Сүт тіс

                  ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
<<Ірі қара шаруашылығы, сүт пен ет өндіру технологиясы>> пәні бойынша    5В080200 <<Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы>> мамандығына арналған
                                       
1 Дәріс. Кіріспе. Ірі қара мал шаруашылығының кәзіргі жағдайы және келешектегі дамуы

 	Ірі қара еліміздің мал шаруашылығы экономикасында маңызды орын алады. Халық шаруашылығына түсетін қаржының тең жартысына жуыған ірі қара шаруашылығы береді.
Ірі қарадан ет, сүт және одан жасалатын тағамдар (май, құрт, ірімшік, қышқыл сүт тағамдары) және жеңіл өнеркәсіп өндірісіне қажет шикізат алынады. Сонымен қатар, ірі қара органикалық тыңайтқыш  -  көңмен қамтамасыз ете алады.
Қазақстанға отызыншы жылдардың басында герефорд, швиц, симментал, қырдың қызыл сиыры және қара сиыр тұқымы көптен әкелінді де, олармен жергілікті ірі қараны будандастыру кеңінен жүргізілді.
1930 жылдары басталып, 1950 жылдары жаңа тұқым болып бекітілген Қазақстанда шығарылған жаңа тұқымының бірі  -  қазақтың ақбас сиыры. Оның авторлары  Д.М Мусин, Н.З Галиакпаров, М.Ф Гордиенко, К.А Акопян, С.С Дудин және сол кездегі шаруашылықтардың мамандары В.А Субботин, А.В Ланина, И.Ф Мельниченко, Б.В Бай, И.Е Жерноклей, малшылар Ж. Шықымбаев (<<Шалабай>> асыл тұқымды мал совхозы ), Қ. Жуасов (<<Балқашинский>> асыл тұқымды мал заводы), О. Мусин (<<Аңқаты>> асыл тұқымды мал совхозы). Сол жылдары алатау тұқымдары да бекітіледі. Оның авторлары М.Г Болдырев, И. М Галочкин, М.Я Мартинсон, Н.К Никифоров, Д.Н Пак, П.И Рыбаков, Г.А Чернов.
Бұл тұқымды жетілдіре түсуде И.К Трандофилов, Б.В Чашин, О.В Баланина, К. Сарсембин, А.В Шаров, Л.Н Карачаева және шаруашылықтардың зоотехниктері М.С Новиков, Н.Н Шемшура, М.И Окороковтар аянбай еңбек етті. Пәнің даму тарихы. Ірі қараның  дене мүшелері, түр-түсі, ен-таңбасы және басқа белгілері
Ірі қараны бір-бірінен айыруға көмектесетін ең басты белгі  -  түсі, ен-танбасы және белгілері. Бұл белгілер ірі қараны зоотехникалық және мал дәрігерлік есепке алғанда және инвентаризация кезінде, яғни түгелдеген кезде қысқа турде көрсетілуі керек. Аталған белгілер ірі қараның өздеріне берілген құжаттарға сай келу-келмеуін анықтайды. 	Ірі қараның түсі оны өсіріп-өндіруде тұқымы мен шыққан тегінің белгісі ретінде пайдаланылады. Қара ала, қызғылт, (ақ сары), шұбар, тағы басқа бірнеше түсті әірі қара басқаларға қарағанда жоғарырақ бағаланады. Ірі қара заводтарында ен-танбасы мен түсін анықтауды құлын дүниеге келген сон үшінші күні, төлді өндірістік құрамға ауыстырғанда, бонтировкалағанда, тұқымдық жіне ветеринарлық куәлік берген кезде жүргізеді. 	Басында, кеудесінде, аяқ-қолында кездесетін түрлі көлемді және тұрлі формалы тума қалдар мен жолақтар жылқының түгінің белгілері деп аталады. Бұл белгілер бірыңғай түсті ірі қараларды ажыратуға көмектеседі. 	Бастың ақ және басқа белгілері:шалбас қасқа, жұлдыз, шұбыртпа қасқа, айқын қасқа, ерін немесе танау астындағы ақ жолақ. 	Аяқтың және басқа белгілелері: ақ тұяқ, күнгірт тұяқтағы ақшыл жолақ, тұяқ өкшесіндегі ақ жолақ-тұяқ құндыздығынан тұсамыстық буынды, бақайды, алдынғы сирақты қоса алып, алдыңғы тізелікке дейін немесе тірсек буынына дейінгі және оданда жоңары созылатын жолақтары т.б. 	Артқы аяқтың ақ және басқа белгілері: ірі қаралардың барлық түсінде, әсіресе ақшыл жолақтарда, жирен және көк түстілеріндегілерде кездеседі. Қызғылт  ірі қара есейген шағында шалбас қасқаға айналады да, олардың ақшыл белгілері білінбей кетеді. Сондықтан олардың түсі өзгермейтін ақшыл не күнгірт мүйіз жолақты тұяқтарын ескерген жөн және кеудесінде, жалында және құйрығында біртұтам ақшыл қылшық болады.  	Дене дақтары  -  танау арасында, ернінде, ауыз айналасында, тұмсықтын үстімен көз айналасында, құйыршық астында, шап айналасында т.б да бөлшектердегі терінің тарғылданған қызғылт бөлігінде болады. 	Күнгірт ен-танбалар  -  арқа мойымен жалдан бастап құйыршыққа дейін күнгірт жолақ (қайыс); жауырында қарайғандар (қанаттар), кеудесінде сауырында, тұяқ құндыздығында ірі және уақ күнгірт жолақ; алдыңғы санда, тілерсекте, тірсек буынында, артқы жіліншекте көлденен жорлақтар. 	Ірі қараның  ен-танбасын, түсін, формасын, көлемін және орналасқан жерін көрсете отырып суреттеу дәл, толық, қысқа болуы керек және басынан аяғына дейін белгілі бір айқын жүйелікпен жасалуы тиіс. 	Айрықша белгілері.Ірі қаралардың ақ және қара түсінен басқа құжатында олардың өздеріне тән жекелеген сыртқы ерекшеліктері белгіленеді (олар тұлғасы не иемденген белгілері), бұл малда өмір бойына сақталады; 	бір не  екі көзі тарғылданған <<сауысқан көз>>, не көздің сыртқы мөлдір қабығындағы дақ; 	дұрыс қабыспаған иек және зақымданған тістер; 	көздің, құлақтың, сүйектер мен бұлшық еттердің, сіңірлердің, құйрықтың құйыршығының зақымдануы; 	қорада бағылатын жылқының еріннің ішкі жағында татуировканың нөмірі болады, жылқы заводтарының танбалары салынады.


         2 Дәріс. Ірі қара малдың шығу тегі.
 	Ірі қара зоотехникалық топтау бойынша омыртқалылар бөлігіне, сүт қоректілер класына, жұпаяқтылар отрядына, жарты ай тәрізді тістілер қосымша отрядына, қуыс мүйізділертуыстастарына, өгізтектілер бөлінеді. 	Өгізтектілерге  -  кәдімгі ірі қара, зебу (өркешті ірі қара), қодас, енеке, зубр, Оңтүстік Азияның шотмаңдайлылары (гаур, гаял,бактенг) кіреді. Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне қарай, бұл түрлердің бір-бірінен едәуір айырмасы бар.  	Бұларды өзара бұдандастырғанда алынатын будандардың да төлшілдігі әр түрлі. Демек, өркешті сиырмен будандастырғанда алынатын будандар буынына қарамай төлшіл келеді.  	Ірі қараның адамзатқа ерте заманнан танымал жануар екендігі белгілі. Оның шығу тегі жөнінде көптеген пікірлер бар. ТМД және шетел ғалымдарының топшылауы бойынша осы күнгі ірі қара Европа мен Азия жерінде тіршілік еткен жабайы турдан таралған.  	Адамзаттың алғашқы даму сатысының өзінде олар малды мақсатсыз сұрыптамаған. Қажеті шамалы малды таңдап, сақтап қалудың қажетсіздігін түсінген. 	Келе-келе адамзаттың санасы малды сұрыптау жұмыстарына ерекше ден қоюға жеткен. Сөйтіп малды өзіне қажет бағытта өсіре бастаған. Сұрыптау, жұп таңдау жұмыстарының,  сауу тәсілдерінің жетілдірудің арқасында, азықтандыруды жақсарта түсу нәтижесінде желін қызметі жақсарған. 	Малдың төлшілдігі де артып, күйлеуінің жыл маусымына байланыстылығы жойылды. Асау сиыр жуасып адамның дегеніне көнетін болды.  	Қолда үйретілген малдың дене бітімі жабайы жануарлар мен салыстырғанда нашар болғанымен, адамзаттың ұзақ жылдар жетілдіріп, қалауынша сұрыптауының нәтижесінде қазіргі кезде өз қажетімізге жарайтын малға айналды. 	Шөп қоректілердің ішінде Ірі қара бір бөлікті шағын қарынды, көп тісті және тіс құрылысы өте күрделі жануарлардың қатарына жатады.  Ірі қара тістері атқаратын қызметіне, орнына, формасына қарай күрек тістер, шошақ тістер, азу тістер болып бөлінеді; алдыңғы күрек тістер  -  премолярлар деп аталады. Ірі қараның төменгі және жоғарғы жақтарында 6 сүт тіс не тұрақты күрек тістерден (2-алдыңғы тіс, 2 орта және 2 шеткі күрек тіс) 6 сүт тістен не тұрақты алдыңғы күрек тістен (премолярлар) және 6 артқы тұрақты азу тістен (моляр) болады. Айңырда мұнан басқа 2 жағында 2 ит тістен, сонымен ересек айғырларда 40 тіс, биелерде 36 тіс болады. 	Қазақтар ірі қараның тісіне қарап, жасын, кәрісін, асыл, жасығын, жүйріктігін айырады.  	Сүт тіс.Жаңа туған бұзаудың еміп жүргенде шыққан тістері.  	Күрек тіс.Ірі қараның астыңғы және үстіңгі жақтарындағы екі-екіден шыққан күрек сияқты тістері. 	Ірі қараның азу, күрек тістері аса жақсы дамыған. Күрек тістер азықты қауып, жылу, азу оны ұсақтап, майдалау қызметін атқарады.  	Жұлқар (от) тіс.Шөпті жұлатын және оңды-солды қиятын тістер. 	Күрек тіс. Ірі қараның алдыңғы, ортаңғы, шеткі тістері. 	Тұрақты тіс. Ірі қараның тістері түскеннен кейін екіден бес жасқа дейінгі шыққан тістер. 	Азу тістер.Айғырдың ит азу тістері қорғаныс және шабуыл құралы болып табылады. 	Ұры тіс. тіске қосарланып шығатын ұзын тіс. Ол шыққанда жылқы оттаудан қалып, қатты жүдейді. 	 Қажалған тіс. Тіс бедерлерінің мұқалып тегістеле бастағаны. 	Тісеу.Сүт тістері түсіп, орнына жаңа тіс шығып келе жатқаны. 	Қос тіс.Негізгі сүт тістері мен тұрақты тістерінің жанынан (қабаттаса) шыққан тіс. 	Мөр (бедер). Тісінің үстіңгі бетіндегі шұңқыры.  	Сопақ бедер.Бес жастан он жасқа дейінгі ірі қараның тіс бедерінің (шұңқырларының) мұқалмаған кездері. 	Дөңгелек мөр.Он екі жастан он сегіз жасқа дейінгі  тістің щұңқырлығы сопақ түрінен өзгеріп, дөңгелек түрге айналғаны. 	Үшбұрыш бедер.Он сгізден жиырма үш жасқа дейін тістің шұңқырлығы сопақ түрінен өзгеріп, дөңгелек мөрлерінің үшбұрыштанғаны. 	Қыр.Тістерінің үстіңгі бетіндегі қырларының өзгеруі.  		Ірі қараның тіс құрылысында оның жасын анықтауға кедергі келтіретін ауытқулар кездеседі. Олар: ауыр жүк таситын ірі қараларда ерте пайда болатын күрек тістер; биенің қауіпсіз буаздығы салдарынан не нашар бағылып, дұрыс азықтандырылмалы себебінен тіс жануарының және күрек тістердің ауысуының тоқталуы; тістің дұрыс  жетілмеуі не артық тістердің пайда болуы; азықтың жұмсақ не қатты болуынан дентиннің әр түрлі қаттылықта болуына байланысты күрек тістердің жай не өте тез икелуі; тіс мөрінің тұйықтығы не қауіпсіз тереңдігі (әсіресе азу тістерде); дентинмен трлмаған тұқыл қуысы; күрек тістердің қырынан икелуі; тістердің <<қайшы>>, <<құс тұмсық>>, <<карп>> тәрізді дұрыс түйіспеуі; жебірліктен зақымдалуы және т.б.

3 Дәріс. 	Ірі қараның дене мүшелері, түр-түсі, ен-таңбасы және басқа белгілері. Ірі қараның жасын анықтау.
 	Малдың тегін туған уақытын есепке дәл алу үшін ен салған дұрыс. Әр бұзаудың өз номірі болады. Номер 1-ден 10000-ға дейін жасалынған.  	Осы номерлер толық пайдаланылса, әсіресе, ет өндіретін совхоздар үшін номерді қайта бастайды. Жаңа туған бұзауға өлген, етке өткен, сатылған малдың номерін қайталауға болсайды.  	Ал, қолда ұсталатын малға ен салған дұрыс. Оның бірнеше жолдары бар:
 	Құлаққа тіліп номерлеу. Тілінген құлақ малдың кейпін бұзады демесе номерлердің ең бір қолайлы тәсілі.  	Құлақты кесіп номерлеудің келісілген үлгісі бар. Мәселен, құлақтың шетіндегі қима немесе ортасындағы ойық арнайы санды көрсетеді.  	Ірі қараның терісін күйдіріп, немесе суықпен қарып ен салу. Үсіген, күйген теріге ақ жүн шығатыны белгілі. Арнайы дайындалған номерлерді отқа немесе электр тоғына қосып, қыздырып, сиырдың мүйізіне номер басуға болады. 	Малды дұрыс сипаттау және сынау үшін оның жасын білген жөн. Нағыз дәл мәлімет білу үшін, әрине бұзау туысымен тіркеу кітапшасына оның туған күні, ата-тегі, жынысы, салмағы, түр-түсі жазылуы тиіс. Ал тіркеу кітапшасы жоқ болса немесе қолдан алатын жағдайда сиыр жасайтын мүйізіне , тісіне қарап анықтауға болады.  	Сиыр жасын мүйізіне қарап анықтау.  Сиыр жыл сайын бұзаулайтындықтан мүйіз қоректік заттардан тапшылық көреді де, еркін өсе алмайды, онда бір жылда бір сақина пайда болады. Демек, сиыр қанша бұзауласа, сонша сақина бар деген сөз. Сондықтан сиыр алғаш рет екі жасында бұзаулайтындықтан мүйіздегі сақина санына екі деген сан қосып, оның шамамен алғандағы жасын анықтайды. Шамамен деп отырғанымыз сиырдың қысыр қалуы да, іш тастауы да мүмкін ғой. Мұндай жағдайда қатар жатқан екі сақинаның арасы біршама алшақ болады.  	Сиырдың жасын тісіне қарап анықтау. Әбден толысқан ірі қараның 32 тісі болады. Оның сегізі-орғыш тіс, ал жиырма төрті азу тіс. Ірі қараның бір ерекшелігі оның орғыш тістері тек төменгі жақ сүйектерінде болады, ал үстіңгі жақ сүйектерде орғыш тіс жоқ, тек қызыл иек қана. 	Ірі қараның жасын анықтау, міне, осы аталған тістердің алмасуы мен мүжілуіне негізделген.  	Ірі қараны таразыға тарту, өлшемдерін өңдеу және индекстерін есептеу.Ірі қараға сол жағынан жақындау керек. Бұл оң қолымен өлшеп тұрған адамға ыңғайлы және де сол жағынан жегіп, ерттеу ат үшін үйреншікті жай. Өлшемдерін алу үшін ірі қараны төрт аяғын дұрыс толық басып тұратын тегіс жерге тұрғызады. Ірі қараның басы не көтеріңкі, не төмен болмай әдеттегі қалыпты күйінде тұруы тиіс. Өлшемдерін жазғанжа оның өткізілген уақытын, жасын және ірі қараның қоңдылығын (жақсы, орташа не қанағаттанарлықсыз) белгілеуге кеңес беріледі. Ірі қараның өлшемдерін алу үшін Лидтин таяғын не басқа қарапайым жіңішке өлшегіш таяқты, Вилькенстің циркулі мен өлшеуіш лента, бұрыш өлшеуіш қолданылады.  	Өлшемдерді өңдеу.Лабораториялық сабақтарда студенттер өздерінің өлшеген ірі қараның өлшемін және мемлекеттік мал тұқымы қолдана отырып, әр түрлі жастағы және әр түрлі тұқымды айғырлар мен биелердің орташа өлшемдерін есептеп, олар бойынша графиктер құрады. Графиктер құрған кезде салыстырылатын топтың біреуінің орташа өлшемдерін 100 процент деп алып, көлденең түзуге нүкте ретінде орналастырылады, ал басқа топтағы ірі қаралардың орташа өлшемдерін (алынған 100 процентпен) тік және масштаб бойынша түзуге тиісті нүктелерден не төмен, не жоғары салады. Нүктелерді қосқан кезде, жылқы топтарының графикалық профилін көрсететін сызықтар пайда  болады.  	 	Индекстерді есептеу.Ірі қараның дене бітімінің түрін анықтау үшін әр түрлі өлшемдерін салмақтарының арақатыныс индексін есептейді. Тұрық-сипат индексі (формат) малдың жасына қарай өзгереді. Егер жаңа туған бұзауда бұл индекс 80 процент болса, ересекірі қараларда ол 110 процентке жетуі мүмкін. Кейбір биік сирақты және жетілмеген ірі қаралардың есейген шағындағы тұрық-сипат индексі 100 проценттен төмен немесе тұрған тікбұрыш тұрқы болуы мүмкін. 	Ересек араб немесе таза қанды мінгі аттар 100 процент формат индексін сақтайды немесе шаршы формасында болады. Ауыр жүк тартатын аттарының ересек кезіндегі формат индексі 106-108 процент немесе жатқан тікбұрыш форматты болады. 	Ірі қаралардың жеке дамуы кезіндегі пропорциялары мен индекстерінің өзгеруі өсуі жағдайына, азықтандыру дәрежесіне, күтіміне, жасына, жынысына, генетикалық факторларға, тұқымына және дене бітімі түріне байланысты.
Дәріс 4. Ірі қара малдың ішкі құрылысы (интерьері).
  	Ірі қараның сырт пішіні. Малдың сырт пішіні,анатомиялық ерекшеліктері және алынатын өнімі арасында тығыз байланыс бар. Осыған орай, малды сұрыптау кезеңінде одан алынатын өнім мөлшері есепке алып қана қоймай, малдың сырт пішініне де көңіл аударып, сынаған жөн.  	Сырт пішінінен сынағанда мал типінің айқындылығына, сүйектілігіне, еттілігіне көп көңіл бөлінеді.  	Дене бітіміндегі, кейбір дене мүшелеріндегі кемшіліктерді де есептепу қажет.  	Сүтті бағыттағы сиырлардың сырт пішіні.Дене бітімі мен сырт пішіні сиырды жан-жақты сынау үшін бірден бір қажет көрсеткіш. Сиырдың сырт пішінінен оның денсаулығын, тұқым ерекшеліктерін айқындайтын, қалыпты физиологиялық қызметіне әсерін, денедегі кемшіліктер мен ерекшеліктер жөнінде мәлімет алуға болады. 	Басы жеңіл, ықшам, жағы ұзынша, тар маңдай, мойыны ұзын, әрі жіңішке, терісі тығыз, мойын терісі жұқа, қатпарлы, жоны түзу, ұзын, белі мен сауыры да барынша ұзын, бөксесі кең, сирақтары түзу, буындары ісіксіз, тұяғы жылтыр, мықты, тұлғасы созылыңқы. Шоқтығы биік, ұзын, құйрығы жіңішке, ұзын шашақты. Кеудесі кең, қабырғасы жіңішке омыртқасына көлбей біткен. Қабырға аралығы алшақ, қарны сиымды, үрген қуық тәрізді , терісі жұқа май қабатынсыз.  	Сүтті бағыттағы малдың басы үлкен, мойынын ет басқан, қысқа белі қайқы, тар кеуде, сауыры төмен немесе көтеріңкі, сирақтары маймақ немесе алшақ ет желін болса оны аса  үлкен кемшілік деп санайды.  	Етті бағыттағы сиырлардың сырт пішіні.Басы етті, үлкен, тұрқы қысқалау, мүйізі қысқа, келтек, мойыны қысқа, жұмыр. Белі, сауыры кең, ет басқан түзу, қысқа.денесінің  артқы бөлігі ұзынша, түзу, кең. Құйрығы келте. Шап терісі майлы, қалың. Желіні кішкене, бауыры мен жақсы жабысқан. Терісі қалың. Тері астындағы шандыры майлы. Ірі қараның  өнімді жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу   және оны  жарақаттамау  үщін әр атқа  өзіне сай келетін жегу құралдарын таңдап алу керек. Елімізде біратты және қосатты  жегу құралдары кең тараған. Жегу құралдарын доға тәрізді, доғасыз, транспорттық ауыл шаруашылық және көшпелі  деп бөледі.  	Ірі қараны  меңгеру үшін пайдаланады. Ол : желке, маңдай, жақ, иек томаға қайыстарынан екі шығыршықты шайнары бар ауыздықтан  және бүлдіргісі бар делбеден тұрады.  Желке мен ұрт қайыстарын өзгерте отырып, ауыздық езуді тартып тастамайтындай не бос қалматындай етіп, жүгенді аттың басына жымдастырады. Иек пен жақ қайысының арасында алақан сиярлық орын қалуы керек. 	Қамыт- жегу құралдарының  негізгі бөлігі, ол екі ағаш не темірден жасалған қамыттан, қамыт шұжығынан, киізден жасалған астардан, тері қақпақтан дәнекеркерлеп жабыстырылған қайыстан, қамыттың тамақ және екі құлақ бауынан тұрады. Өндірсте қамыттың біраттылық, қос аттылық жүк таситын аттар үшін, стандартты ауыл шаруашылығындағы аттарға арналған түрлері бар. 	Құйысқан. Ер- тоқым аттың мойынына кетпеу үшін тағылатын тұрман. Құйысқанда екі жақтау, екі жарым, екі жаңбырлықтағы салпыншақ, бір сауыр үзбе, екі жаңбырлық үзбе тұрады. Ер- тоқымның басқа тұрманы қалай болса, бұл да солай жасалынады. 	Жартылай жәмшік және жұмысшы аттардың өмілдірігі жиекше, арқалық, көлденен,  еңкіс және бүйір сырғалықтары, қайыстардан тұрады. Ол аттың бүкіл денесін қамтиды және арбаны таудан түскен кезде ұстау үшін, атты тежеп кейін шегіндіру үшін қолданады. Өмілдірік аттың қозғалысына кедергі жасамауы керек. Өмілдірікті дұрыс қиылыстырған кезде, жиекше қайыс пен құйымшақ бұдырмағының астына алақан  сиюы керек.
Ер-тоқым. Атқа мініп- түсуге  лайықтандырылған, ер тоқымды ат үстіне бекітетін бүкіл тұрманы толық, атқа ерттей салып, айылын тарқан соң, міне жөнелуге дайын тұрған тас түйін жабдық. 	Ер.  Ердің ағаш қанқасы. Аттың басарқасын баспайтын етіп, жасалған ер- тоқымның негізгі ағаш бөлігі.  	Құранды ер.  Қас, қаптал түгелімен ағаш бөлшектерінен   тарамыс, желіммен біріктірілген, сырты сірімен қапталған  екі түрі . ішпек тоқымның үстінен, екі қапталының астынан қойылатын екі бөлік жасалған желдігі де болады. 	Ойма ер. Алдыңғы , артқы қас, екі қаптал, белағаш деп аталатын екі бөлек жасалған желдігі де болады. Ойма ер, ойма қасты ер деп аталады. 	Қас. Қазақты ерде алдыңғы және артқы қас болады. Алдыңғы қасы ілгері қарай сәл кергітіп,   тіркеу қойылады, артқы қасқа қарағанда сәл биіктеу келеді. Артқы қас сәл аласа, үсті  кең.
Дәріс 5. Ірі қара малдың конституциясы 	Ірі қараны  күту, тазалау, тағалау, азықтандыру, суару және пайдалну.Ірі қараның темпераметін ескере отырып, оған батыл әрі жылы шыраймен қарай білген жөн. Ірі қараны кермеде тұрғанда бұруға болмайды, оны кермеден артқа шегіндіріп алып шығады. Ірі қара күтімі үшін щетка, муыт, ат тарақ, ағаш қалып үгілген сабан, ағаш пышақ немесе тұяқ тазалайтын ілмек және тұяқтарын тазалау үшін  3-4 ірі қараға бір шелек қажет.  Ірі қараны тазалау қысқа ағашқа байлайды. Ірі қараны сол жағынан бастап тазалайды. Ол үшін щетканы сол қолға, ал ат тарақты тістерін жоғары қаратып оң қолға ұстайды. Сосын оң қолдың ортаңғы саусағымен ноқтаны ірі қараның құлағына қарай шегіне жеткенше апарады да, иек қайысты қоса алып, ірі қараның құлағына жетпейтіндей етіп ноқтаны тартып ұстайды. Басын желкеден төмен қарай, сосын құлағы мен көзінің айналысын тазалайды. Бастың сол жағын тазалып болып, мойнының сол жағына, сол  жақ аяқ  - қолын, кеудесін, сауырын және артқы аяқ- қолдарын тазалауға кіріседі.
Мойны мен кеудесін тазалағанда аяғын жерге нық етіп кең қойып, ірі қараға бетімен қарап тұрады. Бұл қырынан  тұрған ірі қараның көп қозғалмай денесінің біраз бөлігін тазалуға  мүмкіндік береді.  Мойын не кеуде бойымен қолды кең сермеп щетканы жайлап түгіне қарсы, ал содан кейін оның бойымен күш түсіре қозғайды. Әр қозғалғанда бір жерін қайта-қайта үйкелмей, терінің жаңа бөлігін алып отырады.  Ірі қараны түгінен 3-4 рет өткізгенен кейін щетканы ат тарақпен тазалайды. Ат тарақтағы жиналған шаң мен ласты ағаш жаңғырыққа жеңіл соғу арқылы түсіреді. Ат тарақтың шаңын  үріп тазалайды. Сол жағын түгел тазалап болған соң, оң  жағына көшеді, ендң щетканы оң қолына, ал ат тарақты сол қолына ұстайды.  Щетканы тазалап болған  соң теріде қалған щаң мен қайығақты  дымқыл түкті шүберекпен сүртіп алады.  Соңынан жылқыны тағы да дымқыл  шүберкпен сүртіп, жылтырау үшін щеткамен тарайды. Ірі қараның терісін жауып тұрған түктерін тазалап болғаннан кейін жал, құйрық , кекіл секілді қорғаныш шаштарын тазалауға кіріседі.
Жал мен құйрықты тазалау үшін тарақты пайдалануға болады. Жал мен кекілді тазалауды шаштарын саусақтармен айырудан бастайды. Сол қолымен жалдың бір бөлігін алып, жабысқан шаштарын біртендеп айырады. Шаш талшықтарын таза және дымқыл шүберекпен дұрыстап сүртеді. Жал мен кекілдің басқа бөліктерін де осылай айырып тазалайды. Соңынан жалды щеткамен шаш бойымен жоғарыдан төмен қарай тарайды.  Құйрықты соңғы құйрық омытқасының қасынан ұстап тұрып, шаңы кету үшін бірнеше рет сілкиді. Ірі қараны  электр жүйесі бар щаңсорғыш пен немесе стационарлық вакуум қондырғыларын пайдалана отырып тазалайды.


    Дәріс 6. Ірі қара малдың сүт өнімділігі.
 	Сүттілік.Сүтті  бағыттағы сиыр өсірудегі басты мақсат барынша аса жоғары сапалы сүт сауу. Сиырдың сүттілігі 305 күнде  сауылған және тәулігіне ең көп шыққан сүт мөлшеріне қарай анықталады.  Сондықтан сиырдың сауылу мерзімі қысқа болса, ондай сиырдың пайдасы аз. 	Сиырды сүттілігіне қарай сұрыптағанда оның сауылу кезеңінде шығатын сүтінің өзгеруіне де көңіл аударылады. Мысалы, кейбір сиырдың тәулігіне шығатын ең көп сүті сауын маусымының екінші айында сауылса, содан кейінгі айларда тез арада төмендейді, ал енді біреулерінің  ондай көрсеткіші бұған керісінше бірте- бірте көтеріліп,сауын маусымының соңғы айларында ғана төмендей бастайды. Сауын маусымында осының соңғысынан ғана мол сүт саууға болады. 	Сиырдың сүттілігі оның тұқымына, азықтандыру жағдайына, күтіміне, жасына, қоңдылығына,  тірілей салмағына , сауылған мерзіміне және уақтылы саууына  байланысты келеді. Сүттілік тұқым қуалайды. Дегенмен, ең жақын тегі- ата- енесінің сүттілікке тигізер әсері күшті.
Сүттің  түзілуі.Сүттің түзілуі өте күрделі процесс. Оған желін ғана емес, сонымен бірге орталық нерв жүйесі де, ас қорыту органдары да, қан айналу жүйесі мен ішкі бездер де қатысады. Эндокринді бездердің ішінде гипофиз гормондарының маңызы зор. 	Сиырды  сауғанда немесе бұзауын қосқанда  емшектегі нерв қозып, гипоталамусқа хабар түседі де, ал релизинг гормон бөле бастайды. Ол гормон гипофизге түседі де, оның алдыңғы бөгігінен қанға пролактин араласады. Пролактинің де сүт түзудегі маңызы зор. Ал гипофиздің артқы бөлігінен окситоцин атты гормон бөлінеді. Бұл гормонның да сүт бөлудегі маңызды ерекше. Гипофиздің ерекшелігі- сүттің түзілуіне тікелей әсер етіп қана қоймай, сонымен бірге басқа да  эндокринді бездер арқылы (мысалы, қалқан безі) да сүт түзілуіне әсер ете алады.  	Сүт желіннің өндеумен қандағы заттардан түзіледі. Салыстыратын болсақ, сүттің құрамында қанның құрамынан қант 90-98 есе, май-20 есе, кальций 9 есе көп болғанымен , белок 2 есе, натрий 7 есе аз. 	Сүттегі органикалық заттар өзінің құрылысы мен қасиеті жағынан өзіне ғана тән ерекшеліктерімен сипатталады. Мысалы, сүттегі қант қанда жоқ, белоктары мен майы қандағы май мен белоктен өзгеше.  	Сүт майы мал денесіндегі басқа майлардан  өзгеше. Сүт майы  - үш атомды спирт пен май қылқылдарынан тұратын күрделі эфир.  Ол майлардың кейбіреулері желінде ғана түзіліп, сүтте  ғана кездеседі.  Сүт майының түзілуіне үлкен қарындағы углеводтардың ашуынан туатын сірке қышқылының маңызы зор.  Үлкен  қарындағы  ашу  процесінің  жүріуіне рационның құрамы да әсер етеді.  Рационда пішен, пішендеме , сүрлем үлесі көп болса, қарында сірке қышқылды ашу процесі басым келеді де, сүттің майлылығы жоғарылай түседі. Ал рацион құрамында жем көп болған жағдай да, қарында пропион қышқылды ашу басым жүріп, сүттің майлылығы төмендейді. Ірі азықты ұсақтап немесе түйіршік түрінде берген де  үлкен қарында дәл осындай процесс жүреді. Қандағы   сірке қышқылының 80% желін сіңіреді. Бұл қышқылдан глицирин мен май қышқылдары түзіледі.  	Сүттегі жалғыз углевод сүт қанты-лактоза. Оның түзілуі өте күрделі ферменттік процесс. Қандағы глюкозаны желін сіңіреді де глюкоза лактозаға айналады.  Кейбір оқымыстылардың айтуынша, лактозаның түзілуіне  полисахарид галактогені де қатысады және амин қышқылдары желінде бауырдағыдай ыдырайтындықтан углеводтардың амин қышқылдарының ыдырауы салдарынан да түзілуі мүмкін.Елімізде 50 мыңнан  астам Ірі қараның сауылып, жүздеген сүт фермалары мен сүт емханалары  жұмыс істейді. Қазақ республикасында жылына 40-50 мың тонна сүт өндіруді жоспарлануда. 6-8 ай сауын мерзіміндегі ірі қараның сүт өнімділігі орташа есеппен сүті аз малда 700-1500 л, сүттілігі орташа 1500-2500 л және сүттілігі жоғары малда 2600-3000 л болады. 	Сүттіліктің индексі және өндірілген сүттің салыстырмалы мөлшері малдың 100 кг салмағынан, аборигенді қазақы, қырғыз, башқұрт, якут  тұқымдарында көп.  Бие сүтінің мөлшерін есептеу, еңбекті көп қажет ететін тым ауыр жұмыс. Алғашқы емізген айларда биенің сүттілігін құлының қосымша салмағына байланысты анықтайды. Ірі қара малының бұзауынан айырғаннан кейін, күндіз 12 сағат бойына әрбір 2 сағат сатын 6 рет қайталып сауады.  Іс жүзінде әрбір 2 сағат сайын мұқият саууға мүмкіндік бола бермейді. Осы себепті әрбір сауынның, әсірессе   сауынның уақытын минутына дейін жазып отырған дұрыс. Бұл алынған мәлімметтер бір тәулік ішінде сауылған сүттің мөлшерін есептеп шығаруға мүмкіндік береді. 	 Ірі қараның сүттілігін анықтау үшін бақылау сауымен қатарынан 2 күн жүргізген дұрыс.
Сүт өнімдерін дайындау.Сүт дегеніміз- ірі қара сүті қышқылдарын белоктармен, ашытқымен ашыту арқылы алынатын қышқылтым сусын. Сүттердің сапасының  жоғары болуы, оның емдік қасиеті  -  көп жағдайда ірі қара  сүтінің сапасына байланысты.  	Сүттен дертке дауа, тамаша шипалық қасиеттеріне ашытқылары  ғана әсер етпейді. Ірі қара  сүтінің табиғи ерекшелігі сондай, оны ашыту процесінде микроорганизмдерден антибиоткалық заттар пайда болады. 1 литр сүтте 20 г қоректік белок бар, ол орташа қоңдылықтағы ірі қараның 100 г етіне тең келеді. 	 Сүт организмге тез сіңетін қоректі және минералды заттардан, сондай- ақ көмірқышқылы  қоспаларынан , сүт қышқылынан және спирттен тұрады. Бұлар нерв жүйесін сергітіп, асқорыту процесіне ықпал  етіп, қан айналу  жұмысын жақсартады. Сүт өндіру  үшін дені сау биені қолданамыз.

Дәріс 7. Ірі қара малдың сүт өнімділігіне әсер ететін факторлар
 	Сүттің құрамында, оның мөлшері де көптеген жағдайларға байланысты . Солардың ішіндегі ең басытылары: тұқым қуалаушылық, азықтандыру, күту жағдайлары, бұзаулаған маусымы, сауын және суалу маусымының ұзақтығы т. б.
Тұқым қаулаушылықтың маңызы.
 	Сұрыптау және азықтандыру жағдайын, күтімін жақсарта түсу негізінде өнімділігі әр түрлі сиыр тұқымдары пайда болды. Сонымен қатар бір тұқымға жататын мал ішінде де ата-тегіне байланысты өнімділігі де әр түрлі сиырлар бар.
Мұндай тұқымаралық ерекшелік сиырды бонитировкалау талабында ескерілген.
 	Тұқым қуалаушылықтың және өнімділік көрсеткішінің жалпы әртүрлілігіне сыртқы ортаның тигізетін әсерін білу үшін тұқым қуалаушылық коэффициенті есептеледі. Тұқым қуалау коэффициенті дегеніміз жалпы әр түрлілік ішіндегі тұқым қуалаушылық қана әсерін тигізген өзгергіштік. Сүттілік пен тұқым қуалаушылық коэффициентінің О-ден 68% -ке дейін өзгеруі мүмкін. Тұқым қуалаушылық коэффициентінің көрсеткіші табын өнімінің деңгейіне, асылдандыру және алдын ала жүргізілген сұрыптау жұмысына, азықтандыру жағдайына, күтіміне және т.б. байланысты.
Тұқымдық қасиет атасынан ұрпағына тұрақты түрде берілген сайын бұл көрсеткіш те жоғарылай береді.
Сүттіліктің сиырдың жасына қарай  өзгергіштігі.
Бірінші және екінші бұзаулаған сиырдан сақа сиырлармен салыстырғанда сүт 15-30% кем шығарады.  Алтыншы , жетінші, сегізінші, бұзаулаған сиырлардың да сүттілігі азая түседі.
Сиыр сүтілігінің өзгергіштігі оның азықтандыру жағдайына, жетілгіштігіне, дене бітімінің мықтылығына байланысты.
Дұрыс  азықтандырылған , күтімі жақсы мал 10-12 жыл бойы өте сүтті болады.
Алғаш  ұрықтандыру жасы сиырдың келекшегі сүттілігіне әсерін тигізеді. Ерте ұрықтандырылған құнажын өспей қалады да, оның сүті де төмен болады. Сондықтан уақыты келген құнажының салмағын да ескеру керек. Құнажынды оның салмағы сақа сиырлар салмағының 70% жеткенде ұрықтандырған дұрыс.
Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам  ауданындағы Свердлов атындағы тұқыммал колхозында құнажындар алғаш рет 17- 18 айлығында салмағы 340-360 кг жеткенде ұрықтандырылады.
20-24 айлық, салмағы өсіп кеткен құнажынды кеш ұрықтандырудың да сүттілікке  деген кері әсері бар.
 	Сүттіліктің сиырдың тірілей  салмағына байланыстылығы.
Бұл көрсеткіш малдың жалпы жетілгендігі көрсетеді. Сиырдың тірілей салмағы мен сүттілігі арасында өзара байланыс бар екендігі анықталған. Егер сиырдың сүтті малға тән дене бітімі, тұлғасы сақталса, тірілей салмағы өскен сайын оның сүттілігі де көтеріле түседі.
Профессор С.А. Рузский сиырдың тірілей салмағымен мен сүттілігінің арасында айнымалы байланыс бар екендігін де анықтады.  Сиырдың салмағы артқан сайын, белгілі бір шамаға дейін сүттілік көтеріледі де, одан әрі тірілей салмақ қанша артқанмен сүттілік мөлшері өспейді.
Оқымыстылардың айтуынша, сиырдың сауын маусымындағы сүттілігі өзінің тірілей салмағынан 8-10 есе артық болғаны дұрыс.
Ірі қараны үйрету және сынауға арналған практика кезінде, арнайы шаруашылықтарда студенттер үшін жылқы заводтары мен ипподромдарға қосымша экскурсия ұйымдастырылады. Оқу барысында студенттер ірі қараны үйрету мен сынаудың жүйесін және тәсілдерін үйренеді, жұмыс табелімен және атқорадағы күн тәртібімен, үйрету сынағына қажет жабдық заттарымен, инвентарлармен, ипподродағы жүргізу жолдарының құрылысымен, мінгі және желісті тұқымдық жылқыларды сынаудың ережелерімен танысады.
Лабороториялық  -  тәжірибелік сабақтарда студенттер ірі қараның сынаудың есебімен және анықтамаларымен танысады, жеке тапсырмалар орындайды.
Жаратудың биологиялық мәні  -  пайдалы жүйкелі рефлекстеріне дағдыландыру, тыныс пен қозғалыстың синхрондылығына үйрету, бұлшық ет, тыныс алу және жүрек  -  тамыр жүйелерін белгілі бір дене ауырлығы түскенде қажетті функцияларды орындауға бейімдеуде.
Ірі қараны бастықтыру  -  оны пайдалану тәсілдеріне үйрету мен дамытудың барлық түрін қамтиды.
 	Бастықтырудың негізгі мақсаты әр түрлі жұмыстарды бірте  - бірте жүйелі түрде алмастыру арқылы, жүктің салмағын көбейте отырып,ірі қараны болдыртпайтындай дұрыс және басқарылатын қимылдарға үйрету және жұмыскерлігін төмендететін зиянды рефлекстері жоқ, адамға толық және дұрыс бағынып, оның барлық талабын орындайтын жылқы етіп үйрету.
Құлындарда бас үйрету. Дүниеге келген құлынды адамға бірте  -  бірте үйретеді. Оны құлынның үстін есілген сабанмен және щеткамен тазалаудан бастайды, тұқай тазалау үшін аяғын көтеруді және ноқтамен жетекке жүруді үйретеді.
Ірі қараның жұмыс қабілетін анықта үшін арнайы сынаулар өткізіледі. Сынау кезінде қабілеттілігіне және алдыңғы көрсеткен қимыл  -  қозғалысының нәтижесіне байланысты ірі қараларды жүйесімен жазады. Жүлде сапасын баллмен көрсетеді. Жүлделер топты, топсыз, шектелген, ашық, иесі аталған және дәстүрлі деп бөлінеді. Еліміздің 1600 м қашықтық бойынша желіс бәйгесінің рекорды 1 мин 58,7 сек-қа тең.
Тобымен тренинг өткен тұқымдық мінгі жылқылардың бас үйретуін 1-1,5 жасында тамыздың ортасынан бастап1-2 ай бойына өткізеді. Құлынды жүгенге, терлікке, ерге, салт мінуге, тізгінмен меңгеруге және түрлі желіс қозғалыстарын енгізеді.

Дәріс 8. Ірі қара малдың сүт өнімділігін есептеу.
 	Сиырлар мен олардың ұрпақтарының асыл тұқымдық қасиетін және оларды  пайдалану барысындағы экономикалық тиімділікті айқындау үшін алдымен зоотехникалық есепті жолға қою керек.
Сүтті бағыттағы сиырлардың ең негізгі өнімі сүт болғандықтан әр сиырдың сауылған сүтті есепке алу өте маңызды  жұмыс.
Осы есептелген көрсеткіштердің негізінде мал тұқымын асылдандыру жұмысының басты- басты шаралары тұқым қалаушылық қасиетін т.б жұмыстар жүргізіледі.
Әрине, сиырдың сүттілігі  жөніндегі нақты мәліметті күнделікті есеп арқылы алуға болар еді. Сондықтан тұқыммал заводында,  тұқыммал совхоздарында  өте сүтті сиырдан сауылған сүтті күнделікті жеке- жеке есептейді.  Бұл өте ауыр, майда жұмыстарды күнделікті қайталауды талап ететін өнімсіз жұмыс.  Сонымен бірге жүздеген сиыры бар қатардағы шаруашалықтарда сиырлардың сүттілігін дәл осындай күнделікті есепке алу ақылға симайды да, оның қажеті де жоқ.  Соған орай , тәжірибеде, тәуліктік бақылау сауынан жүргізу арқылы сиыр сүтін есепке алу қолданылып жүр.
Бақылау саны 10-15 күнде бір рет жүргізіледі. Ал әр сиыр сауын маусымында сауылған сүтті есептеудің бірнеше жолы бар. Соның тәжірибеде қолданылатын біреуін талдап көрейік. Айталық, сауын маусымында табында 30 рет бақылау сауыны өтсін. Бақылау сауынында 300 л сүт сауылады. Сонда орта есеппен бір бақылау сауынында 10 л сүт сауылған .
Тағы бір тәсіл: бақылау сауынында сауылған сүтті 10- ға көбейтіп, он күндік сүтті анықтайды. Үш онкүндік  сүтті қосып, бір айлық сүтті анықтайды да, сауын маусымындағы 10 айлық сауылған сүт жиыны маусымдық сүттілікті көрсетеді. Сүтті, сүтті- етті бағытағы сиырларды бонитировкалағанда және мемлекеттік тұқыммал кітабына  жазылатын мал үшін, сиырдың 305 күндік сауын маусымындағы сауылған сүттің есепке алады. Ал сауын маусымы 305 күннен артық болған жағдайда одан артық күндердегі сауылған сүт есептелінбейді.  Сауын маусымы қысқа болғанымен, толық аяқталса , онда осы қысқарған сауын маусымында сауылған сүт толық есепке алынады.
Шаруашылықтарда экономикалық көрсеткіштерді анықтау үшін сиырлардан жыл бойы сауылған сүт те есептеледі. Ол үшін барлық сауылған сүтті сол жылы азықтандырылған сиырлардың орташа санына бөледі. Ондай сиырлар санын анықтау үшін сиырлардың жыл бойғы азық күн санын, әрбір айдағы сиыр санын сол айдың күніне көбейтеді де , шыққан азық күн санын 365  - ке бөлу керек.Әдебиет , көркем сурет. Қазіргі уақытта дүние жүзінде 250-ден астам ірі қара тұқымы бар. Олардың алуан түрлілігін шоқтық биіктігінің 40-тан 180 см-ге дейінгі, алдыңғы сирақ орамының 6 см-ден 32 см-ге дейінгі, тірі салмағының 100 кг-нан 1200 кг-ға дейінгі диапозонмен сипаттауға болады. Ірі қара тұқымымен түрлерінің алуан болуы  -  оны жақсы оқып үйрену және асылдандыру жұмысын жақсы жүргізу, топтау қажеттілігін туғызады.
Ірі қара тұқымдарын топтау
Жергілікті тұқымдар
Далалық : монғол, бұйрат, забайкал, қазақ және башқұрт тұқымдары.
Таулы : алтай, қырғыз, лоқай, қарабах, әзірбайжан, тушин, мергель, дағыстан, гуцул, босний, фиорид, гафлинг.
Орманды :якут, приоб, тавдин, вят, печор, мезен, эстон, жмуд, полес, поляк, копчик және кониктер, фин тұқымдары.
Пони : шотланд, исланд, уэльск, ньюфорестск, эксмур, дортмур фелл, дейл, хайланд, конемара, готланд тұқымдары.
Заводтық және көшпелі (ауыспалы) тұқымдары
Мінгі : ахалтеке, иомурд, персид, араб, варварий, шагия,стрелец, тер, таза қанды мінгі тракенен,ағылшын араб, орыс мінгісі.
Мінгі- жеккі: дондық, буденнов, костанай, жаңақырғыз, қарабайыр, қабардин, ағылшын-қабардин, украин, көшім, лепицан, ағылшын- норманд, ганновер, гольштин, остфриз, гронинг, нониус, фуриозо, пшедсвит, гидран, малопольская, великополь, шығыс больгар, плевен, қыдыруға арналған теннесин, аппалуза, паломино, пинто, фридериксборг, кнаботуп тұқымдары.
Жеңіл жеккі: орлов, орыс желістісі, американ стандартбред, морган, француз желістісі, клевеланд, хакнэ, фриз, дунай тұқымдары.
Ауыр жүк тартқыш: орыс және кеңес ауыр жүк тартқышы, литва ауыр жүк тартқышы, владимир, шайр, кляйдесдал, суффольск, першерон, булон, арден, бретон, брабансон, рейн және саксон ауыр жүк тартұыштары, ютланд, торий, поляк ауыр жүк тартқышы тұқымдары.
Жеккі : латвия, жемайчю, белорусс, воронеж, кузнецк, чумыш, кладруб, ольденбург, силез, гудбрансдаль, терістік швед тұқымдары.
Ірі қара тұқымдарының көп болуы- адам талабының алуан түрлілігіне және олардың әр алуан түрлі жағдайда ұдайы өндірілуіне байланысты.
Ірі қара тұқымдарының жаңа түрі халық шаруашылығының талабына сай шығарылады.


     Дәріс 9. Ірі қара малдың ет өнімділігі.
 	Сүтті бағыттағы ірі қара өсіретін аудандарда жас мал бордақылауға ет өндіруді өндірістік жолға қойған мамандандырылғанкешендер үлкен үлес қосып жүр.Ондай кешендер үлкен қалалар  мен елді мекендержақын орналасады да,бұзауды 7-10 күндігінен немесе 1-2 айлығынан қабылдап алып,одан әрі кешендерде бордақылайды.
Бұл кешендерде жас мал өсіру және бордақылау технологиясын қатаң саңтаса,сүтті бағыттағы тұқым малы 12 айлығының өзінде 300-320кг тартады.Ал кәсіптік будандастырудан алынған бірінші будан малының салмағы 10-12% жоғары болады.Сиыр етін өндірудің ең маңызды шарттарының бірі етті бағыттағы тұқым малын пайдаланып,етті бағыттағы тұқым малын пайдаланып,етті бағыттағы ірі қара саласын шығару.Мысалы Қазақстанда 1980ж малдың салмағын 381кг жеткізіп өткізсе,1985 жылы 400 кг, ал 1994 жылы 410 кг жеткізіледі.
Табын құрамы.
Етті бағыттағы шаруашылықтардың ірі қара табынында 60-35 % сиыр, 1% құнажын, 1жасар және одна асқан тайынша 30% болуға тиіс. Табын құрамы осындай кезде жыл сайын шаруашылық малының 30% яғни салмағы 380-450 кг тартатын өгізшелерді етке өткізуге болады. бордақыланған жас малды етке 17-18 айлығында өткізеді.
Жем шөбі жеткілікті болып, толық құнды азықтандырылса, малды жедел бордақылап, өнімге шыққан шығынның 1\3 бөлігін қысқартуға болады. өйткені азықтандырудың типі мен деңгейіне қарай малдың өсуін жеделдетуге немесе тежеуге болатындықтан, тірілей салмағы ғана емес ұшасының сапасы да әртүрлі мал етін өндіруге мүмкіндік бар.
Бордақыланған малда тасымалдау.
Ет консерві заводына малды әртүрлі жолмен тасымалдайды. Бәрінен жеңілі және пайдалысы малдың қонын түсірмей, айдап әкелу. Мұндай жағдайда мал айдайтын жол белгіленіп, жолдағы жайылым, суат, мал тыныстайтын орын көрсетіледі.
Егер жолда мұндай жағдайлар жоқ болса, мал тыныстайтын орындарда әрқайсысына тәулігіне 2 кг пішен, 2-3 кг жем дайындалады. Мал тәулігіне әрі кеткенде 20 км жол жүруі керек. Ал 100 км болса, 2-3 қонып жетеді де, жол бойы мал жемшөппен қамтамасыз етілуі тиіс. Сондықтан малды автомашинамен тасымалдайды.  Жолдың қашықтығы, егер мал жол бойы азықтанбаса 10-12 сағаттан аспауы керек.
Ірі қара сапасы деген ұғымға төмендегілер жатады: түрі, өлшемдері, салмағы, жұмыс қабілетілігі, шыдамдылы,ы, өнімділігі және т.б. ерекшеліктері. Бұл сапаларды халық шаруашылығының талаптарына сай дамытып, өзгертіп отырады. Тәжірибелік сабақтарда студенттер мемлекеттік асыл тұқымдылар кітабымен және ол арқылы жұптау және іріктеу әдістерімен танысады. Студенттер шежіре жасауды, оны қорытындылап бағалауды және ол бойыншаірі қараның қандығын, инбридинг дәрежесін, ішкі линиялы өсуін, будандастыру түрін анықтайды және еркек линиясы мен ұрғашы тұқымдасы бойынша генеологиялық кесте құрастырады. Ірі қараның сырт пішіні туралы сабақта басталған сапасын бағалу жұмыстары мал тұқымын асылдандыру сабақтарында одан әрі жалғастырылады. Өндіріс кезінде тұқымдық ірі қаралардың сапасын бағалап, оның ақшалай бағасын анықтайды,тұқым мал құжаттарын толтырып, горизонтальді, вертикальді және структуралық шежірелер жасайды, ірі қараны жұптап, сұрыптайды және асылдандыру жұмыстарының жоспарын даярлауға мәліметтер әзірлейді.
Мал тұқымын асылдандыру жұмысы жөніндегі лабораториялық сабақтарды мемлекеттік асыл тұқымдылар кітабын оқып- үйренуден бастаған жөн. Шежіре кестесін жасау үшін және оны қортындылау үшін алғашында елде ең көп тараған Орловтың желісті тұқымының үздік өндіргіш айғырларын таңдап алады. Желістілер шежіресінде ірі қараның атынан басқа МАТҚ кітабы бойынша нөмірін көрсетеді, ал атынан кейін  1600- м-ге рекордын және дүниеге келген жылын көрсетеді.
Ірі қара шаруашылығындағы тұқымды асылдандыру жұмыстары- бұл мал шаруашылығы өнімдерін молайту ғана емес, сонымен бірге қыруар мал өнімдерін үнемдеудің, ауыл шаруашылығында еңбек және материалдық шығындарды қысқартудың нақты тиімді жолы. Асыл тұқымды мал шаруашылығының негізгі мақсаты-ірі қараны әбден толық жетілдіру, халық шаруашылығына және ірі қара спортына қажетті тұқымды жаңадан өсіріп шығару.
Малды асылдандыру жұмыстарына мал өсіру әдістері, сұрыптау, жұп таңдау, бағып- күту технологиясы, азықтандыру, жарату, сынау және ірі қараны бағалау жатады.
Ірі қараны бағып- күту әдістері, оны өсіру бағыты колхоздар мен совхоздардың, ірі қара заводтарының технологиялық дәрежесіне байланысты таңдалып алынады.
Ірі қара шаруашылығымен айналысатын колхоздар мен совхоздардың негізгі мақсаты: жұмысқа қабілетті және тұқымдық жылқыларды асылдандыру және өндірістік, тікелей және ауыспалы шағылыстыру жолымен жақсарта отырып пайдалану.
Ірі қараның сапасын бағалау. Малды сұрыптауға, жалпы мал тұқымын асылдандыру жұмысын ұйымдастыруға байланысты жүргізілетін малдың сапасын бағалау жатады. Бонитировка дегеніміз- малды тұқымдық қасиеті мен өніміне қарай бағалау. Барлық шаруашылықтарда бонитировка жыл сайын жүргізілуі тиіс. Бонитировканы әр малдың дене бітімін, түртұлғасын өсімдік қасиеттерін көзбен көріп және алғашқы зоотехникалық есеп құжаттары негізінде баға беріп, ата- тегі және ұрпағының сапасы туралы мәліметтерге сүйене отырып жасайды.
Малдың сапасын бағалау кезінде оның тұқымдық түріне қойылатын талаптарға сай жақсылары таңдап алынып, тұқымдық және өнімділік  құндылығына қарай элита- рекорд, элита, бірінші ,екінші, үшінші деген сияқты кластық топтарға бөлінеді. Ал нашарлары асыл тұқымдыға жатқызылмай, жарамсызға шығарылады. Әр класты тегіне қарап, үш категорияға бөледі.
Бірінші категорияға баллдық бағасы осы категорияға белгіленген минимальді талаптардан бір немесе бірнеше белгісі бойынша жоғары, ал қалған белгілері бойынша талапқа сай келетін ірі қаралар жатқызылады.
Екінші категорияға баллдық бағасы барлық бонитировка белгілері бойынша осы класқа белгіленген минимальді талаптарға сай ірі қаралар жатады. Осы категорияға сонымен қатар баллдық бағасы бір не бірнеше белгілері бойынша осы минимальді талаптардан кем түсетін жылқылар да жатады.
Үшінші категорияға бірінші және екінші категорияларға жатпайтын тұқымдық ірі қаралар жатқызылады.


Дәріс 10. Ірі қара малдың ет өнімділігінің қалыптасуы
 	Малды сойған соң  ең алдымен оның еті мен май мөлшерін анықтайды. Ұшаның толықтылығына мән береді. Оның морфологиялық және физико- химиялық сапасы анықталады. Өйткені малдың қоңдылығы жоғары болған сайын ұша етінің ылғалдылығы азайып, майы көбейеді. Демек, ондай еттің қуаты да жоғары.
Еттінің морфологиялық және химиялық құрамы өзгерген сайын оның тағамдық қасиеті де өзгереді.
Ет пен майдың өн бойына таралуына сәйкес ұша15 бөлікке бөленеді.
1 сорт- 65,4%.
2 сорт- 32%.
3 сорт-2,6%Ірі қараның жасын тісіне қарап айыру.
* Ірі қара жасын төмендегі 3 кезеңге тісіне қарап айыруға болады.
* 1990 жылы ғалымдар түйе тістері құрылысының өзгергендігіне назар аудара бастаған
А) Сүт тістерінің шығуы және тозуы
Б) Сүт тістері түсіп, түрақты тістер шығуы
В)  Тұрақты тістердің тозып, мөрі өшуі.
Ірі қараның сүт тіс тері ақ кішкене және түбі жінішке болады. Ірі қараның жасын айыру үшін мынадай белгілерді пайдалану керек. Жана туған жас ботада  тіс болмайды, бірақ астынғы ерінде жана шығып келе жатқан 6 күрек тіс болады.
1 жасында-2 шеткі күрек тісі болмауы мүмкін. Астыңғы йегінде 3 қос күрек тіс бір-біріне қабаттасып шығады. Үстіңгі және астыңғы жақтарында қос шошақ тістері болады.
2 жасында- астыңғы жағындағы ортаңғы үлкен күрек тістері аздап қажалады себебі бір-біріне өте жақын орналасқан. Үстіңгі және астыңғы жақтарында қос-қос шошақ тістер болады.
3- жасында- астыңғы күрек тістері көп қажалады және жеке жеке тұрады. Қажалған қос шошақ тістер болады. Төменгі жағындағы шошақ сүт тістері күрек тістеріне үқсамайды бір бірінен бөлек тұрады.
4- жасында  -  астыңғы сүт күрек тістері жеке тұрады және түбіне дейін қажалуы мүмкін.
5-жасында ортаңғы және күрек тістері түсіп олардың орнына тұрақты екі күрек тіс шығады ортаңғы және шеткі күрек тістері мен үстіңгі және астыңғы қос шошақ сүт тістері көп қажалып мұқалады.
6  - жасында үстіңгі жағынан  шошақ тіске үқсаған екі шеткі күрек тіс шығады.

                     Дәріс 11. Ірі қара малдың ет өнімділігін есептеу. 	Ірі қара еттілігінің  көрсеткіштеріне сойыс салмағы, сойыс шығымы, тәуліктік қосымша салмақ және етінің сапасы жатады.
Тірілей салмақ таразыға тартылып анықталады. Кейбір жағдайда  малдың  тірілей салмағын дене өлшемдерін пайдаланып, кестемен немесе формуламен анықтауға болады. Дегенмен, бұл тәсіл тура бола бермейтіндіктен таразы жоқ кезде ғана қолдану керек.
Малдың салмағын ертемен,яғни азықтандыруға дейін анықтайды. Ірі малдың салмағы бонитировкалау алдын да, сиырлар салмағы сауын маусымының- 2-4 айында немесе бордақылауға қояр алдында анықталады.
Бұзау туғанан соң 6 айға дейін ай сайын, одан әрі 6,12,18,24 айлығында өлшенеді.
Жайып-семіртуге  бөлінген малдың салмағы жайылымға шығар алдында және семіртеудің соңында есептеледі.
Бордақылауға қойылған малдың ай сайын кез- келген 15-20 басының салмағы өлшеніп, бордақылаудың қарқыны анықталады.  Соның қорытындысында малдың тәуліктік  салмағы шығарылады әрі малға жұмсалған азық, соған орай  өсу энергиясы табылады.
Соятын мал 24 сағат ашықтырылған соң өлшенеді. Ұшаның салмағы 24 сағат сауытылғаннан кейін анықталады. Еттің сапасын ұшның сыртындағы бұлшық ет арасында жиналған майға, шандырға және химиялық құрамына қарап анықтауға болады. Ірі қараның тірілей салмағын өлшеу.Ірі қараның салмағын ірілігіне және күшіне байланысты. Ірі қараның салмағын таразыға тартып дұрыс анықтауға болады. Ірі қараның салмағын дұрыс анықтау үшін оларды таңертең суармайды, азықтандырмай тұрып өлшейді. 	Ірі қараның дене мүшелерін бағалауа үшін алдымен оның жынысын, жасын айырады, дене өлшемдерін алады.  содан кейін түйені тегіс жерге тұрғызып, 4 аяғын тең бастырып, дене құрылысын қарайды, жүргізіп, жүрісін байқайды.4 аяғын дұрыс басып тұрған түйенің мүшелерін басынан бастап сынайды. 	Ірі қараның ең маңызды мүшесі кеуде клеткасы. оның кеуде клеткасы кең, терең, ұзын және қабырғалы жақсы иілген болса, ол онда жақсы жетілген болып есептеледі.
Белі қысқа етті Ірі қара күшті, ал белі ұзын әлсіз болады. Ірі қараның тұқымға және шаруашылыққа жарамдылығын 5 өлшем арқылы айыруға болады:
1.Биіктік. Қос өркеш Ірі қараның биіктігі 2 өркештің арасынан өлшенеді.
2. Тұрқының ұзындығын: топшының алдынан бастап айналшыққа дейін өлшейді.
4. Кеудесінің орамын: қос өркеш Ірі қараның алдыңғы жағынан төсінің ортасынан дейін, ал аруана мен будандардың иығы үстінен төсінің ортасына дейін өлшейді.
5. Жіліншік орамы жіліншікті 3 бөлгенде жоғарғы бөлімінің ең жіңішке тұсынан алынады.
 	Экстериері, дене құрылысы және бейімділік қасиеті бойынша бағалау. Мұндай бағалау малды табиғи түрінде көру және өлшемдері немесе таразыға тарту нәтижелері жөніндегі мәліметте негізінде жүргізіледі. Сақа Ірі қараның экстьері, дене мүшелері және бейімділік қасиеттерін 40 баллдық шкала бойынша, жас төлдерді 50 баллдық шкала бойынша бағалайды. Экстерьерін, дене құрылысын және бейімділік қасиеттерін бағалау кезінде жалпыбал саны кемістіктер мен мүмкіндіктері үшін кестеге сай кемітіліп отырылады.


Дәріс 12. Ірі қара малдың тұқымдарының стуктурасы және классификациясы
 	Ірі қара экономикалық және табиғи жағдайларға қарай әр түрлі бағытта өсіріледі. Егер халыққа сүт және сүт өнімдері барынша қажет болса, онда сол аудандарда (ірі қалалар, өнеркәсібі өркендеген қыстақтар, облыс және аудан орталықтарының маңы) сүтті бағыттаға мал өсіріледі. Бұл аймақтағы шаруашылықтардың ірі қара табынында сиырдың өзіндік үлесі үлкен, сүттілігі де жоғары болады. Сүт өндіретін шаруашылықтар сатылатын сүттен пайда табады. Сүтті бағыттағы сиырлар өсіру етті бағыттағы сиырларға қарағанда интенсивті жүргізіледі. Сондыұтан да азықпен, қора жаймен барынша жақсы қамтамасыз етіледі.
Сүт өндіретін шарушалықтарда ірі қараға арнайы қора салынып оларды механикаландыру, электрлендіру жағы талапқа сай жүргізіледі. Жайылымы шүйгін, суы мол аудандарда етті бағыттағы сиырлар өсіріледі. Етті бағыттағы малдан алынатын ең басты өнім  -  ет.
Етті бағыттағы мал өсіретін шаруашылықтардың табынындағы сиырдың өзіндік үлесі 30% айналасында болады. Бұл аудандарда мал көбінесе табиғи азықтар мен егістік қалдықтарын пайдаланады.
Сонымен қатар, кейбір сүтті бағыттағы мал өсіретін аудандарда да ет өндіруді арттыру үшін етті бағыттағы тұқым бұқалары мен сүті аз сиырлар будандастырылады.
Ірі қараны аудандастыруға ертеден қалыптасқан табиғи, экономикалық және зоотехникалық жағдайлар негіз болады. Осылардың ішінен ең маңыздысы  -  сол аймақта қалыптасқан экономикалық жағдайлар.
Ірі қараны аудандастыруға ертеден қалыптасқан тигізетін әсері аз. Ірі қараның адам шығарған сүтті түұымдары азық жеткілікті және күтімі жақсы болса қай жерде де өсе береді. Сондықтан ауа райы олардың таралуына шешуші әсер ете алмадйды.
Зоотехникалық жағдайларға келетін болсақ, жерсіндіруге әкелінген малдың сол жердегі жергілікті малды жақсартуға әсері тисе және әкелінген мал жергілікті малды жақсартуға ұзақ уақыт пайдаланылса, оны сол ауданға жоспарлы тұқым деп есептеген жөн.  Тек қана әкелінген мал сол аймаққа қалыптасқан, экономикалық жағдайларға және сүт сауу технологиясына төзе ме, жоқ па соны ойлау керек.
Мал саны зоотехникалық жұмыс үшін жеткілікті болуға тиіс. Өйткені жоспарлы тұқым малы неғұрлым көп болған сайын, оны сұрыптап, тезірек жетілдіруге жағдай да туады.
Бірақ, бір тұқым үстіне екінші тұқым әкеліп жерснідірудің немесе мал санын арттырудың қажеті жоқ. Мысалы, әулиеата тұқымы өсіріліетін өңірге қырдың қызыл сиырын әкелууге болмайды.
Әкелінсе де әулиеата тұқымына туыстық қатысы жоқ болғандықтан және санының аздығына байланыста сол өңірдегі малды жақсартатын тұқым деп тануға болмайды. Сондықтан, өсіретін тұқымды таңдау үшін алдымен оқымыстылармен, мамандармен ақылдасқан жөн.Ірі қараның түрлері, тұқымдары және тұқымаралық будандары.Ірі қараның түрлері және тұқымдары. Карл Линней өркеш санына қарап түйені 2 түрге бөлген еді, яғни, жалғыз өркешті Ірі қараны аруана, ал қос өркештіні айыр түйе деп атады.Жалғыз өркеш жүрдек түйелерді Рим халқы "камелюс дрома'' деп атағандықтан кейін <<дромедар>> деп атап кеткен.Бұл кезде жалғыз өркешті Ірі қараның жабайы түрлері кездеспейді.Орта Азияда бір өркешті түйелердің бір ғана тұқымы  -  аруана қос өркешті түйелердің тұқымы  -  қалмақ, қазақ және монғол Ірі қара өсіріледі. Бір өркешті аруана оңтүстікте өседі.
Аруана тұқымы. Орта Азияда бір өркешті Ірі қараның бәрін аруана тұқымына жатқызады, олар ғасырлар бойы селекция жолымен өсіріліп келеді. Жаздың ыстығымен құрғақшылық жағдайына көнгіш және т.б көптеген бағалы қасиеттері бар. Еліміздегі барлық Ірі қараның үштен бірі  -  аруаналар. Жоғарыда аруана Африкалық және Азиялық түрге бөлінеді дегенбіз. Бұл Ірі қара тұқымдастарының бір  -  бірінен аырмашылығы бар.Азия аруанасына қарағанда Африка аруанасы биік, аяқтары ұзын, өркеші кішкене және кейін біткен, бас сүйегі ұзынша келеді.
Африка аруаналары Сахара, Марокко, оңтүстік судан деген бірнеше тұқымдарға бөлінеді. Африка халық сүйегі жеңіл, ұшқыр, салт мінуге бейімделген аруана тұқымын өсіріп шығару үшін сұрыптау жұмыстарын ғасырлар бойы жүргізіледі.
Соның нәтижесінде Солтүстік Африкада Мехпри тұқымы өсіріліп шығарылды. Бұл тұқым түйелердің дене құрылысы қағылез, сүйегі берік, өте ұшқыр келеді. Ол сағатына 15-18 км жерді қинамай жүріп өтеді.
Азия аруана тұқымына Үндістан, Арабия, Персия және Түркімен түйелері жатады. Үндістан аруанасы пенджаб және Раджипутан деген екі түрге бөлінеді. Пенджаб аруанасы сүйікті, денесі шомбал, жүк артып, кіре тартуға бейімделген, өте күшті тұқым.

Дәріс 13. Сүт бағытындағы ірі қара мал тұқымдары
 	Қара ала тұқым. Қазан революциясына дейін қара ала тұқым тек Балтық бойы республикаларында және Саратов губернияларында өсірілген.
Қара ала тұқымының ірі қара ішіндегі орны үлкен. 1925 жылы қара ала тұқым Кеңес Одағында жоспарлы тұқым болып қабылданды. 1930 жылдан бастап Германиядан, Нидерландиядан, Эстониядан, Швециядан әкеліне бастады. Содан былай жыл сайын мал басы көбейіп, әсіресе будандарының саны өсті. Мысалы, 1935 жылы 35475 бас болса, 1936 жылы 316400, 1951 жылы-1182000, 1965 жылы 216709, ал 1974 жылы 1196000 басқа жетті. Немесе 1974 жылдың өзінде жоспардағы тұқым малы ішіндегі үлесі 19% шамасында болды.
Қара ала тұқым малын жетілдіруді 3 кезеңге бөледі. 1 кезенде (1930-1940 жылдар) қара ала тұқым малын өсіруге бөлінген аймақта жергілікті малды қара ала тұқым бұқаларымен сіңіре будандастырды. Мысалы, Ресейдің орталық аудандарында өсірілетін холмогор, симментал тұқымдарын, Сібірде жергілікті ірі қараны, оралда тагил тұқымын сіңіре будандастырды.
Бұқалармен бірге әкелінген сиырлар арнайы құрылған шаруашылықтарда өз ішінде өсіріледі.
Шығыс Пруссия тармағын өсіретін шаруашылықтар ішінде <<Молочное>>, <<Назарьево>> совхоздары, ал Эстония тармағын өсіретін шаруашылықтар ішінде <<Брачева горки>>, <<Напецино>>, <<Орешково>>, Борска ферма, << Красный маяк>>,  тұқыммал совхоздары белгілі. Осы мезгіл ішінде <<Луковицкий>>, <<Барабинский>>, <<Дунаевский>> рассадниктері құрылды. 2 кезеңде (1940-1945 жылдар), яғни 1940 жылдың аяғында Ресейге 24 остфризлянд тұқымы бұқалары әкелінді де, олар <<Омский>>, <<Октябрьский>>, <<Первомай>> совхоздарында топтастырылды. Бұл бұқалар Пруссия және Эстония тармағы бұқаларының қаны бар сиырларға пайдаланылды. (1930-1938).
Осы алғашқы 2 кезеңде асылдандыру жұмысы мал сүтін көтеруге, сыртқы пішінін, тұқымдық қасиетін жақсарта түсуге бағытталды. Бірақ сиыр сүтінің майлылығының өсуіне көңіл бөлінбеді.
Голланд тұқымы. Әлемде ең кең тараған ірі қара тұқымы. Ол 30-дан астам елде өсіріледі. Саны жағынан қай тұқыммен салыстырғанда да көп.
Голланд жерінен бастау алған бұл тұқымның шығуына елдің географиялық ыңғайлы орналасуы, теңізге шыға алатындығы, сауда жасауғы ыңғайлылығы және ірімшік пен сары майға деген сұраныстың артуы әсер етті. Сондай- ақ ауа райының жұмсақтығы, жауын- шашының көп болуы, қыс маусымының қысқалығы, теңіз жағалауындағы көк майса жайылым да жағдай жасады.
Голандияда қара ала, қызыл ала және гронинген деп аталатын үш ірі қара тұқымы өсіріледі. Солардың арасында ең сүттісі қара ала тұқым өте көп тараған.
Голланд тұқымы Англияда, Францияда, ТМД-да, Жапония, АҚШ, Канадада және тағы басқа елдерде өсіріледі. Бұл тұқым таза өсірілген елдерде ол фриз немесе голштино- фриз деп аталады.
Кезінде , көп уақытқа дейін голланд сиырының сүтін ғана дамытып, оның денсаулығына, сүтінің майлылығына көп көңіл бөлінеді. Соның салдарынан XIX ғасырдың бірінші жартысында бұл тұқым сүтінің майлылығы төмендеп, дене бітімі босаңсып, мал туберкулезге шалдыға бастады. Осыдан соң мал тұқымын асылдандыру жұмысын қайта қарау керек болды.
Қазіргі кездегі голланд тұқымы малының дене бітімі, сүттілігі, сүтінің сапасы өткен ғасырдың бірінші жартысында өсірілген малдан мүлде өзгеше. Малдың тұрқы қысқалау, жұмыр. Бұлшық еттері жақсы дамыған. Сиырдың дене өлшемдері: шоқтығынан биіктігі 132-135 см, сауырынан биіктігі  -  132-133 см, кеудесінің салыңқылығы 72-74 см, кеудесінің кеңдігі  -  44-46 см, денесінің қиғаш ұзындығы 156-156 см.
Сақа сиырының салмағы 550-580 кг. Ең ірі сиырының салмағы 800 кг. Бұқасының салмағы 800-1200 кг. Еркек бұзауының туғандағы салмағы 38 кг, ұрғашы бұзауының салмағы 35 кг.
Голштин тұқымы. АҚШ пен Канадада және Нидерландыда голланд қара ала тұқымы сиырларын сүттілігіне және салмағына қарай сұрыптау жүргізіледі. Бұл елдерде бұзау өсіру технологиясы, сиырды азықтандыру және күту де бөлек болды.  Соның қорытындысында АҚШ пен Канадада сүті де, салмағы да, сырт пішіні де, желіні де, сиымдылығы да өзгеше қара ала тұқым малы өсірілді.
Голштин тұқымы сиырларының салмағы 670-700 кг. Ішінара 1000 кг да тартады. Бұқаларының салмағы 900-1200 кг. Қайсыбірінің салмағы 1250 кг жетеді. Еркек бұзауының туғандағы салмағы 44-47 кг, ұрғашы бұзауы 38-42 кг тартады. Голштин тұқымының түсі қара ала болғанымен, кейбіреуінің бауырында, сирағында, құйрығының ұшында ақ қылшық жүн кездеседі. Қызыл ала түсінің де кездесуі де мүмкін. Сиырының шоқтығының биіктігі 143-145 см, бұқасының шоқтығының биіктігі 158-160 см, кеудесінің салыңқылығы 96 см, кеудесінің еңдігі 65 см бөксесі ұзын, кең, дене.
Эстон қара ала тұқымы. Эстонияның солтүстігінде өндірісі өркендеген аудандарда шығарылған. 1930 жылдары эстон тұқымы малын ұстайтын шаруалар сүтінің майлылығы жоғары голланд тұқымы сиырлары пайдалана бастады. Осы жұмыстың қорытындысында сүттің майлылығы едәуір көтерілді. Эстон тұқымы малының тұқыммал кітабы 1885 жылдан басталды. 1951 жылы жеке тұқым болып бекітілді. Эстон қара малы сүтті бағыттағы тұқым. Дене бітімі ықшам, мығым, сүйегі мықты, басы жеңіл, кеудесі орташа, жотасы түзу, бөксесі ұзын, түзу, кең. Сирақтары қысқа, дұрыс басылған. Бұлшық еттері орташа. Шоқтығының биіктігі 120-130 см, кеудесінің салыңқылығы 69-70, кеңдігі 42,8-43,4, кеудесінің қиғаш ұзындығы 155-157 см, кеуде орамы 198 см, жіліншік орамы 19-19,3см.
Даттың қызыл тұқымы. Бұл ірі қараның әлемде ең көп тараған тұқымының бірі. Жергілікті сиырларды ангельн, солтүстік шлезвич, баллум тұқымдары малымен будандастыру нәтижесінде шығарылған. Бұл тұқымның шығуына 1895 жылдары ұйымдасқан бақылау одағы да әсер етті. 1945 жылы бұқаларды ұрпағының сапасына қарай тексеретін станциялар ашылды. Сиырларды ірі, дене бітімі мықты, кеудесі салыңқы, денесі ұзын, сирақтары қысқалау, денесіне сай, бөксесі кең, желіні үлкен, жақсы дамыған, тегене тәріздес. Бұлшық еттері, сүйектері жақсы дамыған.
Сақа сиырының сүттілігі 5800кг. Мал тез жетілгіш, 12 айлық бұқаларының салмағы 420 кг, 15 айында 500 кг, 18 айында 600 кг, сойыс шығымы 57-60.
Латыштың қоңыр қызыл тұқымы. Азықтандыру жағдайын және күтімін жақсарта отырып, латыштың жергілікті сиырын ангельн және даттың қызыл тұқымы бұқаларымен будандастыру арқылы шығарылған. Латыштың қоңыр қызыл тұқымы және оған туыстас Эстонияның, Литваның қызыл сиырын шығаруға 1892 жылы малдың сүттілігін есепке алатын бақылау одағының құрылуы, 1885 жылдан бастап тұқыммал кітабы мен таза қанды малды тіркеу кітабының шығуы, ауық  -  ауық өтетін көрме, таза қанды бұқаларды топтастыратын пунктердің орналасуы әсер етті. Латыштың қоңыр қызыл тұқымы малының сырт пішіні көрнекті. Дене бітімі ықшам, сүтті сиырларға тән, мықты.  Биіктігі орташа, сиырының шоқтығының бміктігі 125-127 см, қиғаш ұзындығы 156-157 см.
Қырдың қызыл сиыры. Бұл сүтті бағыттағы сиыр. Украинаның оңтүстігіне тән қуаң да континенталды жер жағдайы мен ауа райына жақсы бейімделген. Бұл тұқым малы оңтүстіктің қапырық ыстығыныа да, ерте қурап, қатқылданатын шөбі сирек жайылымына да төзімді. Жерсінуге бейім және төзімділігінің нәтижесінде қырдың қызыл сиыры тек Украинада ғана емес Ресей жерінде де, Молдовада да, Қазақстанда да кең тараған. Қазақстанда 1994 жылдың ақпанында 402164 қырдың қызыл сиыры болды. Саны жөнінен ТМД-да 2-ші орын алады. Ал Украинада 1-ші орында. Қазіргі кезде қырдың қызыл сиыры сүтті бағыттағы тұқымдар ішінде ең бастыларының бірі.  Қазақстанда Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Жезқазған және т.б облыстарда аудандастырылған.
Ірі қара  -  жайылым  малы. Оның негізгі азығы- жайылым өсімдіктері. Ол күндіз жайылып, түнде күйіс қайырады. Ірі қара жайылымда жақсы семіреді, өркештеріне май жинайды, ал ашыққан кезде немесе жол жүргенде өз майын өзі қорек етеді.
Ірі қараның шөлге төзімділігі жайында зерттеушілер әр түрлі түсінік береді. Бірі су бермеген уақытта семіз түйе майын жұмсап, төзімділік көрсетеді десе, енді бірі қатпаршақ қарнына жиналған су түйенің көп уақыт су ішпеуіне мүмкіндік береді дейді.
Ірі қараны суару ережелері:
* Бірнеше күн су ішпеген  Ірі қараны бірден қандыра суаруға болмайды.
* Жүк артып немесе мініп келген Ірі қараны дем алдырмай суаруға болмайды.
* Ірі қараны күніне бір рет суарып отыру қажет.
* Сауылып жүрген інгендерді уақытымен суару керек.
* Егерде күн ыстық болса оларды бірнеше рет суару қажет.
* Алғашқы суарғанда суды аз беріп, кейін қандыра суару керек.
* Ірі қараны жайылымға жіберіп немесе пішен беріп 2-3 сағаттан кейін суарған жөн.
Осы ережелер дұрыс сақталған күнде ғана Ірі қара түрлі ауруға шалдықпай жақсы дамиды.


Дәріс 14. Қос бағытындағы ірі қара мал тұқымдары
 	Швиц тұқымы. Швейцарияның өнімі аз, кеш жетілетін, желіні кішкене жергілікті сиырынан шығарылған. Ұзақ жылдар бойы азықтандыру жағдайын жақсарту, өз ішінде өсіру, қатал сұрыптау нәтижесінде сүттілігі осы күнгі малға тән тұқым шыққан. Сонау 1897 жылы швиц тұқымы малын өсіретін қоғам құрылған. Швиц тұқымы отанында тау және тау етегі малы болып бөлінеді. Тау сиырының тірілей салмағы 550-600 кг, етек сиыры 650-690 кг, бұқасы-1000 кг тартады. Швиц малын жетілдіре түсудің нәтижесінде оның сүттілігі және сүтінің майлылығы жақсарады. Қазіргі кезде отанында швиц с
иырының сүттілігі 4200кг,сутінің майлылыгы 3,87 %сүт белогы 3,4%.
Швиц  тұқымы Австрия, Франция,Италия,АҚШ, Испанияда  өсіріледі.
Осы елдердің кай-кайсында болмасын швиц тұқымының сүттілігін жетілдіріп,жергілікті жерде жаңа тип шығару, жергілікті сиырлармен будандастырып,оның сүттілігін көтеру көзделген.Мысалы АҚШ-та бақылау тобынан 5033кг сүт сауылған. Сүтінің майлылығы 15822 кг сүт сауылған.Сүтінің майлылығы 4,53%.
Кострома тұқымы.Кострома облысының Караваево тұқыммал заводы мен басқа да түрлі тұқыммал фермаларында шығарылған. Өткен ғасырдың аяғында  Кострома маңында  ірі қараның Мисков және Бабаев атты екі түрлі тобы болды. Бабаев тобы жергілікті сыиырларды альгаус тұқымы бұқаларымен будандастырудан алынған будандардан тұрады.
Кострома тұқымы бұзаулары салқын бөлмеде интенсивті өсіру нәтежесінде шығарылды .Бұл жеке тұқым болып 1944 жылы бекітілді.Кострома тұқымының шығуына  Социолистік  Еңбек  Ері  С.И.Штейман,Кострома мемлекеттік рассаднигінің сол кездегі директоры И.Я.Горский аянбай атсалысты.
Алатау тұқымы.Қазақстан  жане Қырғызстан тұқым мал шаруашылықтарында жергілікті сиырларды швиц тұқымының бұқасымен будандастырып шығарылған.Жұмыстын соңғы жылдарында  кострома тұқымы  да пайдаланылды. Тұқымды шығаруда мол өнімді, таулы аудандардағы жайылма отын пайдалануға бейім тұқым шығару мақсат етіп қойылды. Көңілден шыққан екінші буын өз ішінде будандастырылды,ал будандарды сүттілігі және дене  бітіміне қарай  сұрыптау әр будан  малы  арасында  жүргізіліп отырды. Алатау тұқымының малы ықшам денелі, сүйегі мықты, бұлшық еттері жақсы жетілген. Басы мен мойыны денесіне сай, етті. Шоқтығы, арқасы, сауырыны ұзын, түзу. Қарыны аумақты, бөксесі түзу. Сирағын дұрыс басады, мықты. Сүт өнімділігі. Інгеннің сүтін түрікмен, қазақ, қарақалпақ және басқа Орта Азия халықтары тағам ретінде пайдаланады. Көп жылғы тәжірибе және қазіргі күннің ғылымы көрсеткеніндей, дәмділік және жұғымдылық қасиеттері жағынан Ірі қара сүті сиыр сүтінен асып түседі, сонымен қатар інгеннен сауылатын сүт жергілікті сиыр тұқымдарынан сауылатын сүттен  анағұрлым көп болады.
Ірі қараның сүттілігі.Тез исініп кетеді, сондықтан оны тез сауу қжет.ірі қараның сүттілігі көбінесе олардың тұқымына, ұрпағына, сауу мерзімінің ұзақтығына байланысты.
Ірі қараның сауылу мерзімі 16-18 айға дейін созылады.
Сүт өнімділігінің сипаттамасы. Сүт құрамы. Ірі қараның сүт өнімділігін дәл анықтау өте қиынға соғады, өйткені оны ботасын емізу арқылы сауады да, бота сүттің белгілі бір мөлшерін еміп қояды. Сонымен бірге тәулігіне бірнеше сағат боталар енелерімен бірге жайылып жүріп оларды емеді, бұған орай сауып алынған сүт нақты өнімділік мөлшері бола алмайды, сондықтан ботаның емген сүтін де ескеру керек.
Май. Ірі қараның сүтіндегі май құрамы оның тұқымына, түріне, жыл мезгіліне, азықтануына және басқа да факторларға байланысты. Қазақ айыр түйелерінің сүтінің майлылығы жазда 4,7 проценттен қыста 6 процентке дейін ауытқи отырып, орташа сүт шығу кезенінде 5,2 процент құрайды.
Витаминдер. Ірі қара сүтінің витаминдік құрамы әлі толық зерттелген жоқ, бірақ бар мәліметтер түйе сүтінің витаминдерге бай екендігін дәлелдейді. Мысалы, М.К.Бестужеваның мәліметтері бойынша 1 литр айыр сүтінде А витамині  - 0,38 мг, С витамині  -  58,2, В витимині  -  2,72 мг құраған. Ал 1 литр аруана сүтінде, Т.К.Хаджакулиевтің мәліметтері және С.Г.Ягодинский мен Т.А.Соколованың мәліметтері бойынша0,343-0,487 мг  -  А витамині 0,95-1,86 мг  -  В витамині 0,66-1,75 мг  -  В1 витамині, 54,7  -  79 мг  -  С витамині болған. Сүттің тығыздығы оның құрамына, ең алдымен майлылығына байланысты. Сүттің майлылығы қанша жоғары болса, оның тығыздығы соншама төмен болады.  С.Г.Херасков бойынша қазақ айыр түйелерінің тұқымдарының сүт калориялылығы 900-950 ккалға жетеді. Қыста сауының азаюына байланысты сүттің калориялығы артып 110 ккалға жетеді.
Сүттің бактерицидтік қасиеттері. Мал сүтінде лизоцимдер, агглютининдер, антитоксиндер, бактериолизиндер, иммундық денелер сияқты белок тектес микробтарды жоятын қасиеттері бар заттар болады. Белгілі бір уақытқа дейін олар сүтте микроорганизмдердің көбеюіне кедергі болады және ол ұйымайды. Ірі қара сүті басқа малдың сүтіне қарағанда көпке дейін сақталады. Жоғары бактерицидтік қасиет сүт қышқылының көбеймеуіне жағдай жасайды +10о температурада түйе сүтінің қалыпты қышқылдығы үздіксіз өседі.

Дәріс 15. Ет бағытындағы ірі қара мал тұқымдары ірі қараның ет өнімділігі
 	Герефорд тұқымының отаны  -  Англияның солтүстік батысындағы жайылым шүйгін Герефорд графтығы. Тез жетілгіш және елемде кең тараған тұқым. Өнімі аз жергілікті ірі қараны ұзақ уақыт іріктеу жолымен шығарылған. Англияда өндірістің өркендеп, халықтың көп шоғырлануы етті мол өндіруді қажет етті. Соған орай Англияда асыл тұқымды етті мал өсіру жедел қолға алынды. Герефорд малының сыртқы пішіні етті малға тән, сирағы қысқа кеудесі кең де терең, төстігі бөлектеніп шығып тұрады, қабырғалары жұмыр, сауыры ұзын, кең. Сан еті тығыз, жоны түзу, жүні бұйра да тығыз, қысқақарай ол ұзара түседі. Сондықтан да герефорд малы аязға өте шыдамды.
Абердин  -  ангусс тұқымы. Шотландияның солтүстік шығысындағы Абердин және Ангус атты графтықтарда ауа райы қатал, ылғал, бірақ жайылымы отты жер жағдайында шығарылған. Бұл тұқым жергілікті күш көлігі ретінде пайдалантын қара түсті тоқал ірі қараның негізінде шығарылған. Бұл тұқымды шығарғанда жақын инбридинг, сыртқы пішініне қарай сұрыптау, жұптастыру, бұзауларын енесінің бауырында өсіру қолданылды. Бұзауларын тегіне, бұқаларын ұрпағының сапасына қарай сынау жұмыстары да қатар жүргізілді. Абердин  -  ангусс тұқымы Англия, Шотландия, Аргентина, Канада, Бразилия, Австралия, Жаңа Зеландияда, ТМД т.б елдерде өсіріледі. Абердин-ангусс малы тез және сапалы да тиімді бордақыланады. Еті жұмсақ, нәзік, дәмді, мәрмәр келеді.
Галловей тұқымы. Шотландияның Галловей округінде шығарылған. Тастақ, шөбі сирек жайылым мен қатал ауа райы дене бітімі мықты, табиғи қатал жағдайларға төзімді тұқымның шығуына әсер етеді.
Галловей малы тоқал, түсі  - қара, қара сұр немесе ақ белдеулі қара. Жүні ұзын, бұйра және тығыз. Сирағы қысқа, тұяғы берік. Сақы сиырлары 450-500 кг, бұқасы 700-750 кг тартады. Жекелеген бұқасының салмағы 1000 кг-ға дейін жетеді. Бұзаулары 7-8 ай енесімен бірге жүреді. Сиырының сүттілігі жоғары. Бұзауының енесінен айырғандағы салмағы 180-220 кг.
Галловей малы шыққан жерінің табиғатына орай нөсер жаңбыр, ақ боранды, қатты аязға төзімді. Соған қоса ауа райы жылы аудандардың жайылымында да өзін жақсы сезінеді. Галловей малы АҚШ-та, Канадада, Аргентина, Бразилияда, ТМД-да өсіріледі.
Бұрынғы Кеңес елінде 1902-1920 жылдары 43 бұқа және 213 тайынша әкелінген. Солардың барлығы дерлік Алматы облысында, Кеген ауданының биік тауы жайылымында жерсіндірілген.
ТМД-да шығарылған тұқымдар
Біздің республикамызда сүтті бағытта қырдың қызыл сиыры, әулиеата сиыры, латвия буырыл сиыры, қара ала сиыр тұқымы, сүтті-етті бағытта алатау, симменталь тұқымдары; етті бағытта қалмақ сиыры, қазақтың ақбас сиыры, санта-гертруда, галлювей тұқымдары, өсіріледі. Енді соларға қысқаша болса да тоқталып өтейік.
Қырдың қызыл сиыры ТМД-да сан жағынан екінші, ал Қазақ-станда бірінші орын алады. Негізінен Солтүстік Қазақстан, Көк-шетау, Қостанай, Ақмола облыстарында өсіріледі. Дене бітімі ке-лісті, конституциясы мықты, жеңіл де берік сүйекті келеді. Сүтті. Сақа сиырлары 420 -- 500 кг, жаңа туылған бұзаулары  -- 30 -- 36 кг тартады. Дұрыс азықтардырып өсірген жағдайда олардың салмағы 6 айлығында 160 -- 180 кг, 18 айлағында 320 -- 350 килограмға жетеді.
Сүт өнімділігі  -- 2000 килограмнан 4500 килограмға дейін, майлы 3,6 -- 3,8%.
Қазақстан жерінің қуаң да ыстық ауа райына төзімді келеді. Басқа тұқымдармен осы жағдайда салыстырғанда ауруға төзімді, тіршілікке бейім.
Әулиеата тұқымы жергілікті қазақ және қырғыз сиырын голланд малымен будандастыру жолымен алынтан. Тұқымдық аудандастыру жоспары бойынша Қазақстанның оңтүстігіңдегі негізгі тұқым. Басқа тұқымдарға қарағанда ыстыққа, бірқатар ауруларға (приплазмоз, тейлериоз және т. б.) төзімді келеді.
Дене бітімі келісті, терісі мен сүйектері жұқа, емшектері орташа, біркелкі дамыған. Түсі негізінен қара ала. Сақа сиырлары 440 -- 470 кг, жаңа туылған бұзаулары 26 -- 30 кг тартады. Алты айлықтарында 160 -- 170 килограмға жетеді. Сүттілігі  --  2500 --  3000 кг, сүтінің майлылыгы  -- 3,9 -- 4,1%.
Латвияның бурыл сиыры республикамыздың Ақмола, Торғай облыстарында өсіріледі. Дене бітімі орташа, сүтті мал. Сақа сиыр-ларыңың салмағы 450 -- 520 кг, жаңа туылған бұзауларының сал-мағы 29 -- 37 кг, алты айлықтарында  -- 160 -- 180 кг, 12 айлығында  -- 250 кг тартады. Конституциясы мықты.
Қара ала сиыр дүние жүзінде де, оның ішіндеҚазақстанда да ең көп тараған ірі қара тұқымы. Өте мол өнімді, дене бітімі жақсы мал. Сүйегі мықты, арқасы түзу, бөксесі кең, аяқтары түк, желіндері жақсы жетілген. Сақа сиырларының салмағы 450 -- 600 кг, жаңа туылған бұзауларының салмағы 35 -- 40 кг. Сүттілігі  --  3500 -- 6000 кг. Бірақ сүтінің майлылығы небары 3,2 -- 3,7%. Сүттілігімен қатар еттілігі де жақсы. .Бұл Қазақстанда сүтті бағыттағы тұқымдар арасында төртінші орынды алады.
Алатау сиыры жергілікті қазақ және қырғыз ірі қарасын швиц, кастрома тұқымымен будандастыру жолымен шығарылған. Іле Алатауының табиғатына жақсы бейімделген, сүт және ет өнімділігі қатар ұштастырылран мол өнімді түқымдарға жатады. Басы үлкен, кеудесі терең, жауырыны, арқасы, белі кең. Тұяқтары қатты, сүйегі мықты. Бұлшық еттері жақсы дамыған. Түсі негізінен бурыл. Желіні орташа дамыған, Сақа сиырларының салмағы 500 --  550 кг тартады. Сүттілігі  -- 2800 -- 3500 кг, сүтінің майлылығы  --  3,8 -- 4,0%. Таулы жайылымдарда жақсы жайылып, қоңданады
Еттілігі тым тәуір, сойыс шығымы 53 -- 60%. Алматы, Талдықорған, Шығыс Қазақстан, Семей облыстарының негізгі жоспарлы тұқымы.
Симментал тұқымы саны жағынан Қазақстанда екінші орын алады. Негізінен Ертіс өңірінде (Павлодар, Шығыс Қазақстан, Семей облыстары), сонымен қатар Орал облысында, Қостанай және Қостанай облысының бірқатар аудандарында өсіріледі.
Дене бітімі әдемі, сүйегі мықты, бұлшық, еттері жақсы дамыған. Желіндері дөңгелек немесе тостаған тәріздес келген ірі мал. Сақа сиырлары 550 -- 600 кг, жаңа туылған бұзаулары 35 -- 45 кг, 6 айлық бұзаулары  -- 190 -- 220 кг, 18 айлық баспақтары 440 --  450 кг, ал өзгешелері 500 -- 600 кг тартады. Сүттілігі 2500 -- 3500 кг, сүтінің майлылығы -- 3,8 -- 4,0%, еті дәмді болады.
Қалмақ сиыры шөл және шөлейт жағдайда әбден бейімделген етті бағыттағы ірі қара өкілі. Конституциясы мықты, тұлғасы кең де терең, бұлшық, еттері жақсы жетілген, орта салмақты. Сақа сиырларының салмағы 520 -- 550 кг, жаңа туылған бұзаулары 20 --  25 кг, 8 айлық (етті тұқымдардың төлін енесінен айыратын мерзімі) бұзаулары 200 -- 220 кг тартады. Сүттілігі 1100 -- 1500 кг, сүтінің майлылығы 4,1 -- 4,5%. Табиғи жайылымда жақсы жетіліп, сойыс шығымы 55 -- 60 процентке жетеді.
Қазақтың ақ бас сиыры ТМД-да алғаш болып шығарылған арнаулы етті бағыттағы ірі қара тұқымы. Жергілікті қазақ және қалмақ сиырын герефорд тұқымымен шағылыстыру жолыменсұрыптап алынған. Жергілікті жердің табиғи өзгешеліктері мен азықтық ерекшеліктеріне әбден бейімделген. Денесі созылыңқы да кең. Терісі қалың май жинауға бейім. Жазда ыстыкқа, қыста аязға өте төзімді. Сақа сиырларының салмағы 500 -- 550 кг, жаңа туылғанн бұзауларының салмағы  -- 27 -- 30 кг тартады. 8 ай енесін еміп өскенде . 220 -- 240 килограмға жетеді. Сүттілігі -- 1250 --  1500 кг, сүтінің майлылығы 3,8 -- 4,0%. Табиғи жайылымда өте тез жетіліп, бұлшық ет талшықтарының арасына май жинайды. Еті өте дәмді. Сойыс шығымы 55 -- 65 процентке жетеді.
Санта-гертруда тұқымы Алматы, Қызылорда, Талдықорган, облысының шаруашылықтарында шоғырланған. Тез жетілгіш етті бағыттағы ірі қара. Еттілік белгілері жақсы дамыған, ірі. Сақа сиырлары 550 -- 600 кг, жаңа туылған бұзаулары 29 -- 30 кг, 8 ай-лығында 220 -- 240 кг тартады. Сойыс шығымы 60 -- 65 процентке жетеді.
Галловей малы 60 -- 70 жылдар аралығында Англиядан сатьш алыньш, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының таулы аудандарына шоғырландырылған. Қара түсті келеді. Yenзын жүні (20 см) тығыз, мұқыл (мүйізсіз) мал. Конституциясы өте мьқты, ұзақ тіршілік етеді. Yenзын жүні қатты аяздардан жақсы қорғайтындықтан жыл бойы биік таулы жайылымдарда баққан пайдалы. Сақа сиырлары 450 -- 500 кг, жаңа туылған бұзаулары 24 -- 27 кг, 8 айында 180 -- 220 кг тартады. Сойыс шығымы 58 -- 60%. Еті өте дәмді де құнарлы.
Қалмақ сиыры жыл бойы тек табиғи жайылымда жайылуға бейімделген, ыстық пен суыққа өте төзімді. Көшпелі жағдайдың сұрыптауынан өтіп, шыдамдылығы шыңдалған. Қысқа қарай түбіт жүні көбейіп, жазға қарай керісінше түлейді. Сөйтіп түбіт жүнінің орнына қылшық жүні шығады. Терісі қалың болғандықтан шыбын-шіркей, масадан зәбір көрмейді. Өйткені шыбын-шіркейдің тұмсығы теріні тескенмен қан тамырларына жетпейді. Осыдан барып қан арқылы тарайтын ауруларға шалдықпайды.
Сақа сиырларының салмағы 350 -- 550 кг, бұқаларыныкі  --  800 -- 850 кг. Бұзаулары баяу өседі. 18 айлық өгізшелер 400 --  450 кг, тайынша-қашарлары 340 кг тартады. Сойыс шығымы 60 -- 65 процент. Республикамыздың батыс және оңтүстік облыстарында өсіруге болады.Ет өнімділігі. Ірі қара  -  ет өндірудің де маңызды көзі. Негізгі өсіріп  -  өндірудің аймағында, әсіресе Орта Азия республикалары мен Қазақстанда ет өндіретін табынды түйе шаруашылығын дамыту өте қолайлы болып отыр. Соңғы жылдары етті Ірі қара шаруашылығының зоотнхникалық, мал дәрігерлік міселелерін зерттеу жөніндегі ғылыми жұмыстар анағұрлым көбейе түсті. Арнаулы әдебиеттерде Ірі қара етінің химиялық, морфологиялық құрамын сипаттайтын және басқа да ерекшеліктерінкөрсететін мәліметтер жеткілікті. Озат Ірі қара шаруашылықтары мен бригадалары басқа мал түрін ұстамайтын жайылымды ұтымды пайдаланғанға және Ірі қара басын үнемі өсіргенде ет өнімін арттыруға болатындығын дәлелдеп отыр. Салыстырмалы есептеулер бойынша шамамен алғанда Ірі қара өсіруші аймақтардың қазіргі жағдайында еттің тірілей салмағын жылына 18-20 тонна өсіруге болады. Ірі қара шаруашылығында жыл сайын Ірі қара басын 4-5% өсірген кезде бұл саоаның ет өнімінің жалпы өндірісі үздіксіз өседі.
Малды жыл бойына жайылымды бағу және жайып семірту. Бүкілодақтық Ірі қара түлігі жөніндегі ғылыми  -  зерттеу институты қыста жайылыста бағылатын түйелердің салмағын жоғалтатындығын анықтады. Мысалы, желтоқсаннан көкекке дейін қалмақ тұқымды ересек түйелердің салмағы бастапқы салмағына қарағанда 19,7 %, ал 4 жасқа дейінгі жас төлдерінің салмағы 10,1%, 3жасқа дейінгі төл  -  9,1% салмақ жоғалтады екен. Республикамызда Ірі қара малының санын көбейтумен қатар оның сапалық жағынан да жақсара түсуіне бағыт ұстанылып отыр. Өнімді аз беретіннашар тұқымды он Ірі қара ұстағаннан гөрі асыл тұқымды бес Ірі қара ұстағын тиімді. Етті бағыттағы Ірі қараларды бордақылауға қойып, дұрыс азықтандырса 400 кг салмақ тартатын Ірі қараны 90 күнде 450-480 кг-ға жетеді. Демек, күніне 500-900 г аралығында қосымша салмақ қосады. Таза қанды қазақ айыр Ірі қараның 240 күн жайып семірткенде орташа тәуліктік салмақ қосуы төмендегідей болады, 1 жас  -  573 г, 2 жас  -  788г, 3 жас  -  888 г және ересек малдарда  -  606г.  Сонымен активті жайып семірту екі мезгілде өтеді: күзде және көктемде. Бұл кезде Ірі қараның өркештерінде 100 кг-ға дейін май жиналады. Жайып семіртуді ұйымдастырған кезде  шамамен жасы, күйі, жынысы бір малдарды бір табынға бөледі. Шөл және шөлейт аймақтарда табынның көп болуы өзін ақтамайды және оларды сумен қамтамасыз ету де оңайға соқпайды, салмағы орташа болады және нашар жайылады



                                            Практикалық сабақ  №1
                     Ірі қара малдың шығу тегі және туыстас түрлері.
 	Ірі қара зоотехникалық топтау бойынша омыртқалылар бөлігіне, сүт қоректілер класына, жұпаяқтылар отрядына, жарты ай тәрізді тістілер қосымша отрядына, қуыс мүйізділертуыстастарына, өгізтектілер бөлінеді.
Өгізтектілерге  -  кәдімгі ірі қара, зебу (өркешті ірі қара), қодас, енеке, зубр, Оңтүстік Азияның шотмаңдайлылары (гаур, гаял,бактенг) кіреді. Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне қарай, бұл түрлердің бір-бірінен едәуір айырмасы бар.
Бұларды өзара бұдандастырғанда алынатын будандардың да төлшілдігі әр түрлі. Демек, өркешті сиырмен будандастырғанда алынатын будандар буынына қарамай төлшіл келеді.
Ірі қараның адамзатқа ерте заманнан танымал жануар екендігі белгілі. Оның шығу тегі жөнінде көптеген пікірлер бар. ТМД және шетел ғалымдарының топшылауы бойынша осы күнгі ірі қара Европа мен Азия жерінде тіршілік еткен жабайы турдан таралған.
Адамзаттың алғашқы даму сатысының өзінде олар малды мақсатсыз сұрыптамаған. Қажеті шамалы малды таңдап, сақтап қалудың қажетсіздігін түсінген.
Келе-келе адамзаттың санасы малды сұрыптау жұмыстарына ерекше ден қоюға жеткен. Сөйтіп малды өзіне қажет бағытта өсіре бастаған. Сұрыптау, жұп таңдау жұмыстарының,  сауу тәсілдерінің жетілдірудің арқасында, азықтандыруды жақсарта түсу нәтижесінде желін қызметі жақсарған.
Малдың төлшілдігі де артып, күйлеуінің жыл маусымына байланыстылығы жойылды. Асау сиыр жуасып адамның дегеніне көнетін болды.
Қолда үйретілген малдың дене бітімі жабайы жануарлар мен салыстырғанда нашар болғанымен, адамзаттың ұзақ жылдар жетілдіріп, қалауынша сұрыптауының нәтижесінде қазіргі кезде өз қажетімізге жарайтын малға айналды.
Ірі қараның түрлері, дене мүшелері, дене бітімі, сыртқы тұлғасының кемшіліктері мен ақаулары. Ірі қараның шаруашылық типі. Ірі қара тұқымдары географиялық шығу тегіне, дене бітімнің түріне, дене құрылысына қарай (батыс және шығыс,қуаң дала,таулы үстірт, тау, дала, орман, арал, салқын қанды, не жылы қанды, тыныс алу және ас қорыту түрлері, эйризольді-жалпақ денелі, лептозолді-қушақ денелі), сондай-ақ тығыздығына қарай (ауыр және жеңіл); аллюрлық ұшқырлығына қарай (аянды және тез аллюрлы) (желісті), пайдалану тәсіліне қарай (жекі, міңгі, ауыр жүк  тартқыш,арнайы бағытқа салынбағанда) болып топтастырылады.  	Ірі қараның негізгі шаруашылық типтері өлшемдерімен, индекстерімен, салмақтарымен сипатталады.  	Ірі қараның тез желісте қолданылады. Мұндай Ірі қараның арқасы қысқа, басы жеңіл, мойны ұзын болады. Көкірек сарайы орташа келген жалпақтау, терең әрі сыйымды. Арқасымен белі мықты. Жауырыны ұзын әрі қиғаш, алдыңғы саны ұзын және етті келеді.  Ірі қараның салмағы оның жүкті тарту күшін анықтайтындықтан, ауыр жүкті аттар сом жалпақ денелі, бұлшық етті, аяғы қысқа келеді. Жақсы дамыған дәнекер ткані және тері арасындағы майлы қабат жылқы салмағын көбейтеді және бұлшық етті жегу құралдарының басып тастауынан аман сақтайды.  	Ірі қараның басы ауыр, мойны қысқа, кеудесі жуан, ұзын, аяқ-қолы қысқа сүйекті болып келеді.  	Ірі қараның денесінде жарақаттар көп кездеседі. Ірі қараға қарағанда оның аяқ-қолы мүкістеріне де аса көңіл бөлу керек.  	Бүкіш тізе- өсе келе пайда болса, Ірі қараның дамуының бірінші сатысында, әдетте қадамның қысқаруынан тұрақсыздығынан және аяқтың тірілдеуінен білінеді. 	Шор сүйек-грек жаңғағының жартысындай болатын сүйек өсіндісі. Ол көбінесе алдыңғы сирақтың ішкі жағынан, алдыңғы аяққа, ауыр жүк салмағының біркелкі түспеуі салдарынан, алдыңғы тізеліктің астынан, аяқты теріс қойғандықтан не қатты  тартылғандықтан буын байланыстары мен сіңірлерінің үзілуінен пайда болады.  	Шор сүйекті Ірі қара тек аурудың  буын байланыстары бастапқы кезінде ғана немесе сіңір мен өтетін жерден шықса ғана қимылдағанда ауыртатындықтан ақсайды. 	Ірі қараның шекі ауруынан тексеру үшін оны жан-жаққа кілт бұрады, және кілт алға қозғайды және немесе артқа шегіндіреді. Шеккісі бар Ірі қараның аяғын ауыратын аяғын тартады немесе сілкиді.Жүрер алдында ауыру аяғын бір-екі минут көтеріп ұстап тұрса бұл тітіркеністі оңай аңғаруға болады.  	Сарысулану (Польщада мұны тұяқтың ревматкалық қабынуы дейді) буындардың алхоры тәрізді кетуі, Ірі қараларда ол буын қаптарының және сіңірлерінің қабынуынан, жарақаттану себебінен, көп күш түскендіктен, азықтану, су ішу тәртібінің сақталмауынан  және қозғалыссыз бір жерде баққаннан пайда болады.

                                        Практикалық сабақ  №2
                        Ірі қара малдың экстерьерін оқып білу.
 	Ірі қараның сырт пішіні. Малдың сырт пішіні,анатомиялық ерекшеліктері және алынатын өнімі арасында тығыз байланыс бар. Осыған орай, малды сұрыптау кезеңінде одан алынатын өнім мөлшері есепке алып қана қоймай, малдың сырт пішініне де көңіл аударып, сынаған жөн.
Сырт пішінінен сынағанда мал типінің айқындылығына, сүйектілігіне, еттілігіне көп көңіл бөлінеді.
Дене бітіміндегі, кейбір дене мүшелеріндегі кемшіліктерді де есептепу қажет.
Сүтті бағыттағы сиырлардың сырт пішіні.Дене бітімі мен сырт пішіні сиырды жан-жақты сынау үшін бірден бір қажет көрсеткіш. Сиырдың сырт пішінінен оның денсаулығын, тұқым ерекшеліктерін айқындайтын, қалыпты физиологиялық қызметіне әсерін, денедегі кемшіліктер мен ерекшеліктер жөнінде мәлімет алуға болады.
басы жеңіл, ықшам, жағы ұзынша, тар маңдай, мойыны ұзын, әрі жіңішке, терісі тығыз, мойын терісі жұқа, қатпарлы, жоны түзу, ұзын, белі мен сауыры да барынша ұзын, бөксесі кең, сирақтары түзу, буындары ісіксіз, тұяғы жылтыр, мықты, тұлғасы созылыңқы. Шоқтығы биік, ұзын, құйрығы жіңішке, ұзын шашақты. Кеудесі кең, қабырғасы жіңішке омыртқасына көлбей біткен. Қабырға аралығы алшақ, қарны сиымды, үрген қуық тәрізді , терісі жұқа май қабатынсыз.
Сүтті бағыттағы малдың басы үлкен, мойынын ет басқан, қысқа белі қайқы, тар кеуде, сауыры төмен немесе көтеріңкі, сирақтары маймақ немесе алшақ ет желін болса оны аса  үлкен кемшілік деп санайды.
Етті бағыттағы сиырлардың сырт пішіні.Басы етті, үлкен, тұрқы қысқалау, мүйізі қысқа, келтек, мойыны қысқа, жұмыр. Белі, сауыры кең, ет басқан түзу, қысқа.денесінің  артқы бөлігі ұзынша, түзу, кең. Құйрығы келте. Шап терісі майлы, қалың. Желіні кішкене, бауыры мен жақсы жабысқан. Терісі қалың. Тері астындағы шандыры майлы.Ірі қараны қарау, суреттеу, бағалау және суретке түсіру әдістері. Ірі қараның қимыл қозғалысын бағалау. Ірі қараны қарағанда негізінен адымының ұзындығына, аяғының дұрыстығына, қимылының жатық және шапшаңдығына көңіл бөлінеді. Аянмен, адымдап, желісті дұрыс жүретін Ірі қаралар, әлбетте қалыпты шабады. Ірі қараның жанынан қарағанда қозғалыс кезіндегі жүрісінің кемшіліктері көрінсе, алдынан не артынан қарағанда аяқ алысының кең не тар, дұрыс не бұрыс еместігін көруге болады.  	Көрмелік экспертиза. Елімізде көрмеде асыл тұқымды Ірі қараның ата тегін, қажетті түрі мен тұқымының көрінуін, оның мүсінін, өлшемдері мен салмағы бойынша дамуын,бағымы мен тұқымдық пайдалануын бағалайды. 	Мүсін бағалағанда, дене тырқының мықтылығын, көкірек сарайының бұлшық еттері мен қаңқа сүйегінің дамуын, аяғын дұрыс қоюын кемістіктері мен мүкістіктерінің бар жоғын ескереді. 	Ірі қараның жеке сипаттамасы. Зоотехникалық практикада Ірі қараның жасын, жынысын, күшін жіне денсаулық жағдайын ескере отырып, құндылығы мен кемшіліктерін, жеке ерекшеліктерін типі мен тұқымы бойынша дұрыс сипаттаудың маңызы зор. 	Ірі қараларды суретке түсіру. Жақсы, қанағаттанарлық сурет шығару үшін, зоотехниктер жылқыны суретке түсірудің негізгі талаптарын білгені жөн.  	Ірі қараларды суретке тынық күні шуақта, таңертең, шыбын шықпас бұрын салқынмен, көктемгі түлеуі біткенде, терісі шыбын- шіркейлермен зақымданған кезде түсірген орынды. Ірі қараның қыс кезіндегі түсірілген суреттері әдетте қанағаттанарлықсыз болады. Суретке түсірген кезде сауырдан 45 градус бұрышпен малдың жазықтық симметриясына бағытталу керек. Мұндай Ірі қараның бұлшық еттерін рельефті жарықтандырады және көзін жұмбауына жағдай жасайды.  	Қара қоңыр түсті Ірі қараның  суретке түсірерде жоғарғы сызығына дейін анық көрініп тұруы үшін табиғи, аспан көк фон қолайлы. Анық түстерге қара қоңыр фон, ал сұр түстер үшін жасыл фон қолайлы. Ірі қараның мойыны жақсы көріну үшін суретке жалсыз жағынан түсіреді. Ал жал жағынан тек оның жалдылығын не түрін анықтау үшін түсіреді. Фотопластинканы не фотоаппарат пленкасының шарықтығы малдың симметриялы жазықтығына параллель болуы керек. Суретке түсіргенде малдың төрт аяғы түгел көрінуін қадағалау керек. Ол үшін фотоаппаратқа жақын аяқтарын кең қойып, ал фотоаппаратқа қарама-қарсы жағындағы алдыңғы және артқы аяқтарын анағұрлым жақын қою қажет. Ірі қараны суретке құйрығын қозғамай, тыңдап, екі құлағын түріп тұрған кезде түсірген дұрыс. Қолайсыз жағдайлар болмас үшін мал мен фотоаппараттың ара қашықтығы 6 метрден кем болмауы керек. Малдың бүйірінен, объектив осіне перпендикуляр жағдайында түсіреді.  	Ірі қараны мүсінінің графикалық белгілеулері. Малдың дене мүшелерінің мүсінін суреттегенде, көп сөздің орнына, кейде Ірі қараның ерекшеліктерін контурда қысқа графикалық белгілеу арқылы білдіреді.

                                   Практикалық сабақ  №3
                 Ірі қара малдың экстерьерін бағалау әдістері
 	Сүтті бағыттағы малдың басы үлкен, мойынын ет басқан, қысқа белі қайқы, тар кеуде, сауыры төмен немесе көтеріңкі, сирақтары маймақ немесе алшақ ет желін болса оны аса  үлкен кемшілік деп санайды.
Етті бағыттағы сиырлардың сырт пішіні.Басы етті, үлкен, тұрқы қысқалау, мүйізі қысқа, келтек, мойыны қысқа, жұмыр. Белі, сауыры кең, ет басқан түзу, қысқа.денесінің  артқы бөлігі ұзынша, түзу, кең. Құйрығы келте. Шап терісі майлы, қалың. Желіні кішкене, бауыры мен жақсы жабысқан. Терісі қалың. Тері астындағы шандыры майлы.Ірі қараны қарау, суреттеу, бағалау және суретке түсіру әдістері. Ірі қараның қимыл қозғалысын бағалау. Ірі қараны қарағанда негізінен адымының ұзындығына, аяғының дұрыстығына, қимылының жатық және шапшаңдығына көңіл бөлінеді. Аянмен, адымдап, желісті дұрыс жүретін Ірі қаралар, әлбетте қалыпты шабады. Ірі қараның жанынан қарағанда қозғалыс кезіндегі жүрісінің кемшіліктері көрінсе, алдынан не артынан қарағанда аяқ алысының кең не тар, дұрыс не бұрыс еместігін көруге болады. Ірі қараның жұмыс өнімділігі. Ірі қараның жұмыс өнімділігі тарту күшімен, жұмыстың көлемімен,қозғалыс жылдамдығымен,қуаттылығымен және төзімділігімен сипатталады.  	Ірі қараның тарту күші серіппелі таразы секілді және жылқы тартатын валькіге тіркелетін күш өлшеуіш немесе динамограммен өлшейді.  	Ірі қараның тарту күші. Ірі қараның оптимальді, қалыпты, ең жақсы тарту күші деп, ұзақ уақыт ішінде болдырмай қалыпты қабілетін сақтай алатын күшін айтады. Ірі қараның тарту күшінің көлемі оның жер мен аяғының ілінуінің және жеккі  жұмыстағы жүк көтергіштігін анықтайтын оның салмағына тікелей байланысты. Ірі қараның, әдетте үлкен тарту күшімен ерекшелінеді. 	Тарту күшін сынау кезінде максимальді тарту күші қалыпты тарту күшінен бес-алты есе артық болады. Кей жағдайда Ірі қараның тарту күші өз салмағынан да көп болуы мүмкін. Шеңбер ішінде жұмыстарда және көп Ірі қараны жегуде тарту күші, бұрылыстарда басқа кеткен күштің көбейуінен және кейбір малдың жүрісінің сәйкес еместігінен толық пайдаланылмай қалады.  	Тарту қарсылығы қозғалатын жүутің не ауыр шаруашылық құралының қарсылық күшімен анықталады.Арбаның қарсылығы оның констрекциясына, салмағына, және жол сапасына байланысты болады.  	Міңгі және жүк артатын аттардың жұмысы. 	Салт мінетін және жүк артатын аттарға қалыпты жүк тиеу мөлшері 100-120 кг, барынша көбі-олардың салмағының 1/3  - не тең. Бұл ттардың жұмыс қабілеттілігін тек физиологиялық көрсеткіштермен, өз қозғалысына және салт аттылыны  немесе жүкті әр түрлі арақашықтыққа әр қилы жолдармен, түрлі желіспен, түрлі жылдамдықпен тасымалдауға шығымдалған энергиясымен сипаттауға болады. Салмағы 450-500 кг салт мінетін ат 1км жолға аяндап  -  300-400 ккал, желіспен 410-450ккал, далалық шоқырақтаумен 500-550ккал, қарқынды шоқырақтаумен 720-800ккал энергия шығындайды. 

                                        Практикалық жұмыс №4
                                         Ірі қара малды кластау
 	Күнделікті тәжірибеге сай ірі қараны олардан  өңдірілетін өнімге қарай топтастырған жөн. Осыған орай ірі қара тұқымдары етті, сүтті және етті-сүтті немесе сүтті-етті бағыттағы деп үш топқа бөледі.
Сүтті бағыттағы ірі қара тұқымдары:
бұл топқа жататын ірі қараның зат алмасуының ерекшеліктері-оның азықтық заттарды барынша сүтке айналдыра алатындығы.
Сүтті бағыттағы малға голланд сиыры, қара ала сиыр, қырдың қызыл қоңыр сиыры, әулие ата, ангельн, аиршир және басқа сиырлар жатады.
Етті бағыттағы ірі қара тұқымдары:
бұл топқа жататын ірі қараның зат алмасуының ерекшеліктері азықтық заттарды ет пен майға айналдыра алатындығы. Сондықтан да бұл бағыттағы мал азықтық заттарды қосатын қосымша салмағын өтейді.
Етті бағыттағы ірі қара тұқымдарына-герефорд, қалмақ,абердин ангусс,шартгорн ірі қарасы, қазақтың ақ бас сиыры, галловей, санта-гертруда, шароле, лимузин, қиян ірі қаралары жатады.
Сүтті-етті бағыттағы ірі қара тұқымдары:
бұл топқа жататын ірі қараның ерекшелігі-олардың азықтық заттарды сүт түзумен бірге етке де пайдалана алатындығы. Сонымен, сүтті-етті бағыттағы ірі қара тұқымдарына-швиц, симментал, сычев, кострома, алатау, либеда, кавказдың қоңыр сиыры, карпаттың қоңыр сиыры, бестужев, горбатов қызыл сиыры, қорған, тамбовтың қызыл сиыры, украинаның сұр сиыры және т.б тұқым малы жатады. Ірі қара шаруашылығының ет және басқа өнімдері. Ірі қараның шаруашылығының қосымша өнімі. Ірі қараның шаруашылығының жанама немесе қосымша өнімі тері шикізаты, қыл, ішек асқазан шырыны, сарысу және вакцина, көң сияқты бөліктердің тұрады.
Ірі қараның терісі өте жұқа, бірақ қиын созылады, сондықтан лакты аяқ- киімдер жасауға пайдаланады.
Ірі қараның қылын  ГОСТ 12859-67-ге сәйкес кисть, шетка және т.б. бұйымдар жасау  үшін пайдаланады. Оларды қатты, жұмсақ, қыл-қыбыр және  жатады: түтік- өте ұзын шаштар, ірі қара терісінің құйыршығынан қырқылған және бір буда етіп  байланған, біркелкі жалпақтықтағы шаштар.
Бұрымша  -  Ірі қараның терісінің құйыршығынан қырқып алынған және бір буда етіп байланған, ұзындығы 45- см-ден кем емес шаш.
Кесілген  - ұзындығы 45-см-ден кем шаштар, құйыршығынан қырқып алынған және бір буда етіп байланған.
Кесінді- тірі жылқының құйрық ұшынан кесіп алынған және бір буда етіп байланған 10- см ден кем емес шаштар. Түріне қарай жылтыр,мықты және  тік келеді.
Жұмсақ қыл -  жал ұзындығы 10- см  - ден кем емес, жіңішке, аздап бұйралау, Ірі қараның жағынан не бастан немесе Ірі қара терісінен қырқып алынған, буда етіп байланған қылдар, ұзындығы 10-см-ден кем қылдар қылқабырға жатады.
Ірі қара  -  тұяқтан жоғары жылқы ұшасының аяғынан кесіп алынған, буда етіп байланған қылдар. Олар жұмсақ, тік және шеттері өте ұшты болады.
Бұзау құйрығы- бұзау терісінің құйыршығынан қырқып алыған және буда етіп байланған қылдар. Ол жұмсақ, жіңішке, бұйраланған болып келеді.
Қыл-қабыр және ұйысқан қылдарға жататындар- қыл-қыбыр- Ірі қараны тазалағанда немесе сұрыптағанда алынған шиеленген жал мен құйрықтың қылдары. Ірі қара қылдарынан-жартылай шикізаттар алады, олар  ГОСТ 12857-67 бойынша  төмендегіше бөлінеді:
* Түріне қарай қатты- бұрым етіп кесілген: кесінді, бұрымы және жұмсақ- жал болып;
* Түсіне қарай: ақ, қара, аралас, болып бөлінеді.
Ірі қара шараушылығының биологиялық өнімі.
Биофабрикаларда мал дәрігерлік  және медициналық мақсаттарда Ірі қара арнайы аппараттың көмегімен асқазан шырыны алынады. Бір сеанс 4 сағатқа созылады, бұл процесс кейде аптасына 2 рет болады. Бір жылдан орташа есеппен 5-7 л,  ал кейбір Ірі қараның 10-12 л-ге дейін активті асқазан шырыны алынады. Буаз  биелердің сарысуын өндіру үшін, Ірі қараның қанын буаздығының 45күннен 100 күнге  дейінгі аралығында алады. Бұл уақытта  биофабрикаларда қанды 5 рет, ал колхоз, совхоздардың биопункттерінде 2  ненмесе 3 рет алады. Биеден тірілей салмағына және қондылығына байланысты бір алғанда 3-5 л қан алады да,одан 60-62 процент сарысу шығарады.
Биофабрикаларда донор Ірі қараның қанынан столбняк, гангрена, дифтерия, ботулизм т.б. ауруларға қарсы қолданылатын медициналық өте қажетті емдік және профилактикалық препараттар жасайды.
Ірі қара көні. Ірі қараның  көні тынайтқыш ретінде жоғары бағаланады және осы мақсатта көптеген елдерде пайдаланылады. Бір қалыпты мөлшерде жұмыс жасайтын, салмағы  500 кг  жылқы  күніне 14 кг қатты экскременттер шығарады.


                                   Практикалық жұмыс №5
                            Ірі қара малдың түсімен реңдері
 	Бақташылар қармағындағы сиырларды түсіне қарап анықтайды. Сондықтанда сиырдың сырт пішінін сынағанда, оның түр-түсіне көңіл аударады.
Бір тұқымды сиырдың түр түсінің әр түрлі болып келетін жағдайлары да бар.
Қара сиыр. Жүні де, түгі де бірыңғай қара сиыр.
Қара қоңыр сиыр. Жүні де, түсі де аса қара болмай, ұшы қоңыр тартқан немесе жүні аралас мал.
Қара ала сиыр.  Арқа жүні ақ немесе қара ал басқа тұстары қара немесе ақ т.б болып келген мал.
Сары ала сиыр-ақ түсті жүн мен сары түкті жүн аралас мал.
Қызыл сиыр. Жүні бірыңғай қызыл мал.
Қызыл қасқа сиыр. Денесіндегі жүні қызыл маңдай жүні тұмсығына дейін ақ мал.
Ақ бас сиыр. Дене түгі бірыңғай қара немесе қызыл, ал бас жүні тұтасымен ақ мал.
Тарғыл сиыр-жүнінің басын көпшілігі сары немесе қоңырқай, оның үстінен жолақ-жолақ қара жүн шыққан мал.Шағылысқа дайындық кезеңінде студенттер білгір мамандардың басшылығымен бие, айғырларды қарап, ұдайы өсіруге жарайтындарын таңдайды, малдарды азықтандырады, моцион өткізеді.
Студенттер Ірі қараны шағылыстыруды және қолдан ұрықтандыруды жүргізеді, биенің буаздығын және құлындау уақытын анықтайды, Ірі қара  мен бұзауға, бұзаулаған  кезде алғашқы көмек көрсетеді, шағылыстыру мен бұзаулардың есебін жүргізеді. Айғырлар мен Ірі қараның асылдандырған кездегі нәтижелерін жазады; оларды заводтық және мемлекеттік асыл тұқымдылар кітабының мәліметі бойынша талдап жіктейді.
Ірі қараның шағылысқа түсетін уақыты. Ірі қараның жыныстық жетілуі 1-1,5 жасынан басталады, бірақ шағылысқа оларды 3 жастан бұрын қоспайды.
Табында бағылатын жергілікті тұқымды Ірі қаралар баяу жетіледі, ал ауыр жүк тартатын және таза қанды мінгі тұқымдық Ірі қаралар өте тез жетіледі. Тез жетілген Ірі қаралар тез дамиды да, жыныстық жетілуі кемеліне тез жетеді, бірақ ерте қартаяды. Айғырлар биеге қарағанда тұқымдық қолданылуы ұзағырақ.
Шағылыстыру өткізу мерзімдері. Ат қорада ұстағанда Ірі қараны ақпанның 15-нен шілденің 15-не дейін, ал табында ұстағанда 18-інші көкектен тамыздың 1-іне дейін шағылыстырады. Ауа райына байланысты бұл белгіленген мерзімдердің өзгеруі мүмкін.
Биені ұрықтандыру тәсілдері. Үйірде шағылыстыру жылқы үшін табиғи нәрсе және ол Ірі қараның көп құлындауына әсер етеді.
Байтал шағылыстыру үйірде шағылыстыруға жатықпаған айғырларды пайдалануда қолданылады.
Қолдан шағылыстыру жылқыны ат қорада бағатын шаруашылықтарда жиі қолданылады. Сынақ кезінде айғырлардың көмегімен күйіті келген Ірі қараның табады. Мәдени-табынды Ірі қара шаруашылығында аралас шағылыстыру қолданылады. Қолдан ұрықтандыру-басқа да мал шаруашылығы салаларындағыдай Ірі қара шаруашылығында жақсы тұқымды аталық малдарды барынша пайдалануға мүмкіндік береді.
Ұрықтың сапасын анықтау. Айғырдың ұрығын шағылыс маусымының алдында үш күн бойы күніне екі рет, ал шағылыс басталған кезде айына бір рет алып тексереді. Қолдан ұрықтандырғанда ұрықты күнде Ірі қараға салар алдында тексереді. Ұрықты көлеміне, құрамына, қозғалысына және ұрықтың тірі қалу қасиеттеріне қарап бағалайды, Эякуляттың көлемін (мл) өлшегіш цилиндрмен не стаканмен, ұрықтың құрамын стандартпен, қозғалысын көз шамамен анықтайды.
Қозғалысы (активтігі). Ұрықтың қозғалысы баллмен анықталады (0,1-ден 1-ге дейін). Ұрықты қозғалысына қарай: активті алға басқан, тербелген, манежді қозғалысты және қозғалыссыз деп бөледі. Ұрықтың тірі қалғыштығын тек араласқан ұрықтардан сағат өлшемімен анықтайды. Бұл үшін уақыт белгілейді де, сол уақыт аралығында 39-40°-та микроскоптың көмегімен активті алға қозғалатын ұрықты бақылайды.
Ірі қараның сынақ және шағылыс мезгілдері. Қысыр не жас Ірі қараның алғашқы рет шағылыстыру алдында, шағылыстыру мерзімі басталғаннан бір күннен кейін сынайды, ал құлынданған Ірі қараның бұзаулаған соң 5 күннен кейін күйіті келгенше күн сайын сынайды. Күйітінің 3-ші, 4-ші дәрежесінің сыртқы белгілері жақсы көрінгенде биені шағылыстыруға не қолдан ұрықтандыруға жібереді және мұны әр 24 -28 сағат сайын күйіті қайтқанша қайталай береді.



                                 Практикалық жұмыс №6
                                    Ірі қара малдың күйі
 	Малдың күйі деп оны өсіру мақсатын барынша ақтау үшін қажет физиологиялық жағдайын айтады. Малдың күйі оның қоңдылығына, азқытандыру, бағып-күту және пайдалану жағдайына  тікелей байланысты.
Қалыпты жағдайда малдың күйін төртке бөледі. Олар: заводтық, көрмелік, жұмыстық, бордақылық.
Заводтық күй-тұқымдық еркек және ұрғашы малға тән. Орнанизмдегі тканьдерді май баспай малдың қоңды болуы қажет. Сапалы төл алынып, мол өнімді болуы керек.
Көрмелік күй-көрмеге дайындаған малға тән. Мал өнім бағытына сай көрмелік күйге келтіру үшін өсіріледі.
Жұмыстық күй-күш-көлік малына тән. Бұл күйдегі малдың қоңдылығы орташа, организмдегі қоректік заттар қоры малдың салынатын жұмысқа щаршап-шалдықпауына және оның денсаулығын қалыпты жағдайда ұстауына жеткіліксіз болу керек.
Бордақылық күй- етке тапсыру үшін арнайы бордақыланған малға тән. Малдың семіз, бұлшық ет, терінің жақсы жетілуі керек. Еміп жүрген бұзаулардың күтімі.Бұзаудың дүниеге келген кезіндегі салмағы енесінің салмағының он пайыз шамасын құрайды, ол туғаннан кейін өз бетімен қозғалуға қабілетті болады. Дүниеге келген құлын үшін, иммундық және профилактикалық қасиеті бар бие уызының маңызы зор.
Жаңа туған бұзаулар тәулігіне енесін 50-60 рет емеді және тәулігіне 2 кг-ға дейін салмақ қосып, тез өседі. 1 кг салмақ қосу үшін құлынға шамамен 10 л биенің сүті қажет. Туғанына 3-4 күн болған бұзауды ауа райын ескере отырып енесімен серуендеуге шығарады. Ең қолайлысы емізетін Ірі қараларды бұзаулармен бірге жайлауда бағу. бұзауларына 15 күн болған ірі қара жұмысқа пайдалануға болады, бірақ оны бұзауынан ұзаққа айырмау керек. Алғашқы екі айда жұмыс жасайтын Ірі қараларға құлындарын бір сағат сайын жібереді. Ірі қараның өсімдік қорымен азықтыруға барынша ертерек үйреткен жөн. Екі үш айлық бұзауларды үстелген сұлымен азықтандырумен бастаған жөн. Әуелі сұлыны оларға 200 г береді де, емшектен айырғанаға дейін, бірте-бірте үш кг көбейтеді. Бұзауларды енесінен 6-7 айлығында айырады. Енесінен айырарда бұзаудың түк бүркеуінің 2/3 бөлігі түлеуі керек. Айырар кезде бұзаулардың түсі мен белгілері ноқталап белгілейді. Түсте үстеп қоректендіргеннен кейін өсуі және жетілуі бірдей бұзауларды енесінен топтарымен айырады.
Енесінен айырған құлындарды күзде жайылысиа, баздарда ұзақ бағуға тырысыады. Қыста оларды күнде серуенге алып шығып атпен бағады. Айырған бұзауларды азықтандырған кезде ас қорыту органдарының дамуына мүмкіндік туғызатын сапасы жақсы азықтармен қамтамассыз етілуін ескерген жөн.
Бұзаулар алғашқы жылы тез қарқынмен өседі. Екі айлығында оның салмағы үш есе, алты айлығында бес есе өсіп, ал он екі айлығында ересек жылқы салмағының 65 пайызына жетеді. Жергілікті тұқымныңбұзаулары алғашқы айларда тез өседі.  Табында бағылатын бұзаулардың өсімталдығы бір келкі емес, сатылы дамуға бейім, олар көктем мен жазда жақсы өседі, қыста өсуін бәсеңдетеді. Жас төлге протеин, витамин және минералды заттарға бай құнарлы азық беруі қажет.  Ал қорада бағылатын бұзаулардың үстін тазалап, 1-1,5 ай сайын тұқайларын тазартып отыру керек.
Ірі қара зауыттарында ауыл шаруашылығы министірлігінің ғылыми техникалық советінде бекітілген жоғары класты тазақанды мінді және желіс тұқымды Ірі қараның өсіру технологиясы бойынша нұсқаулар жасалған. Бұл нұсқауларында қажет құрылыс объектілері инветарьлар, бағып күту, азықтандыру, өндіру, өсіру, міну тәсілдері, зауыттық және ипподромдық жарату әдістері, зоогигиеналық  -  профилактикалық және зоотехникалыұ есеп тәсілдері көрнсетілгген.
Жас төлдің өсуін бақылау. Асыл тұқымды төлдің өсуін бақылау үшін алдың қатарлы жылқы заводттарының тәжірибесіне негізделіп, асыл тұқымдылардың мемлекеттік кітабында жарияланған өсу шкаласын пайдаланады. Шаруашылықтағы төлдің салмағы мен өлшемдерін шкаласындағы осы тұқым төлінің өлшемдері мен салмағына салыстырып, шаруашылықтағы төлдің қаншалықты табысты өсіп келе жатқандығын анықтайды.


                                    Практикалық жұмыс №7
                      Ірі қара малға ең салу және онын аттары
 	Малдың тегін туған уақытын есепке дәл алу үшін ен салған дұрыс. Әр бұзаудың өз номірі болады. Номер 1-ден 10000-ға дейін жасалынған.
осы номерлер толық пайдаланылса, әсіресе, ет өндіретін совхоздар үшін номерді қайта бастайды. Жаңа туған бұзауға өлген, етке өткен, сатылған малдың номерін қайталауға болсайды.
Ал, қолда ұсталатын малға ен салған дұрыс. Оның бірнеше жолдары бар:
Құлаққа тіліп номерлеу. Тілінген құлақ малдың кейпін бұзады демесе номерлердің ең бір қолайлы тәсілі.
Құлақты кесіп номерлеудің келісілген үлгісі бар. Мәселен, құлақтың шетіндегі қима немесе ортасындағы ойық арнайы санды көрсетеді.
Ірі қараның терісін күйдіріп, немесе суықпен қарып ен салу. Үсіген, күйген теріге ақ жүн шығатыны белгілі. Арнайы дайындалған номерлерді отқа немесе электр тоғына қосып, қыздырып, сиырдың мүйізіне номер басуға болады. Жергілікті Ірі қара тұқымдарын бағалау.
Бонитировка- тұқымды селекциялаудың жоғары элементі.
Бағалау нәтижесінде Ірі қараның тұқымдылығы, сапалылығы, құны анықталады.
Бағалаудың басты мақсаты Шығыс аудандарында азық- түлікке, жұмысқа жарамды жергілікті тұқымды Ірі қараның сарқылмас қорын сақтау.
Бұл қосымшада адай,алтай, жергілікті алтай, башқұрт, бұйрат, жоғары енисей, жабы, көшім, жаңақырғыз, туба тұқымдарына тиісті талаптар ескерілген.
Етті, сүтті шаруашылықтардағы жергілікті жылқы тұқымдарын комплексті бағалау негізінде, олардың шығу тегі, түрі, өлшемдері мен салмағы, мүсіні, Ірі қараның сүттілігі мен бейімділік қасиеттері, тұқымының сапалығы анықталады. Бағалау қыркүйек, қазан айларында өткізіледі.
Әрбір көрсеткіш 10 баллдық шкала бойынша бағаланады.
Бірінші бағалау және тұқымдық топқа іріктеу сүттілігі мен тұқымдық сапалығынан басқа, барлық көрсеткіштер бойынша екі жарым жасында өткізіледі. Жаңа құрылып жатқан фермаларда сақа Ірі қараны да бағалайды.
Ірі қараны екінші бағалау олардың барлық сапалық ерекшеліктерін, сүттілігін, тұқымдық бағасын ескере отырып бес жарым жасында өткізіледі.
Алты, сегіз айлық және бір жарым жастағы төлдер бағалаудан өткізілмейді. Он баллдық шкала бойынша олардың түрі, мүсіні, қоңдылығы тексеріледі. Кейін бұл деректер би мен айғырдың тұқымдық сапасын бағалаған кезде, жеке төлдерді тұқым тобына іріктеген кезде қолданылады.
Етті- сүтті Ірі қара шаруашылығына асыл тұқымды Ірі қараны қабылдау күшті дамыған жоғары зоотехникалық өнім алуға әсерін тигізеді. Мал сапасын бағалауды, арнайы білімі бар зоотехник- бонитер жүргізеді. Шаруашылық басшылары мен мамандары олардың жұмысына жақсы жағдай туғызып отыруы қажет.
Ірі қара басын бағалау және зоотехникалық, мал- дәрігерлік өңдеуден өткізу үшін шаруашылықтарда арнайы типті баз, раскол, раскол бөлімдері, 6-8 секциядан тұратын баз бөлімшелері болуы кеек. Расколдың ішінде әдейі Ірі қара түрінің түлігін өлшейтін 1-3 тонналық өлшеуіш орнатылуы қажет. Ірі қараның дұрыс өлшемдерін алу үшін расколдың едені қалың, әрі бірдей түзу тақтайдан жасалады.
Ірі қара денесінің өлшемдері өлшегіш таяқ, ұзындық өлшеуіштердің көмегі арқылы анықталады.
Бағалау кезінде Ірі қараны міндетті түрде өлшеу керек.
Әр Ірі қараның мүсіні мен түрінің бағасын баз бөлімшелерінде тірілей салмағы мен ден өлшемдері анықталғаннан кейін береді.
Бағалау принциптері: комплексті бағалау кезінде Ірі қараны үш класқа бөледі.
* Элита класына селекция талаптарына сай келетін асыл тұқымды жылқыларды.
* Бірінші класқа негізінен тұқым талаптарыа сай келетін Ірі қараны.
* Екінші класқа тұқымдық қасиеттері бар қалған жылқыларды жатқызады.
Әр класқа сай, барлық көрсеткіштер бойынша баға балл есебімен  анықталады.
Мысалы, биенің барлық сапасы 8 балл, ал мүсіні 6 балл, басқа көрсеткіштері бойынша ол элита класының талабына сай келгенімен оны 1-ші класқа жатқызып отыр.
Егер Ірі қара бір ерекшелігіне байланысты жеткіліксіз 1 балл ала алмаған жағдайда, зоотехник- бонитер оның кемшілігін ескермей тиісті класына жатқыза алады.
Ал етті шаруашылықт шоқтығының биіктігінен басқа өлшем көрсеткіштері мен тірілей салмағын, қымыз өндіруде сүтберу көрсеткіштерін ескермеуге, яғн кемітуге болмайды.
                                 Практикалық жұмыс №8
                      Ірі қара малдың жасын айыру әдістері
 	Малды дұрыс сипаттау және сынау үшін оның жасын білген жөн. Нағыз дәл мәлімет білу үшін, әрине бұзау туысымен тіркеу кітапшасына оның туған күні, ата-тегі, жынысы, салмағы, түр-түсі жазылуы тиіс. Ал тіркеу кітапшасы жоқ болса немесе қолдан алатын жағдайда сиыр жасайтын мүйізіне , тісіне қарап анықтауға болады.
Сиыр жасын мүйізіне қарап анықтау.  Сиыр жыл сайын бұзаулайтындықтан мүйіз қоректік заттардан тапшылық көреді де, еркін өсе алмайды, онда бір жылда бір сақина пайда болады. Демек, сиыр қанша бұзауласа, сонша сақина бар деген сөз. Сондықтан сиыр алғаш рет екі жасында бұзаулайтындықтан мүйіздегі сақина санына екі деген сан қосып, оның шамамен алғандағы жасын анықтайды. Шамамен деп отырғанымыз сиырдың қысыр қалуы да, іш тастауы да мүмкін ғой. Мұндай жағдайда қатар жатқан екі сақинаның арасы біршама алшақ болады.
Сиырдың жасын тісіне қарап анықтау. Әбден толысқан ірі қараның 32 тісі болады. Оның сегізі-орғыш тіс, ал жиырма төрті азу тіс. Ірі қараның бір ерекшелігі оның орғыш тістері тек төменгі жақ сүйектерінде болады, ал үстіңгі жақ сүйектерде орғыш тіс жоқ, тек қызыл иек қана.
Ірі қараның жасын анықтау, міне, осы аталған тістердің алмасуы мен мүжілуіне негізделген.
Ірі қара аурулары
Делбе- вирус қоздыратын жұқпалы індет. Ол негізінен малдардың орталық нерв жүйесінің қызметі бұзылып, асқазан- ішектің дәнекер кілегей қабықшалары сарғайып, көбіне жіті күйде өтетін дерт.
Қоздырғышы  -  әлі толық топшыланбаған вирус. Оның тұрқы домалақ, 80-1,0 нм. Біздің елде бұл індеттің екі түр- тармағы бар: біріншісі- Москва және Воронеж облыстарынан бөлінген вирус, екінші тармағына Қазақстанда 1932 жылы С.Н.Вышелесский мен К.Н.Буснев анықтап, оның биологиялық қасиетін зерттеген вирус штаммы жатады.
Эпизоотологиясы .табиғи жағдайда індетпен 2-12 жастағы Ірі қара ғана ауырады. Негізінен ауруға тебін Ірі қара бейім келеді.
Індет көзі- ауру мал. Ауру шыққан шаруашылықта Ірі қараның қан сарысуын РСҚ реакциясының көмегімен тексеретін болса, онда көптеген малдың жасырын түрде ауырып жүргенін анықтауға болады. Вирус қоздырғышын маса, кене тағы басқа да шыбын- шіркейлер тасымалдайды.
Ауру мамыр айынан басталып, күзге дейін созылады. Бұл ауруға мал, әсіресе қыркүйек айында көп шалдығады.
Аурудың өршуі және оның белгілері. Ауру өте жіті, созылмалы және жасырын түрде өршиді. Оның өте жасырын түрі 3-5 күнге созылады. Мұнда мал денесінің қызуы көтеріліп, күйзеледі, от- суға қарамайды,терісінің сезімталдығы жойылып,аздап сарғыш тартады. Сонымен қатар ауруға шалдыққан мал тез болдырады, аузынансілекей ағып, ерні жыбырлайды.
Аурудан сақтандыру шаралары. Сақтық шаралары негізінен организмнің ауруға қарсы тұру қабілетін күшейтуге бағытталған. Оларды сапалы азықпен азықтандырып, жақсы бағып- күту керек.
Қан Аздық
Центтік ерітіндісімен дезинфекция жасайды.
Ірі қараның жұқпалы қан аздығы- жіті және созылмалы түрде өтетін жұп тұяқтылардың вирусты індеті. Оған шалдыққан Ірі қара денесінің қызуы көтеріліп, қан азаю белгілері білінеді, ауырған, ауруға шалдыққан малдың жүрек, қан айналу жүйесінің қызметі нашарлап, әлсірейді.
Қоздырғышы РНҚ- дан тұратын күрделі вирус. Оның тұрқы домалақ, ұзындығы 90-140 нм құрамында транекриптоза ферменті мен қанының қызыл түсті түйіршіктерін өзара желімдейтін қасиеті бар.
Сақау
Сақау  -  Ірі қара түлігінде болатын жұқпалы індет. Онымен жылқы, есек және қашыр ауырады. Бұзау, жабағылар ауруға тез шалдыққыш келеді. Ауырған мал денесінің қызуы көтеріліп, көзі мен танауының кілегейлі қабықтары қызарып қабынады, алқым бездері іріңдеп, ісінеді.
Сальмонеллез
Бұл өте жұқпалы, әрі зілді ауру. Осы індетке ұшыраған бие кенеттен іш тастайды. Ауруға негізінен көктемгі немесе күзгі маусымда шалдығады.
Қоздырғышы- қозғалғыш, таяқша тәрізді, барлық аналит бояуларымен боялады, спора түзеді. Олар кәдімгі жасанды қоректерде өсіп- өне береді.
Эпизоотологиясы. Көбіне бұл індетке жас Ірі қара , әсіресе байталдар шалдыққыш келеді.жаңа туған құлындар да ауырады.
Тұмау
Бұл аурумен барлық Ірі қара тұқымы ауырады. Осы ауруға шалдыққан мал көзінің, танауының, аузының кілегейлі қабықтары қабынып, денесінің қызуы көтеріледі. Бұл жіті түрде өтетін зілді де жұқпалы індет. Оның салдарынан жоғары тыныс жолының ішкі қабығының қызметі өзгере бастайды, ауру аса асқынған кезде мал жөтеліп, аузы құрғап, өкпе тканінде қабыну процесі басталады.
Қоздырғышы  -  сопақшалау келген және бір-бірімен қашық жататын, жіп тәрізді РНҚ-дан тұратын уытты вирус.




                                           Практикалық жұмыс №9
                                     Ірі қара малдың сүт өнімділігі
 	Сүттің түзілуі өте күрделі процесс. Оған желін ғана емес, сонымен бірге орталық нерв жүйесі де, ас қорыту органдары да, қан айналу жүйесі мен ішкі бездер де қатысады. Эндокринді бездердің ішінде гипофиз гормондарының маңызы зор.
Сиырды  сауғанда немесе бұзауын қосқанда  емшектегі нерв қозып, гипоталамусқа хабар түседі де, ал релизинг гормон бөле бастайды. Ол гормон гипофизге түседі де, оның алдыңғы бөгігінен қанға пролактин араласады. Пролактинің де сүт түзудегі маңызы зор. Ал гипофиздің артқы бөлігінен окситоцин атты гормон бөлінеді. Бұл гормонның да сүт бөлудегі маңызды ерекше. Гипофиздің ерекшелігі- сүттің түзілуіне тікелей әсер етіп қана қоймай, сонымен бірге басқа да  эндокринді бездер арқылы (мысалы, қалқан безі) да сүт түзілуіне әсер ете алады.
Сүт желіннің өндеумен қандағы заттардан түзіледі. Салыстыратын болсақ, сүттің құрамында қанның құрамынан қант 90-98 есе, май-20 есе, кальций 9 есе көп болғанымен , белок 2 есе, натрий 7 есе аз.
Сүттегі органикалық заттар өзінің құрылысы мен қасиеті жағынан өзіне ғана тән ерекшеліктерімен сипатталады. Мысалы, сүттегі қант қанда жоқ, белоктары мен майы қандағы май мен белоктен өзгеше.
Сүт майы мал денесіндегі басқа майлардан  өзгеше. Сүт майы  - үш атомды спирт пен май қылқылдарынан тұратын күрделі эфир.  Ол майлардың кейбіреулері желінде ғана түзіліп, сүтте  ғана кездеседі.  Сүт майының түзілуіне үлкен қарындағы углеводтардың ашуынан туатын сірке қышқылының маңызы зор.  Үлкен  қарындағы  ашу  процесінің  жүріуіне рационның құрамы да әсер етеді.  Рационда пішен, пішендеме , сүрлем үлесі көп болса, қарында сірке қышқылды ашу процесі басым келеді де, сүттің майлылығы жоғарылай түседі. Ал рацион құрамында жем көп болған жағдай да, қарында пропион қышқылды ашу басым жүріп, сүттің майлылығы төмендейді. Ірі азықты ұсақтап немесе түйіршік түрінде берген де  үлкен қарында дәл осындай процесс жүреді. Қандағы   сірке қышқылының 80% желін сіңіреді. Бұл қышқылдан глицирин мен май қышқылдары түзіледі.
Сүттегі жалғыз углевод сүт қанты-лактоза. Оның түзілуі өте күрделі ферменттік процесс. Қандағы глюкозаны желін сіңіреді де глюкоза лактозаға айналады.  Кейбір оқымыстылардың айтуынша, лактозаның түзілуіне  полисахарид галактогені де қатысады және амин қышқылдары желінде бауырдағыдай ыдырайтындықтан углеводтардың амин қышқылдарының ыдырауы салдарынан да түзілуі мүмкін.Ірі қараның дене құрылысы мен экстерьері (сыртқы тұрқы). Дене құрылысында кездесетін кейбір кемшіліктер.
Ірі қараның өзінің дене құрылысы бойынша өзге ауыл шаруашылық малдарымен салыстырғанда ерекше.
Ірі қара мүсінің дұрыс, толық меңгеру үшін оны Ірі қара түлігі мен ірі қараның дене құрылыстарымен салыстырып, айырмашылықтарын көре және айыра білу қажет.
Қаңқа ерекшелігі: Ірі қарада жеті мойын омыртқа, он екі кеуде омыртқа, жеті белдеме, бес құйымшақ омыртқа болады.мойын омыртқалары ұзын және қанатты келеді. Олардың жалпы ұзындығы омыртқаларының ұзындығынығ үштен біріне тең.
Көкірек сарайы: яғни кеуде сүйегі шағын болады. Омыртқалары екі жағынан он екі қабырғадан бекіген, кеуде сүйегі шағын болғандықтан, түйе денесінің тұр Мал сапасын бағалауды, арнайы білімі бар зоотехник- бонитер жүргізеді. Шаруашылық басшылары мен мамандары олардың жұмысына жақсы жағдай туғызып отыруы қажет.
Ірі қара басын бағалау және зоотехникалық, мал- дәрігерлік өңдеуден өткізу үшін шаруашылықтарда арнайы типті баз, раскол, раскол бөлімдері, 6-8 секциядан тұратын баз бөлімшелері болуы кеек. Расколдың ішінде әдейі Ірі қара түрінің түлігін өлшейтін 1-3 тонналық өлшеуіш орнатылуы қажет. Ірі қараның дұрыс өлшемдерін алу үшін расколдың едені қалың, әрі бірдей түзу тақтайдан жасалады. қы да онша ұзын болмайды

                                    Практикалық жұмыс №10
           Ірі қара малдың сүт өнімділігіне әсер ететін факторлар
 	Сүттің құрамында, оның мөлшері де көптеген жағдайларға байланысты . Солардың ішіндегі ең басытылары: тұқым қуалаушылық, азықтандыру, күту жағдайлары, бұзаулаған маусымы, сауын және суалу маусымының ұзақтығы  т. б.
Тұқым қаулаушылықтың маңызы.
Сұрыптау және азықтандыру жағдайын, күтімін жақсарта түсу негізінде өнімділігі әр түрлі сиыр тұқымдары пайда болды. Сонымен қатар бір тұқымға жататын мал ішінде де ата-тегіне байланысты өнімділігі де әр түрлі сиырлар бар.
Мұндай тұқымаралық ерекшелік сиырды бонитировкалау талабында ескерілген.
Тұқым қуалаушылықтың және өнімділік көрсеткішінің жалпы әртүрлілігіне сыртқы ортаның тигізетін әсерін білу үшін тұқым қуалаушылық коэффициенті есептеледі. Тұқым қуалау коэффициенті дегеніміз жалпы әр түрлілік ішіндегі тұқым қуалаушылық қана әсерін тигізген өзгергіштік. Сүттілік пен тұқым қуалаушылық коэффициентінің О-ден 68% -ке дейін өзгеруі мүмкін. Тұқым қуалаушылық коэффициентінің көрсеткіші табын өнімінің деңгейіне, асылдандыру және алдын ала жүргізілген сұрыптау жұмысына, азықтандыру жағдайына, күтіміне және т.б. байланысты.
Тұқымдық қасиет атасынан ұрпағына тұрақты түрде берілген сайын бұл көрсеткіш те жоғарылай береді.
Сүттіліктің сиырдың жасына қарай  өзгергіштігі.
Бірінші және екінші бұзаулаған сиырдан сақа сиырлармен салыстырғанда сүт 15-30% кем шығарады.  Алтыншы , жетінші, сегізінші, бұзаулаған сиырлардың да сүттілігі азая түседі.
Сиыр сүтілігінің өзгергіштігі оның азықтандыру жағдайына, жетілгіштігіне, дене бітімінің мықтылығына байланысты.
Дұрыс  азықтандырылған , күтімі жақсы мал 10-12 жыл бойы өте сүтті болады.
Алғаш  ұрықтандыру жасы сиырдың келекшегі сүттілігіне әсерін тигізеді. Ерте ұрықтандырылған құнажын өспей қалады да, оның сүті де төмен болады. Сондықтан уақыты келген құнажының салмағын да ескеру керек. Құнажынды оның салмағы сақа сиырлар салмағының 70% жеткенде ұрықтандырған дұрыс.
Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам  ауданындағы Свердлов атындағы тұқыммал колхозында құнажындар алғаш рет 17- 18 айлығында салмағы 340-360 кг жеткенде ұрықтандырылады.
20-24 айлық, салмағы өсіп кеткен құнажынды кеш ұрықтандырудың да сүттілікке  деген кері әсері бар.


Сүттіліктің сиырдың тірілей  салмағына байланыстылығы.
Бұл көрсеткіш малдың жалпы жетілгендігі көрсетеді. Сиырдың тірілей салмағы мен сүттілігі арасында өзара байланыс бар екендігі анықталған. Егер сиырдың сүтті малға тән дене бітімі, тұлғасы сақталса, тірілей салмағы өскен сайын оның сүттілігі де көтеріле түседі.
Профессор С.А. Рузский сиырдың тірілей салмағымен мен сүттілігінің арасында айнымалы байланыс бар екендігін де анықтады.  Сиырдың салмағы артқан сайын, белгілі бір шамаға дейін сүттілік көтеріледі де, одан әрі тірілей салмақ қанша артқанмен сүттілік мөлшері өспейді.
Оқымыстылардың айтуынша, сиырдың сауын маусымындағы сүттілігі өзінің тірілей салмағынан 8-10 есе артық болғаны дұрыс.
Ірі қараның сыртқы пішініне қарап сипаттау, баға беру, суретке түсіру
Ірі қараның қимылына баға беру. Ірі қараға қараған кезде олардың адымының ұзындығы мен оның аяқ алысының дұрыстығына аса назар аударылады.  Аяқ алысы дұрыс қалыптасқан Ірі қара жүгіргенде қиналмайды. Ірі қараның сыртқы түрін сипаттау үшін оны қорадан алып шығып тегіс жерге 4 аяғын тең басқызып тұрғызамыз. Ірі қараның жанынан қараған кезде аяқ басуы тұрысы жақсы көрінеді. Аяғы қисық не шалыс басатын Ірі қараны бірден аңғаруға болады. Аяқтарының арасы алшақ, тірсек буындары орналасқан, аяқтары өте жақын орналасқан. Ірі қаралар осы кезде іріктеліп алынады. Табандары жарық не зақым келген Ірі қаралар тегіс және келе жатқанда өкшесіне жүреді. Табаны ауыратын түйе ақсайды, не құлап жүре алмайды. Егер Ірі қара жұмсақ тегіс жермен жүрген кезде ақсаса, онда оның аяғының бұлшық еттеріне немесе тарамыстарына зақым келгендігі.
Ірі қара мүсінін бағалау. Ірі қараны қорадан шығарған соң ең әуелі оның жынысы анықталады. Содан кейін оны тегіс жерге тұрғызып, мұқият қарап, кейін оның аяқ қозғалысына назар аударады. Ірі қара мүсінін бағалау үшін оны басынан бастап мұқият қарайды. Басынан қараған кезде көзіне назар аудару қажет. Кей Ірі қараның көздерінің мүйізді қабақтары ағарады, бұл ауру Ірі қара көзінің мүйізді қабықтарының зақымдану салдарынан болады, кейін түйе соқыр болады. Кейде жайылымда кездесетін бұтақтар көзге кіріп, түйе көзін жарақаттап, ауруыда ғажап емес. Терінің дұрыс жетілмеу салдарынан ол азықты дұрыс шайнамайды.
Басының құрылысын дене конституциясына көңіл бөлінеді. Ірі қара мүсінін бағалаған кезде оның кеудесіне көңіл бөлу керек. Ол енді, терең, ұзын болуы тиіс. Дене тұрқын бағалаған кезде өркешіне міндетті түрде назар аудару қажет. Өте жақсы қоңдылықтығы Ірі қараның өркештері тік, ұшты келеді. Қоңдылығы жақсы дамыған Ірі қараның бір не екі өркеші қатар тұрмаса, онда оның сынғандығы. Жанынан қараған кезде артқы аяқтарының тартылмағаны не кейін қойылмағаны қажет.
Ірі қараны суретке түсіру. Болашақ мал мамандарына, зооинженерлерге суретке түсіре білу өнері өте қажет. Ол үшін олар Ірі қараны суретке түсіре білудің шеберлігі мен, шарттарымен таныс болу керек.




                    Практикалық жұмыс №11
Ірі қара малдың сүттілігін есепке алу тәсілдері
 	Сиырлар мен олардың ұрпақтарының асыл тұқымдық қасиетін және оларды  пайдалану барысындағы экономикалық тиімділікті айқындау үшін алдымен зоотехникалық есепті жолға қою керек.
Сүтті бағыттағы сиырлардың ең негізгі өнімі сүт болғандықтан әр сиырдың сауылған сүтті есепке алу өте маңызды  жұмыс.
Осы есептелген көрсеткіштердің негізінде мал тұқымын асылдандыру жұмысының басты- басты шаралары тұқым қалаушылық қасиетін т.б жұмыстар жүргізіледі.
Әрине, сиырдың сүттілігі  жөніндегі нақты мәліметті күнделікті есеп арқылы алуға болар еді. Сондықтан тұқыммал заводында,  тұқыммал совхоздарында  өте сүтті сиырдан сауылған сүтті күнделікті жеке- жеке есептейді.  Бұл өте ауыр, майда жұмыстарды күнделікті қайталауды талап ететін өнімсіз жұмыс.  Сонымен бірге жүздеген сиыры бар қатардағы шаруашалықтарда сиырлардың сүттілігін дәл осындай күнделікті есепке алу ақылға симайды да, оның қажеті де жоқ.  Соған орай , тәжірибеде, тәуліктік бақылау сауынан жүргізу арқылы сиыр сүтін есепке алу қолданылып жүр.
Бақылау саны 10-15 күнде бір рет жүргізіледі. Ал әр сиыр сауын маусымында сауылған сүтті есептеудің бірнеше жолы бар. Соның тәжірибеде қолданылатын біреуін талдап көрейік. Айталық, сауын маусымында табында 30 рет бақылау сауыны өтсін. Бақылау сауынында 300 л сүт сауылады. Сонда орта есеппен бір бақылау сауынында 10 л сүт сауылған .
Тағы бір тәсіл: бақылау сауынында сауылған сүтті 10- ға көбейтіп, он күндік сүтті анықтайды. Үш онкүндік  сүтті қосып, бір айлық сүтті анықтайды да, сауын маусымындағы 10 айлық сауылған сүт жиыны маусымдық сүттілікті көрсетеді. Сүтті, сүтті- етті бағытағы сиырларды бонитировкалағанда және мемлекеттік тұқыммал кітабына  жазылатын мал үшін, сиырдың 305 күндік сауын маусымындағы сауылған сүттің есепке алады. Ал сауын маусымы 305 күннен артық болған жағдайда одан артық күндердегі сауылған сүт есептелінбейді.  Сауын маусымы қысқа болғанымен, толық аяқталса , онда осы қысқарған сауын маусымында сауылған сүт толық есепке алынады.
Шаруашылықтарда экономикалық көрсеткіштерді анықтау үшін сиырлардан жыл бойы сауылған сүт те есептеледі. Ол үшін барлық сауылған сүтті сол жылы азықтандырылған сиырлардың орташа санына бөледі. Ондай сиырлар санын анықтау үшін сиырлардың жыл бойғы азық күн санын, әрбір айдағы сиыр санын сол айдың күніне көбейтеді де , шыққан азық күн санын 365  - ке бөлу керек.
Ірі қараның төлдеуі және боталарды күту.
Бұзауларды күту. Әр Ірі қара жас бұзауды нәрестеге теңейді. Ол өте нәзік әрі адам қамқорлығына зәру келетін жануар. Ол суыққа тез тоңғыш, түрлі иіс  -  қоңысқа, ласқа төзімсіз келеді. Міне сол себепті бұзаулар тұратын қора таза болуы керек. Бұзау ауызданар алдында енесінің желінін жылы сумен жуып құрғату қажет. Жас бұзауға дүркін  -  дүркін аздап балық майын ішкізіп отыру керек. Ол бұзау ішіндегі шарана тоғын жібіту үшін керек. Бұза үркек, шыдамсыз келеді, буыны бекімегендіктен от 4 аяғын 4 жаққа жіберіп, әлсіздік танытады, сондықтан оны ауыздандырған  кезде сүйеп көмектесу керек. Жас бұзау 2 тәуліктен кейін буыны бекіп, енесінің бауырына еркін, жақындайды. Бұзауларды тез жетілуі үшін күн тәртібін жасап, соған орай күту керек. Бұзауына әбден бауыр басып, өзімсініп ккеткенше жас түйелердің ботасы қасында болғаны жөн. Жаңа бүршік атып, көктей бастаған шөпті жұлып әкеліп беру арқылы бұзауды отығуға тез үйретуге болады. Енесінің уыз сүті мен көк шөптен нәр алған бұзау тез өсіп жетіледі.

                    Практикалық жұмыс №12
             Ірі қара малдың  ет өніділігі
 	Ірі қараның еттілігінің маңызды көрсеткіштеріне тірілей салмағы, сойыс салмағы, сойыс шығымы және таза ет мөлшері жатады. Еттің тағамдық маңызы бар. Өйткені оның құрамына белок, минералды заттар, витаминдердің А,Б,В тобы кіреді. Ет бұлшық еттен, сүйектен, шеміршек, без, нерв, май және шандырдан тұрады. Еттің сапасын осы айтылғандармен қатар, химиялық құрамына, қуатына қарап анықтайды.
Еттің негізгі бөлігі таза бұлшық ет. Өйткені бұлшық еттің құрамында толық құнды белок болады. Ірі қара ұшасының 50-54% бұлшық еттен тұрады. Ал сүйек, шеміршек, шандырдың құрамында құны төмен коллаген және эластин деген белоктар болады. Коллаген мен эластині көп сиыр етінің сапасы төмен, тағамдық құндылығы шамалы.
Май  -  еттің маңызды құрамының бірі, оның мөлшері малдың қоңына, жасына қарай 2% -17 % дейін тербеледі. Май тері астындағы ұлпаға бұлшық еттің ара  -  арасына,ет талшықтарының арасына жиналады. Сүйек ұшаның орта есеппен 20% мөлшерде болады. Арнайы етті бағыттағы тұқым малының еттілігі де, етінің сапасы да жоғары. Етті бағыттағы мал тез жетіледі және тәулігіне қосатын салмағына азықты тым аз жұмсайды. Сондай  -  ақ сүтті малға қарағанда сойыс шығымы да, тағамға пайдалы бөлігі де жоғары.Жүн қырқымы. Ірі қараның жүндестігі оның қай түрге жататындығына, тұқымына, жасына, селекциялық жұмыс деңгейіне, будандастыру типіне, организмнің физиологиялық жағдайына және бағып- күту мен азықтандыру жағдайына байланысты.
Айыр Ірі қара аналықтарының жүндестігі. И.Н.Чашкиннің мәліметтері бойынша 88 Орда түйе заводында аналық қазақ айыр Ірі қараның қырыққандығы орта жүн мөлшері 3,5- тен 9,25 кг дейін ауытқып 5,89 кг құраған. Бір жылдық төлден орташа 3,55 кг жүн, ал екі жастағылардан 4,5 кг жүн қырыққан.
Аруана інгендерінің жүндестігі. Аруана Ірі қараның жүн өнімдігі айыр Ірі қараға қарағанда анағұрлым төмен.
Будандардың жүн өнімділігі. Биология ғылымдарының докторы И.К.Жұмағұлов 125 түйе заводында будандардың түрлі ұрпақтарының және белгілі будандастыру түрлерінің жүн қырқымен зерттеді.
1969 жылы биология ғылымдарының докторы И.К.Жұмағұловтың бүрынғы 125 Ірі қара заводында жүргізген тәжірибесі бойынша қазақы қос өркешті Ірі қара мен монғол түйесін будандастыру арқылы алынған Ірі қара тұқымының жүнді мол беретіні анықталды. 5-9 жастағы інгендер орташа есеппен 6,75 кг жүн берген. Ал кейбір інгендерден 12 кг-ға дейін жүн алынған. Буралардан 18,6 кг жейін жүн түскен. Ірі қара жүні түбіт пен ұзын талшықтардан тұратыны белгілі. 5-7 жастағы інген жүнінің 93 проценті түбіт.


                                       
                    Практикалық жұмыс №13
Ірі қара малдың ет өнімділігіне әсер ететін фактор
 	Бұзаудың туғандағы салмағы мен одан әрі өсуінің арасында байланыс бар. Жас бұзауға сыртқы орта әсер етеді. Мал жасының оның еттілігіне әсер етуі денедегі түрлі тканьдер жетілуінің әр түрлілігіне, оның химиялық құрамының өзгеруіне байланысты. Өскен сайын бұзаудың алдымен сойыс шығымы өзгереді. Алғашқы 6 айға дейңн сойыс шығымы аз болады. Содан соң қарқындап, жоғарылайды да, қартайған сайыс тағы да төмендейді. Бұлшық еттің өсуі малдың жыныс белгілері жетілгенше созылады. Тез жетілетін тұқымдардың бұл уақыты 1,5-2 жасына дейін барады. Бұлшық ет салмағының артуы оның талшықтарының созылып, жуандауына және май талшықтарының оралуына байланысты.
К.А.Акопянның мәліметі бойынша қазақтың ақбас сиыры тайыншасының бұлшық етінің өсуі 12 айлығына дейін интенсивті жүреді. Ал 12 айлығынан 2-2,5 жасына дейін тайыншаның қарқындап өсуі бәсеңдеп, бұлшық еттерінің өсуі азаяды. Одан әрі жасы өскінімен бұлшық ет дамуы осы деңгецде қалады. Мысалы, ұрғашы тайыншаның қабырға арасындағы етінің жуандығы бір жылға дейін 156% өссе, екінші жылы 26% қана, белдемесе бірінші жылы - 94%, екінші жылы - 9% өседі. Бұлшық ет өсуінің қарқында кезі  -  бұзаудың 6-9 айлық кезі. Содан кейін бұлшық ет өсуі саябырлап, 18 айлығында қайта көтеріледі. Малдың жасы өскен сайын бұлшық ет сапасы да өзгереді. Туғаннан 18 айлығына дейін бұлшық еттегі ылғалдылық азайып, құрғақ заттар мөлшері өсе түседі және май мен протеин үлесі артады. Майдың да сапасы өзгереді. Ондағы ылғалдылық және протеин мөлшері азайып, шыны май үлесі арта түседі. В.П.Шевченконың мәліметі бойынша қара ала сиырдың жаңа туған еркек бұзауының май тканінде 35% ылғалдылық, 16% протеин, 1% шыны май болса,18 айлығында бұл көрсеткіштер 61,6, 19,2 және 18 процентке тең болған.
Қосымша салмағын өтеу мүмкіндігі де осыларға байланысты. Мысалы, 3 айлық бұзау 1кг қосымша салмаққа 4,5 азық өлшемін жұмсаса, сақа сиырлар 9,5 азық өлшемін жұмсайды. Сондықтан, сапасы жоғары мол ет өндіру үшін жас малдың биологиялық ерекшелігін біліп, оны тиімді пайдалану керек. Ірі де салмақты 18-20 айлық мал өсіру үшін оны бұзау күнінен интенсивті өсіру қажет. Интенсивті азықтандыру экономикалық тұрғында да өзін  -  өзі ақтай алады. Бір жылға дейін төлді жеткіліксіз азықтандыру малдың бұлшық етінің дамымай қатпа малға айналуына әкеп соқтырады. Мұндай кешеуіл қалған малдың салмағы келешек өсу кезеңдерінде толмайды. Малдың 10 айға дейінгі өсу кезеңдерінің өзінде дене мүшелерінде үлкен өзгерістер болады.
Жасы өскен сайын белгілі бір уақытқа дейін мал ұшасындағы бұлшық ет және май үлесі артып, сүйектің салыстырма салмағы азаяды. 18-24 айлығына дейін семіріп, салмағы 400-500 кг жетеді. 13-14 жастағы кәрі мал денесінде азотты заттар аз жиналып, майы аз, шандырдың үлесі көп болғандықтан етінің сапасы да төмен болады.Ірі қара малдың ет өнімділігіне әсер ететін фактор
Сапаны бағалауға мал дәрігерлері де қатыстырылады. Малдың сапасын бағалау алдында төмендегідей даярлық жұмыстары жүргізіледі:
* малдың сапасын   анықтау мерзімі белгіленеді;
* шаруашылық бөлімшелерінде оны мал дәрігерлік  -  санитарлық талаптарды сақтай отырып өткізудің календарлық жоспары жасалады;
* мал аттары мен нөмірлерітексеріледі, ата  -  тегі туралы мәліметтері жазбалармен салыстырылады, анық көрінбейтін немесе өшіріліпқалған нөмірлері қалпына келтіріледі;
* 2 күн қатар сауылған бақылау сауынының негізінде немесе 3 айлығында боталардың салмағын өлшеу арқылы інгендердің орташа тәуліктік сүт өнімділігі есепке алынады;
* жүндестігі жөніндегі мәліметтер нақтыланады;
* тірілей салмағын анықтау мақсатында өлшемдері алынады не болмаса тарызыға тартылады;
* өлшеніп есепке алынған мәліметтердің негізінде асыл тұқымдық карточкалар толтырылады.
                    Практикалық жұмыс №14
Ірі қара малдың ет өнімділігін есептеу әдістері
 	Ірі қара еттілігінің  көрсеткіштеріне сойыс салмағы, сойыс шығымы, тәуліктік қосымша салмақ және етінің сапасы жатады.
Тірілей салмақ таразыға тартылып анықталады. Кейбір жағдайда  малдың  тірілей салмағын дене өлшемдерін пайдаланып, кестемен немесе формуламен анықтауға болады. Дегенмен, бұл тәсіл тура бола бермейтіндіктен таразы жоқ кезде ғана қолдану керек.
Малдың салмағын ертемен,яғни азықтандыруға дейін анықтайды. Ірі малдың салмағы бонитировкалау алдын да, сиырлар салмағы сауын маусымының- 2-4 айында немесе бордақылауға қояр алдында анықталады.
Бұзау туғанан соң 6 айға дейін ай сайын, одан әрі 6,12,18,24 айлығында өлшенеді.
Жайып-семіртуге  бөлінген малдың салмағы жайылымға шығар алдында және семіртеудің соңында есептеледі.
Бордақылауға қойылған малдың ай сайын кез- келген 15-20 басының салмағы өлшеніп, бордақылаудың қарқыны анықталады.  Соның қорытындысында малдың тәуліктік  салмағы шығарылады әрі малға жұмсалған азық, соған орай  өсу энергиясы табылады.
Соятын мал 24 сағат ашықтырылған соң өлшенеді. Ұшаның салмағы 24 сағат сауытылғаннан кейін анықталады. Еттің сапасын ұшның сыртындағы бұлшық ет арасында жиналған майға, шандырға және химиялық құрамына қарап анықтауға болады.
Ата  -  тегі мен кейпі бойынша бағалау. Түйелердің кейпін олардың шығу тегі жөніндегі және ата  -  енесінің кейпі жөніндегі құжаттар негізінде және малды міндетті түрде табиғи көру арқылы анықтайды. Кейпі бойынша түйелерді таза қандылар және түрлі дәрежедегі қондылықтағы будандар деп ажыратады. Таза қанды тұқымға төмендегі малдардан алынған ұрпақтар жатады:
* бір тұқымға жататын таза қанды ата  -  енеден алынған және олардың таза қанды екендігі соған сай құжаттпрмен дәлелденген ұрпақтар;
* ата  -  тегі жөніндегі құжаттарында тұқым түрі жақысы көрінген және жақсы жетілген мәліметтері бар сіңіре будандастыру арқылы алынған мал.
* Бір генерация ьойына 3 және 4 ұрпақ будандарын өзінен өсіру кезінда алынған ұрпақтар.
Ірі қара мүсінін бағалау. Ірі қараны қорадан шығарған соң ең әуелі оның жынысы анықталады. Содан кейін оны тегіс жерге тұрғызып, мұқият қарап, кейін оның аяқ қозғалысына назар аударады. Ірі қара мүсінін бағалау үшін оны басынан бастап мұқият қарайды. Басынан қараған кезде көзіне назар аудару қажет. Кей Ірі қараның көздерінің мүйізді қабақтары ағарады, бұл ауру Ірі қара көзінің мүйізді қабықтарының зақымдану салдарынан болады, кейін түйе соқыр болады. Кейде жайылымда кездесетін бұтақтар көзге кіріп, түйе көзін жарақаттап, ауруыда ғажап емес. Терінің дұрыс жетілмеу салдарынан ол азықты дұрыс шайнамайды.


                    Практикалық жұмыс №15
Ірі қара малдың өнімділігіне байланысты тұқымдары
 	Ірі қара экономикалық және табиғи жағдайларға қарай әр түрлі бағытта өсіріледі. Егер халыққа сүт және сүт өнімдері барынша қажет болса, онда сол аудандарда (ірі қалалар, өнеркәсібі өркендеген қыстақтар, облыс және аудан орталықтарының маңы) сүтті бағыттаға мал өсіріледі. Бұл аймақтағы шаруашылықтардың ірі қара табынында сиырдың өзіндік үлесі үлкен, сүттілігі де жоғары болады. Сүт өндіретін шаруашылықтар сатылатын сүттен пайда табады. Сүтті бағыттағы сиырлар өсіру етті бағыттағы сиырларға қарағанда интенсивті жүргізіледі. Сондыұтан да азықпен, қора жаймен барынша жақсы қамтамасыз етіледі.
Сүт өндіретін шарушалықтарда ірі қараға арнайы қора салынып оларды механикаландыру, электрлендіру жағы талапқа сай жүргізіледі. Жайылымы шүйгін, суы мол аудандарда етті бағыттағы сиырлар өсіріледі. Етті бағыттағы малдан алынатын ең басты өнім  -  ет.
Етті бағыттағы мал өсіретін шаруашылықтардың табынындағы сиырдың өзіндік үлесі 30% айналасында болады. Бұл аудандарда мал көбінесе табиғи азықтар мен егістік қалдықтарын пайдаланады.
Сонымен қатар, кейбір сүтті бағыттағы мал өсіретін аудандарда да ет өндіруді арттыру үшін етті бағыттағы тұқым бұқалары мен сүті аз сиырлар будандастырылады.
Ірі қараны аудандастыруға ертеден қалыптасқан табиғи, экономикалық және зоотехникалық жағдайлар негіз болады. Осылардың ішінен ең маңыздысы  -  сол аймақта қалыптасқан экономикалық жағдайлар.
Ірі қараны аудандастыруға ертеден қалыптасқан тигізетін әсері аз. Ірі қараның адам шығарған сүтті түұымдары азық жеткілікті және күтімі жақсы болса қай жерде де өсе береді. Сондықтан ауа райы олардың таралуына шешуші әсер ете алмадйды.
Зоотехникалық жағдайларға келетін болсақ, жерсіндіруге әкелінген малдың сол жердегі жергілікті малды жақсартуға әсері тисе және әкелінген мал жергілікті малды жақсартуға ұзақ уақыт пайдаланылса, оны сол ауданға жоспарлы тұқым деп есептеген жөн.  Тек қана әкелінген мал сол аймаққа қалыптасқан, экономикалық жағдайларға және сүт сауу технологиясына төзе ме, жоқ па соны ойлау керек.
Мал саны зоотехникалық жұмыс үшін жеткілікті болуға тиіс. Өйткені жоспарлы тұқым малы неғұрлым көп болған сайын, оны сұрыптап, тезірек жетілдіруге жағдай да туады.
Бірақ, бір тұқым үстіне екінші тұқым әкеліп жерснідірудің немесе мал санын арттырудың қажеті жоқ. Мысалы, әулиеата тұқымы өсіріліетін өңірге қырдың қызыл сиырын әкелууге болмайды.
Әкелінсе де әулиеата тұқымына туыстық қатысы жоқ болғандықтан және санының аздығына байланыста сол өңірдегі малды жақсартатын тұқым деп тануға болмайды. Сондықтан, өсіретін тұқымды таңдау үшін алдымен оқымыстылармен, мамандармен ақылдасқан жөн.Ірі қара мүсінін бағалау. Ірі қараны қорадан шығарған соң ең әуелі оның жынысы анықталады. Содан кейін оны тегіс жерге тұрғызып, мұқият қарап, кейін оның аяқ қозғалысына назар аударады. Ірі қара мүсінін бағалау үшін оны басынан бастап мұқият қарайды. Басынан қараған кезде көзіне назар аудару қажет. Кей Ірі қараның көздерінің мүйізді қабақтары ағарады, бұл ауру Ірі қара көзінің мүйізді қабықтарының зақымдану салдарынан болады, кейін түйе соқыр болады. Кейде жайылымда кездесетін бұтақтар көзге кіріп,ірі қара көзін жарақаттап, ауруыда ғажап емес. Ірі қараның дұрыс жетілмеу салдарынан ол азықты дұрыс шайнамайды.  тұқымын асылдандыру. Асылдандыру жұмысы ірі қара заводтарында да, асыл тұқымды ірі қара шаруашылығы фермаларында да, ірі қара өсіретін әрбір шаруашылықтарда да жүргізіледі.
Ірі қара өсіру және селекциялау жүйесі. Ірі қара  -  мал шаруашылығының өнімді саласының бірі. Арзан ет өндірудің сенімді резерві. Көліктік қасиеті тағы бар. Сонымен бірге жүн де, сүт те береді.
Ірі қара тұқымын селекциялау. Бұл мал түлігін селекциялау жұмысы жаңа технологиялық талаптарға сай, шаруашылыққа пайдалы белгілері, яғни сүт, ет және жүн өндіру бағытына лайықтап сұрыптау, жұп құру жолымен жүргізіледі. Өйткені селекцияның басты бағыты  -  ірі қара тұқымын асылдандыру, жақсарту, жетілдіру, сондай  -  ақ оның етін, сүтін, жүнін молайиып, сол өнімдердің сапасын арттыру.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс