Этнолингвистиканың зерттеу объектісі

ҚАЗАҚСТАН    РЕСПУБЛИКАСЫ  БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ  АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3-деңгейлі СМЖ
құжаты
                                       
                                   ПОӘК


ПОӘК 042-18-28.1.3/03 -2013
ПОӘК <<Этнолингвистика>>
пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 
______2013 жылғы 
                             № 1 басылым








5В011700 <<Қазақ тілі мен әдебиеті>> мамандығына  арналған
                      <<Этнолингвистика>>
          ПӘНІНІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК  КЕШЕНІ
                                        
             ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР




                                       

                                  СЕМЕЙ
                                     2013

                                Мазмұны

1  Глоссарий
2  Дәрістер
3  Практикалық сабақтар
4  Студенттердің өздік жұмысы 


















1 ГЛОССАРИЙ 
Этнолингвистика  -  гректің " ethnos " (халық, тайпа) және лингвистика деген ұғымдарынан туындайтын, тілді оның мәдениетке қатысы тұрғысынан зерделейтін әрі лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың біте қайнаса келіп, тілдің қызметі мен дамуына тигізетін әсерін зерттейтін тіл білімінің саласы.Этнос  -  ғылым ретінде өткен бір дәуірлерде дүниеге келіп, белгілі бір геолграфиялық ортада қалыптасып, шұғылданған тіршілік-тірлігі бірыңғай, мінез-құлқы ұқсас, діні де, тілі де бір, салт  -  дәсүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өзінің ортақ тегін, туыстығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы.
<<этнос болмысы>>  --  этностыңұлттық    бейнесі,тарихи тұлғасы және ол туралы  реальды шындық
<<Індете зерттеу>>  - шартты түрде алынып отырған бұл терминнің мәнісі  --  зерттеушінің тілімізде күнделікті айтылып, жазылып жүрген (<<қолбала, елгезек>>) сөздермен ғана шектеліп қалмай, неөзі білетін,   шеті   көрініп   тұрған,   не   ұмыт   болған  тіл   фактілерінің  <<ізіне түсіп>>,   лексикалык   қордың   қойнау-қолаттарынан   іздеп   тауып,   түп тамырымен  қопарып, түбегейлі  айқындауға тырысу деген сөз.әлемнің тілдік бейнесі - біріншіден, белгілі бір ұлттық тілге қатыссыз, яғни тіларалық өзгешеліктерге тәуелсіз айқындалатын ұғым; екіншіден, керісінше, тілдік ерекшеліктерге, ең алдымен, лексикалық номинация жүйесіндегі өзіндік белгілерге бағыттала әрі ұлттық тілдің негізінде қалыптасатын ұғым (Э.Д.Сүлейменова);әлеуметтік лингвистика - тілдің қоғамдық қызметтерін, әлеуметтік шартталған белгілері мен заңдылықтарын кешенді түрде зерттейтін қазіргі тіл ғылымының маңызды бағыттарының бірі, ол тіларалық байланыс жағдайындағы кез келген тілдің өмір сүру формасына, қоғамдық қызметінің ауқымы мен сипатына қатысты айқындалатын тілдердің қызмет ету ерекшеліктерін қарастыратын сала (Э.Д.Сүлейменова);когнитивтік лингвистика дегеніміз  -  танымдық құрылымдардың лингвистикалық сәйкестіктері мен мүмкіндіктерін анықтау, белгілі бір тілдік жағдайды қойылатын мақсатқа, әсер етуші себеп-салдарға орай әр түрлі тілдік құралдар арқылы сипаттау, олардың әр келкі деңгейде қабылдану өзгешелігін зерделеу;концепт  -  адам санасының ойлау бірліктері мен психикалық ресурстарын, білім мен тәжірибенің бейнелі көрсеткіштерін құрайтын, хабарлы құрылымдарды түсіндіруге мүмкіндік беретін когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі;лингвомәдени концепт - жалпы бір ұлт мәдениетінің басты элементі, адамның ментальды әлемінің басты ұяшығы; этномәдени санада сақталған, белгілі бір ұлттың ұрпақтан ұрпаққа берілетін ықшам әрі терең мағыналы шындық болмыс, ұлттық мәдени құндылықтары жөніндегі сан ғасырлық түсінігін білдіретін құрылым (Ислам Айбарша);мәдениет дегеніміз  -  адамзат өмірін ұйымдастырып, дамытатын арнайы тәсілдер жиынтығы; қоғамның дамуын сипаттайтын тарихи деңгей; белгілі-бір адам әрекетінің қалыптасу негіздері; ұлттар мен этностардың тарихи дәуірлеуінің сипаттамасы; қоғамдық, этикалық нормалардың даму деңгейі; - адамдардың сөйлеу әрекетін оның мінез-құлқындағы өзгешеліктерімен байланыстыра, тілдік тұлға ұғымын жеке психологиялық аспектіде қарастырыра дамып отыратын бағыттардың маңыздысы;ұлттық-мәдени кеңістік және этномәдени белгілер - өзге мәдени құбылыстармен бетпе-бет келгенде ғана айқындалатындықтан әрі мағыналық ерекшелігін информациялар мен эмоциялар тізбегі, адам өмір сүретін және қызмет ететін виртуалды әрі шынайы шарттар құрайтын ерекшеліктер;ұлттық мәдениет - этникалық мәдениеттің негізінде қалыптасатынына қарамастан, жазу мен білім жүйелеріне қатысты сұрыпталып, қоғамның әлеуметтік-саяси әрі технологиялық дамуында, әдебиеті мен өнерінде, пәлсапасы мен ғылымында көрініс табатын құбылыс, ғалымдар бұл ұғымды <<белгілі бір елде, мемлекетте тіршілік ететін адамдардың рухани өмірін сипаттайтын символдар, наным-сенімдер, құндылықтар, өзін-өзі ұстау нормалары сынды ерекшеліктерден құралған күрделі құрылым>> деп сипаттайды;фрейм  -  1) онтологиялық тұрғыдан фреймдер ғылыми-практикалық әрекеттерді ұйымдастыру құрылымы деп қаралу керек; 2) гносеологиялық тұрғыдан  -  аталмыш әрекеттердің танымдық бейнесі анықталуы қажет; 3) когнитивтік тұрғыдан  -  фреймдер адам санасындағы деректерді жинақтайтын, реттеп отыратын құрылым ретінде айғақталуға тиіс;
2 ДӘРІСТЕР

                             №1 модуль.  
Қазақ этнолингвистикасы.Зерттеу объектілері
№1 дәріс тақырыбы: Этнолингвистиканың зерттеу объектілері мен мақсат-мүдделері
Жоспар:
*  <<Этнолингвистика>> термині  жайлы қысқаша түсінік
* Этнолингвист ғалымдардың еңбегіне қысқаша шолу 
* <<Этнос>>, <<этнос болмысы>>,  <<этнос тілі>>, <<тіл әлемі>> және т.б.        терминдерге қысқаша түсінік

1.  <<Этнолингвистика>> термині  жайлы қысқаша түсінік
Этнолингвистика  --  этнос болмысын оның тілі арқылы танып-білу мақсатынан туындаған лингвистиканың (тіл білімінің) жаңа да дербес бір саласы. <<Тіл әлемінің>> өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын толық та жан-жақты зерттеу барысында іштей жіктеліп, дүниеге келген социолингвистика, психолингвистика, статолингвистиика, паралингвистика іспеттес этнолингвистика да  --  <<этностаным>> мен <<тілтаным>> ғылымдарының ортақ проблемасы шеңберінде тоғысу нәтижесінде пайда болған жаңа сала. Ол  --  этностың инсандык һәм дүнияуи табиғатын тереңнен танып-білу үшін басқа емес, тек тіл феноменінің өзіне ғана тән ғажайып мүмкіншіліктері мен қазына байлығын зерделеп зерттеуді мақсат ететін ғылым.
Осыған байланысты этнолингвистика <<этнос>>, <<этнос болмысы>>,  <<этнос тілі>>, <<тіл әлемі>> деген үғым-түсініктерге ерекше мән береді. Өйткені бұлар жай термин ғана емес, бір таяқтын екі басы сияқты, бір-біріне етене қатысты, бірінсіз бірінің күні жоқ бір тұтас құбылыстың көрінісі іспетті. Бұл <<этнолингвистика>> терминінің атынан да, кұрамынан да (грекше ethnos  --  <<халық>> және латынша lingua  --  <<тіл>> > французша    inguistigue  --  <<тілтану>>)    айқын    көрініп тұр.
Алайда бұл термин ғылым саласында көптен бері-ақ қолданылып келе жатса да, оның дәл осымағынасы бірден қалыптаса қойған жоқ әрі ол туралы пікірталастар әлі күнге дейін жалғасуда; олар негізінен этнолингвистиканың зерттеу обьектісіне және басқа ғылым салаларымен қатысына байланысты болып келеді.
Алайда этнолингвистика  идеясын әр қырынан және әр деңгейде   қарастырып   келе   жатқан   ғалымдардың   (В.   Гумбольдт, B.	Вундт, А. А. Потебня, Г.Шухардт, Ф. де Соссюр, Бодуэн де Куртенэ т.б.) өздері де о бастан-ақ этнолингвистиканың <<Этнос пен эт - нос тілі>> негізінде қалыптасқанын толық мойындаса да, олардың өзара қатыстылығы мен үйлесімін айқындауға келгенде бір жерден шыға алмай жүргендігі мәлім. Мәселен, этнолингвистиканың аяқ тірер бір тағаны  --  <<этносты>> кейде <<этнос>> деуден қашқақтап, сан саққа жүгіртіп, біресе <<мәдениет>>, біресе <<тарих пен әлеуметтік жағдай>> деп, оның шеңберін тарылтып, бүтіннің бөлшегі ретінде көрсетулері ерекше көзге түседі. Мәселен, Фердинандт де Соссюр этнолингвистиканы этнос тарихы мен этнос тілі тарихының өзара әсерін зерттейтін ғылым ретінде танып, өзойын <<халыктың салт-дәстүрі оның тілінде көрінсе, тіл, керісінше, сол халықтың өзін қалыптастырады>> деп тұжырымдады.  Жалпы дұрыс пікір. Бірақ эт - нос тілінде өз көрінісін табатын тек оның салт-дәстүрі ғана емес қой.
Сол сияқты, Э. Сепир де этнография, салт-дәстүр, мифология т. б. осы сияқты ұғымдарды этнос болмысымен шендестіріп, <<тіл әлемін>> тілдің символдық қызметімен шектеп керсеткісі келеді. Ал, кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста <<этносты>> <<Адам>> деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингви - стиканын, баламасы ретінде антропология (<<адам туралы ғылым>>) терминінің қолдану үрдісі де байқалып отыр. Тағы бір пікір: Этно - лингвистиканы тек <<көне дүниені>> зерттеуші ғылым деп танып, оларды байырғы халық тілінен, жергілікті тіл ерекшеліктерінен іздеу. Мұны негізінен орыс ғалымдарына (Н. И. Толстой, В. Н. То - поров, В. В. Иванов, А. Ф. Журавлев т. б.) тән дәстүр десе де болады. Көненің көзіне көбірек көңіл бөлу үрдісі қазақ этнолингвистерінен де байқалады. Саясатта: этнолингвистика  --  қоғамдағы этнос тілінің жағдайын білдіреді. Міне, көріп отырғанымыздай, <<этнолингвистиканы мақсат-мүддесі мен зерттеу объектісі, әдіс-тәсілдері айқын, төрт аяғынан тік тұрған ғылым>> деп айтуға әлі ерте. 

2.Этнолингвист ғалымдардың еңбегіне қысқаша шолу 
Тiл фактiлерi тұнып тұрған тарих. Себебi, әртүрлi заттардың, құбылыстардың аты-жөнi, сыр-сипаты, қоғамдық қатынастар, әдет-ғұрып, салт-сана мен дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәрi де кейiнгi буындарға тек тiл деректерi арқылы ғана, яғни сол халық тiлiндегi сөздер мен сөз тiркестерi, фразеологизмдер  мен мақал-мәтелдер, аңыз-ертегiлер арқылы ғана келiп жетуi мүмкiн. Халықтың жалпы рухани өмiрiн, талай ғасырлық тағылым жүйесiн, ата-салтын, елдiк қасиетiн, ұлттық болмысқа тiкелей  қатысты байырғы сөз қазынасын қайта түрлендiруде ерекше орын алатын тiл бiлiмi саласының бiрi  -  этнолингвистика. Өйткенi этно, фитотұрақты  тіркестердiң өмiрге келуi, қолданыс ерекшелiктерi, халықтың өмiр туралы сан алуан пайым-байқауларынан, ойға түйгендерiнен әртүрлi қарым-қатынастар барысында айқындалатын сезiм, айшықты ой, психологиялық жай-күйi т.б. факторлар негiзiнде пайда болуына этнолингвистика ғана толық та жан-жақты жауап бере алады. Тiл бiлiмi тарихын зерттеушiлер этнолингвистикалық зерттеулердiң кейбiр көрiнiстерi И.Г. Гердерде (XVIII ғ.), В. Гумбольдтте (XIX ғ.), яғни <<Гумбольдтовское понятие <<народного духа>> лежит в основе этнолингвистики, считающей каждый язык воплощением особой этнической культуры, народного духа, национального мировоззрения и языкового гения>>, -  деген пікіріне қатысты  болғанын, бiрақ этнолингвистика жаңа бағыт ретiнде XX ғ. басында пайда болғанын жазып, оны жазба тiлi жоқ америкалық үндiстердiң тiлi мен мәдениетiн зерттеген этнограф ғалымдар Ф. Боас және Э. Сепир аттарымен байланыстырады. Э.Сепир: <<Чрезвычайно важно, чтобы лингвисты, которых часто обвиняют  -  и обвиняют справедливо  в отказе выйти за пределы предмета своего исследования, наконец, поняли, что может означать их наука для интерпретации человеческого поведения вообще. Нравится ли им или нет,но они должны будут все больше и больше заниматься различными антропологическими,социологическими ипсихолингвистическимипроблемами которые вторгаются в область языка>>,  -  деп көрсеттi .Сепирдiң ықпалымен <<этнолингвистика>> тiл ғылымында термин ретiнде орнықты. 
Қазақ тiлi этнолингвистикасы жайында академик Ә.Т. Қайдар: <<Қазақ тiл бiлiмiнде ғылымның бұл саласы бұрын-соңды арнайы сөз болған емес. Сондықтан да бұл бiздер үшiн әрi жаңа, әрi тың проблема болып саналады. Ана тiлiнiң ұшан-теңiз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан асыл қазынасын, мүмкiндiгiнше, толық меңгерiп, ел игiлiгiне айналдыруды мақсат ететiн ғылым салаларының бiрi  -  осы этнолингвистика болса керек>> -  дей келiп, оның мақсатын, тиiмдi тәсiлдерiн алғаш рет талдап таратып  және       <<Этнолингвистика  -  этностың (одан ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тiл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретiнде атадан балаға, әулеттен нәсiлге үзiлмей ауысып келе жатқан дәстүрлi мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнiн ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тiл бiлiмiнiң күрделi де құнарлы саласы>> , -  деп нақты әрi тұжырымды анықтама бередi. Ал Н.И.Толстой: <<Этнолингвистика халықтың рухани байлығының, менталитетінің, шығармашылығының бір-бірімен байланысын, біріне-бірі <<тәуелділігін>>, астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Осы тұрғыдан қарағанда, тіл тек қатынас құралы емес, сонымен қатар этникалық (халықтық, ұлттық) мәдениеттің көрнекі позициядағы негізгі формаларының бірі болып табылады>> , - деп, атап өтеді.
3. <<Этнос>>, <<этнос болмысы>>,  <<этнос тілі>>, <<тіл әлемі>> және т.б.        терминдерге қысқаша түсінік
Жоғарыда этнолингвистика о бастан-ақ екі ұдай объектінің  --  эт - нос және оның тілінің  --  ортасынан туындаған ғылым саласы дедік. Демек, бұл этнос пен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде сарапқа салып мойыңдау, <<Этнос жоқ  жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды>> деген қағиданы нақтылы зерттеуге өзек ету деген сөз.                                                   
      Енді осы <<этнос>> деген тарихи күрделі ұғымды сол қалпында ала салмай, этнолингвистика мақсатына орай <<этнос болмысы>> деген ұғыммен алмастыруымыздың себебіне келсек, ол да ойға қонарлық уәжсияқты. Біріншіден, біз этностың жеке мәселелерін емес, оның тұтас бейнесін, барша болмысын анықтағымыз келеді; екіншіден, этностуралы толық мағлұмат тек оның тіл қазынасында ғана сақталады. Этностың шынайы болмысын басқа (мәс., этнология, антропология, археология, этнография т. б.) ғылымдар дәл этнолингвистикадай айқындай алмайды.
Сонда,<<этнос болмысы>> деп нені түсінеміз? Біздің пайымдауымызша,    <<этнос болмысы>>  --  этностыңұлттық    бейнесі,тарихи тұлғасы және ол туралы  реальды шындық  (реальная действительность). Басқаша айтқанда: <<этнос болмысы>> дегеніміз -- этностың сонау балаң    кезінен    бүгінгі    есейген    шағына    дейінгі    кешірген, өмір-тіршілігінің айнасы,  оның тілі  арқылы  қалыптасып,  жадында сақталып,  ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай рухани-мәдени қазынасы>>.
Этнос туралы осыншама мол деректер мен мағлұматтарды тек тіл ғана өз бойына сыйғызып, сары майдай сақтап, шашпай-төкпей ұрпағына жалғастыра алады. Осы қасиетіне байланысты тіл феноменін -  <<тіл әлемін>> этностың өзін танып-білудің қайнар көзі, біліктіліктің кәусар бұлағы десек, артық айтқандық емес. Бұл ұғымның ауқымына тілдің барлық қасиеті түгел сыйып түрғандай этностың дүниеге келуіне ұйытқы болған да  --  тіл, рухани-мәдени өмірінің өзегі де, өзін-өзі танып-білудің өлшемі де  --  сол тіл. Осының бәрі <<тіл әлемінен>> табылады, <<Адамтану>>, <<Қоғамтану>>, <<Табиғаттану>> деп аталатын ғылым салаларының қалыптасуына негіз болатын да, біле білсек, осы <<тіл әлемі>>.
Сонымен, <<тіл әлемі дегеніміз  --  этнос болмысына қатысты мыңдаған,   тіпті   миллиондаған  мағыналық  бірліктердің   жиынтығы, синтезі.
 Міне, осынау бай тіл қазынасын этнос болмысы тұрғысынан толықмеңгеру,   оның   бейне   бір   тұңғиық   теңіздей   терең   мағына-мазмұнына бойлай еніп, оны игеріп, танып білу, жүйелей түсіп, жан-жақты зерттеу этнолингвистиканың ең басты міндет-мақсаты болмақшы.     
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі  --  барлық жағдайда да этнос тілі. Алайда ғылым-білім саласында тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер көп-ақ. Олардың біразы этнос тіліне байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас, тілдік деректерді өз мүддесіне қарай зерттеп, білуге бағышталған ғылым, білім, мәдениет т. б. салалар.
    Бұл пәндерді өз ретінде 1) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мыс., мәдениеттану, этнография, этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрология, дінтану, педагогика, дидактика т. б. осы сияқты) қоғамдық-әлеуметтік пәндер және 2) этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты (мәс., этимология, диалектология, ономастика, фразеология, паремиология, терминология, лексикография т. б.) лингвистикалық пәндер деп үлкен екі топқа бөліп қарауға болады. Этнолингвистика мен социолингвистика да, экстралингвистика мен психолингвистика да, міне, осы кейінгі топқа жатады.<<Тіл әлеміне>>, <<тіл қазынасына>>, <<тіл құдіретіне>> т. б.  --  соқпай кете алмайтын аталған пәндерден этнолингвистика да бөлініп, жарылып өз алдына оңаша тұра алмаса керек. Осыған байланысты этнолингвистиканы <<пәнаралық ғылым саласы>> деп есептейтін ғалымдар да (М. М. Копыленко т. б.)  бар.
    Бірақ пайымдап қарасақ, аталмыш пәндердің этнолингвистикамен қатыстығы бірінші (қоғамдық) топтағы пәндермен зерттеу объектісіне байланысты болса, екінші (лингвистикалык) топтағы пәндермен зерттеу тәсіл-әдістеріне байланысты екен. Демек, объектіге (этнос тіліне) қатысты екі топтың екеуіне де ортақ объект және өзара мүдделестік бар деген сөз, бірақ олар бірін-бірі ауыстыра алмайды, өйткені олардың алдына қойған өз максат-мүддесі бар және олар бірдей емес. Солай бола тұрса да, этнолингвистика бұл екі топтын екеуімен де ыңғайына қарай үйлесіп, этнос болмысын танып-білуге қажетті әр пәннің өз тұсынан айқындап, саралап үлгірген деректерін өз елегінен өткізіп, өзінше пайымдап, пайдалануға тырысады. 

Дәрісті қорытындылау: Этнолингвистиканың зерттеу объектісі  --  барлық жағдайда да этнос тілі. Алайда ғылым-білім саласында тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер көп-ақ. Олардың біразы этнос тіліне байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас, тілдік деректерді өз мүддесіне қарай зерттеп, білуге бағышталған ғылым, білім, мәдениет т. б. салалар.
Бақылау сұрақтары:

* Этнолингвистика тарихы
* Тіл мен халықтың байланысын қалай түсіндіресіз?
* Халықты қандай тілдік мағыналық бірліктер арқылы тануға болады?
* Ә.Т. Қайдаров этнолингвистика туралы

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Қайдар Ә. Халық даналығы. Алматы: <<Толғанай Т>>, 2004.  -  560 б.2. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі, 19983. Маслова В.А. Лингвокультурология.  -  М: Академия, 2001.  -  208 с.4. Маслова В.А. Когнитивная линвистика. Минск: Тетра Системс, 2004. 
№2 дәріс тақырыбы: Қазақ этнолингвистикасының басқа пәндермен байланысы, өзіндік ерекшеліктері
Жоспар:
* Этнолингвистиканың зерттеу объектісі
* Этнолингвистика және мәдениеттану.Этнолингвистика және этнография. Этнолингвистика және этимология
* Қазақ этнолингвистикасының өзіне тән ерекшеліктері

1. Этнолингвистиканың зерттеу объектісі
Этнолингвистиканың зерттеу объектісін этностың тілі десек, оңдағы мақсаты  --  сол тіл арқылы этностың болмысын танып-білу болады. Алайда, бұл баршаға түсінікті нәрсе болып көрінгенімен, нақтылай келгенде, ол туралы әр түрлі көзқарастың барлығы, әркімнің әр түрлі бағытта әрекет етуі байқалады. Бір жағынан бұл заңды да құбылыс. Өйткені қай ғылым саласы болмасын, өзінің қалыптасуы дәуірінде ең алдымен бағыт-бағдарын, өз концепциясы мен принциптерін, зерттеудің тәсіл-әдістерін анықтап алуға тырысады. Сондықтан да этнолингвистиканын, объектілері мен мақсат-мүддесін айқындаудағы бұл тәрізді әр түрлі көзқарастарды сол ізденістердің жолдары деп қараған жөн.
Осы орайда, қазақ этнолингвистикасының да қалыптасу барысында айқындала бастаған өзіндік дәстүрі мен үрдісі, зерттеу объектісі мен әдіс-тәсілдері, ұстанған принциптері жоқ емес.Енді соларға тоқталып өтейік.
Этнолингвистиканың зерттеу объектісі  --  барлық жағдайда да этнос тілі екендігі айтылды. Алайда ғылым-білім саласында тілге тікелей қатысты, оны әр тұрғыдан зерттеуші, оған арқа сүйеуші пәндер көп-ақ. Олардың біразы этнос тіліне байланысты этнолингвистикамен де сыбайлас, тілдік деректерді өз мүддесіне қарай зерттеп, білуге бағышталған ғылым, білім, мәдениет т. б. салалар.
Бұл пәндерді өз ретінде 1) этнос тіліне жалпы қатысы бар (мыс., мәдениеттану, этнография, этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрология, дінтану, педагогика, дидактика т. б. осы сияқты) қоғамдық-әлеуметтік пәндер және 2) этнос тілінің тілдік табиғатын айқындауға тікелей қатысты (мәс., этимология, диалектология, ономастика, фразеология, паремиология, терминология, лексикография т. б.) лингвистикалык, пәндер деп үлкенекі топқабөліп қарауға болады. Этнолингвистика мен социолингвистика да, экстралингвистика мен психолингвистикалар да, міне, осы кейінгі топқа жатады.
Ендігі мәселе: бір объекті төңірегіне шоғырланған соншама пәннің өзінше меншікті үлесі мен бірлесе отырып шешетін мәселесінің қатынасын айкындап алған да артық емес.  Бұл, әрине, өз алдынажеке мәселе. Біздің айтайық деп отырғанымыз, этнолингвистиканын осы пәндермен ара қатынасы жайында. Өйткені өзіндік мақсат-мүддесі бола тұрса да, бір ортақ объектіге  --  <<тіл әлеміне>>, <<тіл қазынасына>>, <<тіл құдіретіне>> т. б.  --  соқпай кете алмайтын аталған пәндерден этнолингвистика да бөлініп, жарылып өз алдына оңаша тұра алмаса керек. Осыған байланысты этнолингвистиканы <<пәнаралық ғылым саласы>> **** деп есептейтін ғалымдар да (М. М. Копыленко т. б.)  бар.
Бірақ пайымдап қарасақ, аталмыш пәндердің этнолингвистикамен қатыстығы бірінші (қоғамдық) топтағы пәндермен зерттеу объектісіне байланысты болса, екінші (лингвистикалык) топтағы пәндермен зерттеу тәсіл-әдістеріне байланысты екен. Демек, объектіге (этнос тіліне) қатысты екі топтың екеуіне де ортақ объект және өзара мүдделестік бар деген сөз, бірақ олар бірін-бірі ауыстыра алмайды, өйткені олардың алдына қойған өз максат-мүддесі бар және олар бірдей емес. Солай бола тұрса да, этнолингвистика бұл екі топтын екеуімен де ыңғайына қарай үйлесіп, этнос болмысын танып-білуге қажетті әр пәннің өз тұсынан айқындап, саралап үлгірген деректерін өз елегінен өткізіп, өзінше пайымдап, пайдалануға тырысады. Енді, этнолингвистиканың кейбір қоғамдық және лингвистикалык пәндермен нақтылы карым-қатынасына тоқталып өтейік.

2. Этнолингвистика және мәдениеттану.Этнолингвистика және этнография. Этнолингвистика және этимология

Этнолингвистика және мәдениеттану(культурология). Этносты танып-білуге тұс-тұсынан атсалысып, өзіндік үлесін қосушы Коғамдық ғылым салаларының бірі  --  мәдениеттану (культурология) десек, ол этнос болмысының ауқымды да маңызды саласымен шұғылданады. <<Мәдениет>> жеке адамның басына тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани-материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі үғым.
Этнос мәдениеті ғылыми тұрғыдан былай анықталып жүр: <<Этнические культуры  --  эти особые исторически выработанные способы деятельности, благодаря которым обеспечивалась и обеспечивается адаптация народов к условиям окружающей их природной и социально-культурной среды>>. Бұл - мәдениет  --  әрбір этносқа тән белгілі бір табиғи-әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасатын құбылыс. Өмір-тіршілік салты да, ортақ тіл, ортақ дүниетаным, ортақ психология  -  осының бәрін біз этнос мәдениетінен таба аламыз. Ал, соның бәрін танып-білудің ең басты құралы  --  тіл екендігін мәдениеттанушы ғалымдардың бәрі мойыңдайды. <<В языке народ выражает себя полнее и многостороннее, чем вчем-либо другом  -  не только в последнем своемположении, но и исторически. Все, что естьу народа в его быте и понятиях, и все, что народ хочет сохранить и своей памяти, выражается и сохраняется языком>>.**** Бұл пікірден біз  этнолингвистикамен мәдениеттің тіл  әлемінде айқын көреміз. Алайда осыған қарап олардың зерттеу объектісін біріктіріп жіберіп, бір ғылым депқарауға да, өзіндік ерекшеліктері бар этнолингвизмдер мен мәдени лексиканың арасына тепе тендік белгісін қоя салуға да болмайды. Оның басты себептері: біріншіден, этнолингвистика этнос болмысына қатысты <<тіл әлемін>> түгел қамтуға тырысса, мәдениеттану пәні өз міндетін <<мәдениет>> ұғымымен ғана шектеуге тиіс; демек, ол, қанша күрделі, ауқымды болса да, <<бүтіннің бөлшегі іспетті дүние>>; екіншіден, мәдениеттану мәдениет түрлерінің (әдебиет, жазу-сызу, қолөнер, ән-күй өнері т. б.) пайда болуын, қалыптасуын, дамуын, өзіндік ерекшеліктерін талдап, таратып айтуды негізгі міндетім деп санаса, этнолингвистика барша мәдени лексиканы іштей сала-салаға жіктеп, жүйелеп, мүмкін болғанынша толық жинап алып, тілдегі өзінің нақыш-өрнегімен сөйлете білу, сан алуан ұғым-түсініктердің мән-мағынасын ашып, номинация, дифиниция түрінде сипаттап, этностық таным-талғам тұрғысынан түсіндіруді мақсат етеді. Демек, бұл ортақ бір объектіні мәдениеттану мен этнолингвистика әр түрлі бағытта, деңгейде және мүдде-мақсатпен қарастырады деген сөз.
Этнолингвистика және этнография. Бұл екеуінің тоқайласар тұсы этнос болмысының сүбелі саласы  --  заттық бағалықты (материальные ценности) зерделеуге байланысты. Бұл екеуіне де ортақ объект  --  <<тіл әлеміне>> тән көл-көсір мол дүние. Алайда осыған қарап, этнолингвистика мен этнографияны да бір-бірімен алмастыруға болмайтын сияқты. Олардың өзара сыбайластығымен қатар <<ортақ>> терінін пұшпағындай өз тәсілімен илейтін еншісі де жоқ емес. Бұл әсіресе тіл фактілерін пайдаланудан айқын көрінеді.                                                                                         
    Зерттеушілердің көбі этнолингвистика мен этнографияны <<мақсат-мүддесі ортақ, бағыт-бағдары бір, бір таяқтың екі басындай егіз ғылым>> деп қарайды. Бүл пікірді кезінде өзіміз де қолдаған едік. Алайда <<тіл әлемін>> тәптіштеп зерттеу барысында бүл пікірге де сын көзбен қарау керектігіне көзіміз жеткен сияқты. Оның басты себебі: екеуіне ортақ объект  --  этнос тілі болғанымен, оны екеуінің зерттеу тәсілі мен тереңдік деңгейі бірдей емес. Мәселен, <<Киіз үй>> деген обьектіні алсақ, этнографтар да, этнолингвистер де оның құрамын (суйегін, киізін, бау-шуын), бөлшек-бөліктерін (шаңырақ, уық, кереге, есік, туырлық, узік, тундік, басқұр, белдеу, желбеу т. Б.), сондай-ақ оларды жасау технологиясын сөз етуге міндетті. Алайда киіз үйге қатысты тіліміздегі бұлардан басқа жүздеген атаулар мен мыңдаған қосымша үғым-түсініктерді тәптіштей жинап, этнос тұрғысынан талдап, тарату этнолингвистердің ғана міндеті болса керек. Мәселен, <<шаңырағың биік болсын!>>, <<керегең кең болсын!>>, <<қара шаңырақ>>, <<ақ босаға>>, <<табалдырықты баспа!>> сияқты көптеген танымдық сипаттағы тілдік бірліктердің табиғатына үңілу тек этнолингвистердің ғана құзыретінде. Қорыта келгенде, этнос болмысына қатысты тіл фактілерін этнографияға қарағанда этнолингвистика әлдеқайда ауқымды да кең пайдаланып, олардың тілдік мән-мағынасын жан-жақты да терең түсіндіруге тырысады.
    Қоғамдық пәндермен этнолингвистиканың ара қатынасы осылай болса, лингвистикалық пәндермен болатын бұл қатынас сәл басқашалау. Олардың бір-екеуін қарастырып көрейік.
Этнолингвистика және этимология. Сөздер мен сөз тіркестерін төркіндете зерттеу этимологияның төл міндеті болса да, бұған кейде этнолингвистиканың да мұқтаж екендігін көреміз. Мұндай жағдайда, әсіресе, мағынасы күңгірттенген бірліктердін мәнін ашып, жасалу мотивтері мен қолданыс шеңберін айкындауда этнолингвистиканың этимология көмегіне жүгінуіне тура келеді. Сөз төркінін айқындаудың тағы бір қажеттігі тіл практикасында мұндай фактілерді <<халықтық этимология>> (оны <<жалған этимология>> деп те атайды) тұрғысынан түсіндіру жиі кездеседі. Мұндай жағдайда бұл тәрізді <<еркін>> жоба-жорамалдарға дұрыс бағыт-бағдар беру қажет тәрізді.
    Кейде этнолингвистикалык түсініктеме дәлелсіздеу көрінгенде де этиимологиялык бір деректін өзі-ақ оны айқындай түсуі мүмін. Мысалы, көне де байырғы <<бөрі>> сөзінің эвфемистік баламасы деп көрсетілетін, қарышқыр сөзін үлкен ғылыми этимологияға бармай-ақ, кырғыз тілінде мойны мен жақ сүйектерінің қарысып қалуына байланысты <<қарышқыр>> деп аталуы арқылы түсіндіруге де болады.
    Айта кету керек, этимологиялық зерттеулерде кейде этнолингвистикалық факторларды пайдалану да жиі кездеседі. Мұндай жағдайда, керісінше, этнолингвистикалык деректер этимологияның негізгі үш --  фонетикалық, семантикалық және морфологиялык,  --  принципіне қосымша дәйектеме ретінде пайдаланылып, этимология обьектісін уақыт-мезгіл кеңістігі мен тарихи дәлдігі түрғысынан айқындай түсуде өз үлесін қосып отырады.
    Бұл  --  лингвистикалық пәндердің этнолингвистика аясында болатын өзара табиғи байланысы. Дәл осы тәрізді астарлас байланысты біз этнолингвистика мен қазақ диалектологиясы арасынан да айкын көреміз. Өйткені этнолингвистика әдеби тіл аукымымен ғана шектелмей, жалпыхалықтық тіл фактілерін мүмкін болғанша түгел қамтуды мақсат етеді. Міне, осыған байланысты этнолингвистика жергілікті (жанды, ауызекі, жаргон т. б.) тіл ерекшеліктерін зерттейтін диалектологиямен де мүдделес. Бұл  --  этнолингвист ғалымдар этнос болмысын танып-білуге қатысты жарияланған диалектологиялықматериалдарды да, өз тұсынан жинаған фактілерді де пайдаланады деген сөз.

3. Қазақ этнолингвистикасының өзіне тән ерекшеліктері
Сөздер мен сөз тіркестерін төркіндете зерттеу этимологияның төл міндеті болса да, бұған кейде этнолингвистиканың да мұқтаж екендігін көреміз. Мұндай жағдайда, әсіресе, мағынасы күңгірттенген бірліктердін мәнін ашып, жасалу мотивтері мен қолданыс шеңберін айкындауда этнолингвистиканың этимология көмегіне жүгінуіне тура келеді. Сөз төркінін айқындаудың тағы бір қажеттігі тіл практикасында мұндай фактілерді <<халықтық этимология>> (оны <<жалған этимология>> деп те атайды) тұрғысынан түсіндіру жиі кездеседі. Мұндай жағдайда бұл тәрізді <<еркін>> жоба-жорамалдарға дұрыс бағыт-бағдар беру қажет тәрізді.
    Кейде этнолингвистикалык түсініктеме дәлелсіздеу көрінгенде де этиимологиялык бір деректін өзі-ақ оны айқындай түсуі мүмін. Мысалы, көне де байырғы <<бөрі>> сөзінің эвфемистік баламасы деп көрсетілетін, қарышқыр сөзін үлкен ғылыми этимологияға бармай-ақ, кырғыз тілінде мойны мен жақ сүйектерінің қарысып қалуына байланысты <<қарышқыр>> деп аталуы арқылы түсіндіруге де болады.
    Айта кету керек, этимологиялық зерттеулерде кейде этнолингвистикалық факторларды пайдалану да жиі кездеседі. Мұндай жағдайда, керісінше, этнолингвистикалык деректер этимологияның негізгі үш --  фонетикалық, семантикалық және морфологиялык,  --  принципіне қосымша дәйектеме ретінде пайдаланылып, этимология обьектісін уақыт-мезгіл кеңістігі мен тарихи дәлдігі түрғысынан айқындай түсуде өз үлесін қосып отырады.
    Бұл  --  лингвистикалық пәндердің этнолингвистика аясында болатын өзара табиғи байланысы. Дәл осы тәрізді астарлас байланысты біз этнолингвистика мен қазақ диалектологиясы арасынан да айкын көреміз. Өйткені этнолингвистика әдеби тіл аукымымен ғана шектелмей, жалпыхалықтық тіл фактілерін мүмкін болғанша түгел қамтуды мақсат етеді. Міне, осыған байланысты этнолингвистика жергілікті (жанды, ауызекі, жаргон т. б.) тіл ерекшеліктерін зерттейтін диалектологиямен де мүдделес. Бұл  --  этнолингвист ғалымдар этнос болмысын танып-білуге қатысты жарияланған диалектологиялықматериалдарды да, өз тұсынан жинаған фактілерді де пайдаланады деген сөз.
Міне, қазақ этнолингвистикасы осы тәрізді басқа да лингвистикалық пән салаларымен (фразеология, паремиология, ономастика, терминология, социолингвистика т. б,) тығыз байланыста дамитынын көреміз. Оны зерттеу өз алдына жеке мәселе.
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:
1. Этнолингвистиканың басқа ғылым салаларымен байланысы қалай көрінеді?
2. Отандық этнолингвистиканың өзіне тән қандай ерекшеліктері бар?
3. Қазақ этнолингвистикасының негізін салған кімдер?

Ұсынылатын әдебиеттер: 1. Манкееева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы.  -  А, 2000.  -  354 б.2. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы: Ғылым, 1998.3. Қайдар Ә. Халық даналығы. Алматы: <<Толғанай Т>>, 2004.  -  560 б.
 № 3дәріс тақырыбы:  Қазақэтнолингвистикасының ғылыми зерттеу әдістері. қазақ этнолинвистикасындағы жүйелілік принципі
Жоспар:
* Этнолингвистиканың зерттеу әдіс-тәсілдері
* <<Адам>>, <<Қоғам>>, <<Табиғат>> жіктелім-теориясы
* Этнолингвистикадағы <<індете зерттеу>> әдісі

1.Этнолингвистиканың зерттеу әдіс-тәсілдері
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу тәсіл-әдістері. Бұл  --  этностың тіл әлеміне тән лексикалық байлықты тұтас та түбегейлі меңгеру, мән-жайын, мағына-мазмұның терең түсіну және түсіндіру арқылы этнос болмысын (рухын, бейнесін, өзіндік қасиетін) паш ету деген сөз. Сондықтан да бұл қазақ этнолингвистерінің ұстанатын аса маңызды принциптеріне жатады. Олар зерттеушінің алдына қойған мақсатына байланысты төмендегідей бірнеше нақтылы шарттан тұрады:
* Соның бірі  --  қазақ этносын жалпы түркі тіл әлемі арқылы емес, өз тілінің мүмкіншілігі мен өзіндік табиғи ерекшеліктеріарқылы ғана танып-білу.
* Этнос тіл әлемін түбегейлі меңгеру, игеру. Басқаша айтқанда, бұл принцип тіліміздегі ұшан-теңіз лексикалык байлықты тек сан жағынаң ғана түгендеп шығу емес, сонымен қатар оны сапа жағынан да саралай түсу, яғни сөз мұхитының түбіне терең бойлап,<<інжу-маржанға>> толы қазынасын түгел ақтарып, оның сан ғасырлар бойы сақтап келе жатқан сырын аша түсуге барып саяды. Этнолингвистикалық зерттеудің қиын да, күрделі мәселелерінің бірі осы болмақ.
Этнолингвист-ғалымға койылатын басты талап  --  жалпы тіл табиғатын білумен қатар оның әрбір сөзінің мағына астарындажатқан этнолингвистикалық деректі тамыршыдай тап басып, тани білу және таныта білу. Ал, бұл міндетті орындау кез келген адамның, тіпті тілдің структуралық (грамматика, фонетика, лексика, т.б.) проблемаларымен ғана шұғылданушы мамандардың да қолынан келе бермейді десек, артық айткандық емес. Өйткені бұл салада лексикалық байлықтың тек тіл факторы, сөздердің жиынтығы ретінде ғана емес, этностың тілдегі болмысы, бейнесі, көрінісі, негізі ретінде қаралатындығы. Этнолингвистикамен шұғылданамын деуші талапкерлердің осы бір талапты білгені абзал.

2. <<Адам>>, <<Қоғам>>, <<Табиғат>> жіктелім-теориясы
Тіл байлығындағы заттар мен кұбылыстардың    атауларын    үлкенді-кішілі    (макро-микро)    тақырыптық-мағыналық   тұлғалық   топтарға   (салаларға,   кластарға,   тарау-тармақтарға т. б.)  бөліп   қарау   ғылыми тұжырымды   (концепция)  іске асырудыңұстанымы   (принципі)   ретінде талап  етілмекші. Этнолингвистикалык еңбектерде адам өзіне қажетті сөздерді оның мағына, түсінігі арқылы іздеп, ол жататын тақырыптық топтардың жүйесінен тез тауып, сол сөзді қоршаған контекст арқылы оған қатысты басқа да мағлұматтармен таныса алады.
Этнолингвистикалық материалды топтастырудың принциптері, әдетте, зерттеу объектісі мен оны танып-білу мақсатына байланысты жүзеге асырылады. Егер зерттеу объектісін <<қазақ этносы>>, <<этнос болмысы>> деп жалпылама қарайтын болсақ, онда тіл байлығы  --  <<тіл әлемі>> түгел қамтылуы тиіс. Біздің кейінгі жылдардағы зерттеу тәжірибемізде <<тіл әлемі>> түгел қамтылып, ол <<Адам>>, <<Қоғам>>, <<Табиғат>> дегі аталатын үш үлкен салаға жіктеліп, олар іштей 30 (6 + 17 + 7) үлкен (макро) топқа, ал олар өз ретінде 200-дей микро-топқа бөлініп қарастырылуда.
Бұдан шығатын қорытынды: макротоптар өзара <<жүйелі қатысты принцип>> негізінде, ал микротоптар бір-бірімен <<сатылы қатысты принцип>> бойынша топтастырылады деген сөз. Осының біріншісі негізгі үш салаға  --  <<Адам>>, <<Қоғам>>, <<Табиғат>> --  қандай макротоптар енетінін айқындаса, екіншісі әрбір макротоптың тарау-тармақтарына енуге тиісті микротоптарды айқындайды. Мәселен, <<Табиғат>> саласына жататын ірі-ірі макротоптың бірі <<жануарлардүниесі>> десек, ол өз ретінде 1)<<Жабайы хайуандар>> және 2) <<Үй хайуандары>> болып екі топқа бөлінсе, кейінгісі <<төрт түлік мал>> <<жылқы>>, <<түйе>>, <<сиыр>>, <<қой, ешкі>> болып, оның өзі де сатыланып, кіші топтарға жіктелуі мүмкін.
Қысқасы, жалпы <<тіл әлемін>>, сондай-ақкез келгентақырыптықтопты этнолингвистикалық тұрғыдан осылайша жүйелі де сатылыпринциптер бойынша қарастырғанда ғана оларды түгел де түбегейлі меңгердік, танып-білдік деп айтуға болады.
Айта кету керек, бұл принциптер зерттеу объектісіне және оның мақсатына байланысты әр түрлі ауқымда, деңгейде қолданылуы мүмкін. 
Айта кету керек, бұл принциптерді кез келген тақырыпқа және әр түрлі деңгейде қолдануға болады. Әдетте, тақырыптық шеңберде этнолингвизмдер мағына, тұлға (кұрам-құрылым, модель т.б.) түрлеріне карап та топтастырылады.

3.Этнолингвистикадағы <<індете зерттеу>> әдісі
Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеудің тағы бір принципін біз <<індете зерттеу>> деп атадық. Аңшылар лексиконында: <<аңды іңдетіп алу>>  --  тазылардан қашып келіп, жан сауғалап кез келген інге тығылған андарды (түлкі, қаскыр, қарсақ, борсық т.б.) аңшы амалдап, су құйып, түтін салып, таяқ жүгіртіп т.б. қолғатүсіру әдісі. 
<<Індете зерттеу>> деп, шартты түрде алынып отырған бұл терминнің мәнісі  --  зерттеушінің тілімізде күнделікті айтылып, жазылып жүрген (<<қолбала, елгезек>>) сөздермен ғана шектеліп қалмай, неөзі білетін,   шеті   көрініп   тұрған,   не   ұмыт   болған  тіл   фактілерінің  <<ізіне түсіп>>,   лексикалык   қордың   қойнау-қолаттарынан   іздеп   тауып,   түп тамырымен  қопарып, түбегейлі  айқындауға тырысу деген сөз. Сонда ғана этнос   табиғатын толык танып-білуге  қажетті тілдік фактілерді сол фактілердің  қабатында,  астарында,  қайнар көзінде  жатқан небір ғажайып   этнолингвистикалық   деректерді   тауып,   сөйлетуге  болады. Олардың    <<ірілерін>>   ғана    емес,    <<майда-шүйделеріне>>   дейін   түгел қамту  ләзім.   <<Індете зерттеуге>>  әрбір  зат  пен  құбылыстың,   ұғым мен түсініктің жеке бастарын ғана емес, олардан туындап, өркенден, бұтақтап, балалап, тарап жатқап туынды да қатысты дүниенін бәрін (олардың атауы арқылы) түгел  қамту  міндеті де жатады. Бір-екі мысал келтіре кетейік.
Мәселен, қазақ тілінде адамның дене мүшелері мен ішкі ағзаларына байланысты 500-ден астам атау бар екен. Этнолингвистика саласында өзінің бай өмір тәжірибесін, ел арасынан жинап-тергендерін жариялап, өнімді еңбек етіп жүрген Жағда Бабалықов ақсақал, мәселен, малдың тек бас сүйегіне қатысты тілімізде 500-дей атау қалыптасқанын айта келіп, осы бас сүйектің бір өзінен ғана неше жүз жік-жапсар, бөлік-бөлшек атауларын тау - ып жазып отыр.
Ол қазақ малшылары мен емшілері <<...тек қой басы сүйегі бөлшектерінін 170 -- 180 жік арқылы байланысатынын да айтады. Тағы бір ғажабы: сүйек жіктерінің табиғи ерекшеліктеріне орай, --  60 қақ жік, 40 ұңғылы жік, 30 жапсар жік, 30 жанас жік, 10  киілмелі жік>> дел бөлгені таңқалдырады...>> деп жазады.
<<Олардың айтуынша: <<қақ жік>> дегені  --  әрі қалың, әрі мықты сүйектердің тығыз біріккен жіктері. Бастың миы тұрған қуысы  --  милық сүйектер жігі, сол қақ жіктерге жатады. Ұңғылы жіктер бір-біріне қағып кіргізілгендей, күш сала суырғанда бөлек алынатын сүйектер. Бұған тіс пен жақ сүйектер жігі жатады. Киілмелі жіктер қақ сүйектер бір-біріне шарпылар, жарғышақтар арқылы кіргізгендей болып келеді, сәл қозғалса, иіледі, аздап суыра тартса, суырыла салатын  жіктер. Жалпы сүйек құрылысында қазақша аталатын 95 бөлік бар. Олар емшілер арасында қақсүйек, қағажақ, шеміршек болып үшке жіктеледі...>> дей келіп, автор қонақ күту, мал сойып, мүше тарату сияқты халқымыздың салт-дәстүрін білудің бүгінгі үлкен-кішінің бәріне  қажет екенін ескертеді.
Бір ғажабы, біз ұсынып отырған <<індете зерттеу>> тәсілін лексикалық байлығымыздың    белгілі    бір    саласында,    не    тарау-тармағында, такырыптық   тобында   ғана   емес,   кез   келген   мағыналық бірліктің тамырын қуала таратып, танып-білу үшін де пайдалануға болатындығы.
Дәрісті қорытындылау:

Бақылау сұрақтары:
1.Жүйелілік принципі қалай жүзеге асады?
2. Ә.Қайдар енгізген <<Адам>>, <<Қоғам>>, <<Табиғат>> жіктелім-теориясының негіздері қандай?
3.Індете зерттеу әдісі дегеніміз не?
Ұсынылатын әдебиеттер:

№ 4дәріс тақырыбы: Этнолингвистикалық арналар
Жоспар:
1.Баламалар. Тұракты теңеулер
2. Этнолингвистикалық фразеологизмдер. Мақал-мәтелдер
3. Ауыз әдебиеті үлгілері. Жұмбақтар

1.Баламалар. Тұракты теңеулер
Тілдің лексика-семантикалык қорын дамытудың, байытудың көздері орасан көп. <<Негізгі және туынды мағыналық бірліктер>> деп аталған бұл екі топты сан жағынан ғана емес, сапа жағынан да байытып, оны этнос туралы небір құнды дерек-мағлұматтармен толыктырып, мазмұн, тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің басқа да көздері бар. Біз оларды <<этнолингвистикалық арналар>> деп атадық. Олар сан алуан бұлақтан бастау алып, <<тіл әлеміне>> келіп кұйылып жатқан 6 арнадан тұрады.
Олар мыналар: баламалар, тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауыз әдебиеті үлгілері.
Баламалар. Бұларға тіліміздегі негізгі атауларды бейнелі түрде суреттеп беруден туындаған (мыс, көмір  --  <<қара алтын>>, теле - визор  --  <<көгілдір экран>> т. б.) жасанды баламалар (перифраздар) мен әр түрлі наным-сенімге, әдет-ғұрыпқа (ат тергеу, көңіл айту, ұятты сөзден қашу, т. б.) байланысты тыйым салынған <<табу>> сөздерді (бөрі  --  <<қарақұлак>>, жылан  --  <<түйме>> т. б.) алмастыратын эвфемистік баламалар жатады. Тілімізде мыңдап саналатын бұл ба - ламалар да рухани дәстүрге, тіл табиғатына, этностык дүниетанымға тікелей қатысы бар ерекше құбылыстың бірі. 
Тұрақты теңеулер. Бұлар, әдетте, бір зат пен екінші бір затты (құбылысты) өзара салыстыру, ұқсату, бір-біріне балау, теңеу арқылы оларды анықтау, сипаттау, бағалау, бағамдау, өлшеу, болжалдау т. б. осы сияқты танымдық мақсаттан туындап тұрақталған (көпшілігі) тіркестер. Тілімізде мыңдап саналатын бұл тіркестер (штамптар) тақырыбы (объектісі, мағынасы, құрамы мен құрылымы, уәждік (мотивтік) негізгі және көркемдік ерекшеліктері жағынан сан түрлі. Бұлардың бәрі немен және нені қалай салыстырса да, айналып келіп, адамның іс-әрекетін, сын-сымбатын, қалып-күйін т.б. қасиеттерін сипаттауға бағышталады. Мына мысалдарды  зерделеп көріңіздер: жерден жеті қоян тапқандай (қуану), екі иығына   екі   кісі   мінгендей   (дәу,   үлкен)  т. б. 
2. Фразеологизмдер. Мақал-мәтелдер
Фразеологизмдер. Тақырып, мағына, тұлға  жағынан әр түрліболып келетін тұракты тіркестердің үлкен бір саласы тілімізде (15мыннан астам)  --  фразеологизмдер десек, олар да қандай ұғым-түсінікке қатысты болмысын, сайып келгенде, адамның іс-әрекетін, қалып-күйін, дүниетанымын өзіндік бояу-нақышымен бейнелейтін танымдык мәні зор көркем сөз бұлақтарына жатады. Оны мына мысалдардан да: шошқа тағалау, бастан құлақ садаға, ит   терісін  басына  қаптау,    шөп басын сындыру т. б. айқын көре аламыз. Бұлардың жасалуына ұйыткы болып тұрған <<құлақ>> (мал құлағы), <<ит терісі>>, <<шөп>> тәрізді <<тірек>> компоненттердің, көріп отырғанымыздай, адамға тікелей катысы жоқ. Сондықтан да этнолингвистика үшін ең қиын мәселе  --  осы сияқты фразеологизмдердің ауыс мағынада колданылу мотивтерін түсіндіру.
Мақал-мәтелдер. Бұлар да этнолингвистикалық арнаның еңқұнарлы бұлақтарына жатады. Егер тіліміздегі 40 мыңнан астаммақал-мәтелді фразеологизмдер сияқты жинап, жүйелеп, белгілі бір<<тірек>> объектілеріне қатыстығын айқындап, мазмұнын ашып, этно-лингвистика тұрғысынан түсіндіретін болсақ, этностың <<тіл әлемі>> 40мың мағыналық бірлікпен толығып, байи түскен болар еді. Әрбірмақал мен мәтелдің бойына этнос болмысына, оның рухани заттық мәдениетіне, дүниетанымына, салт-дәстүр, әдет-ғұрып,наным-сеніміне т.б. катысты бай информация жинақталғанын ескерсек, олардың этнос болмысынтанып-білуге косар үлесі зор. Фразеологизмдер сияқты, мұнда да күрделі мәселе-мақал-мәтелдердің тілде пайда болу факторлары мен дами келе, Адамға(оның сын-сипатына, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, калып-күйіне т. б. қасиеттеріне) ауысу мотивтерін (уәждерін) тап басып,дәл айкындау, мән-жайын таратып, түсіндіру. Бір-ақ мысал: <<Ұядане көрсең, ұшқанда соны ілерсің>> деген мақал <<от басында қандайтәлім-тәрбие, үлгі-өнеге керсең, өсіп-жеткенде де соны істейсін>> де-ген ауыс мағынада бүгінгі педагогикалық тұжырымдаманың (концепг-цияның) негізіне айналып отыр. Этнолингвистика болса, міне,осындай құбылыстың мән-жайын түсіндіруте тырысады. Мәселен, осымақалдыңөзін алсак, ол  --  о баста қыран құстар өмірін байкаудантуып, саяткерлер лексиконында қолданылған жай тіркес болған.Шынында да, бүркіт өз балапандарын құз-қиядағы ұясында түлеп,қара қанат болып ұшқанға (өз тамағын өзі тапқанға) дейін солтөңіректегі барлық аң-құстардың, мал төлінің етімен (кейде өлек-сесімен) қоректендіруге тырысқан. Бұл жәйт мақалада <<отбасын-дағы көрген тәлім-тәрбие, өнеге-үлгі>> мағынасына баланып отыр.Ал бала  бүркіттің өсіп,  қыран болғанда  иісін алып, дәмін татып, құштарлана жеген аң-құстарды көбірек ілетіні>> ауыс мағынасында <<баланың өскенде де отбасында (семьяда) көрген үлгі-өнегесін істейтін әдетіне>> айналып отыр.
Міне, осы тәрізді мағыналық өзгерістерді біз кез келген мақал-мәтел табиғатынан байқаймыз. Осы сияқты өзгерістердің тілдік тетіктері мен мотивтерін айқындап, оларды <<тірек>> сөздер аркылы тақырыптық топтар жүйесіне енгізу, түсіндіру тағы да сол этнолингвистиканың ең бір күрделі міндетіне жатады.

3. Ауыз әдебиеті үлгілері. Жұмбақтар
Жұмбақтар. Жұмбақ табиғаты жұртқа мәлім. Ол  --  жастардың ой-өрісін кеңейтіп, астарлы сөздің сырын түсінуге, тапқырлыққа баулитын, тұспалдап, жұмбақтап бейнелеп, бір затты екінші бір затқа балап айту аркылы ой потенциясын кеңейте түсетін танымдық мәні зор құбылыс. Бұл жағынан жұмбақтар эвфемизмдер мен перифраздарға өте ұқсас. Мәселен: <<мылтық>> деген үғымды <<белі бүкір, алысқа түкір>> деп, <<құлыпты>>  --  <<Бір итім бар үрмейтін, өзімнен басқаны үйге кіргізбейтін>> деп, <<түтінді>>  --  <<ұзыннан ұзақ, көкке тұзақ>> деп, <<диірменді>>  --  <<қараңғы үйде қабан күркірейді>> деп түсіндіру жұмбақ мақсатының бір жағы болса, оның екінші жағы  --  оларды дұрыс байыптап, түсіне білу. Жұмбақталған объектіге (яғни сөзге, ұғымға) сәйкес сайланған баламаның мотивін тек ұлттық менталитет, этностық таным негізінде ғана айқындап түсіндіруге болады. Жұмбақты этнолингвистикалық арнада тоғысатын бұлақтардың бірі деп қарауымыздың басты себебі, міне, осы. Мәселен, <<Айдалада қу қазық, мергеншіге жол азық,>> деген жұмбақтың шешімі <<қоян>> екенін тек қазақы түсінік негізінде ғана табуға болады.
Ауыз әдебиеті үлгілері. Әр түрлі бұлақтардан бастау алып, тарамданып келіп, этнолингвистикалық кең арнаға құятын салаларға ауыз әдебиеті үлгілері де жатады. Бұларға жанры мен тақырыбы, құрамы мен кұрылымы, мазмұны мен мағынасы әр алуан болып келетін, халық жадында сақталып, рухани мұра болып, ұласып, ауысып келе жаткан: 1) авторы белгілі ақыл-накыл сездер; 2) салт-дәстүрге (әдет-ғұрып, наным-сенім, ырым-кәде, жөн-жоралғы т. б,) қатысты деректер; 3) той-томалақ, мереке-мейрамдарға байланысты рәсім-салтанат үлгілері; 4) көріпкел, сәуегейлілікке қатысты әңгімелер; 5) әзіл-оспак, артында зіл жоқ бірқақпайлар мен күлдіргі сөздер т.б. осы тәрізді <<тұрмыстық жеңіл жанр>> үлгілері жатады.
Бұлардың бәрі  --  этнос өмірінде туындап, соның өзіне ғана тән рухани, мәдени танымды бояу-накышымен тағы бір қырынан суреттеп, <<тіл әлемінде>> бейне бір зерде тас бөлшектеріндей жарқырап тұратын этнолингвизмдер. Этнолингвистикалық зерттеулерде олар тұлға, құрылым жағынан әр алуан  --  бірде жай сөз тіркесі, тұрақты тіркес, енді бірде шағын мәтін (текст), қысқа баяндау, өлең-жыр бөлшегі т. т. --  болып келсе де, <<тірек>> сөз арқылы негізгі және туынды мағыналық бірліктерге (атауларға) қатысты әр түрлі такырыптық топтарда сипатталуға тиісті. Бір-ақ мысал: негізгі атауды <<сүмбіле>> десек, оған қатысты ел жадында сақталған <<сүмбіле ұзын болса, көктем де ұзаққа созылады>> деген болжам-мәлімет келтіріп, неге олай деуіміздің мән-жайы түсіндірілуі тиіс. Міне, <<ауыз әдебиеті үлгілері>> деп аталатын сала <<тіл әлеміндегі>> ең бір ауқымды да информативті байлыққа жатады.
Дәрісті қорытындылау:

Бақылау сұрақтары:

  + Этнолингвистикалық арналар дегеніміз не?
  + Мақал-мәтелдер мен жұмбақтардың халық болмысын, табиғатын айқындайтын сипаттары қандай?
  +   Ұсынылатын әдебиеттер:

№ 5дәріс тақырыбы:  Этнолингвистикалық этюдтер
Дәрістің жоспары:
* Этнолингвистикалық этюд түсінігі
* Этнолингвистикалық этюдтердің теориялық және практикалық маңызы
* Этнолингвистикалық этюдтерді талдау, саралау

1. Этнолингвистикалық этюд түсінігі
<<Этнолингвистикалық этюдтер>> деп отырғанымыз  --  этнос болмысын танып-білу максаты мен <<тіл әлемін>> түбегейлі зерттеудің нәтижесінде әрбір негізгі мағыналық бірлікті және оған қатысты этнолингвистикалық арналарға деректерді жоғарыда айтылған сатылы қатыстық тәртібімен (негізгі  --  туынды  --  қатысты атаулар: баламалар, тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ауыз әдебиеті үлгілері) берілетін түсініктемелер, анықтамалар, мағлұматтар, топшылаулар. Олар этнолингвистикалық жұмыстың түрі мен мақсатына (монография, сөздік мақала т. б.), әр түрлі бұлақтардан жиналған информацияның мазмұнына қарай қысқа да, көлемді де болуы мүмкін.
Енді жеке мақала ретінде берілген этнолингвистикалық этюдтің үлгі-жобасы ретінде 1 -- 2 мысал келтіріп өтейік.
Мысалы: Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде <<итсигек>> сөзіне: <<буын тәрізді бұтақтары бар, биіктігі 30 -- 100 см жапырақсыз жартылай бұта>> [7] деген анықтама беріліп, этнограф X. Арғынбаев еңбегінен <<халық қыршаңқы болған жылқыны итсигек, қарандыз сияқты улы өсімдіктердің қайнатындысымен бірнеше рет жуады>> деген дерек келтірілген. Демек, лингвистикалык және этнографиялық деректердің <<итсигек>> туралы беретін мағлұматы осымен шектеледі. Алайда <<итсигек>> шөбінің дәрілік қасиетін, жинап алу, қолдану тәсілін, пайдаланатын ауру түрлерін т. б. ерекшеліктерін танып-білу үшін бұл деректер жеткіліксіз, әрі тым жұпыны сияқты. Шөп табиғатына қатысты бұлақтарды қарастырғанымызда этнолингвист ғалым А. Сейдімбековтың <<итсигек>> шөбі туралы арнайы жазғанэтнолингвистикалық этюдін кездестірдік. Оны өз сөзімізбен баяндағанда былай болады: <<Итсигектің уын жинау, әдетте, ел жайлауға көшіп қонған, төлдің піскен кезінде басталады. Бұл кезде ол басқа шөптердей емес, көпке дейін күннің шыжыған ыстығы мен жаңбырдың суынан өзгермей, қан-сөлсіз куарып, сарғыш тартып, бунақ-бунақ болып, жер бетінде ербиіп, қабық-жапырақсыз қу бұта қалпында тұрып алатын көрінеді. Осылай мамыр, маусым өтіп, шілдеайы туғанда оған жан бітіп, бұтақтарында көк түйіндер пайда болып, олар бара-бара жапырақсыз көк бұтақшаларға айналады. Шілде ортадан ауғанда бұл бұтақтар қауызын ашып, түсі жуған шүберектей бес тілді гүл жарады. Міне, осы кезде ауыл жастары бойы аласа,гүлін көп салған итсигек бұталарын таңдап жүріп, үстіне шойынқазандарды төңкеріп жауып, ернеуін айналдыра сары топырақпен көміп тастайды. Осылай төңкеріліп, тұмшаланған қара қазандардың астында калған итсигек бұталары шілде мен тамыз ыстығында бусанып, қыркүйек туып, ел күзеуге жылысқанға дейін жата. береді. Содан соң баяғы ауыл жігіттері уланып қалмау үшін жел жағынан келіп, төңкерулі қазандарды аударып, казанның қабырғасы жабысқан көк шұбар түсті итсигек уын кырғышпен қырып, кепсермен шыны ыдысқа салып алады. Miнe, осылай алынған итсигек уын малшы қауымы малды ауылды қыстай мазалайтын ит-құсқа қарсы күресу үшін пайдаланады: у сеуіп тастаған өлексе жеген жабайылар сеспей қататынын олар жақсы біледі. Итсигек уы малдың қышыма ауруына да мың да бір ем>> [8, 155-156]
Этнолингвистикалық этюдтердің мақала түрі,  міне,  осылай берілуі мүмкін. Ескеретін бір жағдай: этнолингвистикалық этюдтерде келтірілетін осы тәрізді мағлұмат-информациялар ғылыми тұрғыдан дәл де, дәлелді бола бермеуі мүмкін. Ол, әрине, екінші мәселе. Қалай болғанда да, этнолингвистиканың мұндай деректерге ерекше мән беруінің себебі: олар біреудің өз тұсынан ойлап тапқаны емес, этностың өз өмірінен туындап, өзіндік дүниетанымы таразысына тартылып, ғасырлар бойы сыналып, қалыптасқан тәжірибесінің нәтижесі болып саналады. Тағы бір мысал.

2. Этнолингвистикалық этюдтердің теориялық және практикалық маңызы
Күшала --  иран сөзі; <<ыстық жақта өсетін улы дәнді, емдік касиеті бар өсімдік>> [7] ұл тәрізді жалпылама анықтамадан да <<күшаланың>> табиғатын толық тану, әрине, мүмкін емес.
Күшала туралы әр түрлі бұлақтардан біздің жинақтаған этнолингвистикалық мағлұматтарымыз мыналар: 1) күшала  --  көп жылдық шөп тектес <<бәйшешек>> атты гүлді өсімдіктің түйнек тәрізді жұмыр тамыры; 2) тамырындағы улы затқа бола оны халық дәрі ретінде (жабайы аңды, итті уландыру үшін, қымыз бен бозаға қосу үшін т. б.) қолданып келетіндігі; 3) күшаланы, әдетте, бәйшешек гүлдегенде оның әрбірінің түбіне шыбық шаншып, қар кетіп, жер қарайғанда қазып алып, дорбаға салып кептіріп алады. Күшала қосып ашытқан қымыз бен айран адамды мас қылады. Күшаланы өкпе қабынуына, түберкулезге қарсы пайдаланады. Күшаланың әсеріне байланысты тілімізде: <<күшала жеген иттей>>, <<көп жортқан uт күшалаға жолығар>> деген тіркестер (қаңғыбас, бұралқы иттерді жою үшін күшала қосып берген тамақты жеген ит қисалаңдап, сілекейі ағып, басын көтере алмай, ақыры өліп тынады) о баста итке қатысты айтылғанымен, айналып келіп, адамнын іс-әрекетімен салыстырылады. Мәселен, кейінгі мақал <<ит сияқты көп жортқан адам қаңғырып жүріп, ақыры бір бәлеге ұшырайды>> дегенді аңғартады.
Мінеки, <<күшала>> төңірегіндегі бұл әңгімелер қазақ этносының, біріншіден, табиғи танымын танытса, екіншіден, табиғат пен адам арасындағы жіті байланысты көрсетеді. Тілдегі әрбір сөзге қатысты және содан туындаған тұрақты тіркестердің о бастағы қолданыс себептері мен дами келе, адамға ауысу мотивтерін айқындап, түсіндіру этнолингвистикалық этюдтерде өз өрнегін табуға тиіс.
Тағы бір мысал.. Қазақ тілінде <<жеті қазына>>, <<жеті түн>>, <<жеті бүзірік әулие>>, <<жеті шәріп>>, <<жеті асыл mac>>, <<бес аспақ>>, <<бес  қонақ>>   т.б. осы сияқты мыңдаған этнофразеологизмдер бар. Бұлардың  әрқайсысына этнолингвистикалық этюд бағыштауға болады.
Міне, осылардың ішінен <<Жеті қазына>> тұрақты тіркесін негізгі атау -  <<қазына>> сөзіне мақала ретінде былайша берген болар едік.
<<Жеті қазына>>< ел арасында бұл тіркесті ер адамның жеке басына, өмір-тіршілігіне аса қажетті жеті түрлі асыл зат деп түсіндіреді. Олар: жүйрік am, қыран бүркіт, құмай тазы, берен (кейдe: қара, тура) мылтық, қандауыз қақпан, майланғыш ау-жылым, өткір кездік. Бұл этнофразеологизмдер басқа да түсініктемелерібар.
<<Неге олай?>> деген сұраққа жауап ретінде бұл қазыналардың ер жігіт үшін асылдығы мен абзалдығы әспеттеліп: <<ер жігіттің атта  -  қаны, қыранда  --  қуаты, тазыда  --  берік сенімі, мылтықта  --  оты, қақпанда  --  серті, ау-жылымда  --  әдіс-айласы, кездікте  --  сұсы болады>> деген уәж айтылады. Бұл уәждердің өздері де этностық таным, салт-дәстүр тұрғысынан түсіндірілуі тиіс. 
Қазақ арасында шүлен тарту, шүлен жігіт, шүлену, шүленші, шүлен өс  тәрізді сөздер бар. Бұл қолданыстарда шүлен сөзі екі түрлі ұғымды білдіретін тәрізді: 1. елге, көпшілікке таратылатын, үлестірілетін зат. 2. Жомарттылық, қолы ашықтық, кең-молшылық. Бір қарағанда бұлардың арасында мағыналық қатыстық байқалмайтын тәрізді. Ал шын мәнінде ондай қатыстық бар: бұлар дербес екі сөз емес, мағынасы кеңейген, төркіндес бір-ақ сөз. Дәлелдеп көрейік. Тарихи деректерге сүйенсек, Орта Азия мен Қазақстан жерін бір заманда билеп-төстеген Шыңғысхан әулетінің дәстүріндегі қарапайым халыққа жылына бір рет, хан төңірегінде жүрген адамдарға аптасына бір рет тарататын тегін ас-суды өз кезінде шүлен деп атаған. Мысалы, бұдан шамамен 100 жыл бұрын шыққан А.Старчевскийдің <<спутник русского языка в Средней Азии>> (Санкт-Петербург, 1878, 11-бөлім) деп аталатын еңбегінде: шүлен  -  <<ханское  угощение чиновников по пятницам>> делінген. Қазақ даласында бұл әдет шүлен тарату (яғни хан атынан тегін ас тарату) мағынасында қалыптасса, хан асын таратуға, оны ел-жұртқа емін-еркін үлестіруге қатысқан жігіт-желеңдер шүленші деп аталған. <<Қолы ашық, жомарт>> мағынасындағы шүлен жігіт тіркесі хан қазанынан  таратылған тегін асты елге үлестіруде өзінше жомарттық көрсетуіне байланысты шыққан.
Сонда шүлен сөзінің бастапқы мағынасы мал сойылып, елге үлестірілетін тамақтың түрі екен. Ол сөз түркі-моңғол тілдерінде күні бүгінге дейін кездеседі. Мысалы, моңғолша силук  -  сорпа, бурятша  -  шүле, шулук  -  ет сорпасы, жас сорпа; якутша сямияк  -  ұннан жаслаған ботқа, қырғызша сорпо  - шилең, т.б. Осыған байланысты <<Үленіңе де, шүленіңе де жетеді>> деген фраза <<үлестіруіңе де, таратуыңа да  жетеді>> (мол ас-су) дегенді білдіреді. Шүлен немесе шүлен жігіт, шүленші сөздерінің мағынасы қазақ тілінде көбірек қолданылады. 
<<Шөлімдегі жалғыз алтын терегім, шөлден шүлен боп туған сергегім>> (М.Әуезов). Сөз мағынасының ауысуы, кеңеюі дегенде біз тіл табиғатына тән, міне осындай заңдылықтарды айтамыз. Шүленбай деген есімнің <<Атымтай жомарт, мырза, қолы ашық>> деген мағынаны беретінін білсек те, оның о бастағы хан атынан таратылатын сорпа-су, астың аты екенін елдің бәрі білмесе керек. 
Тобылғы. Сабағының өте мықты болуына байланысты одан малшылар қамшының сабын, әсемдік қолөнер бұйымдарын жасайды. Мысалы, тобылғының қабығы қызыл, одан қамшы сап, құсқа тор жасалынады, май алынады. Қабағын сыдырып жебе де жасайды. Бұл бір қасиетті ағаш, мұны алыс жерге барғанда базарлық ретінде сыйға тартады.
Тобылғының қасиетін жақсы білген оған жынқумас, құсқонбас, шайтанкелмес деген бірнеше ат қойған халқымыз барынша тырысып бағу, жоқтығын, қолынан іс келетін-келмейтіндігін сыртқа білдірмеу мағынасын беретін тобылғы ұялғанынан қызыл болыпты және сапасына байланысты тобылғыны қатты деп, қамшыға сап қылады, көреген жігітті әккі деп, қосынға бас қылады деген тұрақты тіркесиер қалыптасқан. Бірінші тіркеске оның түсі, екінші тіркеске оның қасиеті негіз болған.
Сондықтан үйге жын-сайтан ұяламайды деген сеніммен төрге, бүктей іліп қоятын қамшыға сап ретінде алынуы тегін емес.
QamIancu (7. МК. ІІІ, 242) деген қала атауында <<қам шаман>> сөзі сақталған. QamIancu  -  топонимі шаман өнерін көрсететін жер [9]. Бақсы, жыршы, күйшілердің атасы саналатын, қобызды және қобызда ойналатын күйлер шығарған Қорқыттың жақын аталарының бірінің аты Қам болса керек. Қам, шаман мақсатына қарай өнерін көрсетіп, жаны басқа әлеммен астасқан кезде ұршыққа иіріліп, қолына шыбыртқы алып ойнайтын болған [10].
Орта ғасыр түркі тілдерінде, сондай-ақ қазіргі туыстас тілдің кейбірінде (тува, тофалар, алтай, сары ұйғыр, хакас, т.б.) <<қам>>, <<бақсы>> дегенді білдіреді. Мысалы, КамҒа қан сыдабас (царю не совладать с шаманом); чын олорду кам албас, торо олорqу nai албас (истинно умирающего шаман не спасет) [11]. Қарайым тілінде де қамшы сөзі <<шаман>> мағынасында жұмсалады. Бұл сөздің түбірі қам, ал  - шы егінші тәрізді сөздерде кездесетін сөз тудырушы жұрнақ. Қам+шы/қамшы [12]. Ал бақсы өзі бара алмаймын жерге қамшысын беріп жіберетін кездері де болған. Сөйтіп, <<қамшы>> сөзі бірте, бірте әрі <<бақсы>>, әрі <<шыбыртқы>> мағынасында қолданыла бастаған деп көрсетеді Н.Уәлиев [13]. Шаманның негізгі мақсаты адам бойындағы үйелеген, мекен еткен жерін жайлаған жын-шайтанды (өзге әлем кейіпкерлерін) қуалау. Бұл үдерісте қамшының атқаратын қызметі  -  сол жын-шайтандарды ұрып-соғып аластау. Сондықтан тобылғы-шайтанкелместің сап ретінде алынуының түп тамыры тереңде, халық сенімінде жатыр.  
Көріп отырғанымыздай, сөздік мақаласында басы артық сөз жоқ, фактілер ғана осылай берілгені жөн.
Еңсоңғы айтылар сөз: этнолингвистика  --  болашағы зор ғылым саласы. <<Мың өліп, мың тіріліп>> келе жатқан қазақ халқы бүгінгі егемендігі  мен тәуелсіздігінің арқасында XXI ғасырда өркениетті ел болуы үшін ең алдымен жер бетінде ешқашан да қайталанбайтын  феномен  --  этнос ретінде өзін танып-білуі қажет. Ал ол  үшін өз тілі арқылы этнос болмысын, ұлт бейнесін түбегейлі танытатын күрделі этнолингвистикалық зерттеулер керек. Бүгінгі қазақ этнолингвистикасы саласындағы ізденістер мен зерттеулер, міне, сол бір үлкен мұраның іргетасын қалауға байланысты әрекеттер.

Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:

  + <<Этнолингвистикалық этюд>> дегеніміз не?
  + Этнолингвистикалық этюдтерді жазу, жасау не үшін қажет?
  + Этнолингвистиканың мазмұндық, тұрпаттық қасиеттері қандай болу керек?
Ұсынылатын әдебиеттер:

№ 6дәріс тақырыбы: Түркі халықтарына ортақ атаулардан қалыптасқан тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаты
Дәріс жоспары
* <<Жілік>> сөзінің түркі тілдерінде тұрақты тіркестерде кездесуі
* Төрт түлік атаулары  -  түркі тілдеріне ортақ атаулар
1.  <<Жілік>> сөзінің түркі тілдерінде тұрақты тіркестерде кездесуі
Қазақ тілі түркі тілдерінің ішінде өзінің тұтастығын, өзіне тән ұлттық ерекшелігін өз бойында көбірек сақтап келе жатқан тазалығын В.В.Радлов: <<...қазақтардың тілі исламның бүлдірушілік сипатына ұшырамай, түпкі таза түбін, түркілік сипатын сақтап қалған>> десе де, оны сөздік құрамында да түркі тілдеріне ортақ лексикалық бірліктердің болуы  -  бұл халықтардың генетикалық тығыз байланысты болуын білдіреді. 
Түркі халықтарының тарихи даму жолындағы этностық және тілдік жақындық пен дербестікті айқындайтын тілдік материал  -  тұрақты тіркестерден мағына, тұлға ортақтығын байқауға болады, әрі ол туыстық көрсеткіштерін айқындайтын дерек көз де.
Мысалы, тілімізде жілік майы таусылу, жілігі татымау, делбе болған жылқыдай,алма  -  алма ағашынан алыс түспес, қазақ қайың сауды, қырғыз ғиссар ауды, т.б. тіркестер қалыптасқан.
Жілігі татымау, жілігі үзілу, жілік майы таусылу тұрақты тіркестерінің ұйытқы сөзі  -  жілік. Осыған ұқсас қызғыздарда жилиги үзүлуү фразеологизмі бар. Кәнігі ат бапкерлері арыған тұлпарды күтімге алғанда, оның қасына басқа ат қосып, екеуін бірдей қарауға алған. Арыған сәйгүліктің бабы келді-ау, жіліншігіне май толды ау деген кезде, қосымша жарамдағы жылқыны сойып, жілігін шағып, ішіндегі құрамын қарап, жаратылатын жылқының жағдайын мөлшерлеген. Қоңданып, ет алған жылқының жілік сүйегі майға толы болады. Ат бапкерлері тұлпардың бәйгеге жарамды екенін айыратын болған. Демек жілік майытаусылу <<арыған, бәйгеге жарамсыз, күтусіз>> деген мағынаны білдіреді. 
Ал қазақ қайың сауғанда, қырғыз Ғиссар ауған тұрақты тіркесі қырғыз тілінде <<Казак қайың сааганда‚ Кыргыз Ысар кирген>> деген түрде келеді. Бұл мақалдың шығуына белгiлi тарихи оқиға негiз болған және Ысар// Гисар// Ғиссар қазақ тiлiнiң орфоэпиялық заңына негiзделiп алынған тәжiк елiндегi жер аты.
<<Делбе болған жылқыдай>> тiркесiнiң пайда болуына жылқының миына құрт түсiп ауырғандағы күйi тiрек болған. Делбе сөзi монғол тiлiнде дэлбэ-1. (гүл) жапырақша.      2. цулбур-шылбыр, цулбур өвс-өс. таспажапырақ, жыланқияқ; якут т. даlбi-сильно до последней крайности, совъсъмъ, раз-/бить/; даlбi а  ыла -сильно запыхаться [20, 56-65]; түркмен т.: -кемақыл, дәли, тентек [21] дегендi бiлдiредi. Осы мысалдардан көрiп отырғанымыздай <<делбе>> сөзi 1.з.е. арба, шанаға жегiлген көлiктi жөнге салып, жүргiзiп отыратын қайыс бау, божы; 2. Бас айналдыратын, сандырақтатып, ауыртатын дерт (маникальное состояние); 3. өс. жiңiшке, ұзын, қияқ тәрiздес таспажапырақ шөп. 
Жылқы малына қатыстыра айтылатын андызды жерде ат өлмес тұрақты тiркесiнiң түп тамыры терең тарихта екендiгiн М.Қашқаридың <<аңдуз болса, ат өлмәс>> тіркесінен көруге болады. 
Түркi тiлдерiне‚ соның iшiнде қазақ тiлiне де ортақ өсiмдiк атауларын Б.Қалиев‚ М.Қашқаридың <<Диванынан>> және Кодекс Куманикустен ұшыратуға болатынын жазып‚ атап көрсетедi [22, 55]. Олар:алма /alma/‚ андыз  /anduz /‚арпа /arpa/‚ бидай,/budaj/‚ жаңғақ /jaaq/‚ жуа /java/‚ жусан /japcan/‚ жекeн /jekan/‚ қайың /qajin/‚ қаңбақ /qamad/‚ қамыс /qamis/‚қара от /qara ot/‚ тары /tari /‚ терек /terak /‚/ши /ci/ т.б.
2. Төрт түлік атаулары  -  түркі тілдеріне ортақ атаулар
Түркi халықтарының тарихи даму жолындағы этностық және тiлдiк жақындық пен дербестiктi айқындайтын тiлдiк материал өсiмдiк атауларына да және олардың қатысуымен жасалған ТТ-ге де байланысты. Осыған қатысты бірнеше тақырыптық арналарда қарастыруға болады.      
* Ағаш атауына байланысты қалыптасқан ТТ : 
Ағаш-түрiк‚ қырғыз‚ ноғай‚ қазақ тiлдерiндегi беретiн мағынасы: 1. өсiмдiк. 2. ағаш‚ дiңi‚ бағана‚ бөрене. 3. құрылыс материалы. 4. ұзындық өлшемi (6-7 м.) [23, 72]. Ағаш сөзiнен туындаған ТТ. 
М.Қашқарида куруғ jiғaч эгilmac, курмiш кiрiш tyгулма түрінде келетін тұрақты тіркес өзбекше  қуруқ егач эгилмайды‚ қуриган кириш /новда/ боғланбайды‚ тугулмайды, қазақша Құрғақ ағаш иiлмейдi‚ қысқа жiп күрмелмейді болып келеді.
М.Қашқари: Борiнiң ортақ, қузғунiң jiғaч башiнда
ұйғ.: Бөрiнiң-тәң-отақ‚  қағиниң дәрәх учида 
қаз.: Бөрiнiң /табысы/ ортақ‚ құзғындiкi ағаш басында. Бұл арада қасқыр табысын бiрден жеп кете алмайтындықтан‚ ол жүгiрген аң мен ұшқан құсқа ортақ‚ ал қарға болса‚ тапқанын тұмсығымен тiстеп алып‚ ешбiр жыртқыш жете алмайтын ағаштың басына қонып алып‚ өзi ғана жейдi деген мағынаны берiп тұрғаны белгiлi. Ұйғыр тiлiндегi ағаш деген түркiлiк сөздiң орнына  дарақ деген парсы сөзiнiң, ал М.Қашқари сөздiгiнде йығач түрiнде келуi‚ қазақ тiлiнде ағаш вариантының сақталуы, В.Радловтың қазақ тiлi туралы айтқан пiкiрiнiң дұрыстығын көрсетедi. Сонымен қатар, <<дарақ>> сөзiне байланысты қалыптасқан ТТ қазақ тiлiне де тән.  Мысалы, дарақ бiр жерде көгерер; шыбық өсiп‚ тал болады‚ тал өсiп дарақ болады  (С. Бақбергенов).  
М.Қашқари: уқушсуз киши ол йемишсиз йығач
қаз.: ұқыпсыз адам-жемiссiз ағаш. <> деген мағынада. 
* Қайың сөзiне қатысты ТТ: 
Қайың-тат. каен‚ башқ. қайын‚ қыр.‚ қаз.‚ қайың‚ түрк. қайын‚ өзбек. қайин‚ ұйғ. қейин т.б. Азербайжан тiлiнде тозағачы түрiнде көбiрек қолданылады. Түркi тiлдерiнде <<тоз>> сөзi <<береста>> мағынасын бередi. Мысалы, сөзге сенбе‚ тозға сен; башқ. қайындың тузын мақта‚ имәнден узен мақта; қаз. қайыңның тозын мақта‚ еменнiң өзiн мақта мақалдары соның айғағы. 
	Ал  sogntsuliaqajinqasia/ива известна своей свежестью‚ береза корой (твердостью) [23,72]. мақалының қазақшасы <<тал-жұмсақ‚ қайың- қатты>>. Бұл оралымның берер мағынасы әрбiр адамда әр заттағы сияқты  өзiне тән қасиетi‚ мiнезi болатынын көрсету. 
қаз.: Қазақ қайың сауды‚ қырғыз Ғиссар ауды
қыр.: Қазақ қайың саағанда‚ қырғыз  Ысар кирген - ХVII-ХVIII ғ. жоңғар шапқыншылығы кезiнен қалған сөз. Қайың сөзiндегi бес дыбыстың алмасып келуiн қазiргi түркi тiлдерiнен де байқаймыз: 1) дауыссыз: а/ бастапқы қ/к; ә/соңғы  н/ң 2) дауысты  а/ бiрiншi буында а/ә;  ә/ екiншi буында ы/й; қайың /қайын/кайын/ кайин/ кейин/кайын
* Алма  сөзiне қатысты ТТ:
 Алма-қазақ‚ татар‚ қырғыз‚ ұйғыр‚ түрк. тiлдерiнiң барлығында бiрдей аталады [24, 207]. Алма сөзi қыпшақ тобына жататын тiлдерде адам денесiнiң кейбiр мүшелерiн салыстыру мақсатында қолданылады. Мысалы, қаз. ққалп. екi бетi алмадай‚ бетiнiң алмасы; қаз. алма мойын‚ қыр. алмадай басын чабайын
ққалп.: Алма қасында аузыңды жап-бiреудiң дүниесiне қызықпа;
баш.: aлма беш‚ аузыма төш
тат.: aлма пеш‚ авызыма төш
қаз.: алма пiс‚ аузыма түс
өзб.: aлма пиш‚ оғзимға туш
түркiм.: aлма биш‚ агзыма душ
 М.Қашқари: Атасы ачығ алмыла йәсә‚ оғлұның тiшi қамар
қаз.: Әкесi ащы алма жесе‚ ұлының тiсi қамаланар-әкесi жасаған қылмыстың зардабы артындағы ұлына қалатынын насихаттайды.
Құмық тiлiндегi <<Алма терегинден ары тушмес>>, қазақ тiлiндегi <<алма-алма ағашынан алыс түспес>> сөз тiзбегiн Мусаев орыс тiлiнен аударылған калька (яблоко от яблони далеко не падает) деп есептейдi. Жетiсу өңiрiнде алманың көптеген түрi өсетiнi белгiлi.  Бiздiң ойымызша‚ жергiлiктi тұрғындар алмаға тән ерекшелiктi жiтi байқап соған орай өз тұжырымын айта бiлген. Бұл жайында ХIХ ғ. қазақтардың өмiрi‚ тұрмысы жайлы жазған В. фон Герн жақсы айтқан: <<... В Семиреченской области в местах жительства и кочевок казахов Большой Орды‚ в особенности в горах к югу от реки Или‚ и до сих пор еще много диких яблонь и яблоневые рощи‚ в относительно недавнее время‚ покрывали берега притоков реки Или. Поэтому можно допустить‚ что приведенная пословица самостоятельно выведена казахами из наблюдений их обстановки>> [25, 40]
	Сонымен қатар‚ о бастағы бiр жолды не екi жолды ТТ-дiң өзiнiң даму процесiнде құрамы жағынан жаңадан жасалған қосымша компоненттермен кеңейiп‚ толығып отыруы мүмкiн Мысалы, М. Қашқари: андуз болса‚ ат өлмәс. тат.: андыз бар жирдә ат үлмәс‚ ақсыргак бар жирдә ер үлмәс /яғни‚ андыз бар жерде ат өлмес‚ ақсырғақ бар жерде ер өлмес/ [26, 181-198] болып айтылады екен. Осы мақалдың қазақ тiлiнде екi компоненттен тұратын түрi бар: <<Ербасы бар жерде ер өлмейдi‚ андыз бар жерде ат  өлмейдi>>. Бұл мақалдың шығу тегi бiр‚ екi тiлге ортақ деп қарасақ‚ айырмашылығының мағынасы бiзге көмескi <<ақсыргак>>‚ <<ербасы>> сөздерiнiң қатысуында. Ал бұлардың ортақтығы  мағынасында: кiмнiң‚ ненiң болса да қажеттiгi пайдалы қасиетiнде. 
Ендi екi өсiмдiк атауы қатысқан‚ жартылай өзгерiске түскен / бiрiншi не екiншi компонентi өзгерiске түскен / түркi тiлдерiне ортақ ТТ-ге мыналарды жатқызуға болады.:
М.Қашқари: Буғдай қатында сарфаж сувлур
қаз.:  Бидай арқасында бидайық су iшер
ұйғ.: Буғдайниң  банисида қаримук су  ичипту  осыған мәндес қазақ тiлiнде <<күрiш арқасында күрмек су iшер>> деген  тiркесi бар. Бұл тiркестер бөтен бiреудiң көмегi арқасында дегенiне жеткен адамдарға арнап айтылады.
Мұндай мысалдарды әрбiр тiлден кездестiруге болады. Өйткенi бұл туыстас халықтардың дүниетанымындағы‚ болмыстағы әр түрлi затттар мен құбылыстарды бағалай бiлуiндегi‚ бейнелеу тәсiлiндегi ұқсастықтың нәтижесi.
<<Түркi тiлдерiндегi мақал-мәтелдерге тән қасиеттердiң бiрi - дейдi А.Нұрмахан‚ - тақырыптары мен мазмұндарының ортақтығы‚ ой бiрлiгi мен қолдану аясының диалектiлерiнде өздерiнiң дыбыс жүйесiн‚ сөздiк құрамын‚ грамматикалық құрылысын сақтап келгендiгi сезiледi>> [27]. 
Тұрақты тіркестердің түркi тiлiндегi ортақтығы мен тiлдiк сәйкестiгi белгiлi бiр заңдылыққа‚ тарихи дерекке қатысты. Себебi оған: түркi тiлдес этностардың көне заманнан берi бiрге жасап‚ көршi тұруы; олардың өмiр тiршiлiгiндегi‚ рухани мәдениетiндегi дүниетанымы мен пайымдауы; тiл төркiндестiгi‚ тектестiгi; бiр тiлде пайда болған тұрақты тiркестердi тiл заңдылығына ыңғайластыра қабылдауы әсер еткен. 
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:

* <<Жілік>> сөзіне қатысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттары қандай?
* Түркі халықтарының басынан кешкен тарихи оқиғаға байланысты қалыптасқан, түркі тілдеріне ортақ тұрақты тіркестің этнодингвистикалық мәні
* Тұрақты тіркестердің, мақал-мәтелдердің түркі халықтарында бірдей түрде кездесуін қалай түсіндіре аласыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:

№ 7дәріс тақырыбы: 
Тақырыбы: Этнолингвистикаға қатысты Е.Жанпейісов, М.Копыленконың пікірлері
Жоспар:
* Е.Жанпейісов этнолингвистка мен басқа аралық пәндердің байланысы туралы
* Этномәдени лексика, тәжірибелік-қолданбалы  этнолистика туралы
* М.Копыленко этнолингвистикалық мектептер.Этнолингвистиканың салаларалық пәндермен байланысы жөнінде

1. Е.Жанпейісов этнолингвистка мен басқа аралық пәндердің байланысы туралы
Тіл  -  әрбір елдің, әрбір ұлттың тарихын, мәдениеті мен тұрмыс-тіршілігін, тіпті сол ұлттың өз болмысын танытатын, оны сақтап қалатын, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін ұлы қазына ретінде қоғамдағы ең маңызды қажеттіліктердің бірі. Сондықтан бүгінгі таңда тілдің құрылымдық, коммуникациялық қызметтерінен басқа да қырларын, қасиеттерін анықтау терең зерттеуді талап етіп отыр. 
Атап айтқанда, тіл мен адамның өзара тығыз қатынасына қарай анықталған салаларды былай көрсетуге болады: адамның тілі мен рухани белсенділігі; тіл мен адам физиологиясы; тіл мен ойлау, сана әрекеті; тіл мен мәдениет; тіл және адамның қарым-қатынасы; тіл мен қоғам; тіл мен адам құндылықтары; тіл және таным. Адамның тілге, тілдің адамға өзара ықпал етуінен туындаған осы салалардың әрқайсысының өзіндік зерттеу нысаны, тәсілдері, қолданылу аясы бар. Қазіргі тіл білімінде әлеуметтік лингвистика (тіл мен қоғам арақатынасын зерттейтін сала), психолингвистика (индивидтің тұлғалық мінез-құлқы мен ұғымды қабылдау, оны санада өңдеу қасиеттерінің тілде көрініс табуы),лингвомәдениеттану (тіл мен мәдениеттің өзара қатынасы негізінде ұлт мәдениетінің тілде сақталуы, тілде көрініс табуы, сол тіл арқылы ұлтты, оның мәдениетін таныта білу ерекшеліктері), этнолингвистика (тілдегі ұлттық бірліктердің мазмұны мен мәнін ұлттың тарихынан, халықтың рухани мәдениетінен, халықтың менталитетінен, халықтың шығармашылығынан іздеу) салалары тілді антропологиялық бағытта қарастыруда. 
Тілді зерттеудің антропоцентристік бағыты тіл біліміндегі адамның тілдік факторы мәселесін, тілдің адамға қызмет ету мәселесі, тіл арқылы адамның табиғатын мәселесін тану қазақ тіл білімінде алғашқы болып ғалым Ербол Жанпейісовтің де зерттеу еңбектерінің негізгі тағаны, діңгегі болып келді. Ғалымның көп жылғы зерттеулерінің нәтижесінде 1989 жылы <<Этнокультурная лексика казахского языка>> атты докторлық диссертация қорғалды. ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында қазақ тіл білімінде жаңа бағыт деп танылған этнолингвистикаға қатысты негізгі тұжырымдарды 1994 жылғы 20 қаңтардаға <<Ана тілі>> газетінің санында берілген <<Этнолингвистика>> атты ғылыми мақаласында жеткізеді [14]: <<Этнолингвистика  -  психолингвистика мен социолингвистика сияқты тіл біліміндегі жаңа бір бағыт. Бұл үшеуі бір-бірімен байланысты болғанымен, әрқайсысының дара ерекшеліктері де жоқ емес. Этнолингвистика тілді этносқа қатысы тұрғысынан сөз етсе, психолингвистика адам психикасына қатысты жағынан, ал социолингвистика тілді қоғам дамуына қатысы тұрғысынан алып зерттейді. Этнолингвистика мен социолингвистика белгілі дәрежеде тіл біліміндегі тұтас бір саланың құрамды екі компоненті деп қарауға болады. Біріншісі этностың ұлттық, халықтық, тайпалық ерекшелктерін негізге алса, екіншісі оның тілдік процестерге байланысты кейінгі даму сатысындағы әлеуметтік құрылымына табан тірейді. Этнолингвистика мен социолингвистика өздерінің хронологиялық сипатына байланысты кейді бір-біріне қарама-қарсы қойылады. Олай ету бір жағынан орынды сияқты. Себебі бұл екеуінің алдыңғысы негізінен тарихи мәнді деректерін пайдаланады, яғни әр түрлі тіл материалын тарихи тұрғыдан жүйелеуге келетіндерін ғана іріктеп тауып алып, оларды тек сол ыңғайда зерделеуге ұмтылады. Екіншісі таза бүгінгі күннің тілдік материалына арқа сүйейді. Мұндай талдау үлгісі сондай-ақ этнолингвистикаға да тән. Өйткені ол <<көнелікті>> айғақтайтын деректермен шектеліп қалмайды, <<бүгінгіні>> нышандайтын деректермен де айналысады>>. Е. Жанпейісов этнолингвистика саласының негізгі ерекшеліктерін баса көрсетіп, ажыратады, өзіндік қасиеттерін даралайды, сонымен бірге этнолингвистиканың этносты тануға бағытталған негізгі мүддесі мен мұратын айқындайды, тіл мен этностың байланысын ғылыми тұрғыдан зерделейді: <<Тіл білімі өзі қаншалықты көне болса, тіл мен этностық ара қатынас мәселесі де соншалықты әріден келе жатқан, ежелден бар құбылыс. Тіл  -  этностың тұрақты, ең бір басы ашық негізгі көрсеткіші. Ал тұрақтылығы бұған қарағанда осалдау, өзгеруге бейім территориялық бірлік, экономикалық-шаруашылық және мәдениет тұтастығы, т.б. этностың қосалқы белгілеріне жатады. Демек, тіл тағдыры мен этнос тағдыры қашанда бір-бірімен тығыз байланысты>>. 
2. Этномәдени лексика, тәжірибелік-қолданбалы  этнолистика туралы
ХХ ғасырдың соңында айтылған ойлар мен көтерілген мәселелер күні бүгінге дейін өзектілігін жоймай келеді. Тіл мен ұлтты тұтастықта қарай отырып, халықтың дамуы барысындағы тарихи, әлеуметтік өзгерістердің тілге әсер етпей қоймайтынын есте сақтаған жөн. Осы тұрғыдан тіпті бір территориялық аймақта мекендеген жеке ұлттың, халықтың сөйлейтін тілінде де территориялық ерекшеліктері болады. Бұл іргелі сұрақ  -  этнолингвистиканың салмақты жүгі. Тілдің дамуы мен тіл иесі халықтың этникалы дамуын, түрлі диалектілерге бөлінуі туралы, бұл мәселенің тәжірибелік, тілдік-қолданбалы жағын Е.Жанпейісов те атап көрсетеді: <<Тіл мен этнос арасындағы осы тығыз байланыс лингвистерге, этнографтарға, тарихшыларға, әрине, жақсы мәлім, бірақ түркологияда күні бүгінге дейін тіл тарихы мен мен халықтың этникалық тарихын ұштастыра отырып зерттеген бір-бір арнайы еңбек жоқ. Тіл біліміндегі бұл олқылықты белгілі бір дәрежеде этнолингвистика ғана толтыра алады. Бұл проблемаларды шешуге этнолингвистикалық география көбірек қатыса алады. Ол үшін алдымен этнолингвистикалық атластар жасалуы тиіс. Ал мұндай атластарда лингвистикалық және этнографиялық карталар қатар беріліп отыруы керек. Этнографиялық карта алдыңғыға тұғыр-тірек карта болып саналады, яғни лингвистикалық карта соңғы, этнографиялық картаға сүйенеді. Картаға түсіруде лингвистикалық және этнографиялық бірыңғай материал бір-бірімен дәл, дөп түсіп жатуы шарт. Бұлар  -  мәселенің <<жай>> техникалық жақтары. Бірақ қалай дегенмен де этнолингвистиканың міндетіне жатады. Мұның шынында да солай екеніне диалектологиялық атлас жасау тәжірибесі дәлел бола алады>>. Күні бүгінге дейін этнолингвистикалық зерттеулердің нәтижесін тәжірибеге енгізу, жиналған материалдарды сұрыптап түзу, тізу ісі әлі де болса көптеген этнолингвистикалық, этномәдени, лингвомәдени зерттеулерді қажет етеді. 
Десек те ғалым <<жаңа сала>> атап кеткен этнолингвистика ілімі бүгінде мақсат-міндеті айқындалған, ұстанатын бағыт-бағдары анық, зерттеу әдіс-тәсілдері бірегейленген, толық та дербес тіл білімінің саласы ретінде дамып отыр. Бүгін біз осы этнолингвистиканың аралық пәндерінің жекеленіп, өз алдына қоныс теуіп, бөлінуін байқаймыз. Мысал ретінде лингвомәдениеттану пәнін келтіруге болады. Ғалым тіл менмәдениеттің ажырамас арақатынасы туралы да біршама құнды пікірлер келтіреді: <<Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы әр жақты және барынша берік. Тілді мәдениет құралы ретінде және адамның мәдениет құбылыстарының жалпы бәріне ортақ жеке беллгілері арқылы да зерттеуге болады. Екінші жағынан, тіл мен мәдениет құрылымы жөнінен изоморфты болып келген, бір-біріне тәуелсіз, автономды жүйелер ретінде қарастырылуы мүмкін. Этнолингвистика тіл мен мәдениеттегі қостілділікті немесе көптілділікті, қостілділіктегі біртектілік пен әртектілікті, сондай-ақ норма, стиль, тілдік және мәдение субстрат, территориялық және әлеуметтік диалект ұғымы, әсіресе диахрондық зерттеулер үшын маңызды: қай халықтың болсын көне рухани мәдениеті мен лексикалық тіл қорының ең ежелгі байырғы қалпын реконструкциялауда шешуші рөл атқарады. Бірақ ол этнографияда, культурологияда әлі пайдаланылмай келеді>>. 
ХХІ ғасырда салыстырмалы тіл білімі мен құрылымдық-жүйелік тіл білімінің заңды жалғасы болып келген анропоөзектік парадигма бағыты тілдің мифтік-танымдық негіздерін анықтауға ұмтылады. Бұл тектес жұмыстар ХІХ-ХХ ғасырларда да атқарылған еді. Тіл білімі мен мифологияның өзара сыбай, шектес аясы этнолингвистикаға жатады. Тіл мен мифология арасындағы осы тығыз байланысты кезінде А.А.Потебня да атап көрсеткен болатын: <<Язык есть главное и первообразное орудие мифического мышления. Мифология создается факторами лингвистическими>> [16]. 
Е.Жанпейісов тіл мен мифтің арақатынасына байланысты төмендегідей ой қорытады: <<Этнолингвистика алайда тіл мен мифологияның арақатынасын мифология өз алдына жеке ғылым санатына кірген жағдайда ғана ойдағыдай зерттей алады. Культурология, халықтық психология мен мифология  -  осы үш ғылым саласының үшеуі де өздеріне ортақ және семиотикаға жататын, сондай-ақ тіл біліміне тән бірқатар әдістер мен қағидаларды пайдаланады. Ал семиотика заңының нақты бір зерттеулерде лингвистикалық және этнологиялық жағрапия, лексикография мен грамматика аясында қолданылуына көп ретте осы этнолингвистика жәрдемдесуі тиіс>>. 
Этнолингвистиканың дербес сала ретінде танылуы үшін ең алдымен оның зерттеу әдіс-тәсілдері, мақсаты мен міндеті айқындалуы, нені зерттеуі тиіс деген сұрақтар шешімін табуы тиіс. Бұл тұрғыда да ғалымның этнолингвистика, этномәдени лексика ұғымдарын анықтаған тұжырымдары салмақты болып табылады: <<Этнолингвистика өзінің бітім-болмысы, табиғаты жөнінен жалпы тарихи категория болып табылады. Себебі, ол этностың қазіргісін емес, көбіне көп өткенін зерттейді. Ал этностың өткені оның этномәдени лексикасынан айқынырақ көрінеді. Этномәдени лексикаға сол этнос мекен еткен аймаққа тән табиғат құбылыстарының атауы, заттық мәдениет лексикасы, рухани мәдениет лексикасы (мифологияға, фольклористикаға, этнологияға қатысты, өнер мен білімнің өзге де салаларына қатысты сөздер, туыстық, түрлі қоғамдық қатынас терминдері, т.б.) жатады. Әдетте, мұндай этномәдени контексті зерделеудің бірден-бір ұтымды ғылыми жолы  -  салыстырмалы тарихи әдіс, этимология. Ал этмологияға әдетте кешенділік тән. Этнолингвистика, демек диалектологиямен, фольклористикамен, этнологиямен, мифологиямен жанас, жапсарлас тұрған, көп жағдайда солардың жетістіктеріне, зерттейтін материалына сүйенетін және кешенді әдісті кеңінен пайдаланатын іргелі ғылым>>. 
3. Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып отыр. Мұны белгілі ғалым проф. М. М. Копыленко өзінің <<Этнолингвистиканың негіздері>> [17] деп аталатын еңбегінде айқын  көрсетіп  отыр.  Қазақ этнолингвистикасына  қатысты  мәселелермен шұғылданушылар үшін бұл еңбектің берері мол. Онда, мәселен, қазақ топырағында дүниеге келген этнолингвистика ғылымының төңірегінде ғылыми мектеп қалыптасқандығы және бұл салада көп жылдар бойы үздіксіз жүргізіліп келе жатқан ізденістердің нәтижесінде айқындала түскен оның бағыт-бағдары, өзіндік үрдісі, зерттеу объектілері мен тәсіл-әдістері кеңінен сөз болады. Мәселен, оның бұл кітапта жалпы проблема мен қазақ этнолингвистикасының нақтылы мәселелеріне қатысты 1044 еңбектің тізімін (библиографиясын) беруі зерттеудің құндылығын арттырумен қатар, казақ этнолингвистикасымен шұғылданамын деген жас талапкерлер үшін жасалған үлкен қамкорлық.
Бүгінгі таңда жеке дербес ілім болып қалыптасып, теориялық, ғылыми негіздері қалыптаса бастаған этнолингвистика саласында атқарылып жатқан жұмыстарды белгілі бір орталықтармен байланыста қарастыруға болады. Орыс тіл білімінде бұл айқын екі бағытта орындалады: біріншісі  -  В.В.Топоров пен В.В.Иванов есімдерімен, ал екіншісі  -  Н.И.Толстой мектептерімен байланысты. Белгілі бір көлемдегі шарттылықпен бұл екі бағытты <<этимологиялық>> және <<диалектологиялық>> деп ажыратуға болады. Себебі, алғашқысы мәдени лексикада көрінетін көне онтологиялық, космологиялық, әлеуметтік танымдарды айқындап, қайта құруға, мифтік сипаттағы сөздердің этимологиясын анықтауға, мәдени феномендердің ареалдық ерекшеліктерін, диалектілік сипаттарын ескере отырып, мәдениет пен салт-дәстүр, әдет-ғұрып лексикасының мейлінше толық қалыбын тануға бағытталса, Н.И.Толстой мен көптеген шәкірттері славян халықтарының танымын, мифтері, әдет-ғұрыптары, т.б. дәстүрлі славян мәдениетінің құрамдас бөліктерін зерттеу нысаны етіп алып, славян фразеологизмдерінің этнографиялық сипаттары, славян этнотілдік қауымдастығының лингво және этнографиялық бөліктері қарастырады. 
Қазақстан Республикасында қазақ тіл білімінде этнолингвистика ілімінің негізін салушы, теориялық және ғылыми айналымын жасаған ғалым және жоғарыдағы екі бағытқа қоса жеке үшінші бағыт ретінде қарастыруға болатын  -  Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар және оның ғылыми мектебі. Бұл бағыт тілді халықтың айнасы ретінде таниды, ешбір пәндердің аралығы ретінде емес, тілді жеке нысан ретінде ала отырып, этнология,тарих, мәдениеттану сияқты лингвистикалық емес пәндер қосымша ретінде танылады. Халықтың болмысы, танымы, салты, ділі көрінетін кез келген тілдік мағыналық бірлік зерттеледі, материалдық және рухани мәдениеті, тек қана этномәдени лексикасы мен фразеологиясы ғана емес, ономастика, фоносемантикадағы, аялық білімдегі, паралингвистикалық құбылыстардың барлығы дерлік тілдегі халықтың көрінісі ретінде қарастылырып, зерттелінеді.
Ғалымның теориясы бойынша қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулердің барлығы дерлік  <<тіл әлемін>> түгел қамтып, <<Адам>>, <<Қоғам>>, <<Табиғат>> деп аталатын үш үлкен салаға жіктеп қарастыру бағытында атқарылуда.Аударма мәтіндерін этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеудің негізгі міндеттері түпнұсқа тілдің идиоэтникалық табиғатының сақталуының дәрежелері мен деңгейін анықтауға бағытталады. Бұл саладағы зерттеулер этноаударматанудың теорияларын жасамаса да, оны этнолингвистиканың бір саласы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Аударма тілдегі түпнұсқа тілдің өзіндік тілдік ерекшеліктерінің сақталуы әрине, ең алдымен, аударманың түріне байланысты. Сөзбе-сөз, жолма-жол аудармада аудармашы түпнұсқаның ұлттық-стилистикалық және мағыналық ерекшеліктерін сақтауға тырысады.  Алайда көп жағдайларда бұл аудармалардың қара дүрсін болатындығын, түпнұсқаны сақтаймын деп, өзіндік қолтаңбасынан айрылған, тым қарапайым болатынын көреміз. Ал көркем еркін аударма түпнұсқаның тек мазмұнын, стильдік белгілерін ғана сақтайды, мағыналық ортақтығы болмаса, аударма мен түпнұсқа мәтін тілінде көп ұқсастық болмайды. Бұл аудармаларды этнолингвистикалық тұрғыдан талдап, зерттеудің еш пайдасы болмайтыны хақ. М.М.Копыленконың пайымдауынша, бұл ретте этнолингвистикалық талдауды қажет ететін, этномәдени, этнолингвистикалық белгілердің сақталып берілетін аударма түрі  -  балама-еркін аударма (адекватный-художественный перевод) .
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:

* Е.Жанпейісовтың этномәдени лексикаға қандай тілдік мағыналық бірліктерді жатқызады?
* Е.Жанпейісовтың пікірінше этнолингвистиканың басқа пәндерден ең басты айырмашылығы және ерекшелігі неде?
* Орыс тіл біліміндегі жекелеген этнолингвистикалық мектептердің ерекшеліктері сипаттары қандай?
* Диалектологиялық этнолингвистиканың ұстанымдары қандай?
* Лингвоелтанымдық зерттеулердің практикалық өзектілігі неде?
* Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, М.Копыленконың этнолингвистика терминіне берген анықтамаларын салыстыр


        Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 8дәріс тақырыбы: 8Дәріс №8. 
Тақырыбы: Өсiмдiк атауларынан салт-дәстүрге байланысты жасалған кейбiр тұрақты тiркестердiң этнолингвистикалық сипаттамасы
Дәріс жоспары:
* Тарихи оқиға қатысты өсімдік атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаты
* Салт-дәстүр, дінге қатысты ӨБТТ.Халықтық өлшемге қатысты ӨБТТ
* Өсімдіктің түр-түсіне, жан-жануарларға байланысты қалыптасқан ТТ-ң этнолингвистикалық сипаты

&&&
$$$002-008-001$3.2.8.1Тарихи оқиға қатысты өсімдік атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаты
Тілімізде ғасырлар бойы қалыптасқан, көркем сөз қазынасының бір құнарлы, мәйекті қорына айналған, әрі бай, әрі сан алуан тұрақты тіркес ішінде өсімдікке байланысты тұрақты тіркестер де ерекше орын алып, қазіргі таңда өзекті тақырыптың біріне айналып отыр. 
Табиғаттың‚ әсiресе‚ өсiмдiк дүниесiнiң адамға тигiзетiн әсерi ерекше. Оны <<Табиғат>> идеографиялық тобына жатқызуға болатын өсiмдiк атауларынан және өсiмдiкке байланысты қалыптасқан тұрақты тiркестерден көруге болады. ӨБТТ-тер қалыптасуын‚ тiлдiк қолданысқа енуiн негiзге ала отырып‚ өзара топтастыруды да қажет етедi. Себебi, ана тiлi сөздiк қорының мәйегi саналатын тұрақты тіркестерді (бұдан былай ТТ) жан-жақты зерттеп‚ тақырыптық‚ мағыналық топтарға жiктеу арқылы ғана халықтың тiл байлығын‚ өмiрiн‚ кәсiби бiлгiрлiгiн анықтауға болады. Бұл жүйеде топтастыру барысында ӨБТТ-дiң халық тұрмысындағы әдет-ғұрпын‚ салтын‚ наным-сенiмiн‚ ырым-сырымын‚ шаруашылық жүргiзу дәстүрiн‚ тарихи оқиғалар үрдiсiн‚ ұлттық ерекшiлiктер мен т.б. қасиеттер белгiсiн айқындауға қатысы барлығын байқауға болады. Өсiмдiктердiң ерекшiлiктерi мен олардың өздерiне тән атқаратын қызметiне байланысты бiрнеше топқа бөлiп қарау-тiл бiлiмi дәстүрiнде бар принцип. Бұл ӨБТТ-дiң де табиғатын терең түсiнудiң жолы‚ тәсiлi болып саналады. Этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеліп отырған ӨБТТ-ді‚ тақырыбымызға лайықты бiзге дейiн халық санасында жiктелiп қойған топтарды‚ яғни халықтық тұрғыдан топтастыруды дұрыс деп ойлаймыз.
Топтастырудың осы бiр тәсiлi арқылы бiз ұлан-ғайыр тiлдiк деректердiң тереңiнен өзiмiзге керектiлерiн бөлiп алып‚ оның табиғатын жан-жақты қарастыруға‚ сырына тереңiрек үңiлiп, тiлдiк сипатын‚ iшкi мазмұнын айқындай түсуге мүмкiндiк аламыз.
ӨБТТ-дi жинастыру барысында қазақ халқының тарихына қатысты Қазақ қайың сауды‚ қырғыз Гиссар ауды мақалын кездестiрдiк. Бұл  ХII-ХIII ғасырдағы жоңғар шапқыншылығы кезiнен қалған қанатты сөз. Н.Төреқұлов онда елiнен‚ жерiнен ауып‚ қуғын көрген‚ ашығып, азап шеккен қазақтардың қайың қабығын сорған‚ қырғыздардың тәжiк тауларын паналап‚ Гиссар ауған кездерi бейнеленген деп көрсетедi (101.Төреқұлов Н. Қанатты сөздер. -Алматы: Жазушы, 1977.  -  236 б. 142). І.Кеңесбаевтың <<Қазақ тiлiнiң фразеологиялық сөздiгiнде бұл тiркес‚ <<қазақ қайың сауғанда‚ қырғыз Ысар кiрген>> деп берiлген. Бұл қырғызша <<Казак қайың сааганда‚ Кыргыз Ысар кирген>> дегеннен алынып отыр (102.Кеңесбаев С. Қазақ тiлiнiң фразеологиялық сөздiгi.Алматы: Ғылым. 1977.-711б.102.707) Тарихи оқиға жайында Ш. Уәлиханов: <<Зюнгарлар тұсында қалмақтардың күшi әр уақытта басым болған және қырғыздардың Шу өзенiнiң бойынан Ғиссар мен Бадахшанға‚ ал ендi қайсақтардың Бұхараға үдере көшiп қашып кетуiне себеп болған Галден-Цереннiң сұмдық қырғыны 1723 жылы болғандығын>> (103.Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы: Жазушы, 1980.  -  416б.103.158) деп жазады. Сонымен‚ бұл мақалдың шығуына белгiлi тарихи оқиға негiз болған және Ысар// Гисар// Ғиссар қазақ тiлiнiң орфоэпиялық заңына негiзделiп алынған тәжiк елiндегi жер аты.
Ел-жұртқа қатысты ТТ:
Ер -елiнде‚ гүл-жерiнде; ер ұлсыз болмас‚ жер гүлсiз болмас; гүл өссе‚ жердiң көркi‚ қыз өссе‚ елдiң көркi; бетеге‚ жусан бел көркi; бiлiмдi ұл-қыз ел көркi; Едiлдiң бойы ен тоғай‚ ел қондырсам деп едiм; гүлденсе ауыл гүлденемiз бәрiмiз; туған жердiң жуасы да тәттi; рулы ел‚ ұялы терек т.б.
Кәсiпшiлiгiне қатысты ТТ:
Ши тарту‚ шым ши‚ ақ ши; тез қасында қисық ағаш жатпас; ағаштан түйiн түйген; жалбызды жерде жан қалар; егiн ексең‚ бидай  ек‚  құт кетпейдi даладан; тары жеген тарықпас; күрiш жеген арымас; күрмек жеген жарымас; қауыны таланса‚ иесi қос қолдап жұлар т.б.

&&&
$$$002-008-001$3.2.8.2Салт-дәстүр, дінге қатысты ӨБТТ.Халықтық өлшемге қатысты ӨБТТ
Дiнге қатысты ТТ:
ӨБТТ iшiнде дiни /культтiк / ұғымға байланысты құдайдың қасиетi‚ құдiретi туралы қалыптасқан бiрен-саран ғана ТТ бар. Олар: құдайсыз қурай да сынбайды; құдайым берейiн десе‚ жұдырыққа тас сынады‚ қимайын десе‚ бұршаққа тiс сынады т.б.
Салт-дәстүр‚ әдет-ғұрыпқа байланысты  ТТ.
Бұл топқа жататын ӨБТТ қазақ халқының бай салт-дәстүрi‚ әдет-ғұрпына қатысты туындаған көне де байырғы ұғымдар. Мысалы, ерте көктемде көк шығып‚ көкек айы туғанда күн күркiрейдi‚ найзағай жарқылдайды. Осы кездi бiздiң ата-бабамыз  -  күн күркiредi‚ көк дүркiредi - деп үлкен қуанышпен қарсы алған. Осы алғаш күннiң күркiреген сәтiнде киiз үйдiң босағасына‚ маңдайына‚ табалдырығына ағаш шөмiштi тигiзiп тiлеу тiлеген. Осыны <<шөмiш қағу>> [104.Төреханұлы Ә. Шөмiш қағу. //  Ана тiлi. 1994. 02.06.]  -  дейдi. Күн күркiремей тұрып‚ табиғи көкөнiстi жеуге‚ суға шомылуға тиым салынған. Күн күркiрегеннен кейiн ғана  тау-тасқа шығатын табиғи жуалар мен сарымсақтарды асқа қосып жеуге қариялар рұқсат берген. Бұның өзi ата-бабаларымыздың табиғатпен бiте қайнасып‚ табиғатты өмiр тiршiлiгiнiң көзi еткендiгiнiң тағы бiр көрiнiсi.
Өлеңдi жерге өрт қойды  -  жүрген жерiн у-шу қылатын пәтуасыз‚ берекесiз адам туралы айтылатын өлеңдi жерге өрт қойды тiркесiнiң осы ұғымда қалыптасуына негiз болған қазақтың күзде немесе жәндiктер тiрiлмей тұрып‚ ерте көктемде көктiң шығуына кедергi болмасын деп‚ қураған шөпке өрт қоюы себепшi болған. Қойылған өрттi қадағаламаса‚ көптеген зардап әкелетiнi туралы В.К.фон-Герн былай дейдi: <<В высокой степи беспечные казахи‚ пуская палы‚ вовсе не думают о тех ужасных несчастьях‚ причиной коих могут быть и частые палы>> [105.Герн. ф. ВК. Палы. Характер и нравы казахов. Караганда. ТОО Номади и К . 1995.-40б.]
 - аққұла алымы - алғашқырет қырмандалған астықтан алынатын алым. <<Аққұла>> көбiне дiн иелерiнiң пайдасына алынған. <<Аққұла>>-бекер-босқа деген ұғымды бiлдiредi.
- бидай қандау  -  бидайды ұшырып, тазалап болып, қаптар алдында жасалатын ырым. <<Қан берсең, дән берем>>  деп мал сойып күректi    қандап, қырманға қарай шашатын әдет (106.71).
- шыққан қыз шиден тысқары  -  қазақ халқының салтында қыз бала жат жұрттық деп‚ ұзатылған қызды шыққан қыз шиеден тысқары‚ яғни алтын босағасынiкi деп жатады. /<<Келiнiңнiң дiнi не деген қатты едi‚ Мейрамгүл ...    Жолдың ар жағынан берi өтiп‚ үйге кiрiп шай-суын iшiп шықса қайтар едi. Шыққан қыз шиден тысқары деген осы екен ғой деп ойлап‚ қара үзiп кеткенше қарап тұрамын>> [107.Мырзахметтегi Р. Қүдасын құдайдай көрген. //  Ана тiлi 1994. 15.09].  
- бұршағым биттегенде көргенiм  -  қазақ үшiн құлындамаған бие‚ бала таппаған әйел жаман. Осыған бола кейбiр әйелдер өз уағында бала көрмесе‚ мойнына тәспих құсаған бұршақ тағады. Бұнысы аллаға жалынып‚ бiр бала бер дегенi. Мойнына бұршақ таққан әйелдердiң кейбiрi елуге келгенде балалы болады. Сонда осындай әйелдер баласын бұршағым биттегенде көргенiм .Жүнiсов А. Мойнындағы бұршақ. // Ана тiлi. 1994.  ғой деп‚ басынан құс ұшырмай отырады. Бұл жердегi бұршақ <<көген<< ұғымында емес‚ <<өсiмдiктiң ұрығы‚ түйiнi түсiп өнер>> деген мағынада қолданып тұр. Сонымен бұл тiркес <<өсiмдiк сияқты көгерiп‚ көктеп тамыр жайсам‚ дүниеге ұрпақ әкелсем>>  деген тiлектен туындаса керек.
Салт-дәстүр‚ әдет-ғұрыпқа байланысты ӨБТТ-дi бұл топта көптеп кездестiрiп‚ санамалап көрсетуге болады. 
	Ұлттық дүниетанымға қатысты ТТ
	Қазақы дүниетанымды бойына сiңiрген бейнелi сөз өрнектерiнiң ұлттық табиғаты халық өмiрiмен‚ салт-дәстүрiмен‚ наным-сенiмдерiмен‚ халықтық пайымдауымен астасып‚ үндесiп жатады. Мысалы, өз басында билiгi жоқ‚ әркiмнiң жетегiнде жүргендi‚ жеңiлтек желкүйездердi қазақ Жиренше шешенге қатысты аңызда айтылатын ұшарын жел‚ қонарын сай бiледi нақылымен әсерлей айтады. Ш.Мұртазаның еңбегiнен мысал келтiрейiк: <<Атамекенiң‚ алтын бесiгiң  -  Қазақстан. Одан тамырың үзiлiп қалмасын. Қаңбақ дейтiн шөп болады‚ қауқиған шар сияқты‚ тамыры осал болады. Жел тұрғанда тамыры үзiлiп‚ домалай бередi. Ұшарын жел‚ қонарын сай бiледi. Қаңбақта отан болмайды. Сондайдан сақтасын. Отаның Қазақстан‚ Ескендiр, естiдiң бе?>> .Мұртаза Ш. Тамұқ. -Алматы: Ата мұра -Қазақстан.1994.Осы оралым <<қаңбақ>> өсiмдiгiнiң биологиялық сипатын пайымдай бiлген халқымыздың тамыры осал қаңбақтың отандық сезiмi‚ намысы осал адаммен ұқсастығын шендестiре‚ салыстыра бiлгендiгiнен тiлдiк қолданысқа енген. Өсiмдiктiң жаратылысына сай құбылысын оңтайлы тауып‚ адам бойындағы мiнез сипатына ұтымды теңестiру нәтижесiнде: қамыстай жапырылу‚ шыбықтай майысу. / <<Аю алып батыр сияқты. Бауырына кiрiп кеткен Алешка шыбықтай майысты [134.Кеңесбаев 1. Қазақ  тiлiнiн фразеологиялық сөздiгi. -Алматы: Ғылым. 1977. -711 б.134. 280]/: қауға тиген өрттей және ебелек қағу т.б. ТТ-терi түзiлген. Ебелек қақты фразеологизмнiң бәйек болған‚ қалбалақтаған‚ ұшып-қонған мағынасына негiз <<ебелектiң<< жел соғар соқпастан қимыл-қозғалысқа келiп‚ қалбалақтауы. Ебелектiң алғашқы түбiрi <<ев>> немесе <<еп>> тұлғаларының  өзi-ақ <<жедел қимылдау>>‚ <<асығу>> мағыналарын берген. Әрi дәрменсiз‚ әлсiз‚ ұшып-қонған жеңiлтек‚ ұшқалақ адамды да ебелекке ұқсатып жатады.  <<Ебелек қағу>> фразеологизмiнiң қалыптасуына <<ев>>‚ <<еп>> тұлғасының асығу‚ қалбалақтау мағынасы тiрек болған.
Жер жағдайын бажайлауға келгенде де қазақтан сыралғы жоқ болар: жердiң соны шөбiн киiк бiлер‚ жайылым жердiң көкорай шалғынын құнан бiлер /Қорқыт/; ат жемейтiн ащы шөптiң гүлденiп өспегенi жақсы; көкек ұшпас‚ көкпек шықпас жер; жерiңдi баптай бiлсең‚ астықты қаптай бiлесiң; сайдың шөбiн жеген бiлер‚ түздiң шөбiн бөкен бiлер т.б.
Табиғат құбылысын сипаттайтын: күн бiр жауса‚ терек екi жауады мақалын Р.Г. Ахметьянов <<қырғызда terngerim bir зaasa,  tegerim eki зaajt. Если бог мой дождит раз‚ terek  мой дождит дважды говорят о том‚ что слово terek   означало защитника>> деп көрсетедi. Әрине‚ терегiң болса‚ тiрегiң болар немесе татардың  bilancikbasybisterаk, bilgitiktailutyrt /Исәнбәт, /III,71/ иелiгiнде бес терек белгi тiк те‚ ел қондырт тiркестерiнде терек [111.Ахметьянов Р.Г. <<Лес>>‚ <<Дерево>>‚ и <<Барс>> у тюрков //Советская тюркология. 1980. 5.90 б.] сөзi қорған мағынасында тұр. Ал күн бiр жауса‚ терек екi жауады мақалының қалыптасуына iркiлiп жиналған жаңбыр суының лүп еткен желден қозғалысқа енген жапырақтардан шайқалып төгiлуi себепшi болған. 
	г) Халықтық өлшемге қатысты ТТ
	Қазақ халқының тарихи өмiрiнде орын алған iс-әрекеттер мен белгiлi бiр күнделiктi тұрмыста тұтынатын заттарына‚ еңбек құралдарына т.б. өз тұрмыс-тiршiлiгiне сай өлшемдiк ұғымның орнығуына байланысты қазақ тiлiндегi өлшем мағынасындағы сөздер мен сөз тiркестерi қалыптасқан.	Қазақ дәстүрiнде қалыптасқан уақыт‚ кеңiстiк, қашықтық‚ көлемдiк‚ сандық‚ салмақтық т.б. толып жатқан өлшемдiк ұғымдар кейде ӨБТТ арқылы да сипатталады.
	Уақыт өлшемiне қатысты ТТ:Көшпендiлер әулетi үшiн шаруаның арқа-басы кеңiп аққа аузы тиген‚ қардың ерiп‚ көктiң шыға бастайтын кезi‚ яғни көктiң шығуы уақыттың объективтi критериi болып саналған. Мысалы, көк шықты‚ көк дүркiредi‚ шөп жетiлдi‚ шөп қуарды. Кез келген өсiмдiктердiң көктеп жер бетiне қылтиып шығуынан бабына келiп пiсуiне дейiн тиiстi мезгiлi болатын  көк шөп айлық‚ үш айлық‚ үш айдан соң шошайдық тiркесiнен көруге болады. Сол сияқты кезеңдiк жұмыстың уақытын бiлдiретiн: пiшен шауып жатқанда; егiн орғанда‚ ал қазiргi жарты сағат мөлшерiн бiлдiретiн тiркеске шай қайнатым сияқты сөз тiзбектерi жатады. 
Мөлшерлiк ұғымға байланысты ТТ:сыңсыған жидек‚ жайқалған егiн‚ қара орман /халық/‚ ну орман‚ шопақ құрлы көрмеу т.б7
Сандық ұғымға қатысты ТТ:жетiмге жетi бидай да тамақ; қасық тары ботқа болмас; жер жемiсiн жетi аса; көктемде жерге түскен бiр дән‚ күзде мың дән; бiр орын шөп т.б.
Алғыс, қарғыс‚ тiлек тiлеу‚ мадақтауға қатыстыТТ
Алғыс мәндi тұрақты тiркестер ауызекi тiлде‚ халық ауыз әдебиетiнде‚ көркем шығармада жақсылық болсын деген мақсатпен iзгi ниет бiлдiру түрі кең тараған. Қазақ тiлiндегi сөз иелерiнiң бiр-бiрiне деген жағымды көзқарасын бiлдiретiн алғыс мәндi ӨБТТ-де туыстық‚ жолдастық‚ достық‚ iзгiлiк қарым-қатынас әрекетiне байланысты пайда болған. Алғыс асқан қуанышпен‚ ризалық сезiммен‚ шын жүректен айтылады. Алғыс мағынасындағы тұрақты тiркестердi:
Адам қуанышты жағдайға кез болғанда: қадамыңа гүл бiтсiн; өркенiң өссiн т.б.
Үй-iшiне амандық‚ береке тiлеу: көлеңкелi қаба ағашың кесiлмесiн; көсегiң көгерiп‚ көрпең ұлғайсын; жазың жауынды‚ бағың жемiстi болсын; табаныңа қадалған шөгiр /шөңке‚ тiкен/ маңдайыма қадалсын т.б.
Сапарға шыққалы тұрғанда: қадамыңа гүл бiтсiн; жолыңа гүл бiтсiн т.б.
Болып жатқан iстiң үстiнде айтылатын: (136136.Болғанбаев Ә.Қазақ тiлi лексикологиясы. -Алматы: Мектеп. 1979. -176б.) егiн салып жатқанда; салар көбейсiн; жинап жатқанда: алар көбейсiн; қырман толсын; қызыл қырман болсын; т.б.: шөп шауып жатқанда: шабар  көбейсiн; еңбек жемiстi болсын т.б.
Өнерлiге‚ жастарға айтылатын: өркенiң өссiн; құшағың гүлге толсын т.б. топтастыруға болады.
Ә.Болғанбаев алғыс мәндi тiркестердiң пайда болуы дiни сенiммен тығыз байланысты дейдi. Олар арқылы адам баласының өмiр тiршiлiгiн оңайлатуға немесе қысқартуға болады деген ұғымнан келiп туған [113.Болғанбаев Ә. Қазақ тiлiндегi алғыс-қарғыс мағынасындағы тұрақты сөз тiркестерi. Қазақ тiлi мен диалектологиясының мәселелерi. 2-шығуы. -Алматы: Ғылым. 1960. 117-121б.Б.117]. Қарғыс ерекше ренiш пен наразылықтан туады.
Қарғыс мәндi тұрақты тiркестер жағымсыз көзқарастан туған. Адам баласының қоғамдағы немесе үй iшiндегi бiр-бiрiне жасаған дұшпандық‚ жамандық қарым-қатынасынан‚ iс-әрекетiнен шығады. Жағымсыз iс- әрекеттiң  иесiне жауап ретiнде қарсы адамның күштi сезiмi пайда болады. 
Мысалы, басқан жерiңе шөп шықпасын  -  ісiң оңбасын‚ қырсық‚ кесiр арылмасын; шөбiң жапырылмасын  -  малсыз‚ тып-типыл бол деген мағынада; батық тисiн басыңа  -  басыңа шоқпар тисiн /<<батық>>- ағаш сапты шойын шоқпар; өрiсiңдi өрт‚ жайлауыңды жау алғыр  -  жамандық айнала шырмасын‚ жау жағадан‚ бөрi етектен алсын деген мағынада; жуадай солғыр  -  тез өлiм тап‚ қыршыныңнан қиыл деген мағынада; жүзiмiң үзiлiп‚ жуадай солғыр  -  ардақтың қаза тауып‚ соның қайғысынан қан жұт деген мағынада; жолыңа жуа шықсын  -  жолың болмасын‚ iсiң алға баспасын деген мағынада; көктей сол‚ көктей үзiлгiр‚ көгермей көктей солғыр  -  жастай қайғыға ұшыра‚ өспей жатып өш деген мағынада.
Тiлiмiзде <<көгеру>>‚ <<көк шықты>>‚ <<көкке аузы iлiктi>>‚ <<көсегесi көгергiр>> деген тәрiздес ұялас сөздер мен сөз тiркестерi бар. Соның бәрi сайып келгенде өмiр сүру‚ жаңару  -  жасару‚ мұратқа жету деген ұғыммен төркiндес. Табиғат оянып‚ тiршiлiк бiткенге жан беретiн жыл мезгiлi де көктем деп аталады. Қарғыс бiткеннiң қатерлiсi де <<көктей солғыр>> болып келген. Алғыс-қарғыс мәндi ӨБТТ негiзiнен ұлттық дәстүрге тән‚ ғасырлар бойы қалыптасқан қолданыстар. Олар‚ көбiнесе‚ бұйрық рай формасында; -қыр/ғыр‚ -кiр/гiр; сын/сiн  т.б. тұлғада алынады.

&&&
$$$002-008-001$3.2.8.3Өсімдіктің түр-түсіне, жан-жануарларға байланысты қалыптасқан ТТ-ң этнолингвистикалық сипаты
Тiлiмiздегi түр-түс атауларының барлығы бiрдей ТТ компонентi бола алмайды. Мәселен орыс тiлiнде түр-түс атауларының ұясы болып табылатын 30 сөздiң тек 14-i ғана фразеологизмдер құрамында қолданылып ТТ жасайды екен. Ал қазақ тiлiнде фразеологизмдер құрамынан төмендегiдей түр-түс атауларын кездестiремiз: ақ‚ қара‚ қызыл‚ көк‚ сары‚ қоңыр‚ ала‚ боз‚ құба‚ жасыл [114.Қалымова Ж. Фразеологизмдердегi түр-түстiң сипаты. //Қазақ тiлi мен әдебиетi. 1992. 5. 6-7.6].
Ақ  түске байланысты ТТ. 
Ақ түстi халқымыз ежелден адалдық пен берекенiң‚ кiршiксiз тазалықтың белгiсi деп санайды. ӨБТТ-дiң iшiнде <<ақ>> сөзiнiң қатысуымен жасалған ТТ мынандай мағыналық топтарға бөлiнедi: Аппақ‚ кiршiксiз‚ сымбатты: аршыған жауқазындай; ақ борықтай; аққұба; бидай өңдi т.б.Дәндi-дақылдың түрiн: ағаяқ бидайық; ақ бидайдың қадiрiн ашыққанда бiлерсiң; ақ бауыр тары; ақ тон; ақ көйлек (ШҚО. бидайдың қабығы); ақ сүттендi; ақ егiс; ақ егiн; ақ үрпiктендi; ақ сабан; ақ талқан т.б. Мал азығы: ақ от т.б. Өсiмдiктiң ақшыл түсiн: ақ баттауық (сулы жерде өсетiн ақ шөп); ақ сора / биiктiгi  30-75 см. шала бұта/; ақ қайың; ақ селеу; ақ собық / собықтың әлi пiспеген‚ сүттенiп тұрған кезi / т .б. Құрал- жабдық ұғымында: ақ сойыл; ақ құлақ шелек /айран‚ сүт құятын шелек / ақ сөңке/;  саңғырап кепкен отын/ т.б. Қызметiне қатысты: ақ жүрек /ШҚО. дененiң қызуын қайтару үшiн‚ ем ретiнде пайдаланатын терiскен тәрiздi шөп/ т .б. 
Қара  түске байланысты ТТ.
ӨБТТ-дiң iшiнде <<қара>> сөзiнiң қатысуымен жасалған ТТ мынандай мағыналық топтарға бөлiнедi: Азық ретiнде: қара азық; қара от; қара талқан т.б. Көп‚ сансыз: қара ағаштан қалың; қара орман; қара шағыр қамыстай т.б. Өсiмдiктiң түсiн: қара меңдуана; қара бұрыш; қара барқын тартты/ барқын бөктерде өсетiн еркек шөп‚ барқындай  көк майсаланып‚ қара түске ену./; қара сексеуiл; мойылдай қара; қара өлең; қарабас шалғын; қара меңдуана жегенсiң бе? т.б.
Көк  түске байланысты ТТ
Көк сөзi түстi бiлдiрумен қатар: көк  -  аспан атауы: көк  -  шөп және өсiмдiк атауы: көк  -  тәңiр атауы. ӨБТТ iшiнде көк сөзiнiң қатысуымен жасалған ТТ мынадай мағыналық  топтарға  бөлiнедi: Көк түстi бiлдiретiн; көк сабақ болу; көк ала сақал болу;  көк қасқа бетеге т.б. Жас жетiлмеген: көк сабан болды /дән алмады‚ басына түк шықпады/; көк сағал /шала пiскен/ көк балауса т.б. Мал азығы‚ шөп: көкке тойды; көкке аузы iлiну; көк майса; көкорай шалғын; көк азық‚ т.б.
Сары  түске байланысты ТТ
ӨБТТ iшiнен сары түске байланысты ТТ мынадай мағыналық топтарға бөлiнедi: сары түстi бiлдiретiн: сары өрiк; сары қазыны кертiп жеп‚ сараңдар отыр жоқпыз деп. Сары қауынның қағын жеп‚ сақылар отыр тоқпыз деп; сары мия; мұз сарғалдақ /таудың мұз қатқан жерлерiне өсетiн кiшкене сары түстi гүл [115.ҚТТС -Алматы: Ғылым. 1984. 7т-620б.243]; сары қараған; сары құлақтану; сары балақ тарту т.б. Ұзақ қудалау мағынасында: сар/ы/ iзiне шөп салу т.б. Ұзақ күту‚ сарғаю‚ қайғыру мағынасын бiлдiретiн: оған запыран өсiмдiгi жатады. Бұл өсiмдiктiң осылай (лат. крокус (crocus) аталуына аңыз бойынша ғалым‚ жиһангер‚ аруақтар‚ көпес‚ ұры және iрi қара малдың жебеушiсi  -  Герместiң әскери шеберлiгiн көрсету үстiнде досы Крокусты өлтiрiп алғанда‚ оның қаны тамған жерге өсiп шыққан өсiмдiк себепшi. Оның ерекше иiстi‚ гүлi сары болуына байланысты және аңыздағыдай қайғылы оқиғаға қатысы барлығынан запырандай солу‚ запырандай сарғаю‚ запыран құсу тiркестерi қалыптасқан. (Запырандай сарғаю  -  <<Күйiктенiсте зар‚ зарлы өлең‚ зарлы жоқтау‚ зарлы қарғыс көп болмақ. Айталық: запырандай сарғайдым‚ қарап сенiң жолыңа‚ неге тудың анашым‚ тартатын бұл сорыма. Iш-бауырым езiлiп‚ елжiрейдi амал не; Түскенiм ғой қайғының қасiреттi торына [116.Тiлеуқабылұлы Д. Шипагерлiк баян. Алматы: Жалын, 1996.-464б. 120] запыран құстым: <<Пенделiк қайғы өттi қарынға Құйдырғылық тудырмақ‚ соның үшiн <<Зар құштым‚ запыран құстым>>  -  деулiгiмiз  осыдан болмағы шарт; Запырандай солу. <<Запырандай солғанмын‚ үш жыл тұтқын болғанмын>>  [117.Радлов В.В. Алтын сандық. Алматы: Ана тiлi. 1993.-255б.162].
Қызыл түске байланысты ТТ
Қызыл түсiн бiлдiретiн; қисық бұтаққа  да қызыл жиде бiтедi; шие қызыл; қызыл қайың т.б. ӨБТТ iшiнде ақ‚ қара‚ көк‚ қызыл‚сары сөздерiнен жасалған ТТ- ден басқа боз / боз қаңбақ/: құба /Сырдың құба талындай/: ала / ала бүйрек тары‚ ала бұтаға ат бекiтпе/ сөздердiң қатысуы арқылы қалыптасқан ТТ де бар. 
ж) Хайуанаттар дүниесiне қатысты ТТ
ӨБТТ-дiң мағыналық тобын қарастыра отырып‚ қазақ халқының ғасырлар бойы тұрмыс тiршiлiгiмен сабақтас болып келген күн көрiсi: азығы‚ киiм-кешегi‚ құрал-жабдығына айналған төрт түлiкке‚ сахара төсiн ен жайлаған аң-құсқа‚ суын мекендеген балығына‚ оларды сипаттайтын бейнелi сөз өрнектерiне тоқталмай өту  мүмкiн емес. Тiлiмiзде жануарлар дүниесiне қатысты туындаған ТТ:
Төрт түлiкке байланысты ТТ жылқы малына қатысты (26) ТТ жиналды. Мысалы, андызды жерде ат өлмес; қашағанның шөбiн жұтқызбау;  атты арпамен айда; ат раң етiн алды; көлдiң көркi -құрақ‚ жiгiттiң көркi-пырақ т.б. Қой-ешкiге қатысты (19 Т.Т.): шыбынды шыбықпен айдаған‚ шыбышты сырықпен айдаған; ақсақ қойдың аузына жел айдаған қаңбақ түсер; қыста қойыңды бақ‚ жазда шөбiңдi шап; шетендi қой төлдi болар т.б. Құстарға қатысты (20) ТТ: Әр құс өз үнiмен сайрайды‚ әр гүл өз түсiмен жайнайды; бұтаққа құс қонар‚ мақтаулыға сөз қонар; торғай қаққан тарыдай; саясы жоқ дараққа бұлбұл қонбайды; бозторғай момынсып жүрiп‚ бiр мойын тарыны тауысады; қарағай бойы қар жауса‚ жұтамайды сауысқан; көкек қонбас‚ көкпек шықпас жер т.б. Аңға қатысты (16)  ТТ: Ердi намыс‚ қоянды қамыс өлтiредi; заманына қарай заңы‚ тоғайына қарай аңы; бөлтiрiктi қанша асырасаң да‚ тоғайға қарай ұлығанын қоймайды; тауына қарап тоғайы‚ шошқасына қарап торайы; бөрiнiң /табысы/ ортақ‚ құзғындiкi ағаш басында; жылан жалбыздан қашады‚ жалбыз аузын ашады; тасбақаның аузынан шөп алған адам; бақа  оты; тышқан құлақтану /тарының тебендеп шыға бастаған кезi/. Итке қатысты (6) ТТ: Шөп қорыған ит; ит түйнек /пiспей жетiлмей қалған қауын қарбыз /иттен сауын болмас‚ иттүйнектен қауын болмас; көп жортқан ит күшалаға жолығар; жақсы болса жаужұмырды /шөл‚ шөлейт жерлерде өсетiн көп жылдық шөптесiн өсiмдiк/ ит жей ме? т.б. ғ) Балыққа қатысты (5) ТТ: Қарағай  басын шортан шалды; балықты көлде балдыр көк‚ балдырды құртсаң балық жоқ т.б.
Халқымыз жан-жануарлардың мiнез-құлқын‚ дағдысын ұқыптылықпен сұрыптап‚ терең түсiнiп‚ оларды адамның әр қилы әрекетiн меңзей айтатын даяр қолданыстарға айналдырып‚ ТТ ретiнде тiлдiк қолданысқа енгiзгендiгiне жоғарыда келтiрiлген мысалдар  дәлел.

&&&
$$$002-008-100$Дәріс №7.Өзін-өзі тексеру сұрақтары 
* Тарихи оқиғаға қатысты қалыптасқан тағы басқа қандай тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді білесіз?
* Қазақ тіліндегі уақыт, кеңістік өлшемдерінің негізгі ерекшеліктері неде?
* Сөздің құдіреті, тілдің қасиеті туралы қандай этнолингвистикалық бірліктерден байқауға болады?


Жоспар:
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:
        Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 9дәріс тақырыбы:
Жоспар:
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:
        Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 10дәріс тақырыбы:
Жоспар:
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:
        Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 11дәріс тақырыбы:
Жоспар:
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:
        Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 12дәріс тақырыбы:
Жоспар:
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:
        Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 13дәріс тақырыбы:
Жоспар:
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:
        Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 14дәріс тақырыбы:
Жоспар:
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:
        Ұсынылатын әдебиеттер:
№ 15дәріс тақырыбы:
Жоспар:
Дәрісті қорытындылау:
Бақылау сұрақтары:
        Ұсынылатын әдебиеттер:


                    Тәжірибелік сабақтар
                                       
әдебиеттер
1.Адам және мәдениет. Мәдениет және өркениет. Мәдениеттің даму бағыттары. 
1
Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы: Ғылым, 1998.
2.Тіл және ұлттық мәдениет. Мәдениеттің түрлері: материалдық және рухани мәдениет.
1
Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка. Алматы, 1989
3. Мәдениет, оны анықтаудың тиімді жолдары. Тіл арқылы мәдениеттанудың ғылыми бағыттары. Этнолингвистика. Елтану. Лингвомәдениеттану.
1
 Манкееева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы.  -  А, 2000.  -  354 б.
4. Лингвомәдениеттанудың тарихы мен теориялық негіздері. Лингвомәдениеттанушы мектептер.
1
Манкееева Ж.А. Когнитивті лингвистика негіздері. А, 2008.  -  154 б.
5. Дүниенің тілдік бейнесі және эмпирикалық таным. 
1
Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері. Алматы, 2002. Автореферат.
6. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына негіз болатын басты факторлар. Географиялық фактор. Тілдік фактор. Діни фактор. Этнонимдік фактор. Психикалық фактор.
1
Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка. Алматы, 1989
7. Аралық бақылау жұмысы
1

8.Лингвомәдениеттанудың негізгі түсініктері, базалық категориялары.
1
Уәлиев Н. Фразеологизм және норма : РИК, 1998.
9.Фразеологиялық концепт, олардың түрлері.
1
Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері. Алматы, 2002. Автореферат.
10.Жағымды және жағымсыз мәндегі концепт.
1
Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар. Алматы, 2000. Автореферат.
11.Лингвомәдениеттану. Заттық және рухани мәдениет. 
1
Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. Алматы: Ғылым, 1998.
12.Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына негіз болатын басты факторлар. Географиялық фактор. Тілдік фактор. Діни фактор. Этнонимдік фактор. Психикалық фактор.
1
Манкееева Ж.А. Когнитивті лингвистика негіздері. А, 2008.  -  154 б.
13. Рухани мәдениет лексикасының этномәдени негіздері. Ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тіркестердің этномәдени негіздері.
1
Манкееева Ж.А. Когнитивті лингвистика негіздері. А, 2008.  -  154 б.
14.Фразеологизмдердің материалдық мәдениетке қатысы. 
1
Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері. Алматы, 2002. Автореферат.
15. Аралық бақылау жұмысы
1


5 СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫМЕН ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
Тапсырмалар
Тексеру формасы.
Ә.Қайдардың еңбектері, этнолингвистикаға және линвомәдениеттануға қатысты пікірлері

 Жаттығу жұмыстары
Фразеологиялық концепт және оның типтері.

Конспект
Негізгі лингвомәдениеттанымдық категориялар.

Реферат
Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық мәдени маңызы бар түпдеректер.

Реферат
Мәдениет пен өркениет.

Конспект
Субмәдениет. Культурема.

Реферат
Тілдің табиғаты туралы көзқарас.

Конспект
Фразеологизмдердің елтану мақсатындағы орны мен рөлі. 

Реферат
Этномәдени ұғымдарға негізделген этнографиялық фразеологизмдерді топтау.
Ұлттың дәстүрлі мәдениет үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдердегі тұрақты айтылатын тіркестер
Жаттығу жұмыстары, конспект
Қазақ тіліндегі символдық мәні бар сөздер мен сөз тіркестері;

Реферат


5 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ
СӨЖ тақырыптары
Тексеру формасы.
Тіл арқылы мәдениеттанудың ғылыми бағыттары.Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына негіз болатын басты факторлар.
 Жаттығу жұмыстары
Фразеологизмдер  -  тіл арқылы мәдениеттанудың басты аспектісі.
Конспект
Қазақ фразеологизмдерінің қалыптасуындағы ұлттық мәдени маңызы бар түпдеректер
Реферат
Тілдің паремиологиялық қоры. Тілдің фразеологиялық қоры. Эталондар. Стереотиптер. Символдар.
Картотека жасау
Рухани мәдениет лексикасының этномәдени негіздері. Ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тіркестердің этномәдени негіздері
Конспект
 Фразеологиялық концепт, олардың түрлері. 
Сөзжұмбақтар құрастыру
Тілдік тұлға және оның мәдени тілдік құзіреті.
Конспект
Жағымды мәндегі концепт.Концептілерді бірнеше ішкі мағыналық өрістерге жіктеу. 
Реферат
Жағымсыз мәндегі концепт.
Жаттығу жұмыстары
Мифологиялық атаулар.
Реферат

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс