Химиялық элемент

\s 
Құрастырған:  аға оқытушы п.ғ.к.  Д.Р. Онтагарова ______________________________________________________
Экология,химия және география  пәндері  кафедрасының мәжілісінде бекітілген: 
№ ___  хаттама  _____2012 ж.

Экология,химия және география  пәндері  кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.д.,профессор ____________________М.С. Панин 

Жаратылыстық ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік кеңесінің мәжілісінде талқыланды: 
№ ___  хаттама  _____2012 ж.

Жаратылыстық  ғылымдар факультетінің 
ОӘК-нің төрағасы_____________ З.В. Абдишева 

Жаратылыстық  ғылымдар факультетінің ғылыми кеңесінің мәжілісінде талқыланды: 
№ ___  хаттама  _____2012 ж.
Жаратылыстану  ғылымдары  факультетінің 
деканы,х.ғ.к., доцент ____________Л.С.Ибраева

                                Мазмұны 
1.  Пән бойынша  глоссарий   
                                                                        
2. Дәрістердің  қысқаша  мазмұны                                                                                                                  
                                                            
  + №1 дәріс.  Химияны оқыту әдістемесі (ХОӘ) ғылым және оқу пәні ретінде. Химияны оқытудың мақсаттары және міндеттері.
  + №2 дәріс.  Орта мектептегі химия курсының мазмұны мен құрылысы. 
  + №3 дәріс.  Химиялық ұғымдардың қалыптасуы. Химия тілі-химияны оқытуда таным құралы
  + №4 дәріс.  Химияны оқыту әдістері.
  + №5 дәріс.  Оқушылардың білім мен біліктерін тексеру. 
  + №6 дәріс.  Орта мектепте химияны оқытуда оқуды ұйымдастыру формалары. Мұғалімнің сабаққа дайындығы
  + №7 дәріс. Химияның негізгі заңдарын оқу және химиялық түсініктерді қалыптастыру әдістері Алғашқы химиялық ұғымдардың қалыптасуы.
  + №8 дәріс. Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары туралы ұғымдарды қалыптастыру.
  + №9 дәріс Д.И.Менделеевтің периодтық заңын және периодтық жүйесін,атом құрылысын оқыту әдістемесі.
  + №10 дәріс Заттар құрылысы,валенттілік және тотығу дәрежесі туралы ұғымдардың қалыптасуы.
  + №11 дәріс Химиялық реакциялар туралы ұғымды дамыту.
  + №12 дәріс Ерітінділер және теориялар негіздерін оқыту әдістемесі.
  + №13 дәріс Химияның жүйелік курсында элементтерді және олардың қосылыстарын оқыту әдістемесі.
  + №14 дәріс Органикалық қосылыстарды оқытудың методикалық принциптері.
  + №15 дәріс Химиядан оқушылардың білімін қорытындылау.

3. Зертханалық  жұмыстарды  жүргізуге  арналған 
 әдістемелік   нұсқаулар                             
4. ОСӨЖ бойынша  әдістемелік  ұсыныстар .                                                    
 
5. СӨЖ бойынша  әдістемелік   ұсыныстар .                                                    
                                                                                       
Бақылау-тексеру  құралдары                                           
Емтиханнан тест  сұрақтары                    



 <<Химияны оқыту әдістемесі>> пәні бойынша ГЛОССАРИЙ
Алмасу реакциялары -  айырылып, бір байланыс түзіп және сол жерге ескі атом тобының орнын жаңасы келіп басу реакциясы.
Қосылу реакциялары  -  екі атом тобы немесе атом қос байланыстың үзілген жеріне қосылу реакциясы 
Бөліп алу реакциялары (элиминдеу)  - екі σ  -  байланысын бір PI - байланысымен ауыстыру
Рентгенография  -  органикалық қосылыстарды рентген сәулесінің көмегімен зерттеу.
Ациклді қосылыстар  -  ашық көмірсутегі тізбегі күйіндегі заттар.
Карбоциклді қосылыстар  -  көмірсутегі атомдарының сақиналы тізбек күйіндегі қосылыстар. 
Көмірсутек қаңқасы  -  көміртегі атомдарының тізбегі
Қаныққан көмірсулар -  сутегіге бай, сутегі және галоген атомдарын қосып ала алмайды.
Қанықпаған көмірсутектер -  қосып алуға бейім.
Изомер  - молекулалық массасы және құрамы бірдей, бірақ физикалық және химиялық қасиеттері әртүрлі заттар 
Крекинг  -  жоғары температура немесе қысымның көмегімен бөлу.
Гидрлеу  -  сутегінің қосылуы
Дегидрлеу  -   сутегігің бөлінуі
Галогендеу  - галогенді қосу
Дегалогендеу  -   галогенді бөліп алу
Гидрогалогендеу  - галогенсутегін қосу
Дегидрогалогендеу - галогенсутегін бөліп алу
Гидратация  - суды қосу
Дегидратация  -  суды бөліп алу
Карбоксилдеу  - СО2 қосу
Декарбоксилдеу  - СО2 бөліп алу
Полимеризация -  қос байланыс үзілгенде бір молекулаға екішнші бір молекуланың келіп қосылуы.
Ашу-  ферменттердің әсерінен заттардың айрылуы.
 
















Химияны оқыту әдістемесінің жалпы мәселелері.
№1 дәріс.  Химияны оқыту әдістемесі (ХОӘ) ғылым және оқу пәні ретінде. Химияны оқытудың мақсаттары және міндеттері.
1.  Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін мәселелері.
2.  Химияны оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы.
3. ХОӘ пәні және мақсаттары мен міндеттері.
4. Химияны оқыту үрдісінің құрылысының принциптері.
Қысқаша мазмұны:
      Қазірге дейін химияны оқыту әдістемесі - ғылым ретінде танылып келеді. Сондықтан да химия пәні мұғалімдерін дайындайтын жоғары оқу орындарының оқу жоспарына химияны оқыту әдістемесінің курсы енгізілді.
Химияны оқыту әдістемесі педагогикалық ғылым әрі оқу пәні. Химия - заттардың бір-біріне өзгеруін зерттейтін ғылым. Демек, химияны оқыту әдістемесі мектептің химия курсындағы осындай заңдылықтарды оқушыларға үйрету жолдарын, түсіндіру тәсілдерін зерттейтін педагогикалық ғылым деп түсінуіміз керек.
Оған оқу үрдісін ұйымдастыру, оқушылардың танымдық іс-әрекетіне басшылық, сарамандық дағдылар мен іскерліктер қалыптастыру, шығармашылық қабілеттер мен ғылыми дүниетанымдық көзқарастарды дамыту жатады.
Келесі мәселе - <<қалай оқиды?>> - деген сұрақтың жауабына келсек,ол оқушылардың іс-әрекеті бойынша анықталады. Химияны оқыту әдістемесіне ғылыми тұрғыдан қандай анықтама беруге болады? Бұл әлі күнге дейін толық шешімін таппаған мәселелердің бірі болып саналады. Кейбір оқу құралдарында мынадай анықтама берілген: бұл - жасөспірімдерге химия ғылымын үйретудің қоғамдық әрекеті және оларды білім алуға тәрбиелеп, дамыту, мектептегі химия курсының мазмұнын оқушыларға игерту заңдылықтары туралы педагогикалық ғылым.
Химияны оқыту әдістемесі мұғалімнің оқу материалын оқытуы мен оқушылардың химиялық білімді саналы меңгеруін, алған білімдерін іс жүзінде қолдану ерекшеліктерін және дағдыларын дамыту эдістері мен құралдарын айқындап береді.
Химияны оқыту әдістемесі әрі ғылым, әрі оқу пәні ретінде оқытудың мазмұнын, оқыту әдістерін тәрбие жұмысымен тығыз бірлікте, өзара байланыста зерттейді. Оқытудың заңдылықтарын ашумен қатар, оқытудың мазмұн-мақсатын,оқыту формалары мен құралдарын, оқытушы мен оқушының іс-әрекетін бір-бірінен ажыратпай біртұтас қарастырады.
Химияны оқыту әдістемесінің зерттейтін объектісі - сол пәнді оқыту әрекеті. Оқыту, педагогика, дидактика жэне әдістеме ғылымы тұрғысынан түсінуге болатын күрделі әрекет болып табылады. Педагогикалық тұргыдан қарастырганда оқыту дегеніміз -жасөспірімнің бойына ұжымдъқ тәжірибесін,Дидактикалық жағынан алғанда, оқыту білім берудің мазмұнын жасөспірімге жеткізу ісіндегі сабақ беру (мұғалімнің қызметі) мен оқудың (оқушының таным эрекеті) бірлігі әдістемелік тұргыдан алғанда оқыту - нақтылы оку пэнінің материалын жасөспірімге жеткізу ісіндегі сабақ берумен оқудың бірлігі.
Оқыту әрекетіне <<мұғалім-оқушы>>, <<оқушы-оқу пәні>>, <<оқушы-оқушы>> қатысады. Осылардың ішіндегі ең негізгісі - мұғалім мен оқушы қарым-қатынасының бірлігі мен үйлесуі, оқытудың мақсаттары мен міндеттері, мазмұны, ұйымдастыру формалары, құралдары мен әдістері арқылы жүзеге асады.
Жеке оқу пәндерінің мақсаты қоғамның мектеп алдына қойған әлеуметтік талабы бойынша анықталады. Ол мақсат  -  әржақты жетілген, өз ісіне сенімі күшті, қоғамдағы түбірлі өзгерістерді жүзеге асыруга қабілетті кісіні тәрбиелеу. Бұл, мақсатқа жету үшін мектеп жасөспірімдерді табиғат, қоғам, адам жэне оның еңбегі туралы білім жүйесімен қаруландырады, ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық, дене тәрбиесін береді, ғылыми және ізгілік көзқарастарының, қабілеттерінің барынша дамуына қажетті жағдайлар жасайды. Мектеп жасөспірімнің бойына азаматтық борыш, елі мен жерінің тағдыры үшін жауапкершілік қасиеттерді сіңіреді, шығармашылықиен еңбек етуге, өзін-өзі басқаруга әзірлейді.
Осы жалпы мақсатқа сәйкес әр пәннің алдына ғылым негіздерінен білім беру, тәрбиелеудегі жинақты тәсілді жүзеге асыру, оқушыларды әржақты дамыту мақсаттары да қойылады. Химия пәні де оқушыларға табиғат туралы және технологиялық білім беру, ғылыми көзқарас қалыптастыру, солардың негізінде экологиялық, экономикалық, адамгершілік, еңбек жэне т.б. тәрбиесін беру, олардың бақылау, қабылдау, түсіну жэне ойлау қабілетін дамыту мақсаттарын көздейді.
Бүл мақсаттар химияны оқыту барысында одан әрі салаланып жүзеге асады, олар:
* Химия ғылымының негізін оқушыларға игерту арқылы үздіксіз білім алуға, сарамандық істерге араласуға әзірлеу, политехникалық дайындық беру;
* Химия зертханасында, өндірісте, табиғатта жэне күнделікті өмірде байқалатын сапалық өзгерістерді бақылауға жэне түсіндіре білуге үйрету;
* Химиядан алған білімді басқа пэндерден алған біліммен байланыстырып, табиғат туралы ғылыми материалистік көзқарас қалыптастыру;
* Заттармен, құралдармен, кернекі қүралдармен жұмыс істей білудің біліктері мен дағдыларын игерту;
* Білім, білік және дағдыны оқу барысында, өмірде, қоғамға пайдалы еңбекте қолдана білуге үйрету;
* Оқушыларды білім мен білік алу инициативасына, дербестікке жэне табандылыққа тәрбиелеу;
* Оқушылардың химияға құштарлығын және қабілетін дамыту, кәсіптік бағдар беру.
Химия пәнінің мақсаттары әр сыныптың химия курсында, олардың жеке тақырыптарында, тақырыптар бойынша откізілетін сабақтарда нақтыланады.
Химияны оқыту әдістемесінің міндеттері Оқытудың мақсаты дегеніміз - жорамал нәтижесі, ол оқытудың міндеттері арқылы жүзеге асады. Орта мектепте химиядан берілетін білімнің мазмұны химия ғылымының даму дәрежесін ескеріп, дидактикалық талаптарға сай таңдап алынады жэне химия ғылымының негізі деп аталады. Химияның негізі үш салалы білімнен тұрады. Олар: заттар туралы ілім; химиялық теориялар мен заңдар жоніндегі білім; химиялық өндіріс туралы білім.
Химиядан орта білім берудің бірінші міндеті - химияның жаратылыстану ғылымдарының арасындағы алатын орнын көрсету.
Химиядан орта білім берудің екінші міндеті  -  пәнаралық байланысты жүзеге асыру. Химия заттардың химиялық қасиеттерін зерттеу жэне түсіну саласында физиканың әдістері мен теориялық көзқарастарын пайдаланады. Жер туралы ғылымдар (геология, минералогия жэне т.б.) минералдар мен тау жыныстарының өзгерістерін олардың құрамына кіретін заттар деңгейінде қарастырып, түсіндіруге тырысады. Организмдердегі тіршілік әрекеттерінің мәнін физика мен химияның заңдылықтарына сүйене отырып, молекулалық биология зерттейді. Бұл ғылымдар арасындағы байланыстар алуан түрлі, яғни айтылғандармен ғана шектелмейді. Химияны оқыту барысында келтірілген сызбанұсқаға сәйкес осы ғылымдар арасьшдағы өзара байланыстың мәнін ашып керсету керек.
Химиялық орта білім берудің үшінші міндеті - табиғаттың тұтастығы, онда жүзеге асатын құбылыстардың бір-бірімен байланыстылығы, шарттылығы жөнінде ғылыми көзқарас қалыптастыру. Өлі табиғатты кұрайтын минералдар мен тау жыныстары, тірі табиғатты құрайтын организмдердің денесі заттардан тұрады. Заттардың өзі жүзге жуық химиялық элементтердің атомдарынан, ал атомдар санаулы ғана қарапайым бөлшектерден құралады.
Химиядан орта білім берудің тәртінші міндеті - орта мектептегі химияның негізіне кіретін заттар туралы оқу материалын іріктеу. Қазір үш миллионнан астам заттар белгілі, олардың саны үздіксіз артуда.Осы миллиондаған заттардың ішінен қайсысын және қандай дәрежеде өту қажеттігін шешу - аса жауапты міндеттердің бірі.Заттар туралы білім ұғымдардан тұрады, олардың негізгілері - химиялық элемент, химиялық реакция, химиялық өндіріс.
Химиядан орта білім берудің бесінші міндеті - химия курсын құрайтын ұғымдар жүйесін, әр жүйеге кіретін жеке ұғымдарды анықтау, олардың оқылу ретін белгілеу.
Заттар мен ұғымдар теориялық козқарастар тұрғысынан іріктеп алынады. Олардың бірі - теорияны өтуге әзірлеу үшін, екіншісі -бекіту үшін, үшіншісі теорияның негізінде оқып үйрену үшін қажет. Мәселен,     заттардың    қасиеттерін,     оның    атом-молекулалық құрылысын, сондай-ақ элементтердің қасиеттерін түсіну үшін атом құрылысын, периодтық заң мен периодтық жүйені білу керек.
Химиядан орта білім берудің алтыншы міндеті - орта мектепте оқылатын теориялардың мазмұнын, деңгейін жэне орнын негіздеу. Теориялық білім деректі материалдарды сұрыптау, түсіндіру жэне болжау, ұғымдарды анықтау міндетін атқарады.
Химиядан орта білім берудің жетінші міндеті - орта мектептегі химия ғылымының негізіне кіретін өндірістік материалдарды анықтау арқылы оқушылардың политехникалық әзірлігін арттыру. Бұл негізді жүзеге асыру үшін химия өндірістерімен жэне олардың ғылыми негіздерімен таныстыру, технологиялық негізгі ұғымдарды қалыптастыру, қалаулы қасиеттері бар өнімдерді, бағалы синтетикалық материалдарды ондірудегі, қалдықсыз технология жасаудағы химияның мэнін көрсету, химиямен байланысты мамандықтарға кәсіптік бағдар жасап, еңбек тәрбиесін жүзеге асыру керек.
Химиядан орта білім берудің сегізінші міндеті - табиғатты аялай білуге баулу; химияны және химия онеркәсібін оркендетуге байланысты ауаның, судың, топырақтың ластануын болдырмау; минералды тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғайтын заттарды пайдаланудың тиімді жэне тиімсіз жақтарын білу; соңғы кезге дейін химияны тек қана мадақтайтын сыңаржақтылықты қойып, оның табиғатқа, организмдерге жэне адам денсаулығына тигізетін қолайсыз эсері жонінде екі жақты ақиқат пікір тудыру.
Химиядан орта білім берудің тоғызыншы міндеті - оқушылардың таным әрекетін жандандыру, білім мен білік алудағы белсенділігін арттыру.
Химиядан орта білім берудің оныншы міндеті - оқушыларға химияның ғылыми тілін жетік меңгерту; химиялық әдебиеттермен жұмыс істей білудің біліктері мен дағдыларын қалыптастыру, сөйлей білуге, өз ойын анық, дәл, жүйелі және дәлелді жеткізе білуге үйрету; химияның өзіне ғана тән тілдік құралдарын, химиялық символиканы, номенклатурасын және терминологиясын жетік білдіру; олардың мағынасы мен құрылысын нақтылы түсініп, қолдана білуге үйрету. 



Өзін-өзі тексеру сұрақтары.
* Оқыту эрекетінің жеке бөліктерін сипаттап, олардың өзара байланысын көрсетіп, химияны оқыту әдістемесіне ғылыми анықтама беріңіз;
* Химияны оқыту эдісін басқа ғылыммен байланысын сызбанұсқа арқылы көрсетіңіз
* Химияны оқыту туралы орыстың ұлы ғалымдары М.В.Ломоносовтың, Д.И.Менделеевтің, А.М.Бутлеровтың пікірлері қандай болды?
* Кеңес өкіметі тұсында химияны оқыту әдістемесінің қалай дамығанын сипаттаңыз;
* Қазақстан Республикасында химияны оқыту әдістемесі қалай дамыды және қазір қандай?
*  Педагогикадан алған білімдеріңізге сүйеніп, орта мектептегі оку пэндерінің атқаратын қызметін айтып беріңіздер.
7. Химиядан орта білімнің жеке бөліктерін сипаттаңыздар. Ғылыми көзқарас қалыптастыруды қалай түсінесіз, оның деңгейлері туралы білетініңізді еске түсіріңіз.
8. 	Диалектикалық материализмнің заңдары менкатегорияларының жалпы сипаты болатынын дэлелдейтін химиялық мысалдар келтіріңіз.
9. Химияны оқыту барысында тәрбие беру мэселелерін қалай түсінесіз?
10.Химияны  оқыту барысында оқушылардың дамуы  қалай жүзеге асады?
Қолданылатын әдебиеттер:
* Чернобельская Н.М. Методика обучения химии в средней школе. М. Владос. 2000
* Нұрахметов Н. Химия. 8 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2004
* Нұрахметов Н. Химия. 9 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2005
* Нұрахметов Н. Химия. 10 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2006
* "Білім" мемлекеттік бағдарламасы.
* Қ.Р.конституциясы,Қ.Р."білім туралы" заңы.
* "Қазақстан 2030" стратегиясы.
* Программа по химии для 8,9 кл. Каз.акад.Образ. им. Ы.Алтынсарин
№2 дәріс.  Орта мектептегі химия курсының мазмұны мен құрылысы. Химиялық ұғымдардың қалыптасуы. 
1. Химия курсының мазмұнын таңдауға және оқытуға қойылатын дидактикалық талаптар.
2. Орта мектептегі химия курсының мазмұнын сұрыптау негіздері.
3. Орта мектептегі химия курсы мазмұнының қалыптасу кезеңдері.

Қысқаша мазмұны:
Химия курсының мазмүнын таңдауга және оқытуга қойылатын дидактикалық талаптар. Химия курсының мазмұны химия ғылымының қолы жеткен табыстарын дидактикалық талдау арқылы мына негіздерге сай анықталады жэне оқытылады: ғылымилыгы, жүйелілігі, түсініктілігі, саналылығы мен белсенділігі, көрнекілігі, теорияның сарамандылыққа байланыстылығы.
* Ғылымилығы. Орта мектептегі химияның негізіне ғылымда толық шешімін тапқан деректер мен көзқарастар кіреді. Олар ғылымдағы мәліметтерге толық сэйкес келіп, заттар мен қүбылыстар туралы ақиқатты бұрмаламай жеткізу тиіс. Ол үшін жетекші теориялардың орны дұрыс анықталып, жеткілікті деректі материалдың негізінде енгізілуі керек.
* Жүйелілігі. Оқу материалы ғылым логикасына сэйкес бірінен бірі туындайтын ретпен орналастыралады. Жаңа материал өтілгенді ескеріп беріледі де, өзі соңындағыларға негіз болады. Жүйелік негізі, эсіресе, химияның негізгі ұғымдарын қалыптастырғанда ескеріледі. Ол үшін деректі материалдарды заттар және химиялық реакциялар туралы ұғымдар жүйесіне біріктіреді.
* Түсініктілігі. Бұл ғылыми негізге- кереғар, жүйелікке тура қатысты болады. Оқу материалдарының түсінікті болуы көлеміне жэне ғылыми деңгейіне байланысты, сондықтан кейбір ғылыми ақпарды оңайлатып беруге тура келеді. Оңайлатудың дэрежесін тым төмендетіп жіберсе, бұрмалаушылыққа әкеліп согады. Оқушылар химиялық қосылыс жэне қоспа ұғымдарымен нақтылы мысалдар арқылы танысқан соң ерітінділер өтіледі. Осыған орай оңайлату үшін ерітінді ұғымына қосылыс деп те немесе қоспа деп те анықтама беру жөнінен химиялық қосылысқа (еріген зат жэне еріткіш бөлшектерінің өзара эрекетессуі), екіншілері бойынша қоспаға (құрамы тұрақсыз) ұқсайды.
* Саналылық және белсенділік негізі - оқыту барысында мү_ғалім мен оқушы еңбегінің ара салмағын оқушылар жағына ауыстырып, олардың пэнге қызығуын жэне білім алудағы белсенділігін арттыру. Ол үшін білімнің қажеттігі мен пайдасына оқушылардың көздерін жеткізіп, өздігінен жұмыс істей білуге үйрету керек.Ғылым тілін меңгеруге байланысты саналылық негізінің маңызы арта түседі. Оқушылар термин арқылы берілетін ұғымның негізгі белгілерін, қажет жағдайда, зат атауының шығу төркінін, химиялық символиканың мәні мен магынасын түсінуі, солар арқылы белгіленген заттар мен қүбылыстарды елестете білуі керек. Мүның өзі оқушылар білімінің жаттанды жэне үстірт болмауын қамтамасыз етеді.
* Көрнекілік принципі - дидактикалнық ертеден қалыптасқан түпкілікті негіздерінің бірі, химияны оқытуда маңызы орын алады. Оқушылар білімді заттар мен химиялық эрекеттерді тікелей қабылдау арқылы алуы тиіс. Бүл мүмкін болмаған жағдайда атом мен молекула қүрылысының, өндірістік қондырғылардың модельдерін, суреттерін, сызбанүсқаларын пайдаланады. Осының бэрінде оқушылар жан-жақты бақылау жасауға, эр көрнекіліктен барынша мол ақпар алуға, бақылау нэтижелерін қорытындылап, түсіндіре білуге үйренуі керек. 
* Теорияның    сарамандыққа    байланыстылығы.    Бүл    -оқушылардың ғылым негіздерінен алған білімін омірмен, қоғамдық қүрылыс   сарамандығымен   ұштастыру   арқылы   жүзеге   асады, политехникалық білім  беру  мәселелерін  қамтиды.  Реті келген жағдайда химия ғылымында ашылған жаңалықтардың ондіріске енгізілуін, ал химия онеркәсібінің қажеттілігі ғылымның дамуына түрткі болғанын  нақты мысалдармен  түсіндіріп  отырған жөн. Мәселен откен ғасырда азот тыңайтқыштарын молынан ондіру, оқ-дэрі    жасайтын    нитрат    алу    қажеттігі    туғанда    химиялық байланыстырудың мәселесі қойылды. Осыған орай аммиак синтезінің жағдайларын,   химиялық   тепе-теңдікті   қалаған   жағына   қарай ығыстыру шарттары, әрекетті жүзеге асыру қүралдары мен негіздері жан-жақты зерттелді.Соз болып отырған принципті жүзеге асыру үшін оқушылар химиядан алган теориялық білімін сарамандық таным есептерін шығаруға қолдана білуі тиіс. Бұл есептер өмірде, табиғатта, зертханаларда жэне өндірісте жиі кездесетін құбылыстарға негізделіп құрастырылады.
* Орта мектептегі химия курсының мазмүның сүрыптау негіздері. Химияны оқыту эдістемесінің негіздерінде оқу материалының көлемін және қиындығын реттеудің мынадай жалпы педагогикалық талаптары келтірілген: мазмүнынның түтастығы; ғылыми дэлдігі жэне қүндылығы; оқушылардың жас ерекшіліктеріне сай келуі; оқу жоспарындағы сағат санының ескерілуі; көпшілік мектептің жағдайына сәйкестігі; халықаралық стандартпен үйлесімділігі.Бүлар оқу пэндерінің бәріне тиесілі жалпы талаптар. Мектептегі химия курсының мазмұнын іріктеудің кейбір өзіндік негіздері химиядан сабақ беру әдістемесінде талданған. Енды соларға тоқталып отейік.
* Оқу материалының қазіргі ғылым деңгейіне сәйкес келуі. Қазіргі ғылыми-техникалық даму дәуірінде жеке ғылым салалары қорыштап дамыды. Қайсыбір топшылауларға қарағанда, әр 7-10 ғылыми ақпараттың көлемі екі есе өскен екен. Мұның өзі оқу 	пәндерінің мазмұнын дүркін-дүркін қайта қарап, жаңалықтармен толықтырып отырып отыруды қажет етеді.Оқу пәні ретінде химияның мазмұнына деректі материалдар, Жетекші теориялар мен заңдар, өңдірістік материалдар енгізіледі. Осылардың әрқайсысы соны деректермен, химиялық технологияның жаңалықтарымен, жаңа иедялармен толысуы керек.Химия курсының мазмұнын таңдағанда және толықтырғанда таңдаған жүйелі   түрде орналасуы ескеріледі. Оқу материалының 	ешінен ең іргелі білім мен біліктері іріктеліп, жетекші идеяның  төңірегіне топтастырады, олардың ішкі мәнін жалпы заңдылықтарды қамтитын  теориялардың тұрғысынан түсіндіреді.Демек теория мен деректі тәжірибелік білімнің арақатынасын  тиімді анықтау - аса маңызды    әдістемелік міндеттердің бірі.Деректер теориялық көзқарарсты жетік меңгеретін дәрежеде ғана алынады. Олардың мөлшері көбейіп кетсе, кері нәтиже береді.
Ұгымдарды дамыту негіздері. Химия ғылымьшың, даму барысында теориялық деңгейінің көтерілуіне байланысты, негізгі ұғымдарының мағынасы кеңейіп, тереңдейді. Мектеп курсында әр ұғымның ғылым тарихындағы қалыптасу жолын айнытпай қайталау міндет емес. Дегенмен, оқушылардың әзірлігін, жас ерекшелігін ескеріп, ұғымның мағынасын біртіндеп ашып, дамытуға тура келеді. Мәселен, зат туралы ұғым мына сызбанұсқаға сәйкес дамытылады; физикалық дене  -- ►заттар элементтік құрамы -- ► элементар бөлшектер -- ► иондық құрамы -- ► материяның бір түрі.
Сызбанұсқаға қарағанда зат туралы алғашқы ұғым тәжірибе жүзінде бірнеше физикалық денелердің ортақ белгілерін табу арқылы қалыптасады (1). Бұдан соң атом молекулалық теорияның (2), электрондық теорияның (3), электролиттік диссоциациялану теориясының (4), жалпы материалистік көзқарастың (5) тұрғысынан дамиды.
Қиыншылықты бөлу негізі. Бұл негіз химия курсының мазмұнын анықтауда әр қилы шешім тапты. Мұндағы негізгі мәселе -оқушылардың таным әрекетінің мүмкіндігін ескеріп, деректі материалдардың, теориялардың және химиялық ұғымдардың орнын тиімді анықтау. Оқушылар тікелей бақылауға негізделмеген теориялық материалдарды игеруге қиналады. Сондықтан оларды бір жерге топтастырмай, қиыншылықты бөлу негізіне сәйкес кластарға бөліп орналастырады. Деректі материалдар теорияның алдынан және соңынан қарастырылады да, бірінші жағдайда теорияны түсіндіру, екінші жағдайда бекіту, нақтылау жэне дамыту мақсатын көздейді.
Қиыншылықты бөле білу негізі ұғымдарды дамытуға тығыз байланысты. Негізгі химиялық ұғымдар теориялық деңгейіне қарай курстыц әр жерінде өтіліп дамытылады. Мәслен, валенттілік ұғымының VII сыныпта эмпирикалық түсінігі, VIII сыныпта электрондық тустнігі беріліп келді. Эмпирикалық ұғымның өзі, алдымен қосылу, соңынан орын басу реакциялары арқылы эр тақырыптарға белініп беріледі.
Қиыншылықты бөле білу негізіне сәйкес терминдердің мағынасы да біртіндеп ашылады. VII сыныпта атом - химиялық бөлінбейтін заттың ең кішкене бөлшегі деп анықталады да, VIII сыныпта атомның элементар бөлшектерден тұратын күрделі құрылысы түсіндіріледі.
VIII сыныпта электрондардың атомдағы күйі, периодтылықтың себебі туралы күрделі материалды толық және терең қарастыру мүмкін еместігінен, бұлардың негізгі бөлігі XI сыныптағы жалпы химия курсына көшірілді.
Политехнизм негізі. Бұл негізді жүзеге асыру үшін химия курсының мазмұнына енгізілетін материалдар: 1) алдыңғы қатардағы химия өндірістерінің жэне негізіне химиялық эрекеттер жататын кейбір ондіріс орындарының шикізаттары, онімдері, технологиялық барысы, қажет болған жағдайда қондырғылары мен аппаратары; 2) ондірістің жалпы және химияға тән ғылыми негіздері; 3) халық шаруашылығын химияландырудың негізгі бағыттары, басқа пндірістермен байланысы, ауыр индустриядағы алатын орны; 4) химия өнеркэсібінің дамуы, қазіргі жайы, өркендеу перспективалары; 5) химия өндірістерінің экологиялық мәселелерін шешудегі мәні; 6)кәсиптік бағдар беретін материалдар.
Келтірілген материалдар оқушылардың ғылыми-техникалық ой -орісін дамытуға бағытталған. Бұлардан басқа гюлитехнизм пкушыларды сарамандық іске бейімдеу, тұрмыста жэне табиғатта жиі кездесетін заттармен жұмыс істей білу біліктері мен дағдыларын қалыитастыру мақсатын көздейді.
Тарихи негіз. Бұл негізді жүзеге асыру дегеніміз  -  химия ғылымын дамыту бағытында көрсету, оның өткені, бүгінгісі және болашағы туралы оқушыларда пікір қалыптастыру. Тарихи негіз екі бағытта жүзеге асады: біріншісі - орта мектептегі химия курсының мазмұны мен құрылысын анықтағанда ғылымның тарихи даму логикасын ескеру, екіншісі - химия элементтердің заттардың, химия гылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың өмірі мен еңбектерінен мәлімет беру.
Бірінші бағыттың негізінде теориялық козқарастардың орналасу реті.анықталады, Мұнда оқушыларды ғылым тарихындағы адасулар мен қателіктерге соқтырмай, тура жолмен алып жүру максаты көзделеді,Екінші бағыт бойынша оқу материалыньвд мазмұнына кіретіндер,Кен таралған және толық түрде өтілетін элементтердің, мысалы оттегі мен суттегінің ашылу тарихы жөнінде мағлұматтар беру; 2) атом-молекулалық ілімінің негізін қалаған М.В. Ломоносов, Дж,Далтон еңбектерімен қысқаша таныстыру; 3) массаның сақталу заңының ашылуына байланысты М.В.Ломоносов жэне А. Лавуазье тәжірибелерін сипаттау; көрнекті ғалымдардың ғылымға келу жолын, қиыншылықтарды жеңу үстіндегі табандылығын, Отанына деген шексіз сүйіспеншілігін нақтылы мысалдармен көрсету.
Орта мектептегі химия курсы мазмүпының қалыптасу кезеңдері. Жалпы білім беретін орта мектептің алдына қойылған міндеттердің өзгеруіне сэйкес химия пэнінің мазмүны үздіксіз қайта қаралып, жаңарып отырды.
1920 жылы химияның шамамен алынған екі бағдарламасының жобасы жарияланды. Шамамен алынған дейтін себебіміз-бұл бағдарламаларда әр сыныпта өтілетін тақырыптардың тізбесі ғана берілді, мазмүны ашылмады, оны жергілікті жағдайға байланысты мүғалімнің өзі анықтау керек болды. Екі жоба химияны оқытудың өмір мен қоғамдық сарамандыққа байланысын, өздігінен істейтін сарамандық жұмыстар арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру негізіне сай құрылды. Профессор П.П. Лебедовтың басшылығымен жасалған москвалық жобада теорияның жетекшілік мәні мойындалмады, оны тәжірбиеден оқушылардың өздері қорытып шығаруға тиісті болды.
1923 жылы қабылданган жинақты бағдарламада химияның жаңадан қалыптаса бастаған жүйелі курсы жойылып кетті. Оның орнына барлық пәндерді біріктіретін "табиғат" , "еңбек", "қоғам" деген құрама тақырыптар енгізілді. Соларға сәйкес өндіріс және өндірістік әрекеттерді жөндеп түсінбеді, білімнің сапасы да төмендеп кетті.
Оқу пэндерінің бағдарламаларын жасаудағы орын алған бүрмалаушылық-тарды түзетуде ВКП (б) Орталық Комитетінің 1932 жылғы тамыздағы "Бастауыш жэне орта мектептегі оқу бағдарламалары мен, тәртібі" туралы қаулысының маңызы зор болды. Бүл қаулыда жалпы білім беретін пэндердің жүйелі бағдарламаларын жасау, пэнаралық байланыстарды жүзеге асыру міндеттері қойылды. Осыған орай 1932 жылдың соңында В.Н. Верховский басқарған комиссия химияның тұрақты бағдарламасын ұсынды.
Бүл бағдарлама жүйелілікке, үғымдардың үздіксіз дамуына, политенизхмге, теорияның сарамандыққа байланысына негізделіп қүрылды. Химияның негізгі үғымдары мен заңдарының анықтамалары тэжірибе жүзінде өтілген деректі материалдардың негізінде берілетін болды, оларды орналастыруда химия ғылымының логикасы мен даму кезеңдері ескерілді.
Қазіргі қолданысқа ие болған бағдарлама ұстанымы - химиялық заттар бір-бірімен тығыз байланысты үғымдар жүйесінен түрады, оларды жете түсінбейінше, ғылымның мазмұнын игеруге толық мүмкіндік болмайды. Сондықтан орта мектептің биоорганикалық, органикалық, жалпы химия курсын меңгеруде жаңа бағдарламаның оқу - тәрбиелік маңызы зор.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары.
1 .Химия курсының мазмұнын таңдауға және оқытуға қойылатын дидактикалық талаптар.
2. Орта мектептегі химия курсының мазмұнын сұрыптау негіздері.
3. Орта мектептегі химия курсы мазмұнының қалыптасу кезеңдері.

Қолданылатын әдебиеттер:
* Чернобельская Н.М. Методика обучения химии в средней школе. М. Владос. 2000
* Нұрахметов Н. Химия. 8 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2004
* Нұрахметов Н. Химия. 9 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2005
* Нұрахметов Н. Химия. 10 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2006
* "Білім" мемлекеттік бағдарламасы.
* Қ.Р.конституциясы,Қ.Р."білім туралы" заңы.
* "Қазақстан 2030" стратегиясы.
* Программа по химии для 8,9 кл. Каз.акад.Образ. им. Ы.Алтынсарина.,2004

№3 дәріс.  Химия тілі-химияны оқытуда таным құралы
1. Химия тілін түсінудің семиотикалық негіздері.
2. Химия номенкалатура мен символиканың өзара байланысын қалыптастыру.
3. Мектеп химиясындағы тіл туралы білімнің игерілуіне қойылатын талаптар.
Қысқаша мазмұны:
Химия тілін түсінудің семиотикалық негіздері. Таңбалар -күйесінің таным мен қарым-қатынас қүралы ретіндегі қызметі шақталып, уақыт өткен сайын қолдану аясы кеңеюде. Таным -объективті шындықтың адам санасында бейнелену процесі. Ол прқылы адам білмегенді білуге, жартылай білімнің толық жэне дэл білімге айналуына негіз алады. Оқушылар әлемнің шындық бейнесін белгілі бір үғымдар жүйесі арқылы игеріп, ойлау нэтижесінде қүбылысты бақылап, оның мән-мағынасына көңіл аударады, бір мәннен екінші жэне одан да жоғары деңгейлерге өте отырып, біртіндеп әрқайсысының алуан жақтарын жэне бір-бірімен байланысын аша түседі.
Қоршаған ортадағы барлық заттар мен қүбылыстар өзара оайланысты жэне олар адамның ойында түсініктер мен байланыстардың қарым-қатынасы ретінде бейнеленеді.
Бізді қоршаған орта табиғи жэне жасанды денелерден тұрады. Таңбалар жасанды денелерге жатады. Осы таңбалар жүйесін зертеудін семиотика ілімінің негізін салған американ ғалымы Чарльз Сандерс Пирс.
Дүние жүзінде қолданылып жүрген тілдердің барлығы таңбаларға жататындықтан, таңба ретінде кез келген затты, шартты белгіні қолдануға болады. Шартты белгілер - материалдық жағынан да, білдіретін хабарының мазмүны, оны білу тэсілі мен таңбаның қүрылымдық сипаты жағынан да алуан түрлі. Ол ғылым объектісі болуға әбден жарайтын мейлінше күрделі құбылыс.
Кейбір ғалымдардың көзқарасы (А.Ф. Полтарацкий, В.С. Швырев) бойынша таңбаның материалдық дене екендігі, оны сезім мүшелері арқылы байқауға болатындығы жэне оның басқа денелерден айырмасы екі жақты табиғатында екендігі айтылады. Таңбаны екі жақты деп қараудың себебі, біріншіден, таным мен қатынас үрдісінде өзінен басқа бір нәрсенің (заттың) немесе қүбылыстың орнына жүретіндігінде, екіншіден, өзінен табиғаты мүлдем бөлек нәрсе үшін қолданылатындығы.
Белгілі ғалым Б.В.Безруков осындай бір белгіге таңбаның қызметін қояды. Кең түрде қарастырғанда оның мағынасы - адамдар мен кибернетикалық машиналар ара-қатынасының екі жақты хабар алмасу құ.ралы. Бірқатар философтардың еңбектерінде таңбаны зерттеп білуде адамның теориялық және практикалық іс- әрекеті ескеріледі.
Философ ғалым Н.С.Нарский "Шығу тегі жағынан таңба дегеніміз - адамның практикалық жэне теориялық іс-әрекеті кезінде өзінен басқа бір нәрсені белгілейтінін сезім мүшелері арқылы қабылдауға болатын нәрсе", - деп қарайды.
Л.О.Резниковтың пікірінше, қазіргі семиотикалық таңба таным мен қатынас үрдісіндегі өзінен басқа нәрсенің немесе құбылыстың орнына жүретін, сол нәрсе мен құбылыс туралы информацияны қабылдайтын, тіркейтін және тасымалдайтын сезім мүшелері арқылы қабылдауға болатын нәрсе (құбылыс немесе қимыл) ретінде анықталады.
Бірқатар зерттеушілер өз еңбектерінде таңба ұғымы белгілерінің ішінен мыналарды негізге алады: 1) таңба екі жақты құбылыс, бір жағынан өзіндік пішіні болатын, екінші жағынан идеалды мәні бар; 2) идеалды мәні өзінен басқа белгілейтін нэрсесі жөнінде информация береді; 3) мәні жоқ таңба болмайды; 4) таңбаның мәнін субъект қабылдайды және пайдаланады; 5) оқыту үрдісінде таңбалар білімнің тасымалдайтын формасы болып табылады.
Осылардың негізінде химиялық білім қалыптастыруда таңбаны негізгі ұғым, оқыту үрдісінің ажырамас бөлігі ретінде түсініп, оны бір нәрсенің немесе құбылыстың орнына жүретін, сол нәрсе мен құбылыс жөнінде информацияны қабылдайтын жэне оны сақтап, түрлендіру нәтижесінде бір-біріне жеткізу үшін пайдаланатын материалдық зат түрғысынан қараймыз.
Химиялық таңбалардың ішіндегі ең маңыздысы - тіл. Басқа таңбалар осы тілдің негізінде жасалады да, тіл арқылы тікелей іске қосылады. Осы тұрғыдан қарағанда, таңбаның мэні мен мағынасы -пікірталас туғызатын мәселелердің бірі. Философтардың пікірлері бойынша, таңбаның мәні - белгілі бір нэрсе не зат туралы беретін информация. Феноменологиялық теория түрғысынан кез келген таңба ой мен нэрсені ұштастыру құралы ретінде қарастырылған. Бихевиористердің көзқарасы тұрғысынан, таңба - іс-эрекет, басқаша айтқанда реакция (рефлекс). Прагматиктер таңбаның мэнін оның іске жаратылуы немесе ол арқылы іс-әрекеттің реттелуі деп түсіндіреді. Психологияда ассоциация теориясы бойынша нәрсе мен таңба арасында қарапайым түрдегі ассоциациялық байланыс бар деп қарайды,
Таңбалар белгіленген заттың кейбір ерекшеліктерін көрсетіп, оларға жалпы сілтеме жасайды. Мұның мэнісі адам таңбалардан шітың өзіне ауыса алады немесе таңбадан алған білімі есебінде қарастыра алады. Сондықтан да, адамзаттың жинаған мол білімі іаңбалар арқылы сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін білім қоры оолып есептеледі.
Бұдан шығатын тұжырым: таңбаның жасалуы мен иайдаланылуының адамның саналы іс-эрекетімен тығыз (байланыстылығы. Таңбаның маңыздылығы нэрсенің өзімен тікелей жүмыс жасауға мүмкін болмаған жағдайда ол заттың орнына
жұмсалатындығы.
Таңбаның функциясы ол арқылы бейнеленіп отырған объектіге тәуелді, сондықтан жасалынған таңбаларды қалауымызша біріктіріп жаза беруімізге болмайды.
Оқыту үрдісінде таңба жэне таңбалар жүйесінің мәні мен мағынасы туралы мәселені қарастыру және шешудің маңызы зор. Себебі кез келген ғылымдағы білім таңбалар жүйесі арқылы беріледі. Таңба - білімді түйсінуге, қабылдауға көмектесетін құрал, ал таңбаның мәні мен мағынасы - білімнің мазмұны болып табылады. Сондықтан да логикада білімнің құрылымы: Т° Б0 О түрінде орнектеледі.
Мүнда Т° - таңба, О - таңба арқылы берілетін объект, Б0 - таңба мен объекті арасындағы байланыс.
Біздің ойымызша, бұл білімнің тасымалдаушысы болып табылатын тіл таңбалары мен объект арасындағы табиғи байланысты тудыра алмайды, ал ондай байланыс өмір тэжірибесінде немесе оқыту үрдісінде туындайды. Мүндай байланысты тудыру ғылым тілімен айтқанда онтенсивті және вербальды жолдар арқылы іске асады. Онтенсивті дегеніміз  -  нәрсенің өзін көрсету арқылы таңбасымен байланысын орнықтыру. Мысалы, сары түсті ұнтақты көрсетіп тұрып, күкірт деп аталатынын айтып, оның бірден байқалатын физикалық қасиеттерін сөз таңбалары арқылы хабарлаймыз. Керісінше, вербалды анықтау нәтижесі арқылы тудырылатын байланыс заттың озімен емес, сол зат туралы ұғымға негізделеді. Мұндай жағдайда, ұғымның басты белгілерін атап, күкірт - жай зат, ал күкіртті темірдің күрделі зат екендігін ажыратып айтуға тура келеді.
Заттардьщ бейорганикалық қосылыстардың қай класына жататынын тек вербалды анықтама көмегімен түсіндіруге болады. Кез келген таңбадан оның материалдық кескіні (пішіні) жэне өзіне тән мағынасы бар екендігін байқауға болады. Әрбір таңба өзінің сыртқы пішіні бойынша өзге таңбалардан ерекшеленеді, бірақ оның кескінімен белгілейтін нэрсенің арасында шартты ғана байланысы бар таңбалар жиі кездеседі. Адамзат жасаған таңбалардың бэрі біздің пікірімізше, жасанды денелерге жатады. Таңбалар өзінің жасалу жолы, құрылымы, формасы, мазмұны жэне т.б. белгілері арқылы ерекше-леніп, эр түрлі болады.
Семиотикада таңбаларды негізгі таңба жэне көмекші таңба деп екіге бөліп қарастырады. Негізгі таңба деп тілдік таңбаларды айтады
Сонымен қатар таңбаларды табиғи таңба, жасанды таңба, сигналдық, символдық, тілдік, субституттық (материалдық) таңбалар деп бөлу де кездеседі. Табиғи таңбаларға нәрселер мен қүбылыстардың белгілері, өлшеуіш көрсетінділері, таңба ретінде болатын заттар мен қүбылыстар жатады. Химия пәніндегі табиғи таңбалар - химиялық реакциялардың сыртқы белгілері.
Жасанды таңбалар тіл таңбалары және тілге жатпайтынға таңбалар болып, екіге белінеді. Біріншісіне дүние жүзі ұлттарының тілі, барлық ғылымдар саласының, есептеу машинасының тілдері жатады. Екіншісіне - иконикалық, символикалық және сигналдық таңбалар, түрлі өнер туындылары, мүсіндер мен суреттер, теледидардағы және фильмдегі бейнелер, фотосуреттер енеді. Бүлардың ерекшелігі -материалдық формасы бейнелеп отырған нәрселері мен құбылыстарына сэйкес келуінде, яғни сол заттың бейнелік көшірмесі болып табылатындығы. Бірақ, көпшілік жағдайда, таңбалардың пішіндері мен бейнелеп отырған заттың арасында сэйкестік байқалмайды. Мұндай таңбаларға шартты түрде алынған үлт тілдерінің, ғылыми тілдердің, эр түрлі машиналар үшін жасалған тілдердің таңбалары жатқызылады. Сондай-ақ, алуан түрлі көліктер ережелері эскери атақтардың айырым белгілері, ауада жэне суда жүзу белгілері  - бәрі де шартты таңбаларға жатады Семиотикада химиялық тілдің таңбаларын үш жағынан қарастырады. Таңба жеке күйінде қолданылмайды, бір-бірімен бірігіп жүйе түзеді. Осы жүйедегі таңбалардың өзара қатынасын синтактика саласы зерттейді. Бірінші жағы синтаксистік, яғни символикалық  жүйедегі   таңбалардың   қүрылысын  және  бірігу грсжелерін қарастырады. Таңбалардың бір-біріне қатысы символиканың қызметіне байланысты емес. Химиялық тіл синтаксінің міндеттеріне символиканың алфавитін оқыту, әр алуан химиялық формулалар мен теңдеулерді құру ережелері жүйелік номенклатураның ұстанымдарын анықтау жатады. Екінші жағы -прагматика таңбаның таным барысындағы пайдасын зерттейді. ІІрагматикалық (практикалық) сала, негізінен оқытуда химиялық іимволиканы пайдалануға бағытталған. Химия ғылымында жинақталған қоғамдық тэжірибелердің ұрпақтан-ұрпаққа берілуіндегі таңбалар жүйесінің мәнін қарастырады. Оқытуда химиялық символиканың мұндай жағын ашу химия негіздерін меңгеру үшін өте тиімді болып, оқушыларға танымдық қабілеттеріне сәйкес символикалық белгілерді түсінуге жэне қабылдауға қолайлы жағдай туғызады. Үшінші жағы - семантика, яғни таңбаның белгілейтін нэрселері мен құбылыстарға қатынасын зерттейді.Бізбің пікірімізше бұл қатынас әдетте сенантикалық үшбұрыш арқылы көрсетіледі
.
Нәрселер мен кұбылыстар және заттар - материяның нақтылы түрлері мен көріністері ретінде санадан тыс өмір сүретін ақиқат шындық. Сонымен, семиотика саласы бойынша символикалық белгілердің мәндік жағын, таңба жэне химиялық құбылыс арасындағы байланыстарды ашып көрсетуге болады. Жоғарыда аталғандар тұрғысынан химиялық тілді таңбалар жүйесі және олардың иерархиясының ең жоғары сатысы деп қараймыз. Химия ғылымының тілін химиялық терминология, химиялық номенклатура жэне химиялық символика деп үшке бөліп қарастырып келді. Бұлардың аэрқайсысының өзіндік мағынасы, құрастыру тәсілдері жэне танымдық қызметі бар. Химиялық символика мен номенклатураның әры қарай жіктелетінін 5-сызбанүсқа   арқылы байқауға болады.
Химиялық тіддің бірінші белігі - терминология, яғни атаулар жүйесінен тұратын сөз таңбалары. Химиялық ғылыми ұғымдардың штары белгілі бір атаулар арқылы беріледі. Дегенмен, тарихи даму тұрысында химиялық терминдердің формасынан гөрі мәні мен мағынасы үздіксіз езгеріске ұшырайды. Термин арқылы берілетін әр ұгымның анықтамасы бар, осы анықтамаға негіз етіп алынатын белгі ғылымның теориялық деңгейіне тәуелді. Химиялық тілдің екінші бөлігі - химиялық номенклатура мен атаудың белгілі негізге сүйенетін арнайы жүйесі. Ол гривиалды (түрмыстық) және жүйелік деп екіге бөлінеді. Жүйелік поменклатура химиялық символикаға негізделеді. Сондықтан химия ғылымында оны формулалар мен зат атауларынан тұрады деп ссептейді. Тұрмыстық (тривиалды) номенклатура - заттарды майдалану кезінде берілген әр түрлі атаулар. Ол атаулар кездейсоқ қалыптасқан, тұрмыста, құрылыста, медицинада, халық шаруашылы-гының алуан түрлі салаларында кеңінен пайдаланылады. Бұл атаулардың кепшілігі қысқа, ұтымды ауызекі сөйлеуде, мәтінде пайдалануга қолайлы.
Химиялық тілдің үшінші бөлігі-химиялық символика, ол химиялық таңба, формула және теңдеуден құралады. Химиялық символика - халықаралық шартты тіл, заттар мен құбылыстарды белгілеудің ең қысқа және тиімді құралы. Сондай-ақ, химиялық символика заттың құрамы мен құрылысы жөнінде көптеген мағлұматтар алуға, заттың қасиетін, реакцияласу қабілетін жэне реакциялардың жүру бағыттарын болжауға мүмкіндік туғызады.
Жүйелік номенклатура мен химиялық символика ұлттық тілдің құрамына кірмейді, өзінше дербес қолданылады.
Химиялық таңба - элемент атомының шартты белгісі. Ол элемент атомының атын ғана емес, белгіленіп отырған элементтің көміртектік бірлікпен алынған атомдық массасын, атомның молін, мольдегі атом санын көрсетеді. Қорыта айтқанда, химиялық таңба арқылы оның (заттың) сапалық және сандық мәнін ажыратуға болады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары.
* Химияның ғылыми тілі дегеніміз не, ол қандай бөліктерден тұрады? Оның ұлттық немесе табиғи тілге қатынасы қандай?
* Химия тілін түсінудің ғылыми теориялық негіздері қандай?
* Оқыту құралдарының ішінде химия тілінің алатын орны?
* Химиялық символика мен номенклатураны игеруде оқушылардың білімі мен білігіне қойылатын талаптар қандай?
* Химиялық номенклатураның түрлері жэне олар оқыту барысында қалай пайдаланылады? 
* Химиялық тіл туралы білім қалыптасуының қандай теориялық негіздері бар?
* Химия тілінің оқу - тәрбиелік маңызы қандай?
* Химиялық символика мен химиялық номенклатура арасында қандай байланыс бар?
* Қазақша химияның ғылыми тілі қалай қалыптасты?
Қолданылатын әдебиеттер:
* Чернобельская Н.М. Методика обучения химии в средней школе. М. Владос. 2000
* Нұрахметов Н. Химия. 8 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2004
* Нұрахметов Н. Химия. 9 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2005
* Нұрахметов Н. Химия. 10 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2006
* "Білім" мемлекеттік бағдарламасы.
* Қ.Р.конституциясы,Қ.Р."білім туралы" заңы.
* "Қазақстан 2030" стратегиясы.
* Программа по химии для 8,9 кл. Каз.акад.Образ. им. Ы.Алтынсарина.,2004



№4 дәріс.  Химияны оқыту әдістері.
* Химияны оқыту әдістерінің классификациясы.
* Химияны оқытудағы көрнекіліктер.
* Жаңа технология әдістері.

Қысқаша мазмұны:
Химияны оқыту әрекетінің мақсаты және мазмұнымен таныстық. <<Оқыту әдісі>> ұғымын анықтау үшін оқыту әрекетінің 1-сызбанұсқада көрсетілген басқа да бөліктерін еске түсірейік, олар: мұғалімнің іс-әрекеті және оқушының іс-әрекеті, оқыту құралдары, оқыту нәтижесі.
Әдістің мәнін ашу үшін ең алдымен оқутыдын мақсатын және мұғалім мен оқушының іс-әрекетін ескереді. оқыту әдістері дегеніміз  -  <<белгіленген оқу мақсатына жету үшін мұғалімнің іс-әрекеті мен оқышу іс-әрекетінің үйлесу түрлері, тәсілі>>.
Оқытудың мақсаттары мен құралдары тұрғысынан алғанда оқыту әдістері <<мұғалімнің оқушыларды білім және білікпен қаруландыратын, адамгершілік көзқарас қалыптастыратын құралдары мен тәсілдерінің жиынтығы>>.
Оқутыдын мақсаты мазмұнын игеру арқылы жүзеге асады. Оқытудың әдістері, құралдары, іс-әрекеті осы мазмұнды меңгеруге бағытталған. Бұл тұрғыдан қарағанда <<химияны оқыту әдістері химия ғылымының мазмұнымен анықталады, өйткені әдіс дегеніміз  -  мазмұнның ішкі қозғалысы>>.
Келтірілген анықтамалардың біреулері дұрыс, екіншілері бұрыс деп айта алмаймыз, өйткені әдістің мәнін ашу үшін оқыту әрекетінің жеке жақтары пайдаланылған. Солардың бәрінің басын қосып, оқыту әдістері дегеніміз  -  белгіленген мақсатқа сәйкес анықталған мазмұнды игеру үшін мұғалім мен оқушы іс-әрекетінің үйлесу формалары деген анықтамаға келеміз.
Химияны оқыту әдістері, ғылыми зерттеу әдістерімен ұштасып жатады, оқушылардың химия объектілерін танып-білу әрекетінің ерекшеліктерімен де сипатталады. 
Қазақстан Республикасының <<Білім беру туралы>> Заңында: <<Білім беру жүйесінің басты міндеті  -  ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологиясы мен инновациялық әдіс-тәсілдерді енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу>>,  -  деп, білім беру жүйесін одан ары дамыту міндеттері көзделеді.
Әдіс - іс-эрекетті жүзеге асырудың бір жолы. Әдіс терминінің мағынасы өте кең. Ол кез-келген адамның сарамандық және теориялық іс-эрекетінде белгілі бір мақсатқа жетудің қажетті мүмкіндіктерін игеруінің тэсілі. Оқыту әдісін тек оқытушының ғана іс әрекеті, немесе соның ғана қызметі деп түсінуге болмайды. Ол оқушы мен мұғалімнің бірігіп, мақсатқа жету жолындағы ізденісі, іс -әрекеті болып табылады.
Әдістің мәнін ашу үшін ең алдымен оқытудың мақсатын жэне мұгалім мен оқушының іс-әрекетін ескереді Оқыту эдістері дегеніміз-белгіленген оқу мақсатына жету үшін мүғалімнің іс-әрекеті мен оқушы іс-әрекетінің үйлесу түрлері, тәсілі.
Оқытудың мақсаттары мен құралдары тұрғысынан алғанда оқыту әдістері мүғалімнің оқушыларын білім жэне білікпен қаруландыратын, адамгершілік көзқарас қалыптастыратын құралдары мен тәсілдерінің жиынтығы.
Оқытудың мақсаты мазмұнын игеру арқылы жүзеге асады Оның әдістері, құралдары, іс-әрекеті осы мазмұнды меңгеруге бағытталған. Бұл тұрғыдан қарағанда химияны оқыту әдістері химия ғылымының мазмұнымен анықталады, өйткені әдіс дегеніміз - мазмұнның ішкі қозғалысы.
Келтірілген анықтамалардың біреулері дұрыс, екіншілері бұрыс деп айта алмаймыз, өйткені әдістің мәнін ашу үшін оқыту әрекетінің жеке жақтары пайданылған. Солардың бәрінің басын қосып, оқыту әдістері дегеніміз - белгіленген мақсатқа сэйкес анықталған мазмүнды игеру үшін мүғалім мен оқушы іс-эрекетінің үйлесу формулалары (тәсілдері) деген анықтамаға келеміз.
Химияны оқыту эдістері ғылыми зерттеу әдістерімен үштасып жатады, оқушылардың химия объектілерін танып, білу әрекетінің ерекшеліктерімен де сипатталады.
Оқыту әдістерінің жіктелуі. Оқыту әрекетінің бір белігі болғанымен, оқыту әдістерінің өздері күрделі жүйе құрайды. Олар жалпы әдістер тобы жэне жеке әдістер болып жіктеледі. Жалпы әдіс одан әрі оқушының таным әрекетінің сипаты бойынша түсіндірме -иллюстративті, іздестіру (эвристикалық) және зерттеу әдістеріне тармадалады. Бұлардың әрқайсысы білімнің бастауларына (қайнар көзіне), басқаша айтқанда оқыту құралдарына қарай сөз әдістерінің тобы, сөз - көрнекі сарамандық әдістер тобына бөлінеді. Әдістер тобы одан әрі жеке әдістерге жіктеледі.
1.Түсіндірме - сурет бойынша түсіндіру - жалпы әдістің сөз әдістері тобына мына жеке эдістер жатады: а) баяндау (дәріс, әңгіме); ә) әңгімелесу; б) текспен өздігінен жұмыс.
Түсіндірме - сурет бойынша түсіндіру әдісі - мұгалімнің екі негізгі іс - әрекетін жаңа білімді баяндап түсіндіруін көрсетеді. Мұғалімнің оқу материалын баяндауының үш түрі белгілі: монологтық, диалогтық жэне көрсетілімді пайымдау тәсілі. Бұл әдіс негізінен үш топқа бөлінеді.
* Сөз - көрнекі эдістер тобына жататын жеке эдістер: а) көрнекі құралдарды көрнекі көрсете отырып баяндау; э) көрнекі құралдарды көрнекі көрсете отырып әңгімелесу; б) текст және көрнекі құралдармен өздігінен жұмыс.
* Сөз - көрнекі - сарамандық әдістер тобына:
а) оқушылардың үлестіріп берілген материалдармен жұмысы;
ә) химиялық тәжірбиелер орындау;
б) құралдар құрастыру, модельдер жасау; в) жазбаша жэне графикалық жұмыстар орындау жатады.
Іздестіру (эвристикалық) жалпы әдісінің мынандай әдістері бар.
1. Сөз әдістер тобы: а) әңгімелесу (дискуссия, семинар), ә) текспен өздігінен жұмыс. 2. Сөз - көрнекі әдістер тобы: а) көрнекі кұралдарды пайдаланып, эвристикалық әңгімелесу; э) көрнекі құралдар және текспен өздігінен жұмыс. 3. Сөз - көрнекі -сарамандық эдістер тобы жеке эдістерінің тізбесі осының алдыңдағыға ұқсас, одан айырмасы оқушылардың таным әрекеті эвристикалық сипатта болады.
Зерттеу жалпы әдісінің сөз әдісі: оқу және ғылыми-көпшілік әдебиеттермен оқушылардың өздігінен істейтін жұмысы; сөз-көрнекі әдісі: әдебиеттермен жэне көрнекі құралдармен өздігінен жұмыс; сөз көрнекі-сарамандық әдістер тізбесі сөз әдістеріндегідей, бірақ оқушылардың іс-әрекеті зерттеуге, субъективті жаңалық ашуға бағытталған.
Оқыту әдістерін жалпы логикалық жағынан алғанда индукция жэне дедукция, аналогия деп жіктейді.
Химия ғылымының зерттеу эдістерін химияны оқытуға қолданғанда оқыту әдістерін бақылау, химиялық эксперимент, модельдеу, суреттеу, теориялық түсіндіру, теориялық болжаулар әдістері деп жіктейді.
Қазіргі таңда жалпы мұғалімдердің алдында тұрған негізгі міндет - ұлттық менталитеті жоғары, сана-сезімі дамыған, өзіндік көзқарасы бар жеке тұлғаны қалыптастыру. Осы бағытта жоғары мектепте берілетін ғылымның теориялық жэне эдістемелік негіздерінің, яғни сабақ түрлері мен оның сапасын арттыру жөнінде түрлі жұмыстар жүргізілуде. Соның негізінде жалпы жаратылыстану пәндерінің ішінде химия ғылымы жоғары мектептегі оқытылатын негізгі пән болып табылады.
Технология - грекше <<шеберлік>> деген үғымды білдіреді. Осыған сэйкес педагогикалық технологияға әдіскер-ғалымдар мынадай анықтамалар берген: "Педагогикалық технология - оқытудың арнайы формаларын, эдістері мен тэсілдерін айқындайтын педагогика-психологиялық нүсқаулардың жиынтығы, педагогикалық процесті үйымдастырудың эдістемелік аспабы (Б.Т.Лихачев)>>, <<Оқу процесін іске асырудың мазмүндық техникасы, практика жүзінде іске асырылатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы (В.П.Беспалько т.б.)>>.
Жоғарыдағы анықтамаларға сүйенсек, жаңа технология дегеніміз педагогикалық шеберлікті жетілдірудің жолдары деген түйінге тоқтауымызға болады. Жалпы оқыту технологиясы білім берудің тиімді жолдарын зерттейтін ғылым ретінде танылады.
Сабақ түсіндіру процесінде белгілі бір технологияны қолдану арқылы мүғалім жоғары нәтижеге жетуді көздейді.
Жаңа технологияның басты қағидаларының бірі дидактикалық үстаным ретінде қарастырылатын жүйелілік болып саналады. Кез-келген ғылымның өзі, ең алдымен білімдер жүйесін қүрайтындықтан, гылымды тек жүйелі оқу нэтижесінде ғана меңгеруге болады. Сондықтан, қазіргі білім беру саласы бойынша сабақ берудің жаңа технологияларын қолданбайынша, жан-жақты шығармашылық жоғары деңгейдегі студент, болашақ мүғалім маманына қиынға соғады.
Жаңа технология мынадай негізгі үш бағыттан түрады:
-	жеке тұлғаның ерекшеліктерін ескеру;
оның    адамзат    жэне    өркениет    мәдениетіне    деген қызығушылықтарын ескеру;
-	оны тәрбие процесінің басты объектісі ретінде алып қарау. Осындай жаңа технология бағыттарын қолдану, оқып үйрену,
меңгеру жэне өмірге енгізу сабақты дамыту кезеңдері арқылы жүзеге
асады. Сондай-ақ, жаңа технологияны меңгеру негізінде студенттің кэсіби және рухани-адамгершілік қабілеті, өз бетімен білім алудағы белсенділігі артады,Осыған сәйкес қазіргі  уакытта оқыту үрдісін ұйымдастыру және білімді бағалау мен бақылаудың жаңа түрлері қарастырылған.
Жаңа оқыту жүйесін пайдалана отырып, химия пәнін оқытуды тағы да мынадай бағыттарда жүргізуге болады:
* химия біріктірілген жүйе бойынша, яғни белгілік-таңбалық көрнекіліктер түрлері ("тірек сигналдары", "тірек конспектілері", "тірек белгілері" жэне "тірек таңбалары");
* үжымды оқыту жүйесі;
* модулды оқыту жүйесі (блоктап оқытудың жетілдірілген түрі);
* шоғырландырып, қарқынды оқыту жүйесі;
* сабаққа жергіліюгі жер материалдарын пайдаланып оқыту;
* сабақты компьютерлеу жэне ақпараттандыру;
* химия сабағын экологияландыру;
* химия сабағының эксперименттік бөлігін көбейту;
* педагогикалық эксперимент жүргізуге баулу.
Жаңа технология жүйесі бойынша оқытудың жоғарыдағыдай бағыттары түрғысынан химия пэнін әдістемелеудің, яғни оның сапасын жақсартудың жаңа міндеттері қолға алынуда. Мүндай міпдеттерді химия курсының мазмүнын, оқыту эдістері мен күралдарын қайта қарап, жаңарту арқылы шешуге болады.
Біздің байқауымызша, химия пэнін оқытудың тэжірибесінде оқу материалын үсақ тақырыптарға бөлмей, біріктірілген жүйе бойынша оқыту және онда белгілік-таңбалық көрнекіліктердің түрлері "тірек құралдары ", "тірек конспектілері", "тірек белгілері" және "тірек таңбаларың деп жіктелетін оқу құралдарын қолдануымызға болады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары.
* Химияны  оқыту  әдістерінің  мәнін түсіндіріңіз.
* Химияны оқыту әдістерінің  жіктелуін (жалпы әдіс,әдістер  тобы, жеке  әдістер) сызба-нұсқа  арқылы  түсіндіріңіз
* Баяндау әдістерінің салыстырмалы  сипатын  келтіріңіз.
* Сөз-көрнекі  әдістермен оқыту құралдарының байланысы  қандай?Көрнекі  көрсетуге  қойылатын  талаптарды сипаттап беріңдер.
* Химияны  оқыту әдістемесінде педагогикалық зерттеулердің қандай  түрлері бар?
* Іздестіру және зерттеудің  жалпы  әдістері  қандай?Эвристикалық  әдістің  ерекшелігі  неде?
* Дидактикалық  әдістер дегеніміз не? Оның  негігі  түрлерін  айтып  беріңіз
* Оқыту үрдісін  басқарудағы  жаңа технологиялық әдіс-тәсілдердің  ролі  қандай?
Қолданылатын әдебиеттер:
* Чернобельская Н.М. Методика обучения химии в средней школе. М. Владос. 2000
* Нұрахметов Н. Химия. 8 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2004
* Нұрахметов Н. Химия. 9 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2005
* Нұрахметов Н. Химия. 10 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2006
* "Білім" мемлекеттік бағдарламасы.
* Қ.Р.конституциясы,Қ.Р."білім туралы" заңы.
* "Қазақстан 2030" стратегиясы.
* Программа по химии для 8,9 кл. Каз.акад.Образ. им. Ы.Алтынсарина.,2004



№5 дәріс.  Оқушылардың білім мен біліктерін тексеру. 
* Білім мен білікті тексерудің маңызы, функциялары.
* Білім мен білікті тексерудің әдістері.
Қысқаша мазмұны:
Оқытудың нэтижесін шыгару - оқыту барысындағы аса маңызды бөлік. Оқыту мақсатының орындалуы, мазмұны, құралдары, эдістері жэне ұйымдастыру формаларының тиімділігі оқушылардың білімі мен білігін тексеру арқылы анықталады. Тұтасынан алғандағы оқытудың барысы тәрізді білім мен білікті тексеру де үйрену, тэрбие беру жэне оқушылардың ақыл-ойын дамыту мақсаттарын көздейді.
Оқушылардың білімі мен білігін тексеру арқылы мұғалім өз ісіне талдау жасайды, қолы жеткен табыстарын молайтып, жіберген кемшіліктерінің себебін ашуға ұмтылады. Оқыту мазмұнына, ұйымдастыру формаларына, құралдары мен әдістеріне өзгерістер енгізеді, жетілдіреді.
Жүйелі жүргізілген тексеру оқушыларды эр сабаққа әзірленіп келуге машықтандырады, өз ісіне деген жауапкершілігін арттырады, жолдастарының алдында есеп беруге, өз ойын анық жэне дәл жеткізіп сөйлей білуге үйретеді.
Білімі мен білігін күнделікті, тоқсандық жылдық және қорытынды тексеру арқылы оқушылар сыныптан сыныпқа көшіріледі, мектеп бітіру емтихандарында сыналады.
Сонымен оқушылардың білімін, білігін тексеру мен бағалау бақылау, оқыту, тэрбиелеу міндеттерін атқаруды қамтиды және дағдысын тексеру дидактикалық жағынан алганда бақылау, үйрету, бағдарлау жэне тәрбиелеу міндеттерін атқарады. Мұғалім оқытудың әр кезеңінде оқушылардың өтілген материалды қалай меңгергенін бақылайды. Бақылау нәтижесін талдау арқылы оқушыға бағыт-бағдар нұсқайды, білім алу жолындағы мақсатын орындауда қажырлы, адал жэне шыншыл болуға тэрбиелейді.
Тексерудің үйрету міндеті дамылсыз жүзеге асады. Жаңа материалды түсіндіру үшін мұғалім оқушылардың бұрыннан білетіндерін есепке алады. Түсіндіріп болғаннан кейін жаңа материалдың негізгі мэселелерін оқушылардың қалай игергенін қадағалайды. Білімді тексеру кезінде оқушылардың еске сақтауын, қисынды ойлауын, сөйлеу мәдениетін дамытуға, тірек хабарларын, сызба-нұсқалар сыздыру арқылы ой еңбегінің техникалық тэсілдерін қалыптастыруға, есептер шығару арқылы алған білімді қолдана білуге дағдыландырады.
Бақылау, бағдарлау, үйрету жэне тэрбие беру міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыру үшін білім мен білікті тексеруге бірнеше талап қойылады.
Тексеру оқушылардың барлығын толық қамтитын болуы керек. Сонда өтілген жеке тақырып бойынша әр оқушының білімі нақтылы анықталады.
Тексеру жүйелі жэне жоспарлы түрде жүзеге асырылуы тиіс. Тексеру үшін қажетті дидактикалық жэне техникалық құралдар, тексеру әдістері мен түрлері материалдың мазмұнына сэйкес алдын ала әзірленеді.
Тексерудің оқушыларды ынталандыратын, өз күшіне сенімін арттыратын сипаты болу керек. Оқушылар тексерудің қажеттігі мен иайдасын мойындайтын дэрежеге дейін көтеріліп, өзін-өзі бақылайтын, өз ісіне сын көзімен қарайтын күйге келуі тиіс. Ізгілік иен демократияландыру тұрғысыннан алғанда бұл аса маңызды талаптардың бірі.
Тексерудің түрлері мен эдістері эр мұғалім жүзеге асыра ілатындай қарапайым жэне оңтайлы болуы керек. Сонымен бірге білімді тексеру мен бағалау кезінде ақиқаттан алыстамаудың, оділеттік пен парасаттылықтан айнымаудың тәрбиелік маңызы зор скенін айрықша айтпаса болмайды.
оқушылардың білімі мен білігін тексеру дидактикалық мақсаттарына қараи күнделікті, дүркінді жэне қорытынды тексеру деп жіктеледі. Күнделікті тексеруді жеке сабақтарда, дүркінді тексеруді бір тақырыпты өткен соң, қорытынды тексеруді тоқсаның соңында, жыл аяғында жүзеге асырады. Бұлардың әрқайсысы өткізу немесе білімнің алыну формасы бойынша ауызша сұрауға, жазба жұмыстарға және экпериментік тапсырмаларға бөлінеді. Бүлардың өзі одан әрі жекелеп сұрау, топтық сұрау және жапай сұрау, химиялық диктант, қысқа мерзімді бақылау жүмыстары, үзақ мерзімді бақылау жүмыстары, жазбаша үй тапсырмасы, жек-дара көрнекті көрсету, эксперимент, зертханалық жұмыс, сарамандық бақылау жүмыстары, үй эксперименті болып тамамдалады. Білім мен білікті тексеру құралдарына қарай машиналармен және машинасыз тексеру деп те жіктеледі, соңғысына жататындар: карточкалар, перфокарталар, сүрақтар тізбесі, билеттер, электрленген кестелер, кодепленкалар, диафилмдер, үлестірілетін заттар, құралдар, модельдер, сызбанүсқалар, т.б.
Осы кездегі педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде айтылып жүрген оқушыларда қалыптасуға және тексерілуге тиісті біліктер мен дағдыларды үш топқа біріктіруге болады. Біріншісі - оқу жүмысын үйымдастыруға байланысты біліктер мен дағдылар: жоспарлау, оқулықпен жұмыс істей білу; білімнің басқа құралдарын пайдалана білу; беретін жауабының жоспарын жасау; айтқанын дәлелдей білу, өзін-езі бақылау жэне талдау. Екіншісі -оқушылардың даму өрісін көрсететін қисынды біліктер мен дағдылар: анализ жэне синтез жасай білу; салыстыру; жіктеу; жалпылау; негізгісін таба білу; аналогия жасау; себеп-салдар байланысын ашу; жорамал жасай білу, оны дэлелдеу, қорытындысын шығару. Үшіншісі - еңбек істей білуге байланысты біліктер мен дағдылар: еңбек етуге ыңғайы, жабдықтарды пайдалана білуі; реактивтермен жұмыс етуге білуі; сақтық шараларының орындауы; тәжірибе жасау техникасын меңгеруі; қүбылыстарды бақылай білуі; бақылауды тіркеп жазуга икемділігі; уақытты тиімді пайдалануы, жүмыс орнының тазалығы.
Осы үш саладағы жалпы біліктер мен дағдылардың әрқайсысы химиялық материалды өткенде және химиядан тэжірибелер жасағанда қалыптасуы жэне тексерілуі тиіс.
Тексерудің қай түрі болса да тиімділігі мен дайындылығына байланысты. Оның негізгі түрлері тақырыптық жоспарда көрсетіледі. Күнделікті, дүркінді жэне қорытынды сұраулар үшін карточкалар лзірленеді.
Тексерудің кез келген түрін қолданғанда оқушылардың біліміне, білігіне жэне дағдысына қойылатын талаптар ескеріледі, олар қазіргі бағдарламада көрсетілген. Негізгі талаптарды химиялық теориялар мен заңдарын, деректі және өндірістік материалдарды игеру мэселелерінің төңірігіне топтастыруға болады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары.
* Оқушылардың білімі мен білігін тексеру үшін не керек?
* 8-сынып   бойынша   оқушылардың   білімі   мен   білігіне қойылытын талаптарды айтып беріңіздер.
* Оқушылардың білімі мен білігін тексеру қандай негіздерге
сүйеніп жіктеледі?
4.Ауызша сұраудың түрлеріне мысалдар келтіріңіздер.
* Галогендер тақырыбы бойынша жазбаша бақылау жұмысының екі нұсқасы берілді, қалған екі нұсқасын өздеріңіз жазыңыздар.
* Химиялық диктанттың орнын, мазмұнын өткізу әдістерін баяндап беріңіздер.
* Қорытынды тексеруге қандай талаптар қойылады?
* Химиядан алған білім сапасының көрсеткіштерін сипаттаңыздар.
* Білім тексерудің қандай жүйесі мен әдістері бар?
* Білім бағалаудың қандай критерийін білесіздер?
Қолданылатын әдебиеттер:
* Чернобельская Н.М. Методика обучения химии в средней школе. М. Владос. 2000
* Нұрахметов Н. Химия. 8 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2004
* Нұрахметов Н. Химия. 9 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2005
* Нұрахметов Н. Химия. 10 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2006
* "Білім" мемлекеттік бағдарламасы.
* Қ.Р.конституциясы,Қ.Р."білім туралы" заңы.
* "Қазақстан 2030" стратегиясы.
* Программа по химии для 8,9 кл. Каз.акад.Образ. им. Ы.Алтынсарина.,2004


№6 дәріс.  Орта мектепте химияны оқытуда оқуды ұйымдастыру формалары. Мұғалімнің сабаққа дайындығы.
1. Оқуды ұйымдастыру формаларына жалпы сипаттама.
2. Сабақ туралы түсінік.
3. Химия сабақтарын жіктеу, сабақтарының құрылымы.
4. Қосымша сабақтар 

Қысқаша мазмұны:
Оқу жүмысын үйымдастыру формаларының жалпы сипаттамасы. Сабақ туралы түсінік. Мектептегі оқу жұмысын ұйымдастыру формаларына сабақ, факультативтік сабақтар, топсеруендер, сыныптан тыс жұмыстар, өндірістік оқу сарамандығы жэне т.б. жатады. Осылардың ішіндегі ең негізгісі - сабақ. Химияны оқытудың білім мен тәрбие беру, оқушыларды дамыту міндеттері, ең алдымен, сабақта шешіледі, содан соң басқа формаларында жетілдіріледі және тереңдетіледі.
Оқу барысы тұрғысынан қарағанда сабақ үшінші басқышта (оқыту барысы - ұйымдастыру формалары - сабақ) тұрғанымен өзі күрделі дидактикалық жүйе кұрайды. Сондықтан қазіргі дидактикада сабақ оқыту барысының барлық ерекшеліктері айқын білінетін бір бөлігі (кесіндісі) деп есептейді.
Шынында да, сабақта оқыту барысының нақтылы мақсаттары мен міндетері, мазмұны жүзеге асатыны, оларды жүзеге асыру үшін оқытудың алуан түрлі құралдары мен эдістері пайдаланылатыны талас тудырмайды. 
Кез келген сабақ мақсаты, мазмұны, типі, құрылымы, құралдары және әдістері арқылы ерекшеленеді. Сабақ білім мен тәрбие беру жэне дамыту міндеттерін шешетіндіктен оның алдына жалпы педогогикалық, дидактикалық жэне әдістемелік мақсаттар қойылады. Сабақтың жалпы педогогикалық мақсаты қоғамның жалпы орта білім беретін мектептерге жүктеген әлеуметік сұранысы бойынша анықталады. Қазіргі кезде халыққа білім беру саласын қайта құру оқушылардың дербестігін арттыруды, алған білімін өздігінен жэне творчестволық тұрғыда қолдана білуге үйретуді қажет етіп отыр. Сабақтың дидактикалық мақсаты оқыту барысының буындарына сэйкес анықталады, оларға жататындар: а) оқушыларды жаңа білімді қабылдауға дайындау; э) жаңа білімді қабылдау; б) алынған білімді қорытындылау; в) білімді бекіту жэне жетілдіру; г) білімді қолдану; д) білімді тексеру жэне бағалау.
Сабақтың әдістемелік мақсаты қарастырылатын деректерді, ұғымдарды, заңдарды жэне теорияларды нақтылайды.
Химия сабактарының жіктелуі. Химияны оқыту эдістемесінің оқулықтары мен оқу құралдарында химия сабақтары типтерге, түрлерге және нұсқаларға жіктеледі. Жіктеудің негізі ретінде оқыту барысының дидактикалық міндеттері, оқыту эдістері, материалдық мазмұны, оқушының таным эрекетінің тэсілдері алынады.
Химиядан сабақ беру эдістемесінде дидактикалық міндеті бойынша химия сабақтарын 5 типке бөледі:
* жаңа білім мен білікті игеру (жаңа материалды оқып үйрену);
* теориялық білім мен білікті жетілдіру жэне қолдану;
* білімді қорыту жэне жүйеге түсіру;
* бақылау-есепке алу;
* аралас сабақтар.
Өзге эдістемелерде сабақтың типі үшке дейін ықшамдалған. 
1-тип. Жаңа материалды оқып үйрену сабактары. Негізгі дидактикалық буыны - оқушылардың жаңа білімді қабылдауы, қалғандары соған сәйкес жүзеге асырылады.
2-тип. Оқушылардың білімімен білігін жетілдіру сабақтары.
Бұған оқушылардың алған білімін қайталау жэне бекіту, қорытындылау жэне жүйеге түсіру сабақтары кіреді.
3-тип. Оқушылардың білімін жте білігін тексеру, есепке алу жэне багалау сабақтарьи Мұнда жоғарыда келтірілген оқу барысының соңғы буындары (г, д) жүзеге асады.
Сабақтың типі оқыту әдістері бойынша түрге және нұсқаға жіктеледі. Жаңа материалды оқып үйрену сабақтары дәріс сабағы, әңгіме сабағы, эңгімелес сабағы , кітаппен жүмыс істеу сабағы, үлестіріліп берілетін материалдармен жүмыс істеу сабағы болып бөлінеді. Одан әрі дэріс сабағының нұсқаларын - хабарлама баяндау және мәселелерді баяндау, кітаппен жұмыс істеуге, оқу және түсіну сабақтарына - жауаптар іздеу, жоспар және қысқаша мазмұн құру, сызба - нұсқа және кестелер жасау т.б. жатады.
Сабақтың екінші типіне оқушылардың алған білімін жетілдіру сабақтарын қайталау, қорытындылау, жүйеге түсіру және сарамандық сабақтар жатады.
Химия сабақтарының құрылымы. Әр типке жататын сабақтың өзіндік құрылымы болады, ол оқу барысы буындарының өзара байланысы бойынша анықталады. С.Г. Шаповаленко жаңа білім, білік жэне дағды калыптастыру сабақтары 4-5 бөліктен тұрады деп есептейді. Олар: 1) оқушыларды түгендеу;
2) сабақтың мақсатын айту, көрнекті көрсету жасау, зертханалық жұмыстар жүргізу немесе сөз эдістері арқылы жаңа материалды түсіндіру; 3) үйге тапсырма; 4) баяндалған білімді қорыту, оқушылардың қалай түсінгенін тексеру және бекіту (сұрау, есеп шығару). Жаңа сабақты түсіндіру оқушылардың кітаппен өздігімен істейтін жұмыстарымен ұштастырылғанда бес бөліктен тұрады.
Оқушылардың алған білімін қорытындылауға арналған әңгімелесу, конференция, шолу дэрістерінің сабақатры алты бөліктен тұрады. Мысалы, дэріс сабағының бөліктері: 1) оқушыларды түгендеу; 2) үй тапсырмасын тексеру; 3) мұгалімнің дэрісі; 4) үйге тапсырма; 5) оқушылардың сұрақтарына жауап беру; 6) мұғалімнің сұрауы.
Жазбаша бақылау жұмысы алынатын сабақтардың бес, бақылау сарамандық сабақтарының алты бөлігі бар: 1) оқушыларды түгендеу2) өздігінен істейтін жұмыстарға мұғалімнің түсінік беруі; 3) окушылардың тәжірибелер жүргізу жоспарын, қажетті реактивтер мен жабықтардың тізімін жасау; 4) жұмыс орнын эзірлеу; 5) тәжірибелерді жасау жэне есеп жазу; 6) жұмыс орнын тәртіпке келтіру жэне өткізу.
Сабақтың мүшелері деп аталатын жеке бөліктерін таптаурынға айналдыру тиімсіз екенін іс жүзінде де, теория жағынан да дәлелдейді. Сабақ оқу жұмысының жігі айқын көрініп тұрмайтын күрделі жэне біртұтас дидактикалық жүйе. Сабақ құрылымының үш құрамдас бөлігі-мақсаттары, мазмұны жэне әдістері бойынша айқындалуы мүмкін.
Сабақтың жалпы педогогикалық, дидактикалық және әдістемелік мақсаттары оқу барысының жеке буындарында жүзеге асады. Әр буын өзінен басқаларымен оқу барысының қисыны арқылы қабысып, сабақтың құрылымын түзеді, ең басты дидактикалық мақсаттың төңірегіне топтасады.
Сабақтың тағы бір құрылымын анықтайтын мазмұны жеке деректерден, ұғымдардан, заңдылықтардан, біліктер мен дағдылар жиынтығынан тұрады. Олардың әрқайсысы өзара оқу пэнінің қисыны бойынша байланысады, игеру үшін оқушылардан әр түрлі қисынды психологиялық тәсілдерді қажет етеді.
Мазмұндық. құрылымның әр бөлігіне сәйкес қолданылатын эдістердің өз-ара байланысу реті әдістер құрылымын түзеді. Сабақтың мақсаттары, мазмұны жэне эдістерінен түзілетін үш қүрылымы бір-бірімен ұласып, байланысып жатады.
Әдістемелік әдебиеттерде сабақтың оңайлатылған құрылымы кездеседі. Бұл көзқарас бойынша кезкелген сабақ үш бөліктен тұрады: кіріспе бөлім, негізгі бөлім жэне қорытынды бөлім.Кіріспе бөлім оқушыларды негізгі бөлімді отуге дайындайды, мазмұны сабақтың типіне, ең басты дидактикалық мақсатына сай анықталады. Сабақтың негізгі болімінде жаңа материал отіледі, алған білім жетілдіріледі немесе тексеріледі. Қорытынды бөлімде осы үшеуінің нотижесі шығарылады.
Қазіргі әдістемеде әр түрлі типі жэне құрылымы бар сабақтарға қойылатын жалпы талаптар белгіленеді:
1. Сабақтың жалпы педагогикалық, дидактикалық және лдістемелік мақсаттарын нақтылы айқындау;
* Сабақтың мазмұнын дидактикалық негізге сай, бағдарлама жэне оқушыларға сэйкес таңдап, химия ғылымының соңғы жаңалықтарымен толықтыру;
* Сабақта өтілетін оқу материалын өмірмен, өндіріспен, қоғамдық құрылыстың сарамандығымен тығыз ұштастыру жэне кәсіптік бағдар беретін деректерді енгізу;
* Сабақтың тәрбиелік әсерін арттыру.Оқушыларда ғылыми көзқарас қалыптасуына, қоғамдағы өз орнын табуына, табиғаты аялау, ізеттілік, басқа да адамгершілік қасиеттердің орнығуына жәрдемдеседі;
* Сабақ үстіндегі оқушылардың белсенділігін арттыру, ақыл ойын дамыту;
* Пәнаралық байланысты жүзеге асыру;
* Сабақтың әр бөлігін тиімді өткізетін эдістерді таңдап алу, олардың дидактикалық, мақсаттарға жэне оқу материалының мазмұнына сай келуін қамтамасыз ету;
* Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарының үлесін артыру. Оқушылардың жаппай, топтық және жеке істейтін жұмыстарының ара-қатынасын дәл анықтап, тиімді ұйымдастыру;
9.Сабақтың құрылымын дұрыс таңдап, әр бөліктерінің арасындағы байланысты негізгі дидактикалық мақсатқа сай жүзеге асыру, уақытты ұтымды пайдалану;
10.Оқушылардың жаңа материалды игеруін, негізінен, сабақта жүзеге асыру, тапсырмасын барынша ыңғайлату, жұмысбастылықты болдырмау;
11.Сабақта оқушылардың байыпты,ынталы жұмыс істеуін қамтамасыз ету.
Сабақты талдау. Сабақ беру әдістемесін игерумен бірге оны жан жақты талдай білудің маңызы да зор. Сабақты білгір талдау үшін химия курсының мазмұнын, құрылымын жэне сабақтар жүйесіне жіктелуін жетік білу қажет.
Сабаққа кірердің алдында мұғалімнің тақырыптық жоспарымен танысып, сабақтың типі, құрылымы және басқа сипатамаларын жазып алған жөн.
Сабаққа кірген соң бақылағандарынын ретімен жүйелі түрде: 1) сыныбын; 2) мұғалімнің аты-жөнін, уақытын, сағатын; 3) сабақтың мақсатын; 4) сабақтың талдауын жазу керек. Сабақты талдағанда дэптердің бетін екіге бөліп, сол жағына көрген-білгенін, ескертпелерін жазған қолайлы.Талдау кезінде қазіргі сабаққа қойылатын талаптардың қандай дэрежеде орындалғанына көңіл аударылады. Сабақты оқыту барысының негізгі бөліктері бойынша, әсіресе мұғалімнің істегені мен оқушылардың таным әрекетінің қалай жүзеге асқаны тұрғысынан қарастырады.
* Сабақтың білім беру міндеті қалай жүзеге асты? Сабақ құрылымының ең басты дидактикалық мақсатына сай келетінін немесе келмейтінін, жеке бөліктерінің өзара үлесімділігін және оларды жүзеге асыру әдістерінің тиімділігін, сабақ құралдарына қойылатын талаптардың орындалуын, пәнарылық байланыстардың жүзеге асуын талдау;
* Сабақтың тәрбиелік мәні қалай болды? Оқушыларда ғылыми көзқарас қалыптастыруда, ақыл-ой еңбек, экологиялық, экономикалық, патриоттық және интернационалдық, адамгершілік тэрбие берудегі жүзеге асырылған шараларды талдау;
* Оқушыларды дамыту міндеті қалай жүзеге асырылды? Оқушылардың тыңдау, бақылау, қабылдау, есте сақтау жэне ойлау нәтижелерін қалыптастыру жэне дамыту, сабақ мүмкіндіктері қалай пайдаланылғанын талдау;
* Оқушылардың таным эрекеті қалай жүзеге асты? Мұғалімнің келтірілген үш саладағы ісі оқушыларда із қалдырды ма? Оқушылардың өздігінен істеген жұмыстарын, сабаққа ынтасын, белсенділігін, жаппай, топтық жэне жеке тапсырмаларды қалай орындағандарын талдау;
* Мұғалім мен оқушының өзара ынтымақтастығы, сөйлеу мәдениетінің дәрежесі қандай болды? Мұғалім мен оқушылардың химия ғылымының тілін - терминологиясын, номенклатурасын жэне символикасын қалай меңгергенін, химиялық сауаттылығын талдау;
* Сабақтың мақсаты мен нэтижесі үйлесе ме? Сабақтың тақырыптық жоспарына сәйкестігін немесе одан алшақтығын, нәтижесінің қалай анықталғанын, оқушыларға қойылған бағалардың ақиқаттығын, сынып журналы мен басқа да құжаттардың қалай пайдаланылғанын талдау.

Сабақтарды жоспарлау. Сабақты дайындаудың ең жауапты кезеңі - жоспарлау, ол екі түрлі: тақыраптық жоспар және әр сабақтың жоспары (күнделік жоспар). Тақырыптық жоспар сыныптар бойынша бір жылға жасалады. Бағдарлама жэне оқулықты талдау арқылы әр тақырып сабақтарға бөлінеді, нәтижесінде пайда болған сабақтар жүйесінде әр сабақтың орны, өзіндік келбеті анықталады. Қосымша әдебиеттер жэне әдістемелік қүралдар пайдаланылып сабақтың мақсаты, мазмұны, типі, эдістері мен құралдары белгіленеді. Қазіргі әдістемеде және мектеп сарамандығында тақырыптық жоспардың эр түрлі құрылымы пайдаланылуда. Химияны оқыту әдістемесінің сарамандық сабақтарында өтетін сабақтың уақыты, реттік нөмірі, тақырыбы, типі, химиялық диктанттың мазмұны (модельдеу), сан есептері, көрнекі көрсету жэне зертханалық эксперименттік ескертулер көрсетілген.
Студенттерге арналған эдістеменің тақырыптық жоспарында сабақтың реті, тақырыбы, білім беру мақсаттары, жасалатын тәжірибелері жэне сан есептерінің типі, пэнаралық жэне пэн ішіндегі байланыс, көрнекі құралдары қамтылады.
Тақырыптық жоспардың барлық мектептерде қолданылатын біркелкі түрін ұсынудың қажеті бола қоймас, ол мұгалімнің пайдалануына қолайлы, сабақтар жүйесінің алдын ала ескеруді қажет ететін аса маңызды мэселелерін қамтыса жеткілікті. Мысал ретінде "Азот топшасы" бойынша жасалған тақырыптық жоспардан үзінді келтіруге болады.
Тақырыпты оқып үйренудің негізгі міндеттері: азот пен фосфор түзетін жэне жай заттардың жэне қосылыстардың құрылысы мен қасиеттерін қарастыру ақылы периодтық заң және химиялық элементердің периодық жүйесі туралы білімді тереңдету жэне нақтылау. Оқушыларды дамыту мақсатын жүзеге асыру үшін теориялық білімді қолдана білуге үйрету электролиттік диссоциациялану жэне тотығу-тотықсыздану эректтері тұрғысынан заттар қасиеттерінің құрылысына тэуелділігін түсіндіріп, жасалған қорытындыларды тәжірибе арқылы дәлелдеу; химиядан жэне математикадан алған білімді сан есептерін (теориялығымен салыстырғандағы өнім шығымының масалық жэне көлемдік үлесін табу) шығаруға пайдалану, химия гылымьшың өндіріспен байланысын көрсету, химия өндірісіндегі негізгі мамандықтармен таныстыру, азық-түлік молшылығын жасауда, табигат қорғау ісінде химияның рөлін көрсету.
* Сабақтың тақырыбы: азот топшасы элементтерін сипатау. Азоттың химиялық қасиеттері.
* Сабақтың мақсаты: тақырыптың мәнін ашып түсіндіру.
* көрнекі құралдары. Элемент атомдары модельдерін көрнекі көрсету, аммиак синтезінің тэжірибесі.
* Жоспарланған сабақ нәтижесі; азот, жай зат қасиеттерін білу. Периодтық жүйе жэне атом құрылысы жөнінде білетіндерін, химиялық элементтерді жэне жай заттарды сипаттауға қолдана білу, азоттың химиялық қаситтерін тотығу-тотықсыздану әрекеттерінің, химиялық реакциялар жүру заңдылықтарының тұрғысынан сипаттап түсіндіре білу.
Сабақтың жаңа материалын түсіндіруде енгізілетін жаңа ұғымдар болмауынан жоспардың 2-бабын пайдаланылып, басқа баптары текстегі ретімен берілді, пайдалануға қолайлы жэне көрнекі болу үшін тақырыптық жоспарды кесте түрінде жазған тиімді. Тақырыптық жоспар сабақтардың жүйесін және оны іске асыратын ауқымды мэселелерін ғана қамтиды. Әр сабақтың нақтылы мазмұны күнделікті жоспарда шешіледі. Күнделікті жоспар қысқа, кеңейтілген жэне қысқаша жазба түрінде жазылады.
7-кесте. Тақырыптық жоспардың үлгісі
Сабақ реті
Сабақтың
тақырыбы
Негізгі
ұғымдар
Химиялық
эксперимент
Жоспарланған
оқыту нәтижесі
Оқулық бойынша
тапсырма

1
2
3
4
5
Күнделікті жоспардың мазмұны сабақтың типіне, құрылымына, кұралдары мен эдістеріне қарай іріктеліп алынады. Жаңа білім беру сабағының күнделікті жоспарында мыналар көрсетіледі:
1)сабақтың тақырыбы;
2)Сабақтың білім мен тәрбие беру және дамыту мақсаты;
3)Пайдаланылған эдебиеттер;
4)Кұрал-жабдықтары;
5)Кұрылымы:
а) кіріспе бөлімде тексерілетін ұй тапсырмасы мен тірек білімнің мазмұны мен эдістері;
ә) негізгі бөлімде түсіндірілетін материалдың жоспары, ұғымдар, заттардың формулалары және құбылыстардың реакция теңдеулері, тэжірибелер мен көрнекі құралдардың орны жэне пайдалану эдістері;
6)	қорытынды бөлімде үй тапсырмасының мазмұны, орындау,эдістері, жаңа білімді бекіту жэне қолдана білу үшін қойылатынсұрақтар, орындалатын жаттығулар жэне есептер, өздігінен істейінжұмыстар.
Химиядан оқу жүмысын үйымдастырудың маңызды түрлерінің бірі-топсеруен. Химиялық топсеруендер оқытудың өмірімен, өндірісін және қоғамдық қүрылыстың сарамандылығымен байланысын жүзеге асырады. Оқушыларға политехникалық білім, еңбек тэрбиесі және кәсіптік багдар беруге жәрдемдеседі.
Топсеруен өткізетін объектілер химия бағдарламасының талабына сай, жергілікті ерекшеліктерге лайықты іріктеп алынады. Химия өндірістері кездеспейтін жерлерде топсеруен негізіне химиялық бағдарда немесе химиялық өнімдері кеңінен қолданылатын өнеркәсіп мекемелеріне ұйымдастырылады.
XIII сынып. Отегі алатын қондырғы. Тұз қышқылының өндірісі. Су тазалайтын станциялар. Дәріхана, өнеркәсіп жэне ауыл шаруашылық мекемелерінің химия зертханалары. Минералдар және өлке тану музейлері. Қазба байлықтар алатын жерлер. Жылу электрстанциялары.
* сынып. Күкірт қышқылының өндірісі. Минералды тыңайтқыштар өндіретін заводтар. Минералды тыңайтқыштардың қоймасы. Шегендеме кірпіш және шыны өндіретін заводтар. Әк өндіретін завод. Суыту мекемелері.
* сынып. Мүнай және табиғи газ өндейтін мекемелер. Кокс химия өндірісі. Синтетикалық жэне гидролиздік спирт өндірісі. Сірке қышқылын өндіретін цех. Май комбинаты. Сабын қайнататын завод. Қант заводы.
XI сынып. Пластмаса. Синтездік және жасанды талшықтар өндіретін заводтар. Тоқыма фабрикасының бояу цехы. Мал фермасы.
Мектептің мүмкіндігіне қарай осы объектілердің қайсысына топсеруен ұйымдастырылатыны тақырыптық жоспарда көрсетіледі, бір топсеруеннің мерзімі екі сағаттан аспауы керек. Топсеруеннің жоспарында даярлау, өткізу жэне қорытындысын шығару барысында жүзеге асырылатын ұйымдастырылу жэне танымдық жұмыстардың барлық түрлері, орындалу мерзімі, тапсырылатын адамдары нақтылы көрсетіледі. Ол үшін мүғалім топсеруен объектісімен жан-жақты танысып, оқу-тэрбиелік маңызы бар заттар мен құбылыстарды, технологиялық әрекеттерді, қондырғылырды дәл анықтап, олармен таныстырудың әдістемесін анықтайды. Оқушыларға берілетін тапсырмалардың мазмұнын сұрыптайды.
Топсеруен тақырып бойынша немесе кешенді түрде өткізіледі. Кешенді топсеруен бірнеше пәннен - химия, физика, география, биология, тарих, т.б. ұйымдастырылады. Мұнда бір объект (нысан) әр жағынан қарастырылып, оқушылар өндіріс туралы жан-жақты мағлұмат алады жэне уақыт үнемделеді.
Тақырыптық топсеруендер оқу материалын өтпестен бұрын өту кезінде немесе өткеннен кейін үйымдастырылады. Топсеруенге байланысты оқу материалы алдымен арнайы сабақта қарастырылады . Мысалы өндіретін цехқа топсеруен жасау үшін, алдымен, арнайы сабақта оттегін зерханаларда және онеркәсіпте оттегін алу тэсілдері талқыланады. Оттегінің коп мөлшерде ауадан алынатыны, ол үшін ауаның құрамына кіретін газдардың физикалық қасиеттеріндегі айырмашылықты пайдалану қажеттігі айтылады.
Дайындау сабағынан кейін жоспарға сәйкес топсеруен откізіледі:
* оттегі алатын шикізат (ауа) жэне дайындау (тазарту);
* оттегін алудың өндірістік барысы;
* оттегінің қолданылуы;
* өндірістік бақылау (цехтың химия-зертханалық жұмысымен танысу).
Оттегін ондіретін цех машина залынан, газгольдер және газ млтыратын бөлмеден, слесарлық шеберханадан тұрады. Бұлардың кұрылысы және жұмыс істеу негіздерімен таныстырғанда топсеруен жүргізуші оқушылардың білімін, жас ерекшеліктерін ескереді. Ол үшін мұғалім топсеруеннің жетекшісімен алдын ала кездесіп, түсіндіру деңгейін нақтылы келісіп алуы қажет, бүл - аса маңызды шарттардың бірі. Әдетте маманы техниканың ұсақ-түйек мәселелеріне мұқият тоқталып айтады да, оқушылар жалығып, топсеруен мақсатына жетпей қалады. Сонымен топсеруеннің объектісін мүғалімнің өзі (жақсы білетін жагдай) түсіндіргені жөн.
Топсеруеннің алғашқы нэтижесі келесі сабақта шығарылады. Мұғалім топсеруен объектісі (нысаны) бойынша оқушылардың көрген - білгенін нақтылайтын сұрақтар әзірлеп келеді.Оқушылар өздерінің жазып алғандары бойынша жауап қайтарады. Мұғалім оқушылардың жауабын толықтырадыдосымша мағлүматтар береді. Бұдан соң мүғалім топсеруен бойынша қорытынды сабақ, конференция сабақ немесе сабақтан тыс конференция өткізуге даярлық жұмыстарын жүргізеді. Оқушылар жазба рефераттар, баяндамалар, өндіріс сызбанұсқасын, макеттер, модельдер, жинақтамалар жэне басқа безендіру материалын әзірлейді, қабырға газетін шығарып, көрме ұйымдастырады. Заводтағы негізгі мамандықтар жөнінде мэліметтер жинайды, конференцияға айтулы мамандарды шақырады. Топсеруеннің материалдарын сабақта және сыныптан тыс жұмыстар жүргізгенде пайдаланады.

Химияның факультативтік сабақтары. Оқушылардың қабілеті мен икемділігі ескерілмей, біріңғай бағдарламалармен оқытылган кездің өзінде кейбіреулерінің жеке ғылымдар саласына деген күштарлығы, көбірек білгісі келетіні байқалап жүреді. Осындай оқушылар үшін 1966 жылдан бастап факультативтік сабақтар ұйымдастырылады. Бүлардың кәдімгі сабақтан айырмасы -тереңдетіп оқитын факультативтік пәндерді оқушылардың өздері тыңдайды.
Химиядан екі түрлі факультативтік курстар өткізу ұсынылды. Бірінші - орта мектепте етілетін химия салаларынан білімді тереңдету факультативтері, олар: <<жалпы химияның негіздері>>, <<Органикалық заттардың қүрылысы мен қасиеттері>>. Екінші - химияның халық шаруашылығында қолданылуына байланысты арнайы факультативтер: <<Өнеркәсіптегі химия", "ауыл шаруашылығындағы химия>>, <<Химиялық анализдің негіздері>>.
Факультативтердің әрқайсысына бөлінетін уақытты, бағдарламасын, оқу қүралдарын Білім министрлігі бекітеді. Факультативтік курстарды мұғалімдер, жоғары мектептің мүғалімдері, ғылыми қызметкерлер, өнеркэсіп жэне ауыл шарушылығы мамандары жүргізеді.
Факультативтік сабақтар оқу кестесі бойынша өткізіледі, оларды мектеп басшылары бақылайды. Оқушылар факультативті өз қалауы бойынша таңдап алғанымен, үзбей қатысуға жэне үлгеруге міндетті. Мектеп бітіру аттестаттарында оқушының өткен факультативтері көрсетіледі.
"Атом - молекулалық ілімнің тарихы. Химияның негізгі үтымдары мен заңдары" тақырыбының мақсаты - ғылыми атоммистиканың шығу мен дамуы жөніндегі оқушылардың білімін кеңейту. Осы мақсатты орындау үшін ежелгі атомистика, М.В. Ломоносов жэне Дж. Дальтон атомистикасы туралы кең түсінік беріледі. <<Атом>> жэне <<Химиялық элемент>> үғымдарының байланысы ашылады. <<Элемент>> үғымы дамуының кезеңдері сараланады. Тақырып периодтық заңның химия ғылымын, ғылымның дамудағы мэнін баяндаумен аяқталады. Келесі, яғни <<Атомдармен молекулалардың құрылысы>> тақырыбында <<химиялық элемент>> үгымы дамытылып, бұрынғыдан гөрі дәлірек анықтама беріледі, элементтердің бір-біріне айналуы жөнінде түсінік қалыптастырылады.
Атомның қүрылысы негізгі курстағыдан гөрі толығырақ айтылып, s - жэне р - деңгейшелерінен басқа f жэне д. деңгейшелердің электрондармен толу ерекшеліктері түсіндіріледі. Электрондардың орналасу ретін көрсететін формулалар жазылады. Химиялық байланыстардың түрлері, түзілу механизмдері тереңірек сипатталады Жиынтық қосылыстардағы химиялық байланыстың табиғаты қарастырылады.
Үшінші  -- "Химиялық кинетика және тепе-теңдік" тақырыбы химиялық реакциялардың жүру заңдылықтарын баяндауға арналған. Жаңадан әрекеттесуші массалар заңы жэне Ле-Шателье принципі өтіледі. Осылардың тұрғысынан химиялық реакциялардың жылдамдығына әсерін тигізетін жағдайлар және химиялық тепе-теңдіктің "үғысу" жағдайлары қарастырылады. Катализ туралы үғым кеңінен талданады. Активті малекулалар жэне активтендіру энергиясы туралы жаңа ұғым беріледі.
Төртінші - тақырып дисперстік жүйелерге арналған. Мұнда коллоидты ерітінділердің құрамы, оның бөлшектерінің құрылысы, қасиеттері жэне түрлері (лиофильді, лиофобты), ғылыми сарамандық маңызы коллоидты жүйелердің тұрақтылығы жөніндегі мәселелер толық қарастырылады. Кәдімгі ерітінділердің қасиеттері Рауль заңы, эбуллиоскопия; криоскопия жэне осмос бойынша түсіндіріледі. Электролит ерітінділерінің қасиеттерін түсіндіру үшін С.Аррениус теоремасымен бірге қазіргі заманның теориялары пайдаланылады.
Бесінші  --  "Химиялық энергетика" тақырыбында оқушылардың термохимия негіздерінен алған білімдері кеңейтіледі. Реакцияның жылу эфектісі, заттардың түзілу жылуы, химиялық реакция кезінде бөлінетін жылу үғымдары пайдаланылып, есептеулер жасалады. Алтыншы  --  <<Бейметалдар химиясы>> тақырыбында бейметалдар түзетін жайзаттардың, сутекті жэне оттекті қосылыстардың қүрылысы мен қасиеттері сипатталады, заттардың қүрылысы мен қасиеттерінің арасындағы тэуелділік ашылады.
Жетінші  --  <<Металдар химиясы>> тақырыбында металл атомдарының қүрылысы, кристалл торлары, қасиеттері, қүймалар, қазіргі техникадағы металдардың алатын орны, электрохимияның негіздері баяндалады.
Химия пәнінен жүргізілетін факультативтерді негізінен үш топқа бөлуге болады. Жоғары деңгейдегі факультативтердің мақсаты ол негізгі және міндетті курстардың мазмұнын тереңдету бағытында жүргізіледі, сондықтан да жеке сыныптар көрсетіліп, белгілі сағаттар бөлінген. Қолданбалы факультативтер ауыл шаруашылығы мен химия өндірісінің негіздерін үйретуді көздейді. Химиялық талдау негіздерінен мағлұматтар береді. Арнаулы курс факультативті химия ғылымының негіздеріне сэйкес кейбір бағыттарды, бөлімдерді тереңдетіп қарастыруды мақсат етеді.
Р№
Факультативтер тақырыбы
Сыныбы
Сағат саны
1
Жоғары деңгейдегі факультативтер 8-сынып материалының негізіндегі курстар
                                       8
                                      68
2
9-сынып материалының негізіндегі курстар
                                       9
                                      68
3
10-11 сынып материалының негізіндегі курстар
                                     10-11
                                      102
4
Қолданбалы химия факультативі Ауыл шаруашылығы химиясы
                                       8
                                      68
2
Химия негіздерінің талдауы
                                       8
                                      68
3
Өндірістегі химия
                                       8
                                      102
III
1
Арнаулы курс факультатив Металдар химиясы және металлургия
                                      11
                                      34
2
Жоғары молекулалық химиялык полимерлер
                                      11
                                      68
3
Биохимиялық мәселелер
                                      11
                                      68
4
Бейорганикалық химия элементтері, т.б.
                                      10
                                      68


.












Өзін-өзі бақылау сұрақтары
* Химиядан  оқу  жүмысын  ұйымдастырудың  формаларын атаңыздар.
* Сабақ қандай  негіздерге  сүйеніп  жіктеледі?  Галогендер тақырыбының сабақтарын типтерге жэне түрлерге жіктеңіздер.
* Сабақтың құрылымы қалай анықталады? Жоғарыда келтірілген сабақ құрылымдарын сипаттаңыздар
* Қазіргі сабаққа қойылатын   талаптарды қандай үш салаға біріктіруге болады?
* Сабаққа талдау жасаудың негізгі бағыттары қандай?
* Галогендер тақырыбы бойынша бір жаңа материалды түсіндіру сабағының күнделікті жоспарын жасаңыздар.
* Химиядан факультативтік   сабақтардың  негізгі   сабақтарга ұқсастығы мен айырмашылығын айтып беріңіздер.
* Химия өндірісіне ұйымдастырылатын бір топсеруенннің жоспарын жасаңыздар.
* Факультатив сабақтардың негізгі мақсаты қандай?
* Факультативтік сабақтардың типтері мен түрлерін атаңыздар.
* Факультатив сабақтардың формалары мен әдістері қандай?
* Химиялық олимпиадалар не үшін, жэне қалай өткізіледі? Мектепте химиялық олимпиада өткізудің әдістемесін айтып беріңіздер.
* Химиялық үйірмелердің негізгі сипаттамалары, оларды ұйымдастыру эдістемесі қандай?
* Жеке жүргізілетін сыныптан тыс жүмыстардың түрлері қандай?
* Сыныптан тыс жүмыстардың қандай маңызы бар?

Қолданылатын әдебиеттер:
* Чернобельская Н.М. Методика обучения химии в средней школе. М. Владос. 2000
* Нұрахметов Н. Химия. 8 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2004
* Нұрахметов Н. Химия. 9 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2005
* Нұрахметов Н. Химия. 10 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2006
* "Білім" мемлекеттік бағдарламасы.
* Қ.Р.конституциясы,Қ.Р."білім туралы" заңы.
* "Қазақстан 2030" стратегиясы.
* Программа по химии для 8,9 кл. Каз.акад.Образ. им. Ы.Алтынсарина.,2004

Мектеп химия курсындағы жеке тарауларды оқыту әдістемесі.
№7 дәріс. Химияның негізгі заңдарын оқу және химиялық түсініктерді қалыптастыру әдістері Алғашқы химиялық ұғымдардың қалыптасуы. 

1.Мектеп химия курсындағы негізгі түсініктердің жіктелуі және сипаттамасы.
2.Химиялық түсініктерді қалыптастырудың негізгі сатылары. 
3. Біріншілік химиялық ұғымдардың (химиялық элемент,зат,химиялық реакция туралы) қалыптасуының маңызды этаптары және ерекшеліктері.
4. Таза зат және қоспа ұғымдары.
Қысқаша  мазмұны
Химияның алгашқы ұгымдарымен таныстырудың міндеттері мен маңызы. Қандай ғылым болмасын бір-бірімен тығыз байланысты үғымдар жүйесінен түрады, оларды жетік түсінбейінше ғылымның мазмүнын игеру мүмкін емес. Орта мектептегі химияның курсы да аса маңызды алғашқы үғымдарды қалыптастырудан басталады. Қазіргі жаңа бағдарлама бойынша бүл кіріспе тақырыпты оқып үйренуге 24 сағат, демек сегізінші сыныпқа тиесілі уақыттың бестен бірінен астамы бөлінген. Осыдан-ақ тақырыптың оқу-тәрбиелік  маңызы  зор екендігі  көрініп  тұр. 
Химиялық элемент, зат және химиялық реакция үғымдарының сипаттамалары
Ґғым
Сапалық сипаттамасы
Сандық сипаттамасы
                            Символикасы
Химиялық элемент
Атом
Аг, валенттілік
Химиялық таңба
зат
Молекула. Қоспа жэне таза зат
Жай жэне күрделі зат
Mr, заттағы
Элементтердің масса қатынастары. Моль. Авагадро саны
Химиялық формула
Химиялық реакция
Физикалық жэне
ХИМИЯЛЫҚ
құбылыстар. Химиялық реак-циялардың белгілері, жүру
жағдайлары,
типтері
Химиялық реакциялардағы заттардың масса қатынастары бойынша есептеулер

Химиялық теңдеу

Тақырыптың білім берудегі міндеттеріне мыналар жатады:
* Химия пәні, зат, химиялық элемент, атом, химиялық реакция, химиялық символика туралы алғашқы үғымдарды қалыптастыру (олардың мазмүлы мен сипаттамалары кестеде келтірілді);
* Алғашқы ұғымдарды қалыптастырудың теориялық негізі болатын атом-молекулалық ілімнің қағидаларын саналы меңгерту; олардың тұрғысынан заттардың қасиеттерін, химиялық реакциялардың механизмін түсіндіру;
* Қүрам түрақтылық заңын, масса сақталу заңын саналы игерту, қолдана білуге, атом-молекулалық ілім тұрғысынан түсіндіре білуге уйрету;
* Эксперименттік біліктер қалыптастыру: химия зертханасында жүмыс істеу ережелерімен, қауіпсіздік техникасымен таныстыру; қыздыру аспаптарымен, зертханалық штативпен, реактивтермен, ыдыстармен, т.б. жұмыс істей білуге баулу.
Тақырыптың тәрбиелік міндеттері:
 1. Табиғаттың бірлігі, заттардың жойылмайтыны, атом жэне молекуланың анық барлығы жөнінде ғылыми көзқарас қалыптастыру, пэнаралық байланысты жүзеге асыру. 
2. М.В. Ломоносов, А. Лавуазье, Д. Дальтонның өмірімен таныстыру арқылы ғылымға шынайы берілген адамдар ғана жаңалық ашатынын көрсету.
 3. Тарихи мэліметтердің тэрбиелік маңызын барынша пайдаланып, М.В.Ломоносов пен Дальтонның атомистикалық көзқарастарын салыстыру.
 4. Оқушылардың химияға құштарлығын тудыру.
Оқушыларды дамыта оқыту мақсатында әр ұғымды игерудегі олардың белсенділігін арттыру, тәжірибе қою, бақылау, талқылау, қорытынды жасау біліктерін қалыптастыру. Ұғымның мазмүнын, көлемін, елеулі белгілерін, мәнін ашу жэне мысалдар келтіру, анықтама беру, ұғымдар. жүйесіндегі орнын табу және қолдану біліктерін қалыптастыру.
Тақырыпты оқытудың тағы бір міндеті - химия пэнін оқытудың мазмұны мен эдістеріне енгізілген кейінгі өзгерістерді ескеру. Бұрыннан қолданылып келе жатқан Ю.В.Ходаков, Д.А.Эпштейн, П.А.Глориозов оқулығымен бірге жаңадан ұсынылған Г.Е.Рудзитис, Ф.Г.Фельдман жэне қазақ авторларының окулықтарының мүмкіншіліктерін жете пайдалану. Химия тарихында көрнекті орын алатын негізгі ұғымдарды енгізген ғалымдар Р.Бойль (элемент ұғымы), И.Я.Берцелиус (химиялық таңбалар), Э.Франклад (валенттілік ұғымы), Ж.Л.Пруст (құрам тұрақтылық заңы) туралы қысқа деректер келтірілген. Бүл деректерді эдістемелік талаптарға толық сэйкес келмегенімен жаңа материалды түсіндіргенде, бекіткенде, үй тапсырмасын бергенде тиімді пайдалану мүғалімнің міндеті. Сонымен бірге тарихи материалды оқулықтағыдан гөрі мұғалімнің терең білу керектігін ескерген жөн. Химия пәні. Оқушылардың пәнге деген пікірін тудыруда алғашқы сабақтардың маңызы зор. Әдістемелік эдебиеттерде химия пәнін анықтайтын алғашқы сабақта екі түрлі қателік жіберілетіні айтылған
Біріншісі - оқушылардың химияға қызуғышылығын тудыру үшін бірнеше қызықты тэжірибелер көрсетіледі, бірақ олардың мәні түсіндірілмейді. Мүндай тэжірибелерді олар химиялық кештерде көрген, химия кабинетінде эр түрлі тэжірибелер жасалатынын сырттай байқап жүреді. Сондықтан да олардың алғашқы сабаққа зор үмітпен келетіні рас.
Алғашқы сабақта химияның жаратылыстану ғылымына жататыны, заттарды зерттейтіні жэне заттардың қасиеттері туралы ұғым қалыптастыру жеткілікті.
Зат ұғымы бүл сабақта оқушыларға физика курсынан таныс физикалық дене үғымы арқылы беріледі. Ол үшін бір заттан жасалған бірнеше физика-лық денелер, эр түрлі заттардан істелген бір физикалык дене көрсетіледі. Олардың мысалдары ретінде шыныдан, кәрденнен, темірден, алюминийден жэне баска металдардан жасалған оқушыларға белгілі, немесе таяудағы сабактарда танысатын химия кабинетінің қүрал-жабдықтары көрсетіліп, аталады. Соның нэтижесінде оқушылар физикалық денелер неден тұрса, соны зат деп атайды деген қорытындыға келеді. Ұғым жаттығулар орындату және химиялық диктант жаздыру арқылы бекітіледі.
Заттардың физикалық қасиеттерімен оқушылар зертханалық жүмыс жасау арқылы танысады. Үлестіріліп берілген заттардың агрегаттық күйін, түсін, тығыздығын, жылу өткізгіштігін, электр өткізгіштігін, балқу жэне қайнау температурасын анықтап, кесте түрінде жазады. Зерттелген затгардың қасиеттерін салыстыру арқылы олардың бір-біріне ұқсастығы немесе айырмашылығы көрсетіледі, анықтама беріледі.
Заттардың айналуы жөніндегі ұғым өсімдіктанудан алған білімге негізделеді. Өсімдіктер ауадан жэне топырақтан алатын су, минералды заттары, көмірқышқыл газы, т.б. заттары ақуыздарға, майларға, крахмалға, қантқа айналады.
Осыдан кейін заттар жэне олардың бір-біріне айналуын зерттейтін ғылымға химия деген анықтама беріледі. Жаңа оқулықта бүл анықтама заттардың қасиеттері жэне айналумен қабаттаса жүретін құбылыстармен толықтырылған. Химияның физикамен, биологиямен байланысы, маңызы қысқаша баяндалады. Химияның міндеттері - заттардың қасиеттерін зерттеу арқылы тиімді пайдалану, халық шаруашылығына аса қажетті, табиғатта кездеспейтін заттарды өндіру.

Таза зат және қоспа ұгымдары. Заттардың қасиеттерін зерттеу таза зат жэне қоспа үғымдарына әкеледі. Оқушыларға күнделікті түрмыстан (лай, су, сүт) жэне табиғаттану пэндерінен (гранит) белгілі қоспалар еске түсіріледі. Қатты заттардың қатты заттардағы, қатты заттардың сұйықтағы ерімейтін және еритін, сұйықтың сүйықтағы еритін жэне ерімейтін қоспалары көрсетіледі. Соның нэтижесінде оқушылар эр қоспа ең кемі екі заттан тұратынын, оның біреуі - негізгі зат, екіншісі қосымша деп аталатынын біледі.
 Қоспаларға мысалдар және бөлу әдістері
Қоспаның қасиеттерімен танысу үшін темір мен күкірттің қоспасын зерттейтін зертханалық жүмыс өткізіледі. Оқушылар алдымен күкірттің, содан соң темірдің, ақырында екеуінен түратын коспаның қасиеттерін зерттейді, оларға судың жэне магниттің эсерін байқайды. Бақылау нэтижесін кесте түрінде жазады. Зертханалық жұмыстан шығатын қорытынды: қоспада оның қүрамына кіретін эр заттың қасиеттері сақталады. Табиғатта заттар көбінесе қоспа түрінде кездеседі.
Қоспаның күрамы
Мысалы
Болу әдістері
Қатты-қатты
Темір мен күкірт
Магнит арқылы

Құм     мен     ағаш
Су арқылы

үгіндісі
Еріту, түндыру, сүзу

Бор мен тұз

Қатты-сүйық

Тұндыру жэне сүзу
а) ерімейтін


ә) еритін
Саз бен су
Қыздырып суалту

Бор мен су


Түз бен су

Сұйық-сүйық
Қант пен су

а) ерімейтін

Бөлгіш   воронкамен
ә) еритін
Май мен су
бөлу

Спирт пен су
Айдау
Қоспаларды белу жэне таза заттар алу тэсілдерінің көпшілігі оқушыларға өмір тэжірибесінен, төменгі сыныптарда өтілетін жаратылыстану пәндерінен белгілі. Солар еске түсіріліп, талқыланады жэне бірнеше тәжірибелер жасалады. Соның нәтижесінде қоспаның түрлері жэне бөлу әдістері сызбанүсқа түрінде жазылады.
Зертханалық және көрнекі көрсетілетін тәжірибелер кезінде оқушылар химиялық стакандармен, сынауықтармен, колбалармен, жай жэне бөлгіш воронкамен, сауыттармен, термоскоппен, сүзгі қағаздармен, т.б. жүмыс істеуге үйренеді. Тұндыру, сүзу, буландыру, қүрғату, айдау тэсілдерімен, қыздыру аспаптарымен танысады. Мұғалім олармен жүмыс істеу кезіндегі сақтық шараларына назар аударады.


Өзін-өзі бақылау сұрақтары
* Химияның алғашқы үгымдарын екі жүйе бойынша жіктеп, сызбанүсқа сызыңыздар: 
а) зат ұғымдарының жүйесі; э) химиялық реакция ұғымдарының жүйесі.
* Химия пәнімен таныстырғанда пэнаралық байланыс қалай жүзеге асады?
* Таза зат жэне қоспа үғымдары қалай қалыптастырылады?
* Заттардың қасиеттерімен танысуға арналған зертханалық жүмыстыц нұсқауын әзірлеңіздер.
* Заттың өзгерістері туралы үғымда жүйесін сатылары бойынша сипаттап, химиялық реакция үғымына анықтама беріңіздер.
* Атом, химиялық элемент, жай зат жэне күрделі зат ұғымдары арасындағы өзара байланысты көрсетіңіздер, оларды анықтаудағы методикалық тэсілдерді сипаттаңыздар.
* Мольға байланысты үғымдардың бірінші тақырыпқа көшірілу себептерін қалай түсінесіз? Олардың басқа ұғымдармен байланыстарын көрсетіңіздер.
* Алғашқы ұғымдардың қалыптасуындағы атом-молекулалық ілімнің жетекші ролін сипаттаңыздар.

Қолданылатын әдебиеттер:
* Чернобельская Н.М. Методика обучения химии в средней школе. М. Владос. 2000
* Нұрахметов Н. Химия. 8 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2004
* Нұрахметов Н. Химия. 9 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2005
* Нұрахметов Н. Химия. 10 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2006
* "Білім" мемлекеттік бағдарламасы.
* Қ.Р.конституциясы,Қ.Р."білім туралы" заңы.
* "Қазақстан 2030" стратегиясы.
* Программа по химии для 8,9 кл. Каз.акад.Образ. им. Ы.Алтынсарина.,2004

№8 дәріс. Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары туралы ұғымдарды қалыптастыру.
* Оқу-тәрбиелік міндеттері, материалдың орналасу принциптері.
* Оксидтерді, қышқылдарды,негіздерді, тұздарды оқыту әдістемесі.
Оқу-тэрбиелік маңызы жэне орны. Миллиондаған қосылыс-тарды ортақ белгілері бойынша санаулы кластарға біріктіру арқылы оқып-үйренеді. Бейорганикалық қосылыстар құрамына қарай төрт класқа жіктеледі: оксидтер, қышқылдар, негіздер жэне түздар. Бүлар туралы оку материалы зат және химиялық реакция жөніндегі алғашқы үғымдарды тереңдетіп, одан эрі дамытады.
Оқушылар заттардың құрамы, жіктелуі, табиғатта таралуы, алынуы және қолданылуы жайында нақтылы үғымдар алады. Әр класқа жататын заттардың жалпы жэне жеке қасиеттерімен тәжірибе жүзінде танысады. Денеге, киімге бүлдіру эсерін тигізетін қышқылдармен, сілтілермен жэне басқа заттармен жүмыс істеуге үйренеді. Эксперимент жасаудың білімі мен дағдысына машықтанады.
Химиялық реакциялардың жүру жағдайлары, белгілері, механизмі жэне типтері туралы алған білімдерін жетілдіреді, реакцияның жаца типтерімен танысады.
Атом-молекулалық ілімнің негізгі кағидалары жөніндегі білімді заттардың қасиеттерін болжау, түзілетін заттардың қүрамын бағдарлау, химиялық реакциялардың бағытын жэне қалай жүретінін түсіну үшін пайдаланады.
Химиялық элемент, жай зат және күрделі зат ұғымдары жаңа сатыға көтеріледі. Бейорганикалық қосылыстар кластарының арасындағы генетикалық байланыстарды ашу арқылы периодтық заң мен периодтық жүйені саналы игеруге эзірленеді.
Оқушылардың химиялық тіл туралы білімі тереңдейді. Заттардыц құрамы мен қасиеттері түрғысынан терминдерді, оксидтер, қышқылдар, негіздер және тұздар номенклатурасының негіздерін үйренеді. Валенттік,
химиялық формулалар жэне теңдеулер қүрастыру жөніндегі білімі мен біліктері нығаяды.
Заттар мен құбылыстарды салыстыру, ұқсастығы мен айырмашылығын табу, себеп-салдар байланысын ашу, жеке деректерден қорытынды жасау, жалпы заңдылықты нақтылы жағдайда қолдана білудің қисынды тэсілдерін меңгереді. Заттардың сан алуандығы мен бірлігі, бір-бірімен шарттастығы, қүрамы мен қасиеттершдеп кдишылықтары, санның сапаға ауысуы туралы ғылыми көзқарастар қалыптасады.
Оқу-тәрбиелік маңызы зор болғандықтан, химияның бағдарламалары мен оқулықтарында бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластарына едэуір мол орын беріліп келеді.
1935-1950 жылдарда бөлек тақырып ретінде оқытылып, 7-сыныпта бастальш, 8-сыныпта аяқталады. Оқу материалы концентризм принципі бойынша орналастырылады. 7 сыныпта өтілетін деректі материалдың көлемі үлкен болғандықтан оқушыларға ауыр тиеді. Оның үстіне бейорганикалық қосылыстар жөнінде аяқталған білім беруге тырысу байқалады. Бүл кезеңде материалды орналастырудың генетикалық негізі үстем болды. Алдымен оксидтер қарастырылып, олардың гидраттануы арқылы негіздерге жэне қышқылдарға ауысу жүзеге асырылды. Мүның кемшілігі - оқушылар іс жүзінде жүрмейтін реакциялардың теңдеулерін жазды, білімнің үстірт болуына әкеліп соқты.

Оқу материалыпың орналасуы жәнв берілетін білімнің көлемі. Оксидтер, негіздер, қышқылдар жэне түздар туралы алғашқы үғымдар қалыптасуының үш кезеңі бар. Бірінші кезеңде бүл заттардың қүрамы мен кейбір химиялық қасиеттері атом-молекулалық ілім түрғысынан түсіндіріледі. Екінші кезең периодтык заң жэне периодтық жүйс, заттың қүрылысы өтілгеннен кейін басталады. Әр класқа жататын заттардың химиялық байланыстарының түрлері, кристалл торлары жэне қасиеттері электрондық теорияның түргысынан қарастырылады. Үшінші кезеңде (9-сынып) бейорганикалық қосылыстар туралы үғымдар электрон-иондық көзқарастармен байытылып дамиды. Оқушылардың білімі жаңа сатыға көтеріледі. Үш кезеңге сэйкес оксидтер, негіздер, қышқылдар жэне тұздар туралы берілетін білімнің көлемі мен орнын келтіреміз.
Оксидтер туралы алғашқы ұғым оттегінің қасиеттерін өткенде беріледі. Металдарға жэне бейметалдарға жататын жай заттардың оттегімен тотығуының нэтижесінде күрделі заттар - оксидтер түзіледі. Тэжірибелерді бақылау нэтижесінде оқушылар түзілген күрделі заттар екі элементтен түратыны, оның біреуі оттегі екені жөнінде қорытындыға келеді. Осы белгі оксидтерді анықтауға негіз болады. Оксидтер туралы жалпы үғым металл оксидтері жэне бейметалл оксидтері деп екіге жіктеледі. Олардың физикалық қасиеттерін зерттейтін зертханалық жүмыс өткізіледі. Бақылау нэтижелері кесте түрінде жазылады.

Жай аты
Заттар символы
Сыртқы түрі
Тотығу өнімі, аты, формуласы
Оксидтердің








                                                                       күйі
түсі
иісі
Мыс
Сu
Қатты,
Мыс (II)





қызыл
оксиді СuО
                                                                     қатты
қара
жоқ
Оттегі
о2
Түссіз газ





Алған білімді бекіту үшін оксидтердің химиялык формулаларын құруға жаттыгулар орындалады. Аталуы, формуласы жэне керісінше айналуы бойынша химиялық диктант жазылады. Бүл арада оксидтердің химиялық қасиеттері қарастырылмайды, генетикалық байланыстың бір буыны ғана - элемент --> оксид жүзеге асады.
<<Сутегі. Қышқылдар. Түздар>> тақырыбында бейорганикалық қосылыстардың екі класы жөнінде бастапқы үғым қалыптасады
Қышқылдармен алғашқы танысу оқушылардың өмір тәжірибесіне жэне индукциялық тәсілге негізделеді. Оқушылар лимон, қымыздық, сірке, сүт, т.б. қышқылдарды біледі. Бүған қосымша зертханалық жұмыс    жасау    арқылы    жиі    кездесетін    түз    және   күкірт	қышқылдарының индикаторларға, металдарға жэне металл оксидтеріне эсерін сынайды. Қышқылдармен жұмыс істеу кезіндегі сақтық шараларын, оларды ажырата білу тэсілдерін үйренеді. Қышқылдардың металдармен әрекеттесуі бәріне тән қасиет еместігі туралы ұғым қалыптастыру үшін іс жүзінде жүретін (Mg, Fe, Zn) жэне жүрмейтін (Сu) реакциялардың тэжірибелері жасалып нэтижелері нақтылы талданады: 1. Қышқылдар барлық металдармен әрекеттесе ме? Бүл сүрақты талдағанда металдардьщ активтік қатары жөнінде алғашқы ұғым беріледі. 2. Металдар мен қышқылдар арасындағы реакцнялар қалай жүреді, оларды қай типке жатқызуга болады? Оқушылардың орынбасу реакциясы жөніндегі ұғымы кеңейеді.
Қышқылдардың металл оксидтерімен эрекеттесуі реакцияның бұрын кездеспеген жаңа типіне жатады, оны орынбасу реакциясымен салыстырып, үқсастығы мен айырмашылығы сараланады. Екі күрделі зат қатысып, екі күрделі зат шығатын алмасу реакциясына анықтама бсріледі.
Тэжірибелер кезіндегі бақылаулардан: а) қышқылдың қүрамына сутегі жэне қышқыл қалдыгы кіретіні, оның валенттілігі; ә) химиялық қасиеттері жэне реакция өнімдері жөнінде сызбанұсқаға сәйкес ұғымдар қалыптасады.





Қышқыл + металл

               Анықтамасы

Оқушылар білуге тиісті қышқылдардың аты, формуласы, қышқыл қалдықтарының валенттіліктері, тұздардың номенклатурасы, олардың формуласын қүру алгоритмі кесте түрінде жазылады. Алынған білімді бекітетін, тексеретін жаттығулар және химиялық диктанттар орындалады.
Негіздерді үйренуге оқушылар зор дайындықпен кіріседі. Негіздер жөнінде алғашқы ұғым судың активті металдармен реакциясының механизмін талдау арқылы беріледі:
Н20+Ме-->Ме(ОН)п+Н2 Осы сызбанұсқа арқылы негіздің қүрамы, индикаторға эсері, матаны бүлдіруі, физикалық қасиеттері тусіндіріледі, анықтама беріледі, гидроксотоп   және   оның   валенттілігі   туралы   бастапқы   ұгым қалыптастырылады.
Натрий, кальций жэне калий гидроксидтерінің қасиеттерімен таныс-тыратын оқулықпен жүмыс, зертханалық эксперимент, эңгімелесу өткізіледі. Содан соң ерімейтін негіздің қасиеттерімен танысады. Алынған мэліметтер кесте түрінде жазылады: 1) аты, формуласы; 2) куйі; 3) түсі; 4) суда ерігіштігі; 5) индикаторға эсері; 6) кышқылдармен әрекеттесуі; 7) қышқылдык оксидтермен эрекеттесуі; 8) қыздырудың эсері. Соның нәтижесінде негіздердің бәріне ортақ қасиеті - қышқылдармен эрекеттесетіні жөнінде корытындыға келеді. Қышқылдың оксидпен эрекеттесуі жэне индикатордың түсін өзгертуі, сілтілердің қыздырганда айрылуы, ерімейтін негіздердіц айрықша қасиеттері деген ұғым қалыптасады. Алмасу реакциясының жаңа бір түрі - бейтараптану реакциясынен, титрлеу әдісінен хабардар болады.
Оқушылар түздармен алғашқы рет металдарды қышқылмен әрекет-тестіріп, сутек алғанда танысады. Мұнда да ұғымды анықтаудың белгісі - қүрамы. Тұздар металл атомдары мен қышқыл қалдықтарынан тұрады. Оқу-шылар еритін жэне ерімейтін, орта және қышқыл тұздармен танысады. Қышқылдардың металл оксидтерімен, бейметалдар оксидтерінің сілтілерімен эрекеттесуін жэне бейтараптану реакциясын өткенде түздар алудың жолдары туралы оқушылардың білімі нығаяды. Бұл кезецде тұздардың химиялық қасиеттері қарастырылмайды.
Сонымен, химиялық алғашқы ұғымдардан кейінгі үш тақырыпта: оксидтер, негіздер, қышкылдар және тұздар туралы бастапқы түсініктердіц қалыптасу кезеңі аяқталады. Әр тақырыпта алынған шашыранды білімді жинактап, жүйеге келтіру қажеттігі сезіледі. Бүл арнайы тақырыпта жүзеге асырылады.

Бейорганикальщ крсылыстардың маңызды кластары жөніндегі білімді қорытындылау. Бүл тақырыптың міндеттері: 1)оксидтердің негіздердің, қышқылдардың және тұздардың құрамы жөніндегі білімді бір жүйеге түсіру; 2) құрамы мен аталуының жэне қасиетгерінің арасындағы тәуелділікті ашу; 3) жіктелу негіздерін түсіндіру; 4) химиялық тіл туралы білімі мен білігін нығайту; 5) эксперимент дағдыларын жетілдіру, алған білімді эксперимент есептерін шығара білуге қолдану.
Бүл міндеттерді жүзеге асыру үшін алғашқы сабақта оксидтердіц, негіздердің, қышқылдардың және түздардың қүрамы мен аталуы қарастырылады. Алдымен оқушылардың білетіндерін еске түсіру үшін әңгімелесу немесе оқулықпен өздігінен жүмыс үйымдастырылады. Оқушылар бейорганикалық қосылыстардың жіктелуін сызбанұсқа түрінде сызады, эр класқа мысалдар келтіреді. Содан соң мына сүрақтар бойынша әңгімелесу ұйымдастырылады:
* кальций оксиді мен көміртегі (IV) оксидінің құрамында қандай үқсастық пен айырмашылық бар?
* қышқылдар мен тұздар құрамында қандай үқсастық пен айырмашылық бар?
* негіздер мен тұздар құрамында қандай үқсастық пен айырмашылық бар?
Әңгімелесуден , кейін оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары ұйымдастырылады. Заттарды кластарға бөлу, заттың қай класқа жататынын дэлелдеу (эксперимент есебі), қүрамы бойынша затты атау, аты бойынша формуласын жазу тапсырмалары орындалады. Мысалы:
Оксидтер
Негіздер
Қышқылдар
Тұздар




1. төменде формулалары берілген заттарды кластарға жіктеп, кесте түрінде жазыңыздар: Н3Р04, Fe, CaS04, КОН, Си, Са3(Р03)2, Си(ОН)2, Fe203, S, KN03, А1203, Ғе(ОН) з, HN03, Са(ОН)2, S02, NaCl, MgO, Р205, 02,СиО, Zn(OH)2
2) көрсетілген заттарды атаңыздар: CuS04, КОН, Si02
3) аталған заттардың формулаларын жазыңыздар: темір (ІП) хлориді, күкіртті қышқыл, азот (V) оксиді, алюминий гидроксиді, т.б.
Келесі сабақта оксидтердің жіктелуі мен химиялық қасиеттері қорытылады. Оксидтердің анықтамасы, жіктелу негіздері, эр типке жататын оксидтердің белгілері туралы эңгімелесу ұйымдастырылған соң өздігінен жүмыс орындалады. Оқушылар өткенде кестеге жазылған оксидтерді немесе мұғалім формулаларын берген оксидтерді жіктеп, кесте түрінде жазады, оксид түзуші элементтердің валенттілігін көрсетеді. Бір элементтің төменгі валенттілігінде негіздік оксидтің, ал жоғары валенттілігінде қышқылдық оксидтің қасиеттерін білдіретініне назар аударады, мысалы: МпО - негіздік оксид, Мп207 - қышқылдық оксид.
Оксидтердің химиялық қасиеттері туралы білімді бір жүйеге түсіру үшін зертханалық жүмыс жасалады. Оқушылар кремний (IV) және көміртегі (IV) оксидтерінің суға, кальций гидроксидінің ерітіндісіне, мыс (II) оксидінің және кальций оксидінің суға және күкірт қышқылына қатынасын зерттейді. Соның нэтижесінде: 1) қышқылдық оксидтердің сілтімен; 2) негіздік оксидтердің қышқылмен эрекеттесуі жалпы қасиеттері екені, бүл қасиет оларга анықтама беру үшін пайдаланылатыны жөнінде қорытынды жасалады. Суға қатысы туралы тәжірибеден алынатын мэліметтер: 3) көміртегі (IV) оксиді жэне кальций оксиді суда ериді, бір жағдайда қышқыл, екінші жағдайда сілті түзеді; 4) кремний (IV) оксиді жэне мыс (II) оксиді суда ерімейді. Оксидтердің бәрі сумен әрекеттеспейді, бұл олардың айрықша қасиеттеріне жатады.
Сабақ соңында қосылыстардың бір класынан екінші класына ауысуына арналған жаттығулар орындалады:
Қышқылдардьщ жіктелуі мен химиялық қасиеттерін қорытындылауға арналған сабақ жаппай әңгімелесуден басталады. Қышқылдардың құрамындағы ортақ белгісі, анықтамасы жэне жіктелу белгілері еске түсіріледі, соңғы сұрақтың жауабы сызбанүсқа түрінде жазылады. Қышқылдар құрамы бойынша - оттекті жэне оттексіз, негізділігі бойынша - бір негізді, екі негізді, үш негізді жэне көп негізді, агрегаттық күйі бойынша - сүйық жэне қатты, ерігіштігі бойынша еритін жэне ерімейтін деп жіктеледі. Осылардың әрқай-сысына бірнеше мысалдар келтіреді: H2S, HC1, H2S04, HN03, H2S03 (сүйық) жэне H2Si03 (ерімейді).
Қышқылдардың қасиеттері туралы білімді жүйелегенде бәріне ортақ жэне жеке топтарына ғана тэн қасиеттеріне көңіл аударылады. Қышқылдардың ортақ қасиеті - бейтараптану реакциясы, ол қүрамында сутегінің болуына байланысты. Күшті жэне қыздыруға түрақты қышқылдар металдардың ерімейтін оксидтерімен эрекеттеседі. Активтік қатарда сутегіне дейін орналасқан металдар еритін қышқылдармен реакцияға түсіп, утегін бөледі. Зертханалық жүмыстар жасау және бақылағандарын жинақтау реакция теңдеулерін жазу арқылы оқушылар айтылған қорытындыларға келеді, нэтижесін мьінадай сызбанүсқа түрінде жазады:
Сызбанұсқаның әр бөлігіне сәйкес реакция теңдеулерін жазатын жат-тығулар орындалады. Азот қышқылының металдармен эрекеттесуінің ерекшеліктерін көрсететін тэжірибелер жасалады, олардан шығатын қорытынды: азот қышқылы активтік қатарда сутегіне дейін жэне сутегінен кейін орналасқан металдармен әрекеттескенде сутегі бөлінбейді.
Негіздер туралы оқушылардың алған білімін бір жүйеге келтіру үшін әңгімелесу өткізеді. Негіздердің құрамы, жіктелуі жэне қасиеттері жөніндегі білімді еске түсіретін сұрақтар қойылады. Негіздердің физикалық қасиеттеріне қарай еритін жэне ерімейтін деп жіктелуі сызбанұсқа түрінде жазылады. Өздеріне белгілі негіздердің формулаларын оқушылар жіктелуі бойынша сызбанұсқаға жазады. Құрамына валенттілігі тұрақты емес металдар кіретін негіздердің атауларын нақтылайды. Еритін негіздердің (сілтілердің) қасиеттерін зерттейтін зертханалық тэжірибелер жасалады: 1) сілтінің индикаторларга эсері; 2) фенолфталеинмен боялған сілтіге қышқылдың әсері; 3) сілтінің қышқылдық оксидтермен эрекеттесуі.
Ерімейтін негіздердің касиеттерін мүғалім тэжірибе жасап көрсетеді. Құргақ мыс (II) гидроксидіне су жэне фенолфталеин қосканда түсі өзгермейді. Күкірт қышқылын күйғанда үнтақ еріп, кегілдір ерітінді түзеді. Ішінде мыс (II) гидроксиді жэне натрий гидроксиді бар екі сынауықты бір мезгілде қыздырғанда бірінші сынауықта мыс гидроксиді айырылып, қара түсті оксид түзіледі, екінші сынауықта өзгеріс байқалмайды. Тэжірибеден шыгатын қорытынды сызбанұсқа түрінде жазылады:
Бейорганикалық ңосылыстар арасындагы генетикалық байланыс. Генетикалық байланыс - шығу тегі (түзілуі) жағынан байланысы. Күрделілену жағынан алғанда бул байланыс химиялық элементтің жай затынан басталып, тұзбен аяқталатын катар тұзеді:
Металл --> негіздік --> оксид --> негіз --> тұз

Металдар түзілетін қатардың эр мүшесінің бейметалл қатарындағы өзіне сэйкес мүшесімен қасиеттері қарама-қарсы болып келеді, сондықтан олар өзара эрекеттеседі. Металл, бейметалл, негіздік оксид, қышқылдық оксид, негіз, қышқыл. Бұл әрекеттесулердің нэтижесінде оттексіз және оттекті қышқылдардың түздары түзіледі.
Қосылыстардың айналулары, керісінше, ең күрделі заттан жай затқа қарай жүруі мүмкін:
NaOH              t°	       Н2
CuS04  -->    Cu(OH)2 --> CuO -->Cu
Көрнекі көрсетілетін зертханалық тэжірибелер қою, оларға сэйкес реакция теңдеулерін жазу арқылы генетикалық байланысты нақтылай түседі. Олар жалпы сызбанұсқа түрінде көрсетіледі:
Бүл сызбанұсқада жай зат пен жай зат, жай зат пен күрделі зат жэне керісінше, күрделі зат пен күрделі зат арасындагы 18 түрлі байланыс (әрқайсысы екі жақты) көрсетілген. Бүларды түсіну арқылы оқушылар табиғаттағы заттардың бір-бірімен байланысты екеніне, олардың ізсіз жойылмайтынына, бір түрінен екінші түріне ауысатынына көз жеткізеді. Бағдаршамен көрсетілген генетикалық байланыстарға сэйкес химиялық реакцияларды жүзеге асыру арқылы адам өзіне қажетті заттарды өндіреді, керегіне жаратады.
Келтірілген сызбанұсқа кез келген бейорганикалық қосылыстың химиялық қасиеттерін, алыну жолдарын жан-жақты сипаттауға мүмкіндік береді. Ол үшін сызбанұсқаны басшылыққа алып жаттығулар орындалады, сан жэне сапа есептері шығарылады, олардың мысалдары:
* Магний хлоридін жэне кальций карбонатын қандай реакциялардың жэрдемімен алуга болады?
* Литий гидроксиді, күкірт (IV) оксиді, фосфор қышқылы, барий оксиді қандай химиялық қасиеттер көрсетуі мүмкін? Реакция теңдеулерін жазыңыздар.
* Мына айналуларды қалай жүзеге асыруға болады? Реакция теңдеулерін жазыңыздар:
СаСОз -->СаО--> Са(ОН)2--> CaC03 -->Са(Ж)3)2
Сu -->СuО -->СuС12--> Сu(ОН)2 --> СuО -->Сu --> CuS04;
* Белгісіз заттың ерітіндісіне натрий сілтісімен эсер етіп натрий сульфаты алынды, ол қай зат? Бүл зат мына берілгендердің қайсысымен эрекеттеседі: Zn, CuO, C02, Fe(OH)3;
* Cy қатысатын немесе нәтижесінде су түзілетін алты реакцияға мысал келтіріңіздер.
* Оксид Э02 суда еріп, лакмусты қызыл түске бояйды. Бұл оксид мына заттардың қайсысымен әрекеттеседі:
Р205, CaO, Ba(OH)2,HN03;
* Сілтілерді шыныдан жасалған тығыны бар ыдыстарда сақтайтыны неліктен?
* Жазуы жоқ екі ыдыста кальций оксиді жэне фосфор (V) оксиді бар. Олардың эркайсысын қалай анықтайды?
	
	Бейорганикалық қосылыстардың арасындағы генетикалық байланыстарды қорытындылау эксперимент есептерін шығаратын жұмыспен аякталады.

Бейорганикальщ қосылыстардың маңызды кластары туралы ұғымныц дамуы Бүл тарауда бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары туралы негізгі уғымдар қалыптасуының бірінші кезеңі қарастырылды. Оның теориялық негізі - атом-молекулалық ілім. Бұл кезеннің негізгі мақсаты - оқушыларды периодтық заң жэне периодтық жүйеге, атом кұрылысы туралы теориялық материалды қабылдауға дайындау.
Бір жағынан бұл теориялық материалды өтуге дайындалса, екіншіден өзі сол көзқарастар түргысынан қайта каралып, дамуының екінші кезеңіне өтеді. Бұл кезеңде оқушылардың білімі электрондық тұрғыдан кеңейеді. Заттың қүрылысы мен қасиеттерінің арасындагы тәуелділік тереңірек түсіндіріледі. Негіздік оксидтер иондық байланысы бар заттар да, оксид түзуші элементтің ион заряды да екіден аспайды. Иондық торы болатын бұл оксидтер сумей, қышқылдармен жэне қышқылдық оксидтермен эрекеттес-кенде металдың оттегімен химиялық байланысы үзіледі. Қышкылдық оксидтер полюсті ковалентті байланысы бар заттар, оксид тузуші элементтердің тотығу дэрежелері жоғары, яғни +4-тен +7-ге дейін жетеді. Бүларда элементтердің оттегімен байланысы берік келеді. Екінші кезеңде қышқылдардағы сутегімен қышқыл қалдығы, бейметалмен оттегі арасындағы байланыстардың сипаты ашылады. Негіздердің құрылысы мен қасиетінің кристалл торлары типіне тэуелділігі айқындалады. Тұздар түзетін кристалл тордың типі және иондар арасындагы байланыс электрондық теория тұрғысынан түсіндіріледі.
Үшінші кезеңі электролиттік дисоциациялану теориясын өткенде басталады. Оксидтердің, негіздердің, қышқылдардың қү-рылысы туралы электрондық тұрғыдан алынған мәліметтер олардың суда еріп диссоциациялануын түсіндіру үшін пайдаланылады. Осы теорияның тұрғысынан қышкылдарға, негіздерге жэне тұздарға бұрынғыдан гөрі дәлірек жаңа анықтамалар беріледі. Олардың күші, реакцияға түсу мүмкіндігі сандық сипат алады. Ері-тінділердегі тотығу-тотықсыздану және алмасу реакциялары иондық жэне электрон иондық тұрғыдан түсіндіріледі.
Химиялық элементтердің жеке топтарын, топшаларын, сутекті және оттекті қосылыстарын өткенде үш теорияның тұрғысынан алған білім жеке қосылысты сипаттау үшін пайдаланылады. Оның жалпы, жеке қүрылысына байланысты ерекше қасиеттеріне назар аударылады. Осының бір мысалы кремнийдің (IV) оксиді мен қышқылын көміртегі (IV) оксиді және қышқылымен салыстырғанда келтірілді. Егер бейорганикалық қосылыстар кластары туралы үгым қалыптасуының бірінші кезеңінде азот қышқылынан сутегі бөлінбейді делінсе, енді оның себебі түсіндіріледі. Азот қышқылының алты түрлі тотықсыздану өнімдері болатыны жөнінде үғым қалыптастырылады.
Есте болатын нэрсе, бейорганикалық қосылыстардың қай класын алсақ та, барлық жеке өкілдерін тегіс қамтитын жалпы қасиеттер вте аз. Қосылыстардың белгілі бір тобына ғана тиесілі қасиеттің ауқымын
кеңейтуден аулақ болған дұрыс. Оқушы біліміндегі формализмнің түпкілікті себебі осыдан жэне дара ерекшеліктерді үмытудан туындайтынын эрдайым есте ұстау керек.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары
* Бейорганикалық қосылыстар туралы үғымдардың оқу-тэрбиелік маңызы қандай?
* Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары туралы ұғымдар қалыптасуының неше кезеңі бар?
* Бірінші кезеңде оқу материалы қалай орналастырылады? Осы саладағы әдістемелік пікірдің дамуын сипаттаңыздар.
* Оксидтер туралы үғымның қалыптасуын жэне дамуын ретімен баяндаңыздар.
* Қышқылдар туралы ұғымның қалыптасуы жэне дамуы қалай жүзеге асады?
* Негіздер туралы ұшмның қалыптасуын жэне дамуын ретімен баяндаңыздар.
* Тұздар туралы ұғымның қалыптасуы жэне дамуы қалай жұзеге асады?
* Оксидтер, негіздер, қышқылдар және түздар туралы білімді қорытындылаудың әдістемелік мэселелерін сипаттаңыздар.
* Бейорганикалық қосылыстар арасындағы генетикалық байланысты қалай ашу керек, бул материалдың ғылыми көзқарас қалыптасуындағы маңызын көрсетіңіздер.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Чернобельская Н.М. Методика обучения химии в средней школе. М. Владос. 2000
* Нұрахметов Н. Химия. 8 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2004
* Нұрахметов Н. Химия. 9 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2005
* Нұрахметов Н. Химия. 10 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2006
* "Білім" мемлекеттік бағдарламасы.
* Қ.Р.конституциясы,Қ.Р."білім туралы" заңы.
* "Қазақстан 2030" стратегиясы.
* Программа по химии для 8,9 кл. Каз.акад.Образ. им. Ы.Алтынсарина.,2004
	


№9 дәріс Д.И.Менделеевтің периодтық заңын және периодтық жүйесін,атом құрылысын оқыту әдістемесі.
* Химия курсында периодтық заңның орны және мәні.
* Орта мектеп химия курсында атом құрылысы теориясы.
* Аморфты қосылыстар, изотоптар,периодтар,топтар туралы ұғымды қалыптастыру:зат туралы білімді тереңдету.

Периодтық заң жэне атом құрылысы - мектеп химия куреының негізі Д.И.Менделеев ашкан периодтық заң - табиғат дамуының жалпы заңдарының бірі. Ол химиялық элементтер және олардыц қосылыстары туралы білімді бір жүйеге түсіруге, түсіндіруге және батыл болжамдар жасауға мүмкіндік берді. Атомның қүрылысын анықтауға, жаңа элсменттер ашуға жэне синтездеуге жол-жоба көрсет. Периодтық заңның негізінде атомдық физика, геохимия жэне басқа да жаратылыстану ғылымы жедел дамыды.
Периодтық заң жэне периодтық жүйе - орта мектептегі химия курсының теориялық негізі. Бүлардың негізінде қүрылған химияның мазмүны ғылыми жағынан шынайы, жүйелі жэне түсінікті болып келеді.
ГІериодтық заң жэне атом қүрылысы өтілген соң химия курсының теориялық деңгейі артады. Оқушылардың түсінуінше химия   суреттеме   ғылымынан   теориялық   ғылымга   айналады.
Химияны оқып үйренуде дедукцияның маңызы кушейеді. Ғылыми болжамның қүдіретіне окушылардың сенімі артады. Ашылмаған химиялық элементтер және олардың қосылыстарының қасиеттері туралы Д.И. Менделеевтің батыл болжамдарының тэжірибеде расталуы оқушыларда мақтаныш сезімін тудырады.
Периодтық заң жэне атом қүрылысы туралы оқу материалы элементтер және олардың қосылыстары қасиеттерінің периодты түрде өзгеретіні жэне оның себептері жөнінде үғым қалыптастырады. Химиялық эрекеттердің жүру заңдылықтарын терең түсінуге жэрдемдеседі, бейорганикалық жэне органикалық химияның негіздерін саналы меңгеруге көмектеседі.
Оқушыларда ғылыми көзқарас қалыптасуында периодтык заң жэне периодтық жүйенің маңызы зор. Басқа ғаламшарлар мен жердің, жердегі тірі табиғат пен өлі табиғаттың материалдық бірлігіне оқушылардың көзі жетеді. Бүларда кездесетін заттардың барлығы санаулы ғана химиялық элементтердің қосылыстары болып табылады.
Элементтер арасындағы өзара байланыстың, жүйе мен жекенің арасындағы байланыстың мэні ашылады. Жүйеден тыс элемент бола алмайды, жүйе белгілі элементтерді толық қамтиды. Д.И. Менделеев жасаған периодтық жүйе Л. Мейер жасаған жүйеден барлық элементтерді қамтуы, ашылмаған элементтерге орын қалдыруы бойынша ерекшеленеді. Периодтық жүйеден химиялық элементтер атомдарыньщ біртіндеп күрделіленуі, санның сапаға ауысуы айқын көрінеді. Реттік нөмір бірге артканда атомның заряды, электрон саны артады, соған орай химиялық сапасы өзгереді. Біртіндеп металдық касиет жойылып, бейметалдық қасиет күшейеді, содан соң инертті элементтер пайда болады. Осыған орай оқушыларда дүниені танып-білуге болатыны жөнінде нақтылы пікір қалыптасады. Галлийдің, скандийдің жэне германийдің болжанған қасиеттері мен тэжірибеде сыналған қасиеттерінің дэлме-дэл шыгуы оқушыларды еріксіз таңдандырады, Д.И. Менделеевтің ғылыми ерлік жасағанына шүбәсіз сенеді.
Периодтық заң, атом кұрылысы оқу материалын игеру барысында оқу-шылар өте көп салыстырулар жасап, қисынды ойлау барысын үштай түседі.
Периодтык заң жэне периодтык жүйе тақырыбының орта мектеп кур-сындағы орны үздіксіз өзгеріске үшырады. Ең алғашқы үлгілі бағдарлама-ларда ол химия курсының соңына орналастырылды. Одан кейінгі кешендік бағдарламаға кірмей қалды. Химиялық түрақты бағдарламалардағы оның орны жөнінде екі тұрлі пікір үстем болды.
Біріншісі бойынша периодтық заңдылықты түсіну ұшін оқушылардың деректі материалдардан біршама әзірлігі болуы тиіс. Осы көзқарасқа сэйкес периодтық заң 9-сыныпта галогендер, оттекке ұқсас элементтер жэне сілтілік металдар отілгеннен кейін оқылды.
Екінші пікірді қолдаушылар периодтық заң мен жуйені ертерек өтіп, химиялық элементтерді солардың негізінде оқып, үйрену тиімді деп есептеді. Осы пікірге сәйкес бұл тақырып 8-сыныпта оқылуы тиіс.

Тақырыпты оқып, үйренудің әдістемелік тәсілдері. Қазіргі кезде периодтық заң жэне атом құрылысы туралы оқу материалын қарастырудың үш тәсілі қалыптасты.
Бірінші тэсіл химия гылымының даму жолына негізделеді. Ғылымда алдымен периодтық заң ашылып, периодтык жүйе жасалды, соңынан периодтық жүйедегі заңдылықтарды түсіндіретін атом қүрылысы туралы мэліметтер анықталды. Д.И.Менделеевтің периодтық заңын тәжірибелік білімге сүйеніп қорытты, бірақ ішкі мәнісін түсіндіре алмады. Бірак оның болашакта дамитынына, жаңа деректермен толысатынына кәміл сенді. Сондықтан Д.И.Менделеевтің данышпандығын, жалпы заңды ашудағы ғылыми ерлігін корсету үшін алдымен периодтық заң жэне периодтық жүйе толық өтілді. Содан соң атом құрылысы қарастырылып, периодтык заң жэне периодтық жүйе электрондық теория түрғысынан қайтадан оқытылды.
Екінші тэсіл - біріншіге керісінше жүзеге асырылады. Алдымен атом қүрылысы туралы оқу материалы өтіледі. Соның тұргысынан периодтық заңдылықтар қорытылып шығарылады.
Үшінші тэсіл бойынша периодтық заң мен атом құрылысы бір мезгілде өтіледі. Жаңа бағдарлама бойынша оқыту осы тэсілге негізделген. Периодтық заң жэне атом құрылысы туралы негізгі мәліметтер 8-сыныпта қарастырылады да 11-сыныптағы жалпы химия курсында кеңейтіледі.
Оқушылар периодтық заңга дейін химияның алғашқы ұғымдарымен танысады. Екі химиялық элементті (оттегін жэне сутегін), олар түзетін жай жэне күрделі заттарды оқып үйренеді.
Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары - оксидтер, қышқылдар, негіздер жэне түздар женінде едэуір толық ұғым алады. Заттарды жіктеудің негіздерімен танысады. Бүларға қосымша кейбір элементтердің табиғи топтары туралы алғашқы түсініктер, элементтердің қасиеттері салыстырмалы атомдық массалардың ар-туына қарай өзгеретіні жөнінде білім алады. Осының бәрі периодтық заңды саналы қабылдауға негіз болады.
Сонымен, периодтық заң жэне периодтық жүйе туралы материалды ойдағыдай игеру шарттарына мыналар жатады:
* Атом, элемент, салыстырмалы атомдық масса, жай жэне күрделі зат, заттардың физикалық жэне химиялық қасиеттері, амфотерлік үғымдарын жетік білу.
* Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі білімді тиімді пайдалану.
3.	Тарихи негізді орынды жүзеге асыру.
* Оқытудың диалектикалық сипатын қамтамасыз ету, қайшылық-тарға, оларды шешу жолдарына көңіл аудару.
* Түйінді мәселелерді оқытуды жүзеге асыру. Периодтық заңның қалай ашылғанына, оны пайдалана білу жақтарына назар аудару.
* Оқушылардың өздігінен істейтін жүмыстарын жиі жэне тиімді ұйымдастыру: қосымша эдебиеттерді оқуға үхыну; элементтерге карточкалар әзірлеу және олармен жұмыс; кестелер жэнс сызбанұсқалар сызу; тэжірибелер жасау, т.б.
* Зерттеу эдістерін жиі қолдану; периодтық заңдылықты қорытып шығару; оқылмаған элементтер мен қосылыстардың қасиеттерін болжау.
Тақырыпты оқып үйренудің жиі қолданылатын жоспары: 1. Химиялық элементтерді жіктеудегі алғашқы эрекеттер. 2. Асыл газдардың, сілтілік металдардың жэне галогендердің табиғи топтары. 3. Д.И.Менделеевтің периодтық заңы, элементтің реттік нөмірі жэне ядро заряды. 4. Атом ядроларының құрамы. Изотоптар. 5. Атомдардың электрондық конфигурациясы. 6. Химиялық элементтердің Д.И.Менделеев жасаған периодтық жүйесі жэне оның құрылымы. 7. Периодтык заңның маңызы. Д.И.Менделеевтің өмірі мен еңбектері. 8. Қайталау жэне қорыту.
Оқушыларды периодтық заңды оқып, үйренуге эзірлеу. Алғашқы сабақтарда ғылыми жіктелудің маңызы, оның химияда қалай жүзе-ге асқаны, элементтерді металдар жэне бейметалдар деп жіктеудің жеткіліксіздігі, олардың арасында айқын шекара жоғын көрсететін амфотерлі элементтер бар екені жөнінде түсінік беріледі. Металдар және бейметалдар тұзетін жай заттардың физикалық жэне химиялық қасиеттері кесте түрінде жазылады. Онда сынаптан басқа металдардың қатты, металдық жылтыры болатыны, жылуды жэне электр тогын жақсы өткізетіні, пластикалыгы, созылғыштығы, негіздік оксидтер жэне негіздер түзетіні, үшқыш сутекті қосылыстары болмайтыны көрсетіледі. Бейметалдар сұйық, газ жэне қатты, бірак жылтыры болмайтын, көпшілігі жылуды жэне электр тогын нашар өткізетін, қышқылдық оксидтер, кышқьшдар жэне үшқыш сутектік қосылыстар түзетін заттар ретінде сипатталады.
Металдар мен бейметалдардың химиялық қасиеттерін талқылағанда генетикалық байланыс сызбанүскасы еске түсіріліп, реакция теңдеулері жазылады:



1	2	3
а) кальций --> кальций --> кальций --> кальцийоксиді            гидроксиді        хлориді1                        2	              3
э) күкірт-->      күкірт(ІУ) --> күкіртті --> кальцийоксиді         қышқыл             сульфиті
Оксидтер мен гидроксидтердің сипаты талданады. Талдау кезінде нағыз металдар түзетін қосылыстардың негіздік, нағыз бейметалдар түзетін қосылыстардың қышқылдық сипаты барына назар аударылады.
Бүдан соң мырыш гидроксидінің қышқылдар және сілтілер ерітінділерімен әрекеттесуінің зертхналық жүмысы ұйымдастырылады. Жүмыстың нәтижесі "мырыш гидроксидін: а) қышқылдарға, э) негіздерге жатқызуға бола ма?" - деген сүрақ бойынша қорытындыланады. Окушылар мырыш гидроксиді қышқылмен эрекеттесіп негіздік, сілтімен эрекеттесіп кышқылдық қасиет көрсететіні жөнінде пікірге келеді, реакциялардың теңдеуін жазады. Мырыш оксидін алып тэжірибелер қайталанады, реакция теңдеулері жазылады. Бұл тэжірибелерден оқушылар корытынды жасайды. Химиялық элемент қосылыстарының амфотерлі қасиет білдіруі оның металдар мен бейметалдар арасынан орын алатынын білдіреді, металдардан біртіндеп бейметалға ауысуы байқалады.
Химиялық элементтер түзетін жай заттар және химиялық қосылыстар туралы ұғым элементтердің табиғи топтарын өткенде дамытылады. Элементтер табиғи топтарға қасиеттерінің үқсастығы жэне түзетін заттарының сипаты бойынша біріктірілген.
Сілтілік металдардың табиғи тобы туралы түсінік тәжірибелерге жэне оқулықтагы 10-11 - кестелерге сүйеніп беріледі. Сумен және оттегімен эрекеттесу реакциялары көрсетіледі. Салыстырмалы атомдык массаларының артуына қарай физикалық қасиеттерінің өзгеру заңдылықтарына назар аударылады.
Галогендердің табиғи тобын қарастырғанда физикалық касиеттсрі көрнекі көрсетілсді, кесте бойынша олардың өзгеру бағыты анықталады. Сутегімен жэне металдармен эрекеттесу реакцияларының теңдеулері жазылып, талданады, түзетін қосылыстардың қүрамына кеңіл аударылады. Элементтердің тағы бір табиғи тобы инертті газдар туралы қысқа мағлұмат беріледі.
Әзірлік жұмыстары 20 элементтің карточкаларын дайындаумен жэне физикадан атом кұрылысы туралы білетіндерін қайталап келуге тапсырма берумен аяқталады. Карточкалардың ұлгісі оқулықта берілген. Әр карточкаға элементтің химиялык таңбасы, салыстырмалы атомдык массасы, оттегі жэне сутегі бойынша валенттілігі жазылады. Карточкалар білдіретін ақпараттың тиімділігін арттыру үшін металдар карточкасын көк түске, бейметалдардікін - қызыл түске, амфотерлі элементтер карточкаларының
жартысын көк, жартысын қызыл түске бояйды, инертті элементтер карточкаларын ақ күйінде қалдырады.

Периодтық заңды оқуды қорытындылау. Периодтық заңды қорытып шығару үшін атомдық массалары 1-ден 40-қа дейінгі химиялық элементтердің карточкаларымен өздігінен жүмыс үйымдастырылады. Элементтерді атомдық массаларынның өсуі бойынша қасиеттері ұқсастары бірінің астына екіншісі келетіндей етіп орналастыруға тапсырма беріледі.
Карточкалармен жұмыс істегенде оқушылар литийден неонға, натрийден аргонға дейінгі элементтердің атомдық массаларының артуына қарай: а) оттегі бойынша валенттіліктерінің өсуін; ә) сутегі бойынша валенттіліктерінің кемуін; б) жай заттар қасиеттерінің өзгеруін; в) оксидтері сипатының езгеруін; г) гидроксидтері сипатының өзгеруін салыстырады.
Элементтердің валенттіліктері өзгеруін график түрінде сызады. Одан байқалатыны элементтердің атомдық массалары өскенде оттек бойынша валенттілік литийден азотқа - бірден беске дейін, натрийден хлорға қарай 1-ден жетіге дейін артады. Бейметалдар тұзетін ұшқыш сутек қосылыстарындағы валенттілік көміртегінен фторға, кремнийден хлорға қарай 4-тен 1-ге дейін кемиді. Литийден оттегіне дейінгі элементтердегі валенттіліктің өзгерісін натрийден күкіртке дейінгі элементтер дэлме-дәл қайталайды.
Жай заттарды көрнекі көрсету арқылы металдық және бейметалдық қасиеттерін салыстырғанда агрегаттық күйіне, түсіне, металдық жылтырлығына, электр жэне жылу өткізгіштігіне назар аударылады. Соның нэтижесінде оқушылар заттардың физикалық қасиеттерінің өзгеруі атомдық массалардың есуіне периодты тэуелді болады деген қорытындыға келеді. Элементтердің оттегі жэне сутегімен эрекеттесуін корсететін химиялық қасиеттерін салыстыру да дэл осындай түжырымға экеледі.
Бұдан соң оқущылар орналасу реті бойынша қарастырылып отырған элементтердің оксидтерінің, негіздерінің жэне қышқылдарының формулаларын жазып, қасиеттерін салыстырады. Оксидтер мен гидроксидтердің қүрамы мен қасиеттері заңды түрде өзгеретініне көздері жетеді. Негіздік оксидтер мен негіздердің қасиеттері кеміп, амфотерлі қасиет пайда болады, ол қышқылдық қасиетке ауысады.
Өзіндік жүмыстардың тапсырмаларын орындау нэтижесінде оқушылар салыстырмалы атомдық массаларының артуы бойынша орналастырылған элементтердің, олар түзетін жай жэне күрделі заттардың қасиеттері периодты түрде зандылықпен өзгеріп, қайталанатыны туралы қорытындыға келеді. Осы қорытындыға сүйеніп, мүғалім периодтық заңның Д.И.Менделеев тұжырымдаған анықтамасын түсіндіреді. Периодтылықтың себебін білу үшін атом қүрылысымен танысу қажеттігін айтады.
Оқушылар бірінші 20 элементтің карточкаларын өздері жасап, салыстырмалы атомдық массаларының өсу реті бойынша орналастырғанда үш қатар пайда болғанын, екі элемент (калий, кальций) төртінші қатарға орналасқанын көреді. Мұғалім олардың периодтар деп аталатынын айтып, периодтық жүйе жөніндегі үғымды енпзеді, кіші жэне үлкен периодтар, топ жэне топшалар туралы қысқаша түсінік береді. Соның нәтижесінде оқушыларда мынадай мәселелі сұрақтар туады:
1.	Химиялық элементтердің қасиеттеріндегі үқсастықтар менайырмашылықтарды қалай түсінуге болады?
2.	Элементтердің қасиеттері неліктен периодты өзгереді?
* Бір периодта көршілес орналасқан атомдық массалары жақын элементтердің қасиеттері әр түрлі, ал бір топта орналасқан атомдық массаларында айырмасы үлкен элементтердің қасиеттері ұқсас болатыны неліктен?
* Элементтердің салыстырмалы атомдық массаларының бөлшек сан болып келетін себебі не?
* Атомдық массасы кіші болғанымен калийдің аргоннан кейін орналасатыны неліктен?
Бүл сүрақтардың жауабын оқушылар атом қүрылысымен танысу кезінде алады.
	Атом кұрылысын оқыту. Атом термині <<атомос>> - грек сөзі, қазақшаға аударғанда <<бөлшектенбейді>> деген үғымды білдіреді. Осы пікір үстем болып түған кездің өзінде орыс ғалымдары М.Г. Павлов (1819 ж.), Н.А. Морозов атомның құрылысы күрделі деген пікір айтқан. Атақты ғалымдар Д.И. Менделеев, A.M. Бутлеров атом әзірше бізге белгілі тэсілдермен жіктелмейтін бөлшек деп жорамалдаған.
Атомның болшектенетіні туралы алғашқы эксперимент(TM) мэліметтер XIX гасырдың соңында алынды. Оларға жататындар: катод сэулелерінің, рентген сэулелерінің жэне радиоактивтіліктің ашылуы. Бұларды зерттеу атомның бейтарап, оң жэне теріс зарядталған бөлшектерден тұратынын көрсетеді. Осыған орай оқушыларға альфа бөлшек, протон, нейтрон, электрон, позитрон туралы түсінік беріледі. Олардың массалары, зарядтары, толық жэне қысқа белгілеулері кесте түрінде жазылады.
Атом қүрылысының күрделі екені анықталған соң оның құрамына кіретін бөлшектер қалай орналасқан деген сұрақ туады. Бүл сүраққа жауап беру үшін Э.Резерфорд тәжірибесі, Мария Кюри-Склодовская, Пьер Кюри тәжірибелері туралы айтылады. Бүл ғалымдар жэне А.Беккерель туралы оқулықта берілген материалдарға оқушылардың назарын аударады. Соның нәтижесінде оқушылар
атомның ядродан жэне электрон қабығынан түратыны, радиоактивті сэупелер шығару арқылы бір элементтің екінші элементке ауысатыны жөнінде қорытындыға келеді.
226	222	4
Ra ->    Rn + He
88	86	2
 "Атомның ядросы центрінде орналасқан, оның қүрылысы қандай?" - деген сұрақты нақтылау үшін протоннейтрондық теория кысқаша қарастырылады, изотоптар туралы ұғым беріледі. Элементтің реттік нөмірі мен ядро заряды арасындағы байланыс ашылады. Ядро құрамын белгілеп жазу түсіндіріледі, мысалы: С1 (17р, 18n), S (8р, 8n), Н (1р), т.б. Элемент атомының ядросы, көбінесе, қүрылымдық символ түрінде жазылады, мэселен, жалпы түрде: Э. Э -ядросы қарастырылып отырған элемент символы, А - атом ядросындағы нуклондардьщ жалпы саны, Z - ядро заряды, А= Z+N, N
-	ядродағы нейтрондар саны, N = А - Z оңай табылатындықтан, кейде жазылмайды. Қүрылымдық символ бойынша хлор атомдарының ядро қүрамы былай кескінделеді:
	[35 17 С118]	және [37 17 С120]
Хлор, оттегі және сутегі атомдарының қүрылымдык символдарын жазу арқылы ядро зарядтары бірдей, массалары эр түрлі
-	изотоптар болатыны жөнінде түсінік беріледі. Химиялық элемент жэне салыстырмалы атомдык масса үғымдары жаңаша анықталады, мысалы: химиялык элемент дегеніміз - ядро зарядтары бірдей атомдардың түрі, изотоптар - олардың түр өзгерістері. Салыстырмалы атомдық массаға элементтің табиғи изотоптары орташа массасының көміртегі атомы массасының 1/12 бөлігіне қатынасы деген анықтама беріледі. Оқушыларға белгілі кейбір элементтердің табиғи изотоптары және олардың орташа атомдық массаларын табу тэсілдері түсіндіріледі:
1) m(35 17 С1):m(37 17 С1) = 75:25
Хлордың табиғи изотоптарының орташа атомдық массалары:
Ar (CI) = (3575): 100 + (37-25): 100 = 35,5

Бұдан соң мұғалім реттік нөмірі 3-11 элементтердегі бөлшектердің санын көрсететін кесте сызады.
Бүл мэліметтер атомның массасы ядроға жинақталғанын, оң зарядталған бөлшектер санының теріс зарядталған бөлшектер санына тең, сондықтан атом тұрғысынан алғанда электрбейтарап екенін көрсетеді. Атом ядросының заряды (элементтің реттік нөмірі) қанша бірлікке артса, электрон саны соншама өседі. Атомдағы электрондар энергетикалық деңгейлерде орналасады.
Кіші периодтар элементтерінің электрондық қүрылысы қарастырылады. Энергетикалық деңгейлер, деңгейшелер, электрон бүлттары, олардың пішіні жэне кеңістікте орналасуы туралы үгымдар қалыптастырылады.
Қазір олардың күйін кванттық механика теориясы тұрғысынан түсіндіреді.
Электрондар энергетикалық деңгейлерде орналасады, оларды п-
деп   белгілейді.   Олардың   мэні    1,2,3,4,5,6,7	оо   сандарымен
көрсетіледі. Әр деңгейде болуы мүмкін электрондар саны 2 n2 формуласымен таңбаланады. 1-деңгейде 2-1[2]=2, 2-деңгейде 2-2[2] =8, үшінші деңгейде 2-3[2] =18, төртінші деңгейде 2-4[2]= =32, т.б. электрондар орналасады.
Бір денгейде орналасқан электрон бұлттарының пішіні бірдей еместігі аныкталған, ол орбитальдарга (l) жіктеледі. Олардың сан мәні 0-ден и=1-ге дейін өзгереді. n=1 болғанда 1=0, п=2 болғанда 0,1; п=Ъ болғанда /=0, 1, 2. - мэндері санмен немесе эріптермен көрсетіледі:
0,1,2,3,4
s,p,d,f,g
Бірінші энергетикалық деңгейде s-орбиталь, екінші энергетикалық деңгейде s,p -орбитальдар, үшінші энергетикалық деңгейде s,p,d -орбитальдары, төртінші энергетикалық деңгейде s,p,d,f,орбитальдары, т.с.с. болады.
Бүдан соң III период элементтері атомдарының электрондық жэне графикалық формуласы жазылады.
Энергетикалық деңгейлерде электрондардың орналасуы жөнінде оқушылар жалпы қорытынды жасайды.
* Бірінші период элементтерінде бірінші энергетикалық деңгейдің s-орбиталі екі электронмен толады.
* Екінші период элеменгтерінде энергетикалық деңгейдің 2s-орбиталі екі, 2р-орбиталі алты электронмен толады.
* Үшінші период элементтерінде үшінші энергетикалық деңгейдің Зэ-орбиталі екі, Зр-орбиталі алты электронмен толады.
Бұлардың бәрі негізгі топ элементтеріне жатады, s жэне р-элементтер деп аталады.
Бүдан соң мүғалім үшінші d -орбитальдың қалғанын ескертіп, төртінші период элементтерінде энергетикалық деңгейшелердің толу ретін түсіндіреді: 4 s -->3 d -->4р. Мұнда периодтың басындағы екі элемент (калий жэне кальций) 4 s -орбиталін екі электронмен толтырады. Үшінші элемент скандийден бастап галлийге дейінгі он элементте электрондар сыртқының астындағы үшінші деңгейдің d -орбитальында орналасады. Ол орбиталь электронға толган соң гана 4-орбиталі алты электронмен толады. Бесінші периодта электрондардың орналасуы төртіншіге үқсас жүзеге асады: 5s ->5d->5p. Бүл екі периодта энергетикалық деңгейлерін электрондармен толтыратын элементтер саны 18-ге жетеді, s жэне р-дар басқа d-элементтер пай да болып, қосымша топшалар қүрайды.
Алтыншы жэне жетінші периодтарда электрондардың орналасуы бүлардан да күрделі, ягин мына ретпен жүреді: 6s 5d 4f 6р.
Бүл периодтагы  f -элементтер (лантаноидтер, актиноидтар) туралы түсінік жалпы химия курсында беріледі.
Периодтық заңды атом құрылысы тұргысыпан тусіндіру.Периодтық жүйе - периодтық заңның графикалық бейнесі, ол жеті период, сегіз топтан тұрады. Периодтар үлкен жэне кіші топтарға негізгі жэне қосымша топшаларға жіктеледі.
Элементтер қасиеттерінің периодты түрде өзгеруінің себебін түсіну үшін оқушылар ядро заряды мен сыртқы энергетикалык деңгейдегі электрон саны арасыпдагы тәуелділікті көрсететіп диаграмма сызады. Көлбеу бағытта ядро зарядының өсуі, тік бағытта электрон саны көрсетіледі. Сонда екінші және үшінші период элементтерінде сыртқы деңгейдегі электрон санының бірден сегізге дейін өсетіні байқалады. Бұл алдыңгы сабактарда сызылған валенттіліктің өзгеру графигіне сэйкес келеді. Сыртқы қабаттың электрондары валенттік электрондар деп аталады, екінші жэне үшінші периодтарда сегіз элементтен кейін қайталанады. Оттегі бойынша валенттілік сыртқы электрондардың санына, сутегі бойынша валенттілік сегізден сыртқы электрондар санын алғандағы айырмаға тең. Бұл заңдылық негізгі топшалардың элементтеріне гана тэн. Қосымша топшалардың элементтерінде валенттік электрондары сыртқы жэне сыртқының астындағы деңгейлерде орналасады. Периодта бейметалдық қасиеттердің күшеюі ядро зарядының өсуіне байланысты сыртқы деңгейдегі электрон санының артуымен және атом  радиусының  кішіреюімен  түсіндіріледі.Бұл  жағдайда ядро  мен электрондар  арасындағы  тартылу  күші  артады. 
Бір топта және топшада орналасқан элементтердің қасиеттерінің ұқсас болатын себебі электрондық қүрылымы, әсіресе сыртқы деңгейлерінің электрондық құрылысы ұқсас, мысалы, сілтілік металдарда: Li 2s1, Na 3s1, К 4s1, Rb 5s1, Fr 6s1;галогендерде: F 2s22p5, CI 3s23p5, Br 4s24p5,1 5s25p5. Бір периодтан екінші периодқа өткенде электрондар жаңа деңгейлерге орналасады, негізгі топ элементтерінің радиусы үлкейеді. Осыған орай металдарының электрон беру қасиеті күшейеді, бейметалдардьщ электронды қосып алу қасиеті кемиді. Бүл заңцылыққа қосымша топ элементтерінің бағынбайтынын айту қажет, оның себебі d-сығымдалу әсерінен атом радиустарының кішіреюінде.
Электрондық теория тұрғысынан периодқа жэне топқа анықтама беріледі. Период - электронмен толатын энергетикалыц деңгеіиіерінің саны бірдей элементтердің көлбеу қатары. Топ -энергетикалық деңгейлеріндегі валенттік электрондарының саны бірдей элементтердің вертикаль қатары. Әр периодтың үзындығы, үлкен период элементтерінің қасиеттеріндегі ерекшеліктер энергетикалық деңгейлердің толу ретімен түсіндіріледі. Мысалы 2,8,8,18,18,32 электрондар саны I - IV периодтардагы химиялық элементтердің санына сәйкес келеді. IV - V периодтарда 10 элемент d-орбиталын электрондармен толтырганда сыртқы деңгейдегі электрон саны түрақты күйінде қалады, сондықтан олардың металдық қасиеті де сақталады. Орбитальдағы электрон сандары артқанда қосылыстарында бейметалдық қасиеттер пайда болады.
Химиялық элементтердің электрондық қүрылымыньщ периодты түрде өзгеруі олардың жай заттары, оксидтері, негіздері, қышқылдары қасиеттерінің де периодты түрде өзгеруіне экеледі. Бірақ бұл өзгерістер жеке атомдардағы өзгерістерге қарағанда басқаша болып келеді. Өйткені оларға қосылыстардың кұрамындағы атомдар арасындағы химиялық байланыстың  сипаты,байланыс  энергиясы, заттың  түзілу  жылуы,т.б. әсерін  тигізеді. Бүл мәселені заттың құрылысы жэне химиялық байланыс өтілгеннен кейін периодтық жүйе түрғысынан кеңірек қарастырған жөн
                                                                               
 
.
Химиялың байланыс жэне зат құрыльшы теориялары пцргысынан оқушылардың периодтық заң туралы білімін қорыту. Периодтық заң химиялық элементтердің, олардан түзілетін жай жэне күрделі заттар қасиеттерінің өзгеру заңдылықтарын түсіндіреді. Әдетте, атом қүрылысы, молекула құрылысы, зат құрылысы үғымдарының арасына айқын шек қойылмай жалпылама айтылатындықтан, бүл саладағы оқушылардың білімі көмескі болып келеді. Элемент атомының қасиетін сол күйінде қосылысына апарып таңады. Мэселен, галогенсутек қышқылдардың қайсысы күшті деген сұраққа оқушылар, көбінесе, фторсутек кышқылының күші басым деген жауап қайтарады. Мүлың мэнісін анықтай келгенде фтор ең активті галоген, сондықтан оның қышқылы да күшті деп теріс түсіндіреді, молекулаларының арасында химиялық байланыс барын ескермейді. Қосылыстағы атомның қасиетін жеке күйіндегі атомның қасиетіне сайдырады.
Атом химиялық бөлінбейтін бөлшек, оның химиялық реакциялар кезінде сақталатыны жөніндегі түсінік химияның алгашқы тақырыбында калыптасады. Осыдан оқушыда химиялык эрекеттесуде атом өзгермейді деген үгым тумауы керек. Атом өзгереді, бірақ ол өзгеріс атомның ядросын қамтымайды, электрондар арқылы жүзеге асады. Электрондар атомдарды біріктіретін химиялық байланыстар түзеді, соның нэтижесінде молекула немесе молекуласыз қүрылысгы қосылыстар түзіледі.
Химиялық байланыстарды түзуге атомдардың қай электрондары қатысады? Мүны молекулалық орбитальдар жэне валенттік байланыс теориялары түсіндіреді. Молекулалық орбитальдар теориясы бойынша химиялық байланыстарды түзуге атомның энергетикалық деңгейлеріндегі барлық электрондар қатысады, атомдық орбитальдардан молекулалық орбитальдар пайда болады. Бүл теория мектеп курсында қарастырылмайды.

Орта мектепте оқылатын валенттік байланыс теориясы химиялык байланыстарды түзуге атомның сыртқы деңгейлерінде орналасқан валенттік электрондары гана қатысады деп есептейді. Байланыс түзген атомның қасиеттері бос күйіндегі атомнан басқаша болып келеді, өйткені электрон бүлттарының пішіні, кеңістікте орналасуы, тыгыздығы, т.б. өзгереді.
Молекула жэне кристалл атомдардың жай жиынтығы емес, жаңа қасиетке ие болған түзілістер. Олар атомдарда электрондар алмасуы немесе   ортақтасуы   арқылы   пайда  болады.   Молекула   немесе кристалдар түзілгенде энергия бөлінеді, оны қосылыстың түзілу жылуы деп атайды. Қосылысты қайтадан атомдарға ыдырату үшін түзілу жылуындай энергия жүмсалады, ол байланыс энергиясы делінеді.
Айтылғандар түрғысынан молекуланың, жай жэне күрделі заттар қасиеттерінің өзгеру заңдылықтары карастырылады.
Екінші период элементтері түзетін молекулалардың байланыс энергиясы кДж/моль деп беріледі.
Берилий жэне неон молекула түзбейді. Бу күйінде литий, бор, көміртегі молекулалары атомдарының арасында - бір, оттегінде - екі, фторда бір байланысы болады. Соған сэйкес байланыс энергиясы азотқа дейін артады да, оттегінен бастап кемиді. Байланыс энергиясының шамасы үлкен молекулалары түрақты: химиялық реакцияларга баяу кіріседі.
Молекуланың қасиетіне атомдағы бос энергетикалык деңгейшелер эсерін тигізеді. Периодтық жүйедегі заңдылықтарга Караганда фтор молекуласындағы байланыс энергиясы хлор молекуласындагыдан үлкен жэне қыздыруга тұрақты деп күтуге болар еді, бірақіс жүзһаде басқаша, фтор молекуласындағы байланыс энергиясы 159 кДж/моль, хлорда- 243 кДж/моль. Бүл хлор атомында бос түрған р-орбитальдар болуымен түсіндіріледі. Сыңар элект-рондар түзілетін бір ковалентті байланыстан басқа р-орбитальдар арқылы екі қосымша байланыс түзіліп, хлор молекуласы түрақтанады, байланыс энергиясы артады.
Алтыншы жэне бесінші негізгі топтардың элементтерін мысалга алып жай заттарының физикалық қасиеттері қүрылымына және молекулалық массаларына тэуелді екені түсіндіріледі.
Бүл мәліметтерден атомның ядро заряды өскенде радиусының артатыны, соган сэйкес жай заттарының агрегаттық күйінің газдан қаттыға дейін өзгеретіні көрінеді. Бүл өзгеріс галогендерде баяу, оттек топшасының элементтерінде секірмелі жүзеге асады. Мүның мәнісі атом радиустарының артуына байланысты молекуланың электрон бұлттары сиреп, ыгысуға бейім келеді де, ол полюстенеді, молекулалар арасында тартылыс күші пайда болады. Галогендерде молекуланың молшері үлкейгенде олар түзетін молекулалық кристалл торларының түрақтылығы артады, сондықтан иод - қатты, бром сүйық күйде кездеседі. Оттек топшасының элементтерінде оттегі мен күкіртте молекулалык тор, селен мен теллурда атомдық тор, полоний да металдық кристаллы қ торы бар, физикалық қасиеттері де соларга сэйкес өзгереді. Сонымен, заттьщ агрегаттык күйіоның қүрылымына тэуелді.
Жай заттар қасиеттерінің оның құрылысына тәуелділігі

Атомның ядро заряды
Атомның радиусы, нм
Жай заттьщ химиялык формуласы
Агре - гаттык күйі
Атомный заряды
Радиусы, нм
Жай заттьщ химиялык формуласы
Агрегаттык күйі
8
0,066
                                      о2
                                    газ
9
0,064
                                      Ғ2
                                    газ
16
0,104
                                     (S8)n
                                  қатты
17
0,099
                                     С12
                                    газ
34
0,117
                                      Se
                                  қатты
35
0,114
                                     Вг2
                                  сүйық
52
0,137
                                     Те
                                  қатты
53
0,133
                                      І2
                                  қатты
Периодта элементтердің ядро заряды өскенде күрделі заттарындағы химиялық байланыстын типі, кристалл торының түрі заңды түрде өзгереді.
Na20 MgO А1203 Si02	Р205   S03   С1207
 Атомдық тор	молекулалық тор
Мүндай заңдылық басқа периодтардан да байқалады. Иондық байланысы бар оксидтер - негіздік, ион-ковалентті байланысы бар оксидтер - амфотерлі, ковалентті байланысы барлары қышқылдық қасиеттер білдіреді. Сонымен, заттың құрылысы жэне химиялық байланыс теориялары тұрғысынан жай  және  күрделі заттардың  қасиеттерін  нақты  түсінуі  оқушылардың  периодтық заң  туралы  бідімін  тереңдетеді.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары
1. Периодтық заңның оқушыларға білім мен тэрбие беру жэне оларды дамытудағы маңызы.
* Периодтық заң мен атом қүрылысын оқытудың эдістемелік тәсілдерінің негізделуі.
* Оқушылар периодтық заңцы саналы қабылдауға қалай әзірленеді?
* Периодты зандылықты түсінуге қажетті атом қүрылысы жөніндегі мэліметтердің мазмұны мен көлемі туралы не айтуға болады?
* Периодтық жүйеге байланысты негізгі ұғымдар атом құрылысы тұрғысынан қалай қалыптастырылады?
* Периодтық заңның Д.И.Менделеев берген жэне қазіргі анықтамасын салыстырып, ұқсастығы мен айырмашылығын табыңыздар, олардың эрқайсысы оқушыларға қай кезеңде түсіндіріледі?

№10 дәріс Заттар құрылысы,валенттілік және тотығу дәрежесі туралы ұғымдардың қалыптасуы.
* Электронды және энергетикалық көрсетілімдер негізінде ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі.
* Заттардың қасиеттерінің олардың құрылысына тәуелділігін ашу.
Химиялық байлапныс және зат қурылымын оқып, уйренудің маңызы, орны және әдістемесі Химиялық байланыстар туралы оқу материалы мектептегі химия курсын гылымның алғы шебіне жақындатады, теорияның жетекші ролін ашып береді. Атомдардың молекулаларға жэне басқа күрделі бөлшектерге бірігу себебін түсіндіреді. Заттың құрылысы мен қасиеттерінің арасындағы себеп -салдар байланысын ашады. Химиялық қосылыстың реакцияға түсу бейімділігін сипаттайды. Химиялық байланыстар табиғатының бірлігі, санның сапаға ауысуы, мазмүн мен түр арасындағы тәуелділікті көрсетуге жәрдемдеседі.
Химиялық байланыс бүрынғы бағдарламаларда <<Периодтық заң жэне периодтық жүйе. Заттың қүрылысы>> тақырыбының қүрамында қарастырылды. Периодтық заң, атом қүрылысы, химиялық байланыс жэне зат құрылымының теориялары бір арада түйісіп, оқушыларға қиын тиеді. Жаңартылған жэне жаңа бағдарламаларда химиялық байланыс және заттың құрылымы жеке тақырып ретінде 8-сыныпта оқытылады.
Химиялық байланысты оқып-үйренудің екі әдістемелік тәсілі кездеседі. Бірінші тәсіл - химиялық байланыстың барлық түрлерін полюсті,  полюссіз және донор-акцепторлы ковалентті,  иондық, металдық, сутектік байланыстарды бір тарауда оқытуды көздейді. Мүлың кемшілігі оқушылардың тірек білімі жеткіліксіз, кейбір байланысты (донор-акцепторлы, металдық, сутектік) саналы тусінетін деректі материалдар оқушыларға элі белгісіз, оның үстіне түсіндірілгеннен кейін үзақ уақыт пайдаланылмай ұмыт болады.
Екінші тэсіл бойынша 8-сыныптағы арнайы тақырыпта тек ковалентті жэне иондық байланыстарды қарастыру ұсынылады. Байланыстың донор-акцепторлы механизмі 9-сыныпта азот тақырыбын, металдық байланыс металдар қүрылымы мен жалпы қасиеттерін өткенде беріледі. Сутектік байланыс 10-сыныпта органикалық химия курсын өткенде талданады.
8-сыныпта алдымен ковалентті, содан соң иондық байланыс өтіледі, иондық байланыс ковалентті байланыстың шегіне жеткен түрі есебінде қарастырылады. Әдістемелік эдебиеттерде және химияны оқыту сарамандығында химиялық байланысты оқып, үйренудің мына жоспары жиі қолданылады: 1) атомдардың молекулаларға немесе басқа агрегаттарға бірігу себебі; 2) байланыстың түзілу механизмі; 3) атомдар арасындағы әсерлесу күші; 4) анықтамасы; 5) осы типтегі байланысы бар заттардың мысалдары жэне сипаттамасы.
Осы жоспарға сәйкес ковалентті байланыснен таныстыру былай жүзеге асады. Оқушылардың электрондармен толуы аяқталған жэне аяқталмаған энергетикалық деңгейлер туралы білімі еске түсіріледі. Аяқталған деңгейлерде 2, 8, 18 электрондар орналасады, сыртқы деңгейі аяқталған элементтерге инертті газдар жатады. Басқа элементтер химиялық эрекеттесулер кезінде сыртқы қабатын аяқтауға тырысады, ол үшін электрондарды қосыи алады немесе беріп жібереді.
Ковалентті байланыстың түзілу механизмі оқушыларға эбден таныс сутегі, хлор, оттегі жэне азот молекулалары атомдарының арасындағы байланыстардың қалай түзілетінін талқылау арқылы түсіндіріледі. Символикалық көрнекілік, кесте жэне модельдер пайдаланылады. Сутегі молекуласының түзілу сызбанұсқасы мынадай:
н∙ + ∙ н -->н : Н
Әр сутегі атомындағы дара электрондардың жүптасуынан химиялық байланыс пайда болады. Осыған орай аттас зарядты электрондар қалайша жүлтасады деген сүрақ туады. Бүл қайшылықты түсіну үшін электронный толқындық табиғаты, бүлт түзетіні, спинінің болатыны ескеріледі. Сутек атомының жалгыз электроны шар тәрізді бүлт түзетіиі оқушыларға белгілі. Электрондарының спиндері қарама-қарсы сутегінің екі атомы бір-біріне жақындасқанда электрон бүлттарының түйіскен жерінде теріс зарядтың тығыздығы артып, атом ядролары сол араға тартылады. Бүл тартылыс аттас зарядталған электрондардың тебілу күшінен басым болғандықтан тұрақты молекула түзеді.
*****
Екіорталықты, екіэлектронды байланыс түзеді, 436 кДж/моль энергия бөлінеді. Сызбанүсқадағы екі толқынды сызық эр электрон екі атомнан да орын алатынын, электрон жұбы екі атомның да ядроларының төңірегінде айналатынын көрсетеді. Осындай электрондардың жүлтасуы арқылы түзілетін байланысгы ковалентті байланыс деп атайды". Оңайлатылған түрде ковалентті байланыстың түзілу сызбанүсқасын электрондарды нүктемен белгілеп жазады:
***
Бүл символдар дара жэне жұптасқан электрондардың санын, сутегі жэне хлор молекулаларында - бір ковалентті, оттек молекулаларында - екі, азот молекуласында үш байланыстар түзілетінін көрсетеді. Кейде байланыстагы электрон жүбының орнына сызықша қойып жазады:
Н-Н      C1-CI      0= О     N≡ N  
Түзілетін байланыс саны атомның коваленттік санын көрсетеді.
Мүғалім хлор, оттегі жэне азот молекулаларының түзілу сызбанүсқаларын сызып, ковалентті байланыстың бағытталуын, беріктігін, байланыс энергиясын айтады:
Н2	С12	02	N2
436 кДж/моль 243 кДж/моль 498,7 кДж/моль 945,6 кДж/моль
Келтірілген молекулалардың ішіндегі ең түрақтысы азоттың молекуласы, оны ыдырату үшін 945,6 кДж/моль энергия жұмсалады.
Полюссіз ковалентті байланысы бар қосылыстарға галогендер түзетін жай заттар, оттегі, күкірт, азот, фосфор, көміртегі және кейбір күрделі заттар жатады. Олардың кепшілігі газ түрінде кездеседі, суда аз немесе нашар ериді.
Полюсті ковалентті байланыстарды түсіндірмес бүрын электртерістілік туралы үғым қалыптастырылады. Соңғы кезге дейін электртерістілік атомның өзіне электрондарды тарту қабілеті деген сапалық түсінік беріліп келді. Оның сандық мэндері келтірілмей период жэне топ бойынша өзіеруі артады жэне кемиді деген сездермен сипатталды. Дегеимен бірқатар мүгалімдер салыстырмалы электртерістілік атомдардың химиялық қасиеттерін сандық жагынан сипаттайтынын ескеріп, өз тәжірибелерінде ііайдаланды. Г.Е.Рудзитис, Ф.Г.Фельдман оқулығында жиі кездесетін химиялық элементтердің салыстырмалы элсктртерістілігі кесте түрінде (1989, 126-бет) келтірілген. Салыстырмалы электртерістілік II период элементтерінде литийдегі бірден фторда тортке дейін өседі. Топ бойынша литийдегі бірден рубидийде 0,7-ге дейін, фтордағы төрттен иодта 2,5-ке дейін кемиді. Жаттап алу үшін анықтама ретінде пайдаланылатын бүл сандар химиялық байланыстардың типтерін жэне механизм ін түсінуге үлкен пайдасын тигізеді. Электртерістілігінің сан мэні бірдей атомдар - полюссіз ковалентті, аздап айырмасы болатын атомдар - полюсті ковалентті, үлкен айырмасы бар атомдар иондық байланыстар түзеді. Полюсті ковалентті байланыс түзілу механизмі жағынан полюссіз байланыстарға үксас, мысал ретінде периодтық жүйеде қатар түрған фтор, оттегі жэне азот элементтерінің сутектік қосылыстары қарастырылады. Бұл қосылыстардағы байланыстарды түзуге фтордың бір р-электроны, оттегінің екі р-электроны, азоттың үш р-электроны қатысады. Электрон бүлттарының түйісіп қаптасуынан түзіген электрон жүптары электртерістілігі басым атомдарға қарай ойысып орналасады:
**
Бүл қатарда электрон жұбы электртерістілігі үлкен фтор атомына күшті тартылады. Жазылған формулалар атомдардың байланысу ретін ғана көрсетеді, ал кеңістікке орналасуын білдірмейді. Үш атомнан тұратын молекулаларда атомдар бір сызықтың бойында немесе бұрыш жасап орналасуы мүмкін:
О═С═О     
    О
Н     Н
Төрт атомнан тұратын молекулалардың пішіні жазық (SO3) немесе пирамида тэрізді (NH3, РН3) болып келеді.
Иондық байланыстың түзілуі натрий хлоридін мысалға алып түсіндіріледі. Хлор қызған натриймен эрекеттеседі, сондықтан химиялық реакцияның энергетикалық жағына көңіл аударылады.
* Жылудың әсерінен натрий жай заты атомдарының арасындағы байланыс үзіледі, энергия жұмсалады - (- q1)
* Натрий атомынан электронды бөліп, оң зарядталған ион түзуге энергия жұмсалады  -  
(- q2) Na [0] - le° --> Na[+]
* Хлор молёкуласы атомдарға ыдырайды, бүл да жылу сіңіретін әрекет - (- q3), С12 = 2C1
[4] Хлор атомы электрон қосып алып, энергия бөледі - (+q4 хлорид ион түзіледі: С1°+1е -->СГ
5. Екі ион бір-біріне тартылып, натрий хлоридінің кристалдарын түзгенде энергия бөлінеді - (+qs). Реакцияның жалпы жылу эффектісі мынадай болады:
(- q1) + (- q2) + (- q3) + (+ q4) + (+ q5) < Q 
Иондар түзілу барысын түрліше өрнектеп жазады:
           Na (2, 8, 1) + С1 (2, 8, 7) -->Na+ (2, 8) С1 (2, 8, 8)

Na∙  + ∙Cl:-->Na+ :[Cl:]-
Иондар электростатикалық күш арқылы берік байланысады. Иондар арқылы байланысатын қосылыстарға металдар мен бейметалдардың қосылыстары, оттекті қышқылдардың тұздары, нағыз металдардың гидроксидтері жатады.
Донор-акцепторлы байланыс 9-сыныпта аммиактың химиялық қасиеттерін қарастырғанда түсіндіріледі. Аммиакты суда еріткенде гидроксид иондарының түзілетіні тәжірибе жүзінде дэлелденді, ол су молекуласынан протон бөлінуіне орай пайда болады. Ол протон аммиак молекуласына қосылып, аммоний катионын түзеді. Сызбанұсқасын сызу арқылы аммиак молекуласында төртінші байланыстың түзілу механизмі талқыланады. Аммиак молекуласының электрондық қүрылысының формуласы жазылады: н
	

Бүдан азот атомының электрон жүбы бөліске түспейтіні, сутегі протонының бос орбиталыінің осы электрон жүбымен байланысатыны байқалады.
Азот атомы электрон жүбын беріп донор, сутегі атомы оны қосыи алып акцептор қызметін атқарады, түзілген байланыс донор-акцепторлы ковалентті байланыс деп аталады. Түзілу механизмі өзгеше болғанымен бүл байланыстың аммоний ионындағы басқа үш ковалентті байланыстан айырмашылыгы жоқ екені анықталды.
Металдық байланыс туралы түсінік металдардың жалпы қасиеттсрін өткенде беріледі. Металдық байланыстың ковалентті жэне иондық байланыстарға үқсастығы мен айырмашылығы талданады. Металдық байланыс та ортақ электрондар арқылы жүзеге асады, бірақ олар белгілі бір атомдар арасында тұрақтанбаған. Металдық байланыс кезінде электрондар босауынан оң зарядталған иондар түзіледі, бірақ теріс иондар болмайды.
Органикалық химияны өткенде сутектік байланыстың түзілу механизмі қарастырылады. Ол үшін біратомды спирттердің гомологтық қатарын қарастырғанда газ күйіндегі өкілдерінің болмауы неліктен деген сүрақ қойылады. Дэл осындай сүрақ суға байланысты да туады. Екінші периодта оттегіне дейін түрган азоттың сутектік қосылысы, оттегінің төменгі жағында үшінші периодта орналасқан күкірттің сутекті қосылысы - газдар, солардың ортасында тұрған оттегінің сутегімен қосылысы - су, неліктен сұйық кұйінде кездеседі? Бұл сұрақтарға жауап алу үшін сутектік байланысқа түсінік беріледі.
Спирттің гидроксотобындағы сутегі атомын байланыстырушы электрон жұбы электртерістілігі басым оттегіне ойысқандықтан сутегі атомында оң заряд пайда болады. Оттегі атомында электрон тығыздығы артып, оның үстіне бөліске түспеген электрон жүптарының болуынаорай оттегінің атомы теріс зарядталады. Осыдан сутегінің атомы мен басқа молекулалардың оттегі атомдарының арасында тартылыс күші пайда болады.



Бүл тартылу сутегі арқылы жүзеге асатын болгандықтан, сутектік байланыс деп аталады. Формулада ол үш нүкте арқылы көрсетіледі. Ковалентді жэне иондық байланыстармен салыстырғанда сутектік байланыс өте әлсіз, бірақ молекулалар арасындағы ілінісу күшінен гөрі артық болып келеді. Су молекулаларының арасында сутектік байланыстар түзілетін болғандықтан сүйық күйінде кездеседі:




Н                                         Н
     0-Н...:0:...Н-О
/\
н   н

Сгіирттердің суда жақсы еруі сутектік байланыстар түзілуімен түсіндіріледі. Сутектік байланыс арқылы молекулалардың бірігуі, кристалдану, еру жэне көптеген биохимиялық эрекеттер жүзеге асады. Ақуызда жэне нуклеин қышқылдарында сутектік байланыстар түзіледі.
Химиялық байланыстардан кейін заттың қүрылымы туралы ұгым  қалыптастырады.   Заттардыц  құрылысы  оқылғанға  дейін оқушылар олардың физикалық жэне химиялық қасиеттерін сипаттаумен қанағаттанып келді, себептерін түсіндіре алмады. Табиғи таңбалар жүйесіне жатқызуға болатын заттың бірден көзге түсетін немесе өлшеп табылатын түрлерін белгіледі, мысалы агрегаттық күйі, балку жэне қайнау температураларының сандық мэндерінің себебі ашылмады. Ендігі жерде бұл қасиеттердің мэні заттың құрылымы арқылы, оның құрамына кіретін бөлшектердің табиғаты жэне өзара эсері арқылы түсіндіріледі.
Модельдерді, кестелерді, техникалық қүралдарды жэне заттардың үлгілерін пайдаланып, кристалл торлардың типтері жөнінде нақтылы үғым қалыптастырылады. Жай заттарда молекулалық, металдық жэне атомдық, күрделі заттарда молекулалық, атомдық жэне иондық торлар болатыны аныкталды.
Молекулалық кристалл торы бар заттардан қатты күйіндегі иод жэне оттек қарастырылады. Мүндай торы бар заттардың молекулалары өзара өте элсіз молекулалык күштермен байланысатындықтан түрақсыз, үшқыш жэне балку температурасы темен болатыны айтылады. Молекулалық кристалл торы бар күрделі заттар да (хлорсутек, аммиак, т.б.) кэдімгі жағдайда газ немесе сүйык күйінде кездеседі.
Кристалл торларының түйіндерінде атомдар орналасатын заттардың мысалы ретінде алмаз жэне графит қарастырылады. Бүлардың балқу жэне кайнау температураларының жоғары екені айтылып, қаттылығы салыстырылады. Алмаз бен графиттің қаттылығындағы айырмашылығы атомдардың орналасу реті және тартылу күшіне байланысты түсіндіріледі. Металдардың оқушыларға күнделікті түрмыстан жэне бұрыннан белгілі қасиеттері металдық тордың ерекшеліктері арқылы нақтыланады.
Натрий хлоридінің кристалл торының моделін қарастыру арқылы иондардың орналасу реті түсіндіріледі. Натрийдің әр ионын хлордың алты ионы (NaCl6), хлордың эр анионын натрийдің алты катионы қоршап (Na6Cl) орналасады, пішіні текше, берік кристалл торы түзіледі. Сондықтан натрий хлоридінің, жалпы алғанда иондык кристалл торы бар заттардың балку жэне қайнау температуралары жоғары болады.
Оқушылардың химиялық байланыс жэне заттың құрылымы туралы білімін қорыту кезінде мыналарга баса назар аударылады.
Химиялық байланыстың барлық түрлері электрондар арқылы жүзеге асады. Элемент атомдарының электртерістілігіндегі айырмашылықтарына қарай полюссіз, полюсті және иондық байланыстар түзіледі.                                            
                 Ғ : Ғ                Н:Ғ
                  Полюссіз                     полюсті

* Металдар атомдарының арасында металдық, бейметалдар атомдарының арасында полюссіз ковалентті, қалған жағдайларда полюсті ковалентті байланыстар түзіледі. Таза күйінде иондық байланыс кездеспейді. Мэселен, натрий хлоридінде 80% иондық жэне 20% коваленттік, хлорсутек молекуласында 18% иондық, 82% ковалентті байланысы болатыны анықталган.
* Бір период элементтері түзетін бинар қосылыстардағы байланыстың типі жэне қасиеттері заңды түрде өзгереді.
LiF BeF2    BF3 CF4 NF3 OF2              F,
 С02   N205 
әлсіз полюсті
Иондық      полюсті ковалентті полюссіз коваленттіLi20	BeO	          B203
Күшті        полюсті             аз полюсті полюсті      
негіздік      амфотер         
оксидтер   оксид                                                                                            

                                                                 қышқылдық оксидтер

4. Негіздік топтың бейметалдары түзетін үш қосылыстарда  элементтердің  реттік  нөмірі артқанда  химиялық байланыстардың полюстілігі артады 
Су, фторсутек, аммиак, т.б. молекулалары сутектік байланыстар түзіп ассоциациялануға бейім келеді.
  NH3          Н2О      HҒ
РН3 AsH3
H2S
H2Se
Н2Те
    HСІ 
     HBr     полюстілігі артады
     HI
                   
   

5. Заттың қасиеттері' химиялық байланыстарының типіне, кристалл торларының түріне тәуелді болады. Полюссіз ковалентті, атомдық жэне металдық байланысы бар қосылыстар суда аз ериді немесе іс жүзінде ерімейді. Полюсті ковалентті және иондық кристалл торлары бар заттардың көпшілігі суда жақсы ериді.
Валенттілік ұгымының қалыптасуы жэне дамуы. Валенттілік ұғымы химия гылымының дамуында маңызды роль атқарады, ал атом-молекулалық ілім салтанат құруының маңызды буыны болды, эквивалент және еселік қатынас заңдарын түсінуге жэрдемін тигізеді. Химиялық тектестіктің мэнін ашуға мүмкіндік берді. Химиялық қүрылыс теориясы жасалуының алғы шарттарының бірі болды. Периодтық идеясының қалыптасуына септігін тигізді.
Химия ғылымы тарихында валенттілік ұғымы дамуының төрт кезеңі атап өтіледі: 1) ұғымның шығу жэне қалыптасу кезеңі (1850-1850), 2) құрылымдық теория кезеңі (1861-1895); 3) координациялық теория 
және үлес валенттілік кезеңі; 4) электрондық теория кезеңі. Бүл кезеңдер химияны оқыту барысында белгілі дэрежеде қайталанады.
Валенттілік ұғымы оқушыларға химиялық тілді саналы меңгеруге, химиялық реакциялардың нэтижесінде шығатын күрделі заттардың құрамын болжай білуге көмектеседі.
Валенттілік мектептегі химия курсында 1958 жылға дейін 7-сыныптағы <<Сутегі. Су>> такырыбында оқытылып келді. Алдыңғы үш тақырыпта кездесетін химиялық формулаларды оқушылар жаттап алуға мәжбүр болды. Сондықтан валенттілік үғымын ертерек пайдалану үшін алдымен <<Оттегі. Оксидтер>>, содан соң <<Химиялық алғашқы үғымдар>> тақырыбына ауыстырылды.
Валенттілікті бірден электрондық теория түрғысынан оқыту туралы ұсыныстар жиі кездесіп жүрді, бұл мэселе Н.С.Ахметов, Л.М.Кузнецова оқулығында жүзеге асты.
Мектеп сарамандығында қолданылған жэне қазір пайдаланылатын химия бағдарламалары мен оқулықтарында алдымен валенттіліктің эмпирикалық түсінігі беріледі, содан соң электрондық
табиғаты түсіндіріледі.
<<Химиялық алғашқы үғымдар>> тақырыбында валенттілікпен таныстыру үшін екі сабақ өткізіледі. Бүған дейінгі сабақтарда оқушылар атом, химиялық элемент, химиялық элементтің таңбалары, құрам түрақтылық заңы жэне химиялық формула ұғымдарымен танысады. Осылардың ішінен жаңа материалды саналы түсінуге кажетті тірек білімді еске түсірген соң мүғалім оқушыларға химиялық      таңбалары      таныс  элементтердің  сутегімен    қосылыстарының формулаларын тақтага жазыи, сапалык жэне сандық құрамын анықтауға тапсырма береді:
НС1	Н20        NH3        СН4
Оқушылар хлор сутегінің бір атомын, оттегі екі атомын, азот үш атомын, көміртегі төрт атомын қосып алғаны жөнінде қорытынды жасайды. Осы қорытындыға сүйеніп, валенттілікке бір элемент атомының басқа элемент атомдарының белгілі бір санын қосып алу қасиеті деген анықтама беріледі. Валенттілік терминінің мағынасы, химиялық формула бойынша элемент атомының валенттілігін анықтау ережесі түсіндіріледі. Валенция - латын сөзі, қазақша күш деген мағынаны білдіреді. Мүны нақтылай түсу үшін қарастырылган сутекті қосылыстардың шарстерженді модельдері көрсетіледі.
Н
I
Н-С-Н
I
н
                                                                 Н 

НС1	Н-О-Н	Н- N - Н






Әр стержень, формуладағы сызықша атомының валенттілігін белплейді.

Кейбір элемент атомдарының қосылыстарындағы
валепттілігі
Валенттілік шамасы
Металдар
Бейметалдар
Бір валентті
Na, К, Ag, Си
H, CI
Екі валентті
Mg, Са, Ва, Си, Hg, Fe, Zn, Sn
0, s
Үш валентті
Pb, Al, Cr, Fe
N
Төрт валентті

С, S, Si
Бес валентті

N,P
Алты валентті

S



	





Элементтің атом  саны  мен  валенттілігінің көбейтіндісі валенттілік  бірлігінің  жалпы  саны  деп  аталады.Қосылыстағы бір элемент  валенттілік бірлігінің  жалпы  саны екінші  элемент валенттілігі бірлігінің жалпы санына тең болады, мысалы метандағы сутегінің төрт атомында 4-1 =4 бірлік бар.

Элементтердің валенттілігін сутегі, оттегі немесе валенттілігі белгілі басқа элемент бойынша табады. Осыдан кейін химиялық формула бойынша валенттілік табуға жаттығулар орындалады. Анықтама ретінде пайдалану үшін келесі сабақтарда кездесетін химиялық элементтердің валенттіліктерін кесте түрінде береді. Кейбір элементтердің валенттіліктері түрақты, басқаларының валенттіліктері ауыспалы болатынына назар аударылады.
Кестені пайдаланып, химиялық формулалар құруға жаттығулар жүргізіледі, формула құрудың алгоритмі түсіндіріледі:

1)	химиялық таңбалар жазу	NaO   MgO      АlО
                                                                      І ІІ             ІІ ІІ         ІІІ  ІІ
2)	элементтердің валенттіліктерін қою  NaO             MgO      АlО
                                                                      1 жэне 2      2 жэне 2	3 жэне 2
3)	валенттілік сандарының ең кіші
еселігін табу	2        2                6

* ең кіші еселікті элементтердің                2:1     2:2         6:3
 валенттіліктеріне бөлу	2:2       2:2        6:2

* алынған сандарды индекс түрінде жазу Na20 MgO   А1203
Біртіндеп алгоритмнің жеке бөліктері бірігіп қысқарады да, іс жүзінде орындалады. Валенттілік туралы бірінші тақырыпта қалыптасқан ұгым келесі тақырыитарда дамытылады. Бұл тақырыпта валенттіліктің себебі жэне табиғаты түсіндірілмейді. Оқушылар валенттілікті элемент атомының қасиеті деп түсініп, формула бойынша элементтің валенттілігін табуды жэне валенттілікке сүйеніп формула құруды үйренеді.
<<Оттегі. Оксидтер. Жану>> тақырыбында бірінші кезеңде калыптасқан валенттілік үғымы нығаяды. Оқушылар тэжірибелердің нәтижесінде алынған оксидтердің қүрамын өрнектеп жазуды үйренеді. Элементтердің валенттілік мүмкіндігін іске асыру жөнінде алғашқы түсінік алады:
               IV                    IV
C+02=C02    S + 0 = S02          ЗҒе+202 ═Ғе304 
ҒеО        Ғе203
Оттегінде жанғанда көміртегі ең жоғары валенттілігін, күкірт төртке тең валенттілігін, темір екі түрлі валенттілігін көрсетеді.
<<Сутегі. Қышқылдар. Тұздар>> тақырыбында валенттілік үгымының анықтамасына өзгеріс енгізіледі. Активті металдардың қышқылдармен әрекеттесу реакцияларын талдау қышқылдардан натрий бір атом сутегін, мырыш - екі атом, алюминий үш атом сутегін ығыстыратынын көрсетеді. Осыған орай валенттілік бір элемент атомының басқа элемент атомдарының белгілі санын қосып алу ғана емес, қосылыстағы орнын басу қасиеті екені айтылады. Атомдар тобы - қышқыл қалдықтарының валенттілігі жөнінде алғашқы үғым беріледі. Қышқыл қалдықтарының жэне металдардың валенттігі бойынша тұздардың формуласын қүру алгоритмі түсіндіріледі, жаттығулар орындалады.
<<Су. Ерітінділер. Негіздер>> тақырыбында оқушылар гидроксотоптьщ валенттілігі жөнінде түсінік алып, негіздердің химиялық формулаларын қүруды үйренеді.
<<Бейорганикальгқ қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі білімді қорыту>> тақырыбында алдыңғы тақырыптарда валенттілік туралы қалыптасқан білім мен білік кеңінен пайдаланылып жетілдіріледі, жаттыгулар орындау үшін қолданылады.
<<Периодтық заң және периодтық жүйе. Атом құрылысы>> тақырыбында валенттілік периодтық заңды қорытып шығару үшін пайдаланылады.
R20 RO R203 R02 R2Os R03 R207 
                                    RH4 RH3 RH2 RH 
Валенттіліктің сан мэні элементтің периодтық жүйссіндегі орнына, атомның электрондық қүрылысына тэуелді екені жэне валенттік электрондар жөнінде үғым қалыптасады. Валенттіліктің электрондык, теориясы бойынша коваленттік жэне электроваленттілік жөнінде түсінік беріледі.

II о0+-                     НС1   н2   С12   NaCl

Коваленттік электрон жүбын түзуге жүмсалатын электрондар санымен, электроваленттілік атомының берген немесе қосып алған электрондар санымен анықталады. Кейіннен бүл түсінік оң, теріс жэне нөл валенттілік болмайтыны жөніндегі көзқараспен алмастырылды.   Валенттілік   химиялық   байланыстың   санымен анықталатын болды.
<<Химиялық байланыс заттың қүрылысы>> тақырыбында валенттілік жэне химиялық байланыс үғымдары ұштастырылады. Кейбір қосылыстардағы элементтердің валенттілігін анықтағанда қайшылықтар байқалады. Мәселен, азот қышқылында азот бес валентті делінеді.
***
Электрондық формулаға қараганда азот оттегі атомдарымен бес электрон жүбы арқылы байланыскан, азоттың сыртқы екінші қабатына он электрон келеді. Екінші электрондық қабатта сегізден артық электрон орналасуы мүмкін емес, оның үстіне азот атомындағы 2s[2] электрон жүбын ажырату үшін көп энергия жұмсау қажет. Сондықтан азот қышқылының электрондық формуласы:

Бақылау сурақтары
* Орта мектептің химия курсында химиялық байланыс туралы ұғымның орны, оқытылу реті қалай анықталған?
* Коваленттік байланыс туралы ұғым қалай қалыптасты-рылады?
* Иондық байланысты оқыту әдістемесінің ковалентті байланыспен таныстыру эдістемесінен айырмашылығы қандай?
* Заттың қүрылымы мен қасиеттерінің арасындағы байланыс қалай ашылады?
* Валенттілік үғымының ғылымдағы жэне химияны оқыту барысындағы маңызы қандай?
* Валенттілікпен алғашқы таныстыру қалай жүзеге асады?
* Валенттілік үғымын қалыптастыру жэне дамыту кезеңдері қандай?
* Элемент атомдарының тотығу дэрежесімен таныстыру әдістемесі жэне бүл үғым қалай пайдаланылады?
* Валенттілік, тотығу дәрежесі жэне химиялык байланыс үғымдарының өзара тәуелділігін қалай түсіндіру керек?
	

№11 дәріс Химиялық реакциялар туралы ұғымды дамыту.
* Электронды теория,энергетика және кинетика негізінде химиялық реакциялар туралы ұғымды дамыту.
* Химиялық процестерді басқару түсінігінің қалыптасуы,
ХИМИЯЛЫҚ РЕАКЦИЯ ҮҒЫМЫНЫҢ МАЗМҮНЫ. Зат жэне химиялық реакция - химия ғылымының анықтамасына кіретін іргелі үғымдар, өзге аса маңызды үғымдар осы екеуінен туындайды. Заттар химиялық элементтердің қосылыстары болып табылатындықтан, бүлардың қатарына химиялық элемент ұғымын да жатқызады. 11-тарауда қарастырғанымыздай, химиялық реакциялар кезінде бастапқы заттар реакция өнімдеріне айналады. Бүл айналулар элемент атомдарының арасында жүзеге асады. Орта мектептің химия курсының алғашқы сабақтарында заттар жэне олардың қасиеттері жөнінде түсінік берілісімен химиялық реакция туралы ұғым қалыптастырылады. Содан соң зат жэне реакция туралы білім элемент жэне атом ұғымдарын енгізу үшін пайдаланылады. Бұдан кейінгі оқу материалдарында осы үш ұғым жарыса қалыптасып, бірін-бірі толықтырып, кеңейтіп және өрбітіп отырады.
	Химиялық реакциялар туралы к-үрделі ұғым жүйесіне кіретіндер: заттардың реакцияға түсу бейімділігі, реакцияның басталу жэне жүру жағдайлары, реакцияның сыртқы белгілері, реакцияның жылдамдығы, реакцияның мэні жэне жүру механизмі, реакцияның жүру заңдылықтары, химиялық реакциялардың жіктелуі, химиялық реакциялардың сандық көрсеткіштері, химиялық реакциялардың зертханада және өндірісте пайдаланылуы, реакцияның энергетикалық эффектісі.
Бүлардың бәрі бір-бірімен тығыз байланысты жэне эрқайсысы жеке ұғымдарға жіктеледі. Реакцияласушы жүйе деп аталатын бастапқы заттар агрегаттық күйіне қарай біртекті жэне әртекті деп жіктеледі. Мүлың өзі гомогенді жэне гетерогенді реакциялар типін ажыратуға себепші болады. Бастапқы заттар кез келген реакцияға түсе бермейді, белгілі бір заттармен ғана эрекеттесуге бейімділігін танытады.
Бүл бейімділік заттың қүрамы мен қүрылымына тэуелді. Заттың күрылысы арқылы реакцияның мэні мен жүру механизмі түсіндіріледі.Химиялық реакциялардың басталуы мен жүруі реакцияласушы жүйенің күйіне, ондағы заттардың құрылысына байланысты. Кэдімгі жағдайда кесек күйіндегі заттар бір-бірімен эрекеттеспейді, реакция басталу үшін қажетті жағдайлар тудырылуы керек, олар: заттарды майдалау немесе еріту арқылы жанасу беттерін үлғайту, қыздыру, жарық жэне электр энергиясын беру, т.б.Химиялық реакциялардың жүргені сыртқы белгілерінен білінеді, олардың ең бастысы - жаңа заттар түзілуі. Жаңа заттардың пайда болғаны агрегаттық күйінен, түсінен, иісінен жэне жылу мен жарық шығуынан білінеді. Бүл табиғи таңбалар жүйесіне жататын белгілердің мағынасы реакциялық мэні мен механизмі арқылы түсіндіріледі.
Химия тарихында реакцияның мәні тәжірибе-аналитикалық, химиялық атомистика, термодинамикалық көзқарастар, атом қүрылысының теориясы жэне иондық теория, электрондық теория тұрғысынан түсіндірілген болатын. Орта мектептің химия курсында реакция үғымының даму қисынын айқындағанда осы теориялық кезеңдер ескеріледі. Алдымен тәжірибелер жасау арқылы бастапқы заттардан жаңа заттар түзілгені немесе химиялық құбылыс туралы үғым беріледі. Содан соң мэні атом-молекулалық ілім тұрғысынан түсіндіріледі. Бүдан кейін химиялык реакциялардың энергетикасы, кинетикасы және химиялық тепе-теңдік өтіледі. Ақырында химиялық реакциялардың мэні мен механизмі электрондық жэне иондық теориялар тұрғысынан талданады.
Химиялық реакциялардың жүру жылдамдығы заттардың табигатына, эрекеттесуші заттардың концентрациясына, температураға тәуелділігін көрсететін заңдылықтар түрғысынан оқылады.
Химиялық реакциялардың сандық көрсеткіштері құрам түрақтылық заңы, масса сақталу заңы, көлем қатынас заңы, Авогадро заңы жэне реакциялардың жылу эффектісімен сипатталады. Бүл сипаттау халықаралық өлшемдер жүйесі - моль және т.б. ұғымдармен тығыз байланысты түрде жүзеге асады.
Химиялық реакциялардың жіктелуі айтылып өткен үғымдардың бәріне негізделеді.
Реакцияның эр типінің бірнеше түрі болуы ықтимал, мысалы алмасу реакциялары, бейтараптану, гидролиз, т.б. болып жіктеледі.
Химиялық реакциялардың сандық көрсеткіштері немесе масса сақталу заңына, реакцияласушы жэне шыққан заттардың мольдік қатынастарына, реакцияның жылу эффектісіне негізделеді.
Химиялық реакция ұгымын ойдағыдай қалыптастырудың шарттары: 1) химиялық реакциялар туралы үғымдар жүйесін мұғалімнің жете түсінуі; 2) химиялық реакция туралы эр кезеңде берілетін білім, білік жэне дағдыны дидактикалық талаптар тұрғысынан іріктеу; 3) химиялық эксперимента жэне өзге оқыту қүралдарын тиімді таңдау; 4) оқушыларды химиялық құбылыстарды бакылай білуге жоспарлы түрде үйрету; 5) заттармен жэне қүрал-жабдықтармен жұмыс істей білуге үйрету; 6) бақылауларын түсіндіре білуге үйрету; 7) бақылауды түсіндірудің теориялық деңгейін біртіндеп көтеру; 8) химиялық реакциялармен таныстырғанда мәселелік жэне зерттеу эдістерін жиі қолдану, окушылардың 
Жіктеу негізі
Реакцияның типі
1. Бастапқы заттар мен реакциядан
Қосылу, орынбасу,
шыққан заттардың саны
айрылу, алмасу
2. Жылу эффектісі
Экзотермиялық

Эндотермиялық
3. Реакцияның бағыты
Қайтымды

Қайтымсыз
4. Катализатордың қатысуы
Катализдік

Бейкатализдік
5. Элемент атомдарының тотығу
Тотығу-тотықсыздану
дәрежесінің өзгеруі
Алмасу
6. Әрекеттесуші жуйенің бастапқы
Гомогенді
күйі
Гетерогенді
7. Заттың сапалық кұрамының өзгермеуі
Аллотропия


Изомерлену

Иондық

Радикалдық
8. Реакция механизмі

17-кесте. Химиялық реакциялардың жіктелуі
өздігінен істейтін жүмыстарын тиімді ұйымдастыру.
Оқушылардың жеке химиялық реакцияларды жалны жоспарға сэйкес сипаттап дағдыланганы жөн. Жалпы жоспардың мынадай болуы мүмкін: реакцияға кіріскен жэне шыққан заттардың құрамы мен қасиеттері; реакцияның мэні; реакцияның химиялық теңдеуі; химиялық реакция басталу жэне жүру жағдайлары, реакцияның сыртқы белгілері; реакцияны жасау техникасы, реакцияның типі және түрі, реакцияның қолданылуы. Бұл жалпы жоспар химияны оқытудың эр түрлі теориялық кезеңдерінде өзгеріске үшырап отырады. Мэселен, реакцияның мэні атом-молекулалық, химиялық байланыс, электрондық жэне иондық теориялар түрғысынан түсіндіріледі. Осыған орай реакцияның молекулалық, электрон баланс, толық иондық, қысқа иондық, электрон-иондық теңдеулері жазылады.

Химияльщ реакция үгымының атом-молеқулалық іпім гщргысынан дамуы. Химиялық реакция туралы бастапқы үғым <<Химиялық алғашқы үгымдар>> тақырыбында қалыптасатыны 11-тарауда айтылды. Мұнда химиялық реакциялардың физикалық құбылыстардан айырмасы, жүзеге асу жағдайлары, сыртқы белгілері туралы, қосылу, айрылу жэне орын басу реакциялары жайында алғашқы қарапайым түсінік беріледі. Оқушылар реакцияның сандық сипаттамаларымен танысады.
Келесі оттегі, сутегі элементтерін және олардың химиялық қосылыстарын өткенде, бейорганикалық заттардын маңызды кластары туралы білімді қорытындылағанда бұл түсінік кеңейіп одан әрі дамытылады.
Оттегі тақырыбында оқушылар бастапқы заттардың біреуі ретінде оттегінің жай заты қатысатын химиялық реакциялардың жүру жағдайларымен, мэні, энергетикасы және типтерімен танысады. Заттардың оттегімен қосылуы тотығу деп аталатыны, тотығу басталу үшін жылу берілетіні, басталғаннан кейін жылу шығарылатыны, реакцияның жылу эффектісі, термохимиялық теңдеулер бойынша есептеулер туралы алғашқы ұғым алады. Ауамен салыстырғанда таза оттегінде реакцияның шапшаң жүретініне, кейбір айрылу реакцияларының жылдамдығына эсер ететін арнайы заттардың (катализаторлардың) қатысуымен жүзеге асатынына көздері жетеді.Оттегімен қосылу кезінде көп мөлшердс жылу бөлінетіндіктен жанатын заттардың көпшілігінің отын есебінде қолданылуымен жэне отын түрлерімен танысады. Отынның алынған массасынан қанша жылу бөлінетінін есептейді. Оттегін алумен байланысты оқушылар айырылу реакцияларының нақтылы мысалдарын қарастырады. Ю.В. Ходаков жэне т.б. оқулығында оттегі алынуының - бір, Г.Е. Рудзитис, Ф.Г. Фельдман оқулығында бес мысалы талданады. Әдістемелік тиімділігі жағынан алғанда мектептен алынып қалған сынап (II) оксидінің, үш зат түзілетін перманганаттың айырылу реакцияларының тендеулерін жазудың қажеті шамалы. Судың, сутегі асқын оксидінің, егер көрсетілетін болса гана Бертолле тұзы айрылу реакцияларының теңдеулерін талқылау жеткілікті.
Сутегін жэне қышқылдарды өткенде оқушылар орынбасу реакциясы жөнінде білімін нығайтып, алмасу реакциясы туралы жаңа үғым алады. Мүғалім бүл екі реакцияның үдсастығы мен айырмашылығына оқушылардың назарын аударады. Мүлы маңызды эдістемелік мэселенің бірі деп қарау керек, өйткені кіретін жэне түзілетін заттар санының бірдей болуына байланысты оқушылар орынбасу жэне алмасу реакцияларын шатастырып жүреді. Бүл тақырыпта металдардың активтік қатары жөнінде берілетін үғымға сүйеніп, оқушылар металдар мен қышқылдар арасындағы реакциялардың жүру мүмкіндігін болжап үйренеді және болжауларын тэжірибелер арқылы тексереді. Сутегінің оттегінде жануын талқылағанда реакцияның жылу эффектісі ұғымы дамытылады, қопарылыс жэне экологиялық таза отын жөнінде алғашқы түсінік беріледі. Қышқылдардың химиялық қасиеттерін откенде реакция кезінде түсін өзгертетін заттар - индикаторлар қарастырылады. Мыс (II) оксиді мен сутегінің арасындағы орынбасу реакциясын көрнекі көрсеткенде тотығуға кері - тотықсыздану реакциясы түсіндіріледі. Бүл арада есте болатын нәрсе, тотығу - бір тақырыпта, тотықсыздану - скінші тақырыпта, олардың анықтамалары зат деңгейінде беріледі. Бүдан оқушыларда тотыгу мен тотықсызданудың әрқайсысы өз алдына жүре алатын дербес реакциялар деген үғым тумауын қадагалау керек.
<<Су жэне ерітінділер, негіздер>> тақырыбында алмасу реакцияларының аса маңызды бір түрі - бейтараптану реакциясы туралы үғым қалыптасады. Негіздер мен қышқылдардың, сілтілер мен қышқылдык оксидтердің арасындагы алмасу реакцияларының мысалдары қарастырылады. Бір-біріне қарама-карсы реакциялар -судыц анализі мен синтезі талданады. Тэжірибе жүзінде заттың қүрамына кіретін элементтердің масса үлестерін есептеу арқылы химиялык формула табу әдісі көрсетіледі. Орынбасу жэнс қосылу реакциялары жөніндегі оқушылардың білімі толықтырылады, қосылу реакцияларының бір түрі гидраттану туралы жаца үғым беріледі, бұл бейорганикалық қосылыстар арасындагы генетикалық байланысты түсінудің негізін құрайды.
Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі білімді атом-молекулалық ілімнің түрғысынан қорытқанда химиялық реакциялар туралы оқушылардың алдыңгы төрт тақырыпта алган білімі бір жүйеге түсіріледі. Әр класқа тән жалпы реакциялардың жүру мүмкіндігін болжай алатын дэрежеге көтеріледірганикалық қосылыстар арсындағы химиялык реакциялардың молекулалық теңдеулерін сауатты жазуға үйренеді. Моль үғымын пайдаланып, реакциялардың химиялық жэне термохимиялық тендеулері бойынша есептеулер жүргізеді.

Электрондық көзқарас түргысынап химиялың реакция ұгымының дамуы. Заттардың құрылысы өтілгеннен кейін химиялық реакция ұғымының мазмүны мен көлемі туралы оқушылардың білімі тереңдейді. Химиялық реакция үғымына жаңа анықтама беріледі, атомнан төменгі деңгейде жүретін айналулар химиялық реакцияларға жатпайтыны айтылады. Оқушылардың түсінігін нактылау үшін өтілген жэне жаңа білімнің арасындағы байланысын тудыратын кесте сызылады.
Үш құбылысты салыстырып, оқушылар атомдар арасындағы химиялық байланыстары өзгеретін, бірақ атом ядролары сақталатын кұбылыстар химиялық реакциялар деп аталатыны жөнінде қорытындыға келеді. Химиялық реакциялар кезінде бастапқы заттар бөлшектерінің арасындагы химиялық байланыстар үзіледі, реакциядан шығатын заттардың бөлшектері арасында жаңа химиялық байланыстар түзіледі. Химиялык байланыстарды үзу үшін энергия жүмсалады, жаңа байланыстар түзілгенде энергия бөлінеді. Реакцияныц жалпы жылу эффектісі осы екеуінің ара қатынасына тэуелді екені айтылып, реакцияныц мэні мен жылу күбылысының арасында байланыс тудырылады. Химиялык реакциялар энергиясы қолайлы байланыстар түзілу жағыиа қарай жүреді, реакция кезінде бастапқы заттардың қүрылымы және қасиеттері өзгереді.
Осы көзкарастар түргысынан оқушылардың бастапқы заттардың қүрамына кіретін атомдардан жаңа заттардың молекулалары түзілетіні туралы түсінігі кеңейіп, жаңа сатыға көтеріледі. Реакцияға молекулалық құрылысы болмайтын химиялық қосылыстар да қатысып, жаца заттар түзілетініне көздері жетеді. Сөйтіп, химиялық реакциялардың мэнін үғыну атом-молекулалық деңгейден электрондық деңгейге түсіп тереңдейді.
Оқушылар химиялық реакциялар кезінде элементтердің сақталатыны жонінде қорытындыга келеді, оны нақтылау үшін оқушыларға таныс бір элементтің химиялық реакциялары еске түсіріледі:
12	3	4
Cu->CuO ->CuS04-> Cu(OH)2 ->CuO -> Си
те. Физикалық жэне химиялық қүбылыстардың үқсастығы мен айырмашылығы

Қүбылыс
Жаңа зат түзілуі
Химиялық байланыс
Атом ядросының өзгеруі
1.	Физикалық
2.	Химиялық


3.	Ядролық
Түзілмейді Түзіледі


Түзіледі
Өзгермейді Өзгереді Жаңа байланыс түзіледі 
Өзгереді
Өзгермейді Өзгермейді


Өзгереді

Жай зат күйіндегі мыс атомдарының арасында, металдың оттегі молекуласындағы атомдар арасында полюссіз ковалентті химиялық байланыстар бар, олар бөлме температурасында бір-бірімен әрекеттеспейді. Мысты қыздырганда химиялық байланысы үзіледі, қызған мыспен жанасқан оттегінің де ковалентті байланысы бұзылып, мыс пен оттегінің арасында иондық байланыс түзіледі, оксид пайда болады. Қалған реакцияларда мыс пен басқа бөлшектер арасындагы химиялық байланыстар өзгеріске ұшырайды. Мыс элементі оксид қүрамынан мыс (II) сульфатына, одан мыс (II) гидроксидіне, гидроксид айрылғанда оксидке ауысып, ақырында бос металл күйінде қайтадан бөлініп шығады. Химиялық озгерістер электрондық деңгейлерде жүзеге асып, ядро өзгеріске үшырамайтындықтан мыс химиялық элементі 5 реакцияда сақталады.
Электрондық теория түрғысынан түсіндірілетін химиялық реакциялардыц ең маңызды тобы - тотығу-тотықсыздану реакциялары. Тотығу-тотықсыздану реакцияларының мэнін төрт түргыдан қарастырады: 1) электрондар алмасуы; 2) электрондар тығыздығының өзгеруі; 3) элемент атомдары тотығу дэрежелерінің озгеруі; 4) стехиометриялық валенттіліктің өзгеруі. Оқулықтар мен оқу-эдістемелік қүралдарында осының тортеуі де кездеседі.
Химиялық байланыстар тұрғысынан реакцияларды кеңірек түсінгенде электрон қатысынсыз жүзеге асатын реакциялар болмайтыны   белгілі   болды.   Мәселен,   тотығу-тотықсыздануға жатқызылмайтын электролиттік диссоциациялану кезінде бастапқы заттардағы иондық жэне полюсті байланыстардың электрондары босап, иондар мен су молекулалары арасындағы байланыстарды түзуге (гидраттану реакциясына) қатысады. Сондықтан тотығу-тотықсыздану реакцияларын элементтердің тотығу дэрежелері озгере жүретін реакциялар деп анықтаған дұрыс. Бүл реакциялардың негізгі үғымдары: элементтер атомдарының электртерістілігі, тотығу дәрежесі, тотыксыздану, тотықтырғыш жэне тотықсыздандырғыш.
Тотығу-тотықсыздану реакцияларының негізгі үғымдарын игеру барысында оқушыларда мынадай білім мен білік қалыптасады.
* Периодтық жүйедегі орны бойынша элементтің электртерістілігін анықтау жэне салыстыру. Электрондардың ауысу бағытын бағдарлай білу.
* Тотықсыздандырғыш пен тотықтырғыш ролін нақтылы түсіну. Реакция кезінде тотықсыздандырғыш тотығады жэне өзінің тотығу дәрежесін осіреді, тотықтырғыш тотықсызданады, өзінің тотығу дэрежесін кемітеді. Реакция нэтижесінде тотықсыздандырғыш әлсіздеу тотықтыргышқа, тотықтырғыш элсіздеу тотықсыздан-дырғышқа айналып, кері қасиеттерге ие болады. Бүған назар аударудың оқушыларда ғылыми материалистік көзқарас қалыптастыру үшін маңызы зор. Әдетте, тотықтыргыш пен тотықсыздандырғыштың осы реакция кезіндегі әрекеті айтылады да, оқушыларда сыңар жақты үғым қалыптасады.
* Қосылыстагы элементтердің тотығу дәрежелерін аныктай білу. Екі элементтен түратын қосылыстарда электртерістілігі басым элементтің тотыгу дэрежесі - теріс, екіншісінікі - оң болады. Осы қагидаға сәйкес металдардың қосылыстардағы тотығу дэрежелері -оң, бейметалдардың тотығу дэрежелері теріс болады. Үш элементтен түратын оттекті қышқылдарда жэне олардың тұздарында элементтердің тотығу дэрежелері оттегі бойынша анықталады. Оттегінің фтормен қосылысындағы тотығу дэрежесі +2, қалған элементтермен қосылыстарында -2. Сутегі мен металдың жэне орталық элементтің тотығу дәрежесі оң болады. Қышқылдарда сутегінің тотығу дэрежесі - плюс бір, оттегінде минус екі болғандықтан іс жүзінде орталық элементтің тотығу дэрежесін табуға тура келеді, мысалы:
+1х  -2
H2S03
Қосылыстағы элементтердің оң және теріс тотығу дәрежелерінің қосындысы нөлге тең: 
2∙ (+1) + х + 3 ∙ (-2) = 0 бүдан х-+4. Күкіртті қышқылдағы күкірттің тотығу дэрежесі - плюс төрт.
* Қосылыстағы жэне бос күйіндегі тотығу дэрежелеріне қарап, элемент атомдарын білдіретін тотықтырғыш жэне тотықсыздандырғыш қасиеттерін жорамалдай білу. Құрамында тотықтыргышы немесе тотықсыздандыргышы бар қосылыстың түсетін реакцияларын және олардың өнімін бағдарлау.
* Тотығу-тотықсыздану реакцияларының түрлерін ажырата білу: а) тотықтырғыш бір заттың, тотықсыздандырғыш екінші заттың қүрамында кездеседі (молекулааралық тотығу-тотықсыздану реакциялары); ә) тотықтырғыш пен тотықсыздандырғыш бір заттың құрамына кіреді (молекула ішіндегі тотыгу-тотықсыздану реакциялары); б) бір элементтің атомдары әрі тотықтырғыш, эрі тотықсыздандырғыш қызметін атқарады (өзін-өзі тотықтыру-тотықсыздандыру).
* Тотығу-тотықсызданудың электрондық мэнін түсіну. Оттегін - тотықтырғыш, сутегін тотықсыздандырғыш деп қарайтын тар ұгымиың мағынасын кеңейтіп, мүндай қасиеттер барлық атомдарда болатынына көз жеткізу. Бүрын тотыгу жэне тотықсыздану реакциялары жекелеп қарастырылганымен бүл екеуі бір процестің екі жағы екеніп, бірінсіз-бірі жүзеге аспайтынын түсіну.
Тотығу-тотықсыздану реакциялары кезінде электрондар эрдайым бір атомнан екінші атомға толық ауыса бермейтінін ескеру. Ковалентті байланысы бар молекулалар түзілгенде электрондардың ыгысуы ғанаіске асады.
Тотығу-тотықсыздану реакцияларының теңдеулерін қүрастыра білу. Дәстүрлі эдістеме бойынша бұл теңдеулерді қүру үшін оқушылар мынадай іс-эрекеттерді жүзеге асырады:
а)	бастапқы заттардың формулаларын плюс белгісімен тіркеп жазу;
ә) формулаларына қарап, тотыктырғыш пен тотықсыздандырғышты тауып, тотығу дәрежелерін қою;
б)	реакция кезінде тотыгу дэрежелерінің қалай өзгеретінін бағдарлау, соларға сэйкес түзілетін реакция өнімдерінің формулаларын жазып, электрондық теңдеу құру.
в)	реакцияға кіріскен жэне шыққан заттар бейтарап болатынын ескеріп, тотығу  дәрежелерінің ескен жэне кеміген шамаларын табу,олар өзара тең болуы тиіс;
г)	теңдеуге коэффициенттер қою.
Осы айтылғандарға сүйеніп, жоғарғы сызбанұсқада келтірілгенмыс элементінің қатысуымен жүзеге асатын тотығу-тотықсыздануреакцияларыныц теңдеуін жазып көрсетуге болады.

a)Cu + 02-->	
ә)Сu° + 02-->
	
Си 2+     20-2
                                    +2  -2
б) Сu + О2 -->СuО	
в) Сu - 2е- -->Сu[+2]
             о             0        +2-2	
г) 2Сu + 02 -->СuО	
  02 +4е--->20-2
Бұл реакцияда мыс - тотықсыздандырғыш: Cu°-> Cu+2 дейін тотыгады, оттегі - тотыктырғыш, өзі О0->>О"2 дейін тотықсызданады. Реакция нэтижесінде түзілген мыс тотықтыргыш қасиетке ие болып, тотыксыздану реакциясына түседі.
СuО+ Н2 = Сu + Н20   Сu[+2]+2е- --> Сu°
Сутегі тотыксыздандыргыш ролін атқарып өзі Н° -->Н+1 дейін тотығады.
Электрондық теория тұрғысынан химиялық реакцияларды үлкен екі топқа біріктіреді: 
1) элементтердің тотығу дәрежесі өзгеріп жүретін реакциялар - тотығу-тотықсыздану реакциялары; 
2) элемент атомдарының тотығу дэрежелері өзгермей жүретін реакциялар -алмасу реакциялары оқушыларга бұрыннан таныс, заттардын саны бойынша ажыратылатын қосылу, айрылу, орынбасу, алмасу реакциялары мэні жағынан осы екі топтың біреуіне жатқызылатыны айтылады. Мәселен, мыс элементінің қатысуымен жүретін реакциялардың типтерін кесте түрінде жазып, бүган көз жеткізуге болады.
Бірінші қосылу, үшінші жэне алтыншы орынбасу реакциялары заттардың тотығу дәрежелері өзгеріп жүретіндіктен молекулааралық тотығу-тотықсыздану реакцияларына жатады. Оқушыларға белгілі айрылу реакцияларының көпшілігі де осы тұрғыдан қарастырылады, мысалы:
Сl +5 +6е--->СГ'
2КСЮ3 = 2КС1 + 302
ЗО-2  -  6е--->30°
Мұнда тотықтырғыш - хлор атомдары жэне тотықсыздандырғыш -оттегі атомдары бір заттың құрамына кіреді, молекула ішіндегі тотығу-тотықсыздану реакцияларына жатқызылады.
Хлордың сумен эрекеттесуін талдағанда оқушылар бір элемент атомдарының өзін-өзі тотықтыру - тотықсыздандыру қасиетімен танысады:

о	-1   +1
С12+ Н20=КС1+ НСІ О

Хлордың бір атомы электронын беріп тотығады, екінші атомы электронды қосып алып, тотықсызданады. Хлордың сутегімен әрекеттесу реакциясын талқылағанда оқушылар химиялық реакциялардың радикалдық механизмімен танысады. Тіке түскен жарықтың эсерінен қоспадағы хлордың молекуласы сыңар электроны бар атомдарға ыдырайды:
   hv
С120 --> Сl∙ + ∙ С1

Бұл молекуламен салыстырғанда энергиясы көп бөлшектер - атом радикалдар деп аталады, сутегінің молекуласымен әрекеттесіп, сутегі атомының радикалын бөліп шығарады: Н2+ ∙С1 = НС1 +∙ Н Сутегі радикалы хлор молекуласын бұзып,тізбекті реакция жүзеге асады.
Галогендер тақырыбында оқушылар хлор атомы - тотығу дэрежесінің өзгеруімен танысады.

                                                                               
-1
0
+1
+5
+7
                                                                               
Н С1 
МеСІ
С12;
С12О
НС10	   
КС10
СС103  
Cl207 
НС104 
КС104
Бұлардың эрқайсысы бір жагынан - хлордың туындысы, екінші жағынан бос күйіндегі хлор алатын қосылыстар ретінде қарастырылады.
1.	Хлор металдармен, сутегі және басқа бейметалдармен,галогенидтермен эрекеттескенде тотығу дәрежесін минус бірге дейінтөмендетеді. Бұлар орта мектептің химия курсында едэуір толықөтілетін тұз қышқылы жэне оның тұздары. Тұз қьшіқылындағыхлорды Бертолле тұзымен КС103 тотықтыру арқылы бос күйіндегіхлор алынады:
6НС1 + КСЮ - ЗС12 + КС1 + ЗН20 
Тұз қышқылындағы хлор - тотықсыздандырғыш, Бертолле тұзындагы хлор тотықтырғыш қызметін атқарып тотығу дэрежелерін нөлге дейін өзгертеді. Металл хлоридтеріндегі хлордың тотығуымен оқушылар электролиз құбылысын өткенде танысады.
2.	Хлордың хлорлылау және хлорлау қышқылдарын түлдарынадейін тотығуы жэне хлоридтерге дейін тотықсыздануы сілтілердіңбейметалдармен орекеттесу қасиеті ретінде қарастырылады:
о
2КОН + С12 - КСЮ + КС1 + Н20 t°
6КОН + ЗС12 = КСІО3 + 5KC1 + ЗН20
3. Хлор (VII) оксиді жэне хлор қышқылы туралы деректер валенттілік жэне периодтық заң туралы ұғым қалыптастыру үшін пайдаланылады.
Курстың эр жерінде өтілген хлор жэне басқа элементтердің қосылыстары туралы оқу материалын электрондық теория түрғысынан жүйеге түсіріп, біртұтас үгым қалыптастыру арқылы химиялық реакция ұғымын тереңдету жэне дамыту мүғалімнің міндеті.
Химиялық элементтердің тотығу дәрежесі өзгермей жүретін реакциялар туралы уғьш электролиттік диссоциациялау теориясын өткеннен кейін дамытылады, реакциялардың иондық механизмі жөнінде түсінік беріледі.

Иоидық теория тургысынан химиялық реакция ұгымының дамуы. Электролиттік диссоциациялау теориясы өтілгенге дейін химиялық реакциялардың механизмін түсіндіру үшін оқушылар атом жэне молекула үғымдарын пайдаланып келді. Химиялық реакциялардың молекулалық теңдеулерін жазды. Бұл тевдеулер молекулалық құрьілысы болмайтын заттар арасындағы реакциялардың мэнін нақтылы бейнелей алмады. Тұздар қатысатын алмасу реакцияларының ақырына дейін жүру жағдайлары оқушыларға беймэлім күйінде қалды. Ерімейтін қышқылдардың жэне негіздердің эрекеттесулері, түнбаның еру себентері түсіндірілмеді. Осылардың салдарынан оқушылар тэжірибеде жүзеге аспайтын рсакциялардың химиялық теңдеулерін жазып келді.
Бүл олқылықтарды болдырмаудың негізгі жолы - алмасу реакцияларының иондық механизмін оқушылардың жете түсінуі. Иондық реакциялардың мэнін түсіндіретін теориялық көзқарастың негізгі үғымдары: ион, катион, анион, ион алмасу, заттың иондық қүрамы, нашар диссоциацияланатын зат, сатылап диссоциациялану, гидролиз, т.б. Бұл үғымдарды саналы игеру нэтижесінде оқушылар мыналарды біліп алады:
* Иондық және полюсті ковалентті байланысы бар заттар суда ерігенде иондар түзіледі. Иондар арасындагы химиялық реакциялар түнба, газ жэне нашар диссоциацияланатын заттар түзеді.
* Қышқылдардың, негіздердің жэне тұздардың суда ерігіштігі кестесіне қарап, түнба түзілетінін жэне түзілмейтіні алдын ала болжауга болады. Ю.В. Ходаков (1988ж) оқулығында 10 анион мен
15 катионнан түзілетін қосылыстардың суда ерігіштігі берілген. Кестеден шығатын корытынды: а) азот қышқылының қалдығы, яғни нитрат анион жэне ацетат анион 15 катионның ешқайсысымен түлба түзбейді; э) хлорид ион тек күміс (Ag[+]) жэне қорғасын (Pb[2+]) катиондарьщен түнба береді; б) сульфат анион барий катионымен (Ва[2+]), иондар жеткілікті мөлшерде болса Ag[+], Са[2+], Pb2+ катиондарымен түнба түзеді; в) кремний қышқылы суда ерімейді, натрий жэне калий силикаттарынан басқа түздары түнбада жүреді; г) сульфид, сульфат, карбонат, фосфат аниондарының аммоний, натрий жэне калий катиондарынан басқа қосылыстары тұнбаға түседі; ғ) негіздерден сілтілік және сілтілік жер металдары мен аммоний сілтілерінен басқалары суда ерімейді. Ерігіштік кестесін түсіну жэне қолдана білу иондық реакциялардың теңдеулерін сауатты жазуға жэрдемдеседі.
* Түрақсыз қышқылдардыц аниондарына (S"[2], S03~[2], С03~[2]) сутегі катионы немесе гидроксоний ионы эсер еткенде газ түзіледі.
* Нашар диссоциацияланатын заттарға су, әлсіз қышқылдар мен негіздер жэне нашар еритін түздар жатады.
* Алмасу реакцияларының ақырына дейін жүру жағдайларын білу көптеген реакциялардың бір механизммен жүретінін түсінуге жәрдемдеседі, мысалы:
H2S04 + ВаС12 = ↓BaS04 + 2HC1
2Н+ + S042- + Ва2+ + 2СГ = ↓ BaS04+ 2Н+ + 2C1-
S042- + Ва2+= ↓ BaS04
K2S04 + Ba(N03)2 = ↓BaS04 + 2KN03
S042- + Ba2+= ↓ BaS04
H2S04 + Ba(OH)2 = ↓BaS04 + 2H20
S042- + Ba2+= ↓ BaS04 
Келтірілген үш алмасу реакциясының мәні бірдей, барий катионы мен сульфат анионы ерітіндіде кездесіп, қышқылда ерімейтін түнба түзеді. Бұл реакция барий мен сульфат иондары бар кез-келген ерітіндіде жүзеге асады. Сондықтан барий катионы сульфат анионы үшін, ал сульфат анионы барий катионы үшін реактив болып табылады. Осы заңдылыққа сүйеніп заттарды ажыратып танитын, сапалык құрамын анықтайтын, т.б. эксперимент есептері шығарылады.
6.	Оқушылар алмасу реакцияларының молекулалық, толықиондық және қысқаша иондық теңдеулерін жазып жаттығады. Натрийсульфиті мен түл қышқылының арасындағы реакцияның теңдеулері:
молекулалық Na2S03 + 2HC1 =2NaCl + Н20+ S02↑
Толық иондық 2Na++ S032- + 2Н+ +2Cl-=2Na+ + 2СГ + Н20+so2↑
Қысқаша иондық S03[2]- + 2Н[+]= Н20+ S02↑
7.	Ерімейтін негіз, қышқыл жэне түз қатысатынреакциялардың мәнін түсіндіруге және иондық теңдеулерін дұрысжазуға баса назар аударғаны жөн, мысалы:
а)	↓Сu(ОН) 2+2ІГ + S04[2]" = Cu[2+] + S04[2]"+ 2Н20↓Сu(ОН) 2+2Н[+] = Cu[2+] + 2Н20
э) ↓H2Si03+2Na+  +20H"=2Na++ Si032-+ 2H20
↓H2Si03 +20H- =Si032-+ 2H20
б)	↓СаС03 +2H+ +2N03- ═ Ca2++2N03- + 2H20+C02t↓CaC03 +2H+ = Ca2++ 2H20+C02↑
Бастапқы екі реакцияның қысқаша иондық теңдеулерінен бейтараптану реакциясы сутегі катионы мен гидроксид анионының арасында жүріп, негіз және қышқыл тұнбаларының иондарға ыдырайтыны көрінеді. Соңғы реакцияда карбонат ионды сутек катионы байланыстырып, тұрақсыз көмір қышқылы түзіледі, ол көміртек (IV) оксиді мен суға айырылады.
8. Ион алмасу жүзеге асатын реакциялардың толық жэне қысқаша иондық тецдеулерін жазып үйренетін жаттығуларды біртіндеп қиындату, олардың мазмүны мынадай болуы мүмкін: а) дайын күйінде берілген молекулалық теңдеуді толық және қысқаша иондық теңдеулер күйінде жазу; э) бастапқы заттары ғана берілген реакцияның молекулалық, толық жэне қысқаша иондық теңдеулерін жазу; б) іс жүзінде жүретін атаулары ғана берілген заттар арасындағы реакцияның үш түрлі теңцеулерін жазу; в) атаулары берілген заттар арасында алмасу реакциялары жүретінін немесе жүрмейтінін болжау, жүретіндерінің реакция теңдеулерін молекулалық жэне иондық түрде жазу; г) бастапқы заттардың біреуі жэне шығатын заттардың біреуі гана берілгенде реакция теңдеулерін құрастыру; ғ) иондардың ерітіндіде қатарынан жүру мүмкіндігін табу; д) берілген катионы жэне анионы бойынша бірнеше теңдеу құру; е) берілген иондарды түлбаға түсіретін бірнеше теңдеу жазу; ж) көрсетілген иондардың ерітіндіде барын білдіретін теңдеулер жазу; з) берілген затты мүмкін эдістермен алудың молекулалық және иондық теңдеулерін құру; и) қанық ерітінді мен берілген электролит арасындағы алмасу реакцияларының мүмкіндігін анықтау жэне реакция теңдеулерін жазу.
9.	Оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын тиімді ұйымдастыру. Тапсырмаларды қиындығына қарай жіктеп беру.Карточкалармен, перфокарталармен, көрнекі құралдармен жэнеоқулықтармен өздігінен жүмыс істету.
10.	Химиялық экспериментті кеңінен пайдалану. Ерітінділер арасындағы реакцияларды сынауықтарда және аз мөлшердегі реактивтермен зертханалық тэжірибелер түрінде өткізу. Іздеу жэнезерттеу сипаты бар жүмыстарды көбірек таңдау. Өтілген деректі материалдар негізінде эксперимент есептерін шығарту, оқушылардың логикалық ойлауын дамытуға баса назар аудару.
Химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары туралы ұғымның қалыптасуы. Галогендер жэне оттегі топшасы оқылғаннан кейін арнайы тақырыпта <<Химиялық реакциялардың негізгі заңдылықтары>> қарастырылып, химиялық реакциялардың жылдамдығы, катализ және химиялық тепе-теңдік түсіндіріледі.
Химиялық реакциялар жылдамдығын қарастырғанда оқушылардың алдында екі мэселе түрады:
1) химиялық реакцияның жылдамдығы дегеніміз не, ол сандық жағынан қалай сипатталады?
2)Химиялық реакцияның жылдамдығына қандай жағдайлар эсерін тигізеді, бүл эсердің мэнін қалай түсінуге болады?
Алғашқы мэселе оқушылардың физика пэнінен жэне осы кезеңге дейін химиядан алған біліміне сүйеніп шешіледі. Алдымен механикалық қозғалыстың жылдамдығын өрнектеу формуласы жэне оның өлшем бірліктері туралы білім еске түсіріледі. Соған сэйкес реакцияның жылдамдығын өрнектейтін формуланықорытып шығаруға тапсырма беріледі және нэтижесі талқыланады. Талқылау кезінде белгілі бір уақыт ішінде бастапқы заттардың массасы, бөлшек сандары кеміп, түзілетін заттардың бұл көрсеткіштерінің артатынына көңіл аударылады. Массаның өзгеруін пайдалану қолайсыз, кесімді уақыт ішінде реакцияға қатысатын заттар концентрациясының өзгеруімен пайдаланудың тиімді екені жөнінде қорытынды жасалады.

Реакцияның орташа жылдамдығын көрсететін формула қорытылып шығарылады:
                                       
                                       

Мүнда V - реакцияның жылдамдығы, C -концентрациясының озгеруі (С1 -С2), t - реакцияның жүрген уақыты (t2  -  t1). Әдетте, заттардың концентрациясы - мольмен, көлемі - литрмен, уақыт секундпен көрсетіледі, демек реакция жылдамдығының өлшемі - 1 моль/ (л-с).
Теориялық жағынан қорытып шығарылған ұтымды нақтылау үшін жаттығулар орындалады, мысалы: химиялық реакция А+В=2С сызбанұсқасына сэйкес жүреді. 10с өткеннен кейін А затының концентрациясы - 0,964 моль/л, 15 секундтан кейін 0,8 моль/л болады. Реакцияның орташа жылдамдығын есептеңіздер:

                    0,96моль/л - 0,8 моль/л.
V = С1 -С2     ═                                = 0,032 моль/(л ∙ с)
(t2  -  t1)	          15с-10с
Екінші мәселе - реакцияның жылдамдығына эсер ететін жағдайлар тэжірибе жүзінде шешіліп, сан жағынан қалыптасқан ұгымның негізінде талданады.
Химиялық реакциялардың жылдамдығына эрекеттесуші заттар табиғатының эсерін бақылау үшін зертханалық тэжірибе өткізіледі. Тәжірибеге түз қышқылының жэне сірке қышқылының бірдей мөлшері (концентрациялары мен көлемдері бірдей) алынады, оларга мырыш металының саны бірдей түйіршіктерін салып, бөлінетін сутегі жиналады (Хвш, 1974, №2). Жиналған сутегінің көлеміне қарап, оқушылар түз қышқылы құйылған ыдыста реакцияның шапшаң жүргенін байқайды. Барлық басқа жағдайлар бірдей болғандықтан, бұл айырмашылық қышқыл табиғатының ерекшелігімен түсіндіріледі.
Реакция жылдамдығының эрекеттесуші заттардың концентрациясына тэуелділігін түсіндіру үшін заттардың ауаға қарағанда таза оттегінде күшті жанатыны еске түсіріледі. Бұған қосымша күкірттің бірдей мөлшерін алып, көлемдері бірдей ьщыстағы ауада жэне оттегінде жағып көрсетеді. Күкірт ауада көплдір, оттепнде ашық көк түсті жалынмен жанады. Жалынның ашық көк түсі реакцияның тез жүріп, жылудың көп бөлінгенін көрсетеді. Оқушылар бұл құбылыстың себебін түсіндіреді. Реакция "ҮРУ Ү[ш]і[н] оттегі молекулалары күкіртпен жанасуы керек. Ауадағы оттегі молекулаларының саны 1/5 есе аз, оның күкіртпен түйісуі де соншама есе сирек болғандықтан, реакция баяу жүреді. Талқылаулар нэтижесінде реакцияның жылдамдығы эрекеттесуші заттар концентрациясының көбейтіндісіне тура пропорционал болатыны айтылады және формуласы келтіріледі. А + В =2С реакциясының жылдамдығы:
V = K[A]∙[B]
формуласымен өрнектеледі, мүнда [A] - А затының концентрациясы, [В] -В затының концентрациясы, К - жылдамдық түрақтылығы, эрекеттесуші заттардыд концентрациялары бірге тең жағдайга сэйкес келеді. Нақтылау үшін мысалдар келтіріледі: 2А + В = 2С сызбанұсқасына сәйкес жүретін реакцияның жылдамдығы А затыныц концентрациясын 4 есе арттырғанда калай өзгереді? Реакцияның бастапқы жыадамдығы V1 = К[А[2]]∙[В], концентрация өскеннен кейінгі жылдамдығы V2 = К[4А][2]∙[В]. Жылдамдықтың катынасы:
	V2/ V1= К[4А][2]∙[В]/ К[А[2]]∙[В]

Реакция жылдамдыгы 16 есе артады.
Әрекеттесуші       заттар       концентрациясыныц      реакция жылдамдығына   әсерін   зерттеп,   график   сызу   үшін   натрий тиосульфаты   мен   күкірт   қышқылының   арасындағы   реакция көрсетіледі. Реакцияның теңдеуі: Na2S203 + H2S04 = Na2S04 + S + H20 + S02
Реакцияның белгісі - сары түсті күкірт түнбасының түзілуі. Үш үлксн сынауыққа тиосульфат ерітіндісінің бірдей көлемі алынады. Бірінші сынауыққа қарағанда екіншісіндегі ерітіндінің концентрациясы - екі есе, үшіншісінде үш есе артық болады. Үшеуіне де күкірт қышқылының концентрациясы жэне көлемі бірдей ерітінділері күйылады, сынауықтарда тұнба түзілген уакыттарын белгілеп жазады. Абсцисса өсіне тиосульфаттың концентрациясын, ординат өсіне реакция жылдамдыгын салып, график сызады. Графиктенконцентрациясы артқанда реакция жылдамдығының артатыны айқын көрінеді.
Температураның әсерінен реакция жылдамдығының өзгеруі де тиосульфат пен күкірт қышқылы арасындағы реакция арқылы көрсетіледі. Ол үшін үш сынауықта натрий тиосульфатының 0,5 мольдік ерітінділері жэне үш сынауыкта күкірт қышқылының 0,5 мольдік ерітінділері эзірленеді. Бірінші сынауықтардағы тиосульфат жэне қышқыл ерітінділерін белме температурасында араластырып, түнба түзілген уақытты белгілейді. Екінші сынауықтағы ёрітінділерді химиялық стакандағы ыстық суға батырып, 10°С-ге дейін жылытып араластырады, түнба түзілген уақытты белгілеп жазады; сынауықтардың үшінші жүбындағы ерітінділерді 20°С-ге дейін қыздырып араластырады, тұнба түзілген уақытты жазады. Реакция жылдамдығының температураға тэуелділігін көрсететін график сызады. Оқушылар тәжірибе нэтижесін жэне графикті талдап, темнератураны эр 10 градусқа арттырғанда реакция жылдамдығы 2-3 есе өседі деген қорытындыға келеді. Мүның мэнісін мүғалім эрекеттесуші бөлшектердің активтенуі арқылы түсіндіреді.
Катализ  жэне  катализатор туралы  оқушылардың түсінігін дамыту  үшін  оқугпыларға белгілі  катализдік реакциялар жэне катализаторлар еске түсіріледі. Оларға сутегі пероксиді айрылуының күкірт (IV) оксидінің күкірт (VI) оксидіне тотығуының катализдік реакциялары, темір, платина жэне ванадий катализаторлары таныс. Осылардың негізінде тиімді катализаторды таңдап алу өндірістік жағдайларды реттеудің маңызды негізі екеніне назар аударылады. Күкірт (IV) оксиді тотығуының ең тиімді температурасы 400°С (99,2% тотығады). Реакция жылдамдығы платина катализаторын пайдаланғанда 350°С де, ванадий (V) оксидін қолданғанда 400°С кезінде, темір (III) катализаторында 550°С шамасында артады. Бүдан ең тиімді катализатор платина екені байқалады, бірақ ол өте қымбатқа   түседі,   сондықтан   көбінесе   ванадий   катализаторы қолданылады. Катализатордың эсер ету механизмін түсіндіретін теориялар    орта    мектепте    өтілмейтіндіктен,    жалпы    түрде қарастырылады.   Катализатор   реакция   нэтижесінде   өзгеріссіз қалғанымен аралық әрекеттерге қатысатыны айтылады. Мэселен, А + В =АВ реакциясы өздігінен жүрмейді, катализатор (К) қатысқанда, алдымен А + К=АК, содан соң АК + В = АВ + К сатылары бойынша жинақтап алғанда А+В-->АВ жүзеге асады. Катализдің түрлеріне қарай химиялық реакциялар гомогенді жэне гетерогенді деп жіктелетініне жэне олардың жүру ерекшеліктеріне назар аударылады.
Химиялық тепе-теңдік туралы алғашқы үғым оқушыларға бүрыннан таныс қайтымды реакциялар туралы түсініктеріне негізделеді. Күкірт (IV) оксидінің тотығуын мысалға алып, қайтымды реакция жөнінде түсінік беріледі. Реакцияның теңдеуі:
2S02 + О2 2S03 +Q
Жабық ыдыста қатты қыздырылған катализатор үстінен күкіртті газы бар оттегі қоспасын жібергенде, бүл газдардың эрекеттесуінен күкірт (VI) оксиді түзіледі де, температураның эсерінен айырылып, кері реакция жүреді. Уақыт өткен сайын тура жүретін реакцияның жылдамдығы кеміп, кері реакцияның жылдамдығы артады, өйткені бастапқы заттардың концентрациясы азайып, түзілетін заттардың концентрациясы өседі. Бір мезетте тура жүретін реакцияның жылдамдығы мен кері реакцияның жылдамдығы теңесіп, химиялық тепе-теңдік орнайды. Бүдан соң химиялык тепе-теңдіктің анықтамасы беріліп, жылжымалы сипаты айтылады. Мүның мэнісі реакциялар екі бағытта жүре береді, бастапқы газдардың қандай мөлшері реакцияға кіріссе, күкірт (VI) оксидінің соншама мөлшері айырылып шыгады.
Химиялық тепе-теңдікке концентрацияның жэне температураның эсері жөнінде үғым беріледі. Бастапқы заттардың біреуінің концентрациясын арттырғанда тура жүретін реакцияның жылдамдығы артады, химиялық тепе-теңцік реакция өнімі түзілетін бағытқа қарай жылжиды. Химиялық тепе-теңдікке температураның әсерін нақтылау үшін күкірт (IV) оксидінің эр түрлі температурадағы тотығу дэрежесі жөніндегі мэліметтер келтіріледі. Күкірт (IV) оксидінің 400°С температурада 99,2%, 500°С кезінде 93,5%, 600°С кезінде 73,0%, 1000°С кезінде 5% тотығады. Бүдан температура артқанда тотығудың баяулап, күкірт (VI) оксиді аз түзілетіні айқын көрінеді. Жалпы алғанда температура көтерілгенде химиялық тепе-теңдік эндотермиялық реакция жағына қарай ауысады.
Химиялық тепе-теңдікке қысымның эсері аммиак синтезін қарастырғанда талқыланады.
Катализдің түріне қарай реакцияласушы жуйенің сипаттамасы жэне реакцияның жүру ерекшелігі түсіндіріледі. Бүл тақырыптың соңында оқушылар мынадай қорытындыға келеді: 1) заттардың реакцияға бейімділігі қүрамына кіретін элемент атомдарының электртерістілігіне жэне тотығу дэрежесіне тэуелді болады; 2) химиялық реакциялардың жылдамдығына эрекеттесуші заттардың концентрациясы, температура жэне катализатор эсерін тигізеді; 3) химңялық тепе-теңдік концентрацияның, температураның, қысымның эсерінен жылжиды. Химиялық тепе-теңдік сырттан берілген жылуды сіңіретін, концентрацияны азайтатын, кысымды кемітетін жаққа карай ауысады.
Органикалық заттарды оқуға байланысты химиялық реакция үгымыныц мазмүны мен көлемі кеңейеді, химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары жөніндегі білім дамиды. Химиялык реакциялардың жылдамдығын езгертетіи оқушыларға бүрыннан таныс жағдайлардың үстіне қосылыстың байланыс энергиясы, электрондық жэне кеңістік қүрылысыныц әсері жөнінде үғым қалыптастырылады.
Органикалық заттар молекулалары атомдарының арасындагы ковалентті байланыстар берік болғандықтан, оларды үзу үшін катализаторлардың жиі қолданылатыны айтылады. Түзілетін аралық қосылыстар жайлы түсінік беріледі, катализдік реакциялардың механизмі қарастырылады.
Қаныққан көмірсутектердің химиялык қасиеттерін өткенде орынбасу реакциясының бос радикалдык, қаныкпаган көмірсутектерде қосылу реакцияларыныц иондық механизмі туралы түсінік дамытылады.
Оқушыларға бүрыннан белгілі химиялық реакциялардың типтері жаңа түрлерімен толысады. Оқушылар гидрогендеу жэне дегидрогендеу, гидраттау жэне дегидраттау, эфирлену жэне гидролиз - кереғар реакциялармен танысады. Органикалық қосылыстар қатысатын орынбасу, қосылу жэне айырылу реакцияларының ерекшеліктерін, сарамандықтағы және өндірістегі маңызын аныгырақ меңгереді. Жаңадан изомерлену, полимерлену, поликонденсациялану реакциялары жөнінде ұғым алады, органикалық заттардың сан алуандығы мен олардың мәнін түсінеді.
Бақылау сүрақтары
* Химиялық  реакция  туралы  ұғымның  жеке  бөліктерін көрсететін сызбанүсқа сызыңыздар.
* Атом-молекулалық ілім түрғысынан химиялық реакция үғымы қалай дамиды?
* Электрондық көзқарас тұрғысынан химиялық реакцияның мэні мен механизмі қалай түсіндіріледі?
* Химиялық реакциялардың журу заңдылықтары туралы үғым қалай қалыптастырылады?
* Химиялық реакция үғымы иондық теория тұрғысынан қалай дамиды?
* Органикалық химияны өткенде химиялық реакция ұғымы қалай дамиды?
* Химиялық реакция туралы білім қалай қорытылады?

№12 дәріс Ерітінділер және теориялар негіздерін оқыту әдістемесі.
* ЭДТ негізінде қышқылдар,негіздер және тұздар туралы білімді дамыту,
* Молекулалы кинетикалық және химиялық теориялар негізінде еру механизмін ашу. Ерітінділер концентрациясы туралы мәліметтер.
Ерітінділермен алгашқы таныстыру. Оқушылар судың еріткіш қасиеті және ерітінділер туралы қарапайым түсінікті табиғаттану курсынан жэне күнделікті тұрмыстан біледі. Ерітінділер химиялық жағынан жүйелі түрде 8-сыныптағы <<Су. Ерітінділер. Негіздер>> тақырыбында оқытылады. Бүл тақырыптың мақсаты судың еріткіш қасиетіне сүйене отырып, ерітінді ұғымын саралау, қоспа мен химиялық қосылыс арасынан ерітінділердің алатын орнын көрсету. Ерітіндіден туындайтын ерігіш, ерігіштік, ерігіштік коэффициенту ерітіндінің концентрациясы, қанық ерітінді, қанықпаған ерітінді, сүйық, қою ерітінді үғымдарын нақтылы қалыптастыру, ерітінділердің өнеркэсіп, ауыл шаруашылығы, табиғат жэне тұрмыстағы маңызын ашып көрсету.
Ерітінділер туралы алғашқы үғым қоспалар мен ерітінділердің қасиеттерін салыстыратын тэжірибе арқылы қалыптастырылады. Оқушылар оздеріне үлестіріліп берілген немесе көрнекі көрсетілген дисперстік жүйелерді зерттеп, кесте түрінде жазады.
Тэжірибе нэтижесінде оқушылар эр текті қоспалар біраз түрғанда жеке     қүрамдас бөліктерге жіктеледі,  ерітінділер бір текті жэне тұрақты деген қорытындыға келеді. Бір тектілігі мен тұрақтылығы - нағыз ерітінділердің аса маңызды қасиеттері.

Дисперстік жүйелердіц аты
Кұрамы
Көріну шегі
Турақтылыгы
1 .Суспензия
Саз, су
Әр текті
Тұрақсыз
2. Эмульсия
Өсімдік майы
Әр текті
Тұрақсыз
3. Ерһінді
Су,
Темір гидроксиді
Бір текті
Тұракты
4.Ерітінді
Қант, су
Бір текті
Тұрақты
Ерітінділер неліктен бір текті болады? Бүл мәселе молекула -кинетикалық теорияның тұрғысынан түсіндіріледі. Еритін зат өзін қүрайтын ұсақ бөлшектерге дейін ыдырап, еріткіштің (судың) ішінде біркелкі таралады, яғни еру қүбылысы жүзеге асады. Бүдан еру қүбылысы оқушыларға бүрыннан таныс физикалық жэне химиялық құбылыстардың қайсысына жатады дегсн мэселе туады. Мұны шешу үшін үш тэжірибе көрсетіледі: қатты күйіндегі натрий сілтісінің суда еруі, күкірт қышқылының суда еруі, қатты күйіндегі аммоний нитратының суда epyf. Тәжірибе жасалған ыдыстарға, термометр немесе термоскоп батырылады. Алғашқы екі тәжірибеде жылу бөлінгенін, соңғы тэжірибеде жылу сіңірілгеніне термоскоп арқылы көз жеткізеді. Жылудың бөлінуі немесе сіңірілуі - химиялық қүбылыстың белгісі. Тэжірибелерді талқылау барысында мұғалім еритін заттың бөлшектерге ыдырауы физикалық қүбылыс екеніне, оған энергия жүмсалатынына, босап шыққан бөлшектердің су молекуласымен эрекеттесуі - химиялық қүбылыс, одан жылу бөлінетініне оқушылардың назарын аударады. Ерудің жалпы жылу эффектісі осы екеуінің ара қатынасына тәуелді. Талқылау нэтижесінде еру - физикалық-химиялық қүбылыс екені жөнінде қорытынды жасалып, ерітінді ұғымына анықтама беріледі. Ұғымның анықтамага кіретін негізгі белгілері: а) ерітінді біртекті жүйе; э) ерітінді еріткіш молекулаларынан және еріген зат бөлшектерінен түрады; б) еріткіш молекулалар мен еріген зат бөлшектері өзара физикалық жэне химиялық әрекеттеседі.
Еру құбылысымен байланысты негізгі ұғымдардың бірі -ерігіштік. Сапалъщ жагынан түсіндіргенде ерігіштік дегеніміз -еритін  заттың   еріткіште   біркелкі  таралуы.   Осы   қасиетіне байланысты заттар жақсы еритін, нашар еритін, іс жүзінде ерімейтін деп жіктеледі. Сан жағынан алғанда ери алатын заттардың еру қабілеті ерігіштік коэффициенті арқылы белгіленеді. Ерігіштік коэффициенте анықтау үшін температура, еріткіштің көлемі (100° мл), осы көлемде ери алатын заттың ең көп массасы ескеріледі жэне г/л көрсетіледі. Мысалы, 20°С температурада 1 л суда 2000 г қант, 2 г ғаныш, 0,0015 г күміс хлориді ериді. Оқушылардың түсінігін нақтылау үшін осы заттарды суда ерітіп көрсетеді. 20°С-де 100 г суда 20 г қант ериді, қант одан артық алынса ерімейді, тұнбаға түседі. Ғаныш жэне тэжірибеге алынған басқа заттар ерігіштік коэффициентіне сэйкес ериді. Бақылаулар нэтижесінде қанық, қанықпаған, сұйық жэне аса қанық ерітінділер жөнінде түсінік беріледі.
Қанық ерітінді үғымының негізгі белгілері: осы температурада, еріткіштің осы мөлшерінде зат одан әрі ерімейді. Осыған керісінше, қанықпаған ерітіндіде зат еруі жалгаса береді. Қаныққан жэне аса қанық ерітінділердің айырмасына көңіл аударылады. Қаныққан ерітінділердің бэрін аса қанық ерітінділерге жатқызуга болмайды. Заттардың ерігіштігі нашар болғандықтан, ғаныш пен күміс хлоридінің қанық ерітінділері сүйық ерітінділер болып есептеледі. Ерітіндінің сұйық немесе аса қанықтылығы ішіндегі еріген заттың массасымен анықталады.
Қанық ерітінді түсінігі ерігіштіктің анықтамасына кіреді. Ерігіштіктің температураға тэуелділігі 20-60°С аралығында калий нитратын еріту тэжірибесі арқылы дэлелденеді. Тэжірибе 20°С 31,6 г KN03, 30°С-де 45 г, 40°С-де 60 г, 50°С-де 80 г, 60°С-де 106 г KN03 еритінін көрсетеді. Көпшілік заттардың ерігіштігі температураны көтергенде артады, ол ерігіштік қисық сызығы арқылы өрнектеледі.
Бүл тақырыпта еріген заттың ерітіндідегі массалық үлесі және мольмен белгіленетін концентрациялар туралы түсінік беріледі. Ол үшін еріген заттың массалық үлесін табу формуласы бірнеше мысалдармен нақтыланады.
1-мысал. 291 г суда 9 г ас тұзы ерітілді. Ерітіндідегі еріген заттың массалық үлесін пайызбен табыңыздар.
Ш е ш у і. 1. Еріген заттың массалық үлесі (w) еріген зат (е.з.) массасының ерітіндінің жалпы массасына қатынасы бойынша анықталады, пайызбен көрсету үшін бүл қатынасты 100-ге көбейтеді:
w%═m(е.з.)∙100%/m(ерітінді)
* Ерітіндінің жалпы массасы m = 291 г Н20 + 9 г тұз =300 г.
* w% (NaCl)=9г∙100%/300г=3%
Ж а у а б ы. Берілген ерітіндідегі ас түзының массалық үлесі 3%. Бүдан соң жалпы массасы және массалық үлесі берілген ерітіндіні дайындау үшін қажетті еритін заттың және еріткіштің массасын табуға есептеулер жүргізіп, ерітінді эзірлеп көрсетіледі. Массалық улесі көрсетілген ерітінді эзірлеуге сарамандық жұмыс өткізіледі.
Химия зертханаларында мольдік концентрациясы көрсетілген ерітінділер пайдаланылады. Сондықтан соңғы бағдарламада мольдік ерітінділермен таныстыру көзделген. Мольдік концентрация (С) ерітіндінің бір литрінде еріген моль (v) санымен керсетіледі:

С═v/V═моль/л
     
Осы формула бойынша оқушылар еритін заттың массасын есептеп шығарады, мысалы: калий хлоридінің концентрациясы 0,25 моль 500 мл ерітіндісін эзірлеңіздер.
Ш е ш у і. а) калий хлоридініц мольдік массасын табамыз: М(КСІ) =39 + 35,5 = 74,5 г/моль
э) m(KCl) =M-v=74,5 г/моль-0,25 моль =18,6
б) 1 л 18,6 г, 0,5 л -де екі есе аз 18,6:2=9,3
Ж а у а б ы. 0,25 моль 500 мл ерітінді әзірлеу үшін 9,3 калий хлоридін алу керек.
Ерітінді үғымы - зат жэне химиялық реакция ұіымдарынан кейінгі ең маңызды үғым. Заттардың копшілігі ерітінді күйінде реакцияға түседі. Өнеркәсіпте, табиғатта және күнделікті түрмыста ерітінділердің маңызы орасан зор. Ерітінділерді білу коптеген заттардың (сілтілер, қышқылдар, оксидтер, түздар) қасиеттерін терең түсінуге, алмасу жэне тотығу-тотықсыздану реакцияларының мэнін айқындауға, химиялык реакциялардың қайтымдылығы жэне химиялық тепе-теңдік жонінде білімді дамытуға жэрдемдеседі. Сондықтан деректі жэне теориялық материалдардан оқушылардың әзірлігі жеткілікті деңгейге көтерілген соң электролиттік диссоциациялану тақырыбы отіледі.

Электролиттер теориясының орта мектеп курсындагы орны және оңыту эдістемесі. Ерітінділер туралы оқу материалы 1954 жылға дейінгі багдарламаларда 8 жэне 10-сыныптарда жеке тақырып ретінде оқытылып келген, 1954/55 жылы дербес тақырып түрінде қарастырылмай, басқа тақырыптардың ішіне енгізілді. 1960 жылдан бастап, арнайы тақырып ретінде 7 жэне 9-сыныптарда өтілді. 1986/87 оқу жылынан бастап 8 және 9-сыныптарда оқытылатын болды. 8-сыныптағы оқу материалының мазмүны, негізгі үғымдарын қалыптастыру мэселелері осының алдында баяндалды.
Оқушыларды электролиттік диссоциациялану теориясымен таныстырудың іс жүзінде қалыптасқан екі эдістемелік тәсілі бар. Бірінші тэсіл - ерітінділердің электр өткізгіштігін сынаудан бастап диссоциациялаудың механизмін түсіндіру, екінші тәсіл - алмасу реакцияларының ерекшелігін қарастырғаннан кейін ерітінділердің электрөткізгіштігін сынау.
Бірінші эдістемелік тәсілді пайдаланғанда химиялық байланыстардың типтері жэне бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі оқушылардың білімі еске түсіріледі. "Химиялық байланыстар типі эр түрлі заттар ерітінділерінің қасиеттері бірдей бола ма?"- деген мэселе қойылады. Мэселені шешу үшін белгілі бір негізге сүйеніп, таңдап алынған бейорганикалық жэне органикалық заттардың электрөткізгіштігі сыналады. Электроткізгіштікті сынайтын қүралдың құрылысы, сақтық ережелері түсіндіріліп, сынау нэтижесі кесте түрінде жазылады.
Тәжірибе бойынша оқушылар қорытынды жасайды: 1) жеке күйіндегі қатты (қант, түз, қышқыл, сілті) жэне сүйық заттар электр тогын өткізбейді; 2) органикалық заттардың (қант) ерітінділері электр тогын өткізбейді; 3) ас түзының, натрий сілтісінің жэне түз қышқылының ерітінділері электр тогын откізеді; 4) ерітінділері немесе балқыған күйінде электр тогын өткізетін заттар -электролиттер, өткізбейтін заттар бейэлектролиттер деп аталады; 5) түздардың, негіздердің жэне қышқылдардың ерітінділері электролиттергеАлынған заттар мен
Ток өткізуі
Жіктелуі
ерітінділер


1. Ac тұзы (қатты)
Өткізбейді

2. Таза су
Өткізбейді

3. Ac      тұзының
Өткізеді
Электролит
ерітіндісі


4. Қант (қатты)
Өткізбейді

5. Қант ерітіндісі
Өткізбейді
Бейэлектролит
6. NaOH қатты
Өткізбейді

7. NaOH ерітіндісі
Өткізеді
Электролит
8. HC1 ерітіндісі
Өткізеді
Электролит
Заттардың электрөткізгіштігін сынау

жатады. Иондық немесе полюсті ковалентті байланысы бар бұл заттардың электр тогын өткізу себебін түсіндіру үшін иондарга ыдырау механизмі түсіндіріледі.
Электрөткізгіиш сынаудан басталатын бұл әдістемелік тэсілді қолданғанда кейбір оқушыларда электролиттердің иондарга ыдырауы электр тогының эсерінен жүзеге асады деген пікір туады. Бұл қателікті болдырмау үшін екінші эдістемелік тәсілді пайдаланады.
Химиялық байланыстар және заттардың қүрылысы туралы тірек білім еске түсірілгеннен кейін мынадай мәселе қойылады: заттар ерітілмеген күйінде химиялық реакцияларға кірісе ме? Оқушылардың болжамын дэлелдеу үшін бірнеше тэжірибелер жасалады.
1-тәжірибе. Сынауықта 3 - 4 мл концентрлі күкірт қышқылына мырыштың 2-3 түйірін салады. Реакция жүргені байқалмайды. Қышқылды суда ерітіп, 2-3 түйір мырыш салады. Газ көпіршіктері бөлінеді, реакция қуатты жүреді.
2-тәжірибе. Концентрлі сірке қышқылын ацетонда ерітіп, метилоранж қосады. Ештеңе байқалмайды. Сірке қышқылын суда ерітіп, метилоранж ерітіндісін тамызады. Ерітінді қызыл түске боялады.
3-тэжірибе. Қатты күйіндегі кальций гидроксидімен фенолфталеинді араластырады. Өзгеріс байқалмайды. Кальций гидроксидін суда ерітіп, үстіндегі мөлдір ерітіндісін бөліп алады да, фенолфталеин тамызады. Ерітіндіде таңқурай жемісінің (малина) түсі пай да болады.
4-тәжірибе. Қатты күйіндегі натрий сульфаты мен барий хлоридін араластырады, ештеңе байқалмайды. Түздарды суда ерітеді жэне ерітінділерін араластырады, ақ тұнба түзіледі
Бұл тэжірибелерден оқушылар қатты күйіндегі заттар бір-бірімен эрекеттеспейді, еріген заттар арасында ғана алмасу реакциялары жүзеге асады деген қорытындыға келеді. Содан кейін ғана эр түрлі заттар ерітінділерінің электрөткізгіштігі сыналады. Электролиттер жэне бейэлектролиттер жөнінде түсінік беріледі.
Электролшптік диссоциациялану теориясының негһгі ұгымдарын қалыптастыру. Баяндалып өткен екі эдістемелік тэсілді жүзеге асырғанда қойылған көрнекі корсету жэне зертханалық тәжірибелерді бақылаудан оқушыларда кейбір ерітінділердің электр тогын өткізіп, енді біреулерінің өткізбейтіні, химиялық реакциялардың еріген заттар арасында ғана жүретіні неліктен деген сүрақ туады. Бүл сұраққа жауап беру үшін мына ұгымдар қалыптастырылады: ерітіндіде иондар түзілу механизмі; диссоциациялану дәрежесі жэне оған сұйылтудың әсері, күшті және әлсіз электролиттер, элемент атомы мен ионының айырмашылығы, электролиттер арасындағы алмасу реакциялары жэне олардың ақырына дейін жүру жағдайлары; тұздар гидролизі, бейорганикалық қосылыстар қасиеттерінің иондық құрамына тәуелділігі.
Электролиттердің иондану механизмін түсіндіру үшін бүл қүбылыстағы су молекуласыньщ ролі қарастырылады. Модельдерін, 9-сынып оқулығындағы 2-суретті (6-8), тақтаға сызылған сызбанүсқаларды пайдаланып, су молекуласыньщ құрылысы талданады. Су молекуласын түзуге сутегінің s-электроны, оттегі атомының 2р-электрондары қатысады. р-электрондарының бүлттары гибридтеніп, бір-біріне 105°-қа орналасқан. Сутегі атомдарының бүлттарымен байланыс түзгенде 105° бұрышты пішіні бар молекула түзіледі. Электрон жүлтары оттегі атомдары жағына ығысып орналасуына байланысты молекула полюсті болады, оны шартты түрде +, -таңбасымен белгілейді.
Иондық кристалл торы бар заттарды суға еріткенде судың полюсті молекулалары оң иондарға теріс полюсімен, теріс иондарға оң полюсімен тартылады. Мүны қолдан жасалған жылжымалы кестені талдау арқылы нақтылай түседі. Кестелерден су молскулалары эсерінен натрий хлориді кристалл торының бұзылуы анық көрінеді. Бұл арада су молекуласының диэлектрлік өткірлігі жөнінде айтылады, ол 20°С температурада 81 грамға тең. Иондар арасындағы байланыс су ішінде осыншама есе әлсірейді де, бір-бірінен ажырап кетеді. Иондар ерітіндіге жеке күйінде емес, өз айналасындагы су молекулаларымен химиялық қосылыс түзіп, гидраттанған түрде бөлініп шыгады.
Бұдан соң оқулықты пайдаланып, қышқылдардың полюсті ковалентті байланысы бар молекулаларының иондарға ыдырау механизмі түсіндіріледі. Мүнда диполь - диполь эсерлесуі нэтижесінде қышқыл молекуласы ионданады, содан кейін гидраттанады. Қышқылдан бөлінетін сутегі катионы (протон) су молекуласының құрамына еніп, гидроксоний ионын түзеді, оттегі мен протон донор-акцспторлы механизммен байланысады:
НСІ+ Н20-->Н30[+]+ СГ Қышқыл молекулаларының суда еру ерекшелігі ерігенге дейін натрий хлоридіндегі тэрізді иондары болмайды. Олар еру кезінде химиялық байланыс сипатының ::өзгеруінен түзіледі. Түзілген сутегінің ионы (протон) бос күйінде жүре алмайды. Қышкылдар ерігенде эрдайым гидроксоний ионы түзіледі, оңайлату үшін гана сутегінің жеке ионы түрінде жазылады.
Электролиттердің иондарға ыдырау процесінің механизмін түсіндіргенде эрекеттіц энергетикалық жағына назар аударылады. Иондык кристалдарды бұзу үшін энергия жұмсалады, иондар гидраттанғанда энергия бөлінеді, ол оң жэне теріс зарядталған иондар гидраттану энергиясының қосындысына тең болады. Ерудің жалпы жылу эффектісі Q:
Q=(Qk+ Qa- ) - Qo 
Qk+ Qa- - иондардың гидраттану энергиясы,  Q0 кристалл тордың энергиясы.
Гидраттанған иондар пайда болуының мэні сусыз мыс (II) хлоридін еріту тэжірибесі арқылы түсіндіріледі. Мұнда баса назар аударатын мэселе сусыз мыс (II) ионының да, хлор ионының да түсі болмайды. Гидраттанған мыс (II) ионының түсі көгілдір болады. Мыс (II) ионы мен су молекуласының арасында донор-акцепторлы химиялық байланыс түзіледі де, эр ион судың торт молекуласын қосып алады: Cu(H20)4 [+]. Мыс тұзының, мысалы сульфаттың ерітіндісін суалтқанда гидраттанған иондар күйінде кристалданады. Кристалл торының түйіндерінде Cu(H20)4[2+] иондары орналасады. Мұндай заттарды - кристаллогидраттар, ал құрамындағы суды кристалдық су деп атайды.
Электролиттердің иондарға ыдырауын қарастырудан оқушылар жасайтын қорытынды: 1) еріген немесе балқыған күйінде электролиттердің иондарға ыдырауы электролиттік диссоциация деп аталады; 2) иондарға ыдырау су молекуласының қатысуымен жүзеге асады; 3) иондар су молекуласымен гидраттану реакциясына түседі, соның нәтижесінде гидраттар түзіледі. Мэселен, күкірт қышқылы сумен моногидрат және дигидрат түзеді; 4) диссоциациялану кезінде еритін зат бөлшектерінің арасындағы иондық жэне полюсті ковалентті байланыстар үзіледі, иондар мен су молекуласының арасында химиялық байланыс түзіледі.
Айтылғандардыц негізінде электролиттік диссоциациялану теориясының негізгі қагидалары түсіндіріледі.
* Электролиттер ерігенде оң жэне теріс зарядталган иондарға ыдырайды, оң иондар зарядтарының қосындысы теріс иондар зарядтарының қосындысына тең болады.
* <<Ион>> гректің <<кезеген>> деген мағынаны білдіретін сөзінен шыққан. Иондар - заряды бар атомдар немесе атомдар тобы. Олар ерітіндіде ретсіз қозғалып жүреді. Тұрақты электр тогын ерітінді арқылы өткізгенде оң зарядталган иондар катодқа тартылады да катиондар, теріс зарядты иондар анодқа тартылатындықтан аниондар делінеді.
* Катодта жэне анодта электр тогының эсерінен тотығу жэне тотықсыздану процестері жүзеге асады.
* Электролиттік диссоциациялану - қайтымды процесс. Иондардың концентрациясы артқанда иондануга кері процесс -мольдену жүзеге асады. Электролит ерітінділеріне массалар эсері заңын қолдануға болады.
Иондар электрондық қүрылысы жэне қасиеттері жагынан атомдарға ұқсамайды. Бұл түсінікті нақтылау үшін натрийдің атомы мен ионы, хлордың атомы мен ионы салыстырылады.
+11Na ls22s2 2р6 3s1	+11Na+ ls22s22p6
+11Na 2е, 8е, 1е,	+11Na+ 2е, 8е
Натрий атомы	Натрий ионы
Натрий атомы сыртқы қабатындағы 3s электронын оңай беріп, ауада тотығады жэне сумен шабытты эрекеттеседі. Натрий ионы электрон бере алмайды, ауада тотықпайды жэне сумен әрекеттеспейді.

+17С1 ls22s2 2р6 3s2 Зр5	+І7С1- Is2 2s22p63s23p6
+17С1 2е, 8е, 7е,	+17Сl[-] 2е, 8е, 8е
Хлор атомы	Хлор ионы

Хлор атомы сыртқы қабатына бір электронды қосып алып, хлорид ионға дейін оңай тотықсызданады. Хлорид ион электрон қосып алмайды, тотықтырғыш қасиет көрсетпейді.
Электролиттік диссоциацияланудың негізгі қағидаларымен танысқан соң барлық электролиттер иондарға толық ыдырай ма деген мэселе туады. Бүл мэселені шешу ушін диссоциациялану дэрежесі туралы ұғым қалыптастырылады. Ол үшін тұз жэне сірке қышқылының концентрациялары бірдей ерітінділерінің электр еткізгіштігі сыналады. Тұз қышқылында электр шамының жарық жанғаны байқалады, демек оның ерітіндісінде электр тогын тасымалдайтын иондардың көп болтаны. Концентрлі сірке қышқылының электр өткізгіштігін сынағанда электр шамы жанбайды. Біртіндеп су қосқанда, алдымен шамның жанғаны, соңынан жарығының күшейгені байқалады. Концентрлі қышқылда иондар аз болады, сұйылтқанда иондарға ыдыраған молекулалар саны көбейіп, электр өткізгіштік артады. Тағы да біраз электролиттердің электр өткізуін сынау арқылы оқушылар әр түрлі электролиттер ерітінділеріндегі иондар саны бірдей болмайтынына көз жеткізеді. Олардың мөлшерін белгілеу үшін диссоциациялану дэрежесі ұғымының енгізілгенін айтады.
Диссоциациялану дәрежесі (а) иондарға ыдыраған бөлшектердің ерітуге алынған бөлшектердің жалпы санына қатынасымен көрсетіледі. Ол электролиттердің күшін сан жағынан сипаттайды. Барлық сілтілер, азот қышқылы, күкірт қышқылы, бромсутек қышқылы, иодсутек қышқылы күшті қышқылдарға жатады, олардың диссоциациялау дэрежелері 30 пайыздан жоғары, α-20 пайызға жуық фосфор қышқылы мен күкіртті қышқыл орта күші бар электролиттерге, α-1,4% сірке қышқылы, 0,1% күкіртсутек қышқылы элсіз қышқылдарға жататыны айтылады. Суда еритін түздардың бэрі күшті электролиттер.
Диссоциациялану дэрежесі туралы білімді бекіту үшін жаттығулар орындалады. Оларда берілген ерітіндіде иондардың массасы немесе концентрациясы бойынша диссоциациялану дэрежесі табылады немесе мольдік концентрациясы, көлемі жэне диссоциациялану дэрежесі көрсетілген ерітінділердегі иондардың массасы, т.б. анықталады.
Қышқылдар мен негадер туралы білімнің дамуы. Электролит-тік диссоциациялану теориясы өтілгеннен кейін бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі оқушылардың білімі жаңа сатыға көтеріледі. Қышқылдардың, негіздердің жэне тұздардың қүрамы, құрылысы, номенклатурасы, жіктелуі жэне қасиеттері жөніндегі білім нақтыланады. Осы кезге дейін қышқылдар құрамына сутегі атомдары мен қышқыл қалдықтары кіретін күрделі заттар делініп келсе, ендігі жерде күрделі зат үғымы электролит ұғымымен алмастырылады. Сутегі атомы сутегінің ионы немесе протон болып нақтыланады. Ерітіндіде күкірт қышқылының қалдығы, көмір қышқылының қалдығы, фосфор қышқылының қалдығы, т.б. атаулар сульфат анион, карбонат анион, фосфат анион терминдерімен алмастырылады. Барлық қышқылдарға тэн ортақ белгісі - суда ерігенде гидроксоний иондарын түзуі екені ескеріліп, қышқылдарға су ерітінділерінде гидроксоний ионын түзіп, диссоциацияланатын электролиттер деген анықтама беріледі. Қышқылдардың жалпы қасиеттері осы ионының болуына тэуелді екендігі алмасу реакцияларының қысқа теңдеулерін жазу арқылы түсіндіріледі.
1.	Қышқылдардың бейтараптану реакциясы:
Н30[+] + ОН-=2Н20
2.	Қышқылдардың оксидтермен алмасу реакциясы:
2Н30[+] + CuO =Сu[2+] +ЗН20
3.	Қышқылдардың тұздармен алмасу реакциясы:
2Н30[+] + СаСОз =Са[2+] +С02 + ЗН20
4.	Қышқылдардың металдармен тотықсыздану реакциясы:
2H3O++Fe0 =Fe2++H2° + 2H20
5. Индикаторларға да гидроксоний ионы эсер етеді: а) көк лакмус қызарады; ә) метилоранж қызыл түске боялады.
Негіздердің қүрамы металл катиондары мен гидроксид аниондардан тұратыны айтылады, сондықтан негіздердің химиялық жалпы аты - гидроксидтер. Барлық негіздерге тэн ортақ белгісі - суда ерігенде гидроксид аниондарын бөлуі. Осы белгісіне орай негіздерге судағы ерітінділерде гидроксид аниондарын беретін электролиттер деген анықтама беріледі. Негіздердің жалпы қасиеттері түсіндіріледі.
1.	Қышқылдармен алмасу реакциясы:
ОН- + Н30[+] =2Н20
2.	Қышқылдық оксидтермен эрекеттесуі:
ОН- + S02 =HS03-
3.	Түздармен алмасу реакциялары:
ЗОН["] + А1[3+] =А1(ОН)3
4.	Гидроксид ион индикаторларға эсер етеді: а) қызыл лакмускөгереді; э) метилоранж сары туске боялады; б) фенолфталеинтаңқурай жемісінің (малина) түсін береді.
Гидроксоний (сутегі) жэне гидроксид иондарының концентрациялары арқылы ерітінді ортасы, топырақтың, қанның, азық-түлік заттарының қышқылдығы анықталады. Бейтарап ортада [Н30+] = [ОН-], қышқылдық ортада [H30+] > [ ОН-], сілтілік ортада [ Н30[+]] < [ ОН-]. Бұларды білудің сарамандық маңызы нақтылы мысалдармен түсіндіріледі: сүттің қышқылдығын анықтау, топырақтың қышқылдыгын анықтау, т.б.

Туздардьщ ион алмасу реакцияларын түсіндіру. Электролит-тік диссоциациялану теориясына дейін тұздардың химиялық қасиеттері жэне алу жолдары арнайы қарастырылмайды. Сутек және қышқылдар тақырыбында тұздар туралы алғашқы ұғым берілген соң бейорганикалық қосылыстардың басқа кластарын өткенде түздардың реакцияға кірісуі мен реакцияның нәтижесінде түзілуі үдайы кездесіп отырады. Түздар туралы эр жерде алынған мэліметтер бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жоніндегі білімді қорытқанда бір жүйеге келтіріледі, бірак олардың химиялық қасиеттері мен алынуы толық талданбайды. Бүл мэселе түздар қатысатын реакциялардың жүру жагдайларын, мэнін жэне механизмін саралайтын иондық теория тұрғысынан гана жан-жақты
Оқытылады. Тұздардың жалпы қасиеттері ион алмасу реакциялары бойынша түсіндіріледі:
2+            0        0        2+
1.	Pb(N03)2+Zn=Pb + Zn(N03)2
Pb2+ + 2N03- + Zn° = Pb° + Zn2+ + 2N03-
Pb2+ + Zn° = Pbi + Zn2+ Реакция қорғасын катионы мен мырыш атомының арасында жүреді, нитрат ионы реакцияға қатыспайды.
2.	Күшті   және  түрақты   қышқылдар  әлсіз   қышқылдарды түздарынан ығыстырады:
Na2S03 + 2 HC1 = 2NaCl + Н20 + S02↑
 2Na+ + S032+ + 2Н++ 2СГ = 2Na++ 2СГ + HzO + S02 
S032- + 2H+ = H20 + S02 
Реакция нэтижесінде түзілген  күкіртті  қышқыл айырылып, газ түзілетіндіктен алмасу реакциясы жүреді. Реакцияның мэні - сульфит анион мен сутек ионының (гидроксонийдің) әрекеттесуі.
3.	Тұздар сілтілермен эрекеттеседі:Fe2(S04)3+ 6 КОН = 2Fe (ОН) 3 + K2S04
2Fe3+ + 3S042" + 6K+ + 60H" = 2Fe(OH)3 ↓    + 6K+ +3S042-
2Fe3+ + 60H" = 2Fe(OH)3 ↓
Реакция металл катионы мен гидроксид аниондарының арасында жүреді.
3. Түздар озара әрекеттесіп жаңа тұздар түзіледі:
КС1 + AgN03 = AgCl↓+ KN03
К+ + Сl- +Ag+ +N03- = AgСl↓+ К' +N03-
СГ +Ag+ = AgCl↓
Реакция тұнбаға түсетін затты түзетін иондар арасында жүреді. Түздардың иондарға ыдырауы талданган соң бүрынғы анықтамасына елеулі өзгеріс енгізіледі. Тұздар дегеніміз суда ерігеиде металл катиондарын жэне цышцыл цалдыгы аниондарын түзетін электролиттер. Түздардың металдармен жэне сілтілермен эрекеттесуі - катиондары арқылы, қышқылдармен эрекеттесуі аниондары арқылы жүзеге асады. Бүл материалдарды еткенде оқушылар ерітіндіде кездесетін катиондар мен аниондар арасындағы эрекеттесу мүмкіндіктерін болжай алатын дэрежеге жетеді. Аниондарының құрамында тотықтыргыш қасиеті бар бейметалдар (концентрлі   қышқылдардың   сульфат,   нитрат,   т.б.   аниондары) реакцияларының мэніне көңіл аударылады. Олардан эр түрлі тотықсыздану өнімдері бөлінеді. Бұл мэселе жеке элементтердің қосылыстарын өткенде толығырақ қарастырылады.
Оқушылар тұздардың қасиеттерімен зерттеу және зертханальгк жұмыстар жасау арқылы танысады. Оқушыларға мәселелік сипаты бар тапсырмалар беріледі, мысалы: мына заттардың эрекеттесу мүмкіндігін жорамалдаңыздар. Жорамал нэтижесін тэжірибе жүзінде текСеріп, жүретін реакциялардың молекулалық, толық иондық және қысқаша иондық теңдеулерін жазыңыздар:
1.	Мырыш, темір, мыс металдары және қорғасын нитраты:[Zn + Pb(N03)2=;  Fe+Pb(N03)2=;   Cu+Pb(N03)2]
* Калий сульфаты, натрий силикаты, натрий карбонатының ерітінділері жэне түз қышқылы.
* Натрий хлориді, барий нитраты, алюминий сульфатының ерітінділері жэне калий сілтісі.
* Мыс сульфаты, калий хлориді, кальций нитратының ерітінділері жэне барий хлориді.
Мэселелік эдіс, эсіресе, түздар гидролизімен таныстырғанда жиі қолданылады. Түздардың химиялық қасисггері қарастырылғаннан кейін тұз ерітінділері индикаторларға қандай эсер білдіруі мүмкін деген мэселе қойылады. Оқушылар бейтараптану реакциясын еске түсіріп, түз ерітінділерінде қышқылдық та, сілтілік те қасиет болмайды деген пікір айтады. Жорамалды тексеру үшін зертханалык жүмыс өткізіледі. Оқушылар үлестіріп берілген калий нитраты, магний хлориді жэне натрий карбонаты ерітінділерін эмбебап индикатормен сынайды, нэтижесін кесте түрінде жазады. Калий нитраты бейтарап, магний хлориді қышқылдық, натрий карбонатының ерітіндісі сілтілік қасиет көрсетеді. Соңғы екеуінің рсакциясы оқушылар пікіріне қайшы келеді. Мүның мэнісін түсіндіру үшін тұздардың ерекше қасиеті - гидролиз процесі туралы ұғым беріледі. Гидролиз ерітіндідегі тұз иондары мен су иондарының арасындағы алмасу реакциялары. Бүл алмасу реакцияларына: а) элсіз қышқыл мен күшті сілтіден; э) күшті қышқыл мен элсіз негізден; б) әлсіз қышқыл мен элсіз негізден түзілген тұздар ұшырайтынын талдап, бүрынғы білім мен тэжірибе арасындағы қайшылық түсіндіріледі.
1. Натрий нитраты - күшті сілті мен күшті қышқылдың түзы:
2Na++ 2N03- + Н20
 н++ ОН-
Мунда өзара байланысатын иондар жоқ, сутегі жэне гидроксид ипидарының концентрациясы бірдей, сондықтан ерітінді бейтарап қасиет көрсетеді. Күшті сілті мен күшті қышқылдан түзілген тұздар і идролизге үшырамайды деген жалпы қорытынды жасалады.
2.	Магний хлориді элсіз негіз /Mg(OH)2/ бен күштіқышқылдан (НС1) түзілген. Ерітіндідегі алмасуреакциясының толық иондық теңдеуі:
Mg2+ + 2СГ + Н20     MgOH+ + 2СГ + Н+

                   Н[+]+ ОН-
Қысқаша иондық теңдеуі:
Mg2+ + Н20     MgOH- + Н+ 
Магний катионы гидроксид анионын байланыстырып, ерітіндіде артық сутек иондары пайда болғандықтан индикатор қышқылдык ортаны білдіреді.
3.	Натрий карбонаты күшті сілті (NaOH) мен әлсіз қышқылдан(Н2С03) түзілген. Ерітіндіде жүретін алмасу реакциясыныңтолық иондық теңдеуі мынадай болады:
Na+ + С032- + Н20  2Na+ + НС03- + ОН-

               н++ ОН-
Қысқаша иондык теңдеуі: С032-+ Н20      2Na+ + НС03- + ОН- Карбонат   ион   сутегі   катионын   гидрокарбонат   ионға   дейін байланыстырады да, гидроксид иондары босап шығады, индикатор сілтілік қасиет білдіреді.
Гидролиз - өнеркәсіпте (спирт өндіру, т.б.), ауыл шаруашылығында (топырақтың химиялық оңделуі, т.б.), табиғатта (түддардың су арқылы шайылуы, т.б.), тірі организмде (майлардың, көмірсулардың, ақуыздың, т.б. қорытылуы) жэне тұрмыста жиі жүзеге асатын процесс. Сондықтан гидролизді мектептегі химия бағдарламасынан алып тастау жоніндегі ұсыныстар қолдау таппады. Оқушылардың ғылыми және сарамандық эзірлігін күшейту үшін жалпы гидролиз, оның ішінде түздардың гидролизі жөнінде нақтылы білімі болуы керек.
Бұл тақырыпта қарастырылатын маңызды мәселелердің бірі -тұздар алудың негізіне жататын алмасу реакциялары. Олардың мэні қысқа иондық тендеулер арқылы былай көрсетіледі:
* СаО + 2Н30[+] = Са[2+] +ЗН20
* А1(ОН)3 +ЗН[+] = А1[3]+ +ЗН20
* Са(ОН)2 + С02 = СаС03↓ +Н20
* С03[2]+ + 2Н[+] = С02 +Н20
* CuS04 + 20Н- = Cu(OH) 2l+S042+
* Si032- + Ca2+ = CaSi03↓
Бұл алмасу реакцияларының жүру жағдайларына, ақырына дейін бару шарттарына көңіл аударылады.
Электролиттік диссоциациялану туралы білімнің дамуы.Оқушылардың жеке сабақтарда алған білімі тақырыпты тұтасынан қорытқанда дамиды. Ең алдымен теорияның ашылу тарихына, жетістігі мен кемшілігіне, даму кезеңдеріне назар аударылады. Электролиттік диссоциациялану теориясын 1887 жылы швед ғалымы СЛ. Аррениус ('і859-1927ж) ұсынды. Бірақ оны галымдар бірден мойындамады. Ол кезде заттардың құрылысы туралы мәліметтер белгісіз болғандақтап атом мен ионның айырмашьтлыгын білу қиынға түсті. Теория электролит ерітінділерінін айрықша қасиеттерін -электр өткізгіштіпн, ауытқуларын дұрыс түсіндірді. Дегенмен С.Аррениус электролиттердің еру құбылысын бір жақты, физикалық жағынан ғана, су еритін бөлшектерін бір-бірінен ажыратады деп түсінді. Д.И. Менделеев ерудің гидрат теориясын ұсынды. Еріген зат бөлшектері еріткіш молекулаларымен химиялық әрекеттесіп, гидраттану эрекетінің жүретінің дэлелдеді. 1889-91 жылдары орыс ғалымы И.А.Каблуков иондардың гидраттанатыны туралы көзқарас енгізді. В.А.Кистяковский Д.И.Менделеевтің гидрат теориясы мен С.Аррениустың электролиттік диссоциациялану ілімінің басын қосу идеясын ұсынды. Мектеп багдарламасында иондық теорияның соңгы нұсқасы баяндалады.
Иондық теория бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөніндегі білімді кеңейтті. Қышқылдарды, негіздерді, амфотерлі  электролиттерді  сан  жағынан  сипаттауға  мүмкіндік жасады. Амфолиттер эрі қышқылдарша, әрі негіздерше иондарға ыдырайтын электролиттер, мысалы:

Н[+] + Н2А1О3-         А1(ОН)3         А1(ОН)2[+] + ОН-
Сілтіде - сутегі катиондары, қышқылда гидроксид аниондары байланысуынан алюминий гидроксиді екі жақты қасиет көрсетеді.
Электролиттік диссоциациялану теориясынан алған білім оттек топшасын, азот топшасын, көміртегі топшасын негізгі және қосымша топшалардың металдарын оқығанда пайдаланылады. Бүл материалдарды өткенде <<электролит>>, <<бейэлектролит>>, <<катион>>, <<анион>>, <<иондану>>, <<диссоциациялану>>, <<диссоциациялану дэрежесі>>, <<мольдену>> ұғымдары дамытылады, нақтылы магынаға ие болады. Мәселен, кремний қышқылы суда иондарға ыдырамайды деуге болады, сондықтан ол қышқылдарға тэн жалпы қасиеттердің көпшілігін көрсетпейді (индикаторға эсері, металдармен және металл оксидтерімен әрекеттесуі).
Тағы бір назар аударатын мэселе, электролиттік диссоциациялану теориясы ұсынылғалы 100 жылдан асты. Одан бері қышкылдар мен негіздердің қасиеттерін тереңірек түсіндіретін бірнеше теория жарық көрді. Солардың ішінде орта мектепте бұрын соцды қарастырылып келгені протолиттік теория мен электрондық теория. Мұғалімнің протолиттік теорияның қағидаларын, қолдану мүмкіндіктерін білгені жон. Бүл теорияның негізгі ұғымдары -протон, нротолит, протолиттік реакция, протон тартқыштық, т.б.
Протон - сутегінің электрондық бүлты жоқ ионы. Ерітіндіде бос күйінде жүре алмайды, түзілісімен басқа бөлшектердің құрамына кіреді. Протон алмасу арқылы жүретін реакцияларды протолиттік реакциялар, оларға қатысатын заттарын протолиттер деп атайды. Қышцьшдар дегеніміз - протонын беретгн протолиттер, негіздер протонды цосып алатын протолиттер. Осы көзқарас түрғысынан иондық реакцияларды тереңірек түсінуге болады.
* Қышқылдың диссоциациялануы: НС1 + Н20    Н30[+]+ СГ
* Негіздердің диссоциациялануы: NaOH+ Н20 Na[+]+ Н20+ он-
3.	Судың диссоциациялануы: Н20+ Н20  Н30[+]+ ОН"
* Бейтараптану реакциясы: H3O++ ОН'      Н20+ Н20
* Гидролиз: S[2]- + Н20 HS-+ОН-

6.	Гидроксидтің epyi: Zn(OH)2+2H3O     Zn[2+]+ 4Н20
 1 -3 реакцияларда су молекулалары протонды беріп -қышқылдық және қосып алып - негіздік қасиет көрсетеді. 4,6 реакцияларды гидроксоний ионы - қышқылдық, гидрОксид ион негіздік қасиет білдіреді. Бұл теория бойынша негіздің қүрамында гидроксид ионының болуы шарт емес, мысалы: NH3 + Н =NH4[+] Аммиак протонды қосып алып, негіз екенін білдіреді, бірақ оның қүрамында гидроксиді болмайды.
Қышқылдык және негіздік қасиеттер эр затта болуы ықтимал. Қышқыл ден айдар тағып жүрген затымыздың өзі протон қосып алып, негіздік қасиет білдіруі мүмкін, мысалы кукірт қышқылы:
                               H2S04+H+ = H3S04+
сульфатоний
Электрондық георияның элементтері органикалық химияны оқығанда қолданыс табады. Негіз - электрон жұбының доноры, қышқыл акцепторы болатын заттар. Айтылған теориялардың негізін меңгеру оқушылардың ой-өрісін кеңейтеді. Оның үстіне орта мектептерде химиялық білім берудің кейбір түжырымдамаларында протолиттік теориямен оқушыларды жан-жақты таныстыру, қышқылдар мен негіздердің қасиеттерін осы теорияның түрғысынан оқыту көзделген. Бүл теория оқушыларда ғылыми-материалистік көзқарас қалыптасуына үлкен жэрдемін тигізеді.
                                       
                       Бақылау сүрақтары

1.	Ерітінділер туралы алгашкы ұғым қашан    жэне қалай   беріледі?
* Электролиттік диссоциациялану теориясын оқып үйренудің методикалық тэсілдерін сипаттаңыздар.
* Электролиттік диссоциациялану тақырыбын оқытуда жаңашыл мұғалім Н.П. Гузиктің дәріс-семинарлық жүйесінің ерекшеліктерін, тиімділігін негіздеп түсіндірініз.
* Иондық теориямен таныстыруда химиялық эксперименттің м.іиі қандай? Олардың түрлерін, қойылу эдістерін ойластырыңыздар.
* Иондық реакциялармен таныстыру, бекіту жэне қолдана білуте байланысты жаттығулардың түрлерін жэне мазмүлын ;шықтайтын қысқаша жазба жазыңыздар. Оны осы тарауда ііляндалған, химиялық реакциялар тарауында берілген мэліметтермен і .шыстырыңыздар.
* Электролиттік диссоциациялану теориясының тұрғысынан қышқылдар, негіздер және түздар туралы ұғымның дамуын сипаттаңыздар.
        7.	Гидролиз ұғымы проблемалық эдіспен қалай түсіндіріледі?

№13 дәріс Химияның жүйелік курсында элементтерді және олардың қосылыстарын оқыту әдістемесі.
* Элементтерді және олардың қосылыстарын оқытудың негізгі принциптері.
* Металл еместерді оқыту әдістемесі.
* Металдарды оқыту әдістемесі.
* Оқытуда аймақтық компонент.
Химиялық элементтерді оқып, үйренудің әдістемелік негіздері. Орта мектептегі химия курсы мазмұнының маңызды бөлігін химиялық элементтер жэне олардың қосылыстары туралы білім құрайды. Оқушыларды химиялық элементтермен таныстырғанда оқытудың жекеден жалпыға, белгіліден белгісізге, оңайдан қиынға қарай жылжитын аса маңызды негіздері қолданылады. Осы негіздерге сэйкес элементтерді жэне олардың қосылыстарын оқып үйрену бірнеше кезенде жүзеге асады: 1) жеке элемент жэне оның қосылыстарымен таныстыру; 2) элементтердің табиғи топтары жөнінде ұғым қалыитастыру; 3) периодтық заң жэне периодтық жүйені оқыту; 4) периодты заңдылықтыц негізінде элементтерді топ жэне топшалары бойынша қарастыру; 5) химиялық элементтер туралы білімді жинақтап қорыту.
Алғашқы химиялық үғымдардан кейін жеке элементтерден оттегі және сутегі индукциялық тәсілмен өтіледі. Бүл элементтер кең таралған, қосылыстары оқушыларға табиғаттану, биология жэне физика курстарынан жақсы таныс. Оқушыларға оттегінің ауада кездесетіні, организмдер тыныс алғанда оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын шыгаратыны, өсімдіктердің фотосинтезі кезінде көмірқышқыл газын сіңіріп, оттегін бөліп шығаратыны, оттегінің алынуы, жануды қолдайтыны жэне физикалық қасиеттері белгілі.
Мүлың бэрі оттегінің жай зат түріндегі қасиеттері. Оқушылардың осы білетіндеріне қосымша оттегі жай затының молекуласы оттеп элементішң екі атомынан түзшетші, элементтщ химиялық таңбасы, салыстырмалы атомдык массасы, қосылыстардағы валенттілігі, табиғатта таралуы түсіндіріледі. Ауаның, судың жер қыртысының құрамында, тірі организмдердің денесінде болатыны айтылады, күрделі заттар айырылғанда алынатыны, тотығу реакциясына қатысып, оксидтер түзетіні талданады. Қасиетіне қарай жасанды тыныс алатын жерлерде (ғарышта, су астында, медицинада), жануды күшейтуді қажет ететін өнеркәсіпте (металлургияда, химия заводтарында), пиротехникада қолданылуы сызбанүсқа түрінде көрсетіледі.
Сейтіп химиялық элементен алғашқы таныстыру мына жоспар бойынша жүзеге асырылады: а) химиялық таңбасы жэне салыстырмалы атомдық массасы; ә) табиғатта кездесуі; б) бос күйінде алынуы; в) жай затының қасиеттері; г) маңызды химиялык қосылысының қүрамы жэне қасиеттері; ғ) қосылыстарындағы валенттілігі; д) халық шаруашылығындағы маңызы.
Осы жоспарга сэйкес оттегі мен сутегінің элемснттері оқылып, олар түзетін маңызды қосылыстар су, оксидтер, қышқылдар, түздар жэне негіздер туралы білім беріледі. Бұл білім элеменперді оқып-үйренудің екінші кезеңіне негіз болады.
Екінші кезеңде өзара өте үқсас химиялық элементтердің үш тобы - галогендер, сілтілік металдар жэне инертті газдар қарастырылады. Периодтық заңдылықты игеруге нақтылы әзірлік жасалады.
Үшінші кезеңде оқушылар барлық элементтердің басын біріктіретін, бірімен-бірін үштастыратын жалпы заңдылықпен танысады. Периодтық жүйеге орналастырылған химиялык элементтер арасындагы көлбеу, тік жэне қиғаш байланыстардың мэнін түсінеді. Элементтердің периодқа, қатарға, топқа жэне топшаға орналасуының негіздерін, эрқайсысыньщ ерекшеліктерін игереді. Химиялық элементтерді ашу жэне жіктеу дамылсыз жүзеге асып, ақырында периодтық заңның ашылғанын біледі. Табиғаттыц үлы заңын ашу үшін танымдық ой-өрісі кең, сіңісіп кеткен кертартпа пікірлерге батыл қарсы шығатын ғалым керек болғанын, Д.И.Менделеевтің осы талаптарға сай келгенін түсінетін дэрежеге көтеріледі. Д.И.Менделеев ашқан периодтық заң, сондай - ак периодтық жүйе химиялық элементтерді жэне оларды оқып-үйренудің теориялық негізіне айналады.
Төртінші кезеңде 8-9 сьгаыптарда топ жэне топшалар бойынша оқылады. Алдымен III - IV негізгі топшаларда орналасқан осііметалдар, содан соң металдардың жалпы қасиеттері, I - III негізгі топшаның металдары, соңында қосымша топшаларда орналасқан металдар өтіледі.
Элементтерді оқып-үйрену дедуктивтік сипат алады. Топтың, содан кейін топшаның сипаттамасы талданып, солардың негізінде жеке элементтер қарастырылады. Қисынды тәсілдердің талдау және біріктіру, салыстыру, үдсастығы мен айырмашылығын табу, т.б. маңызы артады.
Химиялық элементтер түзетін қосылыстардың көп түрлілігі, олардың құрылысы мен қасиеттерінің, қасиеттері мен қолданылуының арасындағы себеп-салдар байланыстары, элементтер қосылыстары қасиеттерінің өзгеруінде санның сапаға ауысуы нақтылы мысалдармен көрсетіледі.
Химиялық эксперимента ң танымдық мэні күшейеді. Эксперименттің алуан түрлері, жеке тэжірибелер окушылардың өздері жасаған жорамалдарын сынау үшін қойылады.
Периодтық заң жэне периодтық жүйе өтілгеннен кейін элементтерді жэне олардың қосылыстарын оқып, үйренудің жоспары өзгереді.
* Элементтің периодтық жүйедегі орнын сипаттау: химиялық таңбасы, салыстырмалы атомдык массасы, рет нөмірі, периоды, тобы жэне топшасы.
* Атомының қүрылысы: сызбанұска сызу, атом құрылысының электрондық жэне графикалық формулаларын жазу. Элемент атомының тотығу дэрежелерін анықтау.
3.	Элементтің ашылу тарихы.
* Элемент түзетін жай затының қүрылысы, қасиеттері, алынуы, қолданылуы, табиғатта кездесуі.
* Элемент түзетін химиялық қосылыстардың құрамы, түрлері, қасиеттері, қолданылуы.
6.	Элементтің табиғатта таралуы.
Бүл жоспар элементтерді топшалары бойынша оқып, үйренгенде қолданылады.
Галогендер топшасып оқып, үйрену. Галогендер топшасын оқып, үйренудің екі ерекшелігі бар. Біріншіден, галогендердің табиғи тобы периодтық заң жэне периодтық жүйені өтер алдында қарастырылып, физикалық, сондай-ақ химиялық қасиеттеріндегі, маңызды қосылыстарының құрамы мен қасиеттеріндегі ұқсастықтары жэне айырмашылықтары анықталған болатын. Хлорсутек, тұз қышқылының қасиеттері жэне түздары окушыларға белгілі.
Екінші ерекшелігі - бұл периодтық заңдылық пен зат құрылысы теорияларының негізінде оқылатын химиялық элементтердің алғашқы топшасы. Сондықтан периодтық заң мен атом қүрылысынын заңдылықтары оқушылардың таным эрекетін жандандыру үшін барынша толық пайдаланылады, оқушылардың өздігінен істейтін тэжірибелік жүмыстарына жол ашылады.
Оқушылар галогендердің жалпы сипаттамаларымен өздігінен істейтін жұмыстар аркылы танысады. Оқуіиыларга үш тапсырма беріледі.
1-тапсырма. Галогсндердің салыстырмалы сипаттамаларын мына улгі бойынша кесте түрінде жазыңыздар: 1) электртерістілігінің кемуі бойынша химиялық таңбалары (F, CI, Br, I); 2) салыстырмалы атомдық массалары; 3) атом күрылысының электрондық жэне графикалық формулалары; 4) атом құрылысындағы: а) үксастыктары; э) айырмашылықтары; 5) жай заттарының электрондық формулалары жэне химиялық байланыстарының түрі; 6) кристалл торларының түрі; 7) агрегаттық күйі.
Кестені талдау арқылы галогендердің үқсастыгы электрондык кұрылысының, әсіресе сыргқы энергетикалык деңгейлерінің бірдейлігімен, ал айырмашылығы валенттілік электрондарының ядродан алыстауымен түсіндіріледі. Жай заттар молекулаларындагы химиялық байланыстың түрлерін, кристалл торларының типін салыстырыи, физикалық касиеттерінің өзгеруіндегі заңдылықтардың беті ашылады, ол үшін окулықтағы жэне арнайы дайындалған кестелер пайдаланылады.
2-тапсырма. Галогендердің сутекті қосылыстарын сипаттайтын кесте толтырыңыздар: 1) химиялық формуласы; 2) электрондық формуласы; 3) химиялық байланыстың түрі; 4) түрақтылығы; 5) кристалл торының түрі. Кесте толтырута қажетті мэліметтерді оқушылар оқулықты өздігінен оқу арқылы іздеп табады. Әңгімелесу арқылы жүмыстың корытындысын шығарғанда химиялық байланыс тузетін  электрон  бұлттарыныд  пішініне,  түзілу  сызбанұсқасын сыздыруға, байланыстың сипатына, фторсутегінен иодсутегіне қарай тұрақтылығының кему себебіне назар аударылады.
Галогендердің оттекті қосылыстарын сипаттайтын кесте жазудың қажеті шамалы. Галогендердің бәрі периодтық жүйедегі орнына сэйкес жоғарғы оң тотығу дәрежесін көрсетпейтіні анықтап өтіледі. Жалпы заңдылыққа сэйкес оқушылардың Ғ207 деген формула жазатыны жиі кездеседі. Сондықтан электртерістілігі ең күшті элемент фтордың минус бірден өзге тотығу дэрежесін білдірмейтіні баса айтылып, оттегімен қосылысының формуласы ОҒ2 екеніне көңіл бөлінеді.
Галогендердің химиялық қасиеттерін талдаганда, жана багдарламаның талаптарына сэйкес тотыгу-тотықсыздану реакцияларының электрондық табиғаты жөнінде алғашқы түсінік беріледі, электрондық баланс теңдеулері жазылады. Бүл арада фосфордың хлорда жануын оқушыларға бұрыннан таныс оттегінде жануымен салыстырып, электрондық жағынан алғанда бүлардың бір-біріне үқсас процесс екені түсіндіріледі. Басқа да бейметалдармен жэне металдармен эрекетгескенде галогендер атомдарының тотықтыргыш қасиет көрсетіп, өздерінің тотыксызданатыны айтылады.
Жалпы сипаттамадан кейін галогендердің ішінен хлор элементі жэне оның қосылыстары толық қарастырылады. Мұның мәнісі хлор косылыстары табиғатта кең таралған, халық шаруашылығының түрлі салаларында, медицинада жэне гұрмыста жиі қолданылады, көпшілігі оқушыларға бүрыннан белгілі.
Жалпы заңдылыктар тұрғысынан басқа галогендермен салыстыра отырып хлор атомының жэне молекуласының қүрылысы, алынуы, жай жэне күрделі заттармен эрекеттесуі талқыланады. Сумен эрекеттесуінің ерекшелігі жэне маңызы, бұл реакцияда хлор атомының екі жақты қасиеттер көрсететіні электрондық баланс теңдеуін талқылау арқылы нақты түсіндіріледі.
Хлордың химиялық қосылыстарынан хлорсутек жэне түз кышқылы айрықша қарастырылады. Бүл косылысты өтумен байланысты газдардың мольдік көлемі, Авогадро заңы, газдардың салыстырмалы тығыздығы туралы жаңа ұғымдар беріледі. Сан есептерінің жаңа түрлері енгізіледі: 1) химиялық тендеулер бойынша газдардың көлем қатынастарын табу; 2) реакцияға кіріскен немесе шыққан заттардың берілген мөлшері бойынша көлемін табу; 3) газдардың салыстырмалы тығыздығын есептеу. Бүл есептеулер оқушылардың химиялық реакциялардың сандық сипаттамалары жөніндегі білімін кеңейтеді.
Оқушылар тұз қышқылын жэне оның тұздарын анықтаудың сапалық реакциясымен, галогендердің тотыктырғыш касиеттерінің салыстырмалы сипаттамасымен танысады, хлоридтерді, бромидтерді және иодидтерді ажыратып, тануға байланысты эксперимент есептерін шығарады
Оттегі, азот жте көміртегі топшаларын оқып, уйреиу.
Оттегі топшасы жаңа бағдарлама бойынша злектролиттік диссоциациялану тақырыбынан кейін өтіледі. Оқу-тэрбиелік мақсаттары:
1) периодтық заң жэне периодтық жүйе, химиялық байланыс, заттың қүрылысы және иондық теория жөніндегі теориялық білімді баянды етуге, сондай - ақ қолдана білуге үйрету; 2) пэнаралық байланысгы жүзеге асыру, оттегі мен күкірт қосылыстарының табиғаттагы жэне халық шаруашылығындағы маңызын көрсету; 3) галогендер топшасының элементтерімен салыстыру аркылы үқсастығы мен айырмашылығын табу; 4) химиялык қосылыстардың жэне құбылыстардың мэнін, себеп-салдарын байланыстырып, ішкі кайшылықтарын түсіндіру, ғылыми көзқарас қалыптастыру.
Жаңа багдарламада бүл топшаның деректі материалдары едэуір қысқартылды. Оқушылардың денсаулыгына зиянды эсерін тигізетін күкіртсутек жэне оның қышқылы, сульфидтер, күкірт (IV) оксиді, күкіртті қышқыл жэне сульфидтер бағдарламадан шыгып калды.
Оттегі топшасы да дедуктивтік тэсілмен оқылады. Алдымен топтың жэне топшаның жалпы сипаттамасы, содан соң оларга жататын химиялық элементтер атомдарының электрондық жэне графикалық формулалары жазылып, өзара жэне галоген тобының элементтерімен салыстырылады. Тотықтырғыш қасиеттерінің бәсеңдеп, тотықсыздандырғыш қасиеттерінің күшейетіні, тотығу дэрежелері жэне оларға сэйкес қосылыстары туралы айтылады, мысалы:
-2
-1
0
+2
+4
+6
Н20
н2о.
02
оғ2
-
-
H2S
H2S2
S
so
so2
so3

Бүлардың ішінен халық шаруашылығында маңызы зор - күкірт (VI) оксиді, күкірт қышқылы жэне сульфаттар ғана оқьшатыны атап өтіледі.
Жай заттарды қарастырғанда аллотропия жэне аллотропиялық түр өзгерістері жөнінде жана үғым қалыптастырылады. Галогендер тобының элементтерінде аллотропия кұбылысы байқалмайды, ейткені атомдардың өзара әрекеттесуінің бір ғана мүмкіндігі бар. Оттегі топшасы элементтері атомдарының сыртқы электрон қабаттарының қүрылысы эр түрлі байланысуға мүмкіндік береді. Бүл пікір оттегі жэне озон молекулаларын салыстыру арқылы нақтыланады. Оттегі мен озонның қүрамын, физикалық жэне химиялық қасиеттерін кесте түрінде жазып, санның сапаға ауысуы туралы қорытынды жасалады. Бір элементтің бірнеше жай заттар түзу ңүбылысы  --  аллотропия, әрі заттың аллотропшльщ түр өзгерісі деп аталатыны, жай заттардың көп түрлілігі туралы түсінік беріледі. Аллотропия қүбылысының күкіртте, селенде, теллурда жэне полонийда орын алатыны, бүл алтыншы негізгі топшаның элементтеріне тэн құбылыс екені атап өтіледі. Күкірт атомдарының өзара ашық жэне түйық тізбек түзіп байланысатыны, соған сәйкес кристалдық жэне пластикалык күкірт жай заттарын түзетіні айтылады. Кристалдық күкірттен пластикалық күкірттің алыну тәжірибесі, эркайсысының қүрылысын көрсететін кесте көрнекі көрсетіледі.
Күкірт атомының қүрылысын, тотығу дәрежелерін еске түсіру арқылы химиялық касиеттері жөнінде жорамал жасалып, сызбанүсқа түрінде жазылады: металл + күкірт -->сульфид; сутегі + күкірт-->жүкірт сутегі; оттегі + күкірт--> күкірт (IV) оксиді.
Әр сызбанүсқаға сәйкес бұрыннан белгілі тэжірибелер еске түсіріліп кайталанады, жаңа тэжірибелер қойылады. Реакциялар тотыгу-тотықсыздану түрғысынан талданып, электрондық баланс теңдеулері жазылады. Жай зат күйіндегі күкірт атомының тотығу дәрежесіне металл жэне сутегі атомдарымен плюс төртке дейін тотыгатыны анықталады. Кукірт атомының екі жақты қасиет көрсету мүмкіндігі, қай мүмкіндігінің жүзеге асатыны, эрекеттесетін атомының электртерістілігіне тәуелді екені айтылады. Күкірттің табиғатта кездесуі жэне оның айналымымен танысу үшін оқушылардың өздігінен істейтін  жұмыстары үйымдастырылады оқулықтың соңғы қосарбетіндегі түсті кесте (80) талданады. Күкірттің қосылыстары, сүйық жэне концентрлі кукіртқышқылының жалпы жэне айрықша қасиеттері қарастырылады. Сүйық күкірт қышқылы тотықтырғыш қасиеттерін сутегі катионы арқылы көрсетеді, сондықтан металдардың кернеу қатарында сутегіне дейін орналасқан активті металдармен гана эрекеттеседі. Концентрлі күкірт қышқылы тотықтырғыш қасиетін күкірт атомы арқылы жүзеге асырып, өзі күкіртті газға дейін тотықсызданады. Кернеу қатарында сутегіне дейін де, сутегінен кейін де орналасқан металдармен реакцияға түседі, бүл реакциялардың жалпы сызбанүсқасы: 
Me + H2S04--> тұз + Н2
              сұйылтьш.
Me + H2S04-->tұз + S02+ Н20
           концентрлі
Сұйылтылған күкірт қышқылы металл оксидтерімен, гидроксидтермен жэне тұздармен     алмасу реакцияларына қатысады, бүлардың жүру жағдайлары, толық және қысқаша иондық теңдеулері талданады. Күкірт кышқылының тұздармен эрекеттесуі басқа қышқылдарды алу. үшін зертханаларда және өнеркэсіпте қолданылатыны, органикалық заттардың суын тартып алып, көмірге айналдыратыны эңгімеленеді.
Соңында күкірт қышқылына жэне оның түздарына барий катионының реактив болатыны туралы үғым беріледі. Тұз жэне күкірт қышқылдарының түздарын ажыратуға, сапалық қүрамын анықтауга эксперимент есептері шығарылады.
Азот топшасы бойынша топты, топшаны жэне жеке элементті сипаттау, өтілген топшаның элементтерімен салыстырып, ұқсастығы мен айырмашылығын анықтау жөніндегі оқушылардың білімі мен білігі ныгаяды. Периодтық заң жэне жүйе, заттың қүрылысы химиялық байланыс туралы білім дамиды, жаңадан донор-акцепторлы байланыс жайында ұғым қалыптасады. Химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары, химиялық эрекеттерді басқару жэне реттеу мәселелері нақтылы мысалдармен толықтырылады. Ғылым мен өндіріс арасындағы аммиак, азот қышқылы, минералды тыңайтқыштарды алуға байланысты өндірістік материалдарды өткенде оқушылардың политехникалық ой-өрісі кеңейеді. Азоттың табиғаттағы айналымы, өзінің жэне қосылыстарының қүрамы мен қасиеттеріндегі қайшылықтар ғылыми көзкарастың қалыптасуына, өлі табиғат пен тірі табиғаттың байланысын терең түсінуге жэрдемдеседі.
Азот топшасының элементтерін галогендермен және оттегі топшасының элементтерімен салыстырганда мыналарға көңіл аударылады. Галогендер тобына жататын элементтердің бірі -бейметалдар, олар күшті тотықтырғыш касиет көрсетеді. Оттегі топшасында - полонийда, азот топшасында, сүрме мен висмутта металдық қасиеттер білініп, элементтердің сипаты өзгереді. Элементтер (атомдар) қасиеттерінің өзгеруі мен жай заттар қасиеттері өзгеруінің арасында айырмашылықтар байқалады. Оттегі жай затының күкіртпен салыстырғанда металдармен белсенді әрекеттесетіні оқушыларға белгілі. Осыған орай азот жэне фосфор жай заттарының химиялык белсенділігін салыстырып, жорамал жасағанда оқушылар азот активті деген қорытындыға келеді. Оқушыларға белгілі жэне жаңадан койылган тэжірибелер жорамалға қайшы келеді. Фосфор ауада жэне оттегінде жанады, 3000°С температура кезінде ғана тотығады. Бүл фосфор жай затындағы химиялық байланыстын осалдығынан болатын жағдай. Азоттың мольдік иондануы 4576 кДж/моль, ал фосфордікі 2910 кДж/моль.
Азоттың молекуласы берік үш электрон жұбы арқылы байланысады, сондықтан оның активтілігі периодта озінен кейін орналасқан оттегі мен фосфордан кем. Фтор сутегімен қараңғыда, оттегімен температура эсерінен, азотпен температура және катализатор қатысқанда ғана эрекеттеседі. Бұдан соң азоттың, оттегінің жэне фтордың сутегімен қосылыстарының химиялық байланысының полюстілігі, беріктігі жэне ерігіштігі, химиялық қасиеттері салыстырылады.
Топ ішінде сутекті қосылыстары қасиеттерінің өзгеру бағыты анықталады. Бүдан бұрынғы топшалардағы сутекті қосылыстар қасиеттерінің өзгеру заңдылығын ескеріп, топ бойында жоғарыдан төмен карай түрақтылығының кемитіні, тотықсыздандырғыш қасиетінің артатыны жөнінде қорытынды жасалады.
Азоттың оттекті қосылыстары туралы деректі материалдар соңғы бағдарламада едэуір ықшамдалды. Олар аммиактың жэне азот қышқылының химиялық қасиеттерін сипаттағанда тотыгу-тотықсыздану әрекеттерінің өнімдері ретінде қарастырылады
Аммиак оттегінде жанып, бос күйіндегі азотқа, ал катализатор қатысында азот (II) оксидіне дейін тотығады. Азот (II) оксиді ауадағы оттегімен азот (IV) оксидіне дейін тотығып, сумен әрекеттескенде азот қышқылына айналады. Азот қышқылы тотыксызданғанда бұған керісінше әрекет жүзеге асады. Азот қышқылы тотықтырғыш қасиет көрсеткенде өзінен кейінгі тотығу дәрежелеріндегі алты өнімнің бэрін беруі мүмкін. Солардың ішінде ең көп мөлшерде түзілетіндері: NO жэне N02.
Бүл арада тотықсыздану енімдері металдардың активтілігіне және қышқылдың концентрациясына тәуелді екенін айтып, мыналарды атап өткен жөн: 1) сүйылтылған азот қышқылы сілтілік жер металдармен және мырышпен, темірмен эрекеттескенде аммиакқа дейін тотықсызданады; 2) сүйылтылган азот қышқылы активсіз ауыр металдармен эрекеттескенде азот (II) оксиді түзіледі; 3) концентрлі азот қышқылы сілтілік жэне сілтілік жер металдармен эрекеттескенде азот (I) оксиді бөлінеді; 4) концентрлі азот қышқылы ауыр металдармен азот (IV) оксидін түзеді; 5) концентрлі азот қышқылы темір, хром, алюминий, алтын, платина, тантал металдарына эсер етпейді. Бүл заңдылықтарды білу азот қышқылының металдармен эрекеттесу реакцияларының электрондық баланс теңдеулерін сауатты жазуға жәрдемдеседі.
Оқушылар аммоний ионының жэне азот кышқылының тұздарымен, оларды анықтайтын сапалық реакциялармен танысады. Тұздардың құрамы, қасиеттері және қолданылуына байланысты жаттығулар орындайды, есептер шығарады.
Фосфор атомының қүрылысы, түзетін жай заттары, сутегі және оттегімен қосылыстары, оксиді мен кышқылдары, орта жэне қышқыл тұздары азотпен салыстырып қарастырылады. Фосфор қышқылының сатылап диссоциациялануына, соган сэйкес түзетін түздарының ерігіштігіне және маңызына назар аударылады. Фосфор жэне азот тыңайтқыштарының қүрамы, қоректік заттары, тиімділігі, қолданылу тэсілдері жөнінде үғым қалыптастырылады. Тыңайтқыштар өндіру өнеркәсібінің дамуы жэне келешегі туралы нақтылы мэліметтер келтіріледі, диаграммалар сызылады.
Көміртегі топшасы. Бүл топшаның элементтері: атом қүрылысының электрондық жэне графикалық формулалары, тотығу дәрежелері, жай заттарының қүрылысы, оксидтерінің формулалары, қышқылдарының формулалары, сутекті қосылыстарының формулалары бойынша талданады. Осының алдындағы топшаның элементтерімен салыстырылады. Көміртегі түзетіи жай заттарының кұрылысы мен қасиеттері модельдер және кестелер арқылы нақтыланады. Алмаз бен графиттің қасиеттеріндегі айырмашылықтардың себептері ашылады. Оқушылардың атомдық ковалентті байланыстар, олардың кеңістікте орналасуы жөнінде білімі кеңейеді. Аморфты көміртегінің қасиеттерін талқылаумен байланысты жаңадан адсорбция қүбылысы жэне оның маңызы туралы түсінік алады.
Көміртегі мен кремний қосылыстарының сан алуандығы, табиғаттағы жэне организмдер тіршілігіндегі мәнімен танысады. Бүл элемент атомдарының озара химиялық байланыстар түзу ерекшелігін түсінеді, олардың кеңістіктегі багытталуы туралы көзқарас қалыптасады.
Күрделі заттардың қүрылысы мен қүрылымының қасиеттеріне тигізетін эсері көміртегі (IV) оксиді мен кремний оксидтерін, кемір қышқылы мен кремний қышқылын салыстырғанда айқын білінеді. Бұл заттардың құрамы үқсас болғанымен, қүрылысы эр түрлі, сондықтан қасиеттері бір-біріне үқсамайды.
Қышқылдарға тэн жалпы қасиеттер комір кышқылында айқын білінбейтініне назар аударылады. Көмір қышқылы активті металдармен (магний) жэне суда еритін негіздік оксидтермен, кремний қышқылының еритін түздарымен ғана эрекеттеседі. Бүл оның әлсіз, әрі түрақсыз екендігін білдіреді. Кремний қышқылы -ерімейтін қышқыл, сілтілермен реакцияға түседі, қышқылдардың басқа қасиеттерін корсетпейді. Осыдан, көмір жэне кремний қышқылдарын откенде, қышқылдардың жалпы жэне айрықша қасиеттері туралы оқушылардың білімі терендейді.
Металдарды оқыту әдістемесі Металдар туралы оқу материалын өткенде химиялық элемент жай зат және күрделі зат, заттың құрылысы мен қасиеттері, химиялық реакция, т.б. үғымдар нығаяды, жаңа деректермен толысады. Периодтық заң, атом құрылысы, химиялық байланыс жэне иондық теория жөніндегі білім қолданыс табады. Металлургия өнеркәсібі жэне металдардың халық шаруашылығындағы маңызы туралы нақтылы ұғым қалыптасады.
Металдарды жүйелі түрде қарастырғанда оқушылардың 8-9 сыныптардың жеке тақырыптарында алынған мына тірек білімі ескеріледі: <<Химиялық алғашқы үғымдар>> тақырыбынан элементтердің жіктелуі; металдар туралы алғашқы ұғым; <<Оттегі>> тақырыбынан металдардың тотығуы, металл оксидтері туралы ұгым; <<Сутегі. Қышқылдар. Түздар>> тақырыбынан металдардың қышқылдармен эрекеттесуі жэне металдардың активтік қатары туралы алғашқы түсінік, металл оксидтерінің сутегімен тотықсыздануы жэне қышқылдармен алмасу реакцияларына түсуі, металдардың түздар қүрамына кіруі; <<Су. Негіздер. Ерітінділер>> тақырыбынан металдардың сумен эрекеттесуі және негіздер қүрамына кіруі; <<Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары жөнінде білімді қррытындылау>> тақырыбынан металдардың бейметалдармен жэне қышқылдармен эрекеттесуі, оксид жэне гидроксид қосылыстарының қасиеттері, <<Периодтық заң жэне периодтық жүйе>> тақырыбынан сілтілік металдардың табиғи тобы, периодтык жүйеде металдардың орналасуы, электрондық құрылысының ерекшеліктері, иондануға бейімділігі; бейметалдар орналасқан негізгі топшаларды оқығанда металдардың тотықсыздандырғыш қасиеттері, қышқылдармен эрекеттесуінің ерекшеліктері, оксидтері, гидроксидтері және тұздары ескеріледі.
Бұл білім металдардың жалпы қасиеттерін дедуктивті тэсілмен, оқушыларды белсенді қатыстыру арқылы, оқып-үйренуге негіз болады.
Алдымен металдардың периодтық жүйедегі орны туралы кіріспе оқылып, мына мәселелерге назар аударылады: <<металл>> термині химиялық элементтерді жэне олар түзетін жай заттарды белгілейді; бір термин арқылы берілетін екі ұғымның эрқайсысының өзіндік мазмүлы жэне көлемі нақтыланады; периодтық жүйеде орналасуы, салыстырмалы атомдық массасы, реттік нөмірі, атом радиусы, иондану энергиясы, т.б. элементке тән сипаттамалар. Металдарға жататын химиялық элементтер саны  жағынан бейметалдардан гөрі көбірек сексеннен  асады.
Олар I - III негізгі топшаларда (бордан басқа) жэне барлық топшаларда периодтық жүйенің сол жағында орналасқан. Металл атомдарының негізгі ерекшелігі - сыртқы қабатындағы электрондар саны аз, атом радиустары едәуір үлкен. Әр период s-деңгейшесін электрондармен толтыратын сілтілік металдардан басталады. Үлкен периодтардың ортасында орналасқан металдар атомдары (Sc-Zn, V-Cd) d-деңгейшесін, аса үлкен периодтарда орналасқан металдар af-деңгейшесін жэне /-деңгейшелерін (лантаноидтар мен актиноидтар) электрондармен толтырады.

Сілтілік металдар мен галоген атомдарының иондану энергиясы

Период
Металл
Атом радиусы (нм)
Иондану энергиясы
(кДж/моль)
Бейметалл
Атом радиусы (нм)
Иондану энергиясы (кДж/моль)
II
Литий
0,155
520,2
Фтор
                                                                          0,064
3375,7
III
Натрий
0,189
495,8
Хлор
                                                                          0,099
1251,2
IV
Калий
0,236
418,8
Бром
                                                                          0,114
1142,0
V
Рубидий
0,268
403,0
Иод
                                                                          0,133
1008,4

Металл атомдары сыртқы жэне оның астындағы электрондық қабаттарынан валенттік электрондарын беріп жіберіп, тотықсыздандырғыш қасиет көрсетуге бейім келеді. Бүған металдардың жэне оқушыларга таныс бейметалдардың иондану энергияларын салыстыру арқылы көз жеткізеді.
Кестеден сілтілік металдар атомдарының радиустары бір периодта орналасқан галоген атомдарының радиустарына қарағанда екі еседен астам артық, ал иондану энергиялары 3 - 6 есе кем екені байқалады. Топ бойында атом радиустарының артуымен байланысты иондану энергиясы заңды түрде кемиді.
Металдардьщ жай заттарын белгілейтін терминнің мағынасы олардың атомдары түзетін химиялық байланыстың табиғатын жэне кристалл торлардың түрлерін қарастыру арқылы ашыладьт. Металдық химиялық байланыс  ковалентті  жэне  иондық байланыстармен,
молекулалық, атомдық, иондық кристалл торлары металдық кристалл торымен салыстырылып, ұқсастығы мен айырмашылығы анықталады.
Модельдерді жэне оқулықтарды пайдаланып, металдық кристалл тордың құрылысы түсіндіріледі.
Бұл байланыс атомдардан босаган электрондар мен оң зарядталған металл атомдарының арасында жұзеге асатыны айтылады. Ортақ электрондар арқылы жүзеге асуы жағынан металдық байланыс ковалентті байланысқа ұқсайды, бірақ одан айырмасы екі атомның арасында тұрақтанбаған, кристалл торындагы барлық атомдар ядроларының теңірегінде айналып жүреді. Электрлік тартылыс күшінің эсері арқылы байланысуы жағынан металдық байланыс иопдық байланысқа жақындайды, бірак мұнда теріс зарядталган иондар болмайды, олардың міндетін бос жүрген электрондар атқарады. Электрондар атом иондарымен бір сэтте бірігіп, келесі сэтте қайтадан ажырап кетеді. Осындай бос электрондардың болуымен оқушыларға бұрыннан белгілі металдардың физикалық қасиеттері, электр өткізгіштігі, жылу өткізгіштігі жэне жылтырлығы түсіндіріледі. Нақтылай түсу үшін үлестіріліп берілген металдармен жүмыс істеледі, мыстың, алюминийдің жэне басқа металдардың жалпы қасиеттерін сипаттайтын диафильм көрсетіледі. Соның нәтижесінде оқушылар металдық жылтыр жағынан күміс жэне палладийдің, тапталғыштығы жагынан алтынның бірінші орында тұратыны, металдардың ең ауыры - осмий (22, 43 г/см[3]), жеңілі - литий (0,52 г/см[3]), ең жұмсағы - калий, қаттысы - хром, ең оңай балқитыны - сьшап (38,87°С), балқу температурасы ең үлкені вольфрам (3370°С) екені жөнінде пікірге келеді.
Металдар түзетін кристалл торларының түрлері: кубтық көлемді центрлі (сілтілік металдар, вольфрам, хром, т.б.), қырлары центрдегі куб (алюминий, қорғасын, күміс, алтын, платина, т.б.), гексанальды (магний, бериллий, мырыш, т.б.) торлар туралы айтылады. Бір колем бірлігіне келетін металл атомдарының саны артқанда металдың тығыздығы да артады. Гексональды торда атомдар басқалардан гөрі тығыз орналасады. Металдардың тыгыздығына ион зарядтары мен радиустары да эсерін тигізеді.
Металдық байланысы болғандықтан, кристалл торларының жеке қабаттары бір-біріне жақындасуга бейім келеді, мұның өзі металдарға созымдылық қасиет береді. Олар химиялық байланысын үзбей, жұкарады.
Әр түрлі металдарды қосып балқытқанда қүймалар түзіледі, олардың қасиеттері алуан түрлі болып келеді, бұл іс жүзінде кеңінен қолданылады. Оқушылар өздеріне үлестіріп берілген құймалармен танысады, олардың түрлері және құрамы жөнінде нақтылы ұғым алады. Құймалар дисперстік жүйелерге жатады. Олардың қоспа немесе химиялық қосылыс түрінде болуы мүмкін. Кристалл торлары бірдей жэне қасиеттері ұқсас металдар қатты ерітінділер (алтын-күміс, темір-марганец) түзеді. Кристалл торларында айырмасы үлкен металдардан механикалық қоспа түріндегі құймалар түзіледі (қорғасын-қалайы, кадмий-висмут, т.б.).
Қасиеттері эр түрлі металдардан химиялық қосылыстар түзіледі, оларда валенттілік заңдылығы сақтала бермейді (MgPb, Mg2Si, А14С3, AuZn, AuZn3, AuZn5, т.б.).

 Металдардың сумен әрекеттесуі
Металдар
Химнялык реакциянын тендеуі
Реакция -өнімі
Сілтілік металдар, кальций, барий Магний, алюминий, мырыш, темір, марганец, хром, никель, қорғасын Мыс, күміс, алтын
Me + HOH -->Me(OH)n+H2 

Ме + HzO-->Me +пО2- + Н2



Сумен әрекеттеспейді
Н, Ме(ОН)

Н, Me +п0[2]-















Металдардың химиялық қасиеттері дедукциялық тәсілмен өтіледі: а) металдардың бей металдармен эрекеттесуі; э) металдардың сумен эрекеттесуі; б) металдардың қышқылдармен эрекеттесуі; в) металдардың түздармен эрекеттесуі. Әр қасиетті нақтылайтын зертханалық және көрнекі көрсететін (зерттеу әдісімен) тэжірибелер қойылады; реакцияның жүру жағдайларына назар аударылады.
Сілтілік металдар жэне кальций оттегімен әдепкі температурада тотыгады.   Оқушыларға   бұрыннан   белгілі   активтік   қатардағы магнийден қорғасынға дейінгі металдар әдепкі жағдайда тотығып, қорғаныш қабық түзеді. Мыс пен сынап қыздырғанда тотығады. Алтын, күміс жэне платина қыздырса да тотықпайды. Металдардың басқа бейметалдармен эрекеттесу жағдайлары да еске түсіріледі.
Металдардың сумен эрекеттесу мүмкіндігін, жүретін химиялық процестерді, реакция өнімдерін сызбанүсқа немесе кесте түрінде беру тиімді.
а) металдардың сұйық жэне концентрлі қышқылдармен эрекеттесу өнімдері де кесте арқылы беріледі. Күкірт жэне азот қышқылдарының металдарға эсер ету ерекшеліктеріне назар аударылады.
э) металдардың тұздармен реакциялары параллель (жүретін жэне жүрмейтін салыстырмалы) тәжірибелер қою арқылы нақтыланады.
Талқыланған реакциялардың бэріне металдардың атомдары тотықсыздандырғыш қасиет көрсетіп, өздерінің де тотығатыны айтылады:
Ме° -->Ме[+]п + пе
Металдардың әрбір қасиеті жөнінде білімді нығайта түсетін өздігінен істейтін жұмыстар жүргізіледі, жіктелген жаттығулар орындалады. Жаттығуларды ойдағыдай орындап, металдарқатысатын реакциялардың жүру ықтималдығын алдын-ала болжау үшін оқушылар металдардың Н.Н.Бекетов жасаған ығыстыру қатарын еске түсіріп, металдар кернеуінің электрохимиялық қатары жөніндегі біліммен ұштастырады. Бүл арада жеке атом күйіндегі металдардың тотыксыздандырғыш қасиеттерінің айырмашылығына, тотықтырғыштардың сипатына баса назар аударылады.
Жеке күйіндегі атомдардың тотықсыздандырғыш қасиеттері металдардың периодтық жүйедегі орнымен анықталады жэне иондану энергиясынан айқын білінеді. Жай зат күйіндегі металдардың тотықсыздандырғыш активтілігі периодтық жүйедегі орнына тікелей тэуелді емес, ол металдардың кристалл торларының беріктігіне, ерітіндідегі реакцияларда түзілетін иондардың гидраттану энергиясына байланысты өзгереді. Соңғы екі себептің салдарынан иондану энергиясы үлкен литий ерітіндідегі реакцияларда калий мен натрийден активті болып шыгады, бүл үстірт қарағанда Н.Н.Бекетов жасаған қатарга, топ бойында металдар қасиетінің өзгеру заңдылығына қайшы келетін секілді көрінеді.
Бұдан соң металдар кернеуінің электрохимиялық қатарындағы кейбір шектеулерге тоқталып, оны саналы түрде пайдалану қажеттігі айтылады. Оқушылар активсіз металдарды судағы ерітінділерінен сілтілік металдармен ығыстыру реакцияларының теңдеулерін жиі жазады. Бүл олқылықты болдырмау үшін натрий мен мыс (II) сульфатының арасындағы реакцияның тэжірибесі көрнекі көрсетіледі. Оқушылар сутегінің бөлінгенін жэне мыс (II) гидроксиді тұнбасының түзілгенін бақылап, реакциян'ьщ натрий атомы мен сутегі иондарының арасында жүргендігі жөнінде қорытынды жасайды.
Металдардың жалпы қасиеттерін қарастырғанда пэн аралык байланысты жүзеге асырытын маңызды тақырыптың бірі -электролиз. Электролиттік диссоциациялану теориясының жэне тотығу-тотықсыздану түрғысынан электролиз күбылысы мэселелік эдіспен түсіндіріледі. Катод пен анодта жүретін тотығу-тотықсыздану әрекеттері, иондардың зарядсыздану реті талқыланады. Мыс (II) хлориді мен калий иодидінің электролизі кезінде катодта бір жағдайда мыс, екінші жагдайда сутегінің бөліну себебі, осыған орай аниондардың тотықсыздандырғыш қасиеттері (қатары) жөнінде түсіндіріледі:
І-, Br-, S2-, СІ-, OH-, S043-, N03- Бұл  қатарда аниондардың тотықсыздандырғыш  қасиеті  кемиді. Электролиздің іс жүзіндегі маңызын түсіндіру үшін мырыштан қорғасынға дейінг металдар катиондарының тотықсыздану ерекшелігі түсіндіріледі.
Металдар коррозиясы туралы оқу материалын өткенде қарастырылатын мэселе: коррозия жэне оның маңызы туралы үғым; коррозияның түрлері; коррозияға эсер ететін жағдайлар; коррозияның химиялық жэне элктрохимиялық мэнін түсіндіру; коррозияға қарсы күрес шаралары. Коррозияға эсер ететін жағдайларды нақты түсіндіру үшін алдын ала 5 сынауықта тэжірибе қойылады. Онда темірдің коррозиясына ауаның, судың, ас тұзы ерітіндісінің, натрий сілтісі ерітіндісінің, мыс жэне мырышпен жанасуының әсері зерттеледі:
1	2	3	4	5
Ғе	Ғе	Fe/Cu	Fe/Zn	Ғе
cy+02  cy+02+NaCl    cy+02 + NaCl           cy+02+NaCl           cy+NaCl+NaOH 
Коррозияның жүргені   оттегінің   жүмсалып,   судың   көтерілуі, түнбаның түсі жэне мөлшері арқылы анықталады. Салыстырулар мынаны аңғартады:
2-сынауықта бірінші сынауыққа карағанда коррозия күшті; 2-сынауықта үшіншіге қарағанда аздау;2-сынауықта қоңыр тұнба; 4-де ақ түнба түзіледі; 2-сынауықта тұнба 5-дегіден көп.
Зерттеуден шығатын қорытынды: хлорид - ион жэне мыс (активсіз металл) темірдің коррозиясын күшейтеді. Гидроксид - ион жэне мырыш (темірден активті металл) коррозияны баяулатады.
Металдардың жалпы қасиеттері: бос күйіндегі металдардың тотықсыздандырғыш қасиеттері, ауаның оттегімен эрекеттесуі, сумен әрекеттесуі, қышқылдармен эрекеттесуі, табиғатта кездесуі, алыну тэсілдері, металдар иондарының тотыктырғыш қасиеттері оқулық бойынша қорытылады.
Негізгі және қосымша топшалардың металдарын оқыту.
Химиялық элементтерді оқып-үйрену жоспары жэне жалпы қасиеттері оқушыларға таныс болғандықтан, негізгі жэне қосымша топшалардың металдары мэселелі әдіспен және оқушылардыц өздігінен істейтін жүмыстарын үйымдастыру арқылы оқытылады.
Алғашқы сабақтарда оқушылар сілтілік металдардың негізгі сипаттамаларын еске түсіріп, активтілігін салыстырады. Бейметалдармен, сумен жэне қышқылдармен тотығу реакцияларының теңдеулерін жазады. Сілтілік металдардың ашылу тарихы, табиғаттагы қосылыстары, алынуы жэне қолданылуы туралы хабарлама жасайды.
Екінші негізгі топша элементтерінің атом қүрылысы бірінші негізгі топшаның металдарымен салыстырылып, қасиеттеріндегі үқсастығы мен айырмашылығы анықталады. Түзетін жай заттарының, оксидтерінің, гидроксидтерінің және түздарының химиялық формулалары жазылып, қасиеттері сипатталады. Берилийдің қосылыстарынан басқалары нағыз металдың жэне негіздердің   қасиеттерін   білдіретіні   жайлы   тәжірибе   жүзінде дэлелденеді. Тотығу-тотықсыздану жэне алмасу реакцияларының теңдеулері электрондық жэне иондық тұрғыдан талқыланады.
Кальций және оның қосылыстары толығырақ қарастырылып, судың кермектілігі жэне оны жою жолдары жөнінде жаңа ұгым беріледі. Алдымен зертхана жагдайында кермек су алу жэне оның қасиеттерін сынау тэжірибесі көрсетіледі. Әкті су арқылы көміртегі (IV) оксиді жіберіледі, түзілген түнба көмірқышқыл газын көбірек жібергенде ериді. Байқалған күбылыстың химиялық мэнін талдап, осыларға үқсас эрекеттердің табиғатта жүзеге асатыны айтылады. Жер қыртысында эктас жэне бор түрінде кездесетін кальций карбонаты су жэне ауада әрдайым болатын көмірқышқыл газының эсерінен еріп, табиғи суларға кермектілік береді. Судың кермектілігі кальций жэне магний катиондарының, сульфат жэне гидрокарбонат аниондарының болуы байланысты. Магний жэне кальций гидрокарбонаттары бар судыц кермектілігі карбонатты немесе уақытша кермектілік деп аталады жэне кыздырганда жойылады:
Са(НС03)2 = СаС03↓+ Н20 +С02↑ Бейкарбонатты немесе тұрақты кермектілік суда кальций, магний сульфаттырының       жэне       басқа      түздарының       эсерінен болады,қыздырғанда олар жойылмайды. Уақытша жэне тұрақты кермектілікті. көбінесе, химиялық жолмен жояды:
Са(НС03)2+ Са(ОН)2= СаС03↓+ Н20
CaS04 + Na2C03= СаС03↓+ Na2S04 
Судың кермектілігін білудің және жоюдың түрмыстағы, сондай - ақ өнеркэсіптегі маңызы айтылады. Кермек суда сабын көпіршімейді, бу қазандарының түбіне  жэне  қабыргасына қақ түрады,  олардың бүлінуіне экеліп соқтырады.
Үшінші негізгі топшадан алюминий жэне оның қосылыстары толық өтіледі. Оқылып өткен екі негізгі топшаның металдарымен салыстырғанда айрықша - амфотерлі қасиеттерінің болатынына, сілтілермеи реакциясына назар аударылады:
2А1 + 2NaOH + 2H2O ═2NaA102 + ЗН2 
Кейінірек, бүл реакция комплек түзу түрғысынан түсіндіріледі. Нәтижесінде        натрийдің        тетрагидроксоалюминаты Nа[А1(ОН)4]түзіліп, сутегі бөлінеді. Алюминийдің өндірілу тарихы, табиғи қосылыстары жэне қолданылуы жөнінде оқушылар хабарлама жасайды.
Қосымша топшалардың элементтерінен, жаңа бағдарлама бойынша, темір қарастырылады. Темірді мысалға алып, косымша топшалардағы металдар атомдары құрылысының ерекшеліктері толығырақ талданады. Бұлардың сыртқы қабаттарындағы электрон сандары екіден аспайды, жай заттарда металдық кристалл торларын түзеді. IV период d -элементтерінің электрондарымен толу сызбанұскдсы сызылады. Сызбанұскада скандийден мырышқа дейінгі 10 элемент сыртқының астындагы 3d орбиталін бірден онға дейін электрондармен толтьгратыны, хром мен мыстан басқасында сыртқы қабатындағы екі электронный сакталатыны айтылады. Бүл олардың металдық қасиеттерінің баяу өзгеруіне экеліп соқтырады. Қосымша топшадағы металдардың валенттілік электрондары сыртқы - s жэне оның астындағы - d орбитальдарында орналасатын болғандықтан, оң тотығу дэрежелері +3-тен +7-ге дейін өзгереді. Хром +2, +3 жэне +6 тотығу дэрежелерім көрсетеді. +2 тотығу дэрежесінде оксидтері мен гидроксидтері негіздік, +3 тотығу дэрежесіндегі қосылыстары амфотерлі, +6 тотығу дэрежесіндегі қосылыстары қышқылдық қасиет білдіреді. Бұл заңдылық металдардың бэрінде байқалады.
Темір атомыңда электрондардың орналасу ретіне қарап, оқушылар оның тотығу дэрежелері женінде жорамал жасайды:
+26   Ғе     2е, 8е, 14е, 2еЖорамалды   өздерінс   белгілі   темірдің   тотығу   дэрежелерімен салыстырады. Әлсіз тотықтырғыштармен (мысалы, күкіртпен) +2, ал күшті   тотықтырғыштармен   (мысалы,   хлормен)   +3-ке   дейінтотығатыны еске түсіріледі:
Fe +S= Fe S - темір (II) сульфиді
2Fe + ЗСІ2= 2ҒеСІз- темір (III) хлориді
Темірдің сутегімен (қыздыру арқылы), су буымен және ауадагы оттегімен +2 жэне +3 дэрежелеріне дейін тотығу реакцияларының теңдеулері жазылады. Екі қатар оттекті қосылыстар түзетіні, +2 тотығу дэрежесінде негіздік, +3 тотығу дэрежесінде амфотерлі қасиет көрсететіні тэжірибелер арқылы нақтыланады:ҒеО	Ғе(ОН)2      Ғе203	Ғе(ОН)3
қара	ақ	қызыл қоңыр            қоңыр
негіздік қасиет	амфотерлі қасиет
Ғе(ОН)3 + NaOH= Na[Fe(OH)4] натрий тетрагидроксоферраты. Бүдан соң темірдің табиғаттағы қосылыстары, кездесетін жерлері, алынуы жэне темір қосылыстары мен құймаларының қолданылуы жөнінде түсінік беріледі.
Соңында металдар тақырыбы бойынша эксперимент есептері шығарылады.
Бақылау сүрақтары
* Химиялық элементтерді оқып-үйренудің әдістемелік негіздері қандай?
* Галогендер топшасын оқып-үйренудің эдістемелік ерекшеліктері туралы не айтуға болады?
* Оттегі топшасын оқытудың негізгі эдістемелік мэселелерін баяндаңыз.
* Азот топшасын оқып-үйренудің негізгі әдістемелік мэселелері қандай?
* Көміртегі топшасын оқытуда қандай мәселелерге баса назар аударылады?
* Металдар тақырыбын оқытудың ерекшеліктерін талдап беріңіздер.

№14 дәріс Органикалық қосылыстарды оқытудың методикалық принциптері.
* Органикалық химия курсының міндеттері.
2. Органикалық химияның теориялық негіздерін оқыту әдістемесі.
3. Көмірсутектерді оқыту әдістемесі.
4. Оттекті органикалық қосылыстарды оқыту әдістемесі.
5. Азотты органикалық қосылыстарды оқыту әдістемесі.
      Органикалық химия өсімдік, жануар, адам ағзасын құрайтын заттар жайлы түсініктерді қалыптастырып, ол заттардың бейорганикалық заттардын түзілуі жайлы, оларда болатын өзгерістер жайлы түсінік қалыптастырады.
Органикалық химияны оқу барысында әрі қарай заттар табиғатына үңілу, яғни молекуладағы атомдардың орналасуын, химиялық байланыстың электрондық табиғатын, микроәлемдегі өзгерістерді тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Осы айтылғандар органикалық химияның танымдық мәнін, оқушылардың ғылыми-материалистік көзқарасының қалыптасуын анықтайды. Табиғаттағы заттардың алуан түрлілігі, органика мен бейорганиканың бірлігі, заттардың табиғаттағы айналу процесінің өзіне тән заңдылықпен өтуі, оның материалдық процесс екендігі, атом молекулада өтетін өзгерістер т.б.
Теориялық білімді тереңдетумен қатар химия курсының тәрбиелік мәнін арттыруда оның дәлелдігі де үлкен роль атқарады. Оқу пәні жүйесінде тек химиялық құрылыс теориясы дәлелді түрде қарастырылып қоймай молекулалық кеңістік құрылысы мен химиялық байланыстың электрондық табиғаты да қарастырылады. Атомдардың өзара әрекеттесуі химиялық байланыс сипаты мен электрондардың ығысуы арқылы түсіндіріледі; ал электрондық құрылыс негізінде заттардың әрекеттесу қабілеті жайлы пікір айтылады. Осыдан оқушылардың ғылыми танымы қалыптасады.
Басқа ғылымдар сияқты органикалық химия тек табиғатты түсіндіріп қоймай, оны қоғам сұранысы негізінде өзгеру үшін адам баласына жағдай туғызады. Заттардың өзгеруі заңдылығын білу химиялық процестерді меңгеруге, осының негізінде қажетті матерталдарды өндіру өндірісін жетілдіруге жағдай жасайды.
Органикалық химияға тән өзгерістер: жанғыш пайдалы қазбаларды өңдеу, негізгі органикалық синтез, полимер материалдар өндірісі, ауыл шауашылық өнімдерін өңдеу,бояғыш заттар алу, дәрілік препараттар өндіру т.б.
Қазіргі кезде отанымыздың өндіріс күштерінің дамуында органикалық химияның маңызы кеңінен ашылуда. Адамзат өз өмірінде бейорганикалық химияға қарағанда органикалық химия өнімдерімен көбірек таныс (мұнай өнімдері, полимерлер, сірке қышқылы, спирт т.б.). 
Сондықтан органикалық химияны оқыту кезінде оқушыларды химия өндірісімен таныстырудың, өндірістік материалдармен таныстырудың кең мүмкіндіктері ашылады. Нәтижесінде оқушыларға жан-жақты политехникалық білім беріледі.
Политехникалық білімнің тәрбиелік мәні де үлкен. Оқушылар химияның маңызына жете көз жеткізіп, ғылыми білімнің сарамандық мәнін түсінеді. Химиялық өзгерістер мысалында химияның қоғамдағы маңызын анықтайды.
Органикалық химия курсы оқушылардың ақыл ойының дамуына үлкен мүмкіндік береді. Бейорганикалық химияда заттар қасиетін оқу барысында химиялық реакция кезіндегі атомдар мен иондардың топтасуы, тотығу дәрежесінің өзгеруі қарастырылса, ал органикалық химияда мкроәлемге тереңірек үңілуді қажет етеді. Заттардағы өзгерістерді бақылай отырып оқушылар тікелей бақыланбайтын құбылыстарды көз алдына елестете білуі керек: молекулада атомдар қандай ретпен байланысатынын, олардың кеңістікте орналасуын, химиялық байланыс түзілгенде,үзілгенде қандай электрондық процестер жүзеге асып, атомдардың өзара әсері қалай байқалатынын т.б. Заттың әртүрлі құрылымы деңгейінде өтетін құбылыстарды талдай келе микроәлем категориясын үнемі талқылау арқылы ойдың жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Органикалық химия курсының бастапқы бөлігінде теориялық сұрақтарды талдау оқытуда дедукцияның рөлі артуына себепкер болды. Дедукция тәсілінің индукциямен бірлесуі ойлау дағдысының өркендеуіне кепілдік береді. Оқытылған теорияларға сүйене отырып оқушылар өз бетімен болжам жасауға, алған білімдерін эксперимент нәтижесінде тексеруге мүмкіндік алады.
Әсіресе оқушылардың талдау синтездеу әрекеті сан қырлы әрі мазмұнды болып, әртүрлі салыстыру процестері, себеп-салдар байланысын іздеуі, абстракциялауы, тұжырымдауы және басқа логикалық операцияларды жүзеге асыруы артады.
Органикалық химияның оқу пәнінің құрылымы мен азмұнын іріктеуде қандай ғылыми критерийлер жатқанын қарастырайық. Мектепте оқытылатын материалдарды іріктеу кездейсоқ емес, ол бағдарламаны құрушылардың жеке қызығушылығына байланыссыз, объективті негізі болады.
Мектепте оқытылатын органикалық қосылыстар кластарын іріктеу. Органикалық химия миллиондаған заттардың кең алқасын қамтиды. Күн санап, ай санап жаңадан синтезделген органикалық заттар саны артуда. Химик органик өзінің ғылыми жұмыс істеу аралығында жүздеген затты қосылыстардың қатары толықтырылып қана қоймай өзгеше құрылымды заттар түзіліп жаңа кластар, жаңа байланыс типтері ашылуы мүмкін.
Осындай органикалық заттрдың алуан түрлілігі мен санының үздіксіз артуы жағдайында мектепте оқытуға жарамды, оқушыларға түсінікті болатын материалды қалай іріктеуге болады? Материалды іріктеу белгілі бір жетекші идеяға байланысты болар?
Ғалымдардың химиялық процестерді зерттеуде негізгі күші тірі ағзалардың жасушаларында өтетін химиялық процестерді зерттеуге бағытталып отыр. Яғни  ақуыз заттар қалай түзіледі, ферменттер көмегімен ағзада өтетін синтездер механизмі қандай, энергия өзгерісі негізінде қандай процестер жатыр т.б. сұрақтарға жауап іздеуге бағытталған.
Органикалық химияның негізгі танымдық міндеті биологиялық құбылыстарды молекулалық деңгейде зерттеуде тұр. Жасушада өтетін химиялық процестер анықталып, <<ағзаға диалектикалық өтуді>> түсіндіреді.
Егер органикалық химия заттардың көмірсутектерден күрделі қосылыстарға дейінгі дамуын зерттесе және өмір құбылыстарының химиялық негізін ашуға бағытталса онда органикалық химия оқу пәні де осы прцесті жаңғыртып, оқушыларды оны түсінуге әкелуі қажет. Осының негізінде органикалық химияның оқу материалы қатарына ағзаның сыртқы ортамен зат алмасуы негізінде түзілген заттар енуі керек. Оларға  ақуыз, май, көмірсулар, нуклеин қышқылдары кіреді. Осы аталған заттар арқылы тірі ағзалар сыртқы ортамен зат алмасуы негізінде күрделі материалдық жүйені құрайды.
Органикалық қосылыстар кластарының гомологтық қатарының алуан түрлілігі арасынан іріктеу өте қиын екені белгілі. Мысалы карбон қышқылдарының ішінен бір, көп негізді қаныққан май қатарының қышқылдарын, бір, екі, үш байланысты қышқылдар, әр түрлі негізді оксиқышқылдар, альдего, кето қышқылдар, ароматты оксиқышқылдарды т.б. кездестіреміз. Және ол қышқылдардың көптеген туындылары бар. Ангидрид, галогенангидрид, күрделі эфир, гидразид және азид, нитрил және изонитрил т.б.
Осындай көп түрлі органикалық қосылыстар ішінен органикалық химия оқулығы тек оларды оқымаса май, көмірсу, ақуыз, нуклеин қышқылдары құрылысын ұғу қиын болатындарын ғана қамтуы керек. Осы айтылғандарды ескере отырып, ақуыздарды оқыту үшін амин қышқылдары туралы мәліметтердің берілуі міндетті екенін айтуымыз керек. Ал нуклеин қышқылдарын оқыту үшін алдымен азотты гетероциклді қосылыстар мен моносахаридтерді (пентоза) оқыту, ал майлардың құрылысын білу үшін алдымен спирт, альдегид, кетондарды қарастыру керек.
Амин қышқылдарын оқу үшін алдымен аминдер мен карбон қышқылдарымен танысу, ал майларды күрделі эфирлерді көп атомды спирттер мен қаныққан және қанықпаған қышқылдардан кейін қарастыру қажет.Осы кластардың бәрін оқу үшін ең алдымен көмірсутектер жайлы білім керек. Органикалық химия курсын осы аталған кластарды кері күрделену бағытында оқуға негіздеп құру керек. Яғни көмірсутектерден ақуыздарға, нуклеин қышқылдарына қарай.
Курстың негізгі құрылымын осымен аяқтауға болар еді. Бірақ ароматты қосылыстардың толық тобын сипаттау бұл тізімнен қалып қойып отыр. Органикалық қосылыстардың көп түрлілігі мен ақуыздарды толық оқу үшін және гетероциклдерді түсіну үшін бензол мен оның туындыларын қарастыру керек.
Жоғары мектеп курсында қарастырылатын кейбір тақырыптар мектеп оқулығында кездеспейді. Мысалы: оксиқышқылдар, альдегоқышқылдар, аминоспирттер т.б.  Аталған сұрақты шешуде гомология құбылысы көмекке келеді. Д.И.Менделеев былай деген: <<Гомологтар жайлы түсінік органикалық қосылыстарды оқытуда маңызды роль атқарады. Гомологтық қатардың бір мүшесіне сипаттама беру, ол қосылыстың туындыларын сипаттау дегеніміз көптеген гомологтар мен олардың туындылары жайлы жалпы очерк жазып көптеген қосылыстар жүйесі жайлы баяндау дегенді білдіреді>>.
Шындығында да гомологтар құрылысы мен химиялық қасиеті ұқсас болғандықтан барлық затты оқудың қажеттігі шамалы, тек бірнеше затты қарастыру арқылы гомологтық қатар жайлы мәлімет алуға болады. Гомологтық қатардығы заттарды оқуға материал іріктеу екі критерий негізінде жүзеге асырылады. Ол теориялық және практикалық критерийлер болады. Теориялық критерий бойынша осы заттар мысалында берілген қатар қосылыстарының өзіне тән құрылысы мен типтік қасиеттері басқа кластармен генетикалық байланысы толық берілуі керек. Практикалық критерий бойынша органикалық химияның халық шаруашылығығындағы маңызы мен политехникалық білім беру шарты жатыр.
Бұрынғы оқулықтарда алдымен мысалы метанның құрылысы мен қасиеті, табиғатта кездесуі, қолданылуы жайлы толық беріліп, содан кейін басқа қаныққан көмірсутектерді қолданып гомологтық қатар туралы түсінік берілген. Қанықпаған көмірсутектер мен спирттерді оқу да осылай жүргізілген. Нәтижесінде көп нәрсе қайта - қайта қайталанған. Бейорганикалық қосылыстарды оқу кезінде алынған теориялық білім негізінде заттарды оқуға дедуктивті тәсілмен келу органикалық химия кластарының гомологтық қатарларын оқуда индуктивтік тәсілді қолдануды жеңілдетуге мүмкіндік берді. 
Қазіргі кездегі бағдарламада гомологтық қатардың алғашқы өкілдері жайлы түсінік беріліп, қалған аспектілері гомологтық қатар негізінде қарастырылады.
Дегенмен гомология принципі заттарды іріктеуде тек бірден бір принцип емес. Мысалы майлар, көмірсулар, ақуыздарды оқуды осыған негіздеуге болмайды. Кейде класс ішінен қандай да бір нақты затты бөліп көрсетудің қажеті шамалы (күрделі эфирлер, ақуыздар). 
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып мектептегі органикалық химия курсында оқылатын тақырыптар тізімін анықтауға болады.
Қаныққан көмірсутектер тақырыбын ең біріші метан бастайды. Оның молекуласының электрондық және кеңістік құрылысын анықтау бірсыпыра маңызды теориялық мәселенің бетін ашуға мүмкіндік береді.(sp3 гибридтелу, молекуланың кеңістікте бағытталуы, молекуланың тетраэдр екендігі, арасындағы бұрыштың,  төрт байланыстың бірдейлігі т.б.). метан жайлы толық мәлімет (алу, химиялық қасиеті, құрылысы, маңызы) және басқа қаныққан көмірсутектер жайлы мәлімет гомологтық қатарды жалпылай қарастыру кезінде беріледі.
Қаныққпаған көмірсутектер. Бір қос байланысы бар қосылыстардаң қолайлысы  әрине этилен. Оның халық шаруашылығындағы маңызы да үлкен. Заттың қасиеттері, алыну әдістері және басқа да жалпы мәселелер гомологтық қатарды тұтас қарастырғанда анықталады. Кейбір жеке заттар туралы қажетті мәліметтер де осы негізде беріледі.
Үш байланысты көмірсутектер мәселесі де осы жолмен шешіледі. Олардың маңыздысы ацетилен. Ацетилен арқылы осындай қосылыстар жайлы мәлімет берген қолайлы.
Диен көмірсутектері туралы мәліметтер дивинил мен изопрен мысалында беріледі. Олардың қасиеттері каучук туралы білім негізін қалауда қолданылады.
Ароматты көмірсутектердің қарапайым өкілі бензол мысалында барлық ерекше қасиеттер анықталады. Сонымен бірге бензолдың практикалық маңызы үлкен. Сондықтан оны оқу жан-жақты болу керек. Ал бензол гомологтарымен танысу қысқа болуы мүмкін. Бұл жерде олардың құрылысын, бензол ядросы мен жанама тізбектің әсерін анықтау маңызды.
Бір атомды спирттер. Оның ішінен екі өкілін қарастыру маңызды. Олар метил және этил спирті. Метил спирті гомологтың біріші өкілі, практикалық маңызы үшкен, бірақ өте улы. Екіншісі тікелей зерттеп, танысуға қолайлы және эксперименттік жолмен құрылысын түсіндіруге ыңғайлы. Осы тұжырым бойынша спирттер құрылысын түсіндіру үшін этилспирті, ал технологиялық аспектісін қарастыру үшін метил спирті алынады.
Фенолдар жайлы мәлімет тек фенолмен танысумен шектеледі.
Альдегидтер класында ең басты    қызығушылық туғызатын алғашқы екі өкілі. Альдегидтер құрылысы сірке альдегиді мысалында, қасиеттері формальдегид мысалында түсіндіріледі.
Бір негізді қаныққан қышқылдар туралы білім негізі гомологтық қатарды тұтас қарастыру арқылы іске асырылады. Мысал ретінде әр түрлі қышқылдар алынады. Қышқылдардың жалпы сипаттамасы сіпке қышқылы мен құмырысқа қышқылы мысалында және жоғары қышқылдар стеарин мен палмитин қышқылы мысалында қарастырылады.
Қанықпаған қышқылдарды қарастыру радикалдағы С-С байланысының функционалды топтарымен қатынасын көрсету үшін және майларды оқуға оқушыларды дайындау үшін қолданылады. Қанықпаған қышқылдар жайлы мәліметті акрил қышқылы мысалында берген қолайлы. Себебі ол полимер өндірісінде кеңінен қолданылады.
Көмірсулар класына материал іріктегенде олардың биологиялық маңызына жүгінген дұрыс. Осы себепті крахмал мен целлюлоза оқытылады. Дегенмен бұл кқмірсулардың құрылысы мен айналуларын түзіну үшін алдымен моносахарид глюкоза оқытылады.Басқа моносахаридтерден нуклеин қышқылдары құрамына кіретін рибоза мен дезоксирибоза оқытылады.
Дисахаридтер аса көп  қызығушылық туғызбайды. Бірақ полисахаридтердің сатылы гидролизін түсіну үшін маңызды әрі жиі кездесетін дисахарид сахароза беріледі. Фруктозаны глюкоза иземері ретінде қарастыру сахарозаның гидролиздік айырылуын түсінуде қолайлы.
Май қатары аминдері жайлы мәліметтер алғашқы өкілдері мысалында беріледі. Ароматтыаминдерден анилин қарастырылады.
Аминдерден соң амин қышқылдары оқытылады. Мұнда тек жалпы мәліметтер ғана беріледі.
Осыдан кейін азотты гетероциклді қосылыстарды қарастыру пиридин мен пиррол мысалында өтеді. Яғни пуринді және пиримидинді негіздердің нуклеин қышқылдарын түзуі қарастырылады.
Белок жайлы мәлімет құрамы, құрылысы, қасиеті мен маңызы туралы жалпы түрде қарастырылады.
Нуклеин қышқылдары жайлы мәлімет РНК мен ДНК мысалында беріледі.
Органикалық химия курсының теориялық негізі - А.М.Бутлеров жасаған органикалық заттардың құрылыс теориясы. Аталған теория бензолдың Кекуле ұсынған құрылыс формуласын. Дивинил мен изопренге қосылу реакцияларының, изобутанның орлау реакциясының механизімін т.б. жеке деректерді түсіндіре алмайды. Құрылыс теориясы қазір дәстүрлі теориядан, химиялық байланыстың электрондық табиғаты жөніндегі ілімнен тұрады. Үш теорияның негізі ықшамдалып дидактикалық өңделген түрде мектеп органика курсына кіреді.



Бақылау  сұрақтары 
* Органикалық химияның жеке курс ретінде оқытылуын қалай түсіндіруге болады?
* Органикалық химия курсының мазмүны мен оқыту эдістемесін дамытуда елеулі үлес қосқан қандай ғалымдарды білесіз? Олардың еңбектерін атаңыз.
* Соңғы жылдарда органикалық химияның мектептегі курсының мазмұнына қандай өзгерістер енгізілді?
* Органикалық заттар химиясының теориялық негіздері, олардың бейорганикалық химияның теорияларымен байланысы қандай?
* Органикалық қосылыстардың электрондық жэне кеңістік құрылысы жөніндегі ұғым қалай қалыптастырылады жэне дамытылады?
* Изомерия жэне гомология ұғымдарын қалыптастыру методикасының негізгі мэселелерін сипаттап беріңіздер.
* Атомдардың өзара эсері ұғымына байланысты оқу материалдарын оқулықтың жеке тақырыптары бойынша тауып, тіректік қысқаша жазба жазыңыздар.


№15 дәріс Химиядан оқушылардың білімін қорытындылау.
* Химияны оқытудың соңғы этапында білімді жүйелеу міндеттері.
* Химияның негізгі теориялары мен заңдарын жүйелеу.
* Элементтер туралы: бейорганикалық және органикалық заттардың негізгі кластары туралы білімді жүйелеу.
Химиялық білімді кррытындылаудың маңызы мен міндеттері Орта мектептегі химия курсының бағдарламасы <<Бейорганикалық жэне органикалық химия бойынша білімді қорытындылау>>   деген   тақырыппен   аяқталып   келді.   Соңғы бағдарламада 43 сағаттық жалпы химия курсы енгізілді. Бүл курстың басты мақсаты - оқушылардың төрт жыл бойы химиядан алған білімін тереңдету жэне жинақтап, қорыту. Химияның жеке мәселелерін оқытудың эдістемесін қарастырғанда аса маңызды үгымдардың эр сыныпта эр түрлі теориялық деңгейде қалыптасатынына көз жеткіздік. Осыдан келіп мектеп бітіретін шағында оқушылар бірсыпыра маңызды мэселелерді үмытып қалады, үғымдар анықтамасын алғашқы атом-молекулалық теорияның деңгейінде естерінде үстап жүреді. Бү_л кемшілікті болдырмау үшін бейорганикалық жэне органикалық химияның қорытындылау сабақтарында, жалпы химияның негіздерін өткенде химияның маңызды теориялары жөніндегі білім қорытындыланады. Оқушыларға белгілі теориялар тұрғысынан химияның негізгі заңдары мен үғымдарының мэні қарастырылады. Химиялық элементтер жэне олардың қосылыстары туралы білім бір жүйеге түсіріледі. Химияның ғылыми дүние танудағы жэне халық шаруашылығындағы маңызы нақтылана түседі. Осыған орай бейорганикалық жэне органикалық химияны шолып қайталау жэне жалпы химия курсының міндеттеріне мыналар жатады:
* Оқушылардың Атомның электрондық қүрылысы жөніндегі білімін тереңдету. Химияның негізі ұғымдарын электрондық теория тұрғысынан нақтылау.
* Химиялық элементтер жэне олардың қосылыстары қасиеттерінің периодты түрде өзгеруі жөніндегі теориялык көзқарасты жаңа сатыға көтеру. Жалпы заңдылықтардың негізінде химиялық элементтерді топ жэне топшалар бойынша сипаттай білу дағдыларын нығайту, жетілдіру жэне дамыту.
* Заттың қүрылысы және химиялық байланыстар туралы білімді бір жүйеге түсіру, заттың қүрамы, қүрылысы, қасиеттері жэне қолданылуы арасындағы тэуелділікті ашып көрсету.
* Бейорганикалық жэне органикалық заттардың маңызды кластары жөніндегі білімді қорытындылау, олардың арасындағы генетикалық жэне өзара байланыстарды нақтылау.
* Химиялық реакциялар туралы алған білімді бір жүйеге келтіру, олардың маңызы жэне жүру заңдылықтары жөнінде жалпы ұғым қалыптастыру.
* Химияның жаратылыстану пэндерінің арасында алатын орнын,  ғылыми  кезқарас  қалыптасуындағы  маңызын  нақтылы мысалдармен көрсету, пэнаралық байланыстарды жүзеге асыру, оқушыларда табиғат туралы біртұтас ғылыми көзқарас қалыптасуына жэрдемдесу.
7. Химияның өмірмен жэне өндіріс сарамандығымен байланысын ашу, азық-түлік жэне энергетикалық бағдарламаларды, экологиялық мэселелерді шешудегі мәнін көрсету.

Қорытындылау сабақтарын өткізудің эдістемесі. Окушылар он бірінші сыныпта химиядан эр түрлі дайындықпен келеді. Оқушылардың біразы ғана химияны өзінің болашақ мамандығы ретінде таңдап, оны оқып, үйренуге аса ынталы екенін білдіреді. Қалғандары бұл пэннің қажеттігін жете мойындамайды, оның үстінс мұндай оқушыларга химиядан мектеп бітіру емтиханын тапсырмауга рұқсат етіледі. Сондықтан жалпы химияның сабақтарын оқушылар тегіс қатысатындай етіп тартымды өткізу мүгалімнен үлкен жауапкершілікті талап етеді. Қорытындылау сабақтарын өткізудегі мұғалімге қойылатын талаптар: 1) жалпы химия курсының алдына қойылатын оқу-тәрбиелік жүктемесіне сэйкес эр сабактың мақсаты мен міндеттерін нақтылы анықтау; 2) мақсаты мен міндеттері бойынша сабақтың мазмұнын таңдап алу; 3) оқу материалының мазмұнына лайық түрін, құрылымын, эдістерін және амалдарын анықтау; 4) оқушылармен үйымдастырылатын жаппай, топтық жэне жеке жүмыстардың түрлерін дэл басып анықтау; 5) оқыту қүралдарын тиімді іріктеу, қойылатын тэжірибелерді, техникалық құралдарды, сызбанұсқалар мен тіректік хабарды таңдап алу; 6) үй тапсырмаларын мұқият ойластыру, оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстарын түрлендіру жэне жеңілдету; 7) оқушылардыц білімін есепке алудың үтымды эдістерін қолдану.
Тақырыптарьшың мазмүны бойынша жалпы химия курсында сабақтарды теориялар мен заңдарды, химиялық реакциялар туралы білімді, металдар мен бейметалдар және химияның халық шаруашылыгындағы маңызы жөніндегі білімді тереңдету, жетілдіру жэне қорытындылау сабақтары деп жіктеуге болады.
Қорытындылау сабақтары кезінде жиі қолданылатын эдістер мыналар: шолу дэрістері, дэріс-эңгімілесу, химиялық тэжірибелер мен көрнекі құралдарды көрнекі керсете отырып эңгімелесу, оқушылардың баяндамалары, үлестіріліп берілетін материалдармен жұмыс, сарамандық тэжірибелер, эксперимент есептерін шығару.
Өтілетін материал оқушыларға біршама таныс болғандықтан, бір әдісті пайдаланып, бір сарынмен өткізілетін сабақтар оқушыларды жалықтырып жібереді. Сондықтан оқушылардың сыныпта жэне үйде өздігінен жүмыс істеуін, сабаққа белсенді қатысуын қамтамасыз ететін эдістер (оқулықпен жүмыс, зертханалық тәжірибелер жасау, дидактикалық материалдармен жэне қосымша эдебиеттермен жүмыс, сызбанүхқа сыздыру, т.б.) жиі қолданылады. Қайталау сүрақтары, жаттығулар мен есептер, баяндамалардың тақырыптары мен эдебиеттердің тізімі, оқушыларға көрнекі көрсететін тэжірибелер мен көрнекі құралдардың тізбесі ертерек беріледі.
Үй тапсырмасының мазмүнын, түрін жэне сипатын анықтауға баса назар аударылады. Оқушыларға қиын тиетін оқу материалы, сан жэне сапа есептері сыныпта талқыланады. Үйге берілетін тапсырма оқушылардың үлгеріміне қарай жіктелген болуы тиіс, оны орындауды жеңілдететін нұсқаулар беріледі.
Қорытындылау сабақтары кезінде химиялық эксперименттің алатын орны ерекше. Бүларда, көбінесе көрнекі көрсететін жэне зертханалық тэжірибелер өткізіледі, эксперимент есептері шығарылады. Бүрынғы сыныптардан айырмасы тэжірибелерді орындаудагы оқушылардың дербестігі барынша арттырылады.
Оқушылардың білімін, білігін жэне дағдысын есепке алу жалпы, жиілетіп жэне жекелеп сүрау, сынақтар алу арқылы жүзеге асады. Ауызша жэне жазбаша сұрау үштастыра қолданылады. Ауызша сүрақ бергенде жеке, топтық жэне жаппай сұрайтын түрлері пайдаланылады. Жекелеп сұрақ қою, хабарлама, баяндама жэне көрнекі көрсету түрінде өткізіледі. Топтық жэне жаппай сұрақтарда эңгімелесу жиі жүзеге асырылады. Химиялық диктант, сан есептерін шығару, зертханалық тэжірибелер орындау жэне эксперимент есептерін шығару түрінде жазбаша сүрақ өткізіледі. Оқушылардың алған білімін жан-жақты қолдана білуге мүмкіндік берілетін аралас типке жататын есептер шығарылады, мысалы: "Күкірт қышқылының 15пайыздық 100 мл ерітіндісіне (р=1,105 г/см[3]) 5 г калий карбонаты қосылды. Заттар калий сульфатын түзіп, толық реакцияға түсу үшін қандай затты жэне массасы бойынша қанша қосу керек? Түзілген калий сульфатының массасын жэне зат мөлшерін есептеңіздер". Бүл сан жэне сапа есебі, мүнда жүзеге асатын есептеулер: 1. Ерітіндінің тығыздығы бойынша массасын, сол массадағы еріген заттың үлесін граммен табу; 2. Ерітіндіге тағы қосылатын заттың өзін жэне массасын табу; 3. Тұзілген заттың массасын жэне мөлшерін табу. Бүларды жүзеге асырғанда қисынды ойлау эрекетінің бірсыпыра тәсілдері пайдаланылады, эр кезде алынған химиялық білім қолданыс табады.

Химимлық заңдар мен теориялар жөнінде білімді қорыту.
Ең алдымен атом құрылысы туралы ілім тұрғысынан химиялық элементтердің Д.И.Менделеев жасаған периодтық жүйёсі жэне периодтық заңы қарастырылады. Ол үшін атом құрылысы туралы химия мен физикадан оқылган материалдар еске түсіріліп, атомның құрамына кіретін кейбір элементар бөлшектердің сандық көрсеткіштері жинақталған кесте түрінде жазылады.
Химиялық элементтің периодтық жүйедегі орны мен атом құрылысының арасындағы тэуелділіктің жэне периодты заңдылыктың физикалық мэні ашылады.
Д.И.Менделеев атомдық массаны элементтің ең түрақты қасиеті деп санап, оны элементтерді жіктеудің негізіне алды. Соның нэтижесінде периодты'заңды <<Жай заттардың қасиеттері, сондай-ақ олардың қосылыстарының формалары мен қасиеттері элементтердің атомдық массаларының шамасына периодты түрде тэуелді болады>> деп тұжырымдады. Сөйтсе де, ол кейбір элементтерді атомдық массаларының өсу ретін ескермей орналастырды (Аг жэне К, Те жэне I). Мүлың себебі кейіннен ашылып, атомның ең тұрақты көрсеткіші ядро заряды екені анықталды. Осыған орай периодтық заңға: <<Химиялық элементтердің қасиеттері атом ядроларының зарядына периодты тәуелділікте болады>> деген жаңа анықтама беріледі. Қорыту кезінде оқушылар осы соңғы анықтаманың тұрғысынан химиялық элемент, изотоп, жай жэне күрделі зат ұғымдарын нақтылап, бұрынғыдан гөрі дәлірек түсінеді.
Химиялық элемент - атомдардың бір түрі дейтін атом-молекулалық ілімнің тұжырымынан оқушыларда атомдар саны мен элементтер саны тең деген жаңсақ үғым қалуы мумкін. Мүлы болдырмау үшін химиялық элементтің ядро қүрылысы туралы білімге сүйеніп, бір элементтің ядро заряды бірдей, массалары эр түрлі бірнеше атомдары болатыны айтылады. Қазіргі кезде белгілі 109 химиялық элементтің мыңнан астам тұрақты және радиоактивті изотопы бар. Элементтердің салыстырмалы атомдық массасы табиғи изотопгары массаларының орташа саны болып табылады және бөлшек санмен көрсетілуі мүмкін. Изотоптар туралы үғым периодтық жүйедегі элементтердің орналасуының кейбір үйлеспеушіліктерін түсіндіреді жэне бір заттың молекулалық массалары эр түрлі болуы ықтимал деген түсінікке экеледі. Мэселен, сутегі элементінің үш, оттегі элементінің де үш изотопы бар. Осыған орай олар түзетін химиялық қосылыс - судың ең жеңіл молекуласының массасы 18-ге, ең ауыр молекуласының массасы 24-ке тең, бүл екі аралықта ондаған әр түрлі массасы бар су молекулалары кездеседі. Мүлың өзі оқушылардың зат туралы білімінің шегін кеңейтеді. <<Физикалық денелер неден тұрса, соны зат деп атайтын>> эмпирикалық түсінік <<зат дегеніміз өзіндік массасы, физикалық жэне химиялық қасиеттері бар элементар бөлшектерден түратын материяның нақтылы бір түрі>> делінетін философиялық ұғым деңгейіне көтеріледі. Жалпы химияда электронмен байланысты көзқарасты тереңдетуге жэне қорытуға айрықша назар аударылады. Өйткені периодтылықтың мәні, валенттіліктің, химиялық байланыстың, молекуладағы атомдардың өзара эсерінің табиғаты, тотығу-тотықсыздану процестері, заттардың қасиеттері мен молекула қүрылысы арасындағы тэуелділік электрондық теория түрғысынан түсіндіріледі. Оқушылардың <<электрон бүлты>>, <<орбиталь>>, <<энергетикалык деңгейлер>>, s - , р-, d -электрондар жэне соларға сэйкес деңгейшелер туралы ұғымдары нақтыланады, жаңадан /-электрондар жэне /-деңгейшесінің толуы, осыған орай лантаноидтар мен актиноидтар жөнінде үғым беріледі. Актиноидтар мен лантаноидтарда сырттан санағанда үшінші деңгейдің /-деңгейшесі 14 электронмен толады. Сыртқы екі деңгейдегі электрон сандары бірдей болғандықтан бүл элементтердің химиялық қасиеттері өте ұқсас болып келеді, оларды химиялық жағынан бір-бірінен ажырату қиын.
Электрондық теория түрғысынан атомдардың валенттік мүмкіндігі талданады. Валенттіліктің эмпирикалық түсінігіне едэуір өзгеріс енгізіліп, кейбір элементтердің периодтық жүйедегі заңцылықтан ауытқуларының себебі түсіндіріледі. Азот, оттек жэне фтор периодтық жүйедегі орнына сэйкес валенттілік көрсетпейді. Мұны түсіндіру үшін атомның қалыпты және қозган күйі, бос орбитальдар, бөліске түспеген электрон жұптары жэне олардың химиялық байланыстар түзуге қатысуы туралы үғым беріледі. Азотты және фосфорды, оттегін жэне күкіртті, фторды және хлорды мысалға алып, атомдардың валенттілік мүмкіндіктері талқыланады. Стехиометриялық, координациялық жэне химиялық байланыстың саны бойынша анықталатын валенттіліктер болатыны нақтыланады. Қорытындылау нэтижесінде эр элемент атомының өзіне тэн электрондық құрылымы болатыны, соған сэйкес валенттілік көрсетіп, химиялық байланыстар түзетіні окушыларға белгілі болды. Оқушылардың тағы бір түйіндейтіні эр түрлі химиялық байланыстарды түзуге электрон бүлттары жэне орбитальдары қатысады, олардың езара әсерлесуінің кеңістіктегі сипатына қарай сигма жэне ии-байланыстар түзіледі. Бүл айтылғандар органикалық химияның негізін шолып қайталаганда электрон тығыздығының таралуы туралы көзқарастармен толықтырылады. Мүғалімнің есінде үстайтыны электрондық теория кең үғым, оған <<Атом жэне молекула құрылысының теориялары>>, <<Химиялық байланыс теориясы>>, <<Валенттілік теориясы>>, <<Заттың қатты куйінің теориясы>> кіреді.

Химиялық реакциялар   туралы   білімді  қорытындылау.
Жалпы химия курсындағы бүл тақырыптың негізгі мақсаты оқушылардың химиялық реакциялар жэне оларды меңгеру жөніндегі білімдерін кайталау, тереңдету және қорытындылау.
Алдымен химиялық реакциялардың мэні жэне тинтерге бөлудің негізгі белгілері талқыланады. Химиялық реакцияларды жіктейтін кестені және оқу фильмін пайдаланып, эр типке жататын реакцияларға мысалдар келтіреді. Бейорганикалық және органикалық химиядағы бір типке жататын реакциялардың ұқсастығы мен айырмашылығы талданады. Бейорганикалық химияда гидраттану үгымы ерітіндіде түзілетін су молекуласының қүрылымы өзгермейтін процестер үшін қолданылады. Органикалық қосылыстардағы гидраттанулар кезінде, мэселен этилен жэне ацетилен гидраттанғанда су молекуласының қүрылымы өзгереді.
Бейорганикалық жэне органикалық химиядағы гидролиз реакцияларының мысалдары, мэні және маңызы талқыланады. Түздардың гидролизге үшырау жағдайларын нақтылап, эксперимент жүзінде дәлелдеуге, мэнісін қысқа иондық теңдеулерін жазу арқылы түсіндіруге баса назар аударылады. Гидролиз кезінде түзілетін қышқыл жэне негіздік тұздардың қүрамын, гидролиздің дэрежесін болжай білуге машықтандырады. Гидролиз реакциясының мэні протолиттік теория бойынша түсіндіріледі. Мэселен, алюминий хлориді гидролизінің бірінші сатысында алюминий катионындағы гидраттанған су молекулалары мен сыртқы ортадағы су молекулаларының арасында протолиттік реакция жүріп, пентааква гидроксоалюминий катионы түзіледі: 
                                         Н+
I       \      _ [АІ (H20)6] + Н20  [АІ (Н20)5 OH]+ + Н30+
Ерітіндіге сілтінің аз мөлшерін қосқанда ақ тұнба түзіледі:
[АІ (Н20)5 OH][+] + 20Н-   [АІ (Н20)3 (ОН-)з] + 2Н20 
Сілтінің артық мөлшерін қосқанда протолиттік реакция ақырына дейін жүреді:

[АІ (Н20)3 (ОН-)з]+ OH- =[АІ (Н20)2(ОН[-])4] +Н20
Салыстыру үшін жай жэне күрделі эфирлердің, көмірсулардың (углеводтардың), ақуыздың гидролизі қарастырылады, олардың организмде жүзеге асатыны айтылады. Гидролиздің өнеркэсіптегі маңызы ашылады.
Қорытындылау кезінде реакция жылдамдығының өлшемі, жылдамдыққа эсер ететін жағдайлар толығырақ қарастырылады. Реакцияның жылдамдығы кесімді уақыт ішінде реакцияласушы заттар концентрациясының өзгеруімен өлшенетініне мысалдар келтіріледі, есептер шығарылады. Реакция жылдамдығының әрекеттесуші заттар табиғатына тәуелділігі тэжірибелер арқылы нақтыланады.        Реакциялардың        жылдамдығына        заттар
	 катализатордың эсері жөнінде оқушылардың төрт жыл бойы алған білімі бір жүйеге түсіріледі, соны мысалдармен толықтырылады. Ле-Шателье принципі жаңаша түсіндіріледі.
Химиялық реакциялардың мэнін жэне сипаттамаларын кескіндеп жазу жөніндегі оқушылардың білімі дамытылады. Оқушылар реакциялардың молекулалық, толық және қысқа иондық, электрондық-иондық теңдеулерін сауатты жазуға дағдыланады. Химиялық және термохимиялық теңдеулер бойынша есептеулер жасай білудің біліктері мен дағдылары сараланады. Оқушылар ең күрделі аралас есептерді шығара білуге үйренеді.
концентрациясының, қысымның, температураның жэне катализатордың эсері жөнінде оқушылардың төрт жыл бойы алған білімі бір жүйеге түсіріледі, соны мысалдармен толықтырылады. Ле-Шателье принципі жаңаша түсіндіріледі.
Химиялық реакциялардың мэнін жэне сипаттамаларын кескіндеп жазу жөніндегі оқушылардың білімі дамытылады. Оқушылар реакциялардың молекулалық, толық және қысқа иондық, электрондық-иондық теңдеулерін сауатты жазуға дағдыланады. Химиялық және термохимиялық теңдеулер бойынша есептеулер жасай білудің біліктері мен дағдылары сараланады. Оқушылар ең күрделі аралас есептерді шығара білуге үйренеді.

Бейметалдар және металдар туралы білімді қорыту. Химиялық элементтер және олардың қосылыстары жөніндегі білім бейметалдар жэне металдар тақырыбында бір жүйеге түсіріледі жэне тереңдетіледі. Жаңа оқулықта оқу материалын орналастырудың жүйесі: 1) бейметалдардың периодтық жүйедегі орналасуы және атомдарының электрондық қүрылысы; 2) жай заттарының қүрылысы мен қасиеттері; 3) сутекті қосылыстары; 4) оксидтері мен оттекті қышқылдары.
Жүйелі курста бейметалдар химиялық элементтердің табиғи топшалары бойынша оқытылып келсе, қорытындылау кезінде периодтар бойынша қарастырылады. Мүның өзі атомдардың электрондық құрылысының біртіндеп күрделіленуін, соган сэйкес заттар қасиеттерінің өзгеруіндегі периодтылықты тереңірек түсінуге ықпалын тигізеді.
Бейметалдар негізінен алғашқы төрт периодта орналасқан. Бір топшада орналасқан бейметалдардың сыртқы энергетикалық деңгейлеріндегі электрон сандары бірдей, ал периодтарда 3-тен 7-ге дейін артады, аяқталған қабат түзуге жақындайды. Осыған орай электрондарды өздеріне тартуға бейімділігі, басқаша айтқанда тотыктырғыш қасиеттері күшейеді. Екінші периодта бордан басталатын тотықтырғыш қасиет фторда ең жоғары шегіне жетеді. Химиялық элементтердің электртерістілігінің сан мэндерінсалыстыру арқылы бұған көз жеткізу қиын емес: ВС	NO	F
2,0       2,5                3,0      3,5       4,0
Тотықтырғыш қасиеттерінің өсуіне қарай бейметалдардың қатар түзетініне оқушылардың назары аударылып, оны пайдалана білу қажеттігі айтылады, мысалы:  Si, В, Н, Р, S, I, N, С1, О, F
Топ  бойында бейметалдардың тотықтырғыш  активтілігінің кемитіні электртерістілігінің кемуінен байқалады: F     CI     Br     I 4,0    3,0   2,8   2,5 Хлор   бром   мен   иодты,   бром   иодты   түздарының   судағы ерітінділерінен ығыстырып шығарады. Мүны оқушылар галогендерге сапалық реакциялар жасағанда пайдаланады.
Фтордан басқа бейметалдар тотықсыздандырғыш, яғни электрондарын беріп жіберу қасиеттерін де корсетеді. Бұл қасиет жоғарыда келтірген қатардың кері бағыты бойынша күшейеді.
Бейметалдардың қарама-қарсы, яғни тотықтырғыш және тотықсыздан-дырғыш қасиеттері мысалдар келтіру жэне электрондык түрғыдан талдау арқылы нақтылынады.
Бейметалдардың жай заттарының қүрылысы мен қасиеттерінің арасындағы тәуелділікті көрсететін кесте сызылады. Галогендер, оттегі жэне азот түзетін жай заттардың қатты күйінде молекулалық кристалл торы, коміртегі, бор жэне кремний түзетін жай заттардың атомдык кристалл горы болатыны, соған сэйкес физикалық қасиеттеріндегі үқсастықтары мен айырмашылықтары анықталады. Жай заттарының химиялық қасиеттері сызбанұсқа сызу жэне мысалдар келтіру арқылы талқыланады.
Бейметалдар түзетін сутекті қосылыстардың қүрылысы мен қасиеттері металдардың сутекті қосылыстарымен салыстырылады:
R+1H-1    R+2H2-1   R+3H3 -1   R -4ң4+1

R-3H3+1   H2+1R-2   H+1R-1
Бүл қатарға сэйкес сутекті қосылыстарға мысалдар келтіріп талқылағанда мына мәселелерге көңіл аударылады.
* Сутегінің металдармен қосылыстарындағы тотығу дэрежесі минус бірге тең, бүлар - молекулалық қүрылысы болмайтын тұз тэріздес қосылыстар. Сумен толық гидролиз реакциясына түседі. Гидридтердегі сутегі ионы тотықсыздандырғыш қасиет танытады.
* Бейметалдардың сутегімен қосылыстары молекулалардан қүралады, кэдімгі жағдайда газдар немесе үшқыш күйінде болады. Бүл қосылыстардагы сутегінің тотығу дэрежесі оң болғандықтан тотықтырғыш қасиеттер білдіреді. Металдармен эрекеттескенде электрондарды косып алып, бос күйіндегі сутегіне айиалады.
3.	Периодтарда элемент атомының ядро зарядтарының артуынабайланысты ұшқыш сутекті қосылыстардың негіздік қасиеттерікеміп, қышқылдық қасиеттері артады. Мүның себебі протолиттіктеория түрғысынан түсіндіріледі.
    Н+
H2O+NH3 = NH4+ + ОН-
Бұл реакцияда протонын беретін су қышкылдық протонды қосып алған аммиак негіздік касиет көрсетеді. Периодта оттегі азоттан кейін орналасады, ядро заряды азоттан гөрі артық болгандықтан протонды тебеді, сонымен бірге азот атомында протонды қосып алатын бос электрон жұбы бар. 
    Н+ 

Н20+ HF = Н30++ F
Реакцияда су негіздіқ, фторсутегі кышқылдық қасиет білдіреді, бүл құбылыстың мэні :: де фтордағы ядро зарядының артуымен түсіндіріледі.
* Сутекті қосылыстар үш түрлі аталады: а) сутегінің теріс тотыгу дэрежесіндегі қосылыстары гидридтер делінеді. Кейде, сутекті қосылыстардың бэрін осылай атайды, бірақ ол номенклатура негіздеріне сай келмейді; э) бейметалдардың сутекті қосылыстары, сутегі фториді, сутегі хлориді, сутегі нитриді, т.б. деп аталуы керек еді, бірақ оқулықтарда орысшадан аударылған бір сөзбен берілетін атаулары қолданылады: фторсутек, хлорсутек, күкіртсутек, т.б. деп берілген; б) кейбір қосылыстар үшін тарихи қалыптасқан атаулары қалып қойған, мысалы аммиак (сутегі нитриді деудің орнына), су (сутегі оксиді деудің орнына).
* Бейметалдардың сутекті қосылыстарының қышқылдық қасиеттері топ бойында ядро зарядтарыиың артуына байланысты күшейеді.
Бейметалдардың оксидтері туралы білім: 1) күрамы; 2) алыну; 3) тұз түзетін жэне түзбейтін оксидтер; 4) химиялық қасиеттері жоспарына сәйкес қорытылады.
Оттекті қышқылдарды қарастыру мына жоспарга сэйкес жүзеге асырылады: 1) оттекті қышқылдардың қүрамы; 2) бір периодта жэне бір топта орналасқан элементтер түзетін қышқылдар күшшің өзгеру заңдылықтары; 3) оттекті қышқылдардың химиялық қасиеттері; 4) қышқылдардың қолданылуы жэне маңызы.
Химияны терең білгісі келетін оқушылар үшін оттекті қышқылдардың құрамын жиынтық қосылыс ретінде қарастырып, орталық атомның координация саны жөнінде түсінік беруге болады. Бұл қышқыл түзуші элемент атомының радиусы мен қышқылдық қасиет арасындағы тэуелділікті ашуға, кейбір қышқылдардың ерекшелігін түсінуге жэрдемдеседі. Мәселен, оқушылар бір топта орналасқан элементтер түзетін оттекті қышқылдар қасиеттері ядро зарядының өсуіне байланысты күшейеді деген жалпы заңдылықты қолданып, күкірт қышқылынан селен қышқылы, селен қышқылынан теллур қышқылы күшті деген түжырым жасайды. Бүл түжырым селен қышқылының күшін түсіндіргенімен теллур қышқылына қолданылмайды. Теллур қышқылындағы орталық элементтің координация саны алты (Н6Те06), соған орай анионның теріс зарядтары артып, протондарды берік үхтап тұрады да қышқылдық күші кемиді.
Протолиттік теория түрғысынан қышқылдық жэне негіздік қасиеттердің салыстырмалы түсінік екені нақтылынып, екі қасиеттің де ор затта болуы мүмкін екені жөнінде ұғым қалыптастырылады Оқушылардың химиядан алган білімін қорытындылау мектеп бітіру емтиханын ойдағыдай тапсыруға әзірлейді. Сондықтан теориялық және деректі білімді бір жүйеге түсірумен бірге сарамандық сабақтар өткізуге, эксперимент жэне сан есептерін шығаруға баса назар аударылады.
Оқушылардың химиялық тіл жөніндегі білімін қорыту. Осы кезге дейінгі химияны оқыту эдістемесінде білім мен біліктің қалыптасуы жөнінде жүйелі баяндалады да, соларды сақтайтын жэне тасымалдайтын тілдік құралдарға аз көңіл бөлінеді. Сондықтан оқушылардың білімі жаттанды болып келеді. Олар жеке таңбаның, терминнің және сөйлемнің мағынасын жетік игермейді. Өйткені олардың заттық және үғымдық мағыналары, сапалық жэне сандық мэндері химия курсында біртіндеп ашылады да, өзара байланысы нақтылы сараланбайды. Зерттеулер нэтижесі оқушылардың жеке дара күйіндегі жэне формула құрамындағы химиялық таңбаның мэні мен мағынасын үстірт түсінетінін көрсетті. Мәселен, химиялық элемент, атом жэне жай зат ұғымдары біркелкі таңбаланатындықтан оқушылар олардың арасындағы тәуелділікті жэне айырмашылықты нақтылы ажырата алмайды.
Бүл олқылықты болдырмас үшін мүғалімнің химиялық білім мен ғылыми тілдің ара қатынасын нақты түсініп, үтымды пайдалану жолдарын үзбей іздестіргені жөн. Ғылыми білім үғымдар жүйесінен түрады. Бұл жүйе тіл арқылы оқушылардың санасына сіңіріледі, оқушының білімі ғылымның тілі арқылы көрініс табады, жаңарады, молаяды жэне қолданылады. Сондықтан химия тілі және оның мағынасы жөнінде әр класта алынған білімді бір жүйеге түсіріп, қорытындылаудың оқу-тәрбиелік маңызы зор.
Бұл қорыту мына жоспармен жүзеге асырылады: 1) химиялық символиканың мэні мен мағынасын түсіну; 2) химиялык терминология мен номенклатурадан алынған білімді қорыту; 3) тексті түсіне білу жэне ғылыми тілді пайдалану; 4) химиялык символика, номенклатура жэне терминология арасындағы семантикалық байланыстарды ашу.
Химиялык символика 8-сыныптагы <<Химиялық алғашқы үғымдар>> тақырыбындағы арнайы сабақтарда атом-молекулалық ілімнің деңгейінде оқылады. Содан кейінгі тақырыптарда білім берудің құралы ретінде пайдаланылады. Алғашқы тақырыпта химиялық таңбаның, формуланың жэне теңдеудің элемент, зат жэне химиялык реакция ұғымдарына негізделген жеке мэндері ашылады. Бүл арада мүғалімнің химиялық символиканың негізі - әріп таңбалар екенін, олардың үлт тіліндегі эліппе әріптерінен мағыналық жагынан айырмасы болатынын нақтылауға жете назар аударуы тиіс. Yenлт тіліндегі әріптердің дербес күйінде мағынасы жоқ, өзара бірігіп қана белгілі бір мағынаға ие болады. Химиялық элементтің латынша жэне грек тіліндегі атауларының бір немесе екі әрпінен алынған химиялық таңбаның қайшылыққа толы бірнеше мағынасы бар. Олар 26-кестеде келтірілді. Бір таңбаның оннан астам мәні біртіндеп эр теорияның түрғысынан қалыптасады. Сондыктан мағына үздіксіз жылжып өзгеріп, таңбаның сыртқы пішіні бір қалпында қалатындықтан химиялық таңба мен оның мағынасының арасында қайшылық туады. Химиялық таңба әр үғымды (химиялық элемент), әрі затты (жай зат), әрі заттың  химиялық бөлінбейтін бөлшегін (атом), атомның тотығып, тотықсызданып өзгерген күйлерін, эр түрлі санын белгілейді. Осының бәрін    қорытып,    бір   жүйеге   түсіруге    25-кесте көмектеседі.
Химиялық таңбаның сапалық жэне сандық мағынасы


Атом саны
Белгілейтін ұғымы






Таңбасы
1
Бір түрге жататын барлық атом
Химиялық элемент



Мысалы:



күкірт
S


темір
Ғе
2
6,02 :: 16" атомдар
Атомның молі



Күкірт
S


Темір
Ғе
3
Бір атом
Күкірт
S


Темір
Ғе
4
Алынған         үлесіндегі
Күкірт
S

атомдар саны
Темір
Ғе
Оқушылардың назары мыналарға аударылады:
* Төрт жағдайда химиялық элемент таңбасының сыртқы пішіні бірдей, бірақ сапалық және сандық, заттық жэне үғымдық мағыналары эр түрлі.
* Бірінші жағдайда темір мсн күкірттің таңбалары химиялық элемент ұгымын белгілейді, сандық мэні сол элементке тиесілі элемдегі барлық атомды қамтиды.	і
* Екінші жағдайда үғымның мазмұны тарылып, көлемі мольге дейін кішірейеді, атом саны түрақты шамаға (Авогадро саны) келеді.
* Үшінші жагдайда темір мен күкірттің таңбалары бір атомын гана белгілейді.
* төртіншіжагдайда химиялық таңбалар көзбен көрін, қолмен үхтауга келетін жай заттарды өрнектейді. Мүлдагы атом саны алыніан затгыц массасына тэуелді, атомның мольдік массасына пронорцпоііалды өзгереді.
Оқушы химиялық таңбаның қайсы мағынада қолданылып отырғанын түсінген жағдайда ғана білім нақты қалыптасады, шындыққа сәйкес келеді. Келтірілген кесте жеке күйіндегі химиялық таңбаның мағынасын білдіреді.
Химиялық формуланың қүрамына кірген таңбаның беретін мэліметтері арта түседі. Бүл заттың құрамындағы атомдардың тотығу дәрежелерінің өзгеруіне байланысты екеніне оқушылардың көздерін жеткізу керек. Сырт қарағанда Н2, Cl2, NaH, HC1, НСІО, НСЮ2, НСІОз, НСЮ4 формулаларындағы хлор мен сутегі таңбаларының мэндері бірдей тэрізді көрінеді. Сондықтан осы формулалар арқылы өрнектелген заттардагы хлор атомының электрондық күйін және қасиеттерін орта мектепті бітірген оқушылардың қалай игергенін білу үшін арнайы зерттеу жүмыстарын жүргіздік. Нэтижесінде 620 оқушының 39, 25 пайызы хлор атомының минус бір, плюс бір жэне плюс бес тотығу дэрежесіндегі электрондық қүрылысын жэне қатысатын тотығу-тотықсыздану реакцияларын білмейтін болып шықты. Бүл мысалдан оқушылардың эр кезеңде өтілген материалдарды біріктіріп, қорытынды жасай алмайтыны байқалады. Мәселен, тұз қышкылындағы хлордың тотықсыздандырғыш, Бертолле түзындағы хлордың тотықтырғыш қасиеттер көрсететінімен оқушылар бос хлорды алу кезінде танысқан болатын. Сондықтан шолып қорытындылау кезінде осы реакцияны еске түсіріп, электрондық түрғыдан қайта талдау қажет.

        -1       +5                -1           о
6НСІ + КСІОз = КСІ + ЗСІ2 + ЗН20
С1- -1е--> С10
С1+5+ 6е --> С1-

5тотықсыздандырғыш 
1 тотықтырғыш

Тотықтырғышқа бес электрон беру үшін түз қышқылынан бес молекула керек, оның тагы бір молекуласы калий хлоридін түзуге жұмсалады. Бертолле түзы оттегін бөліп айырылған кезде де хлор тотықтырғыш қасиетін көрсетеді.
                     +5 -2    	     -1      о
                              КСІОз = 2КСІ + 302
                               о
3О-2-6е -->   302              1 тотықсыздандырғыш 
                С1+5+ 6е --> С1-              1 тотықтырғыш
Талқылау нэтижесінде хлордың жэне сутегінің қасиеттерін көрсететін қорытынды кесте сызылады. Кестеден бір элемент атомының эр түрлі тотығу дэрежесіндегі тотықтыргыш және тотықсыздандырғыш қасиеттері айқын көрінеді. Соларга сүйеніп оқушыларды элементтің қайсы заттармен, қандай реакцияларға кірісетінін болжай алатын дэрежеге жеткізу керек.

Хлор мен сутек атомдарының тотығу дәрежелсрі және  қасиеттері

Таңба
Электрондык қабаты
Қасиеттері
С1- 
С1+7 
С1° 
С1+1 
С1+3 
 С1[+5]
н-1 
н+ 
н°
аяқталған
аяқталған
аяқталмаған 
аяқталмаған
аяқталмаған 
аяқталмаган
аяқталған

электроны жоқ
аяқталмаған
тотықсыздандырғыш
тотықтырғыш 
екі жақты қасиеті бар 
екі жақты қасиеті бар
 екі жақты қасиеті бар 
екі жақты қасиеті 
бар тотықсыздандырғыш

тотықтырғыш
 екі жақты қасиеті бар
Орта мектеп курсының эр тарауында эр түрлі теориялық деңгейде оқылатын химиялық элементтердің баска қосылыстары да осыған үқсас қарастырылады. Атомдар қасиеттері өзгеруінің жалпы заңдылыктары туралы үғым қалыптастырылады. Бүл үғымның қалыптасуында химиялық формулалардағы танбалар, олар арқылы бейнеленген атомдардың электрондық қүрылысы жетекші рөл атқарады.
Қорыту кезінде оқушылардың химиялық сауаттылығын арттыруына, элементтердің валенттілігі жэне тотығу дәрежелері бойынша химиялық формулаларды еркін құрастыра білуіне баса назар аударылады. Ол үшін периодтарда атомдардың тотыгу дэрежесінің өзгеру заңдылықтары ескеріледі. Екі элементтен тұратын қосылыстардың кеңінен таралганы жэне орта мектепте толық қарастырылатыны - оттекті жэне сутекті қосылыстар:
I          II       III        IV     V    VI       VII     VIII

Э20  ЭО  Э203  Э02  Э205  ЭОз  Э207  эо4            ЭН      ЭН2   ЭНз    ЭН4,    НзЭ     Н2Э    нэ     эпнмБұдан элементгердің оттек бойынша тотығу дэрежесі плюс бірден сегізге дейін өсетіні көрінеді. Осыған орай бастапқы екі формулаға сэйкес келетіндері негіздік, үшіншісі - амфотерлі, төртіншісіненбастап   қышқылдық   қасиеттер   көрсетеді.   Оттегінен   басқа   да электртерістілігі жоғары бейметалдардың бинар қосылыстары осызаңдылыққа бағынады. Қосымша топтарға жататын бір элементтің  атомдары түзетін құрамы эр түрлі оксидтерде айтылған заңдылық сақталатыны хром элементі арқылы нақтыланады, мысалы:           +2	+3	+6
СгО	Сг203	Сг03
Сг(ОН)2                         Сг(ОН)з	             Н2Сг204
                                         Нз Сг03	Н2Сг207
Хром (II) оксиді және гидроксиді негіздік, хром (III) оксиді жэне гидроксиді амфотерлі, хром (VI) оксиді мен қышқылдары қышқылдық қасиеттер көрсетеді.
Келтірілген сутекті қосылыстардың бастапқы үшеуі тотықсыздандырғыш,* V- VII топшаларда орналасқандары қышқылдық қасиеттерге ие.
Қорыту кезінде назар аударатын тағы бір мэселе - химиялық формулалардың жазылу пішіндерін өзгерту арқылы білдіретін мәліметінің санын арттыру. Осыған орай жиі қолданылатын эмпирикалық формулалардан басқа, құрылымдық, иондық жэне электрондық формулалар жөніндегі оқушылардың білімі бір ізге түсіріледі. Әрқайсысының ерекшелігі және мағынасы талданады.
Эмпирикалық немесе кэдімгі химиялық формула заттың қандай жэне қанша элемент атомдарынан тұратынын (сапалық жэне сандық құрамы), олардың масса қатынастарын көрсетеді. Заттың мөлшерін, мольдік массасын, мольдегі атом санын, газ күйіндегі заттардың қалыпты жағдайдағы мольдік көлемін білдіреді. Осыларға сәйкес моль ұғымдарын, Авогадро заңын пайдаланып, кэдімгі химиялық формула бойынша он сегізден астам түрлі есептеулер жүргізуге болатыны айтылады. Оларға мысалдар келтіріп, көптеген жаттығулар орындалады. Бүлар химиялық формулаларды сан есептерін шығара білу үшін тиімді пайдалануға үйретеді.
Қүрылымдық формулаларды айтылгандармен қоса зат қүрамындағы атомдардың байланысу ретін, валенттілік байланыстардың орналасу тәртібін, атомдардың өзара эсерін білдіреді. Әдетте, бір кэдімгі формулаға бірнеше зат сәйкес келеді де, олардың қасиеттерін қүрылым формулаларын жазу арқылы ғана түсінуге болады. Мүны нақтылай түсу үшін оқушыларға мынадай тапсырма беріледі. <<Кэдімгі формулалары - С2Н60 болатын екі заттың біреуі металдық натриймен химиялық реакцияға түседі, екіншісі эрекеттеспейді, мэнісін түсіндіріңіздер>>. С2Н60 кәдімгі формуласына екі құрылымдық формула сэйкес келеді. 1 -құрылымдық формулаға сэйкес келетін зат жай эфирлер класына жатады. Ондағы алты сутек атомдары көміртегінің атомдарымен тікелей байланысқан. 2 - құрылымдық формулаға тура келетін бір атомды спирттер класына жатады. Мұнда сутегінің бір атомы көміртек атомымен оттегі арқылы байланысқан. Сондықтан оның айрықша қасиет көрсетіп, натриймен эрекеттесуі ықтимал. Реакция нэтижесінде бір моль натрийдің 1 моль сутегін ығыстыруы бүл жорамалдың ақиқаттығын дэлелдейді. Жорамалды электрондық формуланы жазып, атомдардың өзара эсері арқылы түсіндіруге болады.
Электрондық формула ол білдіретін барлық мэліметтерді және оған қосымша химиялык байланыстардың сипатын білдіреді. Бүл формулаға қарап оқушылар байланысқан атомдардағы электрон тығыздығының өзгеруін жорамалдайды. Байланыста тұрған үш элемент атомдарының ішінде оттегінің электртерістілігі басым, сондықтан оттегі өзімен тікелей байланысқан сутек атомындағы электрон жұбын күштірек тартып, электрон тығыздығын арттырады. Осыдан барып сутегінің оттегімен коваленттік байланысы элсіреп, оңай үзіледі. Көміртегімен тікелей байланысқан сутек атомдарында мүндай қасиеттер байқалмайды.
Иондық химиялық формула заттардың құрамына қандай иондар кіретінін, соған байланысты көрсететін қасиеттерін аңғартады. Иондық формулалар толық жэне қысқартылған теңдеулерді жазу үшін пайдаланылады. Алмасу реакцияларының соңына дейін жүру жағдайларын болжап білуге үйретеді.
Химиялық таңбалар мен формулаларға сүйеніп химиялық теңдеулер жазганда таңбалар мен формулалар білдіретін ақпараттар сақталады жэне жаңа мағынаға ие болады. Қорытып шолу кезіндегі жаттығуларда бұған оқушылардың көзін жеткізіп, үлымды пайдалана білуге үйрету керек. Кэдімгі формулалармен молекулалық теңдеулер, иондық формулалармен толық жэне қысқа иондық теңдеулер, электрондық формулалар арқылы электрон-иондық теңдеулер өрнектеледі.
Оқушылар біліміндегі ең басты кемшілік - іс жүзінде жүзеге аспайтын реакциялардың теңдеулерін жазуы. Бүл кемшілік реакцияға түсетін заттардың қасиеттерін жэне алмасу реакцияларының жүру жағдайларын нақтылы білмеуден туындайды. Сондықтан бейорганикалық жэне органикалық химиядан алған білімді қорытындылау кезінде алмасу реакцияларының теңдеулерін талдауға баса назар аударылуы тиіс.
Мұндағы оқушылардың тиянақты біліп алатыны алмасу реакциялары, көбінесе, иондардың арасында жүреді, үш жагдайда ғана ақырына жетеді: 1) реакция нәтижесінде түнбаның түзілуі; 2) газ заттарының түзіліп, реакция аймағынан кетуі; 3) нашар диссоциацияланатын заттардың түзілуі. Оқушыларға белгілі реакциялардың бэрін осы қағиданың тұрғысынан қарастырып, иондық теңдеулерін жаздырып үйреткен жөн.
Қорытындылау кезінде оқушылардың мынадай жиі жіберетін қателіктеріне назар аударылады.
* Айтылып өткен үш кағида сақталмайтын иондық реакциялардың мэселен, натрий хлориді мен калий сульфатының арасындағы реакцияның теңдеуін жазуы.
* Қатты, тұнба жэне газ күйінде реакцияға алынған заттарды иондарға ыдыратып өрнектеуі.
* Амфотерлі қасиеттер көрсететін заттардан түзілетін өнімдердің құрамын болжай алмауы. Бүл қателіктерді нақтылы мысалдар арқылы талдап, жүрмейтін реакциялардың тәжірибелерін де үдайы көрсетіп отыру керек, мысалы:
NaCl + K2S04!=	Ba(N03) 2 + CuCl2!=
Fe (ОН)з +CaCl2!=	H2S04 + NaN03 !=
Оқушылар амфотерлі оксидтер мен гидроксидтердің қышқылдармен эрекеттесу реакцияларының теңдеулерін оңай жазады. Сілтілермен реакциясының теңдеулерін жазуға қиналады. Мысалы:
Zn(OН)2↓+ 2КОН = K2Zn02 + 2Н20
Zn(OH)2↓+2K+ + 20Н- = 2К+ + Zn022' +2Н20 Zn(OH)2↓+20H' = ZnOz2-+2Н20
Қорытып қайталау кезінде химиялық символика мен номенклатураның арасында байланыс тудырылуына баса назар аудару керек. Бүлар - зат қүрамын белгілеудің эр түрлі шартты таңбалары. Айырмасы - номенклатуралық атауда атом сандарыныц көрсетілмеуі мүмкін, мысалы натрий оксиді дегенде қүрамының натрий мен оттегінен түратыны білініп түр, бірақ натрий атомының екеу екені ескерілмейді. Оқушылардың химиялық атаулармен бірге кең таралған заттардың түрмыста, сауда-саттықта, дәрігерлік істе жэне техникада қолданылатын аттарын білгені жөн, мысалы, ас түзы (натрий хлориді), мүсэтір (аммоний хлориді), алмас (сынап хлориді), тотияйын (мыс сульфатының кристаллогидраты), т.б.
Қорытындылау кезінде оқушылардың химиялық үгымдарды белгілейтін терминдердің мағыналарын оқылған теориялар түрғысынан біліп алуын да қамтамасыз ету керек. Мэселен, оқушылар қышқыл үғымының терминін төрт теорияньщ: атом -молекулалық, электролиттік диссоциациялану, протолиттік жэне электрондық теория түрғысынан сипатгай білу дэрежесіне көтерілуі тиіс.

Бақылау  сұрақтары:
* Химиялық білімді корытындылаудың маңызы мен міндеттерін атап өтіңіз
* Қорытындылау сабақтарын өткізудің әдістемесіқалай  жүзеге  асырылады?
* .Химимлық заңдар мен теориялар жөнінде білімді қорытудағы  бастты  мәселелері.
* Химиялық реакциялар   туралы   білімді    қорытудағы  бастты  мәселелері.
* Бейметалдар және металдар туралы білімді қорытудағы  бастты  мәселелері.
* Оқушылардың химиялық тіл жөніндегі білімін қорытудағы  бастты  мәселелері.


3. Зертханалық  жұмыстарды  жүргізуге  арналған 
 әдістемелік   нұсқаулар      

         Зертханалық сабақтардың тізімі

* Химия кабинетінің негізгі құрал-жабдықтары. Қауіпсіздік тезникасының ережесі.
* Шынылармен жұмыс. Тығынды өңдеу. Химиялық приборларды  құрастыру.
* Химия мұғалімінің жұмысын жоспарлау. Конспектілер құрастыру. Химия сабақтарына талдау түрлері.
* Химия бойынша оқу және әдістемелік әдебиеттерге талдау.
* Химия бойынша оқу және әдістемелік әдебиеттерге талдау.
* Химиядан есеп шығару әдістемесі. 
* Химиядан есеп шығару әдістемесі. 
* Мектепте химиялық элементтер туралы алғашқы химиялық түсініктер, заттар және химиялық рекациялар. 
* Зат массасының сақталу және құрам тұрақтылық заңдарын оқу.
* Оттегі, сутегі, су тақырыбын оқу әдістемесі.
* Оттегі, сутегі, су тақырыбын оқу әдістемесі.
* Ерітінділер туралы түсініктерді қалыптастыру.
* <<Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары>> тақырыбын оқыту әдістемесі.
* <<Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары>> тақырыбын оқыту әдістемесі.
* Д.И.Менделеевтің  периодтық заңын оқыту әдістемесі. 

                                       
                                       
Химияны оқыту әдістемесі пәнінен зертханалық сабақтардың
                           ЖҰМЫС ЖОСПАРЫ
                                        
        Сабақтардың таұырыбы
Сағат саны
      Жетекшілік
                1
     2
              3
1. Химия кабинетінің негізгі құрал-жабдықтары. Қауіпсіздік тезникасының ережесі.
1. Мектептің химия кабинетіне топсеруен.
2. фарфор және шыны ыдыстар мен құралдар.
3. Өлшеу құралдары.
4. Электрқұралдары.
5. Химия кабинетінің материалдық- техникалық базасына арналған негізгі нормативті құжаттарымен танысу.
6. Химия кабинетіндегі қауіпсіздік ережесін оқу. 
                                       1
/Д-I/: В.С. Полосин, В.Г. Прокопенко.
Практикум по методике преподавания химии.1989. 
Бет. 5-15, Жұм.№1
Бет. 15-33, жұм.№2
Бет. 51-65, жұм.№5
Бет. 65-75,жұм.№6
Бет. 75-79,жұм.№7
Бет.79-86,жұм.№8
2. Химия мұғалімінің жұмысын жоспарлау. Конспектілер құрастыру. Химия сабақтарына талдау түрлері.
1. Химия мұғалімінің тақырыптық жоспарын оқу.
2. Оқытушы берген бір тақырыпқа тақырыптық жоспар құрастыру.
3. Үздіксіз педагогикалық практика кезінде мектепте химия мұғалімінің сабағына талдау жасау.
4. Химия сабағына конспекті құрастыруды үйрену. Химия бойынша оқу және әдістемелік әдебиеттерге талдау.
1. <<Білім туралы>> заңды оқу.
2. ҚР. Білімді дамытк мемлекеттік бағдарламасын оқу.
3. Мектепте химиялық білім туралы концепциясын оқу.
4. Химия мұғалімінің оқу-әдістемелік жұмыстары бойынша нормативтік құжаттарды оқу.
5. Мектептің химия оқулығының мазмұнына талдау жасау.
6. Институт кітапханасында бар білім, педагогика бойынша баспалардың картотектерін жасау.
                                       1
. әдістемелік нұсқау.
3 Мектепте химиялық элементтер туралы алғашқы химиялық түсініктер, заттар және химиялық рекациялар. 
* Негіздік мыс(ІІ) карбонатының ыдырауы.
* Күкірт пен темірдің қосылу реакциясы.
* Орын басу реакциясы.
* Сынамалы сабақ өткізу.

                                       1
Д-I 
Бет. 115-118,     жұм.№ 12. 
4. Оттегі, сутегі, су тақырыбын оқу әдістемесі.
* Сутекті алу.
* Сутектің тазалығын сынау.
* Сутегіні таразыда өлшеу жолымен оның жеңілдігін дәлелдеу.
*  Сутегінің оттегінде жануы.
*  Сутегінің ауада жануы.
*  Қопарылғыш қоспалардың атылуы.
* Оттекті алу.
* Темірдің оттекте жануы.
* Күкірттің оттекте жануы.
* оттекте күрделі заттарды жағу.
* Ауада су буының болуын байқау.
* Органикалық заттарды жағу кезінде судың және көміртек (ІҮ) оксидінің бөлінуі.
* Судың химиялық қасиеттері.
* Сынамалы сабақ өткізу.
                                       1
Д-1
Бет.134- 142        жұм.15, 16, 17. 
5,6. Ерітінділер туралы түсініктерді қалыптастыру.
  1.Еру процестері.
  2. Ерітінділердің қасиеттері.
  3. Суда газдар мен сұйықтықтардың еруі.
  4. Ертінділер концентрациясын белгілеу тәсілдері.
  5. Сынамалы сабақ өткізу.

                                       2
Д-3 В.С.Полосин.
Школьный эксперимент по неорганической химии.М.,
Просвещение,1970.
Бет.94-113
7,8 <<Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары>> тақырыбын оқыту әдістемесі.
1. Қышқылдар,тұздар, негіздер, оксидтерді алу әдістері.
2. Қышқылдар,тұздар, негіздер, оксидтердің химиялық қасиеттері.
3. Сынамалы сабақ өткізу.

                                       2
Д-1
Бет.126- 130,жұм. 14
9,10. Д.И.Менделеевтің  периодтық заңын оқыту әдістемесі. 
1. Амфотерлі қосылыстарды алу және олардың қасиеттерін зерттеу.
2. Біруақытта бірнеше жай заттардың тұз қышқылымен әрекеттесуі.
3. Атомдық массаның өсуіне байланысты галогендердің активтілігінің өзгеруі.
4. Сынамалы сабақ өткізу.

                                       2
Д-I
Бет.143-145, жұм.18.
11,12. <<Электролиттік диссоциация>> тақырыбын оқыту әдістемесі.
* Мырыштың күкірт қышқылымен әрекеттесуі.
* Сірке қышқылы ерітіндісінің судағы және ацетондағы қасиеттері.
* Мыс (ІІ) хлориді ерітіндісінің электролизінің демонстрациясы.
* Тұз гидролизі.
* Сынамақ сабақ өткізу.
                                       2
/Л-I/: Ю.В..Плетнер, В.С. Полосин.
Практикум по методике преподавания химии.1985. 
Бет.168-170, жұм. №23.

13,14.  <<Оттек топшасы>> тақырыбын оқыту әдістемесі.
* Күкірттің балқу ерекшеліктері.
* Күкіртті газдың алынуы және оның суда еруі.
* Күкіртті қышқылдың химиялық қасиеттері.
* Күкірт қышқылын алу және оның қасиеттері.
* Сынамақ сабақ өткізу.
                                       2
Д-1.
Бет.154-166, 
жұм. №21,22.

15,16. <<Азот топшасы>> тақырыбын оқыту әдістемесі.
* Азот (ІІ) оксидін алу.
2. Азот (ІІ) оксидінің тотығуы.
3. Азот (ІV) оксидін алу.
4.Азот (ІV) оксидінің химиялық қасиеттері.
* Аммиактың тотығуы арқылы азот (ІV) оксидін алу.
* Аммиактың алынуы.
* Аммиактың қышқылмен әрекеттесуі.
* Азот қышқылын химиялық лабораторияда алу.
* Азот қышқылының тотықтырғыштық қасеттері.
* Сынама сабағын өткізу.
                                       2
Д-1.
Бет.171-183,
 жұм. №24,25.
17,18. <<Көміртек топшасы>> тақырыбын оқыту әдістемесі.
* Ерітіндіден бояуыш заттардың көмірмен адсорбциялау.
* Мыс (ІІ) оксидінен мысты көмірмен тотықсыздандыру.
* Ағашты құрғақ айдау.
* Лабораторияда көмір (ІV) оксидін алу.
* Стаканнан стаканға көмір (ІV) оксидін алу.
* Көмір (ІV) оксидінің көмегімен майшамды өшіру.
* Көмір (ІV) оксидінің суда еруі.
* Қыздыру кезінде карбонаттардың еруі.
* Гидрокарбонаттардың термиялық ыдырауы.
* Кремний қышқылының гелін алу.
* Силикаттан кремний қышқылының көмір қышқылымен бөлінуі.
* Силикаттардың ерігіштігі.
* Ерігіш силикаттармен матаның сіңірілуі.
* Сынама сабағын өткізу.
                                       2
Д-1.
Бет.183-191,
 жұм. №26.
19,20. Негізгі топша металдарын оқыту әдістемесі.
* Натрий хлориді ерітіндісінің электролизі арқылы натрий гидроксидін алу.
* Магнийдің сумен әрекеттесуі.
* Судың кермектігін жою.
* Алюминийдің сумен әрекеттесуі.
* Алюминийдің қышқылдармен әрекеттесуі.
* Алюминийдің сілтілермен әрекеттесуі.
* Сынама сабағын өткізу.

                                       2
Д-1.
Бет.191-195,
 жұм. №27,28.
21,22.  Қосымша топша металдарын оқыту әдістемесі.
* Хром (ІІІ) оксидін алу.
* Хром (ІV) оксидін алу.
* Хром (ІV) оксидінің тотықтырғыштық қасиеттері.
* Хром (VІ) оксидінің каталитикалық қасиеттері.
* Марганец (VIII) оксидін алу.
* Темірдің қышқылдармен әрекеттесуі.
* Ингибиторлардың көмегімен коррозиядан сақтау.
* Сынама сабағын өткізу.

                                       2
Д-1.
Бет.195-204,
жұм. №28,29.
23,24. Көмірсутектерді оқыту әдістемесі
* Метанның алынуы.Метанның жануы.
* Метанның оттекпен қоспасының атыоуы.
* Бензолдың жануы.
* Алкендердің қанықпағандығын дәлелдеу.
* Сынама сабағын өткізу.
                                       2
Д-1.
Бет.205-211,
 жұм. №30.
25,26    Оттекті органикалық заттарды оқыту әдістемесі.
* Спирттің натриймен әрекеттесуі.
* Глицериннің жануы.
* Глицериннің натриймен әрекеттесуі.
* Майлардың ерігіштігі.
5. Мыс (ІІ) глицератының түзілуі
6. Сынама сабағын өткізу.
                                       2
Д-1.
Бет.211-221,
жұм. №31.
27,28. Азотты органикалық заттарды оқыту әдістемесі.
* Анилиннің негізгі қасиеттері.
* Белок ерітіндісін дайындау.
* Белоктарға түсті реакциялар.
* Белоктарды тұндыру.
* Белоктарда азот пен күкіртті байқау.
* Сынама сабағын өткізу.
                                       2
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
Әдістемелік нұсқау







29,30. Жоғары молекулалы қосылыстар
және полимерлі материалдарды оқыту әдістемесі.
* Полиметилметакрилаттың
деполимеризациясы.
* Полистиролдың деполимеризациясы.
* Фенолформальдегидті смолаларды алу.
* Мыс-аммиакты шелкты алу.
* Сынама сабағын өткізу.

                                       2
Әдістемелік нұсқау
БАРЛЫҒЫ
30 ч.





              
4. ОСӨЖ бойынша  әдістемелік  ұсыныстар .                                                    
 	 
   Оқытушылармен орындалатын студенттердің  өздік  жұмыстары(ОСӨЖ)  зертханалық  аудиторияларда  орындалады , мұнда теориялық  білім деңгейін анықтайтын   бақылау  тапсырмаларын  орындау, зертханалық  жұмыстардың  жүргізу  әдістемесіне бағыт беру,  есеп-жаттығулар  орындау ,зертханалық  жұмыс  дәптерлерін  өңдеу ,зертханалық  жұмыстардың есебін  тапсыру, курстың  тақырыптары  бойынша коллоквиум  тапсыру  жұмыстары   орындалады. Оқу  жұмысының  бұл  түрі  студенттердің  білімін  кеңейтуге  бағытталған.  ОСӨЖ кеңес беру және бақылау   функциясын  атқарады.   
                           ОСӨЖ  жоспары
№
Аудиториялық  сабақтың  тақырыптары 
Тапсырманың мазмұны    
Бақылау  формасы 
Сағат  мөлшері
1
2
3
4
5
1
Химияны оқыту әдістемесі (ХОӘ) ғылым және оқу пәні ретінде. Химияны оқытудың мақсаттары және міндеттері.
№1 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№1,2 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру 
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
2
Орта мектептегі химия курсының мазмұны мен құрылысы. 
№2 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№3,4  Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
2
3
 Химиялық ұғымдардың қалыптасуы. Химия тілі-химияны оқытуда таным құралы
№3дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№5,6 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
4
Химияны оқыту әдістері.
№4дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№7,8 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
5
 Оқушылардың білім мен біліктерін тексеру. 
№5 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№9,10 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
6
 Орта мектепте химияны оқытуда оқуды ұйымдастыру формалары. Мұғалімнің сабаққа дайындығы
№6 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№11,12 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
7
Химияның негізгі заңдарын оқу және химиялық түсініктерді қалыптастыру әдістері Алғашқы химиялық ұғымдардың қалыптасуы.
№7 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№13,14 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
8
Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары туралы ұғымдарды қалыптастыру.
№8 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№15,16 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
9
Д.И.Менделеевтің периодтық заңын және периодтық жүйесін,атом құрылысын оқыту әдістемесі.
№9 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№17,18 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
10
Заттар құрылысы,валенттілік және тотығу дәрежесі туралы ұғымдардың қалыптасуы.
№10 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№19,20 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
11
Химиялық реакциялар туралы ұғымды дамыту.
№11 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№21,22 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру 
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
12
 Ерітінділер және теориялар негіздерін оқыту әдістемесі.
№12 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№23,24 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
13
Химияның жүйелік курсында элементтерді және олардың қосылыстарын оқыту әдістемесі.
№13дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№25,26 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру 
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
14
 Органикалық қосылыстарды оқытудың методикалық принциптері.
№14 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№27,28 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5
15
 Химиядан оқушылардың білімін қорытындылау.
№15 дәрістің   бақылау  сұрақтарына  жауап беру;
№29,30 Зертханалық  жұмыстардың  бақылау сұрақтарына жауап беру 
Жазбаша  бақылау  жұмысы 
 Ауызша  сұрау    Зертханалық  сабақты  өңдеуді тапсыру
Әңгімелесу 
1,5

5. СӨЖ бойынша  әдістемелік   ұсыныстар .                                                    
Студенттердің өздік  жұмыстары (СӨЖ)  - студенттерде  өзбеттерімен білім алуына және  дамуына  қол жеткізетін ,сын  тұрғысынан  ойлау дағдыларын  қалыптастыратын әрекеттің  түрі. СӨЖ теориялық  материалдарды интернет, компьютер  сыныбы  арқылы ,кітапхана   жүйесімен  жұмыс жасау  арқылы  дәрістерге,зертханалық  сабақтарға,  коллоквиумдарды  тапсыруға  ,СӨЖ тақырыптары  бойынша  конспект  жазуға    дайындыққа бағытталған,  аудиториядан  тыс жұмыстар . СӨЖ  жоспарларында  сұрақтары  көрсетілген. СӨЖ оқытушы  көрсеткен  тақырыпқа , мерзіміне,  формасына сәйкес  толық  көлемде  тапсырылуы  керек.         
                             СӨЖ жоспары
№
Сабақтардың тақырыптары
СӨЖ
тапсырма
Әдебиет-
тер
Бақылау
түрі
Өткізу 
мерзімі
1
8,9,10-сыныптардың  химия оқулығы бойынша  тақырыптық  жоспар  құрастыру 
Жеке папкіге салып,компьютерде  терілген түрде  өткізу
                                    8-10,14
ауызша 
тексеру
                                       2
                                   апта
2
Сабақ  жоспарын  құрастыру (әр сынып  бойынша бір тақырыптан)
Жеке папкіге салып,компьютерде  терілген түрде  өткізу
                                      2-5
ауызша 
тексеру
                                       4
                                   апта
3
Химия мұғаліміне қойылатын талаптар және мұғалімнің жұмыс  жасайтын  құжаттары
қосымша материалды интернет көзінен табу
                                      1-5
ауызша 
тексеру
                                       6
                                   апта
4
Оқушылардың білімін  бағалау  жүйесі  бойынша келесі бағыттағы  тапсырмалар  құрастыру(кез  келген  тарау  бойынша):
А)ағымдағы  тексеру;
Б) тарау юойынша  қорытынды тексеру
 Тапсырмалар  құрастыру 
                                      4,7
                                       
ауызша 
тексеру
                                       8
                                   апта
5
Кез келген бір  тақырыптың мысалында  түсіндіруің екі  түрлі  тәсілін  ұсыну. 
Шағын  конспекті 
                                      3,5
                                     1-10
ауызша 
тексеру
                                      10
                                   апта
6
Химияны оқытуда  интеракивті  әдістердің қолданылуы
баяндама әзірлеу 
                                      1,5
                                      1-6
ауызша 
тексеру
                                      12
                                   апта
7
Оқушыларды химия  өндірістері және халық  шаруашылығын химияландыру  мәселелерімен таныстыру
реферат жазу,көрнекіліктер  әзірлеу( сызба  нұсқа,макеттер, стендт.б.)
                                      1-5
ауызша 
тексеру
                                      14
                                   апта
                
 Қолданылатын  негізгі әдебиеттер:
                 
* Нұғыманұлы И. Химияны оқыту әдістемесі / И.Нұғыманұлы- Алматы: Рауан, 1993.
* Чернобельская Г.М. Основы методики обучения химии,М., Просвещение, 1987
* Борисов Н.Н Методика преподавания химии в средней школе. М, 1956.
* Шаповаленко С.Г. Учебник в системе средств обучения. Вып.4 1976
* Плетнер Ю.В., Полосин В.С. Практикум по методике преподавания химии. М.,      Просвещение, 1980.
* Общая методика обучения химии / Под редакцией Л.А. Цветкова. Ч. І и ІІ. М., Просвещение, 1983.
* Преподавание органической химии в средней школе. Л.А.Цветков. Изд. <<Просвещение>>, 1988-240 стр
* Нұрахметов Н. Химия. 8 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2004
* Нұрахметов Н. Химия. 9 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2005
* Нұрахметов Н. Химия. 10 сынып оқулығы. Алматы, Мектеп, 2006
* "Білім" мемлекеттік бағдарламасы.
* Қ.Р.конституциясы,Қ.Р."білім туралы" заңы.
* "Қазақстан 2030" стратегиясы.
* Программа по химии для 8,9 кл. Каз.акад.Образ. им. Ы.Алтынсарина.,2004

Қосымша әдебиеттер:
  + Семенькова Н.Н К методике изучения темы << Первоначальные химические понятия>>. Химия в школе. 1990- 2004.
  + Методика преподавания химии / Под ред. Н. Е. Кузнецовой. М,. Просвещение, 1984.
  + Иванова Р.Г. Уроки химии в 7-8 классах. М., Просвещение, 1982.
  + Нифантьев Э.Е, Верзилина М.К. Внекласная работа по химии с исползоанием хроматографии. М., Просвещение, 1983.
  + Иванова Р.Г., Осокина Г. Н. Изучение химии в 9-10 классах М., Просвещение, 1982. 
  + Н.Нұрахметов, К. Сарманова, К. Жексембина. Химия. Жалпы білім беретін мектептің 8 сыныбына арналған оқулық. Алматы <<Мектеп>>, 2004.
  + М.Усманова, Қ. Сакариянова. Химия. Жалпы білім беретін мектептің 9 сыныбына арналған оқулық. Алматы. <<Ата мұра>>.2005.
  + Грабецкий А.А. Назарова Т.С. Кабинет химии. М. Просвещение, 1983.
  + Интернет көздері
  + <<Химия мектепте>> және <<Химия в школе>> журналдары.
                                       

                                                                          



Бақылау-тексеру  құралдары                                           
Емтиханнан тест  сұрақтары
  + Тест тапсырмалары




                                       
                                       
                                       
                                      №
                                       
                                       
                                       
                               Сұрақтар
                                  Жауап
1
                                       2
                                       3
1
Химияны оқыту мақсатарының қайсысы артық?
* химия ғылымының негізін оқушылырға игерту арқылы үздіксіз білім алуға, сарамандық істерге араласуға әзірлеу, политехникалық дайындық беру
* химия зертханасында, өндірісте, табиғатта және күнделікті өмірде байқалатын сапалық өзгерістерді бақылауға және түсіндіре білуге үйрету
* оқушылардың химияға құштарлығын, қаблетін дамыту
* заттармен, құралдармен, көрнекі құралдармен жұмыс істеу біліктері мен дағдыларын дамыту, кәсіптік бағдар беру
* оқушыларға дене тәрбиесін беру
e
2
Химияны оқытудың мақсаты дегеніміз не?
* жорамал нәтижесі, ол оқыту міндеттері арқылы жүзеге асырылады
* ол дидактикалық талаптар жиыны
* химияның негізін қалауда маңызды білім жүйесі
* химияның басқа білімдер арасындағы орнын анықтаушы
* химия курсының жеке тақырыптарының байланысы 
а
3
Химиялық орта білім берудің барлық мақсаттарының саны:
* 3
* 7
* 4
* 5
* 6
b
4
Химиялық орта білім берудің неше міндеті белгілі?
* 9
* 7
* 8
* 6
* 10
е
5
Химия негізін қандай білімдер саласы құрайды?
* заттар туралы білім
* химиялық ториялар мен заңдар жөніндегі білім
* химиялық өндіріс туралы білім
* қоршаған орта жайлы білім
* 1,2,4
* 1,3,4
* 1,2,3
* 2,3,4
* 3,4 
c
6
Оқушыларға ғылыми көзқарас қалыптастыруда білімді қорытындылау қанша деңгейден тұрады?
* 3
* 2
* 4
* 6
* 1
a
7
Химияны оқып үйренгенде оқушы бойында қалыптасатын:
* заттардың сапалық өзгерісі
* химиялық құбылыс түсінігі
* табиғаттың химиялық бейнесі
* химиялық білімнің басқа пәндермен байланысы
* заттар жайлы түсінік 
с
8
Металдармен байланысты оқушылардың жұмыс формаларын салыстырған химияны оқыту әдіскері:
* А.Хаймолдин
* З.П. Петренко
* А.Мырзабаев
* М.Д.Жадрина
* М.Х.Хасенова
b
9
Химиядан сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың практикалық дағдылары мен икемділіктері қалыптасуын зерттеген әдіскер ғалым:
* А.Хаймолдин
* З.П. Петренко
* А.Мырзабаев
* М.Д.Жадрин
* М.Х.Хасенова
c
10 
Химияны оқыту әдістемесінің басқа ғылымдармен байланысы:
1. педагогика
2. психология
3. жас өспірімдер физиологиясы
4. химия
5. математика
a) 1,2,5
b) 1,2,3
c) 1,2,3,4
d) 2,3,4,5
e) 1,3,4,5
c
11
 Химияны оқытқанда оқушы бойында дүние танымның қалыптасуының бірнші кезеңінде қалыптасатын ұғымдар:
1.заттар, қасиеті, құрылысы арасындағы байланыс жайлы алғашқы ұғымдар
2. периодтық заң және периодтылық табиғаты жайлы
3. органикалық затардың сан алуандығы электрондық құрылысы 
4. зат құрылысы, химиялық реакциялар, металдар мен бейметалдар жайлы түсініктің жүйеленуі
5. бейорганикалық және органиалық және жалпы химиядан алған білімдердің қорытындылануы
a) 1,2,3
b) 2,3,4
c) 3,4,5
d) 1,2
e) 4,5
d
12
Химияны оқытуда дүниетанымның қвлыптасуы неше кезеңде іске асады?
  + 2
  + 3
  + 4
  + 5
  + 6
c
13
Химяны оқыту жайлы пікірлер қай ғалымдар еңбегінде берілді?
* М.В.Ломоносов
* Д.И.Менделеев
* А.М.Бутлеров
* Зинин
* Морковников
* 1,4,5
* 1,3,5
* 1,2,3
* 1,2,5
* 2,3,4
c
14
Химия терминологиясының қазақ тілінде дамуы мен оны оқыту мәселесін зерттеген әдіскер ғалым:
* К.Ә. Сарманова
* М.Д.Жадрина
* А.М.Мырзабаев
* И.Нұғыманұлы
* М.Х.Хасенова 
d
15
1986-2003 ж.ж.Қазақстан мектептерінде қолданылған химия оқулықтарының авторы:
a) Ю.ВХодоков, Эпштейн
b) Гольдфараб
с) Рудзитесь, Фельдман
d) Усманова, Сакарянова
е) Нұрахметов, Бекішов

с
16
Химияны оқыту барысында оқушылардың ақыл ойының дамуы қай кезде іске асады?
* химиялық эксперимент жасағанда
* сан және сапа есептерін шығарғанда
* заңдар мен заңдылықтардың теориясы
* мәселелерді оқыту кезінде 
* 1,2,3
* 2,3,4
* 1,3,4
* 1,2,4
* 1,2,3
d
17
Химияны оқыту әдістемесі дегеніміз:
* мектептегі химия курсының мазмұны мен оны оқушылардың меңгеру заңдылығын зерттейтін педагогикалық ілім
* мектептегі химия курсының мазмұнын анықтайтын пән
* химияны оқушылардың қалай қабылдайтынын зерттейді
* педагогиканың бір саласы
* химияны оқыту заңдылықтары мен әдістерінің жиынтығы
а
18
Химяны оқыту әдістемесінің мәні неде?
* химияны меңгерту мақсатын анықтауда
* химияны оқыту процесінің заңдылықтарын анықтауда
* химияны оқыту әдісін таңдауда
* химияны оқыту формасын таңдауда
* химияны оқыту құралдарын анықтауда 
b
19
Химяны оқыту процесінің негзізгі құраушылары:
* оқыту мақсаты
* оқыту мазмұны мен әдістері
* оқыту формасы мен құралдары
* оқытушы мен оқушы әрекеті
* осы айтылғандардың барлығы
e
20
Химияны оқыту әдістемесінің зерттеу нысаны:
* химияны оқыту әрекеті
* оқытушының сабақ жүргізуі
* оқушы еңбегі
* оқушы мен оқытушының бірлескен еңбегі
* химияны оқытудың қолайлы жағдайын анықтау

а
21
Химияны оқыту әдістемесі неден тұрады?
* білім беруден
* тәрбиелеуден
* химия пәнінен
* дамытудан
* осы айтылғандардың қиылысуынан
е
22
Химияны оқыту әдістемесінің негізгі функциясы:
* оқушылардың негізгі түсініктерді меңгеру ерекшелігін айқындау
* химия курсының басты нақты фактілерін меңгеру заңдылығын белгілеу
* химиялық заңдылықтарды меңгеру жолдарын анықтау
* теорияны меңгеруге жағдай туғызу
* оқушылардың негізгі факті, түсінік, заңдылық пен теорияны меңгеріп, химиялық терминология ерекшелігіне сай қабылдауы үшін қолайлы жағдайды анықтау
е
23
Химияны оқыту әдістемесі нені анықтайды?
* орта мектептегі химияның мақсатын анықтайды
* орта мектеп, гимназия, лицей мен колледждердегі химияның мақсаты мен міндетін белгілейді
* орта мектеп, гимназия, лицей мен колледждердегі химияның мақсаты мен міндетін анықтап, химия курсының мазмұнын таңдап алады
* химия курсының мазмұнын анықтайды
* арнайы мектептерде химияны оқыту әдісін белгілейді
с
24
Химия курсының мазмұны қандай құжатта баяндалады?
* оқулықтарда
* білім беру стандартында
* типтік бағдарламада
* оқу құралдарында
* осы айтылғандардың барлығы
е
25
Химияны оқыту әдістемесі алдында тұрған мәселелер:
* оқытушының пәнді оқыту міндеті мен мақсатын анықтауы
* химияны оқыту мазмұнын анықтау
* химияны оқыту әді, тәсіл формаларын анықтау
* оқушылардың пәнді қаншалықты меңгергенін зерттеу
* осы айтылғандардың барлығы
е
26
Химияны оқыту әдістемесі қай пәндермен қиылысады?
* психолого-педагогикалық
* химиялық, физика-математикалық
* әлеуметтік
* экологиялық, биологиялық
* осы айтылғандардың барлығы
е
27
Д.И.Менделеев химияны оқыту кезінде  қажетті қандай шаралады белгіледі?
a) химия ілімінің негізгі фактілері мен тұжырымдамаларымен таныстыру
b) химияның негізгі тұжырымдамаларын заттар мен процестер табиғатын түсіндіруде қолданып, химияның халық шаруашылығындағы және өндірістегі ролін анықтау
c) химия теорияларын философиялық талдау негізінде ғылыми көзқарасты қалыптастыру
d) химиялық экспериментті тиімді қолданып, химиялық білімді еңбекте қолдану
е) осы айтылғандардың бәрі
е
28
<<Химияның элементарлы курсы>> оқулығының авторлары мен жарық көру уақыты
  + C.Г.Крапивина 1916
  + С.И.Сазонов, В.Н.Верховский, 1911
  + С.Г.Шаповаленко, 1946
  + Ю.В.Ходаков, 1952
  + Л.А.Цветков, 1962
b
29
1920 жылы енгізілген химияны оқытудың шамамен алынған бағдарламалары:
1.  Москвалық бағдарлама
2. Петербургтік бағдарлама
3.  Харьковтік бағдарлама
4. Казандық бағдарлама
a) 1,2
b) 2,3
c) 1,3
d) 2,4
e) 1,2,3
 
a
30
Москвалық бағдарлама кімнің басшылығымен құрылды?
* В.Н.Верховский
* П.П.Лебедев
* С.И.Сазонов
* А.М.Бутлеров
* С.Г.Крапивина
b
31
Петербургтік нұсқаның артықшылығы
* бақылау мен тәжірибеге көп көңіл бөлді
* химияның сандық жағына көп көңіл бөлді
* химия курсын өмірмен байланыстыра қарастырды
* химия өндірісінің мәніне көңіл аударды
a) 1,2,3
b) 1,2,4
c) 1,3,4
d) 2, 3,4
e) 1,2,3,4
c
32
Москвалық нұсқаның кемшілігі
* химия курсының жүйесін қажет етпеді
* <<Зертеу әдісін>> асыра бағалады
* оқушылар заводтарда жүмыс істеу керек деді
* химиядан тек нақты материал ғана емес химиялық эксперименттің қалай жүргізілетіні оқушыға үйретілуі керек деді
* 1,2,3
* 2,3,4
* 1,3,4
* 1,2,3,4 
* 1,4
a
33
<<Ұжымдық мектепке арналған>> бағдарлама қашан жарық көрді?
* 1921
* 1922
* 1923
* 1925
* 1926
a
34
<<Ұжымдық мектепке арналған>> бағдарламаның сипаты
1. шамалық
2. бағдарлаушылық
3. оқу материалын бөлу
4. сабақ беру әдістерін белсендіру
a) 1,2
b) 1,2,3
c) 1,2,3,4
d) 2,3,4
e) 1,3,4
с
35
1923 ж қабылданған жинақта берілген барлық пәндерді біріктіретін кешенді тақырыптар схемасы
1. табиғат
2. еңбек
3. қоғам
4. химия өндірісі
a) 1,4
b) 2,4
c) 1,2,3
d) 3,4
e) 1,2,3,4
c
36
Химияны оқыту әдістемесінде қолданылатын әдістер
* арнайы
* педагогикалық
* жалпы ғылыми
* 1,2
* 2,3
* 1,3
* 1,3,3
* 3
d
37
<<Мектеп - өндіріс цехы>> идеясын дамытқан оқу бағдарламасы қай жылы ұсынылды?
* 1929
* 1931
* 1933
* 1935
* 1936
b
38
1932 жылы ұсынылған химиядан тұрақты бағдарлама нені қарастырды?
a) білім беру мәселесі
b) тәрбие мәселесі
с) химия курсының нақты мазмұнын
d) химия курсы міндеттерін
е) осы айтылғандар түгел қамтылды
е
39
Қай кезеңде мектептегі химия курсы біркелкі болды?
* 1921-49 жж
* 1940-49 жж
* 1946-50 жж
* 1950-60 жж
* 1960-65 жж
а
40
1949-50 жж химияның кіріспе курсы неше жылға арналды?
a) 2 жыл
b) 1 жыл
с) 3 жыл
d) 4 жыл
е) 5 жыл
b
41
Химия курсының мазмұны қандай принциптерге сай анықталады?
* ғылымилық
* түсініктілік, жүйелілік
* саналылық пен белсенделік
* көрнекілік пен іс тәжірибеге байланыстылық
* осы айтылғандар түгел қамтылады 
е
42
Орта мектептің химия курсының мазмұнын сұрыптаудың негізгі талаптары:
* мазмұн түтастығы
* ғылыми дәлдігі және құндығы
* оқушылардың жас ерекшелігіне сай келуі
* оқу жоспарындағы сағат санына сәйкестігі мен халықаралық стандарт пен үйлесімділігі
* осы айтылғандар түгел қамтылады
е
43
Химия пәнінің мазмұнына не енеді
1) негізгі теориялар
2) заңдар
3) деректі материалдар 
4) өндірістік материалдар 
 a) 1,2,3
 b) 2,3,4
 c)1,3,4 
 d)1,2,3,4
 e) 1,2,4


d
44.
Химиялық тіл дегеніміз
  + Химиялық тіл  жасанды  -  тіл
  + Химиялық тіл -  табиғи тіл
  + Химиялық тіл химиядық білімді тіркеуші
  + Химиялық тіл дегеніміз таңбалар жүйесі
  + Химиялық тіл дегеніміз химиялық білімді тіркеуші, сақтаушы, бірден- бірге жеткізетін арнайы таңбалар жүйесі
e
45.
Химиялық тілдің бөліктері
* Ғылыми терминология
* Химиялық номенклатура
* Химиялық символика
a) 1,2
b) 2,3
c) 1,3
d) 1,2,3
e) 3
d
46.
Химиялық тілдің атқаратын қызметі:
1. оқушыларға білім беру
2. тәрбие беру кұралы
3. дамыту құралы
4. қисындық құрал
* 1,2
* 3,4
* 1,4
* 1,2,3
* 2,3,4
d
47.
Мектептерде химияны оқыту сыныптық сабақтық жүйе бойынша жүргізіледі, оның қанша типі бар?
* 2
* 3
* 4
* 5
* 1
d
48.
Сабақ типін анықтайтын негізгі дидактикалық міндет:
* сабақтың білімділік мақсаты
* сабақта бекітілетін жаңа білім білік негізі
* білімнің жетілдірілуі
* білімнің бақылануы
* осы айтылғандар түгел кіреді 
е
49.
Сабақтың негізгі сипаттамасы:
* әр сабақ сабақ кестесіне қойылады
* сабақ уақытпен бағдарламадағы оқу материалымен шектеулі
* сабақ оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы
* барлық оқушылар сабаққа міндетті түрде қатысуы керек
* 1,2,3
* 2,3,4
* 1,3,4
* 1,2,3,4
* 1,2,4
d
50.
Сабақтың негізгі типтері:
* жаңа сабақ
* теориялық білімді, білікті жетілдіру
* қорытынды сабақ
* есеп беру, бақылау сабағы
* аралас сабақ
* 1,2,3
* 2,3,4
* 3,4,5
* 1,4,5
* 1,2,3,4,5
e
51.
Оқыту әдісі дегеніміз не?(Неғұрлым толық нақты анықтаманы таңда)
* Әдіс  -  болжанған мақсатпен соңғы нәтижені байланыстыратын оқу процесінің негізі
* Оқыту әдісі дегеніміз- белгіленген оқу мақсатына жету үшін мұғалімнің іс- әрекеті мен оқушы іс- әрекетінің үйлесу түрлері, тәсілі
* Оқыту әдісі дегеніміз мазмұнныің ішкі қозғалысы
* Оқыту әдісі дегеніміз мұғалімнің оқушы ойын қажетті салаға бағыттап, белгіленген жоспар бойынша жұмысын ұйымдастыру өнері
* әдіс алға қойған мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін алгоритмделген логикалық әрекеттер жүйесі
b
52
В.А.Сухомлинский оқыту әдістерін неше топқа бөледі?
a) 2
b) 3
c) 4
d) 5
e) 6
a
53
Оқыту әдістерін білім көзіне байланысты қарастырған педагогтар тобы:
* Д.М.Кирюшкин, В.С.Полосин
* И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин. М.И.Лахматкин
* И.Я.Голонд, С.Г.Шаповаленко
* М.А.Данилов, М.М.Левина
* М.И.Лахматкин, Д.М.Кирюшкин
с
54
Ю.К.Бабанский бойынша оқыту әдістері:
1. оқу танымдық әрекетті ұйымдастыратын және іске асыратын әдістер
2. оқу танымдық процестерді мотивациялайтын және ынталандыратын әдістер
3. оқу таным әрекетінің тиімділігін бақылау әдістері
4. білімді дамыту және тереңдету әдістері
a) 1,4
b) 3,4
c) 1,2,3
d) 2,3,4
e) 1,3,4
c
55
Оқыту әдістері жүйесін интегральды сипаттауды берген педагог:
  + Р.Г.Иванова
  + Ю.К.Бабанский
  + И.Я.Лернер
  + М.А.Данилов
  + С.Г.Шаповоленко
а
56
Оқыту әдістерінің мазмұндық жағын құрайтын химия ілімінің әдістері:
* бақылау
* эксперимент
* үлгілеу
* сипаттау
* түсіндіру
* болжау
* 1,2,3,5
* 3,4,5,6
* 1,3,5,6
* 1,2,3,4,5,6
* 1,2,4,6
d
57
Химияны оқыту әдістерін таңдау ерекшеліктері:
* оқу заңдылықтары мен принциптері
* оқыту мақсаты мен міндеті
* берілген ғылымның, пәннің, тақырыптың мазмұны мен әдістері
* оқушылардың оқу мүмкіндіктері мен оқытушының өз мүмкіндіктері
* осы айтылғандар түгел алынады
е
58
Түсіндірме сурет бойынша түсіндіретін жалпы әдістің сөз әдістері тобына жататын жеке әдістер:
* баяндау
* әңгімелесу
* мәтінмен өздігімен жұмыс
* 1,2
* 2,3
* 1,3
* 1,2,3
* еш қайсысы жатпайды
d
59
Сөз көрнекі әдістер тобына жататын жеке әдістер:
1.көрнекі құралдарды көрнекі көрсету арқылы баяндау
2. көрнекі құралдарды көрнекі көрсете отырып әңгімелесу
3. мәтін және көрнекі құралдармен өздігінен жұмыс
4. мәтінмен өздігінен жұмыс
a) 1,2,3
b) 1,3,4
c) 1,2,4
d) 2,3,4
e) 1,2,3,4
a
60
Сөз  -  көрнекі сарамандық әдіс тобына енбейтін жеке әдіс:
a)химиялық тәжірибелер орындау
b) құралдар құрастыру, модельдер жасау
c) химиялық тәжірибелер орындау
d) жазбаша және графикалық жұмыстар орындау
e) көрнекі құралдарды көрнекі көрсетіп әңгімелесу
е
61
Баяндау әдісіне қойылатын талаптар:
  + мұғалім химиялық тілді жетік меңгеріп, тілі анық таза, жүйелі, мәнерлі, сөзге екпін дұрыс қойылған болуы керек
  + жаңа терминдер, номендер мен символдар анықтамалары, түсіндірмелері  нақтылы беріліп, қажет болғанда дәптерге жазылуы қажет
  + көрнекі құралдар, үлестірмелі материалдар, зертханалық тәжірибелер дер кезінде тиімді пайдаланылуы тиіс
  + оқушылардың түсіну, ойлау, түсінгенін жаза білу біліктері мен дағдылары қалыптастырылып дамытылуы керек
  + осы айтылған талаптардың барлығы қамтылады
е
62
Дәріске қойылатын талаптар:
1.дәрістің жалпы дидактикалық, педагогикалық мақсаттарын анықтау
2. оқу материалын іріктеп, жаңа білім көлемін белгілеу
3. дәріске қажеті оқыту құралын таңдау әдістемелік негіздеу
4. дәріс жоспарына кіретін негізгі мәселелерді, олардың баяндау ретін,  оқушыларды белсенді қатыстыру тәсілдерін ойластыру
5. дәрісті оқушылардың қаншалықты меңгергенін анықтайтын бақылау жоспарын белгілеу
a) 1,2,3
b) 2,3,4
c) 3,4,5
d) 1,2,3,4
e) 1,2,3,4,5
e
63
Оқулықпен өздігінен істелетін жүмыс түрлері:
* қарапайым мәтінді жеке бөліктерге бөліп, әр бөлігіне ат қою
* мәтіндегі материалдың баяндалу жоспарын жасау, автордың негізгі ойын табу
* өз бетінше оқығанды жалпы сипатты жоспарлармен пайдалана білу
* күрделі мәтінмен жұмыс істей білу
a) 1,2,3
b) 2,3,4
c) 1,3,4
d) 1,2,4
e) 1,2,3,4
e
64
Химияны оқыту барысында қолданылатын көрнекі құралдар неше топқа жіктеледі?
* 3
* 2
* 4
* 5
* 6
d
65
Химиядан көрнекі көрсетілетін экспериментке қойылатын талаптар:
* көрнекілік
* қарапайымдылық
* қауіпсіздік
* сенімділік
* осы айтылғандар түгел енеді
е
66
Тестердің мазмұн бойынша жіктелуі
* зияттылық тестері
* қаблеттілік тестері
* жетістіктер тестері
* дара тұлға тестері
* осы айтылғандардың барлығы енеді
е
67
Тестердің негізгі сипаттамалары:
* стандарттылығы
* барабарлығы
* анықтығы
* қарапайымдылығы
* сенімділігі
* іс жүзінде қолайлылығы
a) 1,2,3,4,5
b) 2,3,4,5,6
c) 3,4,5,6
d) 1,2,3,4,5,6
e) 1,2,3,5,6
d
68
Тест сәйкестігін анықтаудың неше әдісі бар?
* 2
* 3
* 4
* 1
* анықтау мүмкін емес
b
69
Сабақтың неше негізгі мақсаты бар?
* 1
* 2
* 3
* 4
* 5
c
70
Химияны оқытудың басқа ұйымдастыру формалары:
* үй жұмысы
* кеңес
* сынақ
* емтихан
* осы айтылғанның бәрі
е
71
Химиядан мектеп бағдарламасы бойынша топсеруен нысаны болатындар: 
1.фабрика; 2. жергілікті өндіріс мастерскойлары; 3. химия зертханасы; 4. табиғи химиялық шикізат көздері және оларды өндіру орындары; 5. мұражайлар мен көрмелер.
А) 1,2,3
В) 2,3,4
С)3,4,5
D)1,2,3,4,5
Е) 2,3,4,5

D
72
Эксперименттік есептің болып жатқан құбылысты бақылау мен түсіндіруге арналған түріне келесі мысалдардың қайсысын жатқызуға болады?
А) Пробиркаға біраз мыс(ІІ) оксидін салып 2-3 мл сұйық күкірт қышқылын құйып аздап қыздырыңдар.
В) Мыс купаросына тән реакцияларды жүргіз.
С) Берілген минералды тыңайтқыштарды анықтаңдар: аммиак селитрасы, аммоний сулфаты, калий хлориді және суперфосфат.
D) Екі әдіспен мырыш сульфатын алыңдар.
Е) Ластанған ас тұзын қайта кристалдау арқылы тазартыңдар.
А
73
Берілген затқа тән реакцияларды жүргізуге арналған есептер:
А) Пробиркаға біраз мыс(ІІ) оксидін салып 2-3 мл сұйық күкірт қышқылын құйып аздап қыздырыңдар.
В) Мыс купаросына тән реакцияларды жүргіз.
С) Берілген минералды тыңайтқыштарды анықтаңдар: аммиак селитрасы, аммоний сулфаты, калий хлориді және суперфосфат.
D) Екі әдіспен мырыш сульфатын алыңдар.
Е) Ластанған ас тұзын қайта кристалдау арқылы тазартыңдар.
В
74
Өзіне тән реакциялар көмегімен екі-үш затты анықтауға арналған есептер:
А) Пробиркаға біраз мыс(ІІ) оксидін салып 2-3 мл сұйық күкірт қышқылын құйып аздап қыздырыңдар.
В) Мыс купаросына тән реакцияларды жүргіз.
С) Берілген минералды тыңайтқыштарды анықтаңдар: аммиак селитрасы, аммоний сулфаты, калий хлориді және суперфосфат.
D) Екі әдіспен мырыш сульфатын алыңдар.
Е) Ластанған ас тұзын қайта кристалдау арқылы тазартыңдар.
С
75
Заттарды алуға арналған есептер:
А) Пробиркаға біраз мыс(ІІ) оксидін салып 2-3 мл сұйық күкірт қышқылын құйып аздап қыздырыңдар.
В) Мыс купаросына тән реакцияларды жүргіз.
С) Берілген минералды тыңайтқыштарды анықтаңдар: аммиак селитрасы, аммоний сулфаты, калий хлориді және суперфосфат.
D) Екі әдіспен мырыш сульфатын алыңдар.
Е) Ластанған ас тұзын қайта кристалдау арқылы тазартыңдар.

D
76
Заттарды тазалауға, физикалық әдіспен бөлуге арналған есептер:
А) Пробиркаға біраз мыс(ІІ) оксидін салып 2-3 мл сұйық күкірт қышқылын құйып аздап қыздырыңдар.
В) Мыс купаросына тән реакцияларды жүргіз.
С) Берілген минералды тыңайтқыштарды анықтаңдар: аммиак селитрасы, аммоний сулфаты, калий хлориді және суперфосфат.
D) Екі әдіспен мырыш сульфатын алыңдар.
Е) Ластанған ас тұзын қайта кристалдау арқылы тазартыңдар.

Е
77
Берілген затты химиялық әдіспен тазартуға берілген есеп:
А) Натрий нитраты мен хлоридінің қоспасынан натрий нитратын бөлу.
В) Мыс купаросына тән реакцияларды жүргіз.
С) Берілген минералды тыңайтқыштарды анықтаңдар: аммиак селитрасы, аммоний сулфаты, калий хлориді және суперфосфат.
D) Екі әдіспен мырыш сульфатын алыңдар.
Е) Ластанған ас тұзын қайта кристалдау арқылы тазартыңдар
А
78
Мектептегі оқу жұмысын жоспарлау түрлері:
А) тақырыптық жоспар;
В) күнтізбелік жоспар
С) күнделікті сабақ жоспары;
D) сабақ сеткасы
Е) осы айтылғандардың барлығы.
Е
79
Химия сабағын талдау неден басталады?
А) Сабақтың мақсаты мен міндетін талдаудан;
В) Сабақтың кіріспе бөлімін талқылаудан
С) Үй тапсырмасын сұрауды талдаудан;
D) Жаңа материалды түсіндіруді талдаудан;
Е) Қорытынды бөлімді талдаудан.

А
80
Химияны оқытуда қолданылатын көрнекіліктер:
  + пәндік немесе натурал;
  + бейнелеуші;
  + символдық.
А) 1,2
В)2,3
С)1,3
D)1,2,3
Е) 1.
D)
81
Мектептегі химия есептерін шығаруда қолданылатын ережелер:
1. Баспа түріндегі есеп берілісі болмаса оқушы дәптеріне есептің берілісін жазғызу;
2. Есепті шығару үшін алдымен талдау жүргізу;
3.Ең тиімді шығару тәсілін таңдау;
4. Өлшеу бірліктерін бір түрден екіншісіне ауытырмауға тырысу;
5. Есептің жауабын толық түрде беру;
6. Жалпы қабылданған қысқарту әдістерін қолдану.
А) 1,2,3,4
В) 2,3,4,5
С) 3,4,5,6
D) 1,2,3,4,5,6
Е) 2,3,4,5,6
D
82
Келесі мысалдың қайсы формула бойынша есеп түріне жатады?
А) Темір оксидінің қанша мөлшерінде 56 г. темір бар?
В)  300 мл 0,2 н натрий нитраты ерітіндісін әзірлеу үшін қанша грамм натрий нитраты керек?
С)  0,2 моль су алу ұшін қанша көлем сутегі мен оттегі бір-бірімен әрекеттесуі керек?
D)  1 литр белгісіз газдың массасы 1,25 г. Газдың молекулалық массасын анықта.
Е) 27 г. мыс хлориді бар ерітіндіге 14 г. темір ұнтағы қосылды. Реакция нәтижесінде қанша мыс түзілді?
А
83
Қай мысал ерітіндідегі еріген зат пен еріткіш массасын анықтауға арналған?
А) Темір оксидінің қанша мөлшерінде 56 г. темір бар?
В)  300 мл 0,2 н натрий нитраты ерітіндісін әзірлеу үшін қанша грамм натрий нитраты керек?
С)  0,2 моль су алу ұшін қанша көлем сутегі мен оттегі бір-бірімен әрекеттесуі керек?
D)  1 литр белгісіз газдың массасы 1,25 г. Газдың молекулалық массасын анықта.
Е) 27 г. мыс хлориді бар ерітіндіге 14 г. темір ұнтағы қосылды. Реакция нәтижесінде қанша мыс түзілді?
В
84
Әрекеттесуші және раекция нәтижесінде түзілген газ көлемін анықтауға арналған мысал: 
А) Темір оксидінің қанша мөлшерінде 56 г. темір бар?
В)  300 мл 0,2 н натрий нитраты ерітіндісін әзірлеу үшін қанша грамм натрий нитраты керек?
С)  0,2 моль су алу ұшін қанша көлем сутегі мен оттегі бір-бірімен әрекеттесуі керек?
D)  1 литр белгісіз газдың массасы 1,25 г. Газдың молекулалық массасын анықта.
Е) 27 г. мыс хлориді бар ерітіндіге 14 г. темір ұнтағы қосылды. Реакция нәтижесінде қанша мыс түзілді?

С
85
Газдың салыстырмалы тығыздығын табуға арналған мысалды көрсет:
А)  Көмір қышқыл газының ауа бойынша тығыздығын тап.
В)  300 мл 0,2 н натрий нитраты ерітіндісін әзірлеу үшін қанша грамм натрий нитраты керек?
С)  0,2 моль су алу ұшін қанша көлем сутегі мен оттегі бір-бірімен әрекеттесуі керек?
D)  1 литр белгісіз газдың массасы 1,25 г. Газдың молекулалық массасын анықта.
Е) 27 г. мыс хлориді бар ерітіндіге 14 г. темір ұнтағы қосылды. Реакция нәтижесінде қанша мыс түзілді?

А
86
Химия сабағында оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру кезеңдері:
А)  Оқулықпен жұмыс істеу үшін тапсырманы ойластыру;
В) оқулық материалын меңгеріп,өңдеу;
С)  есептерді шығарып, нәтижені салғастыру;
D)  есептің шығарылуын тексеріп, нәтижені тексеру;
Е)  Осы айтылғандар түгелдей.
Е
87
Оқулықпен жұмыстың қолданылатын жерлері:
* жаңа материалды бекітуде;
* үй тапсырмасын орындауда
* оқушылар үлгірімін бақылауда
* жаңа материалды түсіндіруде
* Өткен материалды қайталауда 
А) 1,2,3,4
В) 2,3,4
С) 3,4,5
D) 1,2,3
Е) 2,4,5
D)
89
Сандық есептерді математикалық мүшелеріне қарай жіктеу:
* бірге келтіру;
* пропорция құру;
* алгебралық;
* графикалық,
* алгоритмдік.
А) 1,2,3,4,5
В) 2,3,4,5
С) 3,4,5
D) 1,2,3,4
Е)  1,2,4,5
А
90
Ең алғашқы органикалық химия оқулығының авторлары:
    А) В.Н.Верховский және  
         A.В.Бутлеров;
В)П.П.Лебедев және М.Т.Кучеров;
С) С.И.Сазонов пен Я.Л. Гольдфараб;
 D) А.М.Бутлеров пен Н.Н.Зинин;
Е) В.Н. Верховский және 
    Л.М. Сморгоновский
Е
91
Атомдардың өзара әсері туралы ұғым алғаш рет қай тақырыпта қалыптасады?
А)  Қаныққан көмірсутектер тақырыбы;
В)  Қанықпаған көмірсутектер тақырыбы;
С)  Химиялық құрылыс теориясы;
D)  Аромат көмірсутектер;
Е)   Карбон қышқылдары
С
92
Мектептегі оқушының орны қандай құралдармен жабдықталады?
А) тұғыр
В) спиртовка
С) химиялық ыдыстар
Д) таразы
Е) Осы айтылғандардың бәрі
Е
93
Мектепте қолданылатын қыздырғыш аспатар:
А) спирт шамы
В) примус
С) Бензинмен жанатын шам
Д)Теклю газы шамы
Е) Бунзен шамы
А
94
Мектепте қолданылатын шыны түтіктер диаметрі:
А) 4-6 мм
В) 1-2 мм
С) 2-3 мм
Д) 3-4 мм
Е) 6-8 мм
А
95
Шыны түтікті кесуге қолданылатын құрал:
А) пышақ
В) қол ара
С) егеу
Д) электр кескіш
Е) керосинмен шыланған жуан кендір жіп
С
96
Шыны түтікті өңдеу барысында қандай операциялар іске асырылады?
А)кесу
В) шетін тегістеу
С) иіп белгілі бір форма беру
Д) созу
Е) осы  айтылғанның бәрі
Е
97
Электр тогымен жұмыс істеу құралдары:
А) Гальвани элементі, батареялар,аккумуляторлар

В)тұздарды электролиздеуге арналған құрал 
С) трансформаторлар
Д) реостаттар
Е) осылар түгелдей

Е
98
Ерітінділер концентарциясын белгілеу әдістерінің қайсысы мектепте жиі қолданылады?
* ерітіндідегі еріген заттың массалық үлесі
* молярлы концентрация
* эквиваленттік мольдік концентрация
* титр
* мольдік үлес
А) 1,2  В) 2,3 С) 3,4 Д) 4,5 Е) 1,5
А
99
250 г. 10 пайыздық ас тұзы ерітіндісін әзірлеу үшін қанша тұз, қанша су аламыз?
А) 50 г тұз, 200 г су
В) 25 г тұз, 225 г су
С) 30 г тұз, 220 г су
Д) 35 г тұз, 215 г су
Е) 40 г тұз, 210г су

B
100
1 литр ерітіндіде 4 г натрий гидроксді бар. Ерітіндінің молярлық массасы қанша?
a) 0,01моль/л    
b) 0,1 моль/л    
c) 0,5 моль/л     
d) 0,25 моль/л     
e) 0,2 моль/л
                                       b
101
Мектепте зертханада қолданылатын арнайы ерітінділер, қайсы артық?
А) лакмус ерітіндісі
В) Фенолфталеин ерітіндісі
С) Метилоранж ерітіндісі
Д) бром суы
Е) ізбес суы
 Д
102
Мектеп зертханасы үшін ерітінді әзірлеуге қойылатын талаптар:
А) ыдысты жақсылап жуып, дистильденген сумен шаю, барлық ерітіндіні тек дистильденген суда әзірлеу

В) алдымен қажетті есептеу жұмысын жүргізу
С) концентрлі  сілті ерітіндісін кәрден ыдыста әзірлеу
Д) Ерітіндіні әзірлеген соң аузы бекітілетін ыдыста сақтау, этикетка жапсыру
Е) осы айтылғанның бәрі
Е
103
Химияның алғашқы ұғымдарын қалыптастырудың міндеттері:
А) Химиялық алғашқы ұғымдарды қалыптастыру
В) Атом молекулалық ілімді меңгертіп, оның тұрғысынан заттар қасиеті мен химиялық реакция механизімін түсіндіру
С) Негізгі фундаментальды заңдарды игертіп, қолдана білуге, атом молекулалық ілім тұрғысынан түсіндіре білуге үйрету
Д) Эксперименттік біліктер қалыптастыру, химия зертханасында жұмыс істеу ережесімен, қаіпсіздік техникасымен таныстыру
Е) Осы айтылғандардың барлығы.
Е
104
Химияның алғашқы ұғымдары тақырыбын өткенде оқушы бойында қалыптастырылатын тәрбиелік міндеттер:
А) Табиғат бірлігі, заттардың жойылмайтындығы, атом мен молекуланың барлығы жайлы материалистік көзқарас қалыптастыру
В) Химик ғалымдар өмірімен таныстыра отырып, олардың ғылымға шынайы берілгендігін паш ету
С) тарихи мәліметтердің тәрбиелік маңызын барынша пайдалану
Д)оқушылардың химияға қызығушылығын арттыру.
Е) Осы айтылғандар түгел
Е

                    

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс