Компьютер бағдарламаларыны

                                       
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
                                       
                  3 деңгейдегі СМК құжаты
                                       
                                   ПОӘК
                                       
                                       
                                       
                                       
                                   ПОӘК 
                             042.39.1.ХХ/01-2013
                                       
                                       
                                       
                                       
                                   ПОӘК
<<Кәсіби қазақ тілі>> пәні бойынша оқу - әдістемелік материалдар
                                 __.__.20__ж
                             №__ басылым
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       






                     <<Кәсіби қазақ тілі>>
            пәнін оқыту-әдістемелік кешен
                                       
5В011100 - <<Информатика>> мамандығына арналған
                                       
                                       
            оқу - әдістемелік материалдар
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                  Семей
                                     2013

                                       
                                       
МАЗМҰНЫ

                                       
* 
Глоссарий

* 
Практикалық тапсырмалар

* 
Студенттердің өздік жұмыстарының жоспары



                             1. Глоссарий
                                       
Айналдыру жолағы  -  Полоса прокрутки  -  қапшықтардың терезелерін басқару элементі. Сырғытпасы бар жолақ болып табылады. Терезедегі мәліметтер жұмыс аймағына сыймаған жағдайда ғана ол экранда бейнеленеді. Терезенің жұмыс аймағынан тыс тұрған қапшықтағы барды қарап шығуға мүмкіндік береді.
Ақпарат  -  Информация  -  адамның қоршаған әлем туралы хабар алушылыған айқындайтын мағлұматтар.
Ақпарат  -  Информация  -  айналадағы дүние туралы мағлұматтар.
Ақпарат  -  Информация  -  объектілер мен құбылыстар, олар туралы бар анықталмағандық дәрежесін азайтатын олардың параметрлері, қасиеттері мен қалып-күйі туралы мағлұматтар. 
Ақпарат (жаңалық енгізу тұрғысынан)  -  Информация  -  хабарламалар (сигналдар) арқылы берілетін шынайы әлемнің ақиқаттық көрінісі. 
Ақпарат  -  Инфор - ма - ция;  information)  -  1) таңбалар мен сигналдар түрiнде берiлетiн белгiлi бiр объектiлер, құбылыстар немесе жан-жануарлар дұниесi туралы мағлұматтар. 2) есептеу техника - сында  -  компьютерге енгiзiлетiн, оның жадында сақта - лынатын, қажет кезiнде өңделiнетiн және сыртқы ортаға берiлетiн мәлiметтер жиыны.
Ақпарат берушi (Информатор; informator)  - 1) қандай да бiр бiлiм немесе өндірiс саласында ақпараттық қызмет атқаратын маман. 2) пайдаланушыға автоматтық түрде хабар жеткiзетiн жүйе. 3) қолданбалы бағдарламалар бумасының құрауышы. Ол берiлген бумамен мәселенi шешу барысы туралы хабар беруге арналған.  
Ақпарат теориясындағы бит  -  Бит в теории информации  -  екі тең ықтимал хабарды ("жаңа" - "ескі", "жұп" - "тақ" және т.б. типті) ажырату үшін қажетті ақпарат мөлшері. Компьютерлік техникада бит деп мәліметтер мен командаларды машинаішілік ұсынуға пайдаланылатын "0" және "1" екі таңбаның бірін сақтауға қажетті компьютер жадының ең аз <<үлесін>> айтады.
Ақпараттық ұрлық (Плагиат (Plagiarism))  -  басқа адамдар әзірлеген мәліметтер мен ақпаратты өзінің меншікті шығармасы ретінде көрсетіп пайдалану.
Ақпараттық іздестіру жүйесі  -  Информационно-поисковая система  -  мәліметтер базасындағы ақпаратты іздестіруге арналған жүйе.  
Анимация  -  мультипликация әсерін жасайтын экрандағы объектілердің түрін, формасын, мөлшерін немесе өзара орналасуын өзгерту.
Аспаптар тақтасы  -  Панель инстртрументов  -  қапшықтар мен қосымшалардың терезелеріндегі басқару элементі. Батырмалары бар тақта болып табылады. Жиі пайдаланылатын қомандаларға қатынауды жеңілдетеді.
Аудиоконференция  -  желілік технология жүйелерді, қатынастық жүйелерді, компьютерлік технологияларды немесе телефонды пайдалану арқылы әр түрлі географиялық нүктелерде тұрған бірнеше адамның дыбыстық қарым - қатынасы.  
Әдістемелік жасақтама  -  Методическое обеспечение  -  курсты оқып білу бойынша әр түрлі тасуыштардағы оқу материалдары, әдістемелік ұсыныстар мен кеңестер. 
Әдістемелік құрал  -  Методическое пособие  -  оқу пәнін (оның тарауын, бөлімін) оқыту әдістемесі бойынша немесе тәрбиелеу әдістемесі бойынша материалдары бар оқу басылымы. 
Бағдарламалық жасақтама  -  Программное обеспечение  -  компьютермен жұмыс істеуде пайдаланылатын бағдарламалық және ақпараттық ресурстардың (мәліметтердің) жиынтық атауы. Компьютерлік жүйенің қажетті элементі.
Байт  -  8 бит. Электрондық жатты өлшеудің ең аз бірлігі ретінде де қарастырылдады.
Бас меню  -  Главное меню  -  операциялық жүйенің қосымшалары мен қызметтік іс-әрекетіне тез қатынас құру үшін арналған Windows 95/98 операциялық жүйесінің Жұмыс үстелін басқарудың негізгі элементі. Іске қосу батырмасында шертіп шақырылады.
Басқару тақтасы  -  Панель управления  -  компьютер мен операциялық жүйені баптау үшін пайдаланылатын жүйе құралдарының таңбашалары бар Windows 95/98-дің арнайы қапшығы.  
Баспа жүйесі  -  Издательская система  -  дайын баспа өнімінің үлгісін көбейтуге компьютерлік дайындықты қамтамасыз ететін жүйе. 
Безендіру  -  Иллюстрация   -  объективтік әлемнің заттары, процестері мен құбылыстары туралы студенттердің нақты түсініктерін қалыптастыруға мүмкіндік туғызатын бейнелі көрнекілік құрал. Безендіруге жататындар: фототүсірілімдер, суреттер,  нобайлар, сызбалар, жоспарлар, қарталар, схемалар, графиктер, диаграммалар және т.б. 
Бит  -  <<Иә>> немесе <<Жоқ>> логикалық мәнді өрнектейтін және 0 немесе 1 екілік сандармен белгіленетін ақпараттың ең аз бірлігі.
Блок-схема  -  алгоритмді графикалық ұсыну тәсілі.
Бот (Bot)  -  сондай-ақ <<өрмекші>> (spider) ретінде белгілі. <<Өрмекшінің>> анықтамасын қараңыздар.
Брандмауэр (Firewall)  -  компьютерді немесе желіні сыртқы қауіптен қорғауғу арналған бағдарламалық және/немесе аппараттық жасақтама.
Браузер  -  web-бетті көрінерлік етуге және гиперсілтеменің көмегімен web кеңістігі бойынша орын ауыстыруға арналған клиенттік бағдарламалық жасақтама. 
Бүкіләлемдік өрмек (Ғалам тор)  -  Всемирная паутина  -  World Wide Web (WWW)  -  гиперортаға негізделген Интернеттегі ақпаратты ұйымдастыру жүйесі. 
Веб-бет  -  Веб-страница (Web page)  -  белгілі бір ақпараты бар дербес бет. Веб-беттердің топтастырылған жинағы веб-сайтты құрайды. 
Веб-сайт (Web site)  -  жергілікті гиперсілтемелермен байланысқан құжаттардың (веб-беттердің) жиынтығы.
Вирус (Virus)  -  өзін көшірмелейтін және компьютерлер мен желілердің жұмыс істеуін бұзатын шағын бағдарлама. 
Гипермәтін  -  Гипертекст  -  бірлестік түрда байланыс жасайтын блоктар түрінде ұсынылған мәтін. 
Дербес компьютер  -  Персональный компьютер  -  ақпаратты әзірлеу, сақтау, өңдеу және жеткізу үшін арналған электрондық аспап. 
Дискіні форматтау  -  Форматирование диска  -  дискіге ентаңба салу және оған қызметтік ақпаратты жазу. Дискіге мәліметтер жазуға оны дайындаудың қажетті кезеңі болып саналады. 
Драйвер  -  бағдарламалар мен қосымшалардың жабдықтармен, мысалы, бейнеадаптермен, өзара әрекетін басқаратын қосалқы бағдарлама. 
Жедел жад  -  Оперативная память  -  бағдарламалармен жұмыс істеу кезінде динамикалық түрде пайдаланылатын компьютер жадының түрі. Мәліметтерді өңдеу немесе қабылдау/жеткізу  кезінде оларды қысқа мерзімге сақтау үшін қызмет етеді.
Желі  -  Сеть (Network)  -  қандайда бір тәсілмен жалғастырылған, адамдар ақпараттар алмаса алатын және жабдықты бірге пайдалана алатын компьютерлер тобы.  
Интернет  -  Internet  -  көптеген елдегі университеттерді, үкіметтік ғылыми-зерттеу зертханаларын, әскери ұйымдар мен коммерсиялық компанияларды қамтитын әлемдегі ірі желілір жиынтығы.
Интерпретатор  -  жоғары деңгейлі бағдарламалау тілінде жазылған бағдарламаның бастапқы кодын процессорға түсінікті машиналық кодта тәржімелеуді орындайтын қызметтік бағдарлама (транслятор).  Түсініктеме беру процесі тікелей бағдарламаны орындау кезінде болады (Компилятормен салыстырыңыз).
Информатика  -  есептегіш техника құралдарымен ақпаратты әзірлеу, сақтау, өңдеу және жеткізу тәсілдерін, сондай-ақ осы құралдардың жұмыс істеу қағидалары мен оларды басқару әдістерін жүйелейтін техникалық ғылым.
Компилятор  -  жоғары деңгейлі бағдарламалау тілінде жазылған бағдарламаның бастапқы кодын процессордың машиналық кодында тәржімелеуді орындайтын қызметтік бағдарлама (транслятор). 
Меню  -  біреуі таңдалынатын пункттер (әдетте командалар) жинағы болып табылатын басқару элементі. Менюдің пункті келесі деңгейдің салынған менюдің)  менюі бола алады. 
Модем (модулятор/демодулятор)  -  Modem  -  компьютерді аналогтық телекоммуникациялық желілермен жалғастыратын және цифрлық мәліметтерді аналогтық формаға және керісінше түрлендіретін жабдық. 
Объект  -  мәліметтердің жеке элементтері үшін ортақ ұғым. Көбінесе жеке құжат немесе құжаттың бөлігі түрінде болады, мысалы, басқа құжатқа кірістіріле алатын бөлік.
Интернеттің стандарттық хаттамасы. 
Принтер  -  тікелей қағазға басылатын ақпаратты басып шығаруға арналған құрылғы.
Спам (Spam)  -  тұтынушыға әлде-не сатуға ұсыныстары бар электрондық пошталық қоқыс.  
Файл  -  операциялық жүйемен тіркелген, меншікті атауы бар байттардың тізбегі. 
Электрондық кітапхана  -  Электронная библиотека  -   тез іздестіру және нақты басылымға қатынау үшін арналған электрондық тасуыштардағы оқулық әдебиеттер басылымдарының ұйымдастырылған қоймасы. 
Электрондық пошта (Electronic mail, email)  -  Интернет бойынша жөнелтілетін хабарлама.


                                       
                           2.Тапсырматар

1-практикалық сабақ
1.  Мамандықтың терминологиялық өрісін қарастыру.
Техникалық әдебиеттің арнайы лексикасы, терминжасамның негізгі әдістері: аналитикалық, синтетикалық.  
2.  Мәтін: Ақпарат
Бұл күнде ЭЕМ ақпаратты өңдеудің ең негізгі құралы болып саналады.70-жылдарды электрониканың дамуы компьютердің жаңа түрін-жеке пайдаланатын дербес компьютерлерді көптеп шығаруға жол ашты.Компьютерлер алып жүруге ыңғайлы вариантта да жасалынды.(Laptop немесе  Notebook).Қазіргі кезде ДК адам әрекетінің барлық салаларында қолданылады.Соның ішінде медицинада кеңінен қолданылады.Мәліметтер базасын жүргізу,халықаралық жаңалықтар туралы жедел ақпарат алу.Науқастарға компьютерлік диогностика жүргізу.Түрлі физиологиялық қисықтарға автоматты талдау жұмыстарын жүргізу.
Ақпараттың ЭЕМ-де берілуі жəне өлшем бірліктері.   <<Ақпарат>> термині <> деген латын сөзінен шыққан,  мағынасында  мəлімет, түсініктеме, түсіндіру дегенді  білдіреді.
Компьютердің  жадында  сақталатын  ақпараттың  барлық  түрлері -  сөздер,  сандар,  суреттер, компьютер жұмысын басқару программалары  --  бəрі де екілік сандар тізбегі түрінде жазылады. Сондықтан есептеу техникасында 0 мен 1-ден тұратын екілік сан таңбалары арнайы терминмен бит деп аталады да, ол ақпараттың  өлшем  бірлігі  болып  табылады. Бит -  ағылшын  тіліндегі bit  (Ьіnагу digit -  екілік  таңба)  деген қысқарған  сөз.  ЭЕМ-де  қолданылатын  символдық  таңбаларды  бейнелейтін  сегіз  разрядты  екілік  санды <<байт>> (ағылшынның bуtе  деген  сөзінен)  деп  атау  келісілген.  Сонымен 1  байт  бір-бірімен  қатарласа орналасқан 8 биттен тұратын тізбек, бір символды белгілейтін код. Мысалы: Е --> 10000101,   / --> 00101111,
8 --> 00111000  т.с.с.  Іс жүзінде  байттан  үлкен мегабайт,  гигабайт,  терабайт өлшемдері  де пайдаланылады.
1 байт =8 бит
1024 байт=1 Кбайт (килобайт)
1024 Кбайт=1 Мбайт (мегабайт)
1024 Мбайт=1Гбайт (гигабайт)
1024 Гбайт=1Тбайт (терабайт)
Сөздік
ақпарат - информация
ДК дербес компьютер - ПК персональный компьютер
тізбек - последовательность
қисық - кривой
Сұрақтар
1.  Ақпарат  дегеніміз не?
2.  Өлшем бірліктері қандай?
Мәтінге берілген тапсырмалар:
 1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыныз;
 2) Сұрақтарға жауап беріңіз;



2- практикалық сабақ 
1. Кәсіби қызмет бабында сәлемдесу. Алғыс білдіру.
2. Қазақстандағы ақпараттың жағдайы, оның қорғалуы туралы   өз пікірлерін айту,                                                         бір-бірімен сұрақ-жауап  арқылы диалог құру, қарастыру.  Мамандық саласына  қарай жиі кездесетін  лексиканы, ғылыми  терминдерді, күрделі  синтаксистік құрылымдарды қолдана білу. 
3- практикалық сабақ
1. Қызметкердің өмірбаянын жазу. 
2. Мәтін: Мәліметтерді баспаға шығару құрылғылары
Мәліметтерді баспаға шығару үшін мониторға қосымша принтер деп аталатын баспаға шығару кұралы қолданылады. Принтердің көмегімен экрандағы құжаттың көшірмесін қағазға басып шығара аламыз. Принтерлерді жұмыс істеу принциптеріне қарай матрицалық, лазерлік, сия бүркіш және термографиктік деп бөледі. Плоттер (графиксызғыш)  сызбаларды (графиктерді,суреттерді)  қағазға шығаруға  арналған  құрылғы.
Колонка  --  дыбыстық ақпаратты шығаруға арналған құрылғы.
Мәліметтерді сақтау құрылғылары
Магниттік дискілер мен лазерлік дискілерге косымша мәліметтерді сақтаудың сыртқы құрылғыларына стримерлер, ZІР-тасуыштар және НіҒD-тасуыштары жатады.
Стримерлер  --  мәліметтерді магниттік таспада сақтауға арналған құрылғылар.ZІР  --  Бұл құрылғы өлшемдері стандарттық иілгіш дискіден сәл ғана үлкен және сыйымдылығы 100-ден 250 Мбайт болатын дискілермен жұмыс жасайды. ZІР -тасуыштардың негізгі кемшілігі олардың 3,5 дюймдік иілгіш дискілермен үйлесімсіздігінде.
Ақпараттарды сақтау құрылғысы.
Жады  --  деректерді алу, сақтау, шығаруға арналған компьютердің функционалдық бөлігі. Жады  --  компьютердің құрамына міндетті түрде енетін элементтердің бірі. Компьютер жадысын екі түрге бөлуге болады: ішкі жəне сыртқы.
Компьютердің ішкі жады негіз болып табылады, өйткені процессор тек сонымен ғана тікелей жұмыс істейді. Процессорды ақпаратпен қамтамасыз етеді, үнемі жұмыс істейтін болғандықтан, оны жедел жад деп те атайды. Ішкі жадта есте сақтайтын құрылғының екі түрі бар: тұрақты жадтайтын құрылғы ж\е жедел жадтайтын құрылғы
Сыртқы жад ДК-нің сыртқы құрылғыларына жатады ж\е қашан болса да, қандай болса да міндеттерді шешуге қажет болуы мүмкін кез келген ақпаратты ұзақ уақыт сақтау үшін қолданылады.
Сөздік
құрылғы - устройство
жады  - память
тұрақты - постоянный
жедел - оперативный
Сұрақтар
1.  Мәліметтерді сақтау құрылғылары қандай?
2.  Баспа құрылғыларының түрлері
3. Жадының түрлері қандай?
Мәтінге берілген тапсырмалар:
 1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыныз;
 2) Сұрақтарға жауап беріңіз;
4- практикалық сабақ
1. Мамандық. Жұмыс орны тақырыптарында мәтіндер жазу.
2. Мәтін: Компьютердің негізгі құрылғылары, олардың қызметі және өзара байланысы
Дербес компьютердің негізгі құрылғылары 1946 жылы американ математигі Джон Фон Нейман ЭЕМ-нің жұмыс атқару принципі мен құрылғыларын толық көрсеткен ғалым. ДК  - дің құрамына кіретін жабдықтарды қажетіне қарай өзгертіп отырады. Оның құрамына кіретін құрылғыларды компьютердің конфигурациясы деп атайды. Негізгі конфигурация ретінде төрт құрылғы кіреәді.
1.Жүйелік блок  -  компьютердің негізгі құрылғысы
2.Монитор -  компьютердің экранына ақпаратты шығаратын құрылғы.
3.Перне тақтасы  -  компьютердің жұмысын басқара отырып, қажетті ақпаратты енгізу үшін қолданылатын құрылғы.
4.Тышқан  - <<графикалық>> басқару құрылғысы.
Жүйелік блок
Компьютердің негізгі құрылғысы  -  жүйелік блок. Ол тік қораптың  ішіне салынған. Оның ішінде дербес компьютердің негізгі түйіндері орналасқан. Жүйелік блоктың құрамына кіретіндер:
::  процессор -  компьютердің ең негізгі құрылғысы, программаларды орындайды жəне басқа құрылғыларды басқарады.
::  жедел жад (RAM)  - ауқымды  информациямен  жұмыс  істеу  үшін  қолданылады,  онда  орындалып  жатқан программалар  мен  командалар  жазылады,  компьютер  электр  желісінен  ажыратылса,  жедел  жадыда информация өшіп қалады.
::  тұрақты есте сақтау жады (ROM)  -  ЭЕМ-нің жұмысы барысында мазмұны өзгертілмейтін жад,  бұл жадқа мəліметтер оныдайындап жатқан кезде жазылады.
::  қоректендіру блогы
::  енгізу-шығару порттары
::  ақпарат тасушылар
Бұлар жүйелік блоктың ішінде жатқан құрылғылар болғандықтан  ішкі құрылғылар деп аталады. Ал сыртына қосылатын құрылғылар сыртқы құрылғылар деп аталады.
Дербес компьютердің  қосымша құрылғылары
::  Шығару құрылғысы
::  Мəліметтерді алмасу құрылғысы
::  Енгізу құрылғылары
Шығару құрылғылары: Принтерлер мен плоттерлер. Принтер (баспа  құрылғысы) мəтіндік жəне  графикалық мəліметтерді  компьютердің жедел жадынан қағазға басып шығаруға арналған.
Қазіргі кезде принтерлердің матрицалық, лазерлік, сия бүріккіш жəне термографиялық түрлері бар
Колонка  --  дыбыстық ақпаратты шығаруға арналған құрылғы.
Енгізу құрылғылары:Сканер (ізкескіш)  -   қағазға  бетіндегі  мəліметтерді (мəтін,  сурет,  график)  оптикалық  негізге  сүйене отырып компьютерге жылдам енгізе алатын құрылғы.
Сканердің  түрлері:  планшетті,  қолмен  істейтін,  барабанды,  парақтық,  форма  сканерлері,  штирх сканерлер.
Мəліметтерді алмасу құрылғысы
Желілік  адаптер  -   компьютерді жергілікті желіге  қосуға мүмкіндік  тудырады. Мұнда пайдаланушы басқа компьютердегі  мəліметтерге қол жеткізе алады.
Модемдер (модулятор -  демодулятор)  компьютерлер  арасында  мəлімет  алмасу  үшін  керек,  олар негізінен мəліметті жеткізу жылдамдығына қарай бөлінеді. Қазіргі кезде олардың жылдамдығы 2400 бит/сек  --  2500  бит/сек  аралығында
Сөздік
желілік - сетевой
қоректендіру блогы  - блок питания 
жүйелік - системный
сия бүріккіш - струйный
Сұрақтар
1.  Компьютердің қандай негізгі құрылғылары бар?
2.  Шығару құрылғыларының түрлері
3. Енгізу құрылғыларының түрлері қандай?
4. Алмасу құрылғыларының түрлері
Мәтінге берілген тапсырмалар:
 1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыныз;
 2) Сұрақтарға жауап беріңіз;
5- практикалық сабақ
1. Қызметкерге түйіндеме даярлау.  
2. Мәтін: Амалдық жүйе, оның классификациясы жəне функциялары.
Амалдық жүйе  --  компьютердің жабдықтық және бағдарламалық қорларын басқаруға арналған бағдарлама.    Амалдық жүйенің негізгі тапсырмалары жадыны бақылау және үйлестіру, әмірлердің орындалуын реттеу, енгізу және шығару құрылғыларын бақылау, желі қызметін жеңілдету және файлдарды басқару боп табылады.    Осы заманғы жалпы тапсырмаларды атқаруға арналған компьютерлер, соның ішінде жеке компьютерлерде, бағдарламаларын жегу үшін амалдық жүйені қажетсінеді. Жеке компьютерлерге арналған амалдық жүйе мысалдары ретінде келесілерін келтіруге болады: Microsoft Windows, Linux, Mac OS (Darwin) және Unix. Амалдық жүйенің айырмашылықтарының бірі:1.Бірнеше бағдарламаны бір уақытта жегуге мүмкін етеді. 2.Бағдарлама жазуды оңайлатады, себебі бағдарламаның жабдықтарды басқару қажеті пайда болмайды. Бүкіл жабдық пен бағдарламалардың өзара әрекеттесуін амалдық жүйе басқарады. Бұған қоса бағдарламаға жабдық пен басқа бағдарламалармен әрекеттесуге жоғары деңгейлі тілдесуді қамтамасыз етеді. Әрбір компьютерлік бағдарлама АЖ-ның қызметтерін пайдаланады. Windows (тікелей аударғанда  -  терезелер) бейне беттің терезелерге бөлінуі арқасында осындай атауға ие болды. Әрбір терезе іске қосуға болатын қандай да бір ақпараттан, кескін немесе бағдарламадан тұрады. Бейне бетте бір мезгілде бірнеше терезе орналастырып қойып, бірінен біріне ауысып жүруге болады. Windows жүйесінің негізгі функциялары:
- компьютердің барлық құрал-жабдықтарын (аппараттарын) басқару;
- файлдық жүйемен жұмыс істеуді қамтамасыз ету;
- қолданбалы программаларды іске қосу.
Бүған қоса Windows жүйесі:
- бір уақьпта бірнеше программалардың жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- әр түрлі программалар арасында мәліметтер алмасу;
- масштаб бойынша өзгеріле алатын шрифтер қолдану;
- мультимедиа мүмкіндіктерін қолдану;
- жалпы ортақтастырылған анықтамалық жүйені пайдалану істерін қамтамасыз ете алады.
Сөздік
амалдық жүйе - операционная система 
бағдарлама  - программа 
жүйелік - системный
жабдық - обеспечение
Сұрақтар
1.  Амалдық жүйе деген не?
2.  Қандай амалдық жүйелерді білесің?
3. Windows  жүйесінің ерекшеліктері?
Мәтінге берілген тапсырмалар:
 1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыныз;
 2) Сұрақтарға жауап беріңіз;
6- практикалық сабақ
1. Функционалдық стильдер: бұйрық дайындау.
2. Мәтін:
Электронды пошта қызметі. Outlook Express бағдарламасы.
Электронды пошта немесе e-mail,  -  Интернеттің недәуір жиі қолданылатын мүмкіндіктерінің бірі. Күн сайын дүние жүзі бойынша миллиондаған хабарламалар жөнелтіліп, қабылдап алынып жатады. Интернетке қол жеткізу мүмкіндігі бар кез келген адам e-mail деген атпен белгілі хабарламаларды жөнелтіп, қабылдай алады. Электронды пошта жұмысы кәдімгі поштаға өте ұқсас. Онда да жеткізу қызметі, пошта жәшіктері, мекенжайлар мен хаттар бар. Электронды хат санаулы секундтар ішінде жеткізіледі. Оның негізгі айырмашылығы  -  физикалық заттар (хат, бандероль, посылкалар) емес, ақпараттық мәліметтер, бейнелер жөнелтіледі. Электронды хабарламаларды жіберіп, қабылдай алу үшін сізге Электронды поштамен жұмыс істеуге арналған бағдарламалық жабдықтар қажет. Ол не бүкіләлемдік торап құрамына кіреді, не сіздің компьютеріңіздегі бөлек бағдарлама болып табылады, мысалы, Microsoft Outlook. Бағдарламалық жабдықтың екі түрі де бірдей жұмыс істейді және мынадай қадамдарды көздейді:
- Сіз хат жазасыз.
- Жөнелту батырмасын шертесіз. Сіздің бағдарламаңыз хабарламаны сандық пішімге ауыстырады.
- Сандық хабарлама Интернет арқылы пошталық серверге жетеді.
- Пошталық сервер қабылданған поштаны жинап, сұрыптайды да, жекелеген адресаттарға жібереді.
Электронды хаттарды жөнелтіп, қабылдап ала алу үшін Сізге электронды пошта мекен жайы (электронды поштаның тіркеулік жазбасы) қажет. Электронды хаттарды тегін жөнелтіп, қабылдай алу үшін электронды поштаның тіркеулік жазбасын жасауға мүмкіндік беретін веб-сайттар қызметіне жүгінуге болады: http://mail.kz, http://mail.ru, http://hotmail және т.б.
Электронды поштаның әрбір тіркеулік жазбасы үшін Сіз бірегей пайдаланушы аты мен құпия сөз аласыз, бұлар Сізге электронды поштаны әр тексерген сайын қажет болып отырады. Сізге біреу электрондық хат жіберсе, ол Сіздің бірегей пошта мекен жайыңыз арқылы тек Сізге ғана жетеді.
Пошта жәшіктерінің атаулары мынадай көріністе болады: ат@үйшік, бұндағы ат (Логин)  -  пошта серверінде тіркелу кезінде көрсетілетін бірегей ат. Үйшік Сіз таңдаған пошта серверін көрсетеді. Үйшік атауы кем дегенде нүкте арқылы бөлінген екі бөліктен тұрады, олар: жоғарғы деңгей үйшігі және екінші деңгейлі үйшік: mail.kz, ok.kz, host.kz және т.б.
Пошта қызметі сайтына кіру үшін алдымен Internet желісіне қосылып, web-шолғышты іске қосамыз да, мекен жай жолағына пошта серверінің мекенжайын енгіземіз.
Қабылдап алған хатты оқығаннан кейін Outlook Express бағдарламасы терезесінде Жауап қайтару батырмасын басуыңызға болады. Өзіңізге келген хабарламаны өзге адамға жөнелту үшін Қайта жөнелту батырмасын басыңыз.
Хатқа бұрыннан бар файлды, ол не сызбалық кескін, дыбыс, мәтіндік құжат, мұрағат болсын, қоса салу қажет болған жағдайда Outlook Express бағдарламасында Тіркеу әмірін пайдалана аламыз. Осы жетенің көмегімен Сіз өз хатыңызға қажетті файлды тіркей аласыз.
Сөздік
хат - письмо
тіркеу  - регистрация
мұрағат - архив
шолғыш - обозреватель
Сұрақтар
1.  Электронды пошта қалай жұмыс істейді?
2.  Outlook Express бағдарламасы жұмысын ата.
3. Электронды хат деген не?
Мәтінге берілген тапсырмалар:
 1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыныз;
 2) Сұрақтарға жауап беріңіз;
7- практикалық сабақ
1. Өтініш жаза білу.
2. Мәтін:   Сілтеуіш бағдарламасын қосу жəне оның қызметі.
Сілтеуіш  -  файлдарды басқаруға, қоасалқы программаларды жүктеуге,құжаттарды ашу тәрізді мүмкіндіктерге жағдай жасап,дербес компьютердің барлық  мазмұнын көру  мүмкіндігін туғызады. Ашу үшін Бастау батырмасын басып, Бағдарламалар  -  Қалыпталған  -  Сілтеуіш әмірлерін таңдаңыз.
Сілтеуіш терезесі Тақырып жолынан, Мәзір жолағынан, Құралдар үстелінен, Мекен жай жолағынан, жұмыс аймағынан тұрады.
Сілтеуіш терезесінің жұмыс аймағы екі бөлікке бөлінген:
1) сол жақта  -  каталогтар бұтағы;
2) оң жақта  -  қалталар мазмұнын қарап шығу терезесі.
Бұндай орналасу файлдар мен қалталарды іздеу, көшіру немесе жылжыту барысын оңайлатады. Каталогтар бұтағында дәл осы сәтте Сіздің компьютеріңізге қосылып тұрған дискілердің барлығы, соның ішінде С: жергілікті дискі, 3,5 А дискі, желілік қалталар көрініс табады.
Құралдар үстелінде мына батырмалар орналасқан:
:: <<Артқа>>  -  алдыңғы бетке жылжу;
:: <<Алға>>  -  келесі бетке жылжу;
:: <<Жоғары>>  -  1 деңгейге жоғары;
:: <<Іздеу>>  -  файлдар мен қалталарды іздеу терезесін шақыру;
:: <<Қалта>>  -  жетектегіштің сол жақ бөлігін реттеу, Windows қалыпталған терезесі;
:: <<Көрініс>>  -  ашылма тізім көмегімен файлдар мен қалталарды көрсету түрін өзгерту.
Мекен жай жолағы ағымдағы қалтаға, мысалы, С: дискіне баратын жолды көрсетеді
Сөздік
сілтеуіш - проводник
көрініс  - вид
жоғары - вверх
алға - вперед
артқа - назад
Сұрақтар
1.  Сілтеуіш деген не, не үшін қолданылады?
2.  Сілтеуіш терезесі неден тұрады?
3. Каталогтар бұтағы деген не?
Мәтінге берілген тапсырмалар:
 1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыныз;
 2) Сұрақтарға жауап беріңіз;
8- практикалық сабақ
1. Жарнама мәтінін жаза білу.
2.  Базалық ақпараттық технологиялардың қосымша қандай жолдары бар екендігі туралы әңгімелесу, кәсіби біліктіліктерін ұштау, жаңа терминдермен танысу.
9- практикалық сабақ
1. Конкурс мәтінін жаза білу. 
2. Мәтін:    Ақпаратты қорғау. Электрондық цифрлық қолтаңба.
Жаңа терминдер мен ұғымдар біздің өмірімізге ақпараттық технологиялардың арқасында енеді, жаңа инфрақұрылымдарда негізгі терминдердің бірі  -  электрондық цифрлық қолтаңба (ЭЦҚ) термині болды. Құжаттардың заңды маңыздылығын сәйкестендіру және растау үшін құрал есебінде оны қолдану біздің өмірімізде стандарт болып қалыптасуда. Электрондық цифрлық қолтаңба  -  бұл электрондық құжаттың деректемесі, жасанды көшірмеден осы электрондық құжатты қорғау үшін арналған. ЭЦҚ ақпаратты криптографиялық қорғау құралдарын (АКҚҚ) пайдалануымен ақпаратты қайта жасау нәтижесінде қалыптасады және кілттің қол қою сертификатының иесін сәйкестендіруге, сондай-ақ электрондық құжатта ақпараттың бұрмалануының жоқ болуын белгілеуге рұқсат етеді.
электрондық цифрлық қолтаңбаның жабық кілті  -  тіркеу куәлігінің иесіне белгілі электрондық цифрлық рәміздерінің дәйектілігі және электрондық цифрлық қолтаңбаның құралдарын пайдалануымен электрондық цифрлық қолтаңбаны құру үшін арналған;
электрондық цифрлық қолтаңбаның ашық кілті  -  электрондық цифрлық рәміздерінің дәйектілігі, кез келген тұлғаға қол жеткізілімді және электрондық құжатта электрондық цифрлық қолтаңбаны растау үшін арналған;
Қолтаңбаны пайдалану өте қарапайым. Ешқандай аранайы білім, дағдылар және икемділік бұл үшін талап етілмейді. Электрондық құжаттарды алмасуға қатысушысы, ЭЦҚ әрбір пайдаланушысына бірегей ашық және жабық (құпия) криптографикалық кілттер туындатады.
Негізгі элемент құпия кілт болып табылады, оның көмегімен электрондық құжаттардың шифрлеуі жасалады және электрондық цифрлық қолтаңба қалыптасады. Сонымен қатар құпия кілт пайдаланушыда қалады, оған бөлек тасығышта беріледі, бұл дискета, смарт-карта или touch memory болуы мүмкін. Оны басқадай пайдаланушылардың желісінен құпияда сақтау қажет.
ЭЦҚ жасанды көшіру мүмкін емес  -  ол үшін есептеп шығарудың орасан санын талап етеді, ол қолайлы уақытта заманауи деңгейдегі есептеу техникасы мен математиканы іске асыру мүмкін емес, яғни қол қойылған құжатта ұсталатын әзірге ақпарат, өзектілікті сақтайды
Сөздік
электронды цифрлы қолтаңба - электронно цифровая подпись
жасанды  - подделка 
құпия - секретный
қол жетімді - доступный
Сұрақтар
1.  ЭЦҚ деген не, не үшін қолданылады?
2.  ЭЦҚ ашық кілті, жабық кілті деген не?
Мәтінге берілген тапсырмалар:
 1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыныз;
 2) Сұрақтарға жауап беріңіз;
10- практикалық сабақ 
1.  Сенімхат жазу үлгісі. 
2. Мәтін:   Алгоритм, бағдарлама ұғымдары. Алгоритм түрлері, қасиеттері.
Алгоритм ұғымы тек матиматикалық есеп шешу әдісімен ғана шектелмейді. Алгоритмді реттелген амалдар жиыны, кезекпен орындалатын операциялар тізімі. Алгоритм  -  берілген есептің шығару жолын реттелген амалдар тізбегі түріне келтіру. Алгоритмді компьютерде орындау үшін оны программа түрінде жаэып шығу керек. Алгоритмді орындаушының рөлін,негізінен,адам н/e автоматтандырылған құрылғы,яғни компьютер, робот т.б. атқарады.
.Алгоритм, аль- Хорезми ғалымның атынан   --  белгілі бір есепті шешуге арналған, дәл берілген инструкциялар тізімі. Алгоритм орындайтын құралдарға компьютер, бірақ алгоритмді ЭВМ- мен ғана біріктіруге болмайды. Мысалы тамақ пісіретін адам белгілі бір әрекеттер тізімін жасайды, яғни алгоритм орындаушы адам болып келеді.
Алгоритм қасиеттері:
Дискреттiк  --  алгоритм адымдардың кейбiр бос тұруларын бiртiндеп орындау сияқты есептiң шешiмiнiң процессi ұсынуы керек. Демек, алгоритмды әрбiр адымның орындаулары үшiн сонымен бiрге бастапқы деректердiң өрнектеуi түпкi уақыт мерзiмi керек болады дискреттi нәтижеде уақытында iске асады.
Детерминантылық (айқындық ). Жұмыстың әрбiр уақыт келесi адымына жүйенiң күйiмен бiрмәндi анықталады. Сайып келгенде, алгоритм ылғи бiр бастапқы деректер үшiн (жауап ) ылғи бiр нәтиженi бередi. Түсiнiктiлiк  --  орындаушы үшiн алгоритм тек қана сол (орындаушыға ) оған оның командалар жүйелерiне кiретiн түсiнiктi командалар қосуы керек.Аяқталымдық (шектiлiк )- жұмысты алгоритмның түзу тап қалған бастапқы деректерiнде бiтiруi және адымдардың түпкi санынан кейін нәтиже беруi керек. Басқа жағынан , ықтимал алгоритм және нәтиже ешқашан бермеуi мүмкiн, бiрақ ықтималдық бұл 0  --  ге тең. Көпшiлiктік(әмбебаптық ). Алгоритм бастапқы деректердiң әртүрлi жиындарына қолданылуы керек.Нәтижелiлiк  --  белгiлi бiр нәтижемен алгоритмның аяқтау. Егер терiс нәтижелердiң алуына алып келсе немесе тiптi нәтиже бермесе алгоритм қателiгi бар.Егер ол кез келген мүмкiн бастапқы деректер үшiн дұрыс нәтиже берсе алгоритм қателiгi жоқ.
1. Сызықты немесе тізбекті алгоритм. Сызықтық алгоритм тізбектеле орналасқан командалардан, ал блок-схемалар бір сызық бойына орналасқан тізбекті блоктардан тұрады. 2.Тармақталу алгоритмі.Тармақталу алгоритмінде көбінесе арифметикалық теңсіздік түрінде берілген логикалық шарт тексеріледі. Егер ол орындалса,онда алгоритм бір тармақпен, ал орындалмаса екінші тармақпен жүзеге асырылады да, соңында екі тармақ қайта бірігеді. Мұнда алгоритмдерде шартты тексеру тармақталу командасы д.а. Оны алгоритмдік  тілде өрнектегенде егер, әйтпесе, онда, бітті түйінді сөздері пайдаланады.  Орындалу тәсіліне байланысты тармақталу командасы таңдау және аттап өту болып  2-ге бөлінеді.3.Циклдік алгоритм. Математикада есеп шығару кезінде бір теңдеуді пайдаланып, ондағы айнымала мәннің өзгеруіне байланысты оны бірнеше рет қайталап есептеуге тура келеді. Осындай есептеу процесі бөліктерінің қайталап орындалуын цикл деп атайды, ал қайталанатын бөлігі бар алгоритмдер тобы циклдік алгоритмдерге жатады. Циклдік процесті қамтамасыз ететін алгоритм бөлігін қайталану командасы құрайды. Қайталану командасын алгоритмдік тілде жазу үшін әзірше, цикл басы және цикл соңы түйінді сөздер қолданылады. Қайталану саны алдын ала белгілі цикл-арифметикалық цикл деп, ал орындалу саны белгісіз цикл-қадамдық цикл деп аталады
Сөздік
әмбебап - универсальный
тармақталу  - разветвление 
қайталану - повторение
шарт - условие
Сұрақтар
1.  Алгоритм деген не, не үшін қолданылады?
2.  Алгоритмнің қандай қасиеттері бар?
3. Алгоритм түрлерін ата.
Мәтінге берілген тапсырмалар:
 1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыныз;
 2) Сұрақтарға жауап беріңіз;
11- практикалық сабақ 
1. Қолхат жазу үлгісі.
2.   Ақпараттық технологиялардың негізгі техникалық базасы туралы әңгімелеу, қызметкердің негізгі кәсіби біліктілігін сипаттау.
12- практикалық сабақ
1.  Көпшілік ғылыми стиль. Іс қағаз стилі, айтылым үлгілері. Жазба тіл этикасы. 
2.  Компьютерлік вирустар, антивирустар туралы әңгімелеу, осы мәтіндердегі терминдерді теріп жазу, олардың қандай әдіспен жасалғанына қарай топтастыру, анықтамаларды түрлендіріп айтуға дағдыландыру. 
13- практикалық сабақ
1. "IZET", "Сөзкөмек" бағдарламалары арқылы жасалған компьютерлік аудармаларды редакциялау, стильдік түзету.
2. Мәтін:  Желілердің құрылымы жəне негізгі компоненттері.Компьютерлік желі дегеніміз  -  ресурстарды (дискі, файл, принтер, коммуникациялық құрылғылар) тиімді пайдалану мақсатында бір-бірімен байланыстырылған компьютерлер тізбегі. Компьютерлік желілер: жергілікті, аумақты, аймақты және корпаративті деп бөлінеді. Бүкіл әлемдік желіде әр сервердің өзіндік ерекше аты бар, ол домендік есім деп аталады. Негізінен домендер екі әріп қосындысынан тұратын географиялық аймақтарды қамтиды. Мысалы, Қазақстан- kz, Ресей-  ru, бұрынғы КСРО- su, Франция- fr, АҚШ-  us деп белгіленеді. Жергілікті желіден кейінгі ане иморынды масштабы бойынша корпоративті есептеуіш желілер алады. Бұл жүйелерді үй мекемелерді, банктер мен олардың филиалдары, сақтандыру компаниялары, бұқаралық ақпарат құралдары құрады.
Компьютерлік желілер жергілікті, аймақтық және ауқымды болып түрлі түрге бөлінеді.
1. Жергілікті желі (LAN  --  Local Area Network)  -  бір бірімен шамалы ғана қашықтықта орналасқан және біртұтас желіге біріктірілген абоненттік жүйелер. Олар мекеме ішіндегі немесе қатар орналасқан ғимараттардағы компьютерлерді бір бірімен және сервермен байланыстырады.
2Аймақтық таратылған желілер (АТЖ)  -  WAN (Wide Area Network  -  широкомасштабная сеть). АТЖ  -  жергілікті желілер жасай алатын барлық жұмыстарды өте қашықта орналасқан бір компания компьютерлері арасында атқарыла алады.
3 Ауқымды желі-GAN бұған желінің желісі болып келетін Интернет желісі жатады.
Желілердің құрылымы жəне негізгі компоненттері.
Жақын орналасқан ғимараттар кешенінде бір бөлмеде ғимаратта егер де пайдаланушылар қандайда бір мәселені бірігіп шешуге , мәліметтер алмасуға немесе ортақ мәліметтерді пайдалануға тиісті бірнеше компьютер бар болса, онда осы компьютерлерді  жергілікті  желіге біріктіру орынды болады. Жергілікті желі   --  бұл компьютерлер арасында мәліметтер жеткізу үшін пайдаланылатын кабельдер арқылы өзара қосылған бірнеше коьмпьютер тобы. Жұмыс үстелінде жергілікті желімен жұмыс істеуге арналған желілік орта қалтасының белгішесі лөрініс табады .Модем  -  жай телефон арналары арқылы интернетке қосылып, онымен мәлімет алмасу мүмкіндігін береді. Модем деген сөз осы құрылғының қызметіне байланысты шыққан, ол модулятор, демодулято сөздерінің қызқаша түрі. Модем дербес ком-ден шыққын цифрлық сигналдарды жалпы телефон арналары арқылы тасымалданатын анологтық сигналдарға түрлендіреді. Ал  екінші модем қабылданған сигналдарды қайтадан цифрлық формаға ауыстырадыҚашықтықтағы компьютерлерді байланыстыру үшін телефон желісі қолданылса,модем қажет болды.Модем(модулячтор,демодулятор сөздерінің қысқартылуы.) таратушы жағында компьютердегі сандық сигналдарды үзіктелген аналогтық сигналдарқа айналдыруды қамтамасыз ететін, қабылдаушы жағында  сигналдарды осыңан кері түрлендіретін құрылғы.Модем арқылы көптеген дербес пайдаланушылар аймақтық және комерциялық желілерг,интернетке қосылады.Содай ақ электронды поштаны пайдаланады телеконференцияларға қатыса алады
Сөздік
желі  - сеть
жергілікті   - локальный 
дербес - персональный
мәліметтер - данные
Сұрақтар
1.  Компьютерлік желі не үшін қолданылады?
2.  Модем  деген не?
Мәтінге берілген тапсырмалар:
 1) Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыныз;
 2) Сұрақтарға жауап беріңіз;
14- практикалық сабақ 
1. Іскерлік хат жазысу түрлері: Шақыру, Құттықтау. 
2. Интернет. Іздеу жүйелері. Интернеттегі іздеуді ұйымдастырутақырыбында әңгімелеу, осы мәтіндердегі терминдерді теріп жазу, олардың қандай әдіспен жасалғанына қарай топтастыру, анықтамаларды түрлендіріп айтуға дағдыландыру. 
15- практикалық сабақ
1.    Ауызша сөйлеу этикасы. Телефонмен сөйлесу.  (Жағдаяттық сөйлесу, студенттердің ғылыми конференциясы)
2.   "Қазақстан - 2050" бағдарламасына сай осы саланың келешегі туралы шығарма жазу. 

Практикалық сабақ №16 
Қазақстан жаһандану дәуірінде. Үндестік заңы.
Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Жаһандану дәуірінде Қазақстан мемлекетінің қазіргі жай күйіне сипаттама беру;
* Қазақ тіліндегі ең үлкен заңымыз үндестік заңынан өткенді еске тусіру, кәсіби тәжірибеде 	жүзеге асыру.

Әдістемелік нұсқау
           Қазақстан жаһандану дәуірінде
Жаһандану дегеніміз не? Орыс ғалымы В.М.Межуев <<Жаһандану әлемдік қауымдастықтағы ұлттық мемлекеттер мен аймақтардың бір-біріне өзара тәуелділігінің артуы, олардың жалпыға ортақ экономикалық, саяси және мәдени ережелері бар бір жүйеге бірте-бірте тартылуы, интеграциялануы>> деп атап көрсетеді. Оған ЮНЕСКО, компьютерлендіру бағдарламалары, ғарышты игеру, бүкіл әлемдік қуатты корпорациялар. Халықаралық сауда ұйымы, Халықаралық туристік ұйым сияқты, әлемдік қаржы институттары т.б. кіреді. 
Жаһандануды былай сипаттауға болатын сияқты. Бір ел мен екінші елдің арасындағы кедергілер азаяды, кең көлемде қауымдастық мәні мен мағынасы артады, ақпараттар беру ісі жеңілдейді, қаржылық, ақпараттық, салаларда біртұтас кеңістік жүйесі қалыптасады.
Жаһанданумен бірге өркениетке өріс ашар жаңалықтар келіп жетті. Технология дамыды, модернизация құлаш жайды, ақпараттық кеңістік кеңейді. Өмір сүру салтымыз бен мінез-құлқымыз да өзгеріс нышандары байқалды. Дүниенің төрт қырымен байланыс күшейіп, орныға түсті. 
Қазір әлемдік қауымдастықта жаһандану үрдісі туралы оны жақтайтын және оны тіптен қабылдай алмайтын екі топ бар. Жақтаушылар, жаһандану нарық жүйесінде баға біркелкілігін жүзеге асырады, сондықтан, түбінде бағаның реттелуін, бірыңғай әрі салыстырмалы түрде төмен болуы мүмкіндігін алға тартады. Олардың пікірінше, жаһанданудың басты мақсаты  -  дамудың біркелкілігіне жету. Мысалы, бір елде жаңғыртылған іс екінші елде артта қалып қоюы жан-жақты тиімсіз. Егер бірнеше ел компьютер жүйесінің бір бағдарламасын ұстанып, екінші бір елдер екінші бағдарламасын ұстанса, олар бір-біріне қиюласпаса, байланыстың қай түрі болмасын қиындайтыны сөзсіз. 
Жаһандану  -  халықаралық қатынастарды біркелкілендіру. Халықаралық конвенциялар жүйесі қалыптасып, оған түрлі елдер мүше болып кіретін, соған сәйкес өздеріне түрлі міндеттемелер алып, құқықтарға ие болу  -  жаһанданудың нәтижесі.
Қазақстан мемлекетінде өзге ұлттардың да мәдениетінің өркендеуіне баса көңіл бөлінгені жөн. Жаһандастыру да жергілікті мәдениетті сөзсіз бағындырып алуды немесе жойып жіберуді мақсат етпейді, бірге дамуды ұсынады. Компьютер бағдарламаларының ұлт тілінде сөйлеуі, интернет жүйесінде ұлт тіліндегі сайттардың пайда болуы осыған дәлел.

1-тапсырма. Мәтіннен ғылыми-көпшілік терминдерді табыңыз.
2-тапсырма. Мәтінде келтірілген мәселеге байланысты өз ойыңызды ортаға салыңыз. 
3-тапсырма. Мәтін бойынша түсінігіңізді баяндаңыз.
4-тапсырма. Сөйлемдерді толықтырыңыз.
1.... дегеніміз не ?
2. Орыс ғалымы В.М. Межеуов ... -  деп атап көрсетеді.
3. Жаһандану  -  біркелкілендіру.
4. Қазақстан мемлекетінде .... баса көңіл бөлгені жөн.
5. Компьютер бағдарламаларыны..... осыған дәлел.  

                Үндестік заңы (буын, ерін)
Қазақ сөздерінің ішіндегі дыбыстар бір-бірімен үйлесіп құралады. Бұл үйлесім жеке сөздердің ішінде де, түбір мен қосымшалардың аралығында да, тіпті сөйлем ішіндегі сөздердің арасында да болады. Мұны ғылым тілінде үндестік заңы (уподобление звуков) дейді. 
Бұл қазақ тілінде дауысты дыбыстардың арасындағы үндесу (синграмонизм) және дауыссыз дыбыстардың арасындағы үндесу  (ассимиляция) (үндесу заңы) деп аталады. 
Сингармонизм заңы  -  сөз ішінде, сөздер аралығында және түбір мен қосымшалардың арасында дауысты дыбыстардың бір-біріне тигізетін ықпалы. 
А) Қазақ сөздері жуан дауысты дыбыстан не буыннан басталса, сол сөз бен содан өрбіген сөздер аяғына дейін жуан болуы керек. Мысалы, 
бағдарлама+шы+лар+ға
ұя-шық+тан
Ә) Қазақ сөздері жіңішке дауыстылардан, не буындардан басталса, сол сөз бен содан өрбіген сөздер аяғына дейін жіңішке болуы керек. Мысалы, 
тақта-ның
түйме-ше+лер+дің
Бұлардан басқа есте мықты ұстап, сөзді қатесіз, өз үйлесімімен айту үшін қолданылатын сингармонизм заңы бар. Мәселен, сөздің басында еріннің қатысуымен айтылатын о,ө, ұ, ү ерін дауыстылары келсе, олардан кейін келетін езулік дауыстыларға жақындап айтылады, бірақ ол жазуда сақталмайды. Мысалы, орын-айтуда: орұн; өзен  -  айтуда: өзөн; күрек-айтуда: күрөк. Сөйтіп, о дыбысынан кейін келген ы дыбысы айтуда ұ-ға жақындап айтылады; ал е ө-ге, і ү-ге жуықтап айтылады. Жазуда бұлар алғашқы қалпында жазып, айтқанда соңғы жазылғандай етіп айту керек. 
Ықпал (ассимиляция)  -  дауыссыздарда болатын үндестік заңы. Бұл заңдылық бір сөз ішінде, түбір мен қосымшалардың аралығында, тіпті бүтіндей сөйлем ішінде сақталуға тиісті заң. Қазақ тілінде мұның екі түрі бар: ілгерінді (ғылым тілінде прогрессивті) ықпал және кейінді (регрессивті) ықпал. 
                         Ілгерінді ықпал
              (Прогрессивная ассимиляция)
а) Егер түбірдің соңғы дыбысы ұяң (звонкие) ж, з болса, оған жалғанатын қосымшаның басқы дыбысы да ұяң болып келеді. Мысалы, қыз+дар, қаз+дар т.б.
ә) түбірдің соңғы дыбысы қатаң (глухие) және орыс тілінен енген сөздердегі б, в, г, д дыбыстарына аяқталып тұрса, оған жалғанатын қосымшалар да қатаң дыбыстардан басталады: университет+ке, студент+пін т.б.
б) Түбірдің соңғы дыбысы дауысты (гласные) не үнді (сонорные) болып келсе, оған жалғанатын қосымшаның басқы дыбысы көбінесе ұяң (звонкие) не үнді болып келеді: оқытушы+ға, инженер-ге, бағдарламашы+мын т.б.

						Кейінді ықпал
					(Регрессивная ассимиляция)	
Егер сөздің соңғы дыбысы қатаң к, қ, п дыбыстарының біріне аяқталып, жалғанатын қосымша дауысты дыбыстардың бірінен басталса, оған қ ғ-ға, к  - г-ге, п б-ге айналып кетеді. 
	Мысалы, ұяшық + ы  -  ұяшығы
			қорап +ы  -  қорабы
			жүрек +і - жүрегі
Бұл құбылыс сөз тіркестерін айтқанда да, біріккен сөздердің аралығында да байқалады. Айтуда болмаса, жазуда бұл ескерілмейді. Мысалы, керек екен (айтылуы: керегекен), ақ ешкі (ағешкі) т.б.
5-тапсырма. Төменгі сөз және сөз тіркестерінен буын үндестігін табыңыздар. 
Жаһандану, әлемдік қауымдастық, ұлттық мемлекеттер, аймақтар, тәуелділік, жалпыға ортақ, саяси, мәдениет, ережелері, бір жүйе, бағдарламалар, ғарышты игеру, бүкіләлемдік сауда ұйымы, туристік ұйым, әлемдік ұйым, әлемдік қаржы, кедергі, ақпараттар, қаржылық, біртұтас, кеңістік жүйесі, жаһандану үрдісі, нарықтық жүйе, халықаралық қатынастар, біркелкілендіру. 
6-тапсырма. Төменгі сөздердің жуан, жіңішкелігін анықтап, қосымша жалғаңыз.  
Университет, факультет, республика, президент, турист, агент, заңгер, компьютер, техника. 

 
№1 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Жаһандану дегеніміз не ?
2. Жаһандану біздің елде қалай жүріп жатыр ?
3. Жаһандану кезінде қоғам дамуы қандай жағдайда болады ?
	
Практикалық сабақ №2
Білім де бәсекеге түседі. Сөздің тура және ауыспалы мағынасы.
 Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №2
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Бүгінгі таңдағы білім мен ғылымды бағыттау және халыққа білім беру реформаларынан 	мағұлмат алу;
* Сөздің тура ауыспалы мағынасы тақырыбынан өткенді қайталау және кәсіби тәжірибеде 	қолдану.

Әдістемелік нұсқау
                 Білім де бәсекеге түседі
XXI ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды бағыттау мақсатымен аттауымыз үлкен үміттің басты нышаны болып табылады. Себебі ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды, жас ұрпаққа сапалы, мән-мағыналы, өнегелі білім беру бүгінгі күннің басты талабы.
Тәуелсіз мемлекетімізге еңбекқор, өз кәсібін терең түсінетін өзінің білімі мен іскерлігін жан-жақты қолдана білетін мамандар қажет. Қазір халыққа білім беру реформасы ғылыми негізіне сүйенген пәнді оқытудың жоғары деңгейімен қамтамасыз етуді міндеттеп отыр. Соның ішінде дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің алтын қорына өлшеусіз үлес қосқан әл-Фараби бабамыздың педагогикалық мұрасы да телегей-теңіз мол дүние. Данышпан ойшыл: <<Адам деген ардақты атты лайықты алып жүруден артық бақыттылық жоқ. Әлемде жаман мен жақсыны, адамның ақылы ғана ажыратады>> деген болатын. 
Білімді болу деген сөз  -  белгісіз нәрсені ашу қабілетіне ие болу деген сөз, білімді адам көп нәрсені біледі және қабілеті, дарыны арқылы басқа белгісіз нәрселерді өз бетінше аша алады. 
Сонымен қатар ғұламалар болашақ жастардың білімді болуы өзінің сана-сезіміне, зейініне, дара қасиеттеріне, ақыл-ойына, жауапкершілігіне байланысты екенін дәлелдеген. 
Біздің елімізге мемлекетімізді көркейтіп, өркендететін жас мамандар керек. Сол үшін біз түрлі ғылымды меңгеріп, оны өз болашағымызға, мемлекетіміздің көркеюіне пайдалануымыз керек. (Егемен Қазақстан газеті, 2008 ж). 

1-тапсырма. Мына сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын түсініп алыңыз. 
Ғылымды бағыттау, басты нышан, халықтың болашағы, білім беру, басты талап, білім беру реформасы, ғылым мен мәдениет, алтын қор, білімді болу, қабілет, ғұламалар, дарын, зейін, ақыл-ой, жауапкершілік.

       Сөздің тура және ауыспалы мағынасы
Сөз мағынасы  өзгеріп, дамып, кеңейіп отыратын өте күрделі құбылыс. Осымен байланысты сөздің тура және ауыспалы мағынасы болады. 
Сөздің айтушы мен тыңдаушыға ортақ мәндегі бір ұғымды білдіруі оның тура мағынасы деп аталады. Ол кейде сөздің негізгі мағынасы түрінде де атала береді. Мысалы, адам, қол, шөп, кел т.б. осы сияқты сөздерді жеке алғанда да, сөйлем ішінде үнемі білдіретін ортақ мағынасын келтіруге болады. 
Сөздің ауыспалы мағынасы деп оның тура мағынасынан дамып, өрбіп кейін қосылған мағыналары аталады. Мысалы, Сен менің оң қолымсың (ты моя правая рука), қолы жеңіл (легкая рука), үйдің қабырғасы (стена дома) т.б.
2-тапсырма. Жақшаны ашып, сөз тіркесін құраңдар. Орыс тіліне аударып, сөздің мағыналарына назар аударыңдар. 
Қалың (киім, дәптер, бет), суық (су, сөз, қару, хабар), қара (қарындаш, ниет, жүрек), адал (қызметкер, ас, жүрек, дос). 
	3-тапсырма. Берілген тіркестер құрамындағы сөздерді тура және ауыспалы мағынаны білдіруіне қарай бөліп жазыңдар.
* Жақсы сөз, жақсы адам, жақсы ой, жақсы күн, жақсы студент, жақсы өмір.
* Терең сай, терең білім, терең құдық, терең су, терең сезім.
* Долы, дауыл, долы күш, долы жел, долы адам, долы теңіз. 
4-тапсырма. Мақалдарды оқып, ауыспалы мағынадағы сөзі бар мақалдарды теріп жазыңдар. 
Ғаламның шырағы  -  күн, адамның шырағы  -  білім. Сөз де кілт, көңіл құлпын ашады. Күннің шуағы жылы, ананың құшағы жылы. Адал достық алтыннан қымбат. 
                                 *     *    *
Білімді болу деген сөздің мағынасы  -  белгісіз нәрсені ашуға қабілетті болу деген сөз.	
													Әл-Фараби
Шын білім  -  әрдайым ақиқат, анық болатын білім.
													Әл-Фараби
Адамды дәреже жеткізбейді, білім жеткізеді.
										Ә.Жами
Білімнен қуатты күш жоқ, біліммен қаруланған адам жеңілмейді.
													М.Горький
&&&
№2 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Сұрақтарға жауап беріңіз.  
1.Білім қалай бәсекеге түседі ?
2. Ұлттық кадрлар қандай болуы керек ?
3. Білімді болу деген не ?
4. Жас мамандар қандай болуы қажет ?

Практикалық сабақ №3
Ақпарат. Диалект және кәсіби сөздер.
Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №3
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:

* ақпарат тақырыбында жаңа білімдерді игеру;
* Диалект сөздер мен кәсіби сөздерден өткенді қайталау.

Әдістемелік нұсқау
                                Ақпарат
Ақпарат термині арабтың хабар сөзінің (ахбар) көпше түрі, яғни қазақша баламасы "хабар беру, түсініктеме, баяндама". Ал орыс тіліндегі  <<информация>> термині  латын тілінен ("information") енген.
Ақпарат дегеніміз  -  адамдардың, жануарлардың, электронды машиналардың бір-бірімен алмасатын әртүрлі мәліметтер. 
Кибернетика  -  ақпарат, басқару, байланыс туралы ғылым. Кибернетика ғылымы XX ғасырдың ортасында пайда болған. Оның заңдарын алғаш рет американдық ғалым Норберт Винер (1894-1964) жазды.
Ақпаратты кодтау  -  әртүрлі кодтарды пайдалана отырып, кез-келген ақпаратты жазып алып, есте сақтап, жібере алады. 
Кодтар  -  қандай да бір белгілерді қалай пайлану керектігі туралы ереже. Белгілердің түрлері көп: әліппенің әріптері, сандар, бағдаршамның түстері, нүкте және сызықшалар т.б. Әлемдегі қоршаған туралы ақпарат біздің санамызға еніп, жүйке импульстары ретінде кодталған. 
Ақпаратты сақтаушы құралдар  -  дискілер, компакт-дискілер, флешкалар. 
Компакт-диск -  оның беткі қабаты миллиондаған майда бөліктерден тұрады. Компьютер құралдарының бірі лазерлі сәуле осы бөліктерден өтеді. Кейбір бөліктер лазерлі сәулені көрсетеді, кейбір бөліктері көрсетпейді. Осылайша сигналдар пайда болады. Бұл сигналдар компьютердің жүйесіне түсіп, оның жұмысын басқарады. Сосын дискіде жазылған музыка қосылады. 
Сигналдардың осы екі түрі дискіге кез-келген дыбыстарды, бейнелерді, кинофильмдерді жаза алады. 
Ақпараттар санының көп не аз екенін өлшеуге болады. Өлшеудің бірлігін бит деп атайды.  
Бит  -  ақпараттың ең аз саны. Ақпараттың 8 биті байт деп аталады. Бұл битке қарағанда ең ірі бірлік. Бір байтпен кез-келген әліппедегі әріптерді, сандарды кодтауға болады. 1024 байтты  -  килобайт, 1024 килобайтты  - мегабайт, 1024 мегабайтты  -  гигабайт деп атайды.    1 гигабайтты компакт-дискіге көптеген кітаптарды, мәтіндерді суреттерімен енгізуге болады.

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
мәлімет -  сведения
ақпарат туралы ғылым - наука об информации
басқару - управления
байланыс - связь
ақпаратты сақтаушы құралдар  -  носители информации
жүйе -система

лазерлі сәуле  -  лазерный луч
жүйке импульстары  -  нервный импульс
майда бөліктер  - крохотные участки
бейнелер  - изображения
компьютер құралдары  -  устроиства компьютера
оның беткі қабаты  -  его поверхность 



1-тапсырма. Берілген мәтіннің негізінде диолог құрастырыңыз? 
                                       
                                       
                                       
              Диалект  және кәсіби сөздер
 (Слова диалекты и профессиональные слова)
	Тілде сөздерді қолданылу ерекшеліктеріне қарай: жиі қолданылатын сөздер (актив лексика), сирек қолданылатын сөздер (пассив лексика) деп бөледі. Алғашқы топқа жалпыхалықтық лексикадағы, барлығымызға түсінікті сөздер кірсе (мектеп, қала, көше, кітап, қол), сирек қолданылатын сөздерге диалект сөздер, кәсіби сөздер мен терминдер кіреді. 
Белгілі бір жердегі (аймақ, облыс, аудан) тұрғындардың сөйлеу тілінде ғана  қолданылатын сөздерді диалект сөздер дейміз. Диалект сөздердің басым көпшілігінің әдеби тілде баламалары болады. Мысалы, шалбар  -  сым (оңтүстікте), денелі  -  жоян (шығыста), орындық  -  тақ (солтүстік облыстарда). Диалект сөздердің фонетикалық, лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктері болады.
Бәдірен-әгүршік  -  қияр (огурец);
Бақыр  - шелек (ведро);
Шыны, пиала  -  кесе (чаша для чая);
Шақпақ, күкірт, шырпы  -  сіріңке (спичка) т.б.
Белгілі бір кәсіп, шаруашылық саласы адамдарына ғана түсінікті, солардың өз ортасында ғана қолданылатын сөздер кәсіби сөздер деп аталады. 
Балық аулау кәсібіне байланысты сөздер (слова связанные с рыболовным ромыслом): табан (лещь), шортан (щука), бекіре (осетр) т.б.
Ауыл шаруашылығына байланысты сөздер (слова связанные с сельским хозяйством): шабу (косить), шалғы (коса), орақ (серп), мал жаю (пасти скот), қой қырқу (стрижка овец) т.б.

2-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.
Ақпарат термині арабтың ..... сөзінің (ахбар) көпше түрі Кибернетика  -  ақпарат, басқару, байланыс туралы ......Өлшеудің бірлігін ..... деп атайды.  Ақпараттың 8 биті ...... деп аталады. Әлемдегі қоршаған туралы ақпарат біздің санамызға еніп, ........ретінде кодталған. Компакт-диск -  оның беткі қабаты миллиондаған ..........тұрады. 1 гигабайтты компакт-дискіге көптеген ..........суреттерімен енгізуге болады.

3-тапсырма. Достарыммен әңгімелесіп, олардың істейтін кәсібіне байланысты термин сөздерді жинастырып жазыңыздар. 
4-тапсырма. Компьютерді меңгерудің өз келешектерің үшін қандай пайдасы бар?

                                *     *      *
Қожекең бірде бояу шеберханасын ашады. Шеберханаға қулау жолдасы келіп:
	- Қожеке, мына бір затты қара да емес, ақ та емес, көк те емес, қызыл да емес, сары да емес, жасыл да емес, қоңыр да емес, сұр да емес, ешкім білмейтін бір түске бояп беріңізші, - дейді.
	Қожанасыр бұл қалжыңды түсіне қояды да:
	- Жарайды, айтқаның болсын, тастап кет, - дейді.
	- Қашан келейін, - дейді жолдасы қулығын асырдым деп мәз болып.
	- Қашан келсең де өз еркің. Бірақ сен келетін күн дүйсенбі де, сейсенбі де, сәрсенбі де, бейсенбі де, жұма да, сенбі де, жексенбі де болмасын, - дейді сонда Қожанасыр. 

№3 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
* Ақпарат термині қай тілден енген ?
* Ақпарат дегеніміз не?
* Кибернетика қандай ғылым ?
* Ақпаратты сақтаушы құралдарды атаңыз ?
* Ақпараттар саны немен өлшенеді ?

Практикалық сабақ  №4
Ақпараттық жүйе. Жалпылама қолданылатын терминдер мен сөздер.
 Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №4
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Ақпараттық жүйе құрылымын топтастыру, жаңа сөздермен танысу;
* Жалпылама сөздердің қолдану аясын анықтау, терминдерді қолданыс аясына талдау жасау.
Әдістемелік нұсқау
                         Ақпараттық жүйе
                                       
Ақпарат жүйесі дегеніміз - қандайда бір объектіні басқаруға қажетті қоғамдық қойылған мақсаттарға жету барысындағы ақпараттарды жинау, сақтау, жаңарту, өңдеу, іздеу және беру үшін қолданылатын құралдар, әдістер және персоналдардың өзара байланысқан жиыны. Әрбір ақпарат жүйесі ақпараттық объектілердің бірігуін қамтитын қандайда бір ақпараттық кеңістікті бейнелейтін пәндік сала.
Ақпарат жүйесін келесі ішкі кластарға бөлуге болады:
* ақпараттық-анықтамалық жүйелер; 
* ақпараттық-кеңес беретін жүйелер; 
* ақпараттық-қадағалаушы жүйелер.
Ақпараттық-анықтамалық жүйелер ақпаратты жинап, оны адамның пайдалануы үшін дайындайды. 
Ақпараттық-кеңес беретін жүйелер объектінің күйі мен жұмыс тәртібі туралы ақпаратты беріп, нақты жағдай үшін қажетті ұсыныстар мен пікірлерді ұсынады.
Ақпаратты-қадағалаушы жүйелерде мәліметтер адамның қатысуынсыз ендіріліп, басқарылатын объектідегі үрдіс автоматты түрде реттеледі.
Ақпараттық жүйелер термині автоматтандырылған жүйелер түсінігімен тығыз байланысты. Автоматтанған ақпараттық жүйелер ақпаратты өңдеу үрдісінде адамның да, техникалық құралдардың да қатысуын қамтамасыз етеді. Мұндағы басты рөлді компьютер алады. 
	
Жаңа сөздерді жаттаңыз.
жаңарту  -  обновление
өңдеу - правка
ақпараттық-анықтамалық жүйелер  -  информационно-справочная система
ақпараттық-қадағалаушы жүйелер - информационно-контрольная система

тығыз байланысты  -  тесно связано
ақпаратты өңдеу үрдісінде  -  в процессе обработки информации
автоматты түрде  -  атоматический
техникалық құралдар  -  технические средства


Жалпылама қолданылатын сөздер мен терминдер
       (Общеупотребляемые слова и термины)
Бір тілде сөйлейтін адамдардың бәріне түсінікті ортақ сөздерді жалпылама қолданылатын сөздер дейміз. Жалпылама лексика адам баласының күнделікті тіршілігіне қажетті заттар мен құбылыстарды, әрекеттерді және т.б. ұғымдарды атайды. Мысалы, су, ауа, тамақ, үй, нан т.б.
Жалпылама қолданылатын сөздер тура мағынасында жұмсалады. 
Терминдер  -  ғылым, техника, өндіріс т.б. салаларындағы ұғымдар мен жеке сөздердің атаулары. Терминдер тек тура мағынада қолданылатындығымен ерекшеленеді, мағына үнемі тұрақты болады. Терминдерді арнаулы сөздер деп те атайды. Бұларда стильдік бояу болмайды. 
	Термин сөздердің жасалу жолдары: 
* Қазіргі қазақ тіліндегі терминдер орыс, араб, еуропа тілдерінде қалыптасқан үлгісінде жұмсалады: мәтін, квадрат, синоним, эпос, поэзия т.б.
* Қазақ тілінен балама табу арқылы: хаттама (протокол), нарық (рынок), ғарыш (космос) т.б.
* Сөздерді біріктіру арқылы жаңа термин жасалады: төлқұжат (паспорт), әнұран (гимн) т.б.
1-тапсырма. Ұялы телефондар, фотоаппараттар, компьютер түрлеріне 3-4 жарнама жазыңыз. 

2-тапсырма. <<Тұран>> университетіндегі <<Ақпараттық жүйе>> мамандығы жайында мағлұмат алып, мәтін құрастырыңыз. 
3-тапсырма. Ақпараттық кеңістік, ақпараттық бөлім, ақпараттық технология, ақпараттық бағдарлама, ақпараттық жүйе сөз тіркестерімен сөйлем құраңыздар.   

4-тапсырма. Компьютерге қатысты термин сөздерге түсінік беріңдер және сөздік жасаңдар. Компьютер жөнінде өз білгендеріңді ой таразысына салап, оның суреті бойынша термин сөздерді кірісітіріп мәтін құраңдар.

№4 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
* Ақпараттық жүйе дегеніміз не ?
* Ақпараттық жүйені қандай кластарға бөлуге болады?

Практикалық сабақ №5
Компьютердің тарихы. Кірме сөздер.

Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №5
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Компьютер тарихын туралы мәлімет беретін сәтінмен танысу, жаңа сөздерді жаттау;
* басқа тілден енген сөздер туралы өткенді қайталау, кәсіби тәжірибеде қолдану.

Әдістемелік нұсқау
                     Компьютердің тарихы
	Компьютер тарихы көлемді есептеулерді жеңілдету жолдарын іздестірумен тығыз байланысты. Тіпті көп санды қарапайым арифметикалық операциялардың өзі адам миы үшін қиындық туғызады. Сол үшін ежелден-ақ қарапайым есептегіш құрал  -  абак пайда болған. Он жетінші ғасырда күрделі математикалық есептерді жеңілдететін логарифмикалық сызғыш пайда болған. 1642 жылы Паскаль Блез сегіз зарядты есептегіш механизм құрастырып шығарған. Екі жүз жылдан кейін 1820 жылы француз Шарль Голь көбейту мен бөлуді орындай алатын арифмометр ойлап шығарған. Бұл прибор есепшілердің таптырмайтын құралына айналған. 
	Ғылым мен техниканың одан әрі дамуы 1940 жылдары бірнеше рет есептегіш машиналарды шығаруға мүмкіндік берді. 1944 жылы Ай-Би-Эмнің өндіріс орындарының бірінде Гарвард университетінің ғалымдарымен АҚШ тапсырыс бойынша <<Марк-1>> деп аталатын машина құрастырып шығарды. Бұның салмағы 35 тонна болды.
1960 жылдардың басына қарай көлемді статистикалық мәліметтерді  өңдеу үшін компьютерлер кеңінен қолданыла бастады. Бағасы қымбат болғандықтан, компьютерлер барлық салада қолданыла алмады. 
1970 жылы <> компаниясының қызметкері Эдвард Хофф тұңғыш микропроцессорды ойлап шығарды. 

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
компьютер тарихы  -  история компьютера
көлемді есептеулер  -  объемные вычисление
іздестіру  -  изыскание
тіпті  -  даже
көп санды қарапайым арифметикалық операциялар  -  многочисленные   простые арифметические операции
қарапайым есептегіш құрал  -  простое вычислительное средство

күрделі математикалық есептер  -  сложные математические вычисления
логарифмикалық сызғыш  -  логарифмитическая черта
сегіз зарядты есептегіш механизм  -  восьмизарядный вычислительный механизм
құрастырып шығарған  -  сконструировал
көлемді статистикалық мәліметтер  -  объемные статитические данные



1-тапсырма. Мәтін бойынша сұрақ-жауап құрыңыз.

2  - тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз.
Компьютер тарихы көлемді есептеулерді жеңілдету жолдарын .......тығыз байланысты. Тіпті көп санды қарапайым арифметикалық операциялардың өзі ........қиындық туғызады. Сол үшін ежелден-ақ қарапайым есептегіш құрал  - .......пайда болған. Он жетінші ғасырда күрделі математикалық есептерді жеңілдететін .........пайда болған. 1642 жылы Паскаль Блез сегіз зарядты ..........құрастырып шығарған. Екі жүз жылдан кейін 1820 жылы француз Шарль Голь көбейту мен бөлуді орындай алатын ........ойлап шығарған. Бұл прибор есепшілердің таптырмайтын құралына айналған. 
	Ғылым мен техниканың одан әрі дамуы 1940 жылдары бірнеше рет .........шығаруға мүмкіндік берді. 1944 жылы Ай-Би-Эмнің .........бірінде Гарвард университетінің ғалымдарымен АҚШ ....... бойынша <<Марк-1>> деп аталатын машина құрастырылып шығарылды. Бұның салмағы 35 тонна болды.
	1960 жылдардың басына қарай көлемді ...... өңдеу үшін компьютерлер кеңінен қолданыла бастады. Бағасы қымбат болғандықтан, компьютерлер ....... қолданыла алмады. 
	1970 жылы <> компаниясының қызметкері Эдвард Хофф тұңғыш .......... ойлап шығарды. 

3 тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
Механические вычислительные машины. Первый арифмометр сконструировал Блез Паскаль в 1642. Более сложную механическую вычислительную машину изобрел английский ученый Бэббидж в 1822 г. Первый ЭВМ в 1945 г. в США создали <<ЭНИАК>>. Эта ЭВМ состояла из 18000 электронных ламп, весила 30 тонн, выполняла 500 сложений в секунду, а <<запоминала>> только 512 чисел. 
  
Кірме сөздер
	Басқа тілден енген сөздерді кірме сөздер дейміз. Өз тарихында қазақ халқы көптеген елдермен қарым-қатынас жасап, аралас-құралас болғаны мәлім. Соның нәтижесінде араб, парсы, моңғол, орыс тілдерінен қазақ тіліне  көптеген сөздер енген. Керісінше, қазақ тілінен де көптеген сөздер енді. Мысалы, араб және парсы тілінен енген адам, әлем, ғылым, қоғам, мектеп, тарих, әдебиет, мәдениет, емтихан т.б.сөздер бар.
Моңғол тілінен ел билеуге байланысты ұлыс, нөкер, жасақ, аймақ, жарлық сөздері енген.
Ал орыс тілінен қазақ тілінен жәшік, тәрелке, керуерт, бөтелке, бәтеңке, кәмпит, сөмке т.б.
Латын тілінен: лекция, республика, министр, операция.
Неміс тілінен: орден, штурм, рота, кран.
Француз тілінен: жюри,  батальон, дуэль, гарнизон.
Ағылшын тілінен: бокс, вагон, вокзал, митинг.
Соңғы жылдары кірме сөздердің біразы қазақшаға аударылды: 
Самолет  - ұшақ, вертолет  - тікұшақ, коллектив  - ұжым т.б.

4 тапсырма. Мәтіннен кірме сөздерді теріп жазыңыз.
5-тапсырма. Қазіргі тілімізге басқа тілден енген сөздердің көпшілігі компьютер мен экономикаға қатысты 10 сөзге қосымша жалғап, сол сөздермен сөйлем құраңыздар. 
  6-тапсырма. Байланыс жүйесі туралы жолдасыңызбен сөйлесіңіз.
* Адамдармен байланыс жасауды ұнатасыз ба ?
* ... .
* Сіз пошта бөлімшесіне жиі барып тұрасыз ба?
* ..... .
* Хат жазуды ұнатасыз ба?
* ... .
* Үйіңізде компьютер бар ма? Электронды пошта арқылы хат жібересіз бе?
* ... .
* Факс-бюро немесе Интернет дәмханасына барып тұрасыз ба?
* ... .
* Факс жібере аласыз ба?
* Ұялы телефондарыңыз бар ма?
* Байланыстың қай түрін жиі пайдаланасыз? Неге ?


№5 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
Өлеңді жаттап алыңыз,түсінгеніңізден жазбаша мәлімет беріңіз. 
 Өнер  -  білім бар жұрттар
Тастан сарай салғызды
Айшылық алыс жерлерден
Көзді ашып-жұмғанша
Жылдам хабар алғызды
Білімді жиды жалықпай
Суда жүзді балықтай 
Біз болмасақ, сіз барсыз
Желкілдеп өскен жас ұрпақ
Сіздерге бердім батамды-ай. 	Ы.Алтынсарин

Практикалық сабақ №6

Компьютер деген не?  Фразеологизмдер.
Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №6
Сабақ мақсаты:
	Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Лексикалық мәтінге толық талду жасаңыз, жаңа сөздерді жаттап алыңыз;
* Фразеологизмдерден өткенді қайталау, берілген тапсырмаларды орындау.

Әдістемелік нұсқау
                      Компьютер деген не?
                                       
<<Компьютер>> сөзі ағылшын тілінен аударғанда <<есептеуіш>>, яғни есептеуге арналған құрылғы дегенді білдіреді. Компьютерлер есептеу операцияларының күрделі қатарларын адамның қатысуынсыз, алдын ала көрсетілген нұсқаулық-бағдарлама бойынша жүргізуге мүмкіндік береді.Есептеуіш техниканың қазіргі тарихының негізі 1943 жылы <<Марк-І>> машинасының дүниеге келуінен бастап қаланды. Компьютерлердің алдыңғы буындары шамдық есептеуіш машиналар болатын, олардың орнын транзисторлы электронды есептеуіш машиналар (ЭЕМ), содан кейін  -  интегралды сызбалар пайдаланылатын ЭЕМ және ең ақырында, қазіргі таңда аса үлкен интеграциялық деңгейлі сызбалар пайдаланылатын ЭЕМ басты.Қазіргі кезде компьютерлер көмегімен сандық есептеулер жүргізіліп қана қоймайды, баспаға кітаптар әзірленеді, музыка, суреттер, кинофильмдер жасалады, заводтар мен ғарыштық кемелерді басқару жүзеге асырылады және т.б.
Қазіргі заманғы компьютер  -  бұл ақпаратты іздеуге, жинауға, сақтауға, өңдеуге және сандық пішімде пайдалануға арналған құрылғы. Бүгінде компьютерлердің бесінші буыны ЭЕМ-нің суперкомпьютерлер, мейнфреймдер, серверлер және дербес компьютерлер сияқты негізгі түрлерін ұсынады. 
Алғашқы дербес компьютер, яғни жеке пайдалануға арналған компьютерді 1981 жылы IBM фирмасы ұсынды. IBM құрастырушыларының сәтті технологиялық шешімдері мен Microsoft фирмасының бағдарламалық жабдықтары арқасында компьютер жаппай пайдалануға лайықталып, IBM PC стандарты пайда болды. 

Құрылысы бойынша компьютерлер бірнеше түрлі болады: үстел үстінде тұратын (DeskTop), ұтқыр (NoteBook), қалтаға салуға келетін (Pocket PC), алақанға сыятын (Palm PC) т.б. 

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
есептеуге арналған құрылғы  - средство для вычисления
есептеу операциялары  -  вычислительные операции
күрделі қатарлар  -  сложные ряды
алдын ала көрсетілген  -  предаврительный показ
нұсқаулық-бағдарлама   -  инструкторная программа  
есептеуіш техника  -  вычислительная техника

транзисторлы электронды есептеуіш машиналар  -  транзисовая      электронная вычислительная машина
интеграциялық деңгейлі сызбалар  -  интегральная уровневая черта
бесінші буыны  -  пятое поколение
дербес компьютерлер  -  персональные компьютеры
құрастырушылар - конструктор
сәтті технологиялық шешімдері  -  удачные технологические решения
бағдарламалық жабдықтар  -  програмные оборудование




1-тапсырма. Сөйлемдерді аяқтаңыз.
Компьютерлер есептеу операцияларының күрделі қатарларын адамның қатысуынсыз, алдын ала көрсетілген нұсқаулық-бағдарлама бойынша ........Есептеуіш техниканың қазіргі тарихының негізі 1943 жылы <<Марк-І>> машинасының...... 
Қазіргі кезде компьютерлер көмегімен сандық есептеулер жүргізіліп қана қоймайды, баспаға кітаптар ....., музыка, суреттер, кинофильмдер...., заводтар мен ғарыштық кемелерді ......
Бүгінде компьютерлердің бесінші буыны ЭЕМ-нің суперкомпьютерлер, мейнфреймдер, серверлер және дербес компьютерлер сияқты негізгі түрлерін ... . 

                        Фразеологизмдер
Фразеологизмдер  -  тұрақты тіркескен, құрамындағы сөздердің орындарын ауыстыруға болмайтын, лексикалық толық мағына беретін сөз тіркестерінің бір түрі. Фразеологизмдер сөздің көркемдік мәнерін арттырады. Сондықтан көркем әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Мысалы, ұзын құлақ  -  хабар (молва, весть, слухи), құлақ салу  -  тыңдау (слушать), құлағым сізде  -  тыңдап тұрмын (слушаю Вас), он саусағынан өнер тамған  -  шебер (мастер на все руки), қой аузынан шөп алмас  -  момын немесе жуас (тихий, мухи не обидет), қас пен көздің арасында  -  жылдам, лезде, тез (мгновенно, быстро) т.б.

2-тапсырма. Жаттап алыңыз, ситуациялық жағдаят құрыңыз.
Ақ сөйле  -  говори правду, ақылынан адасу  -  сходить с ума, ала ауыз болу  -  быть в разногласии, алып қашты сөз  -  слухи, арзан қол  -  дешевый, ат құлағында ойнау  -  лихо скакать на коне, атар таң көрер күн жоқ  -  невыносимые условия жизни, ат басын тіреу  -  остоновиться для отдыха, ата жау  -  кровный враг, аталы сөз  -  слово-назидание, атам заманнан  -  издавна, аты жер жару  -  стать очень знаменитым, қол ұшын беру  -  оказывать помощь, аузы ауызына жұқпау  -  говорить очень быстро, ауызы ауыр  -  неразговорчивый, аузы берік  -  держать язык за зубами, аузына қарату  -  завоевать, всеобщее уважение, аяғын аспаннан келтіру  -  побеждать в споре, ашса алақанында, жұмса жұдырығында  -  добиваться полного подчинения, ауызыңа май, астыңа тай  -  да сбудутся твои слова. 
3-тапсырма. Тұрақты сөз тіркестерін тауып, сұхбатты аударыңыз.                          
* Қайрат, сен өзің ақылыңнан адасқансың ба?
* Неге олай дедің ?
* Жолдастарыңмен ала ауыз болып не көрінді?
* Кімнен естідің ?
* Бәрі айтып жүр ғой.
* Оның бәрі алып қашпа сөз, сенбе. Алмат, аталы сөз бар емес пе? Көзің жетпейінше ешкімді кінәлауға болмайды.
* Қайрат, рас айтасың.
* Мен  аузым берік адаммын, болған істі ешкімге айтпаймын. Ал олар айналасын ауызына қаратқысы келеді, ашса алақанында, жұмса жұдырығында болса деп ойлайды. Бұл  -  үлкен қателік. Олар дұрыс жолмен жүрсе игі еді. Мен ешкімге жаманшылық тілемеймін. Қайта қиыншылықта қол ұшымды берсем деймін.
* Дұрыс, Қайрат. Сендей кешірімді адамдар көп болса екен!

4-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
	Программное обеспечение. 	Компьютер  -  это машина, которая, команда за командой выполняет то, что ей приказано. Набор таких команд  -  это программа. При смене программы вся работа компьютера меняется: то он играет в шахматы, то редактирует книгу, то рассчитывает зарплату. Для игр  -  свои программы.  Программа кодируется и хранится в памяти компьютера так же, как любая другая информация  -  в виде одного или нескольких файлов. 
	Языки программирования. Чтобы компьютер <<понимал>> программы, их записывают, используя определённые слова и знаки  -  -  <<язык>> программирования. Таких языков много: Бейсик, Си, Паскаль и другие. У каждого свои достоинства. 
	<<Вирус>> - это программа, которая разрушает память компьютера, мешает его работе. С вирусами можно бороться. Для этого используют антивирусные программы. 

     *		*	      *
                                       
Тәрбиелік мәнін ашыңыз.
Бір елдің бас әкімі өзіндей бір баймен жолығысып сөйлесіп тұрғанда, қасынан бір жарлы кедей өтеді. Ол өтіп бара жатып иіліп бас ұрып сәлем берді. Оған қарсы әлгі үлкен онан да төменірек иіліп сәлем алады.
Қасындағы бай:
* Тақсыр, осынша жұрттың үстінен қараған әкімсіз, қайдағы бір кедейге  неге сонша иілдіңіз?  -  деп сұрапты. 
Сонда әкім:
* Ешбір ілім үйренбеген кедей сонша иіліп әдептілік көрсеткенде мен онан да әдепсіз болып қалайын ба ?  -  депті. 


№6 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Компьютер деген не?
2. Компьютерлердің қандай түрлерін білесіздер?
3. Компьютер қалай жұмыс істейді?
4. Құрылысы бойынша компьютерлердің қандай түрлері бар? Сізге қандай түрі ұнайды?

Практикалық сабақ №7
Компьютерлік бағдарламалар. Көнерген сөздер мен неологизмдер.
Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №7
Сабақ мақсаты:
	Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Бағдарламаның үш түрі бар: қолданбалы  -  пайдаланушылардың жұмыс істеуі үшін, жүйелілік  -  қолданбалы бағдарламаның жұмыс істеуі үшін, аспаптық  -  жаңа бағдарлама жасау үшін, осы бағдарламаларға қазақша сипаттама беріңіз;
* Көнерген сөздердің анықтамасын жаттап алыңыз, берілген тапсырмаларды орындаңыз.

Әдістемелік нұсқау

              Компьютерлік бағдарламалар
Біз бәріміз бала кезімізден бастап ақпарат алмасу процесіне қатысамыз. Кітап, газет оқығанда, радио тыңдап, теледидар көргенде, адамдармен әңгімелескенде әртүрлі ақпарат аламыз. 
XV ғасырда мәліметті қағазға басып шығару станогының пайда болуы кітап ісін жолға қойып, адамзаттың алтын ойларын тікелей көпшілікке жеткізуге мүмкіндік жасады. Кітаптарды, оқулықтарды көптеп басып шығару, көпшілік кітапханаларының ашылуы адамзатты жалпы сауаттылыққа жетелеп, мәдениеттің жаңа даму кезеңін бастады деуге болады. 
Алғашқы компьютерлер үлкен бөлменің ауқымындай болды, оны ЭЕМ (электронды есептеу машинасы) деп атады.
Дербес компьютерлер ақпараттарды сақтауға, оны өңдеу кезінде есептеуді жеңілдетуге арналған. Дербес компьютерлердің жұмыс істеуі, оған <<бағдарлама>> деп аталатын арнайы нұсқауларды ендірмей мүмкін емес. Бағдарламаның үш түрі бар: қолданбалы  -  пайдаланушылардың жұмыс істеуі үшін, жүйелілік  -  қолданбалы бағдарламаның жұмыс істеуі үшін, аспаптық  -  жаңа бағдарлама жасау үшін.
Жүйелік бағдарламасының ең күрделісі  -  операция орындау жүйесі (Microsoft фирмасының  MS, DOS, Windows 95 және Windows NT  Workstation). Олар компьютерді басшылыққа алып, бағдарламаны іске қосады және мәліметтің сақталуын қамтамасыз етеді. 
1952 жылы АҚШ-та пайдаланушылардың ақпараттарды іздеуге және өзара алмасуға қолайлы Интернет компьютерлік желісі құрылады. Нәтижесінде Интернет планетадағы барлық компьютерлік желілердің басын қосатын дүниежүзілік <<өрмекші торға>> айналады.
XXI ғасырда барлық қоғамның қалыптасуы үшін шешуші рөл информатика мен компьютерлендіруге түсіп отыр. Онда негізгі бағалы зат ақпарат болмақ. Осы мақсатта <<Қазақстан 2030>> даму жолындағы Президенттік стратегияда елімізде ғылым, басқару, және оқу-ағарту салаларында компьютерлік базаны кеңінен ендіру көзделіп отыр. 

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
электронды есептеу машинасы  -  электронно-вычислительная машина
ақпараттарды сақтауға  -  для хранения информации
арнайы нұсқауларды ендірмей  -  без ввода специальных инструкции
қолданбалы  -  прикладные
жүйелілік  -  системные

аспаптық  -  инструментальные
мәліметтің сақталуын қамтамасыз етеді  -  обеспечивают защиту данных
ақпараттарды іздеуге  -  для пойска информации
<<Өрмекші тор>> - паутинная сеть
шешуші рөл  -  решающая роль



1-тапсырма. Орыс тілінен қазақ тіліне аударыңыз.
Электронно-вычислительная техника все шире входит во все сферы нашей жизни. Компьютер стал привычным не только в производственных целях и научных лабораториях, но и в студентеческих аудиториях и школьных классах. Непрерывно растет специалистов их основным рабочим инструментом.
На сегодняшний день нет такой сферы нашей жизни, где нет место информационным технологиям. Умение работать на компьютере стало одним из основных требований при приеме на работу. Информатика  -  перспективная, динамично развивающаяся област знаний.
2-тапсырма. Мына сөз және сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз.
 Интернет желісі, компьютерлік база, дербес компьютерлер, алғашқы компьютер, бағдарлама, мәлімет.


         Көнерген сөздер мен неологизмдер
	Қоғам дамуына орай тіліміздегі қолданыстан шыққан сөздер көнерген сөздер деп аталады. Көнерген сөздер мағынасына қарай екі түрге бөлінеді: 
* Тарихи сөздер  -  қолданылған дәуірі өтіп, ескі заманның өзімен бірге көнерген тарихи атаулар. Тарихи сөздерге ел басқарумен байланысты атаулар: хат, патша, уәзір, би, аға сұлтан т.б. қазір пайдаланылмайтын қару-жараққа қатысты сөздер: садақ, жебе, найза т.б.
2.Архаизмдер  -  халықтың тұрмыс-тіршілігіне, салт-сана, әдет-ғұрпына қарай әр дәуірде өзгеріп, басқа сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп кеткен сөздер. Мысалы: сәукеле, кебеже, күпі т.б.
Кейбір көнерген сөздердің қайтадан жаңаратын кездері де болады. Мысалы, кеңес дәуірі кезінде қолданудан шығып қалған діни сөздер: имам, мешіт, ораза, айт, құран т.б.
Сөздік қорға жаңадан енген сөздер неологизмдер деп аталады. Жаңа сөздердің тууының екі түрлі себебі бар:
* қоғамның дамуымен бірге енген жаңа ұғымдарға сай жаңа сөздер пайда болады;
* тілдің қолданыс аясының кеңеюіне байланысты тілімізде бұрыннан қалыптасқан кірме сөздердің орнына жаңа аталымдар қолданылады. Мысалы, космос, космонавт деген сөздер алғаш пайда болған кезде жаңа сөздер болатын. Кейін бұл сөздер ғарыш, ғарышкер болып жаңа сөздер болып есептеліп жүр. 
3-тапсырма. Газет-журнал беттерінен жаңа сөздерді теріп жазыңыздар. 
4-тапсырма. Төмендегі сөздермен сөйлем құраңыз.
Ғаламтор, пернетақта, тінтуір, үнтаспа, мешіт, жолсерік, мұсылман құжат, зейнетақы, зейнетақы, жеделхат, дәрісхана, сәукеле. 

               *		*            *

                     Қожанасыр мен молда
Қожанасыр мен молда көрші отырыпты. Бір күні Қожанасырдың сиыры молданың сиырын сүзіп жарып тастапты. Қожанасыр молданың үйіне барыпты да: 
- Молдеке, сіздің сиыр біздің сиырды түнде жарып тастапты, құраныңызға қарап жіберіңізші, құн төлеуге жата ма екен, жатпай ма екен?  -  деп отыра кетіпті.
Молда құранын ары-бері ашыпты да:
- Е, көрші, құранда малды мал жарып тастаса, құн төленбеуге тиіс деп жазылған екен, - депті.
Сонда Қожанасыр:
- Молдеке-ай, мен сасқанымнан жаңылыс айтыппын ғой, біздің сиыр сіздің сиырды жарып тастаған екен ғой, оқасы жоқ енді, - деп орнынан тұра берген екен дейді.
 Молда не дерін білмей құранын аударыстырып отырып қалыпты.

 №7 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Сұрақтарға жауап беріңіз.
* Алғашқы компьютерлер қандай болды және қалай аталды ?
* Бағдарламаның қандай түрлері болды?
* Интернет компьютерлік жүйесі қашан құрылды ?
* XXI ғасырда информатика мен компьютерлендіру не үшін шешуші рөл атқарады ?

Практикалық сабақ №8
Компьютер қалай жұмыс істейді? Мақал-мәтелдер.
Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №8
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Берілген мәтінге толық сипаттама жасау;
* Мақал-мәтелдердің анықтамаларына сипаттама беру, берілген тапсырмаларды орындау.

Әдістемелік нұсқау
           Компьютер қалай жұмыс істейді ?
Компьютер жүйелік бағдарламалар, қолданбалы бағдарламалар және бағдарламалау жүйелерінен құралатын бағдарламалық жасақтама көмегімен жұмыс істейді. Жүйелік бағдарламалардың негізгісі компьютердің мәліметтерді өңдеу жөніндегі барлық жұмысын ұйымдастыратын, компьютердің барлық құрылғыларын басқаратын, компьютер құрылғылары және адам мен компьютер арасында мәлімет алмасуды жүзеге асыратын амалдық жүйе (АЖ) болып табылады. 
Дербес компьютерлер ең кеңінен қолданылатын компьютерлер қатарына жатады, олардың қуаттылығы үнемі ұлғайып, ал қолданылу аясы кеңейіп келеді. Дербес компьютерлерді желіге біріктіруге болады, бұл ондаған, тіпті жүздеген пайдаланушыларға оңай ақпарат алмасып, бір мезгілде ортақ деректер қорына қол жеткізе алуға мүмкіндік береді. Электронды пошта құралдары көмегімен компьютерлерді пайдаланушылар телефон тораптары арқылы басқа қалаларға мәтіндік және факсимилді хабарламалар жөнелтіп, ірі мәліметтер банктерінен ақпарат ала алады.  Компьютерге қажетті бағдарламалық жасақтамалар мен қосымша құралдарды орнатып, сіз одан өзіңізге жұмыста таптырмайтын көмекші жасап ала аласыз. 


Жаңа сөздерді жаттаңыз.
жүйелік бағдарламалар  -  системные программы
қолданбалы бағдарламалар  -  прикладные программы
бағдарламалық  - программные
жасақтама  -  разработка
амалдық жүйе  -  операционная система
қуаттылық  -  мощность

үнемі  -  постоянно
ұлғаю  -  увеличение
кеңею  -  расширение
электрондық пошта  - электронная почта
қажетті бағдарламалық жасақтамалар  -  необходимые програмные разработки



	
	

1-тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз
2-тапсырма. Орыс тіліне аударыңыз.
Амалдық жүйе, телефон тораптары, мәтіндік және факсимилді хабарламалар, ірі мәліметтер банктерінен ақпарат, қажетті бағдарламалық жасақтамалар, ортақ деректер, қосымша құралдарды, жұмыста таптырмайтын

3-тапсырма. Мәтіннен етістікті сөз тіркестерін тауып, қолдану ерекшеліктеріне мән беріңіздер.
Барлық құрылғыларды басқаратын, барлық жұмысты ұйымдастыратын, мәлімет алмасуды жүзеге асыратын, қуаттылығы ұлғайып, қолдану аясы кеңейіп, ақпарат алмасып, хабарламалар жөнелтіп, ақпарат ала алады, қосымша құралдарды орнатып.

4-тапсырма. Сұхбатты оқыңыз, ондағы таныс емес сөздерді сөздіктен көріп, мағынасын көріңіз. 
* Сәлеметсіз бе !
* Сәлеметсіз бе!
* Халіңіз қалай? Сіз Нұрбек Мұратұлысыз ба?
* Иә, сіз менің білуімше, компьютер үйренуге келдіңіз ғой.
* Ия, менің аты-жөнім  -  Айбек Асанұлы. 	Мен компьютер курсын оқиын деп едім. 
* Кіріңіз, мына орындыққа отырыңыз. Мен сізге көмектесуге, мағлұматтар беруге әзірмін. Біріншіден, <<Ақпарат>> дегеніміз  -  белгілі нәрселер туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мағлұматтар. 
* Ақпараттану пәні туралы түсіндіріңізші.
* <<Ақпараттану>> дегеніміз  -  компьютермен ақпаратты жинау, сақтау, түрлендіру, жеткізу және оны пайдалану заңдылықтары мен тәсілдерін зерттейтін пән. 
* Мағлұматтарыңызға рахмет. Маған компьютермен жұмыс жасауды үйретіңізші.
* Жарайды. Қазір мәтін жазуды үйренейік. Мына компьютердегі <<Жаңа папка құру>> файлын тінтпемен басыңыз. 
* Жарайды. Жаңа папкіге атау енгізе аламын ба?
* <<Файлдың аты>> жолын басқаннан соң, атыңызды жазыңыз. Осы файлды ашып мәтін жазамыз. 
* Сізге көп рахмет. Енді мәтінді өзім жаза берейін. 
* Сізге көмек керек болса, шақырыңыз.  

                          Мақал-мәтелдер
                                       
Мақал-мәтелдер тұрақты тіркестер сияқты аз сөзбен көп мағына білдіреді. Мақал-мәтелдер сөйлеу барысында жасалмай, бұрыннан қалыптасқан даяр қалпында қолданылады. 
Мақал  -  тәрбиелік мәні бар, ақыл-нақыл сипатында айтылатын сөздер тобы. 
Мәтел  -  ой-пікірді бейнелеп, тұспалдап, ишаралап тұратын сөздер тобы. Қызым саған айтам, келінім сен тыңда. 
Мақал мен мәтелдің айырмашылығы мынада:
Мақалдың мазмұнында себебі мен салдары қатар айталады, ал мәтелде істің салдары айтылып, себебі айтылмай қалып қояды. 

5-тапсырма. Достық, сыйластық туралы айтылатын 10 мақал жазыңыз.
6-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
Интернет (компьютерная сеть). Компьютеры могут связываться друг с другом, используя телефонную сеть и устройство, называемое модем (<<модулятор  -  демодулятор>>). Интернет позволяет пользоваться электронной почтой (Е-mail), получать отовсюду нужную информацию. 

№8 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Мақалдарды қазақшадан орысшаға аударыңыз.
Құс патшасы  -  бүркіт
Аң патшасы  -  арыстан
Сөздік
Құс-птица
Аң  -  зверь

Жалқаулық  -  жаман ауру
Сөздік
Жаман ауру  -  скверная болезнь

Жігіт адамға жетпіс өнер де аз
Сөздік
Өнер  -  ремесел

Жігіт көркі  -  өнер
Сөздік
Көркі  -  честь

Білімнің басы  -  бейнет, соңы  -  зейнет.
Сөздік
Бейнет  -  трудный
Зейнет  -  сладкий

Ұстаздан шәкірт озар
Сөздік
Сыйла  -  почитай

Күш  -  білімде, білім  -  кітапта
Сөздік
Күш  -  сила
Кітапта  -  в книгах

Орысшадан қазақшаға аударыңдар
Если и золото нашел, пересчитай
Сөздік
Нашел  -  тапсаң
Пресчитай  -  санап ал

И вода счет любит
Сөздік
Счет любит  -  сұрауы бар

Умный честь свою оберегает,
Скупой скот свой оберегает
Сөздік
Оберегает  - қорғайды
Умный  - ақылды
Скупой- сараң
Скот-мал

Многословие  -  көп сөз
Молчание  -  золото
Сөздік
Многословие  -  көп сөз
Молчание  -  аз сөз

Говори редко, но метко
Сөздік
Редко  - аз
Метко-саз, діл

Молчание от самой большой беды оберегает
Сөздік
Молчание  -  үндемеген
Большой беды- үйдей пәледен
Избавляет - құтылады

Практикалық сабақ №9
Компьютердің қолданылатын салалары. Стиль туралы түсінік. Стиль түрлері. 
Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №9
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Компьютердің қолданылатын салаларына сипаттама беріңіз;
* Стилистика іліміне сипаттама беру.

Әдістемелік нұсқау
      Компьютердің қолданылатын салалары
Компьютердің қолданылу аясы шектелмеген десе де болады. Түрлі мамандық иелері қазіргі таңда компьютерді жұмыс істеу үшін аса қажет аспап ретінде қарастырып отыр. Компьютерлердің көмегімен күрделі әрі зиянды өндіріс үрдісін автоматты түрде басқару жүзеге асырылады, түрлі агрегаттардың үздіксіз жұмыс істеуі қамтамасыз етіледі, көп рет қайталанатын амалдар орындалады, компьютерлік жаттықтырушылар көмегімен кадрларды кәсіби қайта даярлау жүргізіледі және басқа да көптеген жұмыстар атқарылады. АКТ қашықтықтан оқыту, арақашықтыққа қарамастан дүниежүзілік ақпараттық-білім беру ресурстарына қол жеткізу, мультимедиалық оқыту бағдарламаларын, виртуалды зертханаларды, оқытуды басқару жүйелерін пайдалану арқасында оқыту үрдісін қарқындандыру арқылы білім беру сапасын жақсартуға мүмкіндік беріп отыр. 
Компьютерді медицинада қолдану науқастарды тіркеуге, сырқат барысын бақылауға мүмкіндік беріп, алдын ала қарауды жүзеге асырып, нақты диагноз қоюға көмектеседі. Internet желілері дәрігерлерді соңғы ғылыми және тәжірибелік жетістіктерден хабардар етіп, науқастарға қажетті донорлық мүшелер жөнінде хабарламалар алмасу үшін қолданылады. АКТ сондай-ақ медицина қызметкерлеріне тәжірибелік дағдыларды меңгерту үшін де пайдаланылады. Ғалымдар компьютерді күрделі және қымбатқа түсетін тәжірибелердің үлгісін жасау үшін қолданады. Бұндай жобаға кез келген өзгерістерді енгізіп, нәтижесін монитор бейне бетінен бақылауға мүмкіндік бар. Бұндай техника виртуалды тәжірибелер жүргізіп, зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеуге мүмкіндік береді, осының арқасында уақыт та, қаражат та үнемделеді. Компьютер көмегімен қаржылық есептемелер жүргізу  -  бұл оның банк ісінде қолданылуының бір мүмкіндігі ғана. Қуатты есептеуіш жүйелер чектерді өңдеу, әрбір салымның өзгерістерін тіркеу, салымдарды қабылдау және беру, несиелерді рәсімдеу және салымдарды бір есеп шоттан екіншісіне, бір банктен өзге банкке ауыстыруға мүмкіндік береді. 
Сауда-саттық ісінде компьютерді қолдану сатып алушылармен есеп айырысуды жылдамдатып қана қоймай, сатылған және қолда бар тауарлар санын бақылап отыруға, сатып алушылар, жабдықтаушылар жөнінде автоматтандырылған мәліметтер базасын жүргізуге және т.б. көптеген жұмыстарды атқаруға көмектеседі. Компьютер тұрмыста да көптеп көмек көрсетеді: бос уақытты қызықты етіп өткізуге, электронды пошта арқылы достармен және туыстармен қатынас жасауға, Internet арқасында жаңалықтарға қол жеткізуге, үйдегі бухгалтерияны жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
шектелмеген  -  не ограниченно
күрделі әрі зиянды өндіріс үрдісі  -  сложное и вредное процесс производства
үздіксіз жұмыс  -  безперерывная работа
кадрларды кәсіби қайта даярлау  -  профессиональная  переподготовка   кадров
қашықтықтан оқыту  -  дистанционное обучение
дүниежүзілік ақпараттық-білім беру ресурстары  -  мировые информационно-образовательные ресурсы
мультимедиалық оқыту бағдарламалары  -  мультимедиялық оқыту бағдарламалары
виртуалды зертхана  -  виртуальная лаборатория 
оқытуды басқару жүйелері  -  управленческая система образования
оқыту үрдісі  -  процесс образования
білім беру сапасы  -  качество образования
медицинада қолдану  -  применения в медицине
науқастарды тіркеу  -  регистрирование инструкции
сырқат барысын бақылау  -  контроль болезни
алдын ала қарауды  -  предаврительный просмотр
нақты диагноз  -  точный диагноз

Internet желілері  -  сети Internet
ғылыми және тәжірибелік жетістіктер  -  научные и практические   достижения
хабардар ету  -  быть в курсе
хабарламалар алмасу  -  обмен сообщениями
медицина қызметкерлері  -  сотрудники медицины
дағдылар  -  навыки
уақыт та, қаражат та үнемделеді  -  экономить время и деньги
қаржылық есептемелер жүргізу  -  проводить финансовые счеты
қуатты есептеуіш жүйелер  -  мощные вычислительные системы
чектерді өңдеу  -  обработка чеков
әрбір салымның өзгерістерін тіркеу  -  регистрация изменения каждого  взноса
салымдарды қабылдау  -  принимать взносов
несиелерді рәсімдеу  -  оформлять кредиты
автоматтандырылған мәліметтер базасы  -  база автоматических данных
күнделікті тұрмыста  -  в бытовой жизни
бос уақыт  -  свободное время
үйдегі бухгалтерия  -  в домашнем бухгалтерии


1-тапсырма. Компьютердің көмегімен жүргізілетін негізгі амалдарды  есте сақтап, орыс тіліне аударыңыз.
Компьютерлердің көмегімен
* кадрларды кәсіби қайта даярлауға; 
* дүниежүзілік ақпараттық-білім беру ресурстарына қол жеткізуге;
*  мультимедиалық оқыту бағдарламаларын, виртуалды зертханаларды, оқытуды басқару жүйелерін пайдалану арқасында оқыту үрдісін қарқындандыру арқылы білім беру сапасын жақсартуға;
- медицинада қолдану науқастарды тіркеуге, сырқат барысын бақылауға нақты диагноз қоюға;
- соңғы ғылыми және тәжірибелік жетістіктерден хабардар етіп, тәжірибелік дағдыларды меңгерту үшін; 
- ғылымдар компьютерді күрделі және қымбатқа түсетін тәжірибелердің үлгісін жасау үшін; 
- кез келген өзгерістерді енгізіп, нәтижесін монитор бейне бетінен бақылауға; 
- қаржылық есептемелер жүргізуге;
 - қуатты есептеуіш жүйелер чектерді өңдеуге, 
- әрбір салымның өзгерістерін тіркеуге, 
- салымдарды қабылдау және беру, несиелерді рәсімдеу және салымдарды бір есеп шоттан екіншісіне, бір банктен өзге банкке ауыстыруға: 
- сауда-саттық ісінде сатып алушылармен есеп айырысуды жылдамдатып қана қоймай, сатылған және қолда бар тауарлар санын бақылап отыруға, 
- сатып алушылар, жабдықтаушылар жөнінде автоматтандырылған мәліметтер базасын жүргізуге; 
- күнделікті тұрмыста;
- бос уақытты қызықты етіп өткізуге, 
- электронды пошта арқылы достармен және туыстармен қатынас жасауға,
- жаңалықтарға қол жеткізуге,
-  үйдегі бухгалтерияны жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

2-тапсырма.
                                       
       Стиль туралы түсінік. Стиль түрлері

Стиль терминінің мазмұны кең, оның жұмсалатын орны көп. Стилистика  -  стиль туралы ілім. <<Стиль>> деп белгілі бір жалпыхалықаралық тілдің ауқымындағы тілдік қатынас құралдарының қолданылу, сұрыпталу және тіркесу тәсілдерінің қоғамдық айқындалған, қызмет жағынан сәйкестендірілген, іштей топтасқан жиынтығын айтамыз. Стиль деп белгілі бір тілдегі лексикалық, грамматикалық, фонетикалық тәсілдерінің қолданылу принциптерін айтамыз. Қазіргі әдеби тілі қолданылуы тұрғысынан бес стиль  саласына бөлінеді. Ауызекі, сөйлеу стилі, ғылыми, ресми ісқағаздар, публицистикалық және көркем. Стильдің бұл тармақтары әуелі бір-біріне қарама-қарсы қойылатын ауызекі сөйлеу түрі мен кітаби түрі болып ажыратылады.  
Ауызекі сөйлеу стиліне тән нәрсе  -  адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы болса, кітаби стильдерге тән нәрсе  -  хабарлау қызметі болады. Ауызекі сөйлеу стилі әдетте таныс адамдармен еркін әңгімеде  қолданылады. Міндеті  -  қарым-қатынас. Сөздерді, сөйлемдерді таңдауда еркіндік беріледі. 
Ғылыми стиль  -  ғылыми еңбектер, лекция, баяндамаларда жұмсалады. Сөйлеуде жалпылама  -  дерексіз, логикалық, дәлелдеу жағы басым. Тіл тәсілдері: жалпы және дерексіз мәндегі бейтарап, кітаби сөздер, ғылыми терминдер. 
Көркем стиль  -  көркем шығармаларда жұмсалады. Тілдік тәсілдері нақты, ауыспалы мағыналы сөздер болып, сөйлеу әдетте бейнелі, жанды, әсерлі, сезімді болады. 
Публицистикалық стиль  -  газет, журнал, жиналыстарда пайдаланылады. Сөйлеу қызулы, ұранды болып, көпшілікке ықпал жасау, қоғамдық істерге адамдардың дұрыс қатынасын қалыптастыру міндетін атқарады. 
3-тапсырма. Төмендегі мәтіндерді стиль түрлеріне ажыратыңыз.
1-мәтін
...Сағат түңгі екі болып қалды. Жұрт аяғы басылды. Алдымыздағы көшемен ең соңғы трамвай өтіп барады. Вагондарда үш-төрт адамның басы көрінді.
Күндізгі қаптап жүрген трамвай, троллейбус, автобустар қайда қазір? Олардың әрқайсысының арнаулы тұрағы  -  демалуға жайғасатын орны бар. Олар сонда жиналады.  Мұнда түні бойы ұйықтамай, қызмет ететін адамдар бар. Олар әлі машиналарды таңертеңгі сапарға әзірлейді. Күндіз бүлінген жерлері болса, жөндейді. Іші-сыртын сүртіп, еденің жуып тазалайды. Таңертең троллейбус, трамвай, автобустар  тап-таза болып, жарқырап шығады. 
 2-мәтін
<<Ақпараттық технология>> деген терминді В. Тлушков енгізді. Ол оған мынандай  анықтама берді: <<Ақпараттық технология дегеніміз  --  ақпаратты өңдеумен байланысты үрдістер>>. Сонда оқытуда ақпараттық технологиялар үнемі қолданылған деуге болады, себебі оқыту дегеніміз  --  ақпаратты оқытушыдан тәлімгерге немесе оқушыға жеткізу. В.Апатова, В.Глушковтың берген анықтамасын жоққа шығармай, оны нақтылай түседі: <<Ақпаратгық технология дегеніміз  --  ақпаратты өндеу үрдісі арқылы жүзеге асатын құралдар мен әдістер жиынтығы>>.
3-мәтін
Қуанышбек пен Забира үш баласын жақсы шаңырақта тірбиелігісі келеді. Ол үшін жақсы дәстүрлерді бұзбай ұстауға тырысады. Отбасында туған күн әрдайым тойлану керек. Үйге қонақ шақырып, қазақ дастарқанын даярлауды балаларына үйретеді. Өздері де сыйластық сақтауды дәстүр қылған. Бұл отбасында жексенбі сайын қонақ шақыру, оларды күту дістүрі қалыптасқан. Сенбі күні кешке әке-шешесімен, балаларымен отбасылық сұхбат құрып, кітап оқиды. Теледидар, радио арқылы жаңалықтарымен танысады. Алыс-жақындағы туыстармен хабарласады. Қуанышбек өзі де, балалары да компьютерді меңгерген. Ғылым мен техника жаңалықтарын отбасында үнемі айтып отыру, мүмкін болса қолдану  -  отбасы өмірін сәнді ете түседі. Жақсы дәстүр  -  отбасының шаңыраққа айналуына тірек болады. 

4-мәтін
* Ішуге бір нәрсе алдырайық.
* Мен көк шай ішемін.
* Мен балмұздақ жегім келеді.
* Коктейль ішейік
* Екі бутерброд әкеліңізші.
* Сіздерде десертке не бар ?
* Екі кісіге джем салынған құймақ әкеліңізші.
* Интернет-кафеде кездесеміз.
* Сенің жеке e-mailiң бар ма?
* Интернет істеп тұр ма?
* Мен бос уақытымды сонда өткіземін.
* Сен олардың сайтын көрдің бе ?
* Интернетпен зат сатып алуға да болады ?
* Ғаламтор арқылы адамдар танысады.
* Басқа елдердегі достарыммен хат жазысамын.
* Мен скайп арқылы ағаммен сөйлесемін.
* Қызықты ақпараттарды интернет арқылы тауып алуға болады. 

4-тапсырма. Стиль түрлеріне газет-жорналдардан, ғылыми еңбектерден, көркем әдебиеттен мысалдар келтіріңіз.

5-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
	Компьютер как управляющее устройство. Температура воздуха или тела человека, скорость автомобиля, сила электрического тока, цвет листвы, - короче, всё, что измеряется, может быть закодировано в виде электрических сигналов. Для этого используют специальные приборы  -  датчики (измерительные преобразователи). Информацию от датчиков компьютер может обработать по заданной программе и выдать нужные команды. Например, в больнице компьютер <<следит>> за состоянием тяжело больного человека, у которого в любую минуту может произойти ухудшение здоровья. Компьютер получает электрические сигналы, информирующие о сердечной деятельности человека, о работе его мозга, о дыхании и о состоянии других систем организма. И если программа компьютера обнаружить, что опасно меняются свойства этих показателей жизнедеятельности  -  компьютер мгновенно даст сигнал тревоги. А если программой предусмотрено, то ещё до прибытия врачей компьютер поможет сам: даст больному кислород.

              *		  *		*
Бай ма әлде кедей ме?
Бірде ауқатты отбасының иесі өзінің кішкентай ұлын адамдардың қаншалықты кедей тұратынын көрсету үшін ауылға апармақ болып ниеттенді. Олар ауылдағы сіңірі шыққан бір тақыр кедейдің үйінде бір күн, бір түн болады. Үйіне қайтып оралған кезде, әкесі баласынан:
- Саяхат саған ұнады ма?  -  деп сұрайды ғой.
- Әке, бұл бір керемет саяхат балды!
- Сен адамдардың қаншалықты кедей тұратынын көзіңмен көрдің ғой?
- Иә.
- Осыдан не түйдің?
- Сонда ұлы:
- Біздің үйде бір ит бар, ал оларда төртеу екен. Біздің бақшаның ортасында бассейн бар, ал оларда шеті көрінетін арық бар. Біз бақшамызды шаммен жарықтандырамыз, ал оларға көктен жұлдыздар жымыңдайды. Біздің үйдің артқы ауласында патио, ал оларда кең көкжиек бар, - депті.
- Баласының жауабынан кейін әкесінің үні өшті.
- Бұл адамдардың қаншалықты бай екенін көрсеткеніңе рақмет, әке. Өмірде бәрі өзіңді қоршаған әлемге қандай көзқараспен қарауыңа байланысты екен. Достарың мен отбасыңның ортасында сүйіспеншілікке бөленіп, денсаулығың болып, көңіл күйің көтеріңкі, өмірге деген көзқарасыңыз оң болса, барлығына да қол жеткізуге болады!  -  дегенді де ұлы қосып қойды.
Бірақ жоғарыда аты аталғандарды сатып алу мүмкін емес. Жалпы кез келген материалдық құндылыққа қол жеткізуге, тіпті оларды болашаққа да артығымен дайындауға болады.
Бірақ жан дүниеңіз рухани байлықтан ада болса, онда сізде ештеңе де болмағаны.

№9 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
* Компьютер қандай салаларда қолданылады?
* Қазіргі заманғы компьютерлер ақпараттың қандай түрлерімен жұмыс істей алады?
* Компьютерлер әдетте қандай есептеу жүйесінде жұмыс істейді?

Практикалық сабақ №10
Компьютерге күтім жасау ережелері және қауіпсіздік техникасы. Ресми іс-қағаздар стилі. 

Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №10
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Компьютердің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етуге оған күтім жасау ережелері;
* Ресми ісқағаздар стиліне ісқағаздары, заң құжаттарының тілі, олардың атқаратын міндеті іс-тәжірибеде маңызды мәліметтерді хабарлау, нақты жөн көрсету.

Әдістемелік нұсқау
Компьютерге күтім жасау ережелері және қауіпсіздік техникасы
Компьютердің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етуге оған күтім жасау ережелері көмектеседі: 
- компьютерді орналастыратын орын таңдау кезінде оның жылыту радиаторлары жанында қызып кетуі мүмкін екенін есте ұстаңыз; 
- мониторды күн сәулесі бейне бетке тікелей түспейтіндей етіп орналастырыңыз;
- монитор бейне бетін арнайы ерітінділермен және арнайы шүберектермен сүртіп отырыңыз;
- тінтуірдің жұмыс бетін шаң-тозаңнан үнемі тазартып отырыңыз;
- компьютер тұрған жайды күн сайын жинастырып отырыңыз. Аппараттармен, кабельдермен және мониторлармен жұмыс істеу кезіндегі абайсыздық электр тогынан зардап шегуге әкеп соқтырып, жабдықтарды күйдіріп жіберуі мүмкін. 
Сондықтан:- жалғаушы кабельдердің ажыратқыштарын қолмен ұстауға;- қоректендіру сымдарына және жерге қосу құрылғыларына қол тигізуге;- бейне бетке және монитор мен пернетақтаның сырт жағына қол тигізуге;- монитор мен пернетақтаға диск, дәптер, кітап сияқты заттарды қоюға;- дымқыл киіммен және су қолмен жұмыс істеуге қатаң тыйым салынады.Күйген иіс шыққан жағдайда жұмысты дереу тоқтатып, құрылғыларды сөндіріп, техникалық қолдау орталығына жүгіну қажет.
Жұмысты бастамас бұрын, жұмыс орнында көзге көрінетін ақаулар жоқтығына көз жеткізіп алыңыз, көру сызығы бейне беттің ортасына келетіндей, пернетақтаны еңкеймей пайдаланып, бейне бетке шығарылатын ақпаратты оңай қабылдауға ыңғайлы болатындай етіп орналасыңыз. Монитор мен пернетақтаны биіктігі бойынша дұрыс орналастырудың маңызы зор. Монитор ыңғайсыз тұрған жағдайда арқа және мойын бұлшық еттеріне салмақ түсуі салдарынан бас ауыруы мүмкін. Қарапайым бір қағида бар: монитордың жоғарғы шеті көзбен бір деңгейде болуы, ал осы деңгей мен бейне беттің орталығы арасындағы бұрыш 15 градусты құрауы тиіс (1.3-сурет).

1. Арқаңызды тік ұстаңыз. Ежелгі кеңес: құныспай тік отырыңыз деген осы жерде орынды!
2. Иықтарыңызды бос ұстаңыз, шынтақтарыңыз тікбұрыш жасап бүгілген болсын. 
3. Басыңызды сәл алдыға еңкейтіп тік ұстаңыз. 
4. Арақашықтықты сақтаңыз. Көз бен монитор бейне беті арасындағы қашықтық 70 см-ден аз болмауы тиіс. Басқаша айтсақ, сіз қолыңызды алдыға созып, бейне бетке әрең жетуіңіз тиіс. 
5. Орындығыңыздың отырғышы жұмсақ болуы, тізелеріңіз тікбұрыш жасап бүгіліп, табандарыңыз жерге толықтай тіреліп тұруы тиіс.
Тінтуірмен жұмыс істеу кезінде:
Білек түзу болуы тиіс. Ешқашан да үстелдің үстінде білегіңізге сүйенбеңіз. Білек буындарын бүкпеңіз: ол табиғи қалпында болуы тиіс.
- Тінтуірді күш салып қыспаңыз. Бұл бұлшық еттеріңіздің қажетсіз ширығуына әкеп соғады. 
- Тінтуірмен жұмыс істегенде қолыңызды түгелдей созбаңыз. Тінтуірді еркін қозғалту үшін жеткілікті бос орын болуы тиіс.Компьютер алдында күніне 5 сағаттан артық жұмыс істеуге болмайды. Монитор алдында жұмыс істеген кезде ересек адамдар әр 1 сағат, ал балалар жарты сағат сайын үзіліс жасап отыруы тиіс.
Үзіліс кезінде көзіңізді тынықтырып, шаршағаныңызды басуға арналған жаттығулар жасап отырған жөн: 
1. Монитордан теріс қараңыз да, көзіңізді жұмып, ашпай тұрып, 10 рет жылдам көзіңізді қысыңыз. Көзіңізді едәуір үлкен жиілікпен және амплитудамен ашуға тырысып, 10 рет жақсылап көзіңізді жыпылықтатыңыз. Ең соңында, қатты таңғалғандағыдай, 10 рет көзіңізді кең ашып, қабағыңызды түйіңіз. 
2. Саусақтарыңызға жылу тарайтындай етіп, алақаныңызды күшпен ысқылаңыз. Саусақ ұштарымен көздеріңіздің жанында шекеңізді дөңгелете уқалаңыз. Бұлай еткенде оң қолыңыздың саусақтары сағат тілі бағытымен, ал сол қолыңыздың саусақтары оған қарсы қозғалуы тиіс. Жартылай жабық қабақтарыңызды еркін ұстаңыз. Бұл жаттығулар кешені көзге <<қызмет ететін>> бұлшық еттер мен тамырларға әсер етеді. 
3. Тағы бір тиімді жаттығулар кешені мынадай: Терезеге қараңыз. Арқаңыз бен мойныңызды бос ұстап, көз көрер қашықтықтағы ең бір алыс нүктеге қараңыз. Терең тыныс алып, назарыңызды мұрныңыздың ұшына аударыңыз. Тыныс алып, тағы да алыс нүктеге көз қадаңыз. Тағы да тыныс алып, қайтадан қабағыңыздың арасына қараңыз. 
4. Қабақтарыңызды жартылай жауып, көздеріңізді жаймен айналдырыңыз. Алдымен бір жаққа, содан соң басқа жаққа қарай бес-бестен толық айналым жасаңыз. Осы жаттығуды 30 секунд бойы орындаңыз. 
5. Басыңызды оңға, солға, жоғары, төмен айналдырыңыз. Бірнеше айналым жасаңыз. 
6. Әдемі бір суретке немесе терезе сыртындағы көрініске байыппен назар аударыңыз. Көзіңізді 10-20 секундқа жабыңыз. Ойша суреттің ішіне кіріңіз. Басында рама шеңберіне салынған көріністерді көзіңізге елестетіп, содан соң раманы ысырып тастап, сол жаққа серуенге аттаныңыз. Осы бір жақта өзіңіздің жаныңызға жайлы мекен тауып алып, сол жерге жайғасыңыз. Денеңізді еркін ұстап, жақсы тыныққаныңызды сезініңіз.

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
қауіпсіздік техникасы  - техника безопасности
жылыту радиаторлары  -  отопительные радиотары
қызып кету  -  перегреться
күн сәулесі  -  лучи солнца
монитор бейне беті  -  экран монитора
арнайы ерітінділер  -  специальные растворы
арнайы шүберектер  -  специальные тряпки
сүртіп отырыңыз  -  вытирайте  тінтуірдің жұмыс беті  -  рабочая поверхность мышки
шаң-тозаңнан  -  от пыли
тазартып отырыңыз  -  очищайте
электр тогынан зардап шегуге  -  пострадать от электрических тогов
кабельдердің ажыратқыштары  -  выключатели кабелей
қолмен ұстауға  -  держать руками
қоректендіру сымдары  -  питательные проволоки
пернетақтаның сырт жағы  -  внешняя сторона клавиатура
қол тигізуге  -  трогать руками
дымқыл киіммен  - мокрой одеждой
су қолмен жұмыс істеу   -  работать мокрыми руками

қатаң тыйым салынады  -  строго запрещается
күйген иіс  -  запах загара
жұмысты дереу тоқтату  -  немедленно остоновить работу
құрылғыларды сөндіру  -  выключить устройства
техникалық қолдау орталығына жүгіну қажет  -  надо обратиться к   центру технической поддрежки
жұмысты бастамас бұрын  -  прежде чем начать работу
жұмыс орнында  -  на рабочем месте
көз жеткізіп алыңыз  - убедитесь, 
пернетақтаны еңкеймей пайдаланыңыз  -  используйте клавиатуру не наклоняясь
арқаңызды тік ұстаңыз  -  держите спину прямо
иықтарыңызды бос ұстаңыз  -  расслабьте плечи
шынтақтарыңыз бүгілген болсын  -  логти дожны быть нагнутым
басыңызды сәл алдыға еңкейтіп тік ұстаңыз  -  держите голову чуть наклоняя вперед
арақашықтықты сақтаңыз  -  соблюдайте расстояние


                                       
                  Ресми ісқағаздар стилі
                                       
Ресми ісқағаздар стиліне ісқағаздары, заң құжаттарының тілі жатады. Олардың атқаратын міндеті іс-тәжірибеде маңызды мәліметтерді хабарлау, нақты жөн көрсету. 
Ісқағаздар стиліне әртүрлі мекемелерде, кәсіпорындарда, ұйымдарда жүргізілетін жазу үлгілері жатады. Ол форманың түрлі үлгілері болады. Ісқағаздарының әрқайсысының бұрыннан белгілі бірыңғай сөздері мен сөйлем үлгілері болады. Ісқағаздары сол үлгі бойынша жазылады. 
Ресми стильдің көлемі, мазмұны және жазылу формасы жағынан ісқағаздарынан біраз ерекшелігі бар. Ресми ісқағаздары белгілі бір қалыпқа (штампқа) түсіп отырады, онда сөз қолданысы ерекше болады. Ресми стильде көбіне заң, жарғы, үкімет органдарының қаулылары, халықаралық шарт, келісім, дипломатиялық нота, үкімет хабарлары жазылады. 
	
  Өтініш

Өтініш  -  құжаттың ең көп тараған түрі. Жеке тұлғалардың басшыларға, мемлекеттік органдарға қандай да бір өтінішінен тұрады. Ісқағаздарын жүргізудің негізгі ережелерін сақтай отырып, еркін түрде жасалады. Мынадай жағдайларда өтініш жазылады:
* академиялық демалыс сұрау;
* шетелге оқуға кетуге байланысты уақытынан бұрын сессия тапсыру;
* жұмысқа қабылдау;
* басқа жұмысқа ауыстыру;
* кезектен тыс демалыс сұрау;
* материалдық көмек сұрау;
* пәтер бөлу;
* жалақыны көтеру туралы өтініш айту және т.б.


Үлгі							<<Тұран>> университетінің ректоры,
           								э.ғ.д., профессор А.Р.Алшановқа
   Экономика факультетінің 
                    <<Ақпараттық жүйе>> мамандығының 
              2-курс студенті Мырзатаев Эльдардан
                                       
                                                      Өтініш

Денсаулығыма байланысты жазғы емтихан сессиясын уақытынан бұрын тапсыруға рұқсат беруіңізді өтінемін. Денсаулығым туралы анықтаманы қоса ұсынып отырмын.

15-наурыз, 2011 ж.				


				Түсініктеме

Түсіндірме  -  қандай да бір оқиғаның, жеке адамдардың әрекеттерінің себептерін түсіндіретін құжат. 

Үлгі							<<Тұран>> университетінің ректоры,
           								э.ғ.д., профессор А.Р.Алшановқа
   Экономика факультетінің 
                    <<Ақпараттық жүйе>> мамандығының 
              2-курс студенті Мырзатаев Эльдардан
                                       
                                       
                            Түсініктеме
                                       
Менің 2011 жылдың 15-18 қазан аралығында сабаққа келмеу себебім, 2011 жылы 14-20 қазан аралығында Астана қаласында өткен <<Орта Азия аймағындағы интеграция үрдісі>> атты конференцияға қатыстым. 
Конференцияға қатысқаным туралы анықтаманы қоса ұсынып отырмын. 

21.10.12									қолы


1-тапсырма. Орыс тіліне аударыңыз.


                               Өмірбаян
                                       
Мен, Қуанышбекова Айжан Нұржанқызы, 1994 жылы мамыр айының 6 жұлдызында Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы, Ақсуат ауылында дүниеге келдім. Ұлтым  -  қазақ.
Әкем  -  Оралбаев Нұржан Қуанышбекұлы, 1963 жылы Семей қаласында дүниеге келген, мектепте тәрбие ісінің меңгерушісі. 
Анам  -  Әлімжанова Жанна Тұрартайқызы, 1962 жылы Семей қаласында дүниеге келген. Ол информатика пәнінің мұғалімі.
Өзім, 2000 жылы А.Байтұрсынұлы атындағы орта мектептің алғаш есігін аштым. Аудандық информатика, математика, физика пәнінен өткен олимпиадалардың жеңімпаздарымын. Облыстық корреспонденттік <<Дарын>> олимпиадасына математика пәнінен қатысып, жүлделі орынға ие болдым. Аудандық <<Болашақ>> жастар ұйымын басқардым. Мектепті 2011 жылы <<Алтын белгіге>> бітірдім. Қазіргі таңда осы оқу орнында білімімді шыңдаудамын. 
Қосымша мәліметтер: қазақ, орыс, ағылшын, түрік (сөздік қолдану арқылы) корей (сөздік қолдану) арқылы тілдерін білемін. 
ЭЕМ  бағдарламаларын арнайы курстан өту арқылы меңгердім. 
Мекенжайым: Алматы қаласы, Айнабұлақ-2 ықшам ауданы, 66 үй, 26-пәтер.
2-тапсырма. Жоғарыдағы үлгі бойынша өтініш, түсініктеме, өмірбаян, жазыңыз. 
                                       
3-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз. 
	Виртуальная реальность. Современная техника позволяет создавать иллюзию окружающего мира, используя особые приспособления (специальные перчатки,  шлем, одежду). Они снабжены датчиками и подсоединены к компьютеру. И он создаёт такие картины, что человеку кажется  -  всё это существует на самом деле, Всё это  -  реальность. 
	 Простой пример  -  тренажёр: руль, педали и экран, на котором видна дорога, где происходят разные события. Человек <<ведёт>> автомобиль по этой дороге ( или самолёт в небе, если программа другая). Компьютер улавливает все ошибки управления и показывает, что при этом может случиться. Так можно <<пережить>> самые разные <<аварии>> и научиться избегать их, с успехом выходить из самых сложных и опасных ситуаций. 

                              Мінездеме
Ізгілік Байдрахманұлы Нағиев, 1975 жылы Ақтөбе облысы, Шалқар ауданында туылған. Мамандығы: бағдарламашы, Интернет маманы.2002 жылдан бастап бағдарламашы мамандығын игеріп, Интернет жүйесінде сайт жасау, техникалық қолдау қызметтерімен айналыса бастады. Алғашқы ашылған  (http://tor.kz,http://nur.kz, http://al-islam.kz)  т.б қазақша сайттардың авторы және үйлестірушісі. 2008 жылдан бастап <<Қазақ Интернеті>> қоғамдық бірлестігінің техникалық директоры болып қызмет атқарады.
Бүкіләлемдік байланыс құралы Интернет арқылы Қазақстан мемлекеті туралы кеңінен информациялық мағлұмат беру, қазақ тілінде сайттар дайындау және Интернетте орналастыру, техникалық қызмет көрсету. олардың жұмысын жолға қою және даму проблемаларын зерттеу арқылы қазақтілді Интернет-кеңістігін қалыптастыру, халқымыздың рухани, мәдени, әдеби һәм өркениетті дамуына үлес қосу, заман талабына ілесе отырып, бүкіләлемдік желінің көмегімен жас жеткіншектерден бастап еліміздің әр азаматына ұлттық мүдде тұрғысынан қызмет ету, CD дискілер және танымдық программалар жасау қызметтерімен тұрақты түрде айналысады.
2009 жылдан бастап <<Қаламгер ТЕН>> ЖШС мекемесінің директоры қызметінде. <<Егемен Қазақстан>> газеті, <<Ана тілі>> газеті, <<Нұр Астана>> газеті, <<Жас қазақ үні>> газеті, <<Дала мен қала>> газеті, <<Үшқиян>> газеті және т.б сияқты қазақтілді белгілі басылымдардың Интернеттегі тұрақты жұмысын қамтамасыз етіп, ақпараттық, мәдени, ғылыми жобалармен айналысуда.

№10 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
Сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Компьютерге күтім жасаудың негізгі ережелерін атаңыз.
2. Компьютерде жұмыс істеу ережелерін атаңыз.
3. Ересек адамға компьютер алдында күніне қанша уақыт жұмыс істеуге рұқсат етіледі?
4. Компьютерде жұмыс істеу кезінде қашан үзіліс жасау қажет?
5. Көз бен монитор бейне беті арасындағы қашықтық қандай болуы тиіс?
6. Компьютер алдында қалай дұрыс отыру қажет?
7. Компьютермен жұмыс істеу кезінде жасауға болатын көзді тынықтыруға және шаршағанды басуға арналған қандай жаттығуларды білесіз?

Практикалық сабақ №11
Ақпараттың өлшем бірліктері. Сөзжасам.
Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №11
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* лексикалық мәтінге сипаттама беру;
* грамматикадан өткенді қайталау, тапсырмаларды орындау;

Әдістемелік нұсқау
             Ақпараттың өлшем бірліктері
                                       
Қазіргі заманғы компьютерлер сандық, мәтіндік, сызбалық, дыбыстық және бейнеақпаратпен жұмыс істей алады. Ақпараттың осы бес түрі бір сөзбен мультимедиа деп, осы бес түрлі ақпаратпен жұмыс істеуге қабілетті компьютер мультимедиалық деп аталады. Компьютер кез келген ақпарат түрін сандық пішімге ауыстырады. Компьютерге енгізу кезінде әрбір әріп белгілі санмен таңбаланады, ал сыртқы құрылғыларға (басып шығарғыш немесе бейне бетке) шығару кезінде адам қабылдай алу үшін осы сандар бойынша әріптер кескінделеді. Әріптер жиынтығы мен сандар арасындағы сәйкестік нышандарды кодтау деп аталады. Компьютердегі ақпарат бірлігі бір бит, яғни екілік разряд болып табылады, ол 0 немесе 1 мәндерін қабылдай алады (<<иә>> және <<жоқ>>, <<+>> және << - >>, <<сигнал бар>> және <<сигнал жоқ>>). Әдетте компьютерлердің әмірлері жекелеген биттермен емес, бірден сегіз битпен жұмыс істейді. Тізбекті сегіз бит байтты құрайды. Бір байтта 256 мүмкін нышанның біреуінің мәнін кодпен жазуға болады. Бұдан гөрі үлкенірек ақпарат бірліктері килобайт (Кбайт)  -  1024 байт; мегабайт (Мбайт)  -  1024 Кбайт және 1024 Мбайтқа тең гигабайт болып табылады. 
Компьютердегі сандардың барлығы адамдар үйреніп қалғандай он санның емес, нөл мен бір санының көмегімен ұсынылады. Басқаша айтар болсақ, компьютерлер екілік есептеу жүйесінде жұмыс істейді. Сандарды компьютерге енгізіп, шығаруды адамдар үшін үйреншікті болып табылатын ондық жүйеде де жүзеге асыруға болады, қажетті түрлендірулердің барлығын компьютердегі бағдарламалар атқарады.

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
ақпараттың өлшем бірліктері  -  единицы измерения информации
қазіргі заманғы компьютерлер  -  современные компьютеры
сандық  -  цифровой
мәтіндік  -  текстовой

сызбалық  -  графический
дыбыстық  -  звуковой
бейнеақпарат  -  видеоинформация
сыртқы құрылғылар  -  внешние устройства
әріптер кескінделеді  -  изображение букв



                                       
                               Сөзжасам
                      (Словообразование)
	Сөзжасам  -  тіл білімінің жеке саласы. Сөзжасам  -  атау (номинация) жасау қызметін жүзеге асырады. 
	Қазақ тілінің қазіргі кезде әбден қалыптасқан сөзжасам жүйесі бар, ол  -  әрине ұзақ уақыттағы дамудың нәтижесі. Тіліміздің сөзжасам жүйесінің негізі көне түркі тілінен басталып, содан бері дамып, толығып, күрделеніп, сұрыпталып, қазіргі жүйелі дәрежеге жеткен.
	Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бері қарай қолданылып әбден орныққан, қалыптасқан сөзжасамның негізгі үш тәсілі бар: 
* синтетикалық тәсіл;
* аналитикалық тәсіл;
* лексика-семантикалық тәсіл.

1-тапсырма. Төмендегі жұрнақтармен зат есімдер жасаңыз.
                       -ғар,/-гер, -қар/-кер
Іс, жауын, тәлім, зер, дәрі, заң, бал, қызмет, талап, саясат, мұра.

2-тапсырма. Төмендегі жұрнақтармен зат есімдер жасаңыз.
               -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік
Бас, оқу, мемлекет, мәтін, сызба, дыбыс, ақпарат, сан,мультимедия, тәжірибе, компьютер.

3-тапсырма. Төмендегі сөздердің қандай тәсілмен жасалғанын анықтаңыз.
Пернетақта, телекөпір, ғаламтор, пікірталас, телекөрермен, жолдорба, баспасөз, бағдаржол, шартбелгі, дыбысбейнелеуіш, құлаққап. 

4-тапсырма. Сұхбатты рөлге бөліп  оқыңыз.
* Қызықты ақпараттарды интернет арқылы тауып алуға болады.
* Маған үйретші.
* Міне, интернетке қосылдық. Сенің почтаң қай порталда болсын: kz әлде comда ма ?
* Мынау  -  сенің адресің, пароліңді ұмытпа.
* Қазір біреуге хат жазып, почтаның қалай істейтінін тексеруге болады. Жақсы болды, бәрі істеп тұр!
* Ал мен өз достарым мен сыныптастарымның адрестерін қалай білем?
* Көріп тұрсың ба, сенің жәшігіңде <<Менің әлемім>> деген сілтеме бар. Кіресің де, тіркелесің. <<Білімі>> деген бөлімді толтырасың. Міне сенің  мектебіңдегі оқығандардың бәрі.! 
* Кейбір суреттің астында қызыл плашка жанып-сөніп тұр. Бұл не?
* Олар қазір сайтта, біз олармен хабарласа аламыз. 
* Әрине, Сенің суретіңді де орналастырайық. 
*  Түсіндірші, суретті ұялы телефоннан компьютерге қалай көшіруге болады?
* Bluetooth не USB-сымын пайдаланыңыз.
* Рахмет саған! Хатты жібердім, енді жауабын асыға күтіп отырмын.
* Шын мәнінде, бұл өте оңай. Ертең келіп, почтаңды тексереміз. 

5-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
Искусственный интеллект. Интеллект (от латинского слова, означающего <<знание>>, <<рассудок>>)  -  это разум, способность мыслить. Компьютер разума не имеет. Но можно составить такую программу, что машина будет воспринимать человеческий голос ( а не только сигналы от клавиатуры или мыши). Будет самостоятельно <<распозновать>> предметы, <<самообучаться>> и т.п. Когда разрабатывают такие компьютерные системы, говорят о создании искусственного интеллекта.


                       *		*		*
                            Тәкәппарлық
Вениямин Франклин деген даңқты білім иесі, Америка жұртының кісісі, он сегіздегі жас күнінде, Медера деген қаланың бір қарт адамына қонақ болып, шығар уақытта қарт ішкі бір есіктен шығарып салуға алып келіпті. Франклин бұл кісіге келе жатып, алдында не барын аңғармай, есікке жақындағанда қарт дауыстапты:
* Еңкей, еңкей, - деп.
Сүйдегенше болмай, есік аласа екен, маңдайшасына Франклин маңдайымен тарс ете түсіпті. Сонда қарт күліп айтты дейді:
- Бұл кішкентай реніш сізге екіншіде ақыл болар; ұмытпағайсың, сен жассың, өмірің алдыңда, басыңды тым жоғары ұстамай, төмен иіңкіреп жүрсең, мұнан да артық неше соққылардан құтыларсың.
Бұл сөзді Франклин сексен жасқа келгенше ұмытпай, әрдайым айтушы еді:
- Сол қарттың ақылы маған көп пайда болды және көзіммен көрдім, басын жоғары көтерген тәкәппарлардың нешеуінің әлек болғанын, - дейді.

№11 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Сұрақтарға жауап беріңіз.
* Қандай компьютер мультимедиалық деп аталады?
2. Ақпараттың өлшем бірліктерін көрсетіңіз.
3. Ақпараттың ең үлкен және ең кіші бірлігін атаңыз.

Практикалық сабақ №12
Компьютердің құрамына кіретін құрылғылар. Сөзжасамның тәсілдері.
Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №12
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
* Компьютердің құрмына кіретін құрылғыларға сипаттама беру;
* Сөзжасам тәсілдерін анықтау, берілген тапсырмаларды орындау.

Әдістемелік нұсқау
Компьютердің құрамына кіретін негізгі құрылғылар
Компьютер  -  бұл бір ғана аспап емес, сыртқы және ішкі, негізгі және қосымша түрлі құрылғылардың жиынтығы (1.2-сурет).
IBM PC негізгі құрылғыларына жүйелік қорап, монитор, пернетақта, тінтуір жатады. Қосымша немесе шеткері құрылғыларды бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады:
- ақпаратты енгізу құрылғылары (мәтіналғы (сканер), дигитайзер, сандық фотокамера, сызбалық планшет);
- ақпаратты шығару құрылғылары (басып шығарғыш (принтер), плоттер);- енгізу және шығару қызметтерін бірге атқаратын құрылғылар (модем, дыбыстық бейімдеуіш, желілік бейімдеуіш). 
Жүйелік қорап компьютердің негізгі тораптарын қамтиды:- жүйелік (аналық) тақша;
- процессор;
- оперативті жады;
- тұрғылықты диск;
- алмалы дискілермен жұмыс істеуге арналған диск жетегі;
- CD және DVD диск жетектері;
- бейнесызбалық бейімдеуіш;
- дыбыстауыш (дыбыстық бейімдеуіш);
- желілік тақша;
- енгізу-шығару порттары (ажыратқыштар);
- қоректендіру блогы. 



Аналық тақша  -  компьютердің барлық құрылғыларын бір-бірімен байланыстырып отырады. Оның жазық бетінде процессор, есте сақтайтын оперативті құрылғы  (оперативті жады) орналасқан. 
Процессор  -  ақпаратты өңдеп, копьютердің барлық қалған бөліктерін басқарады. Басқаша айтқанда, өте үлкен интегралды микросхема ретіндегі копьютердің <<миы>>.
Жылдамәрекеттілік  -  процессордың ең маңызды сапасы. Қазіргі микросхемалар  секундына миллиардталған оңай операцияларды орындайды. Процессор оперативті жадыдағы өңделген ақпаратты қабылдайды. Процессор оперативті жадымен үздіксіз байланыста болады. 
Оперативті жады  -  микросхема жиынтығынан тұрады. Оперативтегі жадыдағы ұяшықтарда ақпарат электрлі қуат көзі кодталады. Бірақ компьютерді өшіргенде қуат көзі өшеді. 
Жад сыйымдылығы  -  ең көп ақпаратты сақтайтын құрылғы. Сыйымдылық байтпен өлшенеді. 
Ақпаратты енгізу және шығару.  Қодталған ақпаратты шығарып, қайта кіргізу үшін әртүрлі техникалық құрылғылар болады. 
Пернетақта  -   түймешелерді баса отырып, компьютерге мәтін жазылады. Басқа түймешелер компьютердің басқа жұмыстарын басқарады. Бағдаржолмен экранда бар әртүрлі шартбелгілерді ашып-жауып алуға болады. 

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
жүйелік қорап   -  системный блок
ақпаратты енгізу құрылғылары   -  устройства для ввода информации
мәтіналғы  -  сканер
сызбалық планшет  -  графический планшет
ақпаратты шығару құрылғылары  -  устройства для извлечения информации
дыбыстық бейімдеуіш  -  звуковой адаптер
желілік бейімдеуіш  -  сетевой адаптер
негізгі тораптары   -  основной узел
жүйелік (аналық) тақша  - системный (материнская) плата
оперативті жады  -  оперативная память
тұрғылықты диск  -  жесткий диск
CD және DVD диск жетектері  -  CD және DVD дисковые проводники

бейнесызбалық бейімдеуіш  -  видеографический адаптер
желілік тақша  -  сетевая плата
енгізу-шығару порттары (ажыратқыштар)  -  ввод-вывод портов
қоректендіру блогы  -  питательный блок
қоржын  - папка
пернетақта  -  клавиатура	
жазғы  - принтер
бағдаржол  -  курсор
шартбелгі- значок
алмалы табақша- съемный диск
біріктіруші  -  сумматор
басылым  -  версия
мәзір  -  меню
ұяшық  -  ячейка
қуат көзі  -  заряд
қоректендіру блогы


1-тапсырма. Қазақша атауын жаттаңыз. 
Қоржын  (папка)  -  компьютерлік қоржын мәліметтерді жинау мақсатында қызмет етеді. 
Пернетақта (клавиатура)  -  мәліметтерді ЭЕМ-ге енгізуге арналған құрылғы, сонымен қатар командылық операциялардың орындалуын басқарады.
Тінтуір (мыш)  -  дисплей экранындағы сілтеме көрсеткіш қалпын өңдеуге арналған құрылғы.
Жазғы (принтер)  -  информацияны баспаға шығару құрылғысы.
Сүзгі (фильтр)  -  айқындалмаған мәліметтерді деректер базасына енгізбейтін бағдарлама; кестелермен жұмыс істеу барысында фильтр көмегімен критерий арқылы анықталған мәліметтер ғана бөлініп шығарылады. 
Жад (память)  -  деректерді қабылдауға, сақтауға арналған ЭЕМ-нің функционалдық бөлігі. 

2-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
Компьютер  -  это машина для оброботки информации, в том числе для вычеслений. Слово <<компьютер>> произошло от латинского слово, означающего <<считаю>>. Другое название компьютера  -  электронно-вычеслительная машина (ЭВМ). Компьютеры играют огромную роль во всех областях жизни: от детских игр до полетов в космос. Есть много видов компьютеров. Самый известный  -  персональный компьютер. 

3-тапсырма. Берілген сөз бен сөз тіркестерінің дұрыс жазылуына назар аударыңыз. Жатқа жазыңыз. 
Пернетақта, жад, интернет жүйесі, өрмекші тор, өңдеу, қолайлы жағдай, дүниежүзілік, қолтетік, қоржын, жазғы, компьютерлік желі, ақпараттық технология жетістіктері, біртұтас ақпараттық кеңістік, желілер жиынтығы, пайдаланушылардың саны, ақпараттар сақталады, электрондық пошта, хабарды жедел жеткізеді, қызмет құны, гипермәтіндік сілтеме, бейнелік мәлімет.


                  СӨЗ ТІРКЕСІ МОДЕЛЬДЕРІ
компьютерлік жады
жады

				
	
                                     
пернетақтаны басу
пернетақта

				    

файлды сақтау
сақтау

				


мәліметті өшіру
өшіру

				

жұмыс үстелі

жұмыс үстеліне қою
				

                                       
тінтпені жылжыту
тінтпе
              
	

ақпарат алмасу
ақпарат

	

көшірме жасау
көшірме



4-тапсырма. Сөз тіркестерінен сөйлем құраңыз. 

					сақтау
				
Құжатты 			                   көшіру 
 					қиып алу
			      		өзгерту

						қосу
				
Компьютерді  			                   өшіру
 						қиып алу			      		
						меңгеру
                   Сөзжасамның тәсілдері
	
* Түркі тілдері, соның ішінде қазақ тілі  қосымшалы тілдер болғандықтан, синтетикалық тәсіл біздің тілімізде туынды сөз жасауда үлкен қызмет атқарады. Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасаудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл тәсіл арқылы туынды сөз жасау үшін, оған екітілдік бірліктің қатысуы керек:
- лексикалық мағыналы сөз;
- сөзжасамдық жұрнақ. 
Лексикалық бірлік  туынды сөздің мағынасына арқау болады, сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер қатысады. 
Синтетикалық сөзжасамда жұрнақ негізгі мүше болып саналады. Яғни туынды түбір негіз сөзден сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалады.  Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер туынды түбір деп аталады. 
Мысалы, өнім, 
* Аналитикалық тәсілде екі сөз бір-бірімен тіркесіп, жаңа лексикалық мағыналы сөз жасайды. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөз күрделі сөз деп аталады. Бірақ күрделі сөзде олардың әрқайсысының өзінің жеке тұрғандығы мәнін сақтамай, біртұтас мәнге көшеді. Мысалы, өнеркәсіп, теміржол, қызыл ала т.б.
* Лексика-семантикалық тәсілде сөздің құрамы, тұлғасы ешбір өзгеріске түспейді, өзгеріс тек сөздің мағынасында ғана болады. Сөз дыбыстық, морфемдік құрамын сақтай отырып, тілдегі бұрынғы қолданып жүрген мағынасының үстіне жаңа мағынасында да қолданыла бастайды. Сөздің тек мағынасында өзгеріс болғандықтан, бұл тәсіл лексика-семантикалық тәсіл деп аталады. Мысалы,
* Ақ -  адал мағынасын береді. Мысалы, Ақ  жүрген адам азбас.
* Ақ  - сүт, айран, қатық, қымыз, шұбат сияқты тағамдар. Мысалы, Ұлжанның күз уақытында Зере мен балаларға әзірлеп отыратын ағы осы болатын.
* Ақ  - ақиқат, шындық. Мысалы, Жұмыр басты пендеге  -  өлім ақ. 

5-тапсырма. Төмендегі сөздердің сөзжасамның қандай жолымен жасалғанына мән беріңіздер. 
Пернетақта, интернет жүйесі, өрмекші тор, дүниежүзілік, қолтетік, қоржын, компьютерлік желі, ақпараттық технология, біртұтас, электрондық пошта, қызмет құны, гипермәтіндік сілтеме, бейнелік мәлімет, қоржын, бағдаржол,  шартбелгі, алмалы табақша, біріктіруші, басылым, ұяшық, қуат көзі.

№12 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары
1. Компьютердің жұмыс істеуіне қажетті ең аз деген құрылғылар жиынтығын көрсетіңіз.
2. Жүйелік қорап қандай ішкі құрылғыларды қамтиды?
3. Монитор не үшін қажет?
4. Шеткері құрылғыларды және олардың не үшін қолданылатынын атап шығыңыз.
5. Кернеу азайған кезде және электр қуаты өшіріліп тастағанда компьютерді қандай құрылғы қорғайды?
6. Ақпаратты тасымалдаушылардың негізгі типтерін (ішкі және сыртқы) атаңыз.
8. Компьютерге ақпаратты енгізуге арналған құрылғыны атаңыз.
9. Пернетақтаның негізгі бөліктерін және пернелердің атқаратын міндеттерін атаңыз.

Практикалық сабақ №13
Аналық тақташа. Оперативті жады. Процессор. Туынды сөздер.

Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №13
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру.

Әдістемелік нұсқау
  Аналық тақша. Оперативті жады. Процессор.
Компьютерде жұмыс істеу кезінде барлық мәлімет аналық немесе жүйелік тақша арқылы өңделеді (1.4-сурет). Аналық тақша  -  бұл -146685266700компьютердің барлық құрамдас бөліктері қосылатын күрделі көп қабатты мөрлік тақша. Аналық тақша мыс өткізгіш жолшықтар желісімен қапталған, олардың бойымен мәліметтер тақшада құрастырылған микросхемалар мен компьютердің басқа құрылғылары қосылатын слоттарға жеткізіледі. Әрбір құрылғы белгілі бір слотқа қосыла алады. Әдетте компьютер сипаттамасының басында, орталық процессордың (central processing unit, CPU) типі мен жиілігі, оперативті жады (random access memory, RAM) сипаттамасы беріледі. Компьютердің бұл құрамдас бөліктері  -  ең бастылары, өйткені бұлар компьютер жұмысының шапшаңдығын анықтайды. Компьютерге әлемдегі ең үлкен тұрғылықты дискіні, ең күшті бейнелік бейімдеуіш пен керемет дыбыстық жүйені орнатуға болады, бірақ процессор баяу, жады мардымсыз болса, осы байлықтың барлығы түкке де жарамай қалады.  Процессор немесе микропроцессор компьютердегі орталық мәліметтер өңдеу құрылғысы болып табылады (1.5-сурет).Процессор микросхема ретінде ұсынылған және оперативті жадымен қатар аналық тақшада орналасады. Процессорлар бағдарламалар жұмысына қажетті есептеулерді орындайды. Процессор неғұрлым шапшаң болса, компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы соғұрлым жоғары болады.
right0right0Процессордың жылдамдығы мегагерцпен (МГц) немесе гигагерцпен (ГГц) өлшенетін оның ырғақтық жиілігімен анықталады. Процессордың үстіне радиатор, радиаторға процессорды салқындатуға арналған желдеткіш (кулер) орнатылады. Компьютердің оперативті жадысы (ОЗУ) немесе Random Access Memory мәліметтерді қысқа мерзімге сақтау үшін қызмет етеді (1.6-сурет). Кез келген бағдарламаның, амалдық жүйенің де, жұмыс істеуі үшін іске қосу кезінде бағдарламаның бір бөлігін қотаруға оперативті жадының біршама көлемі талап етіледі.
Бұл тұрғылықты дискіге қатынамастан бағдарламаның маңызды мәліметтеріне қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Компьютерде бір мезгілде неғұрлым көп бағдарлама жұмыс істесе, соғұрлым үлкен оперативті жады талап етіледі. Бағдарламаның жұмысы аяқталған кезде немесе компьютерді өшіргенде оперативті жадыда сақталған мәліметтер жойылып кетеді. Оперативті жадының көлемі мегабайтпен (Мб) өлшенеді. Қазіргі заманғы қосымша бағдарламалардың көпшілігі жұмыс істеу үшін 64 Мб оперативті жады көлемі қажет және іске қосылған бағдарламаның әрбірі жады талап етеді. Пәрмендерді пайдаланатын бейнелік және дыбыстық үлкен бағдарламалар (мысалы, компьютерлік ойындар) одан да көбірек жады көлемін қажет етеді. Қазір компьютерлерге ең аз дегенде 256 Мб оперативті жады орнатылады. Егер компьютерде орнатылған жадыдан үлкен жадыны талап ететін бағдарламаны іске қосатын болсақ, онда оның жұмыс істеу жылдамдығы бірден құлдырайды, тіптен компьютер мүлдем <<тұрып қалады>>. Өнімділік тұрғысынан, компьютерде неғұрлым үлкен жады орнатылса, соғұрлым жақсы.

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
тұрып қалу  -  зависать
шапшаңдық  -  оперативность
желдеткіш  -  вентилятор
ең күшті бейнелік бейімдеуіш  -  самый мощный видеоадаптер

дыбыстық жүйе  -  звуковая система
орнатылады  -  установит
қысқа мерзімге  -  в короткий срок


1-тапсырма. Көп нүктенің орнына туынды сын есімді қойыңыз.
Компьютерде жұмыс істеу кезінде барлық мәлімет ..... немесе .....тақша арқылы өңделеді. Аналық тақша  -  бұл компьютердің барлық құрамдас бөліктері қосылатын күрделі ..... мөрлік тақша. Процессор микросхема ретінде ұсынылған .... жадымен қатар аналық тақшада орналасады. Процессорлар бағдарламалар жұмысына .... есептеулерді орындайды. Процессордың жылдамдығы мегагерцпен (МГц) немесе гигагерцпен (ГГц) өлшенетін оның .....жиілігімен анықталады. Пәрмендерді пайдаланатын .... және .... үлкен бағдарламалар (мысалы, компьютерлік ойындар) одан да көбірек жады көлемін қажет етеді. 

                           Туынды сөздер

Есім сөзден зат есім тудыратын жұрнақтар:
*  - шы, - ші: бағдарламашы, күзетші
*  - шылық, -шілік: адамшылық, малшылдық
*  - лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес: замандас, бауырлас
*  - лақ, -лек, -дық, -дік,  -тық, -тік: орындық, түндік
*  - хана: асхана, дәріхана

Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақтар:
* -м, -ым, -ім: байлам, күзем, қысым, түсім.
* -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе: ұрма, көрме, сүзбе, кеспе.
* -қы, -кі, -ғы, -гі: шалғы, тепкі, бұрғы.
* -с, -ыс, -іс: талас, айтыс, жүріс.
* -қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек: тарақ, күрек, қызық, түкірік.
* -ыш, -іш: қуаныш, таяныш, өкініш, сүйініш.
* -н, -ын, -ін: боран, жуын, түйін.
* -у: сабау, жамау, көсеу.
* -ынды, -інді: шайынды, үйінді.
10.-ғыш, -гіш, -қыш, -кіш: сүзгіш, сыпырғыш, білгіш.
* -уыш, -уіш: өлшеуіш, түйреуіш, бастауыш.
* -ыр, -ір, -р, -ар, -ер: үңгір, шұңқыр.   

		  Туынды сын есім жасайтын жұрнақтар:
*  - лы, -лі, -ды, -ді: таулы, күшті 
*  - дай, дей, -тай, -тей: қыздай, сүттей
*  - лық, -лік, - дық, -дік, -тық, -тік: компьютерлік, инженерлік
*  - сыз, -сіз: сусыз, бұлтсыз
*  - қы, -кі, -ғы, -гі: жазғы, қысқы

2-тапсырма. Төмендегі сөздерге тиісті -кіш,-гіш, -қыш, -уыш, -уіш,
 -шы жұрнақтарын қосып туынды зат есімдер жасаңыз.
Желдет, бейнеле, тасымалда, өткіз, ұш, аударма, зертте, жүргіз, сату, бағдарлама, бейнебейімде, дыбыста.

3-тапсырма. Төмендегі сөз тіркестерінің қандай жұрнақтар арқылы жасалғанын анықтаңыз және орыс тіліне аударыңыз.
Физикалық құрылғылар, сызбалық бейімдеуіш, сандық ақпарат, арифметикалық амалдар, орталық пошта, электрондық пошта, мәтіндік немесе сызбалық өңдегіштер,  стратегиялық шешім, жүйелік қорап, аналық тақшаға, оперативті жады, ақпараттық  технологиялар, жергілікті өнімдер, білікті мамандар, өмірлік тәжірибе, бейнелік және дыбыстық үлкен бағдарламалар, құрамдас бөліктер.

  4-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.
	Компьютер и человек. Компьютеры очень быстро совершенствуются. Но и самый мощный компьютер  -  всего лишь устройство, которое помогает человеку. Как в своё время помогал абак. А главный вопрос  -  что делать в жизни  -  человек решает сам, своим умом, своим сердцем. 


*		*		*
    Назар аудараңыз.


	1876 жылы Александр Грейам Белл телефон ойлап тапты.


				
Алғашқы телевизиялық картиналарды 1924 жылы Джон Лоджи Бэйрд құрған, дегенмен тиімдірек электрондық жүйе Би-би-Сидің 1960 жылы алғаш рет телевизияның шығуы үшін қолданылды.

1940 жылы Иоганн Гутенборг сөздерді қағазға түсіру үшін ыңғайластыра орналастырылған әріптерді қолдана отырып, қағаз беттеріне із қалдыратын бұрандалы пресс ойлап тапты. Баспа пайда болғаннан бастап, кітаптар арзандатылды. Сонымен қатар дұрыс жазу мен тыныс белгілерінің стандарттары шықты. 	

№13 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
1.Аналық тақша дегеніміз не?
2. Компьютердің құрамдас бөліктерін атаңыз?
3. Оперативті жадының көлемі немен өлшенеді?
4. Компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы немен байланысты ?

Практикалық сабақ №14
Компьютер дискілері. Жалғаулардың түрлері.

Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №14
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру.
Әдістемелік нұсқау
                     Компьютер дискілері

Оперативті жады ішкі жады болып саналады да, сыртқы жадыға мысал бола алатын тұрғылықты диск немесе ықшам дискіден ерекшеленеді. Тіпті компьютер өшірілгеннен кейін де ақпарат сыртқы жадыда сақталады.Диск жетектері  -  бұл алуан түрлі тасымалдаушылардан мәліметтерді шығарып оқуға және жазуға арналған физикалық құрылғылар. Диск жетектері ішкі (жүйелік қорапқа қоса салынған) немесе сыртқы болады және кабель не өткізгішсіз жалғастыру арқылы компьютерге қосылады. Ішкі диск жетектерінің әрқайсысына екі кабель жалғанады: мәліметтер кабелі (жалпақ сұр түсті кабель немесе <<желек>> (шлейф) және қоректену кабелі (жіңішкерек болады). Мәліметтер кабелі диск жетегін аналық тақшаға, қоректену кабелі  -  қоректену қорабына қосады. Дәл осындай кабельдер сыртқы диск жетектерінде де бар: мәліметтер кабелі компьютер порттарының біріне, қоректену кабелі  -  қорек көзіне қосылады. Тұрғылықты диск (тұрғылықты диск жетегі) немесе Hard disk Drive (HDD)  -  бұл компьютердегі негізгі мәліметтер қоймасы (1.7-сурет). 
left-2540Компьютерлердің көпшілігі құрамдас тұрғылықты дискілермен жабдықталған. Оларға қосымша бағдарламалар орнатылады, онда файлдар әзірленеді және әртүрлі мәліметтер сақталады. Компьютерді сатып ала отырып, сіздер тұрғылықты дискінің сыйымдылығы сипаттаманың алғашқы жолдарында (оперативті жады көлемі және процессордың жылдамдығымен қатар) келтірілгенін көресіздер. Тұрғылықты дискінің сыйымдылығы түрлі компьютерлерде алуан түрлі болады да, мегабайтпен және гигабайтпен өлшенеді. Қазіргі заманғы right194945тұрғылықты дискілердің сыйымдылығы 80-500 Гбайт және одан да үлкен болады. Алмалы дискілерге арналған диск жетегі 3,5-дюймдік дискеттерді оқиды (1.8-сурет). Бұл дискілер ауыстырылатын тасымалдаушылар болып саналады, олардың сыйымдылығы  -  1,44 Мб. Оларға әдетте кейбір қосымша бағдарламаларда (Word left789305сияқты) әзірленетін құжаттар немесе алмалы дискілерден тікелей іске қосуға болатын онша үлкен емес бағдарламалар жазылады. Компьютерде алмалы дискілерге арналған диск жетегіне <<А>> әрпі белгіленеді. CD және DVD диск жетектері мәліметтерді ықшам дискілерге жазуға (<<күйдіруге>>) және оқуға мүмкіндік береді (1.9-сурет). CD және DVD дискілер  -  ауыспалы тасымалдаушылар. CD дискіге 400 Мб, DVD дискіге 4,7 Гб ақпарат сыяды. Дискілер бір рет жазылатын (CD-R және DVD-R) және қайталап жазылатын (CD-RW және DVD-R W) болады.
Кез келген диск жетектері мәліметтерді оқи алады, көбісі  -  жазуға да қабілетті, бірақ мәліметтерді сақтауға және алмастыруға арналған арнайы құрылғылар да бар. Әдетте бұлар  -  сыртқы құрылғылар, оларға компьютердің USB-портына тікелей қосылатын USB-диск немесе флеш-карта жатады. Флеш-карталар өте ықшам, қазіргі таңда оларға 128 Мбайттан 4Гбайтқа дейін ақпарат сыяды. 

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
құрамдас тұрғылықты дискілер  -  составные жесткие диски
алмалы дискілер  -  гибкие диски
мәліметтер кабелі  -  кабели данных
қоректену кабелі  -  питательный кабель
ауыспалы тасымалдаушылар  -  сменные носители

физикалық құрылғылар  -  физические устройства
ықшам дискілер  -  компакт диски
оперативті жады көлемі  -  объем оперативной памяти
процессордың жылдамдығы  -  скорость процессора
арнайы құрылғылар  -  специальные устройства



1-тапсырма. Мәтіннен тәуелдік жалғауы бар сөздер мен сөз тіркестерін теріп жазыңыздар.

Жалғаулардың түрлері (тәуелдік, көптік, жіктік, септік)

Сөздер жекеше түрде де, көпше түрде де қолданыла береді. Көптік мағынаны білдіру үшін сөздерге көптік жалғауы жалғанады. Мысалы: ағаш-тар, көше-лер, қыз-дар т.б.
Көптік жалғауының түрлері мыналар: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер. Көптік жалғауының басқы дыбысының түрліше болуы түбір сөздің соңғы дыбысына байланысты.
Тәуелдік жалғауы заттың біреуге немесе бір нәрсеге тәуелді (меншікті) екенін білдіреді. Тәуелденетін зат үш жақтың біріне меншікті болып тұрады, сол себепті тәуелдік жалғауының үш жағы және әр жақтың өзіне тән жалғаулары болады.

Жекеше түрі
Көпше түрі
І жақ     -м, -ым, -ім
ІІ жақ    -ң, -ың, -ің
ІІ жақ    -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз
ІІІ жақ   -сы, -сі, -ы, -і
І жақ     -мыз, -ымыз, -міз, -іміз
ІІ жақ -тарың, -терің,-дарың, -дерің, -ларың, -лерің
ІІ жақ   -тарыңыз, -теріңіз, -дарыңыз, -деріңіз,      -ларыңыз, -леріңіз
ІІІ жақ  -сы, -сі, -ы, -і 

Сөздердің тәуелденуі оңаша тәуелдену және ортақ тәуелдену болып екіге бөлінеді.
Бір немесе бірнеше заттың бір ғана затқа меншікті болуын білдіретін тәуелдену оңаша тәуелдену деп аталады. Басқаша айтқанда, заттың жекеше түрде тәуелденуі.
Бір немесе бірнеше заттың көп затқа меншікті болуын білдіретін тәуелдену ортақ тәуелдену деп аталады. Басқаша айтқанда, заттың көпше түрде тәуелденуі.
Мысалы:


Оңаша тәуелдену:
Ортақ тәуелдену:
Менің компьютер-ім, телефон-ым.
Сенің компьютер-ің. телефон -ың.
Сіздің компьютер-іңіз, телефон-ыңыз.
Оның компьютер-і, телефон -ы.
Біздің компьютер-іміз, телефон -ымыз.
Сендердің компьютер-лерің, телефон -дарың.
Сіздердің компьютер-леріңіз, телефон -дарыңыз.
Олардың компьютер-і, телефон -ы.

Сөздің жіктік жалғауларын қабылдауын жіктелу дейді. Жіктік жалғауы бастауыш пен баяндауышты байланыстырады. Сондықтан жіктік жалғаулы сөз әрқашан баяндауыш болады да, сөйлемді тиянақтап тұрады.
Жіктік жалғауы негізінен етістікке жалғанады. Сондай-ақ есім сөздерге де жалғана береді. Бірақ жіктік жалғауы кез келген есім сөзге жалғана бермейді, тек адамның кім екенін, қандай екенін білдіретін және кәсібін көрсететін есім сөзге жалғанады.
Мысалы:
   Есім сөздің жіктелуі:
Жақ 
          Жекеше 
              Көпше 
І
Мен кәсіпкермін
Біз кәсіпкерміз
ІІ
ІІ
Сен кәсіпкерсің
Сіз кәсіпкерсіз
Сендер кәсіпкерсіңдер
Сіздер кәсіпкерсіздер
ІІІ
Ол кәсіпкер
Олар кәсіпкерлер

Етістіктің жіктелуі:

Жақ 
      Жекеше 
      Көпше 
І
Мен сөндіремін
Біз сөндіреміз
ІІ
Сен сөндіресің
Сіз сөндіресіз
Сендер сөндіресіңдер
Сіздер сөндіресіздер
ІІІ
Ол сөндіреді
Олар сөндіреді


Сөздердің септік жалғауларын қабылдауын септелу дейді. Зат есім жекеше және көпше түрде септеледі. Септік атаулары, сұрақтары және жалғаулары төмендегіше:
Атау.           Кім? Не?
Ілік.             Кімнің? Ненің?              -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің
Барыс.         Кімге? Неге? Қайда?     -а, -е, -қа, -ке, -ге, -на, -не
Табыс.         Кімді? Нені?                  -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті, -н
Жатыс.        Кімде? Неде? Қайда?    -да, -де, та, -те, -нда, -нде
Шығыс.       Кімнен? Неден?            -дан, -ден, -тан, -тен, -нан, -нен
Көмектес.    Кіммен? Немен?           -мен, -бен, -пен, -менен, -бенен, -пенен

Септелудің екі түрі бар: жай септелу және тәуелді септелу. Сөздердің тәуелденбей тұрып түбір күйінде септелуі жай септелу деп аталады. Сөздердің тәуелденіп барып септелуі тәуелді септелу деп аталады.

Мысалы:
Жай септелу
Тәуелді септелу
А.  Компьютер 
І.   Компьютер-дің
Б.  Компьютер-ге
Т.  Компьютер-ді
Ж. Компьютер-де
Ш. Компьютер-ден
К.  Компьютер-мен
А.   Компьютер-ім
І.     Компьютер-ім-нің
Б.    Компьютер-ім-е
Т.    Компьютер-ім-ді
Ж.   Компьютер-ім-де
Ш.  Компьютер-ім-нен
К.   Компьютер-ім-мен
                                       
2-тапсырма. Төмендегі сөздерге тәуелдік жалғауларды жалғап сөйлем құраңыз.
Бастық, компьютер, құжат, отан, өтініш, мамандық, куәлік, білім, еңбекақы, уақыт. 
3-тапсырма. Ортақ тәуелденген сөздерді тауып, сөйлемдерді аяқтаңыз.
Менің  жұмысымның  ....
Сіздің уақытыңыз.....
Сіздің көмекшілеріңіз....
Біздің Республикамызда....
Сендердің мамандықтарың...
Сіздердің компьютерлеріңіз...
Олардың табыстары.....

4-тапсырма. Мына сөздерге тиісті жіктік жалғауларын жалғаңыздар.
Мен бағдарлашы... . Сіз хатшы... . Сен заңгер... . Ол төраға... . Біз сарапшы.... Сендер кеңесші... . Сіздер көмекші... . Олар білімді... . Мен кәсіпкер... . Сіз құрылысшы... .  Сендер ғалым.... . Сіздер саясаткер..... Олар тұтынушы... . Мен тілші... . Сен тексеруші... .

5-тапсырма.  Төмендегі сөйлемдерден  септік жалғаулары бар сөздерді теріп жазыңыздар.
Компьютерде жұмыс істеу кезінде барлық мәлімет аналық немесе жүйелік тақша арқылы өңделеді.  Компьютердің бұл құрамдас бөліктері  -  ең бастылары, өйткені бұлар компьютер жұмысының шапшаңдығын анықтайды. Компьютерге әлемдегі ең үлкен тұрғылықты дискіні, ең күшті бейнелік бейімдеуіш пен керемет дыбыстық жүйені орнатуға болады. Процессор микросхема ретінде ұсынылған және оперативті жадымен қатар аналық тақшада орналасады. Процессорлар бағдарламалар жұмысына қажетті есептеулерді орындайды. 
                                       
Есте сақтаңыз. 
В казахском языке суффиксы -тағы, -тегі, -дағы, -дегі присоединяются к именам существительным, образуя имена прилагательные находящихся в местном падеже, и переводятся как <<тот, который находится>>, <<тот, который принадлежит>>: компьютердегі файлдар (файлы, которые на компьютерах), менің папкамдағы фаилдар (файлы, которые на мойх папках), компьютер үстеліндегі флешка (флешка, которая  лежит на компьютерном столе) и т.д. 

6-тапсырма.  Қазақ тіліне аударыңыз.
Студент, который сидит за тобой, знает все устройства компьютера. Почта, которая находится на улице Богенбая батыра, сегодня не работает. Цветы, которые стоят на окне, очень красивые. Малчики, которые сидят возле дома, рассказывают об устройстве компьютерной сети. Компьютерный клуб, который находится напротив гостиницы, не очень большой. Пункт обмена валюты, находящийся возле базара, сейчас закрыт.Техника, которая продается в магазине <<Планета электроники>> очень дорогие. 
7-тапсырма.  -тағы, -тегі, -дағы, -дегі жұрнақтарымен келетін сөз тіркестерін құрыңыз. 

№14 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
Сұрақтарға жауап беріңіз. 
* Диск жетектері дегеніміз не?
* Ішкі диск жетектеріне қандай кабельдер жалғанады ?
* Тұрғылықты дискінің сыйымдылығы қандай болады ?

Практикалық сабақ №15
Дыбыстық тақша. Шылау. Септеулік шылау. Демеулік шылау. Жалғаулық шылау. Көмекші есімдер.
Тапсырмақа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №15
Сабақ мақсаты:
Берілген гармматикалық және лексикалық тақырыптардың мазмұнын ашып мейлінше академиялық білімдерін арттыру:
Әдістемелік нұсқау
                          Дыбыстық тақша
Компьютерді бейне және дыбыстық ақпаратпен жұмыс істеуге қабілетті ететін, сондай-ақ оны компьютерлер желісіне қосуға мүмкіндік беретін бірнеше құрылғылар түрі бар. Бұл құрылғылар құрамдас та, қосымша да болады, қосымша болған жағдайда олар кеңею слоттарына орнатылады. Дыбыстық тақша (дыбыстауыш) компьютерге жоғары сапалы дыбыс тудыруға және оны компьютерге жазуға мүмкіндік береді (1.10-сурет). 
49022076200


2873375115570





Дыбыстық тақша ұсынатын дыбыспен жұмыс істеудің кеңейтілген мүмкіндіктері компьютерлік ойындарда және басқа қазіргі заманғы бағдарламаларда талап етіледі. Бейнебейімдеуіш немесе бейнетақшаның (сызбалық бейімдеуіш) кескіндерді сақтау үшін ғана пайдаланылатын меншікті оперативті жадысы бар (1.11-сурет). <<Тұрғылықты жері>> бойынша бұл жады көбінесе бейнежады (videoRAM немесе VRAM) деп аталады. Бейнежады көлемі неғұрлым үлкен болса, компьютер кескіндер мен бейнероликтерді соғұрлым үлкен ажыратылымдықпен және түрлі түстермен бейнелейді. Желілік тақша компьютерді компьютерлер желісіне қосуға мүмкіндік береді (1.12-сурет). Желілік тақшалардың бірнеше түрі бар: Ethernet, token ring және сымсыз желілерге қатынас құруға арналған тақшалар; ең танымалдары  -  Ethernet және сымсыз желілер. 

Жаңа сөздерді жаттаңыз.
бейне және дыбыстық ақпарат  -  видео и звуковая информация
жұмыс істеуге қабілетті  -  способный работать
компьютерлер желісі  -  сеть компьютеров
қосуға мүмкіндік беретін  -  возможно соеденить
құрамдас құрылғылар  -  составные устройства
қосымша құрылғылар  -  дополнительные устройства
жоғары сапалы дыбыс тудыруға  -  образование высококачественных звуков
кеңейтілген мүмкіндіктері  -  расширенные возможности

компьютерлік ойындар  -  компьютерные игры
қазіргі заманғы бағдарламалар  -  современные программы
бейнетақша  -  видеоплата
кескіндерді сақтау үшін  -  чтобы сохранить фигуры
меншікті оперативті жады  -  собственная оперативная память
бейнежады  -  видеопамять
компьютер кескіндері  - компьютерные фигуры
бейнероликтер  -  видеоролики
бейнелейді  -  изображает
сымсыз желілер  -  безпроводные сети



Шылау. Септеулік шылау. Демеулік шылау. Жалғаулық шылау. Көмекші есімдер.
                                       
Шылау  -  сөздер мен сөйлемдерді байланыстыратын және өзі тіркескен сөзге қосымша мағына беретін сөз табы. Шылаулардың үш түрі бар. Олар: септеулік шылау, демеулік шылау, жалғаулық шылау.
Септеулік шылау  -  белгілі бір септікте тұрған сөзбен ғана тіркесіп қолданылады. Сөздерді сабақтастыра байланыстырады. Септеулік шылауларға мыналар жатады: туралы, сияқты, үшін, сайын, дейін, қарай, тарта, жуық, кейін, соң, әрі, гөрі, бері, бірге, қабат, қатар, т.б.
Демеулік шылау  -  сөздерді байланыстырмайды. Тек өзі тіркескен сөзге қосымша мағына үстейді. Демеулік шылаулардың төмендегідей түрлері бар:
Сұраулық: ма, ме, ба, бе, па, пе, ше.
Күшейткіш: -ақ, -ау, -ай, да, де, та,те.
Белгісіздік: -ау, -мыс, -міс, кейде.
Болымсыздық: түгіл, тұрсын, тұрмақ.
Шектік: ғана, тек, кейде, -ақ.
Нақтылау: -ды, -ді, -ты, -ті, ғой.
Жалғаулық шылау  -  сөздер мен сөйлемдерді салаластыра (тең дәрежеде) байланыстырады. Жалғаулық шылау төмендегідей бөлінеді:
Ыңғайластық: және, әрі, да, де, ма, ме, т.б.
Қарсылықты: бірақ, дегенмен, алайда, сонда да, т.б.
Себеп-салдар: өйткені, себебі, сондықтан, сол үшін, т.б.
Талғаулықты: не, немесе, я, я (не) болмаса, яки, т.б.
Кезектес: кейде, бірде, біресе.
Шартты: егер, егер де.
Лексикалық мағынасынан айырыла бастап, сөйлемде екінші бір зат есім сөздің легінде қолданылатын зат есімдер көмекші есімдер деп аталады. Масалы, сырт, іш, маң, алд(ы), арт(ы), үст(і), қас, жан т.б. (Ауылдың жаны терең сай)
Әдетте көмекші есімдер тәуелдік жалғауында тұрып, негізгі зат есіммен тіркесіп сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
1-тапсырма. Көмекші сөздерді пайдалана отырып, мәтін құрастырыңыз.
2-тапсырма. Төменгі сөйлемдерден шылауларды анықтаңыз.
Компьютерді бейне және дыбыстық ақпаратпен жұмыс істеуге қабілетті ететін бірнеше құрылғылар бар. Бұл құрылғылар құрамдас та, қосымша да болады. Дыбыстық тақша (дыбыстауыш) компьютерге жоғары сапалы дыбыс тудыруға және оны компьютерге жазуға мүмкіндік береді. Бейнебейімдеуіш немесе бейнетақшаның (сызбалық бейімдеуіш) кескіндерді сақтау үшін ғана пайдаланылатын меншікті оперативті жадысы бар. Бейнежады көлемі неғұрлым үлкен болса, компьютер кескіндер мен бейнероликтерді соғұрлым үлкен ажыратылымдықпен және түрлі түстермен бейнелейді. 

3-тапсырма. Төмендегі сөйлемдерден жалғаулық шылауларды анықтаңыз.
* Салтанат <<Әсем тұрмыс>> үйіне барды да компьютерін жөндетіп әкелді. 2. Мен саған интернеттен хат жаздым, бірақ сен маған жауап қайтармадың. 3. Марат  компьютерде отырып біресе мәтін тереді, біресе агенттегі достарының сұрақтарына жауап береді. 4. Ксения компьютерде мәтінді баяу тереді, себебі ол қазақша әріптерді енді үйреніп жүр. Егер компьютер бағдарламаларын жақсы білсем, болашақта бағдарламашы боламын. 

4-тапсырма. Төмендегі сөйлемдерден шылау түрлерін анықтаңыз.
* Мынау менің ұялы телефоным ғой. 2. Менің досым жапондық көліктерді жақсы көреді, әсіресе Toyota, Lexus маркілерін. 3. Сендер бүгін <<Электроника әлемі>> дүкеніне барасыңдар ма? 4. Информатика сабағында Блез Паскаль туралы көп білдім. 5. С.А. Лебедев өмірінің соңына дейін ғылыми кадрлар даярлап, жеке үлгісімен жастарды тәрбиелейді. 6. Билла Гейтстің басқаруымен, Microsoft ақпараттық технологиялар мен өнімдер шығару бойынша үнемі даму үстінде келеді. 7. <<Файлдың аты>> жолын басқаннан соң, атыңызды жазыңыз. 8.Екі жүз жылдан кейін 1820 жылы француз Шарль Голь көбейту мен бөлуді орындай алатын арифмометр ойлап шығарған. 9.Оның  уақытының  маңызды  бөлігі  клиенттермен  кездесуге және электрондық пошта арқылы бүкіләлемдік Microsoft әріптестерімен пікір алмасуға арналған. 10.  бас әріптер режімін бекіту үшін қолданылады. 11. Енді Әлия компьютерден басқа байланыс жасай алмайды. 12. Компьютер сатып алмастан бұрын, не үшін пайдаланатыныңызды шешіп алыңыз. 

                                     *	*	*
                                 Азамат
Бірде жиренше серіктерімен алыс жолдан келе жатады. Ауылына жақындағанда жолдастарының бірі:
- Жиренше, үйіңде ұлың бар ма?  -  дегенде,
- Е, болғанда қандай! Жігіт болған азаматым бар, - дейді.
Осы кезде төрт жасар бала кісілердің алдынан жүгіріп шығады.
Мұны көрген жолдастары:
- Е, немерең де бар екен ғой, - деседі. Сонда Жиренше тұрып:
- Үлкені де осы, кішісі де осы, - депті. Мұнысына жолдастары:
- Әй, Жиренше-ай, осыны да азаматым бар деп, әлдеқандай етіп айтасың-ау, - деді көңілдері толмай.
Сол сәтте Жиренше қолындағы қамшысын тастай салып, ұлына алып бер депті. Ұлы еңкейіп қамшыны әкесіне алып береді. Сонда шешен жанындағыларына қарап:
- Міне, азамат деген осы емес пе? Егер бұл балам болмаса, қамшымды кім алып берер еді?

№15 сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары 
	Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
* Компьютерді бейне және дыбыстық ақпаратпен жұмыс істеуге қабілетті ететін қандай құрылғылар бар ? 
* Дыбыстық тақшаның қызметі қандай ? 
* Желілік тақшалардың қандай түрлері бар ? 




3. Студенттердің өздік жұмыстар жоспары

                                   № р/б
                           СОӨЖ тақырыбы
                            СОӨЖ мазмұны
                                       1
                                       2
                                       3
                                       1
Дыбыстық тақша
Мәтін бойынша сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.
Компьютерді бейне және дыбыстық ақпаратпен жұмыс істеуге қабілетті ететін қандай құрылғылар бар? Дыбыстық тақшаның қызметі қандай ? Желілік тақшалардың қандай түрлері бар ? 

                                       2
Порттар
Мәтін бойынша сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.
Басқару пернелерінің қызметі қандай ?  қандай мақсатта қолданылады?  ...   пернелердің қызметі қандай?Бос орын пернесі қайда орналасқан ?

                                       3
Тінтуір
Мәтін бойынша сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.
Тінтуірдің сол жақ және оң жақ пернелерінің атқаратын қызметтерін сипаттаңыз.
Тінтуір орнына кейде орнына не қолдануға болады ?

                                       4
Компьютерді дұрыс қолдану ережесі
Мәтін бойынша компьютерді қосу-өшіру ретін көрсетіңіз.
                                       5
Қандай компьютер сатып алу қажет?
Мәтін бойынша сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.
Компьютерді сатып алу кезінде қандай сипаттамаларды білу қажет?	
                                       6
Информатикаға үлес қосқан ғалымдар өмірбаяны
Мәтін бойынша сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.
С.А.Лебедев  қайда оқыған?С.А.Лебедев  қандай тақырыпта диссертация қорғады?С.А.Лебедев  қандай машина құрастырып шығарады ?

                                       7
Блез Паскаль
Мәтін бойынша сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.
Паскаль теоремасы деп аталатын тәжірибені қанша жасында жазып шығарады?
Қандай машина ойлап шығарады?
Блез Паскальдің ең негізгі еңбегі қалай аталады ?
Блез Паскальдің қолжазбасы қайда сақталған ?

                                       8
Уильям Гейтс
Мәтін бойынша сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.
Уильям Гейтс компьютер саласында қандай еңбек сіңірді?
Оның қандай еңбегі бар?
                                       9
Интернет тарихы
Мәтін бойынша сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.
Интернет тарихындағы елеулі өзгерістер жағалықтарға анықтама беріңіз.
                                      10
Интернет - адам санасының жетістігі
Мәтін бойынша сұрақтарға жазбаша жауап беріңіз.
Интернеттің бүгінгі таңдағы қызметіне сипаттама беріңіз.



Студенттің өздігінен оқып-үйренуге арналған тақырыптар:
 
* Кәсіби мәтіндер
* Кәсіби салаға байланысты мақал-мәтелдер
* Тілдік практикаға арналған жаттығулар, тренингілер
* Кәсіби сала мамандығы  бойынша қанатты сөздердің қазақша-орысша баламалары
* Кәсіби сала мамандығы  бойынша  фразеологиялық тіркестердің қазақша-орысша баламалары
* Кәсіби сала тақырыбындағы  қанатты сөздердің қазақша-орысша баламалары  

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс