіреді немесе 3х1 м.Бұл ретте  айғыздың шеткі қатарларында бұтаны ( даланың ,  сайдың  ) көшіреді, ал орталарда - басты немесе ілеспе тұқымдар егіледі.Жерді  астын және  орманның айғыздарын жүйелі түрде қара немесе ерте көктемде әзірлейді, кейінгі қопсытумен аяқтайды.
Айғыздың отырысы  жазғытұры ССН- 1 орман отырғызу машиналарымен, ал −МПС- 1  тал-шыбықтарымен жүзеге асады.
    Агротехникалық қамдестіктер орнатқанға- дейін оның қабыстыруын орындайды. бұл ретте бірінші екі жылда 3-5 қатараралық жасаса,  үш жылда− жердің 2-4 өңдеуі ара қатараралықта және қатарларда, ал  төртте − сәйкесінше, 2  1 қатараралық  култиватор жасалынады.
                                       
           СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ

 1 Агроорман мелиорацияның маңызы .
 2  Топырақ эрозиясына қарсы пайдаланатын орман жолақтары
      3  Орман жолақтарын өсіру технологиясы
 4  Мал шаруашылығына пайдаланатын орман егістіктері
      5  Орман жолақтардың ауылшаруашылық дақылдардың өнімділігіне әсері
Пәндер
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz