Әкімшілік құқық бұзушылық және әкімшілік жауаптылық

1.Тақырып. Мемлекеттік қызмет және мемлекеттік қызметшілер.
1. Мемлекеттік қызметтің түсінігі
2. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесі.
1. Мемлекет қызмет туралы заңдар ҚР Конституциясынан, ҚР <<Мемлекеттік қызмет туралы>> заңынан және республиканың өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. (2-бап). ҚР <<Мемлекеттік қызмет туралы>> заңы 1999 жылдың 23 шілдеде қабылданып,2000жыл 1 қаңтардан бастап күшіне енді; ал 2001 жыл 4 маусымда; 2003 жыл 25 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Мемлекеттік қызмет туралы заң 8-тараудан және 30-баптан тұрады. Пайдалынатын негізгі терминдер: мемлекеттік қызмет, мемлекеттік қызметші, әкімшілік мемлекеттік қызметші, саяси мемлекеттік қызметші, әкімшілік жазалар.6 Мемлекеттік қызмет  -  азаматтардың мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарында конституциялық негізде жүзеге асырылатын және мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруға, мемлекеттің өзге де міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған кәсіби қызметі. Мемлекеттік қызметтің негізгі белгісі ретінде  -  оның заңға қатаң бағынуы арқылы жүзеге асуын көрсетуге болады. Мемлекеттік қызмет белгілі бір принциптер негізінде құрылады, бұл принциптер заңның 3 бабында көзделгенген және бір-бірімен тығыз байланысты болады. Оларға: - заңдылық принципі, мемлекеттік қызметшілердің ранг, өзге де дәрежесіне қарамастан заң алдындағы теңдігі. Заңнан кішкене болса да алшақтық азаматтың құқықтары мен заңды мүдделеріне, бүкіл қоғам мен мемлекет мүддесіне елеулі залал келтіреді. - қазақстандық патриотизм. - мемлекеттік биліктің 3-ке бөлінуіне қарамастан, мемлекет қызмет жүйесінің біртұтастығы. - азаматтардың құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекеттік мүддесі алдында басымдығы яғни азаматтар мүддесінің мемлекет мүддесінен әрқашан жоғары екендігін айғақтайды. - мемлекет қызметтің жалпыға ашықтығы, қол жетімділігі; өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына сәйкес азаматтардың оған кіруге тең құқылығы. - азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге еріктілігі. - өз өкілеттіктері негізінде жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қабылдайтын шешімнің төменгі мемлекеттік органдар қызметшілерінің орындауы үшін міндеттілігі. - мемлекеттік қызметшінің бақылауда болуы және есеп беріп отыруы. - барлық азаматтар мен лауазымды адамдар үшін мемлекеттік қызметшілердің заңды талаптарын орындаудың міндеттілігі. - мемлекеттік құпия және заңмен қорғалатын өзге де құпия боп табылатын қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты ескеру. - мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы. - мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы атқарғаны, ерекше маңызды не күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу; - мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін орындамағаны не тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауапкершілігі. - мемлекеттік қызметшінің кәсіпқойлығы мен жоғары біліктілігі. - мемлекет қызметшілерінің қызмет перспективасы. -мемлекеттің қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу 2. Заңның 1-бабына сәйкес, мемлекеттік қызметші деп - мемлекеттік органда заңдарда белгіленген тәртіппен республикалық не жергілікті бюджеттен не ҚР Ұлттық банкінің қаржысынан ақы төленетін қызметті атқаратын және мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақсатында лауазымдық өкілеттікті жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматын айтамыз. Мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттеріне 9-бапта карастырылган. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтары 8-бапта айтылган. 3. Мемлекеттік қызметке кіру тәртібі заңның 3-тарауында қарастырылған. Жалпы мемлекеттік қызметке кіруге кез-келген республика азаматтарының құқығы бар. Мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана байланысты болады. Ал шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар республика заңдарына және халықаралық шарттарына сәйкес мемлекеттік қызметке қабылданбайды. Мемлекеттік қызметке кіретін адамдар, ең алдымен Қазақстан Республикасының азаматы болуы, жасы 18-ден кем болмауы тиіс. Біліктілік талаптарына сәйкес келетін білімі мен кәсіби даярлығы, жұмыс стажы болуы шарт. Азамат мемлекеттік қызметке кірген кезде салық қызметі органдарына салық салу объектісі боп табылатын өзінің алған табыстары мен өзіне меншік құқымен тиесілі мүлігі туралы мәліметтерді табыс етуге міндетті. Мемлекеттік қызметте болудың шекті жасы 60 жас. Мемлекеттік қызметшілер кемінде 3 жылдан бір аттестациядан өтеді. Егер аттестациялық комиссия мемлекеттік қызметшіні атқаратын қызметіне сай емес деп шешкен болса, ол кәсіптік қайта даярлауға жіберіледі немесе лауазымы төмендетіледі. Жоғары, бірінші және екінші категориядағы мемлекеттік лауазымдағы мемлекеттік қызметшілер аттестациялауға жатпайды. 4. Мемлекеттік қызметшінің өзіне жүктелген міндеттерді атқармағаны, лауазымды өкілеттіктерін асыра пайдаланғаны, мемлекеттік және еңбек тәртібін бұзғаны, сондай-ақ заңдағы шектеулерді сақтамағаны үшін: 1/ ескерту; 2/ сөгіс. 3/ қатаң сөгіс; 4/ қызметіне сәйкес келмейтіні туралы ескерту; 5/ атқаратын қызметінен босату түрінде тәртіптік жазалар қолданылуы мүмкін. Мемлекеттік қызметшілер қылмыс және өзгедей құқық бұзушылық жасаған жағдайда заңдарда белгіленген негіздер мен тәртіп бойынша тиісінше қылмыстық, әкімшілік және материалдық жауаптылыққа тартылады.7

2.Тақырып. Басқарудың құқықтық актілері.
1. Басқарудың құқықтық актілерінің түсінігі
2. Түрлері
3. Құқықтық актілерді дайындау, талқылау, ұсыну
 Басқарудың құқықтық актілері  -  атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың белгіленген тәртіппен шығаратын, мемлекеттік биліктік сипаты бар, басқару қатынастарын реттейтін немесе нақты басқару ісін шешетінзаңға тәуелді заңды актісі. Басқарудың құқықтық актілері атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың заңдардың орындалуын қамтамасыз ету қызметімен тығыз байланысты болады, сондықтан да олардың актілері құқықтық сипатта болады. Атқарушы билік органдарының құқықтық апктілерді шығаруы басқару міндеттерін жүзеге асыру қажеттілігінен туындайды. Сонымен, басқарудың құқықтық актілері атқарушы биліктің мақсаттарын жүзеге асырушы маңызды құралы болып есептеледі. Басқарудың құқықтық актілерінің түрлері. Басқарудың құқықтық актілерін әртүрлі негіздер бойынша жіктеуге болады: заңдық қасиеттері бойынша, әрекетр ету мерзімі бойынша, әрекет ететін аумағы бойынша, құзіретінің сипаты бойынша, аттары бойынша, көрініс сипаты бойынша, күрделілік деңгейі бойынша, қабылдау тәртібі бойынша. Басқарудың құқықтық актілерін құзіретінің сипаты бойынша мынадай 3 түрге бөлуге болады: 1) жалпы актілер; 2) салалық актілер; 3) салааралық актілер; Жалпы құқықтық актілер ҚР-ның Конституциясына және басқа да заңдарына сәйкес атқарушы билік органдарының құрылымын, билік субъектілері мен атқарушылардың мінез-құлық ережелерін бекітеді. Жалпы актілердің ішіндегі неғұрлым маңыздысы  -  ҚР Президентінің актілер. ҚР Президентінің актілері негізінде Үкіметтің және атқарушы биліктің өзге де органдарының қызметінің тәртібі және құқықтық негізі құрылады, яғни олар құрылтайшылық сипатта болады. Аттары бойынша бұл актілер: жарлықтар, қаулылар, өкімдер, бұйрықтар, нұсқаулар, нұсқаулықтар, шешімдер, ережелер болып бөлінеді. 1. Құқықтық актілерді дайындау, талқылау және ұсыну тәртібі. Құқықтық актілер 2 жағдайда дайындалып, талқыланып, қабылданады: 1) оның қабылдануы жоғарғы нормативтік құқықтық актіде тікелей көрсетілген жағдайда; 2) мұндай актіні қабылдау қажеттілігі туған жағдайда. Егер жаңа актіні қабылдауға неіз бар болса, онда оның жобасы, нақты орындаушылары, қаржылық- экономикалық негізділігі анықталады. Жаңа актіні бастаушылар мыналар болуы мүмкін: - осындай акт қабылдауға өкілеттігі бар орган; - басқарудың төменгі органы; - басқа да мүдделі субъектілер; Құқықтық актілердің төмендегідей реквизиттері болуы тиіс: - атауы; - реттеу пәнін қысқаша түсіндіретін кіріспе; - қабылданған күні мен орны; - қол қоюға тиісті адамның қолы; - заңды күшіне ену мерзімі, ал қажет жағдайда әрекет ету мерзімі. 2. Құқықтық актілердің күшіне енуі, өзгеруі, күшін жою негіздері. Құқықтық акт ресми түрде жарияланған кезден бастап не актіде тікелей көрсетілген кезден бастап күшіне енеді. Құқықтық актіге өзгертуді оны қабылдаған орган немесе лауазымды тұлға енгізеді. Құқықтық актіні тоқтату: - тұтас не бір бөлігін тоқтату; - ҚР бүкіл аумағында не белгілі бір аймақта; - белгілі бір қызмет түріне байланысты немесе мемлекеттік орган қызметін тұтас тоқтату болуы мүмкін. Құқықтық акт мынадай жағдайда күшін жояды: - оны қабылдаған орган актіні күшін жойды деп тапса не басқа акт қабылдаса; - актіде көрсетілген талап орындалса; - заңды оқиға болса.

3.Тақырып. Әкімшілік құқық бұзушылық және әкімшілік жауаптылық.
1. Әкімшілік құқық бұзушылықтың түсінігі
2. Әкімшілік жауаптылықтың түсінігі және пайда болу негіздері 3. Әкімшілік жазалар
4. Әкімшілік жазаларды тағайындау
Пайдалынатын негізгі терминдер: әкімшілік құқықбұзушылық, әкімшілік жауаптылық, әкімшілік жазалар, әрекет, әрекетсіздік, құқыққа қайшылық 1. Әкімшілік құқық бұзушылық дегеніміз  -  жалпыға міндетті әкімшілік құқықтық нормаларды бұзғандығы үшін әкімшілік жауаптылық пен жазаға тартылатын заңға қайшы, қоғамға қауіпті кінәлі әрекет немесе әрекетсіздік. Әрекет дегеніміз  -  белсенді түрде заң талаптарын, міндеттерін орындамау және тиым салынған әрекеттерді жасау. Әрекетсіздік дегеніміз - өзіне жүктелген міндеттерді орындамау (енжар түрде). Әкімшілік құқық бұзушылық әкімшілік жауаптылықтың фактілік негізі болып есептеледі. Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілері: 1) құқыққа қайшылығы. 2) кінәлілігі. 3) көп тарағандығы. 4) әкімшілік жазаланатындығы. 5) қоғамға қауіптілігі. Құқыққа қайшылығы  -  құқық нормаларын бұзатын әрекетті жасаудан тұрады. Әкімшілік құқық бұзушылық әкімшілік құқықтың ғана емес, басқа да құқық салаларының нормаларын бұзады. Мысалы: еңбектік, азаматтық, қаржылық құқық нормалары. Кез-келген әрекеттің кінәлілігі, оның қасақана немесе абайсызда жасалғандығын білдіреді. Кінәнің болуы - әкімшілік құқық бұзушылықтың міндетті белгісі. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы дегеніміз  -  қоғамға қауіпті әрекеті үшін әкімшілік жауаптылыққа тартуға толық негіз беретін белгілердің жиынтығы. Құқық бұзушылықтың құрамы мына 4 элементтен тұрады: 1) Объект 2) Объективтік жағы. 3) Субъект 4) Субъективтік жағы. Құқық бұзушылық объектісі - әкімшілік жауаптылық шараларымен қорғалатын және басқа да құқық салаларымеен реттелетін қоғамдық қатынастар. Объект  -  топтық, жалпы, тікелей, түрлік болып бөлінеді. Объективтік жағы - әкімшілік құқық бұзушылықтың сыртқы жағын сипаттайды. Субъектісі  -  16-жасқа толған, есі дұрыс, кінәлі адам, арнаулы субъект болуы да мүмкін. Субъективтік жағы  -  қасақана немесе абайсызда болуы мүмкін. Әкімшілік құқық бұзушылық құрамы толық болғанда ғана, оны жасаған адам әкімшілік жауаптылыққа тартылады. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте құқық бұзушылық жасаған адамды әкімшілік жауаптылықтан босату негіздері көрсетілген. Бұл негіздерге  -  құқық бұзушының жеке тұлғасы, құқық бұзушылықтың сипаты мысал болалады. Мұнда жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар, құқық бұзушылық кінәсінің деңгейі, оның мүліктік жағдайы, шын жүректен өкінуі, зиянды зардаптарын жоюы және тағы басқа ескеріледі. 2. Әкімшілік жауаптылық мемлекеттің құқық бұзушылыққа әсері болып табылады. Яғни мемлекет құқық бұзушыға белгілі бір мәжбүрлеу шараларын қолданады. Әкімшілік жауаптылықты Парламент, Президент, Үкімет тағайындауы мүмкін. Сонымен қатар өз аумағы шеңберінде жергілікті өкілді және атқарушы органдар да әкімшілік жауаптылық тағайындау туралы шешім шығара алады. Қазақстан Республикасының 1993 жылы 10-декабрьдегі <<Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы>> заңына сәйкес маслихат төмендегі мәселелер бойынша әкімшілік жауаптылық тағайындай алады: - жер, су, тоғай, ресурстарын, табиғи құндылықтарды, тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау; қоғамдық орындарда сауда жасау, қоғамдық тәртіп, жол және өрт қауіпсіздігі, судағы қауіпсіздік, қоғамдық транспортты пайдалану тағы басқа. Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты жеңілдететін немесе жоятын актілердің кері күші болады. Ал жауаптылықты ауырлататын немесе тағайындайтын актілердің кері күші болмайды. Әкімшілік жауаптылық дегеніміз  -  уәкілетті органның немесе лауазымды тұлғаның әкімшілік заңға сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жаза қолдануынан көрінетін заңды жауаптылықтың ерекше түрі.

4  -  тақырып. Әкімшілік жазалар.
1. Әкімшілік жазалардың түсінігі, мақсаты, жүйесі.
2. Әкімшілік жазалардың түрлері.
3. Әкімшілік жазаны тағайындау тәртібі, мерзімі.
Пайдалынатын негізгі терминдер: әкімшілік жазалар, әкімшілік құқықбұзушылық, айыппұл, ескерту, 9 сөгіс, мүлкін тәркілеу. 1. Әкімшілік жаза дегеніміз - әкімшілік құқұқ бұзушылық жасаған адамға заңмен белгіленген тәртіппен мемлекеттің уәкілетті органы немесе лауазымды тұлға қолданатын мемлекеттік әсер ету шарасы. Әкімшілік жазалар құқық бұзушыға моральдық не материалдың әсер етуді көздейді. Әкімшілік жазаның мақсаттары төмендегідей: -әкімшілік заң нормасымен қарастырылған әрекеттер үшін тиісті жауаптылық шарасын тағайындау. - әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамды заңды сақтау және құқық тәртібін құрметтеу рухында қайта тәрбиелеу. -әкімшілік құқұқ бұзушылық жасаудан сақтандыру, алдын алу. Мерзімі бойынша әкімшілік жазалар: бір реттік (разовый), бір мерзімдік (единовременный), созылмалы, негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі және қосымша жазалардың тағайындалу тәртібі Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы Кодекстің 46-бабында көрсетілген. Әкімшілік жазалар тағайындау арқылы әкімшілік құқық бұзушылық субъектілерінің белгілі бір құқықтарынан айырады. Ескерту, айыппұл, әкімшілік қамау  -  тек негізгі жаза ретінде қолданылады. Белгілі бір қызмет түріне патент, лицензиядан айыру, арнаулы құқығынан айыру, сондай-ақ шетелдіктерді не азаматтығы жоқ тұлғаларды әкімшілік жолмен кетіру - негізгі және қосымша жаза ретінде тағайындалуы мүмкін. Қағидалар - әкімшілік жазаны тағайындауға негіз болатын негізгі идеялар мен бастамалар. Қағидалар сақталса әкімшілік жазаларды тағайындауда қате, кемшілік жіберуден сақтануға болады. - заңдылық - мақсатқа сәйкестілік - дер кезде болуы, жеделдік - құқық бұзушылықтар жыйынтығы үшін салынатын жазалардың біріктірілуі. Әкімшілік жаза тағайындағанда әкімшілік жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән- жайлар ескеріледі. 2. Әкімшілік жазалардың жекелеген түрлері. а) Ескерту. Ескерту әкімшілік жаза ретінде жазбаша түрде шығарылады және құқық бұзушыны сақтандыру тәсілі болып табылады. Ескерту көпшілік жағдайда моральдық әсер ету шарасы болып табылады және жасалып жатқан құқыққа қайшы іс-әрекетті аяқталмаған сатыда тоқтату әдісі болып табылады. Ескертуді ауызша жасау әкімшілік жаза ретінде есептелмейді. Ескертуді жазбаша түрде жасаудың қажеттілігі, егер адам құқық бұзушылықты қайталап жасаған жағдайда оған неғұрлым қатаң шаралар қолдануға мүмкіндік береді. Ескертудің әрекет ету мерзімі болады, егер адам жазасын өтегеннен кейін 1жыл ішінде жаңа әкімшілік құқық бұзушылық жасамаса, онда ол әкімшілік жауаптылыққа тартылмаған деп есептеледі. Егер тұлға қайтадан құқық бұзушылық жасаса, онда кодекстің 62-бабына сейкес, лауазымды тұлға әкімшілік жаза тағайындаған кезде мұны ауырлататын мән-жай ретінде қарастырады. Ескеруді қолдану әкімшілік күштеу шарасының ең біріншісі және құқық бұзушыға өз іс-әрекетінің объективті түрде бағалауға, өзінің құқыққа қайшы іс-әрекетін тоқтатуға негіз болады. Яғни құқық бұзушыға ескерту жасау лауазымды адамның іс-әрекетінің адамгершілігін көрсетеді. б) Айыппұл. Айыппұл - әкімшілік құқық бұзушылық үшін Кодексте (48-б) көзделген жағдайда және шекте, әкімшілік жаза қолдану кезінде қолданылып жүрген заңдарға сәйкес белгіленетін айлық есептік көрсеткіштің белгілі бір мөлшеріне сай келетін дәрежеде салынатын ақшалай жаза. Айыппұл - әкімшілік жазалардың ең көп тараған түрі б/е. Себебі ол құқық бұзушының материалдық мүддесіне әрекет ету тәсілі. Айыппұл мынадай мөлшерде салынады. - жеке адамға  -  айлық есептік көрсеткіштің оннан бір бөлігінен. - лауазымда адамға  -  бес айлық есептік көрсеткіштен. - заңды тұлғаларға  -  жиырма айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы тиіс. Жеке адамға салынатын айыппұл мөлшерін 200 айлық есептік көрсеткіштен, лауазымды адамға 400 айлық есептік көрсеткіштен, заңды тұлғаға 2000 айлық есептік көрсеткіштен асыруға болмайды. Әкімшілік айыппұл міндетті түрде төленуі тиіс, егер құқық бұзушы дер кезінде төлемесе, онда айыппұл оның жалақысынан (стипендия, пенсия т.б) мәжбүри түрде даусыз өндіріп алынады. Егер кінәлі тұлға жұмыс істемесе, не тұрақты жалақысы болмаса онда жаза соттық орындау тәртібімен борышкердің мүлкімен өндіріп алынады. Егер дереу төлеуге мүмкіндігі болмаса, лауазымды тұлға айыппұлдың төленуін 1 айға дейін созуы мүмкін.10 Өзіне әкімшілік тәртіппен айыппұл салынған адам бұл жаза заңсыз деп есептесе, <<Азаматтың өтініштерін қарау тәртібі туралы>> Қазақстан Республикасы 19.07.95 Президентінің заң күші бар жарлығымен сәйкес, бұл шешімге шағымдануға құқылы. Шағым қаулы шығарған лауазымды тұлғаға беріледі, ал соңынан іспен бірге қарауға мүдделі органға не лауазымды адамға беріледі. Шағым 10 күн ішінде қаралуы тиіс. в) Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы не оның тікелей объектісі болған затты өтемін төлеп алып қою.  -  оны мәжбүрлеп алып қоюдан және алынған затты өткізу жөніндегі шығыстарды шегеріп, түскен соманы бұрынғы меншік иесіне бере отырып, ол затты өткізуден тұрады. Өтемін төлеп алып қоюды судья қолданады, түскен сомадан ол затты сақтауға, тасмалдануға, сатуға т.б. кеткен шығындар алып қалынады. Өтелім алып қоюдың тәртібі және алып қоюға жататын заттың тізімі Қазақстан Республикасының тиісті заңнамамен белгіленеді. Аң аулау өмір сүруінің негізгі заңды көзі боп табылатын адамдарға аңшылық қаруды, атыс оқ- дәрілерін және аңшылықтың басқа да қаруларын өтемін төлеп алып қоюды қолдануға болмайды.(КОАП 49- б 2-т) Бұл тек қасақана құқық бұзушылық үшін негізгі де, қосымша жаза ретінде де қолданылуы мүмкін. г) Тәркілеу. Әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы не оның тікелей объектісі болған затты тәркілеу, сондайақ әкімшілік құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған кірістерді, ақшаны, бағалы қағаздарды тәркілеу  -  оларды заңдарда белгіленген тәртіппен мемлекет меншігіне мәжбүрлеп тегін аударудан тұрады. Тәртіп бұзушының меншігі болып табылатын зат қала тәркіленуі мүмкін. Аңшы қаруы, оқ дәрісі, егер аңшылық - өмір сүруінің негізгі көзі болып табылады, адамға тәркіленбейді. (негізгі, қосымша жаза ретінде де б/м). Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Қазақстан Республикасы азаматтары заңды жолмен табылған кез-келген мүлікке меншік иесі бола алады. Меншік заңмен қорғалады. Соттың шешімінсіз ешкім де өз мүлкінен айырылмайды. Тәркілеуді судья қолданады, заңның ерекше бөлімінің тиісті бабында әкімшілік жаза ретінде көзделген жағдайларда тағайындалуы мүмкін. д) Арнаулы құқықтан айыру. Нақты адамға берілген арнаулы құқықтан айыру  -  осы құқықты пайдалану тәртібінің өрескел не үнемі бұзылғаны үшін қолданылады. Арнаулы құқықтан айыруды судья қолданады және ол 1 айдан кем болмауы, 2 жылдан аспауы тиіс. (көлік жүргізу құқығы, аң аулау құқығы т.б.). - алкогольдік, токсический, есірткілік масаң күйде болу; - авария жасап жол жүру ережесін өрескел бұзу. - техникалық жарамсыз көлікті айналадағы адамдардың өмірі мен денсаулығына зиян келтіретінін біле отырып пайдалану. - аң аулау ережесін бүзу арқылы адамдардың мүддесіне, табиғатқа қауіп тудырса. Мүгедектігіне байланысты арнаулы құқықты пайдаланатын адамды ол құқықтардан айыруға болмайды. (егер мас күйінде болса ғана қолдануы мүмкін). Ал аң аулау құқығынан айыру  -  ол өмір сүруінің негізгі көзі болып табылатын адамға қолданылмайды. е) Әкімшілік қамау. Ерекше жағдайда ғана жекелеген әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін 15 тәулікке, ал төтенше жағдайда әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жағдайда 30 тәулікке дейін Қазақстан Республикасы заңына сәйкес аудандық (қалалық) сот тағайындайды. Кәмелетке толмағандар, жүкті әйелдер, 12 жасқа дейінгі баласы бар әйелдер, 1,2 топ мүгедектері әкімшілік қамауға тартылмайды. Әкімшілік қамау туралы қаулыны сот шығарады, және ішкі істер органы дереу орындауы тиіс. Әкімшілік қамау әкімшілік құқық бұзушылық қайталап жасалса және қылмысқа жақын әкімшілік құқықбұзушылық жасалса тағайындалады. ж) Кәсіпкерлік қызметке қадағалау жасау. Қосымша жаза ретінде бір жылға дейінге мерзімге тағайындалады. Азаматтардың, шаруашылық субъектісінің кәсіпкерлік қызметіне қадағалау жасау - өз өкілеттігі шеңберінде мұндай қызметті бақылауды жүзеге асыратын органның арызы бойынша тағайындалады. Мұның мақсаты  -  азаматтарға, шаруашылық субъектісіне әр ай сайын өзінің қаржылық, шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруін қадағалау. Бақылау және қадағалау органдары Қазақстан Республикасы заңдары негізінде өкілеттігі бойынша жұмыс атқарады, олар: мемлекеттік салық, санитарлық, ревизиялық инспекциялар. з) Белгілі бір қызмет түріне лицензиясынан (патент) айыру. Лицензия  -  бұл уәкілетті мемлекеттік орган беретін азамат не заңды тұлғаға белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беретін шешім. Лицензиядан айыру уақытша не тұрақты, қосымша не негізгі жаза болуы мүмкін. <<Лицензиялау туралы>> ҚР Президенті жарлығына сәйкес, жыл сот тәртібімен алынуы мүмкін:11 - егер лицензият лицензияда көрсетілген талаптарды орындамаса немесе сот ондай қызметпен айналысуға тиым салса. 6 айға дейінгі мерзімге лицензия мерзімін тоқтата тұруы мүмкін, себебі көрсетілуі тиіс. Ол кемшіліктер жойылған соң лицензияның күші қайта енеді. 3. Әкімшілік жазаны тағайындау тәртібі Кодексте, нормативтік актілерде көзделген. Әкімшілік жазаны төмендегідей жағдайларда өз өкілеттігі шеңберінде тиісті орган немесе лауазымды тұлға тағайындайды: -егер кінәлінің әрекетінде әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы бар болса. -егер бұл құрам ӘҚБК-ң тиісті нормасымен бекітілген болса. -егер бұл баптың санкциясында жасалған құқық бұзушылық үшін жауаптылық көзделген болса. -жасалған құқық бұзушылықтың сипаты, кінәлінің жеке тұлғасы, кінә деңгейі, мүліктік жағдайы, сонымен қатар жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар ескеріле отырып. ӘҚБК-нің 61-бабына сәйкес, әкімшілік құқық бұзушылық үшін жауаптылықты жеңілдететін мән- жайлар: -кінәлінің шын өкінуі. -кінәлінің құқық бұзушылықтың зиянды зардаптарынжоюы, зиянның орнын толтыруы -жан күйзелісі жағдайында жасалуы. -кәмілетке толмаған адамның құқық бұзушылық жасауы. -жүкті әйелдің немесе 3 жасқа дейінгі жас баласы бар әйелдің құқық бұзушылық жасауы. Істі қарайтын орган немесе лауазымды тұлға бұдан басқа да мән-жайларды жеңілдететін мән-жай есебінде қарастыруы мүмкін. Әкімшілік заң кінәлінің бірнеше әкімшілік құқық бұзушылықтар жасағаны үшін жауаптылық қарастырады, яғни 1 тұлға 2 немесе одан да көп әкімшілік құқық бұзушылықтар жасаса, онда тиісті орган немесе лауазымды тұлға заң негізінде оның әрбір құқық бұзушылығы үшін әкімшілік жаза тағайындайды. Егер адам бірнеше әкімшілік құқық бұзушылықтар жасап, ол істерді бір судья, бір орган (лауазымды адам) қараса, бұл адамға белгілі бір түрдегі жазалар қолданылған жағдайда, жазаның түпкілікті мөлшерін жазаның осы түрі үшін осы Кодексте белгіленген 3 еселенген ең жоғарғы шегінен асыруға болмайды. Әкімшілік қамауға алудың ең ұзақ мерзімі мұндай жағдайда  -  30 тәуліктен, ал төтенше жағдай режимінің талаптарын бұзғаны үшін қолданылатын әкімшілік қамауға алу 45 тәуліктен аспауы тиіс.

5  -  тақырып. Басқарудың құқықтық актілері.
1. Басқарудың құқықтық актілерінің түсінігі және негізгі белгілері.
2. Басқарудың құқықтық актілерінің түрлері.
3. Құқықтық актілерді дайындау, талқылау және ұсыну тәртібі.
4. Құқықтық актілердің күшіне енуі, өзгеруі, күшін жою негіздері.
1. Басқарудың құқықтық актілері  -  атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың белгіленген тәртіппен шығаратын, мемлекеттік биліктік сипаты бар, басқару қатынастарын реттейтін немесе нақты басқару ісін шешетінзаңға тәуелді заңды актісі. Басқарудың құқықтық актілері атқарушы билік органдары мен лауазымды тұлғалардың заңдардың орындалуын қамтамасыз ету қызметімен тығыз байланысты болады, сондықтан да олардың актілері құқықтық сипатта болады. Атқарушы билік органдарының құқықтық апктілерді шығаруы басқару міндеттерін жүзеге асыру қажеттілігінен туындайды. Сонымен, басқарудың құқықтық актілері атқарушы биліктің мақсаттарын жүзеге асырушы маңызды құралы болып есептеледі.
2. Басқарудың құқықтық актілерінің түрлері. Басқарудың құқықтық актілерін әртүрлі негіздер бойынша жіктеуге болады: заңдық қасиеттері бойынша, әрекетр ету мерзімі бойынша, әрекет ететін аумағы бойынша, құзіретінің сипаты бойынша, аттары бойынша, көрініс сипаты бойынша, күрделілік деңгейі бойынша, қабылдау тәртібі бойынша. Басқарудың құқықтық актілерін құзіретінің сипаты бойынша мынадай 3 түрге бөлуге болады: 1) жалпы актілер; 2) салалық актілер; 3) салааралық актілер; Жалпы құқықтық актілер ҚР-ның Конституциясына және басқа да заңдарына сәйкес атқарушы билік органдарының құрылымын, билік субъектілері мен атқарушылардың мінез-құлық ережелерін бекітеді. Жалпы актілердің ішіндегі неғұрлым маңыздысы  -  ҚР Президентінің актілер. ҚР Президентінің актілері негізінде Үкіметтің және атқарушы биліктің өзге де органдарының қызметінің тәртібі және құқықтық негізі құрылады, яғни олар құрылтайшылық сипатта болады. Аттары бойынша бұл актілер: жарлықтар, қаулылар, өкімдер, бұйрықтар, нұсқаулар, нұсқаулықтар, шешімдер, ережелер болып бөлінеді.
3. Құқықтық актілерді дайындау, талқылау және ұсыну тәртібі.12 Құқықтық актілер 2 жағдайда дайындалып, талқыланып, қабылданады: 1) оның қабылдануы жоғарғы нормативтік құқықтық актіде тікелей көрсетілген жағдайда; 2) мұндай актіні қабылдау қажеттілігі туған жағдайда. Егер жаңа актіні қабылдауға неіз бар болса, онда оның жобасы, нақты орындаушылары, қаржылық- экономикалық негізділігі анықталады.
4. Құқықтық актілердің күшіне енуі, өзгеруі, күшін жою негіздері. Құқықтық акт ресми түрде жарияланған кезден бастап не актіде тікелей көрсетілген кезден бастап күшіне енеді. Құқықтық актіге өзгертуді оны қабылдаған орган немесе лауазымды тұлға енгізеді. Құқықтық актіні тоқтату: - тұтас не бір бөлігін тоқтату; - ҚР бүкіл аумағында не белгілі бір аймақта; - белгілі бір қызмет түріне байланысты немесе мемлекеттік орган қызметін тұтас тоқтату болуы мүмкін. Құқықтық акт мынадай жағдайда күшін жояды: - оны қабылдаған орган актіні күшін жойды деп тапса не басқа акт қабылдаса; - актіде көрсетілген талап орындалса; - заңды оқиға болса. 9- тақырып. Әкімшілік жауаптылық ұғымы және маңызы 3.1. Әкімшілік жауаптылықтың ұғымы жіне негізгі ерекшеліктері 3.2. Әкімшілік жауаптылықтан босату. 3.3. Заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығы. Пайдалынатын негізгі терминдер: әкімшілік жауаптылық, әкімшілік жауаптылықтан босату, әкімшілік құқықбұзушылық, әкімшілік жазалар, Әкімшілік жауаптылық қылмыстық, азаматтық және тәртіптік жауаптылықтармен қатар заңдық жауаптылықтардың бір түрі болып табылады. Оны мемлекет жауаптылықтың негіздерін, бұзушыларға қолданылуы мүмкін болатын шараларды, құқық бұзушылық туралы істерді қараудың және осы шаралардың орындалу тәртібін айқындайтын құқықтық нормалар шығару жолымен белгілейді. Заңдық айғақ - әкімшілік құқық бұзушылық болған кезде  -  құқықтық реформа санкциясының механизмі іске қосылады, сөйтіп санкция жазаны қолдануға болатын (потенциалды) мүмкіндігінен шынайы жазаға, яғный әкімшілік жазаға айналады. Әкімшілік құқықта әкімшілік мәжбүрлеудің толып жатқан шараларының ішінен (тексеру, реквизициялау, ұстау, алып қою т.б.) тек әкімшілік жазалар ғана жазалау функциясын атқарады және тек соларды қолдану ғана әкімшілік жауаптылықтың туындауына әкеп соқтырды (ӘҚБтК-тің 283-б.). Сонымен, әкімшілік жауаптылық  -  бұл әкімшілік-құқықтық санкцияларды жүзеге асыру, уәкілетті органның құқық бұзушылық жасаған азаматтар мен заңды тұлғаларға әкімшілік жазалар қолдануы. Әкімшілік жауаптылықты әкімшілік құқық бұзушылық үшін құқықтық жауаптылық ретінде қарауға болады. Бұл орайда мынаны ескеру керек, қол сұғудың объектісі мемлекеттік басқару аясындағы, сондай-ақ кейбір басқа да қатынастар болып табылады. Мәселен, әкімшілік жауаптылық, бір жағынан, кеден, салық қатынастарына, меншіктік сақтауға, азаматтардың құқықтарын, табиғатты, халықтың денсаулығын, сауданы т.б. қорғауға байланысты қатынастарға қол сұққаны үшін белгіленеді. Екінші жағынан, әкімшілік жауаптылық әкімшілік құқықтың әрбір нормасын бұзған үшін емес, олардың ішінде тек әкімшілік жауаптылық көрсетілгендеріне ғана қолданылады. Әкімшілік жауаптылық құқық қорғаудың, бұзушылықтың ерекше түрімен - әкімшілік құқық бұзушылықтармен, олар аса қауіпті болмаса да, бірақ қылмыспен салыстырғанда едәуір жиі кездеседі, күресудің маңызды құралы ретінде пайдаланылады. Олардың қауіптілігі ққыққа қарсы іс-әрекеттің немесе әрекетсіздіктің өздерінің сипатында ғана емес, сонымен бірге едәуір көп таралғандығында, олардың көптеген мыңдаған әкімшілік құқық бұзушылықты қамтитын <<көп түрлілігінде>>. Әкімшілік  -  құқықтық нормаларды бұзу әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолдануға әкеп соқтырады, олардың бір түрі әкімшілік жазалар болып табылады. Нақ осы соңғылар, алдын алу, жолын кесу шараларынан және процессуалдық шаралардан айырмашылығы, әкімшілік жауапқа тартылғанның нәтижесінде қолданылады. Әкімшілік жауаптылықты оны белгілеу тәртібі айырады. ӘҚБтК бойынша әкімшілік жауаптылық осы Кодекспен белгіленеді. Әкімшілік жауаптылықты көздейтін өзге заңдар осы Кодекске олар енгізілгеннен кейін ғана қолданылады. Жергілікті аумақтық сипаты бар құқық бұзушылықтар үшін (қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, қалалар мен елді мекендердің аумақтарын көріктендіру т.с.с.) облыстардың, Алматы мен 13 Астананың, қалалар мен аудандардың жергілікті өкілді органдары ӘҚБтК-тің тиісті баптарында әкімшілік жауаптылық көзделетін ережелерді белгілеуге құқылы. Органдар мен лауазымды адамдар әкімшілік жауаптылық шараларын өздеріне қызмет жөнінен бағынышты емес бұзушыларға қолданады. Сонымен бірге олар бір ұжымның қызметкерлері болып табылмайды және қызметтік-еңбек қатынасы жөнінен байланысты болмайды. Бұл жағдай әкімшілік жауаптылықты, әдетте, жоғарғы органның немесе лауазымды адамның бағыныштылық тәртіппен басшыларға, жұмысшылырға, қызметшілерге қолданатын тәртіптік жауаптылыққа айыруға мүмкіндік береді. Әкімшілік жауаптылыққа тарту мен әкімшілік жаза қолдану бұзушыны сотталғанға әкеп соқтырмайды және оны жұмыстан шығаруға негіз болып табылмайды. Әкімшілік жауаптылықты оны іске асырудың ерекше процессуалдық (іс жүргізу) тәртібі сипаттайды. Ол өзінің біршамаоңайлығымен, жеделдігімен және тиімділігімен тиісті қылмыстық және азаматтық істерді қараудың және олар жөнінде қандай да біршешім қабылдаудың тәртібінен өзгешеленеді. Заңдар, демократизм, адамгершілік, мемлекеттік мәжбүрлеу құралдарын үнемдеу және иландыруды дәйекті пайдалану қағидаларын негізге ала отырып, құқық бұзушылық жасаған адамдарды қандайда болмасын бір заңдық жауаптылықтан босатудың мүмкіндігін қарайды. ӘҚБтК әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамдарды, мысалы, теріс қылық онша елеулі болмаған жағдайда, әкімшілік жауаптылықтан босатудың негіздерін, шарттары мен салдарларын белгілейді. Әкімшілік жауаптылықтан босату сондай-ақ қоғамдық ықпал жасау шараларымен немесе жауаптылықтың басқа түрімен (мысалы, тәртіптік) ауыстырудан да иа болмаса жауаптылықтың ұзақ мерзімді шараларын қысқартудан (мысалы, аң аулау құқығын жоюдың) көрініс табуы мүмкін. Шындығында, барлық аталған жағдайларда уәкілетті органдар мен лауазымды адамдар құқықтық нұсқамаларды бұзған адамдарды қандайда болмасын бір түрінде әкімшілік жауаптылықтан босатуды жүзеге асырады. Әкімшілік жаза қолдану құқығы берілген органдар (лауазымды адамдар) жоғарыда аталған адамдарға әкімшілік жаза қолданудың орнына, кінәлі адамдарды тәртіптік жауаптылыққа тарту туралы мәселені шешу үшін тиісті органдарға құқық бұзушылық туралы материалдарды беруі мүмкін. Тәртіп туралы жарғалардың күші қолданылатын темір жол, теңіз, өзен көлігі мен азаматтық авияцияның қызметкерлері қызметтік міндеттерін атқару кезінде ӘҚБтК-тің тиісті баптарында (мысалы, 439-441, 448-450,450-453, 443, 446, 447-баптарында) көзделген құқық бұзушылық жасағаны үшін осы жарғыларға сәйкес тәртіптілік жауаптылықта болады. Әкімшілік жауаптылықтан босату өзінің мазмұны мен заңдық салдары бойынша әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс жүргізуге болмайтын мән-жайлармен ұқсас, яғный оларды әрекеттің құқыққа қарсылығы мен жауаптылыққа тарту мүмкіндігі біріктіреді, бұл тікелей қажетті қорғануға (ӘҚБтК-тің 38-б.) және аса қажеттілікке (ӘҚБтК-тің 40-б.) жатады. Шынында, бірінші де, екінші де жағдайларда жағдайдың (ситуацияның) мазмұны әкімшілік құқық бұзушылық болып табылады, ал заңдық салдары (нәтижесі) ақыр аяғында тура келеді және юрисдикциялық органның немесе лауазымды адамның қандай да бір азаматты әкімшілік жауаптылыққа тартудан бас тартуға келтіреді. Әкімшілік жауаптылықты шектейтін институт бар. Бұл шектеулер ең алдымен әкімшілік заңдармен қаралған әкімшілік құқық бұзушылық субъектілерінің немесе әкімшілік қарап шешу шеңберінде құқық қолданушылардың ескеретін ерекшеліктерімен байланысты. Атап айтар болсақ, ӘҚБтК әкімшілік құқық бұзушылық субъектісін қандай да болмасын шеліктеріне байланысты кейбір әкімшілік жазаларды қолдану мүмкіндігін болғызбайды. Мәсеен, әкімшілік қамауға алуды жүкті әйелдерге және 14 жасқа дейінгі балалары бар әйелдерге, 18 жасқа толмағандарға, I және II топтағы мүгедектерге, сондай-ақ 58 жастан асқан әйелдер мен 63 жастан асқан еркектерге қолдануға болмайды.Көлік құралын масаң күйде жүргізу, масаң күйді куәландырудан белгіленген тәртіппен өтуден жалтару, сондай-ақ аталған адамдардың белгіленген ережелерді бұза отырып, өздері қатысушысы болған жол-көлік оқиғалары болған жерден кетіп қалу жағдайларын қоспағанда, көлік құралдарын жүргізу құқығынан айыруды, бұл құралдарды мүгедектігіне байланысты пайдаланатын адамдарға қолдануға болмайды. Аң аулау қаруларын және балық аулау құралдарын сақтау мен алып жүру құқығынан айыруды, осы құқықты пайдалану тәртібін үнемі бұзушылықты қоспағанда, аң аулау (балық аулау) өмір сүруінің негізгі заңды көзі болып табылатын адамдарға қолдануға болмайды. Әскери қызметшілерге және соларға теңестірілген адамдарға: судьяларға, прокурорларға, депутаттық тиіспеушілікпен пайдаланатын адамдарға, ҚРсы аумағында әкімшілік юрисдикциядан иммунитеті және қорғанышы бар шетелдіктерге әкімшілік жаза қолдану негіздеріне заң жүзінде шектеу қаралған. Заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығы. Әкімшілік жауаптылық тек жеке адамдарға ғана емес, жаңа ӘҚБтК бойынша заңды тұлғаларға да таратылатын болды. Кодексте заңды тұлғаларға (кәсіпорындарға, ұйымдарға) әкімшілік жазалар қолданудың құқықтық негіздеріне едәуір орын берілген. Әкімшілік жауаптылық субъектілерінің ішінде <<заңды тұлғалар>> деген цивилистік ұғыммен қамтылатын субъектілер пайда болды, оған барлық ұйымдарды, заңды тұлға құқықтары барларды да, жоқтарды да, оның ішінде олардың филиалдары мен өкілдіктерін, сондай-ақ өзге де құрылымдық 14 бөлімшелерін, егер олар әкімшілік заңнамалармен құқық субъектілері болып табылатын болса, жатқызуға болады. Заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығын әкімшілік құқық бұзушылық құрамының дәстүрлі белгілері сипаттайды (объект, объективтік жағы, субъект, субъективтік жағы). Бірақ та оларды жеке тұлғалар жасаған әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамын сипаттайтын ұқсас белгілерден айыратын олардың елеулі ерекшеліктері бар. Бұл ең алдымен және негізінен кінә ұғымына қатысты. Кінә - кез-келген жауаптылықтың қажетті шарты. Кінә болмаған, яғный құқыққа қарсы іс-әрекет (әрекетсіздік) жасалмаған жағдайда әкімшілік те, тәртіптік те, қылмыстық та жауаптылық болуы мүмкін емес. Объективтік кінә - бұл белгіленген ережелерді бұзатын заңды тұлғаның нақты іс-әрекеттерінің немесе әрекетсіздігінің сипатына байланысты әкімшілік жаза қолданатын мемлекеттік органның көзқарасы тұрғысынан ұйымның кінәсі; субъективтік кінә - ұйымның атынан оның ұжымының, әкімшілігінің, лауазымды адамдарының құқыққа қарсы әрекетке көзқарасы. Заңды тұлғаның әкімшілік жауаптылығын өзінің міндетін кінәлі түрде орындамауының жарамсыз салдары ретінде сипаттай отырып, оны тек құқыққа қарсы әрекет үшін ғана жауаптылық ретінде ұғынумен қанағаттануға болмайды. Заңды тұлғаға әкімшілік жаза қолдану тек кінәсі үшін ғана жазалау үшін емес, сонымен қатар әрі ұйымның өзінің міндеттерін, мемлекеттік органдардың талаптарын орындауды қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылады. Айтылғанды жинақтап қорыта отырып, мынадай анықтама беруге болады: заңды тұлғалардың әкімшілік жауаптылығы  -  бұл әлеуметік әділеттілікті қалпына келтіру, құқыққа қарсы қызметті мемлекеттік айыптау, оларға жүктелген міндеттерді орындатуды қамтамасыз ету, құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында әкімшілік құқық субъектілігі бар ұйымдарға мемлекеттің белгіленген ережелерін, нормаларын және стандарттарын орындамағаны немесе дұрыс орындамағаны үшін әкімшілік жазалар қолдану. Барлық осы салалар мен аяларда Заңды тұлғаларға әкімшілік жауаптылықтың шараларын қолдану белгілі бір ерекшеліктермен сипатталады. Жер туралы заңнамаларды бұзған үшін әкімшілік жазалар қолдану. Әкімшілік жазаның шаралары ретінде ӘҚБтК көпшілігінде айыппұлдар қараған, олар жерге меншік құқығын бұзған, жер телімдерін өз бетімен иеленген, ранаулы белгілерді жойған, жерді бүлдірген, өз бетімен құрылыс салған, жерді нысаналы мақсатында пайдаланбаған, жер қойнауын пайдалану жөніндегі ережелерді бұзған үшін салынады. Заңды тұлғалардың кеден ережелерін бұзған үшін әкімшілік жауаптылығы. Заңды тұлғалардың кеден ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылықтары мынадай жазалар қолдану түрінде қаралған: 1) ескерту, 2) айлық есептік көрсеткіштің 1000-ға дейінгі мөлшерде айыппұл салу; 3) кеден ережелерін бұзудың тікелей объектілері болған тауарлар мен көлік құралдарын тәркілеу; 4) лицензияны арнайы рұқсатты немесе біліктілік аттестатын (куәлігін) тоқтата тұру, лицензиядан айыру (лицензиядан айыру ұйымдарға, шаруашылық жүргізуші субъектілерге, кедендік қоймалар, уақытша сақтау қоймалары, бажсыз сауда жасау магазиндер иелеріне, ұйымдарға  -  кедендік делдалдарға, кеден тасымалдаушыларына, бұлар тек қана заңды тұлғалар болуы мүмкін, арналған). Лицензиядан айыру деген, шындығында, осы лицензиямен жұмыс істейтін кәсіпорын қызметінің толығынан тоқтатылуын білдіреді және әкімшілік жаза ретінде қаралады. Заңды тұлғалардың салық заңнамаларын бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылығы. ӘҚБтК-тің 16-тарауының нормаларына сәйкес Салық кодекстің ережелерін бұзған салық төлеушілер заңмен белгіленген жағдайларда мынадай айыппұл түрлерінде әкімшілік жауапты болады: а) салық органында тіркеу есебіне қою туралы өтініш берудің заң актілерінде белгіленген мерзімін бұзу  -  20-дан 50-ге дейінгі, кәсіпкерлік қызметті тіркеудің мерзімін бұзу 100-ден 200-ге дейінгі айлық есептік көрсеткіштің мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады: салық төлеушінің салық есеп  -  қисабын салық органына табыс етпеуі  -  төленуге тиісті, бірақ төленбеген салықтың және басқа да міндетті төлем саласының 10%-дан 50% мөлшеріне дейін айыппұл салуға, ал маниторинг жүргізу үшін қажетті құжаттарды табыс етпеуі  -  айлық есептік көрсеткіштің 200-ден 500-дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады; б) салық төлеушінің салық салу объектілерін жасыруы  -  жасырылған салық салу объектілері құнының 50% мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады; в) кірістерді, шығыстарды және салық салу объектілерін есепке алу ережелерін бұзу  -  есепке алынбаған тауарлар (жұмыстар, көрсетілген қызметтер) құнының 10% мөлшерінде, ал салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің сомасын кемітіп көрсету  -  салықтың және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің төленбегенсомасының 50% мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады. Заңды тұлғалардың заңсыз банк қызметін жүзеге асырғаны үшін әкімшілік жауаптылығы. Банк қызметінің тіркеусіз немесе арнайы рұқсатсыз, лицензиясыз немесе лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, егер бұл әрекетте қылмыстық жаза қолданылатын әрекет белгілері болмаса  -  айлық есептік көрсеткіш 500-ге дейінгі мөлшерде айыппұл салуға әкеп соғады (ӘҚБтК-тің 138-б.). Заңды тұлғалардың, коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың монополияға қарсы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылығы <<Бәсекеге және монополистік қызметті шектеу туралы>> 2001ж. 19-15 қаңтардағы заңмен1 белгіленген. Монополияға қарсы органдар, <<Табиғи онополиялар туралы>>2 және <<Жосықсыз бәсеке туралы>>3 заңдарға сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер соттың қарауына жатқызылатын реттерді қоспағанда, ӘҚБтК-тің 147-б.-да көзделген істерді қарайды. Заңды тұлғалардың өрт қауіпсіздігін бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылығы. <<Өрт қауіпсіздігі туралы, 1996ж. 22-қарашадағы заңның 27-б.>>4 өрт қауіпсіздігі туралы заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді бұзғаны үшін жеке және заңды тұлғалардың ҚР-ның заңдарына сәйкес жауап беретіндігін бекіткен. Мемлекеттік өрт сөндіру қызметі органдары ӘҚБтК-тің 312 және 313 баптарында қаралған заңды тұлғалардың құқық бұзушылықтарын қарап, белгіленген мөлшерде оларға айыппұл салуға құқылы. Заңды тұлғалардың санитарлық және табиғат қорғау ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жауаптылығы. <<Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы>> 2002ж. 4- желтоқсандағы заңмен5 кейбір санитарлық ережелердің бұзылғандығы үшін әкімшілік жауаптылыққа тартылатындығы көзделген. ӘҚБтК-те қаралған басқа да әлеуметтік және экономикалық салалардағы құқық бұзушылықтардың кейбіреулері үшін заңды тұлғалардың әр түрлі әкімшілік жауаптылықтары белгіленген. Әкімшілік жауапкершілік түсінігі.Әкімшілік жауапкершілік қағидалары.Әкімшілік жауапершіліктен босату жағдайлары Қоғам қашанда белгілі бір тәртіпке, заңдылыққа сүйене отырып өмір сүреді. Ол әрбір азаматтың саналы, жақсы тіршілігі мен жарқын болашағына жол ашады. Ал қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, оңдай қоғамның келешегі болмайды. Сол себепті қоғамды белгілі бір заңдылыққа сүйене отырып,тәртіп орнатудың маңызы зор. Қоғамдағы тәртіп адамдардың мінез-құлқын, іс әрекетін реттейтін қағидалардың әсерімен орнатылады. Барлық қарым-қатынасты құқықтық тұрғыдан реттеу өте күрделі; ол көп салалы және көп жүйелі процесс. Дегенмен, қазіргі уақытта реттелу субъектілері мен объектілеріне байланысты, белгілі жағдай мен аумақ аясында қолданылатын реттеу түрлері мен тәсілдері қалыптасқан. Соның бірі-заңды жауапкершілік. Әкімшілік жауапкершілік қағидалары: а) әкімшілік құқық бұзушылық жөніндегі заңмен, заңға тәуелді актілермен және оның нормаларымен бекітіледі. Демек, әкімшілік жауапкершіліктің жеке нормативтік-құқықтық жүйесі бар. Әкімшілік жауапкершілік нормалары жеке әкімшілік құқық институтын қалыптастырады. Мысалы, қылмыстық жауапкершілік-арнайы заңмен; тәртіптік жауапкершілік  - мемлекеттік қызметшілердің категориялық бөлінісіне сәйкес заңдар мен заңға тәуелді актілермен және Еңбек туралы заңмен материалдық (қаржылық) жауапкершілік Еңбек туралы, Азаматтық жөніндегі заңдармен,кейбір жағдайда әкімшілік құқық нормаларымен бекітіледі немесе жауапкершілікке тартылады.; б) әкімшілік құқық бұзушылық -әкімшілік жауапкершіліктін ұйытқысы болып табылады.Олар қылмыс,тәртіптік іс немесе материалдық залал келтіру немесе азаматтық-құқықтық деликт (құқық бұзушылық) болуы мүмкін. в) әкімшілік құқық бұзушылардың іс-әрекеттеріне негізделген арнайы заңдарға сүйеніп әкімшілік жауаппкершілік түрлі негізде әдістер қолданады. Әрбір жағдай белгілі бір нормаларға бағғытталып,заңды түрде қарастырылуы тиіс. Жасалған құқық бұзушылық немесе теріс қылық үшін әкімшілік жауапкершілікке 16 жастан бастап тартылады; г) қоғамға құқықтық тәртіп орнатудың құралы болып есептеледі; д) құқық бұзушылармен үнемі күрес жүргізеді және іс әрекеттері оларға қарсы бағытталады. Айтылғандарға қоса әкімшілік құқықтың өзіне ғана тән қағидалары арқылы, оның басқа жауапкершіліктерден айрықша ететін ерешеліктері бар; 1. Қылмыстық жауапкершіліктен айырмашылығы -әкімшілік жауапкерілікті сот және басқа да уәкілетті органдарда қадағалай отырып, сонымен қатар олар әкімшілік жауапкершілкке тарта алады. 2. Азаматтық құқықтық жауапкершілікте басты көңілге алынатын материалдық залал-әкімшілік жаууапкерліктің қажетті қағидасы болып саналмайды. 3. тәртіптік жауапкершілікте құқық бұзушылық атқаратын қызметі әсер етеді, ал әкімшілік құқықта ешбір қызмет немесе қызмет бағыныштылығы әсер етпейді. Демек әкімшілік жауапкершілік брлық азаматтарға бірде жүреді және оның алдында барлық азаматтар тең құқылы. Әкімшілік жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар.Қажетті қорғану 1.Қажетті қорғану жағдайында, яғни жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер учаскесін және қорғанушының немесе өзге де адамдардың басқа да құқықтарын, қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне қол сұғушыға зиян келтіру арқылы құқыққа қарсы қол сұғылудан қорғау кезінде егер бұл ретте қажетті қорғану шегінен шығып кетуге жол берілмеген болса, осы Кодексте көзделген әрекетті жасау әкімшілік құқық бұзушылық болып табылмайды. 1 Ег. Қаз., 2001, 27-қаңтар. 2 Парл. Жаршысы, 1998, №16, 214-Қ-қ 3 Парл. Жаршысы, 1998, № 9-10, 84-қ. 4 Парл. Жаршысы, 1996, №18, 368-қ. 5 Парл. Жаршысы, 2002, №21, 176-қ.16 2. Өздерінің кәсіби немесе өзге де арнаулы даярлықтарын және қызмет жағдайына қарамастан, барлық адамдар бірдей дәрежеде қажетті қорғаныс құқығына ие. Құқыққа қарсы қол сұғушылықтан аулақ болу не басқа адамдарға немесе мемлекеттік органдарға көмек сұрап жүгіну мүмкіндігі болғанына қарамастан, бұл құқық адамға тиесілі болады. 3.Қол сұғу сипаты мен дәрежесіне қорғанудың айқын сәйкес келмеуі, осының нәтижесінде қол сұғушыға жағдайдан туындамаған шектен тыс айқын зиян келтіру қажетті қорғану шегінен шығып кету деп танылады. Мұндай шектен шығушылық тек қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана әімшілік жауаптылыққа әкеп соғады. 4. Құқыққа қарсы қол сұғудан туындаған үрейдің қорқудың немесе сасқалақтап қалудың салдарынан қорғаныс шегінен асып кеткен адам әкімшілік жауаптылыққа болуға тиіс емес. Аса қажеттілік. 1. Аса қажеттілік жағдайында, яғни осы адамның немесе өзге де адамдардың өміріне, денсаулығына, құқ
        6.Такырып Қылмыс ұғымы жəне оның белгiлерi
1. Қылмыс ұғымы, түсінігі
2.Қоғамға қауыптылығы


 1.Қылмыс, онымен тығыз байланысты жаза қоғам тарихының барлық дəiрлерiнде өзгермелi сипатта болып келген ұғымдар. Қылмыс  -  бұл адам iс-əрекетiнiң бiр түрi. Осы тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта қылмыс ұғымына екi анықтама беру қалыптасқан. Қылмыстың формальды анықтамасы бойынша, қылмыс дегенiмiз - қылмыстық заң арқылы жазалау қатерiмен тыйым салынған адамның белгiлi бiр əрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық əрекеттiң мəнiн ашпайды, не үшiн заң шығарушы қандай да бiр əрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл əрекеттер қылмыс деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейдi. Сондықтан қылмыстың материалдық анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды. Қылмыстың материалдық анықтамасында қылмыстың негiзгi сапасы  -  оның қоғамға қауiптiлiгiмен анықталады деген тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сəйкес, қылмыс дегенiмiз - адамның қоғамға қауiптi iс-əрекетi болып табылады. Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң бар болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi. Сонымен, формальды жəне материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып қылмыстың ұғымын бередi. ҚР ҚК 9-бабының 1- бөлiгiне сəйкес ″Қылмыстық кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамға қауiптi iс-əрекет (əрекет немесе əрекетсiздiк) қылмыс деп танылады″. Көрсетiлген анықтамадан қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнəлiлiк жəне жазаланушылық. Осы аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-əрекет қылмыс деп танылады. Қылмыстың бiрiншi белгiсi оның қоғамға қауiптiлiгi. 

2.Қоғамға қауiптiлiк қылмыстың негiзгi материалдық белгiсi жəне қандай да бiр əрекеттi қылмыс деп танудың негiзi болып табылады. Əрекеттiң қоғамға қауiптiлiгi ең алдымен заңшығарушының қол сұғылатын негiзгi объектiлердi көрсетуi арқылы анықталады. Алайда, қоғамға қауiптiлiк - өзгермелi категория. Ол бiрнеше жағдайларға: iс-əрекеттiң өзiне (əрекет немесе əрекетсiздiк); қылмыстың жасалу жағдайы, орны, уақыты, тəсiлiне; қылмыскердiң жеке басының ерекшелiктерiне; қылмыстан келген зардаптың мөлшерiне; қылмыстың мақсаты мен мотивiне жəне т.б. жағдайларға байланысты анықталуы мүмкiн. Қоғамға қауiптiлiктiң екi сипаты бар: - сапалық немесе қоғамға қауiптiлiк сипаты, - сандық немесе қоғамға қауiптiлiк дəрежесi. Қоғамға қауiптiлiктiң сипаты қылмыстың қандай қылмыстарға қол сұғатындығымен (адамның өмiрi, меншiгi, денсаулығы, мемлекет қауiпсiздiгi), ал қоғамға қауiптiлiк дəрежесi қол сұғушылықтың ерекшелiгi мен деңгейiне, қылмыстан келген зардаптың ауырлығына байланысты анықталады. Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi қылмыстық заңда көрсетiлген санкция бойынша да анықталады. Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң болмауы оның қылмыстылығы мен жазаланушылығын жояды. Сондықтан, жасалған əрекеттiң белгiлерi формальды болса да бар, бiрақ елеулi маңызы болмағандықтан қоғамға қауiптi емес iс-əрекет қылмыс болып табылмайды (ҚР ҚК 9-бабының 2-бөлiгi). Қылмыстың екiншi белгiсi - қылмыстық құқыққа қайшылық, яғни белгiлi бiр əрекетпен қылмыстық норманы бұзу. Құқыққа қайшылық қылмыстың формальды белгiсi. Қоғамға қауiптi iс-əрекет егер ол қылмыстық заңда тiкелей қарастырылған болса ғана қылмыс болып табылады. Сондықтан əрекеттiң қылмыс немесе қылмыс емес екендiгiн шешу кезiнде заңның аналогиясы қолданылмайды деп көрсетiлген (ҚР ҚК 9- бабы). ҚР ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында жекелеген қылмыс құралдары үшiн жауаптылық қарастырылған. Қылмыстық құқықта қылмыстың осы нақты құрамдарына қарсы iс-əрекет жасауды қылмыстық құқыққа қайшылық деп атайды. Тиiсiнше, адамның қылмыстық заң тыйым салмаған iс-əрекеттердi жасауын қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Тек заңшығарушы ғана белгiлi бiр əрекеттi қылмыс қатарына жатқызуға мүмкiндiк беретiн оның мəндi белгiлерiн анықтайды, сондықтан iс-əрекеттiң қылмыстық құқыққа қайшылығын белгiлеген тиiстi заңның жарияланған уақыттан бастап ондай iс-əрекеттер қылмыс деп танылады. Қылмыстың келесi белгiсi  -  кiнəлiлiк. Адамның өзi жасаған əрекетiне немесе əрекетсiздiгiне қатысты психикалық қатынасы болса, оның əрекетi кiнəлi түрде жасалған деп танылады. Бұл психикалық қатынас қасақаналық немесе абайсыздық түрiнде көрiнiс табады. Яғни, белгiлi бiр əрекеттi қылмыс деп тану үшiн онда кiнə орын алуы қажет. Белгiлi бiр психологиялық негiзден айрылған нақты əрекет немесе əрекетсiздiк қылмыс болып табылмайды (мысалы, рефлекторлық қозғалыс, ессiз жағдайдағы iс қимыл немесе гипноз, ұйқыдағы əрекеттер). Сонымен бiрге, сыртқы формальды белгiлерi қылмысты құрайтын тойтарылмайтын күш нəтижесiнде немесе күштеп мəжбүрлеу кезiнде адамның жасаған əрекетi де қылмыс ретiнде саналмайды. Яғни, кiнəсiз қылмыс та, жаза да жоқ деген сөз. Жазаланушылық - қылмыстың соңғы белгiсiн құрайды, өйткенi қылмыстық заң жазалау қатерiмен қорқытып тиым салған əрекеттi немесе əрекетсiздiктi жасау қылмыс болып саналады. Мұның өзi қылмыс құрамы туралы сипаттама тек қылмыстық заңда ғана көрсетiлгенiн жəне осы iс-əрекет үшiн қылмыстықзаңның санкциясында жазалау қатерi қарастырылатынын бiлдiредi. Мұндағы жазалау қатерiмен тыйым салу қылмыстың жазаланушылық белгiсi болып табылады.  

7. Тақырып Қылмыстардың түрлерi 
1. Қылмыстық құқықта қылмыстарды белгiлi бiр критерийі,тұрлері.
2. Қылмыстың қоғамға қауiптi сипаты мен дəрежесiне қарай оларды  санатқа бөлінұ.
 1.Қылмыстық құқықта қылмыстарды белгiлi бiр критерий лерiне қарай топтарға, түрлерге жəне санаттарға бөлу қарастырылған. Қылмыстарды белгiлi бiр түрлерге бөлудiң негiзiнде əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесi мен сипаты немесе қылмыс құрамының бiр элементi жатуы мүмкiн
Қазақстан қылмыстық заңындағы қылмыстарды шартты түрде мына түрлерге бөлуге болады: 
I. Қол сұғушылықтың топтық объектiсiне қарай қылмыстарды он алты топқа бөледi: 1) Жеке адамға қарсы қылмыстар, 2) Отбасына жəне кəмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар; 3) Адамның жəне азаматтың Конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы қылмыстар; 4) Бейбiтшiлiк пен адамзат қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар; 5) Мемлекеттiң конституциялық құрылысына жəне қауiпсiздiгiне қарсы қылмыстар; 6) Меншiкке қарсы қылмыстар; 7) Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар; 8) Коммерциялық жəне өзге ұйымдардағы қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар; 9) Қоғамдық қауiпсiздiкке жəне қоғамдық тəртiпке қарсы қылмыстар; 10) Халықтың денсаулығына жəне адамгершiлiкке қарсы қылмыстар; 11) Экологиялық қылмыстар; 12) Көлiктегi қылмыстар; 13) Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар; 14) Басқару тəртiбiне қарсы қылмыстар; 15) Сот төрелiгiне жəне жазалардың орындалу тəртiбiне қарсы қылмыстар; 16) Əскери қылмыстар. II. Қоғамға қауiптiлiк сипаты бiртектi қылмыстарды қоғамға қауiптiлiк дəрежесiне қарай үш түрге бөледi: 1) Жай қылмыстар ( ҚК 96-бабының 1-бөлiгi), 2) Сараланған немесе ауырлатылған қылмыстар (ҚК 96-бабының 2-бөлiгi); 3) Жеңiлдетiлген қылмыстар (ҚК 97-100- баптары). III. Кiнəнiң нысаны бойынша қылмыстарды екi түрге бөледi: 1) Абайсыз қылмыстар, 2) Қасақана қылмыстар. IV.

2. Қылмыстың қоғамға қауiптi сипаты мен дəрежесiне қарай оларды төрт санатқа бөледi:
 1) Ауырлығы онша емес қылмыстар, 
2) Ауырлығы орташа қылмыстар; 
3) Ауыр қылмыстар; 
4) Аса ауыр қылмыстар. 
Қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi бойынша қылмыстарды мұндай санаттарға бөлу кiнəнiң нысаны мен бас бостандығынан айырудың жоғарғы мерзiмi түрiндегi санкция арқылы нақтыланады. ҚР ҚК 10-бабына сəйкес ауырлығы онша емес қылмыстарға мына қылмыстар жатады: а) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза екi жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған əрекет (мысалы, ҚК 112-бабы ″Қорқыту″ қылмысы); б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған əрекет (ҚК 101-бабы ″Абайсызда адамға қаза келтiру″). Ауырлығы орташа қылмыстарға мына қылмыстар жатады: а) жасалғаны үшiн қылмыстық кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған əрекет (ҚК 126-бабы ″Бас бостандығынан заңсыз айыру″); б) жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза көзделген абайсызда жасалған əрекет (ҚК 296-бабының 3-бөлiгi ″Көлiк құралдарын жүргiзушi адамдардың жол қозғалысы жəне көлiк құралдарын пайдалану ережелерiн бұзуы″). Ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте көзделген ең ауыр жаза он екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза қарастырылған қасақана əрекеттер жатады. (ҚК 125- бабы ″Адамды ұрлау″); Аса ауыр қылмыстарға жасалғаны үшiн Қылмыстық Кодексте он екi жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза немесе өлiм жазасы көзделген қасақана əрекеттер жатады (ҚК 161- бабы ″Экоцид″). Қылмыстарды мұндай санаттарға бөлудiң теориялық жəне тəжiрибелiк маңыздылығы жоғары. Өйткенi, олқылмыс жасаған адамның қылмыстық жауаптылығын анықтау, оның қылмысын саралау жəне қылмысы үшiн жаза тағайындау немесе жазадан не жауаптылықтан босату туралы мəселелердi шешудi қамтамасыз етуге көмектеседi. Жалпы қылмыстарды санаттарға бөлудiң қылмыстық-құқықтық маңызын мына жағдайлармен түсiндiруге болады: 1). Қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту кезiнде қылмыс санаты ескерiледi. Мысалы, Қылмыстық заң бойынша ауырлығы онша емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарға дайындалу үшiн қылмыстық жауаптылық қарастырылмайды. Сонымен бiрге, ауырлығы онша емес қылмысқа оқталу да жауаптылыққа əкеп соқпайды. 2). Қылмыс санаты қылмыскерге жаза тағайындау кезiнде ескерiледi. Мысалы, ҚК 53-бабының 1-бөлiгi ″а″-тармағына сəйкес мəн-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша емес қылмыс жасау жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн-жай ретiнде танылады. ҚК 58-баптың 2-бөлiгiне сəйкес егер қылмыстар жиынтығында ауырлығы онша емес қылмыс қамтылса, онда түпкiлiктi жаза жеңiлiрек жазаны ауырырақ жазаға сiңiру жолымен не жазаларды iшiнара немесе толық қосу жолымен тағайындалады. Бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаны тағайындау да осы қылмыстардың санаттарына негiзделедi (ҚК 48-бабы). 3). Ол қылмыскердi жазадан немесе жауаптылықтан босату кезiнде де ескерiледi. ҚК 65-бабы ″Шын өкiнуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″; 67-бабы ″Жəбiрленушiмен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″; 68- бабы ″Жағдайдың өзгеруiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″; 69-бабы ″Ескiру мерзiмiнiң өтуiне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату″ немесе ҚК 74- бабы ″Төтенше мəн-жайлардың салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеудi кейiнге қалдыру″ жəне басқа да нормаларды қолдану негiзiне қылмыстардың санаттары енгiзiлген

8.Тақырып Қылмыс құрамы  
1. Қылмыс құрамының түсiнiгi мен оның түрлерi 
2. Қылмыс құрамының элементтері
1.Жалпы қоғамда жасалатын қоғамға қау iп т i əрекеттерд i ң iшi нде белг i л i б i р қылмысты жеке бөл i п қарау ү шi н қылмыстық құқық ғылымында қылмыстың құрамы деген ерекше ұғым пайдаланылады. Қылмыс құрамы ұғымы латынның corpus delict қылмыстық құқықтың ортағасырлық ғылымында пайда болған жəне о л тек процесуалдық мағынада қолданылды. Corpus delict ұғымы қылмыстың i с жүзi нде жасалғандығын куəландыратын обьективт i к белг i лерд i ң жиынтығын қамтыды жəне қылмыстық i с т i қозғаудың жетк i л i к т i нег iзi рет i нде қарастырылды. Қылмыстық құқық тарихына көз салсақ , қылмыс құрамы ұғымы 18- ғасырдың соңы мен 19- ғасырдың басында қылмыстық кодекстерд i ң құрылуымен байланысты материалдық қылмыстық құқыққа өтт i. Қылмыс құрамы жөн i ндег i тиянақты теориялық зерттеулерд i 18-19 ғасырлардағы р еволюцияға дей i н г i орыстың классикалық мектеб i ұсынды, аталған ұғымның орыс жер i н е ену i н е немi с т i ң қылмыстық құқығы елеул i əсер етт i, өйткен i, сол кездег i көптеген орыс ғалымдары немi с университеттер i мен магистратураларында атақты немi с т i ң ғалымдары Белинг жəне Биндингт iң мектептер i нен б i л iм алды. Немi с т i ң нормативист i к Қылмыстық кодекс i қылмыс құрамын " заң құрамы" р е т i нде Қ К Ерекше бөл iмi н i ң диспозициясымен теңдест i р д i. Немi с оқулықтары мен Қ К- к е комментариилер i нде қылмыс құрамы, т и i с i нше Қылмыстық Заң туралы тарауда қарастырылады. Белг i л i Қылмыстық Кодекстерд i ң iшi нде Герман Федеративт i к Республикасының Қылмыстық Кодекс i ғана қылмыс құрамының ұғымы туралы норманы көрсетед i. 1992 жылғы Франция , 1995 жылғы Испания , 1975 жылғы Австрия , 1937 жылғы Швейцария Қылмыстық кодекстер i " қылмыс құрамы " деген терминд i қолданбайды. Бұл англосаксондық қылмыстық құқық жүйес i н е д е тəн емес . Кеңес қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамы туралы i л iм А.Н.Трайнинн i ң " Общее учение о составе преступления " атты монографиясында б i ршама тыңғылықты зерттелд i. Қылмыс құрамы жөн i ндег i мəселе күн i бүг i нге дей i н п i крталастық қөзқарастар тудыруда . Ə с i ресе , о л қылмыс құрамының түс i н i г i н е қатысты. Бi р авторлар ( профессор Н.Д.Дурманов ) қылмыс құрамын " заңдық модель " немесе " ғылыми абстракция " рет i нде түс i н д i рсе , а л е к i н шi лер i ( профессор Н.Ф.Кузнецова ) қылмыс құрамын қылмыстың б i р жүйеге келт i р i лген құрылымы е т i п көрсетед i. Игнатов А.И. мен Костарева Т.А. еңбектер i нде д е " Қылмыс құрамы - қылмыстың заңдағы түс i н i г i, яғни əрекетт i қылмыс рет i нде тану ү шiн қажетт i заңдық модель , абстракция " деп көрсеткен . Гонтарь И.Я. ө зi н iң монографиясында осыған ұқсас нормативист i к анықтаманы ұсынады, оның п i к i р i нше : " қылмыс құрамы- қоғамға қау iп т i əрекет белг i лер i н i ң қылмыстық заңда суреттелу i". 
Осы аталған пiк iрлер нег iзiнде қылмыстық құқық оқулықтарында жəне заң əдебиеттер i нде қылмыс құрамына бiрнеше анықтамалар берi лген : 1 . Қылмыс құрамы  -  бұл адам əрекет i нде қылмыстық заңмен көзделген қылмыстың барлық белг i лер i н i ң болуы. 2 . Қылмыс құрамы  -  бұл қылмыстық заңмен қарастырылған қылмыстың обьективт i к жəне субьективт i к белг i лер i н i ң жиынтығы. 3 . Қылмыс құрамы - қылмыстың заңдық модел i . 4 . Қылмыс құрамы  -  белг i л i б i р қоғамға қау i п т i əрекетт i қылмыс рет i нде сипаттайтын əрекетт i ң обьективт i к жəне субьективт i к белг i лер iн i ң мi ндетт i жиынтығы. Бiз д iңше , осы анықтамалардың соңғысы қылмыс құрамының мазмұны мен мағынасын толықтай қамтитын сек i л д i
2. Қылмыс құрамының ұғымын теорияда қылмыс құрамының элементтерi деп аталатын белг i лерд i ң төрт тобы құрайды.
 Олар : қылмыс құрамының объект i с i, объективт i к жағы, субъект i с i жəне субъективт i к жағы. Қылмыс объект i с i- қылмыстық қол сұғушылық нəтижес i нде қау iп келт i р i лет iн немесе қау i п келт i р i л у i мүмк i н қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар , мүдделер немесе и г i л i ктер . Қылмыстың объективт i к жағы - қылмыс объект i с i н е қау iп төнд i рет i н немесе қау iптөнд i р у i мүмк i н қоғамға қау iп т i i с - əрекет ( əрекет немесе əрекетс iз д i к ) . Қылмыстың субъект i с i болып қылмыс жасаған жəне жасаған қылмысына жауап беруге қаб i летт i жеке тұлға танылады. Субъект i н i ң жауап беру қаб i летт i л i г i оның ақыл - е с i н i ң дұрыстығы мен қылмыстық заңмен белг i ленген қылмыстық жауаптылық жасына толуымен анықталады. Қылмыстың субъективт i к жағы - қылмыс субъект i с i н i ң ө зi н i ң жасаған қылмыстық əрекет i н е психикалық қатынасы. Оған қасақаналық немесе абайсыздық түр i ндег i к iнəс i, сондай - а қ қылмыстың ниет i мен мақсаты жатады. Қылмыс құрамы осы жоғарыда аталған қылмыс құрамы элементтер iн iң мi ндетт i жиынтығы. Себеб i, осы элементтерд i ң кемi нде б i реу i н i ң болмауы қылмыс құрамын құрамайды. Барлық төрт элементтер б i р б i р iмен тығыз байланысты жəне өзара əрекеттес i п жатады. Мысалы, қылмыс объект i с i объективт i к жақпен келт i р i лген зардап арқылы байланысса , а л объективт i к жақ i с қимыл акт i с i рет i нде қылмыс субъект i с iмен əрекеттесед i, себеб i объект i г е келт i р i лет i н зиянды əрекет немесе əрекетс iз д i к т i нақ сол адам жасап отыр . Субъективт i к жақ қылмыстың объективт i к жағымен байланысты, өйткен i нақты əрекетке жəне оның зардабына деген психикалық қатынас алдын ала бағытталған i с қимыл арқылы жүзеге асырылады. Қылмыс құрамының бұл элементтер i е ң алдымен қылмыстық заңда , я ғни Қылмыстық кодекст i ң Ерекше бөл iмi н i ң баптарында көрсет i лед i. Алайда , қылмыс құрамының элементтер i н е с i лтемелер Қылмыстық кодекст i ң Жалпы бөл iмi н iң нормаларында д а кездесед i. Мысалы, Қ Р Қ К- н i ң 2- бабының 1- бөл i г i нде қылмыс обьект i с i н i ң жиынтығы, 14,15,16- баптарда қылмыс субъект i с i н i ң белг i лер i, 19,20,21,22- баптарында субъективт i к жақтың нышан дары көрсет i лген . Қылмыс құрамының элементтер i мiндетт i жəне факультативт i болып е к i г е бөл i нед i. Мi ндетт i элементтерд i ң қатарына қылмыс құрамын бар деп тану ү шiн қажетт i кез келген қылмысқа тəн элементтер жатады. Олар : қылмыс объект i с i нде - қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастар ; Объективт i к жақта  -  қоғамға қау iп т i i с - əрекет ( əрекет немесе əрекетс iз д i к ), қылмыс зардабы жəне əрекет пен зардап арасындағы себепт i байланыс материалдық құрамдағы қылмыстар ү шiн мi ндетт i белг i; субъект i д е  -  жауаптылық жасына толған , е с i дұрыс жеке тұлға ; субъективт i к жақта - қасақаналық немесе абайсыздық түр i ндег i к i н ə . Факультативт i белг i лер деп б i р құрамдар ү шi н мi ндетт i, а л кейб i р құрамдар ү шiн мi ндетт i емес болып табылатын белг i лерд i айтамыз. Олар : қылмыс объект i с iнде - қылмыстың заты, жəб i рленушi; қылмыстың обьективт i к жағында - қылмыс зардабы, əрекет пен қылмыс зардабы арасындағы себепт i байланыс формальды жəне келте құрамдағы қылмыстар ү шi н мi ндетт i емес , сонымен б i рге қылмыстың жасалу уақыты, орны, жағдайы, тəс i л i, құралы жəне т . б . жағдайлар ; субъект i д е - арнаулы субьект i н i ң белг i лер i; субъективт i к жақта - қылмыстың ниет i, мақсаты жəне эмоционалдық жағдайлар ( аффект ). Жоғарыда аталған факультативт i белг i лер кейде қылмыстық - құқықтық норманың диспозициясында көрсет i л у i мүмк i н . Мұндай жағдайларда олар қылмыс құрамының мi ндетт i белг i лер i н е айналады. Мысалы, Қ Р Қ К- н i ң 288- бабында << Заңсыз аңшылықң құрамы қарастырылған : заңсыз аңшылық қылмыстық жауаптылыққа əкеп соқтырады, егер о л əрекет : 1). I р i зиян келт i рсе ; 2). Механикалық көл i к құралын немесе əуе көл i г i н , жарылғыш заттарды, газдарды қолданып жəне құстар мен аңдарды жаппай қырып -жоюдың өзге ə д i стер i н қолданып ; 3). аулауға толық тиым салынған құстар мен аңдарға қатысты; 4). Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен төтенше экологиялық ахуал аймақтарында жасалса . Бұл қылмыста қылмыс тəс i л i, қылмыстың заты, қылмыстың жасалу орны мi ндетт i белг i рет i нде көрсет i л i п отыр . Қылмыс құрамының мi ндетт i элементтер i н i ң қызмет i, б i р i н шi ден , олардың қажетт i жиынтығы белг i л i б i р əрекетте қылмыс құрамының бар екенд i г iн дəлелдейд i. Е к iн шi ден , олар қылмысты саралау кезi нде қатысады. А л факультативт i белг i лер к i нəл i г е жаза тағайындау ү шi н жазаны жеке даралау кезi нде ескер i лед i. Мысалы, Қ Р Қ К- н i ң 53,54- баптарында жауаптылық пен жазаны жең i лдетет i н жəне ауырлататын жағдайлардың көпшi л i г i объективт i к жақтың белг i лер iмен байланысты құрылған . Қылмыс құрамының элементтері  Элементтерд i ң мi ндетт i белг i лер i Элементтерд i ң факультативт i белг i лер i Қылмыстың объект i с i қылмыстық заңмен қосымша объект i н i Сонымен , қылмыс құрамы дегенiмi з - жасалған белг iлi б iр қоғамға қау iп т i i с - əрекетт i нақты қылмыс рет iнде сипаттайтын қылмыстық заңмен бекi т iлген қылмыстың объективт iк жəне субъективт iк белг iлер iнiң мiндетт i жиынтығы.

9.Тақырып  Қылмысты саралау 
1. Қылмысты саралау түсінігі
2. Қылмысты саралау негізгі  сатылары
1.Қылмыс құрамының қылмысты саралаудағы қызмет i ерекше , өйткен i кез келген қылмысты саралау осы қылмыс құрамының элементтер i н жасалған қылмыстың белг i лер iмен сəйкестенд i р у арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстарды саралау əрдайым нақты жағдайларға қылмыстық - құқықтық тұрғыдан баға беру дегенд i б i л д i ред i. Жалпы қылмыстық құқықтың жүзеге асырылуы ү ш нег iз г i түс i н i кпен сипатталады: 1). қылмыстық заңды қолдану , 2). қылмыстық - құқықтық норманы талқылау ; 3). қылмыстарды саралау . Заң əдебиеттер iнде қылмысты саралауға б i рнеше анықтамалар бер i лген . Сол анықтамалардың iшi нде , е ң нақтыланған анықтама рет i нде құқықтық i л iмдерд iң энциклопедиялық сөзд i г i нде бер i лген анықтамаға тоқталайық . Онда : << қылмысты саралау ( квалификация )  -  жасалған қоғамға қау i п т i əрекетт i ң белг i лер iнқылмыстық заңда қарастырылған қылмыс құрамының белг i лер i н е нақты сəйкестенд i руд i бек i туң - дел i нген . <<Квалификацияң сөзi (gualis) латын т i л iнен аударғанда  -  сапа , яғни б i р нəрсен iң қасиет i н анықтау , оның құнын , дəрежес i н анықтау деген мағынаны б i л д i ред i . Қылмысты саралау қылмыстық құқық ғылымының институты рет iнде е ң алғаш рет профессор В.Н.Кудрявцевт i ң докторлық диссертациясында ұсынылды. Оның п i к i р i нше , қылмысты саралау деген қылмысқа заңдық баға беру , аталған қылмыстық əрекетт i ң белг i лер i н қамтитын Қ К- т i ң Ерекше бөл iмi н i ң бабын көрсету . 
2.Жалпы кез келген қылмысты саралау процес i ө зi н i ң мазмұны бойынша мынадай 3 сатыдан тұрады: 
1 . жасалған əрекетт i ң жəне оның белг i лер i н i ң жағдайларын анықтау жəне табу ;
 2 . Қылмыстық кодекст iң Ерекше бөл iмi н i ң т и i с т i қылмыстық құқықтық нормасын , яғни бабын таңдау ; 
3 . жасалған əрекетт i ң немесе болған оқиғаның құрамын заң нормасында баяндалған қылмыс құрамымен салыстыру . 
Жоғарыда аталған сатылардан көр i п отырғанымыздай , қылмысты саралау практика жүзi нде қылмыстық i с т i қозғау сəт i нен басталып соттың ү к iм д i шығаруымен аяқталады. Бұл процесс қылмыстық i с т i алдын ала тергеу жəне сот талқылауы кезi нде д е үзд i к с iз жүр i п жатады деген сөз. Қылмысты саралау кезi нде қылмыстық құқықтың арнайы принциптер i н i ң б i р i  -  жеке жауаптылық принцип i көр i н i с табады. Себеб i, Қ Р Қ К 3- бабына сəйкес қылмыстық жауаптылықтың нег iзi р е т i нде жасалған əрекетте қылмыс құрамының барлық белг i лер i н i ң болуы табылады. Адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту ү шi н жəне оған жаза шарасын қолдану ү шi н қандай заңның бұзылғанын жəне қандай қылмыс жасалғанын нақты көрсету қажет . Бұл мi ндет т е қылмысты саралау арқылы орындалады. Қылмысты саралау оның нəтижес i н е байланысты: 1). Қылмыс жасаған адамды айыпкер рет i нде жауапқа тарту туралы қаулыда ; 2). Ақтау немесе айыптау ү к iмi нде ; 3). қылмыстық i с т i тоқтату туралы қаулыда бек i т i л у i мүмк i н . Қылмыстық əрекетт i дұрыс саралау қылмыстық құқықтың принциптер i н жəне заңдылықты жүзеге асыруды қамтамасыз етед i. Қандай д а б i р əрекетт i дұрыс саралау ү шi н , е ң алдымен , к iнəл i н i ң əрекет iмен толық жəне жан -жақты танысуға мүмк i н д i к берет i н i с т i ң барлық жағдайларын , к i нəл iн i ң жеке тұлғасын , қылмыс жасалған уақыттағы нақты мəн -жайлармен толықтай танысу қажет , өйткен i қылмысты саралаудың ө зi к i нəл i н i ң жасаған қоғамға қау i п т i əрекет i н iң сипатына т i келей байланысты. А л қылмысты дұрыс сараламау соңында заңға нег iзделмеген жаза тағайындауға немесе жауаптылық пен жазадан босатуға нег iз жоқ жағдайларда жазадан немесе жауаптылықтан босату сияқты қоғамның , мемлекетт iң жəне жеке азаматтардың заңды мүдделер i н бұзуға əкеп соғады. Қылмысты саралау кезi нде практикада б i рнеше қиындықтар кездесед i. Бұл қиындықтар ə с i ресе , адамның жасаған əрекет i Қылмыстық кодекст i ң б i рнеше баптарына сəйкес кел i п жатса немесе адамның əрекет i нде б i рнеше қылмыстардың құрамы кездес i п жатса туындауы мүмк i н . Тəжi рибе көрсет i п отырғандай , көб iнесе бланкетт i дизпозициялы нормаларды саралау кезiнде д е көптеген қател i ктер жi бер i лед i. Қылмыстарды саралау жөн i ндег i арнайы мəселелер қылмыстық құқықтың Ерекше бөл iмi нде терең i рек қарастырылады.
 Сонымен , қылмыс құрамының қылмыстық құқықтық маңызын былай көрсетуге болады: 1). қылмыс құрамы қылмыстық жауаптылық тың б i рден б i р нег iзi болып табылады, 2). қылмысты саралауда басты қызмет атқарады; 3). қылмыстық құқықтық нормалардың санкция ларын құруға ықпал етед i ; 4). қылмыстық əрекетт i қылмыс емес əрекеттерден бөліп  алу ү шi н д е қажет болып табылады. 
Əдебиеттер: Алауханов Е.О., Үмбеталиев С., Рахметов С.М. Қылмыс құрамы. Алматы, 2000 Гонтарь И.Я. Преступление и состав преступления как явления и понятия в уголовном праве. Владивосток, 1997 Игнатов А.Н., Костарева Т.А. Уголовная ответственность и состав преступления. Лекция. М., 1996 Карпушин М.П., Курляндский В.И. Уголовная ответственность и состав преступления. М., 1974 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступления. М., 1972, 2000


10.Тақырып. Эколологиялық қылмыстар  
1. Шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзу (277-б.).
 2. Атмосфераны ластау (282-б.). Теңіз аясын ластау (283-б.). 
3. Қазақстан Республикасының құрылықтық шельфі туралы және Қазақстан Республикасының айрықша экономикалық аймағы туралы заңдарды бұзу (284-б.).
 4. Су жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз алу (287-б.).
 5. Заңсыз аңшылық (288-б.). Шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзу. Қылмыстың объектісі  -  шаруашылық немесе басқа да қызметтердегі әрекеттерді жүзеге асырудағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін қарым-қатынастары. Қылмыс аяқталған болып, ҚК 277-бабы диспозициясындағы зиянды зардаптардың түсуі кезеңінен саналады. Шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптардың бұзылуы, сәйкес ережелерді адамның орындамауы немесе сол ережелерге тиіссіз қарауымен сипатталынады. Қылмыстың субъективтік жағы  -  зиянды зардаптардың түсуіне байланысты қасақана немесе абайсыздықта болуы мүмкін (олардың анықтамасы ҚК 20 және 21-бабында сипатталған). Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған есі дұрыс адам танылады. Атмосфераны ластау. Теңіз аясын ластау. Аталған қылмыстың объектісі  -  болып адам өміріне қажетті табиғи ортаның ластануынан сақтаудағы аса маңызды болып табылатын атмосфералық ауаның қауіпсіздігін сақтаудағы қоғамдық қатынастары табылады. Қылмыстың заты болып  -  тек атмосфералық ауа танылады. Өндіріс орындарындағы ауаның ластануы, қылмыстың белгілері болуына қарай ҚР ҚК 152-бабы ("Еңбекті қорғау ережелерін бұзу") бойынша дәрежеленуі мүмкін.27 Қылмыстың объективтік жағы, атмосфераға ластайтын заттар шығару ережелерін немесе қондырғыларды, құрылыстарды және өзге де объектілерді пайдалану ережелерін бұзу, егер бұл әрекеттер ауаның табиғи қасиеттерінің ластануына немесе өзге де өзгеруіне әкеп соқтыруынан көрінеді. Қылмыс аяқталған болып, ауаның ластануы немесе оның табиғи қасиеттерінің өзгеруі сәтінен саналады. Қылмыстың субъективтік жағы (ҚК 282-бабы 1 және 2 бөлігі), жанама қасақаналық нысанмен сипатталады, абайсызда кісі өліміне әкеп соққан әрекеттер, абайсыздықта болып саналады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған есі дұрыс қандай да болмасын (лауазымды адам болуы да мүмкін) адам. ҚК 282-бабы 2-бөлігі, адамның денсаулығына зиян келтіруге әкеп соққан нақ сол әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық көздеген. Теңіз аясын ластау. Қылмыстың объектісі  -  теңіз аясының ластануын сақтаудағы немесе қорғаудағы экологиялық қауіпсіздік. Қылмыстың заты  -  ішкі теңіз ортасы, ашық теңіз, теңіздің тірі ресурстары немесе теңіз аясы. Қылмыстың объективтік жағы  -  құрғақтағы көздерден не көлік құралдарынан немесе теңізде тұрғы- зылған жасанды құрылыстардан адамның денсаулығы мен теңіздің жанды ресурстары үшін зиянды не теңіз аясын заңды пайдалануға кедергі келтіретін заттар мен материалдарды көму немесе тастау ережелерін бұзу салдарынан теңіз аясын ластау. Қылмыс аяқталған болып, теңіз аясын ластауы сәтінен басталады. Қылмыстың субъективтік жағы бойынша жанама қасақаналық, ал адамның өліміне әкеп соққан әрекеттер (ҚК 283-бабы 3-бөлігі) абайсыздық түрінде жасалынады. Қылмыстың субъектісі  -  теңіз аясын заңды пайдалануға кедергі келтірілген, заттар мен материалдарды көму немесе тастау ережелерін бұзған, ақыл есі дұрыс 16-жасқа толған адамдар. Үшінші сұрақты талқылау: Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфі туралы және Қазақстан Республикасының айрықша экономикалық аймағы туралы заңдардың бұзылуы. Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфі болып  -  жер қойнауы және теңіз түбінің, яғни 200 метр тереңдіктегі немесе одан жоғары қабаты танылады. "Құрлықтық шельф" термині сонымен қатар теңіздің жағалаумен ұштасқан аумақтарындағы жер қойнауына да қатысты қолданылады. Қылмыстың объектісі болып  -  ҚР-ның құрлықтың шельфі және айрықша экономикалық аймақтар туралы заңдарды қорғаудағы туындайтын қоғамдық қатынастары табылады. Қосымша объектісі болып  -  теңіздегі кеме жүрісінің қауіпсіздігі танылады. Қылмыстың объективтік жағын: Қазақстан Республикасының құрлықтық шельфінде заңсыз құрылыстар тұрғызу; олардың айналасына немесе Қазақстан Республикасының айрықша экономикалық аймағында қауіпсіздік аймақтарын заңсыз құру; салынған құрылыстардың және теңіздегі кеме жүрісінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету құралдарын салу, пайдалану, күзету мен жою ережелерін бұзуы құрайды. Су жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз алу. Қылмыстың объектісі болып, Қазақстан Республикасы суларында табылатын, су жануарлары мен өсімдіктерінің қалыпты экологиялық ортада өмір сүруін қамтамасыз етудегі қоғамдық қатынастары табылады. Қылмыстың субъективтік жағы  -  қасақаналық болып танылады, яғни кінәлі адам су жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз алудың қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның зардаптарының болуын тілейді және оның болуына саналы түрде жол береді. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған есі дұрыс кез келген адам. Заңсыз аңшылық. Заңсыз аңшылыққа, мемлекетіміз қылмыстық жауаптылықты белгілей отырып, жануарлар әлемін әр түрлі қол сұғынушылықтан қылмыстық-құқықтық шаралармен қорғауды өз алдына мақсат етіп қойған. Қылмыстың объектісі болып  -  жануарлар әлемін қорғау мен оларды тиімді пайдаланудағы қоғамдық қатынастары танылады. Қылмыстың текті объектісі  -  әрбір азаматтың қоршаған ортаға қатысты қалыпты тұрғыдағы құқықтық көзқарасы. Заңсыз аңшылықтың қылмыс заты болып  -  жабайы аңдар, құстар, яғни адам еңбегінің қатысуынсыз, еркіндікте өмір сүретін барлық жануарлары табылады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс кез келген адам. 278-бап. Ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды өндірумен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы Қылмыстың объектісі болып экологиялық қауіпсіздіктің қарым-қатынасы табылады. Қылмыстың заты болып, химиялық, радиоактивті және биологиялық қауіпті заттары табылады. Қылмыстың субъективтік жағы  -  ҚК 278-бабы 1-бөлігі бойынша көбінесе тікелей қасақаналықпен жасалынады, кейбір жағдайларда абайсыздықтың, немқұрайдылығымен жүзеге асырылуы да жоққа шығарылмайды. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам. ҚК 278-бабы 2-бөлігі бойынша, қоршаған ортаның ластануына, улануына немесе зақымдануына, адамның денсаулығына зиян келтіруге, не жануарлар немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне 28 әкеп соққан, сол сияқты төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған нақ сол әрекет үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. 281-бап. Суларды ластау, бітеу және сарқу Қылмыстың объектісі  -  жануарлар немесе өсімдіктер дүниесіне, балық қорына немесе ауылшаруашылығына қажетті су ресурстарының қауіпсіздігін сақтаудағы қоғамдық қатынастары танылады. ҚР 31 наурыз 1993 жылғы "Су кодексі" негіздеріне сәйкес, арнайы анықтаушы термин ретінде " Сулар" болып, яғни мемлекеттік-құқықтық реттелуге жататын, су қоймаларының жиынтығын құрайтын заң тұрғысында белгіленген түсінік болып танылады. Аталған қылмыс құрамының объективтік жағының міндеттік белгісі болып, судың ластануы мен түскен зиянның арасындағы себептік байланысы аталады. Қылмыс құрамы материалды болып танылады. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәліктің 2-нысанымен сипатталады. Қылмыстың зардабына қатысты кінә тек  -  абайсыздық. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған есі дұрыс, қандай да болмасын адам. ҚР ҚК 281-бабы 2-бөлігінде, адамның денсаулығына зиян келтіруге немесе жануарлар немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне, сол сияқты ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда не төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған нақ сол әрекеттер үшін қылмыстық жауаптылық көзделген. 285-бап. Жерді бүлдіру Қылмыстың объектісі болып, жерді улау, ластау немесе бүлдіруден сақтаудағы қоғамдық қатынастары табылады. Қылмыстың заты болып жердің қандай да болмасын қасиеттері танылады. Аталған қылмыс құрамы құрылысына қарай  -  материалды қылмыс және оның аяқталуы болып, адамның денсаулығына немесе қоршаған ортаға зиян келтіруге, жердің табиғи қасиеттерінің нашарлауына әкеп соқтыруынан бастап танылады. Қоғамға қауіпті әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыс анықталуы қажет. Қылмыстың субъективтік жағы, кінәнің жанама қасақаналық нысанымен сипатталады. Қылмыстың субъектісі болып  -  16 жасқа толған есі дұрыс, қандай да болмасын адам танылады, сонымен қатар жерді пайдалануда оның қауіпсіздігін сақтаудағы жауапты болып танылатын және де оның бүлінуінен т.б. жағдайларды тікелей қадағалауды жүзеге асырушы арнайы субъект болуы мүмкін. ҚК 285-бабы 2-бөлігі бойынша қылмыс құрамының дәрежеленген, яғни төтенше экологиялық жағдай аумағында жасалған нақ сол әрекеттер үшін жауаптылық көзделген. 293-бап. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимінің бұзылуы Қылмыстың объектісі болып  -  ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимін сақтаудағы қоғамдық қатынастары танылады.Қылмыстың заты болып  -  ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы режиммен реттелетін, жер, су, орман және жер қойнауы учаскелері табылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың режимінің бұзылып, елеулі зиян келтірілуі. Аталған қылмыс құрамының ҚК 293-бабы 1-бөлігінің міндетті белгісі болып табиғи аумақтар режимінің бұзылып, елеулі зиян келтіруі табылады. Қылмыстың субъективтік жағы кінәліктің нысаны, қа- сақаналықпен сипатталады. Қылмыстың дәрежеленуі үшін себеп пен мақсат ескерілмейді, бірақ жаза тағайындауда сотпен ескерілуі мүмкін. Қылмыстың субъектісі  -  есі дұрыс 16 жасқа толған кез келген адам танылады. Қазақстан Республикасы ҚК 293-бабы 2-бөлігі, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы мемлекеттік табиғи-қорық қорының объектілерін қасақана зақымдау немесе жою елеулі зиян келтіруге әкеп соқтырғаны үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейді. 294-бап. Экологиялық ластау зардаптарын жою жөнінде шара қолданбау Қылмыстың объектісі болып  -  қоршаған табиғи орта табылады. Қылмыстың объективтік жағы болып  -  мыналар танылады: а) экологиялық ластануға ұшыраған жерлерде залалсыздандыру немесе өзге де қалпына келтіру шара- ларын жүргізу міндеті жүктелген адамдардың осындай шараларды жүргізуден жалтаруы; б) экологиялық ластануға ұшыраған жерлерде залалсыздандыру немесе өзге де қалпына келтіру шара- ларын жүргізу міндеті жүктелген адамдардың осындай шараларды тиісінше жүргізбеуі; в) адам өліміне, не адамдардың жаппай ауыруына, не қоршаған орта үшін өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқтыруы; г) әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыстың болуы. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәліктің нысаны бойынша қасақаналық болып табылады, яғни кінәнің екі нысанымен жасалады. Қылмыстың субъектісі  -  арнайы, яғни экологиялық ластау зардаптарын жою жөнінде шара қолдануға міндетті болып танылатын адам. 280-бап. Ветеринарлық ережелердің және өсімдіктердің аурулары мен зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелердің бұзылуы29 Қылмыстың объектісі  -  жануарлар мен аңдарды қорғаудағы ветеринарлық ережелердің және өсімдіктердің аурулары мен зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелерді сақтаудағы қоғамдық қатынастар. Қылмыстың заты  -  жабайы немесе үй жануарлары, құстар, балықтар т.б. Қылмыстың объективтік жағы  -  ветеринарлық ережелерді бұзу індеттерге немесе өзге де зардаптарға әкеп соқтыруы. Қылмыс аяқталған болып, ҚК 280-бабы 1-бөлігі диспозициясында белгіленген зардаптың кез келгенінің түсуінен бастап ескеріледі. Қылмыс құрамы  - материалды. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәліктің абайсыздықтағы нысанымен сипатталады. Зардаптың түсуіне байланысты тек қана абайсыздықтағы кінә. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, жеке немесе ветеринарлық ережелердің бұзылуына тікелей міндетті болып танылатын оларды қадағалауды жүзеге асырушы арнайы адам. ҚК 280-бабы 2-бөлігі, өсімдіктердің аурулары мен зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелерді бұзу, ауыр зардаптарға әкеп соқтырғаны үшін қылмыс-тық жауаптылықты белгілейді. 289-бап. Жануарлар дүниесін қорғау ережелерін бұзу Қылмыстың объектісі болып  -  жануарлар дүниесінің қауіпсіздігін қорғаудағы экологиялық қарым- қатынастардың қалыпты қызмет атқаруы танылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  өндірістік процестерді қорғау құралдарын, минералдық тыңайтқыштар мен басқа да препараттарды қолдану кезінде, сондай-ақ аңшылық алаптары мен балық шаруашылығы тоғандарын пайдалану мен қорғау барысында жануарлар дүниесін қорғау ережелерінің бұзылуы салдарынан жануарлар дүниесінің жаппай жойылуы немесе қырылуының ірі шығынға соқтыруы. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәнің екі нысанымен жасалынады. Қылмыстың субъектісі болып  -  16 жасқа толған ақыл есі дұрыс кез келген адам танылады, сонымен қатар арнайы субъект болуы да мүмкін, яғни жануарлар дүниесін қорғау ережелерінің бұзылмауын қадағалауға міндетті болып танылатын адамдар. 290-бап. Жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерімен заңсыз іс-әрекеттер Қылмыстың объектісі  -  сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен өсімдіктерді қорғаудағы қоғамдық қатынастары табылады. Қылмыстың объективтік жағы болып  -  ҚР Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерін немесе олар мекендейтін жерлерді заңсыз алу, сатып алу, сату, сол сияқты жоюы табылады. Қылмыс құрамы  -  материалды болып саналады. Жасалған қылмыстық әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыс анықталуы қажет. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәнің қасақаналықтағы нысанымен сипатталады. Демек, кінәлі адам аталған әрекеттердің қоғамға қауіпті екендігін ұғынып оның жасалуына тілейді және оған саналы түрде жол береді. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам болуы мүмкін. 291-бап. Ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу Қылмыстың объектісі болып  -  орманды тиімді пайдаланудағы немесе сол сияқты қоршаған ортаның кейбір жеке бөлігін аялаудағы қоғамдық қарым-қатынастары танылады. Қылмыстың заты болып  -  ағаштар немесе бұталары, ағашқа тән өсімдіктері табылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  барлық топтағы ормандарды ағаштар мен бұталарды, сондай-ақ орман қорына кірмейтін немесе кесуге тыйым салынған ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу, сол сияқты өсуін тоқтату дәрежесіне дейін зақымдау, егер бұл әрекеттер елеулі зиян келтірсе деп анықталады. Қылмыс құрамы  -  материалды болып табылады. Баптың диспозициясы бланкетті және оны қолдануымыз үшін басқа да нормативті актілерге сүйенуіміз қажет (мысалы, 23 қаңтар 1993 жылғы ҚР Орман кодексі және т.б.). Қылмыстың субъективтік жағы  -  тікелей қасақаналық болып табылады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам. ҚК 291-бабы 2-бөлігі, қылмыстың жауаптылықтың дәрежеленген құрамы ретінде мынадай белгілерді құрайды: а) әлденеше рет; б) адам өзінің қызмет бабын пайдаланып; в) ірі көлемде жасалса. 292-бап. Ормандарды жою немесе зақымдау Қылмыстың объектісі болып  -  ормандардың жойылуы немесе зақымдануын қорғаудағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі қарым-қатынастары табылады. Қылмыстың заты болып  -  ормандар және орман қорына кірмейтін екпе ағаштар, бұталар танылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  ҚК 292-бабы 1-бөлігінде көрсеткендей, отты ұқыпсыз қолдану салдарынан ормандарды, сол сияқты орман қорына кірмейтін екпе ағаштарды жою немесе зақымдауы болып анықталады. Қылмыс аяқталған болып, ормандарды жою немесе зақымдануы сәтінен ескерілінеді. Қылмыс құрамы  -  материалды. Қоғамға қауіпті әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыс анықталуы қажет.30 Қылмыстың субъективтік жағы  -  абайсыздық нысанымен сипатталады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам. ҚК 292-бабы 2-бөлігі, ормандарды сол сияқты орман қорына кірмейтін екпе ағаштарды өрттеу, өзге де жалпы қауіпті әдіспен не зиянды заттармен, қалдықтармен, тастандылармен немесе қоқыстармен ластау салдарынан қасақана жою немесе зақымдауы үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейді. Аталған бөліктің субъективтік жағы кінәліктің қасақаналық нысанымен сипатталады. Қылмыстың жасалу себептері мен мақсаты қылмысты дәрежелеуде ескерілмейді, бірақ сотпен жаза тағайындауда есепке алынады. Қылмыстың субъектісі  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам. 286-бап. Жер қойнауын қорғау және пайдалану ережелерін бұзу Қылмыстың объектісі болып  -  адамның жер қойнауын қорғау және пайдалану немесе тиімді атқаруындағы пайда болатын қоғамдық қарым-қатынастары танылады. Қылмыстың объективтік жағы  -  кен өндіру кәсіпорындарын немесе пайдалы қазбаларды өндіруге байланысты емес жер асты құрылыстарын жобалау, орналастыру, салу, пайдалануға беру және пайдалану ережелерін бұзу сол сияқты пайдалы қазбалар жатқан алаңдарда өз бетінше құрылыс салу, едәуір зиян келтіруімен ұштасуы белгілермен айқындалады. Аталған әрекет пен түскен зардаптың арасындағы себептік байланыс анықталуы қажет. Қылмыс аяқталған болып, зардаптың түсуі кезеңінен бастап ескерілінеді. Қылмыстың субъективтік жағы  -  кінәнің екі нысанымен немесе абайсыздықта жасалуымен сипатталады. Қылмыстың субъектісі болып  -  16 жасқа толған, есі дұрыс қандай да болмасын адам танылады. ҚК 286-бабы 2-бөлігінде, дәрежеленген қылмыс құрамы ретінде жер қойнауын пайдаланудың барлық сатыларында жалпы экономикалық талаптарды бұзу, егер бұл әрекеттер жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне, мемлекетке ірі көлемде нұқсан, халықтың денсаулығына зиян келтіруі үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. 

Лекция № 11
Тақырып:Табиғатты пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің құқықтық негіздері.Жоспар:1. Табиғатты пайдалану мен қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетігінің түсінігі мен құрамдас элементтері. Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері.2. Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды жоспарлау мен қаржыландыру.3. Экологиялық төлемдер мен алымдарды алу және есептесу тәртібі.Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі.1. Стамқұлұлы.Ә "ҚР Экология құқығы" Алматы Жеті жарғы 1995ж. 2. ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.3. Чусев Р.К - "Экологические право" Москва. 2000ж.4. ҚР мемлекетімен құқығының негіздері. Баянов.Е Алматы 2003ж.5. <<Международные эколого-правовое сотрудничество>> Алматы. Дәнекер 2001ж.6. Сапарғалиев.Ғ. "Мемлекет және құқық негіздері" Алматы 2000ж.7. ҚР Заңы. "Қоршаған ортаны қорғау" Алматы. 1998ж.
Лекцияның мәтіні:1.Қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды экономикалық реттеу тетiктерiнiң түрлерi.Мыналар:1) қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау мен қаржыландыру;2) қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн ақы төлеу; 3) табиғи ресурстардың жекелеген түрлерiн пайдаланғаны үшiн ақы төлеу;4) қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру;5) нарықтық тетiктер және қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн квоталарды сату;6) экологиялық сақтандыру;7) қоршаған ортаға келтiрiлген залалды экономикалық бағалау қоршаған ортаны қорғауды және табиғат пайдалануды экономикалық реттеу тетiктерiнiң түрлерi болып табылады.Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар.1. Қоршаған ортаны қорғауға және оның сапасын жақсартуға бағытталған технологиялық, техникалық, ұйымдық, әлеуметтiк және экономикалық шаралар кешенi қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар болып табылады.2. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларға:1) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге бағытталған; 2) қоршаған ортаның сапалық сипаттамаларын арттыру арқылы қоршаған орта құрауыштарының жай-күйiн жақсартатын; 3) экологиялық жүйелердiң жай-күйiн тұрақтандыру мен жақсартуға, биологиялық әртүрлiлiктi сақтауға, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен молықтыруға ықпал ететiн;4) қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына залал келтiрудiң алдын алатын және оларды болғызбайтын;5) қоршаған ортаны қорғауға, табиғатты ұтымды пайдалануға және қоршаған ортаны басқарудың халықаралық стандарттарын енгiзуге бағытталған әдiстер мен технологияларды жетiлдiретiн; 6) өндiрiстiк экологиялық бақылауды дамытатын; 7) қоршаған ортаны қорғау саласындағы ақпараттық жүйелердi қалыптастыратын және экологиялық ақпарат беруге ықпал ететiн; 8) экологиялық бiлiмдi насихаттауға, тұрақты даму үшiн экологиялық бiлiм мен ағарту iсiне ықпал ететiн iс-шаралар жатқызылады. 3. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларға осы баптың 2-тармағында көзделген инвестициялық экологиялық жобалар жатқызылуы мүмкiн. 4. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралардың үлгiлiк тiзбесiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган бекiтедi.2. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды қаржыландыру.Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды қаржыландыру:1) бюджет қаражаты;2) табиғат пайдаланушылардың өз қаражаттары;3) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де көздер есебiнен жүзеге асырылады.Бюджет қаражаты есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау.1. Әртүрлi деңгейдегi бюджеттерден қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар мемлекеттiк, салалық (секторлық) және өңiрлiк бағдарламаларда белгiленетiн бағыттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентiнiң, Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң және жергiлiктi өкiлдi органдардың шешiмдерiне сәйкес айқындалады.2. Бюджет қаражаты есебiнен қаржыландырылатын экологиялық бағдарламаларды, жоспарларды әзiрлеу тәртiбi Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасымен белгiленедi.3. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар Қазақстан Республикасының, әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң әлеуметтiк-экономикалық даму бағдарламаларына, жоспарларына, белгiлi бiр аумақтың экологиялық бағдарламаларына, жоспарларына енгiзiледi.4. Өңiрлiк экологиялық бағдарламалар, жоспарлар және тиiстi аумақтың әлеуметтiк-экономикалық даму бағдарламалары, жоспарлары олар бекiтiлгенге дейiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органмен келiсiлуге жатады.5. Облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi атқарушы органдары инвестициялық экологиялық жобаларды (бағдарламаларды) Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес әзiрлеп, қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органға табыс етедi. 6. Экологиялық бағдарламаларды әзiрлеу үшiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы жобалардың ашық конкурстары жүргiзiлуi мүмкiн, оларды өткiзу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды.
Табиғат пайдаланушылардың өз қаражаттары есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау.1. Табиғат пайдаланушының өз қаражаты есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды табиғат пайдаланушы дербес жоспарлайды. 2. Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар табиғат пайдаланушы экологиялық рұқсаттар алу үшiн әзiрлейтiн қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шаралар жоспарына енгiзiледi.Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де көздер есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау.Өзге де көздер есебiнен қаржыландырылатын қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-шараларды жоспарлау Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен жүзеге асырылады.3. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы.1. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгiленедi.2. Табиғат пайдаланушылар экологиялық рұқсатта айқындалған нормативтер шегiнде жүзеге асыратын қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiтетiн ластаушы заттардың және қалдықтар түрлерiнiң тiзбесiне сәйкес алынады. 3. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақыны есептеу әдiстемесiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган бекiтедi.4. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы ставкаларын облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергiлiктi өкiлдi органдары Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiткен базалық ставкалардан төмен болмайтындай және шектi ставкалардан жоғары болмайтындай етiп белгiлейдi. 5. Қоршаған ортаға эмиссиялар үшiн төлемақы бойынша салықтық мiндеттемелердi атқару табиғат пайдаланушыны қоршаған ортаға келтiрген залалды өтеуден босатпайды.Табиғи ресурстардың жекелеген түрлерiн пайдаланғаны үшiн бюджетке төленетiн мiндеттi төлемдер.Табиғи ресурстардың жекелеген түрлерiн пайдаланғаны

12.Такырып.  Экологиялық  заңдарды  бұзғаны  үшін  жауапкершіліктің  түсінігі  және  жалпы  сипаттамасы
                                       
1.Қоршаған ортаға келтірілген зиянның ұғымы мен ерекшеліктері
        2. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктің түсініг және оның түрлері
                                       
Экологиялық зиян ұғымын белгілеу, оның жалпы сипаты мен ерекшеліктерін айқындау проблемасы бүгінгі таңда әлеуметтік және құқықтық зор мағынаға ие болып отыр. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда ол қоршаған ортаның ауыр күйімен байланысты. Соңғы кездері қоғамдық экологиялық қатынастарға қол сұғудың әлеуметтік заңдылығының елеулі түрде өзгергені күмән тудырмайды, қайта ол келтіретін зиянның сипаты күрделене түсіп, іс жүзінде әр қырынан танылып отыр. Кей жағдайларда оның жағымсыз салдары ұзақ уақыттан кейін және мүлдем өзге аумақта пайда болуы ықтимал. Бұл оның шекарамен теңдесетін табиғатын танытады.
Сонымен бірге,	экологиялық құқық теориясында экологиялық зиян ұғымын зерттеуге көп мән берілмеуде.
"Экологиялық құқық бұзушылық" және "экологиялық зиян" ұғымдарын теориялық тұрғыдан терең зерттеу қажеттілігіне 80-ші жылдардың басында белгілі ғалым С.Б.Байсалов назар аударған. [8] Қазақстандық құқықтық әдебиетте экологиялық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мәселелері бойынша жекелеген зерттеулер шығып, онда қаралып отырған мәселенің кейбір аспектілері өз шешімін тапты. [9]  Сонымен бірге, экологиялық зиян ұғымының жалпы жұршылыққа танылған бірыңғай анықтамасы әзірше жоқ.
Экологиялық заңнаманы бұзу салдарынан келтірілген зиянның ұғымы туралы мәселе тиісті құқық бұзушылық объектісі ұғымымен тығыз байланыста қарастырылады, себебі заңсыз әрекеттердің салдарынан нақ осы экологиялық ортаның өзіне зиян келтіргендіктен ол жалпы құқық бұзушылық объектісіне айналады.
Заң әдебиетінде заңсыз құқық бұзушылық болмайды деп әділ айтылып жүр, қандай да болмасын құқық бұзушылық зиян әкеледі, себебі қоғамдық қатынастар қол сұғу объектісі болып табылады.
Осыған орай, экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымы жөніндегі ғалымдардың көзқарасын қысқаша қарастырып, зерделеген жөн.
Кейбіреу экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық және материялдық емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан, тозу және күйреуден қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай-ақ жалпы қоршаған ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның денсаулығы мен материалдық құндылықтарды не қоршаған ортаның сапасын, басқалары-құқық қорғау мүддесін алып жүр.[10] Кейбір ғалымдар заң тұрғысынан маңызды әлеуметтік қатынастар мен оларды реттейтін құқықтық нормалардың ажырамас байланысы туралы тұжырымға негіздеп, құқық бұзушылық объектісінің құрамына заңнаманың табиғатты қорғау және табиғи ресурстар саласындағы нормаларын және олар реттейтін қоғамдық қатынастарды енгізіп отыр.
Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғылымындағы осы құқықтық санат бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Мысалы, қазақстандық ғалымдардың "Правовое обеспечение рационального природопользования" атты еңбегінде экологиялық құқық бұзушылық объектісі адамның қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы тиімді қарым-қатынасты қолдануға, табиғи байлықты сақтап, қалпына келтіруге, оларды тиімді пайдалануға бағытталған, қоғам қызметінің нәтижелерінің тікелей немесе жанама түрде табиғатқа және адам денсаулығына зиянды ықпалының алдын алатын шаралар жүйесін жүзеге асыру барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар, сондай-ақ мемлекеттің табиғи объектілеріне жеке меншікті қорғау жөнінде қалыптасқан қатынастар ретінде берілген. [11]
Осы соңғы көзқарасты қолдай отырып, қазіргі өзгерген экономикалық және саяси-әлеуметтік жағдайлар бұл ұғымды кеңейтіп, оған субъективтік экологиялық құқықтарды (оның ішінде табиғи ресурстарға мүліктік құқықтарды) қорғау бойынша қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қосуды талап етеді.
Сонымен, құқық нормалары арқылы реттелетін және қорғалатын, табиғи ресурстарға меншік және өзге мүліктік құқық қатынастардан, табиғатты пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастарынан, қоршаған ортаны зиянды әсерден қорғау жөніндегі қатынастардан, субъективтік экологиялық құқықтарды және адам мен азаматтың заңды құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардан тұратын, жалпы қоршаған орта мен оның жеке құрамдары бойынша қоғамдық қатынастардаң жиынтығы экологиялық құқық бұзушылық объектісі болып табылады.
Мұндай түсінік экологиялық заңсыз әрекет нәтижесінде жағымсыз әсер алуы мүмкін алуан түрлі әлеуметтік қатынастардың тұтастай кешенін қамтиды.
Экологиялық құқық саласындағы мамандар экологиялық құқық нормаларымен тыйым салынған әрекеттер жасалған кезде экологиялық қатынастарға зиян, әдеттегідей, сол қатынастардың нысанына әсер ету арқылы жүзеге асырылады деп есептейді.[12] Осыған байланысты экологиялық құқық бұзушылықтың объектісі мен нысанасының арақатынасын анықтау қажеттілігі туады.
Қоғамдық қатынастарға себеп болған құбылыстар сол қатынастардың нысанасы болып табылады және оның субъектілерінің танымдық және практикалық қызметі жүзеге асырылады. Экологиялық қатынастар нысанасы әрқашанда материалдық нысанан екені белгілі, себебі қоршаған орта мен оның құрамы материалдық қабаттан тұрады.
Экологиялық құқық бұзушылық объектісі мен нысанасының айырмашылығы мынада: заң материалдық дүниенің заттарын емес, қоғамдық қатынастардың элементтері ретіндегі заттарды (мүлікті) қорғайды, және оларға қол сұғу тиісті қоғамдық қатынастарға қол сұғу болып табылады. Сондықтан біз қоршаған ортаны және оның құрамын экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде қарастыратын авторлармен келісе алмаймыз.
Демек, жалпы табиғат объектілері мен қоршаған орта материалдық, басқаша айтқанда, заттай объектілер болып табылады. Олар арқылы экологиялық құқық қатынастары қарым қатынастарын белгілі бір қырлары мен қасиеттері танылады. 
Құқықтық қорғауға алынған табиғи объектілердің шеңбері ҚР Экологиялық кодексінің  1-бабында белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа, су, жер, оның қойнауы, жануарлар мен өсімдіктер, сондай-ақ климат жатады. [13]
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті түрде мынадай белгілері:
1.табиғи жаратылысы;
2.экологиялық жүйелермен өзара байланысы болуы тиіс.
Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекеттер қатарына жатқызу үшін ол жасалған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи байланыста болуға тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды, зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға жатқызуға болмайды.
Жоғарыда айтылғандардың маңыздылығына қарамастан, осы санатпен байланысты мәселеллер мұнымен шектелмейді. Осы орайда "экологиялық құқық бұзушылық салдарынан келтірілген зиян" және "экологиялық зиян" ұғымдарының ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық тәртіпке келтірілген зиян. Демек, экологиялық құқық бұзушылық жасау барлық жағдайда жалпы экологиялық құқықтық тіртіпке зиян келтіреді, ал оны біз экологиялық құқық нормаларымен бекітілетін және реттелетін қоғамдық қатынастардың ұйымдастырылуы деп түсінеміз.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық нормалармен қатар субъективтік құқықтар бұзылып, құқық бұзушылықтың нысаны  -  нақты мүліктік және мүліктік емес игіліктердің маңызы төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі түрі көрсетіледі  -  заң-әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты зиян (субъективтік құқықты бұзу, мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса да, заң-әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар аударылады.
Сонымен, заңға қарсы әрекет салдары ретінде экологиялық-құқықтық нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастарды бұзушылық экологиялық құқық бұзушылық объектісіне келтірілген зиянның әлеуметтік сипатын ашып көрсетеді. Сондай-ақ, экологиялық құқық бұзушылық нысанасына тікелей жағымсыз әсер еткен жағдайда, мұндай әрекеттер өзінің физикалық сипаты бойынша материалдық болып, заттай объектілерді бұзу немесе жою арқылы танылады. 
Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады: кез келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ортаға оның сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді. 
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы келтірілген зиянды былай топтастыруға болады;
1) жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң-әлеуметтік мағынадағы зиян);
2) қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін азайту арқылы келтірілген нақты зиян.
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды кесу және т.б., қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе-теңдікті сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи ресурстардың меншік иесі-мемлекетке немесе жекелеген табиғат пайдаланушыға мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортаға келтірілетін жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей-тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына келтірілетін болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек.
Заң әдебиетінде қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып жүр. Кейде қоршаған ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам мен оның мекендеген ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және тұрақты түрде алмасуы қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында жетілдірілген және өзгерген табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп түсіндіріледі. Кейбір авторлар қоршаған ортаның сапасы биологиялық, химиялық және өзге де қасиеттермен белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері оны-табиғи ортаның нормативтік жағынан бекітілген,  мемлекет тарапынан қамтамасыз етілген, адам мен қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың биологиялық, экономикалық және әлеуметтік-мәдени талаптарын қанағаттандыратын жиынтығы деп нақтылай түседі.
Біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің жиынтығымен сипатталады.
1. Биологиялық тұрғыдан алып қарағанда, қоршаған ортаның адамның өмірі мен денсаулығы үшін қолайлы күйі оның сапасының өлшемі болып табылады. Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара байланысы мен өзара шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи ортасымен өзара әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - дем алу, шөл басу, тамақтану сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке элементтері тікелей қанағаттандырады. Ал, бұл-қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан тазалық (ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді.
2.Табиғи байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан адамның минералды ресурстарды, өсіидіктер мен жануарлар өнімдерін пайдаланбауы мүмкін емес, ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының азаюына әкеп соқтырады. Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе-теңдіктің, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін. Алайда жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің табиғи жолдарын есекере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде пайдалану немесе жаңартылмайтын табиғи ресурстарды тұтынудың әлеуметтік және экономикалық тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе-теңдіктің бұзылуына шектеу болар еді.
Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы адамзаттың даму барысына көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін (өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, энергетика, көлік т.б.) қанағаттандыруды қамтамасыз етуге тиіс. Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің экономикалық көрсеткіштері оның ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресурстарының өндірушілік қабілеті.
3.Әлеуметтік тұрғыдан алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы адамның эстетикалық, рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс, себебі табиғатпен қарым-қатынас барысында адам өзінің физиологиялық және материалдық қана емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұған осы  орайда қоршаған ортаның сапасын алуан-түрлілік және эстетикалық байлық сияқты өлшемдерге жауап беруі қажет.
4.Құрылымдық функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта экологиялық орнықтылық (экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
1)   қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы);
2) табиғи  ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи ресурстардың өндірушілік қабілеті;
          3) алуан түрлілік және эстетикалық байлық;
4) экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы жатады.
Бұл қоршаған орта келтірілетін зиянның құрылымына не әлеуметтік-мәдени, не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді. Сондай-ақ олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе-теңдіктің жоғалуына әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдық-функционалдық бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің деңгейіне байланысты.
Бұл орайда, жоғарыда аталған аспектілердің кез келгені жалпы қоғам үшін және жекелеген табиғат пайдаланушы үшін міндетті түрде жағымсыз материалдық салдарға әкеп соқтыратынын атап көрсеткен жөн, ал ол табиғи объектілерді қайта өңдеуге және жақсартуға бұрын жұмсалған қаражаттарды, көзделген табысты жоғалтуға, оны қалпына келтіру үшін шығындануға мәжбүр етеді. Сондықтан біз А.Хаджиевтің экологиялық зиян келтірген кезде оның соңының міндетті түрде жағымсыз экономикалық салдардың ере жүретіні туралы пікірін толық қуаттаймыз.[14] Алайда, біз оның табиғатқа келтірілген экономикалық зиянның экологиялық зардаптар келтіре алмайтыны туралы тұжырымына келісе алмаймыз.
Мысалы, аулауға рұқсат етілген жануарлар, құстар, балықтардың табиғи ортасында оларды заңсыз аулаудың салдарынан келтірілген зиянның экологиялық өлшемдері жоқ. Мұндай әрекеттердің заңсыздығы тиісті рұқсат қағаздарының болмауында, сондықтан бұл жерде жағымсыз экологиялық салдардың пайда болуы туралы айтуға ешқандай негіз жоқ. Б.Г.Розовский айтқандай, бір атылған броконьерлік оқ болашақта биосфераның өзгеруіне әкеп соғады десек, шындыққа қарсы шығамыз.
Сондықтан табиғи ресурстар санының азаюына әкеп соқтырған (отауға және сатуға арналған орман алқаптарының жойылуы, т.с.с.) нақты зиян олардың жүдеуіне немесе өзге жағымсыз экологиялық салдарға әкеледі деуге болмайды. Мұндайда мемлекетке немесе табиғат пайдаланушыға келтірілген мүліктік зиян туралы айтқан жөн.
Бұл көзқарасты Д.Л.Байдельдинов те қолдайды. Ол табиғатқа келтірілген зиянды екі дербес: экономикалық және экологиялық зиянға ұсынады. <<Экономикалық зиян табиғат пайдаланушылардың мүліктік мүддесін қозғайды және заттандыруға келеді. Мұндай зиянның орнын толтыру жалпы азаматтық-құқықтық жауапкершілік негіздер бойынша жүргізіледі.Экологиялық зиян табиғаттың хал-ахуалын қозғайды... Экологиялық зиянның салдарын жою үшін ақшалай төлемдер емес, табиғи объектіні бастапқы қалпына келтіру жөніндегі жұмыстар жүргізілуі қажет.>>[15]
Сонымен, экологиялық зиян деп қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзудың нәтижесінде қоршаған ортаның жай-күйі сапасының нашарлауын немесе жағымсыз экологиялық салдарға әкеп соқтыра алатын оның санының азаюын, сондай-ақ осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және материалдық емес игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының азаюын ұғынған жөн.
Қоршаған ортаның қандай да болмасын жекелеген құрамына жағымсыз әсер оның жалпы жай-күйінің әсер ететіндіктен жеке табиғи объектілерге зиян келтіру туралы тікелей айтылмайды. Сондықтан табиғи объектіге келтірілген зиян қоршаған ортаға келтірілген зиянның түрі болып табылады.
Экологиялық зиянның ерекшеліктерінің анық көрінетініне ғалымдардың барлығы ортақ.
Біріншіден, жағымсыз антропогендік әсер көбіне нақты табиғи объектіге тікелей зиян келтіріп қана қоймай, онымен байланысты басқа да объектілерге немесе жалпы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Бұл бұзылған жойылған объектінің барлық табиғат жүйесімен экологиялық байланыстардың жойылуына әкеп соқтырады.
Табиғи-ғылыми тұрғыдан табиғат орта қолдан өзгертілген кез келген жағдайда жасанды өзгерісті немесе жаңа табиғи жүйелерді жоюға бағытталған, бір-біріне тізілген табиғи реакциялар пайда болады.
Сонымен, қоршаған орта элементтерінің өзара байланысына және өзара тәуелділігіне негізделген зиянды салдар <<тізбекшісінің>> туындау мүмкіндігі  -  экологиялық зиянның ерекшелігі болып табылады.
Екіншіден, зиянды салдардың барлығы бірден біліне бермейді, олардың көбі потенциялды сипатта.
Үшіншіден, экологиялық зиянның маңызды бір ерекшелігі  -  оны экономикалық тұрғыдан бағалау үшін алдымен жағымсыз антропогендік әсер салдарының көлемін анықтау қажет. Сондықтан, тап сол кезеңдегі ғылыми-техникалық мүмкіндіктерге сәйкес анықталып, көлемі белгіленген жағымсыз өзгерістерді ғана экологиялық зиян деп тануға болады.
Төртіншіден, экологиялық зиянның пайда болуының ерекше нысандары бар. Олар туралы төменде айтылады.
	Экологиялық зиянның пайда болу нысандары алуан түрлі.
Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы және оның компоненттері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи объектілер және жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы, жойылуы) арқылы байқалады.
Сонымен, экологиялық зиянның негізгі түріне: табиғи ресурстарды ластау тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық ресурстарды бүлдіру жатады.
Қоршаған ортаны ластау <<Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінде>>  қоршаған ортаға ықтимал қауіпті химиялық және биологиялық заттардың, өндіріс пен тұтыну қалдықтарының түсуі, сондай-ақ қоршаған ортаға шудың, тербелістің, магнитті өрістердің және өзге зиянды физикалық ықпалдардың әсері деп белгіленеді.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері  -  физикалық, химиялық, биологиялық ластау.
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық-энергетикалық (жылумен ластау), толқынды (жарық, шу, электромагнитті ластау) өзгерістерімен байланысты.
Жылумен ластау  -  температураның табиғи деңгейден кезең-кезеңімен немесе ұзақ мерзімге көтерілуі.
Жарықпен ластау - өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі құбылыстарға әкеп соқтыруы мүмкін жасанды жарық көздерінің әсері нәтижесінде мекендердегі табиғи жарықтың бұзылуы.
Шумен ластау  -  көлік, өнеркәсіптік құрылыстар, тұрмыстық құралдар жұмысының нәтижесінде және т.б. себептерден табиғи шу деңгейінен асу және шу сипаттамаларының (дыбыс мерзімділігінің, күшінің  қалыптан тыс өзгеруі.)
Электромагниттік ластау қоршаған ортаның электромагниттік қасиеттерінің (электр, радио, ТД жүйелерінен және т.б.) өзгеруі нәтижесінде туындайды. Электромагниттік ластау кең ауқымды және жергілікті құбылыстарды туғыза отырып, электрондық жүйелер жұмысының бұзылуына және нәзік клеткалық және молекулярлық биологиялық құрылымдардың өзгеруіне әкеліп соқтырады. Электромагниттік өзгерістерден қорғалудың негізгі тәсілі  -  ластау көзінен қауіпсіз ара қашықтық белгілеу қажет. Электромагниттік толқындар көбіне ғимараттар қабырғалары мен төбелерінің материалдары арқылы сіңіріліп, шағылысады.
Радиоактивтік ластау - қоршаған ортадағы элементтер мен заттардың табиғи радиоактивтік ахуал мен деңгейден асып кетуімен байланысты (бұл ретте радиоактивтік ластау физикалық және химиялық ластау ретінде бірдей қарастырылуы мүмкін). Ядролық реакторлардың жұмысы, сондай-ақ изотоптарды өндіру және қолдану барысында пайда болатын қолданылмайтын радиоактивтік заттар  -  радиоактивтік қалдықтар болып табылады. Радиоактивтік қалдықтарға сондай-ақ радионуклидтер құрамы белгіленген нормадан асып, өз қорын игерген және әрі қарай қолдануға келмейтін материалдар, бұйымдар, құрал-жабдықтар немесе зақымданған радионуклид көздері жатады. Физикалық жай-күйі бойынша радиоактивтік қалдықтар шаң-газ тектес, сұйық және қатты, ал белсенділігі бойынша баяу, орташа және жоғары белсенділерге бөлінеді. Шаң-газ тастандылары радиоактивтік аэрозольдардан тазалау шаң ұстағыштардың барлық түрлерін қолану арқылы жүзеге асырылады. Баяу және орта белсенді суларды радионуклидтерден тазалау үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады (буындыру, ион алмасу, сорбиялық тәсілдер және т.б.). Радиоактивтік қалдықтар арнайы полигондарда мұқият көмілуге тиіс. [16]
Химиялық ластау - қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи құрамын қалпынан арттырып өзгертетін үлы заттардың оған енуі нәтижесінде қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Құрамында қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде, қолма-қол немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды немесе қоспалары бар органикалық немесе органикалық емес химиялық зат, қоспа немесе өнім улы зат болып табылады. [17]
Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май жағылған кезде қоршаған ортаға құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді азот, сера, көміртегі бар газдар шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, тұншықтыруға, қан қысымының түсуіне әкеп соғады. Сонымен бірге, су, топырақ және атмосфералық ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр соңында жануарлар мен өсімдіктердің өзгеруіне әкеледі.
Биологиялық ластау аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының (биомассаның) табиғи қалыптан артып, көбеюі, сондай-ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда болуы туралы айтылуда. Биолигиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам-шөптердің, жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді. Жоғарыда айтылған биологиялық объектілердің кейбірінің жұқпалы ауруларға шалдықтыратыны қосымша қауіп төндіреді. Қоршаған ортаға зиянды биологиялық әсердің өзге де салалары пайда болуы мүмкін: кей жануарлар өрісінің көбеюі жемшөп қорының тозуына, ал ақыр соңында  -  жерлердің шөлге айналуына әкеп соқтыруы мүмкін. Сондықтан да, "Жануарлар дүниесін қорғау, өсімдіктерді молайту және пайдалану туралы" ҚР Заңында жануарларды жаңа мекендеу орындарына көшіру, фауна үшін жануарлардың жаңа түрлерін жерсіндіру, жануарларды қайта жерсіндіру және будандастыру, Қазақстанға енгізу және одан тыс шығару тек ғылыми-зерттеу институттарының тиісті қорытындылары ескеріле отырып, рұқсат алу тәртібі бойынша жүргізіледі. Биотехнология мен тек инженериясының дамуы  -  агрессивті микроорганизмдердің қоршаған ортаға келіп түсу мүмкіндігі де жаңа экологиялық қауіп төндіруде.
Табиғи ресурстардың жекелеген түріне қатысты олардың ластануы ұғымы арнайы құқықтық-нормативтік актілерде жан-жақты берілген.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 27 маусым 2007 жылғы <<Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалдың экологиялық ережесін бекіту туралы>> №535 қаулысы  бойынша антропогендік қызмет нәтижесінде қалыптық деңгейден асатын және жердің қор экономикалық және санитарлық-гигиеналық құндылығын төмендететін, ауылшаруашылық өнімнің, қоршаған ортаның өзге объектілерінің сапасын, халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі заттар мен организмдердің жерде жиналуын  -  жерді ластау деп ұғыну қажет. [18]
Жерді ластаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- физикалық (радиоактивтік) ластау  -  жерлердің радионуклидтермен, оның ішінде пайдалы қазбаларды алу және өңдеу, ядролық жарылыс, ядролық қондырғыштардың жұмысы, иондық сәуле көздерін, радиоактивті заттарды сақтау және көму орындарын пайдалану, ядролық радиациялық апаттар, сондай-ақ радиоактивті заттармен байланысты өзге де қызмет нәтижесінде ластануы;
- химиялық ластау - өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық және өзге де адам қызметінің ықпалымен топырақтың құнарлылығы мен сапасының төмендеуіне әкеп соқтыратын, топырақтың химиялық құрамының өзгеруі;
	- биологиялық ластау  -  жерлердің бактериологиялық, гельминтологиялық, энтомологиялық және арамшөп-карантиндік ластануы;
- шаруашылық-тұрмыстық ластау  -  жерлердің өндірістік қалдықтарымен және ағынды сулармен ластануы.
Суды коммуналдық, өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, балықшаруашылық және басқа да мақсаттарда пайдалануы мүмкін болмаған жағдайда оны судың ластануы деп түсіну керек, ал нәтижесінде су объектісінің гидрологиялық күйін нашарлататын және суды пайдалануға кедергі жасайтын өндірістік және тұрмыстық қатты қалдықтарды суға тастау  -  суды қоқыстандыру болып табылады (ҚР Су кодексінің 100-бабы).[19]
Сонымен, шаруашылық қызмет барысында қоршаған орта міндетті түрде ластанады. Сонымен бірге, ҚР Жоғарғы сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы N16 қаулысының 9-тармағында кез келген ластанудың емес, қоршаған орта сапасының белгіленген нормативтерінен асатын ластанудың (нормативтен тыс ластау) заңды мәні болады деп түсіндіріледі.[20]
Қоршаған ортаны нормативтен тыс ластау ұғымы <<Қоршаған ортаны қорғау министрлігі>>  бекіткен <<табиғат қорғау заңдарын бұза отырып қоршаған ортаға келтірілген залалдың мөлшерін анықтаудың уақытша тәртібінде>> берілген. Осыған сәйкес мемелекеттік аспаптық бақылау, талдау мен есеп айыру әдістемесі барысында анықталған шығарындылар мен тастандылардың белгіленген лимидтерден артықтығынан және ластандырғыш заттарды орналастыру табиғи ортаның нормативтен тыс ластануына әкеп соқтырады.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсерлердің шектеулі өлшемдерін анықтау, сондай-ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық, физикалық және биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін экологиялық нормалау жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін белгілеу жүйесі қолданылуда.
Қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделері арасындағы шын мәнінде қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер қоршаған ортаның сапалы күйін мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге арналған.
Экологиялық нормативтердің ерекшелігі  -  олар өз мәнісі бойынша техникалық нормалар бола тұра, өздері бекітілген кезден бастап күшіне енеді. Экологиялық нормативтер заң шығарушылық деңгейде (<<ҚР Экологиялық кодексінің>> 35-42-баптары), сондай-ақ министрліктер мен ведомстволар деңгейінде бекітілетін заң актілерімен тиянақталады.
Сонымен бірге, оларды жасау мен бекітудің рәсімі заң бойынша бекітілмегендіктен, кейбір нормативтердің заңды күші жөнінде сұрақтар туындайды. мысалы, "Мұнай өнімдер" МАҚ-ның бұйрығымен бекітілген "Стационарлық, контейнерлік және жылжымалы жанармай станцияларын қолдану ережелерінің" 11.3. тармағында белгіленген жанармай станцияларының жұмыс аумағында зиянды заттардың шоғырлануы нормативтері.
Әсіресе нормаландыру принципін атмосфералық ауаны қорғау жөніндегі қатынастарды реттеу кезінде қолданудың маңызы зор. Себебі ауаның ластануын бір ғана тәсілмен  -  нормативтерді қолдану арқылы анықтауға болады. Демек бұл ауаны қорғаудың жалғыз құралы.
Айта кететін жай, қазіргі қоршаған ортаның сапасын нормалау жүйесі мінсіз емес. Оның басты кемшіліктері  -  ластайтын заттар әрекеттестігінің қолданысын (кумулятивтік) ескермейді, адамдар жасаған және қолданып жатқан ластайтын заттарға (мысалы, ауаны жоғары молекулярлық биополимерлермен ластау) қатысты нормативтер жоқ.
Сонымен бірге, нормаландыру жүйесінің шартты болуына қарамастан, бүгінгі күні қоршаған ортаның ластану фактісі туралы айту үшін ол жалғыз мүмкіндік болып табылып отыр.
ҚР Экологиялық  Заңының 22-бабында экологиялық нормалау қауіпсіздікке және халықтың денсаулығын қорғауға кепілдік беретін, қоршаған ортаның ластануына жол берілмеуін, табиғи ресурстардың молықтырылуы мен ұтымды пайдалануын қамтамасыз ететін қоршаған ортаға ықпал етудің ғылыми негізделген шекті жол берілетін нормаларын белгілеу мақсатын көздейді делінген.
Қоршаған орта сапасын нормалаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- қоршаған ортада зиянды заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде шоғырлану нормативтері;
* шудың, тербелістің, магнит өрістері мен өзге де зиянды физикалық әсерлердің жол беруге болатын шекті деңгейінің нормативтері;
* қоршаған ортаға ластайтын заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде шығарылуы және тасталу нормативтері;
* радиациялық әсердің жол беруге болатын шекті деңгейінің нормативтері;
* агрохимикаттарды ауылшаруашылығы мен орман шаруашылығында қолданудың жол беруге болатын шекті нормалары;
* қорғау, санитарлық-қорғаныш және өзге де қорғаныш аумақтарының нормативтері (ҚР Экологиялық  Заңының 23-бабы).
Атмосфералық ауаны, суды, топырақ пен жер қойнауын ластауы ықтимал қауіпті химиялық және биологиялық заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде шоғырлануының нормативтері Қазақстан Республикасы аумағының барлығына бірдей болып табылады.
ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрлігі бекіткен Қазақстан Республикасындағы жер бетіндегі суларды қорғау ережелерінде халықтың шаруашылық-ауыз су және мәдени-тұрмыстық қажеттіліктері үшін, сондай-ақ балық шаруашылығының қажеттіліктері үшін қолданылатын судың құрамы мен сапасына қойылатын жалпы талаптар көрсетілген. Осы талаптарды ескере отырып, заттардың  салмағы, түсі, исі, дәмі, температурасы, рН (қышқылдыққа) реакциясы, минералдық құрамы, еріген оттегінің, ауру қоздырғыштарының болуы, улылығы сияқты көрсеткіштерді нормаландыру және бағалау жүргізіледі.
Топырақты химиялық заттардың, органикалық қоспалардың, пестицидтердің жол беруге болатын шекті мөлшерде шоғырлану деңгейі, топырақтағы ауыр металл мен күшәланың жалпы түрлерінің жол беруге болатын құрамы Қазақстан Республикасының <<Қоршаған ортаны қорғау министрлігі>> бекіткен атмосфераны, жер және су ресурстарын мұнай өнімдерімен, жер қабаттарының суларымен ластау және рұқсат етілмеген мұнай қоймаларын орналастыру кезінде зиянды есептеудің уақытша әдістемесінде көрсетілген.
Қоршаған ортаға ластайтын заттардың жол беруге болатын шекті мөлшерде шығарылу және тасталу нормативтері, сол аумақтағы ластаудың барлық көздері мен көлемдерін ескере отырып, ластаудың әрбір көзі бойынша нақты көлемде белгіленеді (ҚР Экологиялық  Заңының  27-бабы).
'Өндірістердің сұйық, газ тектес және қатты қалдықтарын жою арнайы табиғат пайдалану құқығының бір түрі болып табылады. Ластаудың стационарлық көздері үшін, объектінің өндірістік қуаты және өзге де факторлары ескеріле отырып жеке номативтер белгіленеді.
Қоршаған ортаға ластайтын заттарды шығарумен (тастаумен), сондай-ақ өндіріс қалдықтарын орналастырумен байланысты шаруашылық және өзге де қызметті жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар табиғатты пайдалану үшін арнайы рұқсат алуы керек. Ондай рұқсатты, ҚР  Қоршаған ортаны қорғау Министрінің арнайы бұйрығымен бекітілген <<табиғатты пайдалануға арнайы рұқсат беру ережелерінде>> көрсетілген тәртіп бойынша қоршаған ортаны қорғау саласындағы өкілетті мемлекеттік орган береді.
Қоршаған ортаны радиациялық ластаудың әлеуметтік және экологиялық салдарын ескерсек, радиациялық әсердің жол беруге болатын шекті деңгейін нормалауды тиімді етіп реттеудің маңызы зор.
Қоршаған орта мен тамақ өнімдеріндегі радиациялық әсердің жол беруге болатын шекті деңгейінің нормативтері адамның денсаулығы мен генетикалық қорына төнетін қауіпті болдырмау, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау мақсатында белгіленеді .
"Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы" ҚР заңының 7-бабында радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік нормаландыру халықаралық стандарттарды ескере отырып, радиациялық қауіпсіздік нормаларын, санитарлық ережелер, тазалық нормативтерін, құрылыс нормалары мен ережелерін, еңбек қорғау ережелерін белгілеу, радиациялық қауіпсіздік жөніндегі әдістеме, нұсқаулық және өзге де құжаттар арқылы жүзеге асырылады деп көрсетілген.
Радиациялық әсердің шекті мөлшерлері жүйесі және оларды пайдалану принциптері Қазақстан Республикасының Бас мемлекеттік санитарлық дәрігерінің 1996 жылғы 29 тамыздағы N14 қаулысымен бекітілген "Гигиеналық нормативтер ГН2.6.1.054-96" НРБ-96 Радиациялық қауіпсіздік нормаларымен жан-жақты реттеледі.
Радиациялық қауіпсіздік нормалары мына принциптерге негізделген:
- иондаушы сәулелендірудің барлық көздерінен азаматтардың сәуле алуының жеке мөлшерінің жол берілетін шегінен асырмау (нормалау принципі);
- иондаушы сәулелендіру көздері пайдалану жөніндегі қызметтің барлық түріне тыйым салу, бұл орайда алынған пайда адам мен қоғам үшін табиғи радиациялық ортаға қосымша сәуле алу келтіретін ықтимал зиян қатерінен аспайды (негіздеу принципі);
- иондаушы сәулелендірудің кез келген көзін пайдалану кезінде сәуле алудың жеке мөлшері мен сәуле алатын адамдар санының экономикалық және әлеуметтік факторларын ескере отырып, мүмкіндігінше төмен және қол жетерлік деңгейде ұстау (оңтайландыру принципі).
Ауыл және орман шаруашылығында агрохимикаттарды қолданудың жол беруге болатын шекті нормативтері  -  соңғы кезде жаңа нормативтердің бірі болып табылады. Бұрын минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттар пайдаланған кезде олардың нормасы экономикалық қажеттіліктерге сәйкес белгіленіп, экологиялық факторлар ескерілмейтін.
ҚР Экологиялық Заңының 27-бабында ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында минералдық тыңайтқыштарды, өсімдік қорғау құралдарын, стимуляторларды және басқа да агрохимикаттарды, тамақ өнімдеріндегі топырақ пен судағы химиялық заттар қалдықтарының жол берілетін шекті норматитерінің сақталуын қамтамасыз ететін мөлшерде қолдануға жол берілетін шекті нормалар көзделген.
Жоғарыда айтылғандай, табиғат байлықтары адамның әртүрлі материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырудың көзі болып табылады. Алайда, табиғи ортаға тұтынушы тұрғысынан ғана қарау, табиғи ресурстарды табиғи биологиялық қалпына келу процестерін ескермей, шектен тыс тұтыну  -  оның тозып, құлдырауына әкеп соқтырады.
Сонымен, қоршаған ортаға зиян оның сапасының нашарлауы салдарынан ғана емес, оның сандық сипатының төмендеуіне әкелетін заңсыз әрекеттер, атап айтқанда, табиғат жүйесін табиғи ресурстарды шектен тыс алу немесе табиғи ресурстарды өз бетімен заңсыз пайдалану салдарынан келтіреді.
Заң шығарушылар табиғат ресурстарының жекелеген түрлеріне олардың тозуы ұғымын береді. мысалы, белгілі бір аймақ шегінде жер беті су ағысының ең төмен щегінің азаюы немесе жер асты сулары қорларының қысқаруы сулардың сарқылуы болып табылады (ҚР Су кодексінің 105-бабы).
Табиғи ресурстарының тозуына жол бермеу мақсатында ҚР Экологиялық Заңының 15-бабында табиғат пайдалану лимиттері мен квоталарын белгілеу көзделген.
Табиғат пайдалану лимиттері мен квоталары экологиялық шектеулер жүйесі болып табылады. Олар табиғи ресурстарды шектен тыс пайдаланудың (алып қоюдың), қоршаған ортаға ластайтын заттардың шығарылуы мен тасталуын, өндіріс пен тұтыну қалдықтарын орналастырудың табиғат пайдаланушыларға белгілі бір мерзімге белгіленген көлемі болып табылады.
Жер туралы және жер қойнауы туралы заңдарда жер және (оның тозуының алдын алу құралы ретінде) пайдалы қазбаларды пайдаланудың нормалары әлі де дамыған жоқ.
Табиғи ресурстарды өз бетімен пайдалану салдарынан мемлекетке келтірілетін зиян екі сипатта болады. Арнайы табиғатты пайдалануға қатысты енгізілген рұқсат алу тәртібі тиісті құқықтық қатынастарды реттеу, оның ішінде табиғи ресурстарды тұтыну мен олардың қалпына келуінің табиғи процесі арасындағытиімді арақатынасты белгілеу мақсатымен жасалған. Сондықтан, бұл тұрғыдан табиғи ресурстарды рұхсатсыз пайдалануды белгілі бір жағдайларда табиғи ресурстардың тозуына әкеп соқтыратын әрекеттер ретінде қарастыруға болады. Екінші жағынан, нақты бір құқық бұзушылыққа қатысты мемлекет мүддесіне экологиялық зиян емес, экологиялық заңдарда көзделген төлемдерді алмай қалу арқылы білінетін, мүліктік зиян келтірілгені туралы айтуға болады.
Табиғи ресурстарды бүлдіру және зақымдау ұғымдарының заң тұрғысынан түсінігі ҚР Қоршаған ортаны қорғау  министрлігі бекіткен "Табиғатты қорғау заңын бұзушылық арқылы табиғи ортаға келтірілген зиянның мөлшерін анықтаудың уақытша тәртібінде" берілген.
Табиғи ресурстарды жою, олардың қалпына келтірілуі мүмкін емес, әлде арнайы жұмыстарды талап ететін (жердің өңделуін, орманның көшеттелуін, түбі тазартылатын және басқа да жұмыстар), оның ерекше шаруашылық, тауарлық, ландшафтты-дем алатын орнын және эко-жүйелік (су реттеу, топырақ қорғау, климат жасау және басқа) құндылығын толық жоғалту деп саналады. 
Мысалы, механикалық әсердің кейбір түрлері (арық қазу, ауыр көліктердің жүруі және т.б.) топырақтың құнарлы қабатын бұзуға немесе толық бүлдіруге әкеліп соқтыруы мүмкін.
Табиғи ресурстардың зақымдануы деп саналатын, олармен ішінара, олардың ерекше құндылығы, оны қалыпқа келтіруге рұхсат етілген жұмыстарын тездеп жүргізуде жіберілетін, әлде табиғат ресурстардың өздігінен қалпына келу әрекеті.
Жер туралы заңнамада жерді зақымдаудың ерекше тәсілдері ретінде оларды тиімсіз пайдалану көрсетіледі. Тиімсіз пайдалану деп  -  жағымды нәтижелер алу мақсаттарын орындамай (топырақ құнарлылығының нашарлауына әкеліп соқтыратын ауыл шаруашылық өндірісінің тиімсіз технологияларын пайдалану т.с.с.), сондай-ақ жерді су және жел эрозиясынан, селден, сазданудан, қайта сорланудан, кебуден, тығыздалудан қорғау жөніндегі талаптарды орындамай шаруашылық жүргізуді түсіну қажет.
Экологиялық тепе-теңдік пен табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы-экологиялық зиянның ең ауыр түрі болып табылады.
Экологияда зат-энергетикалық әрекеттестіктер негізінде біріккен тірі организмдер мен олардың мекендейтін ортасы жиынтығын экологиялық жүйе деп түсінеді.
Экологтар мұны микроэко жүйеге (мысалы, шіріген ағаш), мезоэко жүйеге (орман, тоғай) және макроэко жүйеге бөлінеді. Биосфера - ғалымдық экологиялық жүйе болып табылады.
Экологиялық тепе-теңдік дегеніміз  -  осы жүйенің бүтіндігі мен ұзақ және тұрақты өмір сүруін қамтамасыз ететін құрамдарының белгілі бір сан және сапа қатынасымен сипатталатын экологиялық жүйенің жай-күйі.
Экологиялық тұрақтылық деп экологиялық жүйенің сыртқы және ішкі (оның ішінде антропогендік) факторлар әсеріне қарамастан, өз құрылымын және функционалдық ерекшеліктерін сақтауға қабілетін ұғыну керек.
Экологиялық тепе-теңдіктің және экологиялық жүйелердің бұзылуы қоршаған ортадағы жағымсыз өзгерістердің ең тұрақтысы, оны жою мүмкін емес не ол үшін көп жылдар қажет.
Міне, экологиялық зиянның негізгі түрлерінің жалпы сипаттамасы осындай. Оның ерекшеліктерінің экологиялық құқық бұзушылық әрекеттерді дәрежелеуге маңызы зор.
Қазақстан халқы денсаулығының нашарлауына, аурулар мен өлімнің артуына, орташа өмір ұзақтығының қысқаруына негіз болып отырған фактордың бірі  -  ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсері.
Медико-гигеналық зерттеулердің дәлелдері бойынша аурулардың 80 пайызына және халық арасындағы өлімнің 20 пайызына себеп болып отырған қоршаған ортаның экологиялық қолайсыздығы.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаның ластануы  -  ең көкейкесті мәселе болып отыр.
"Халық денсаулығы" мемлекеттік бағдарламасында мынандай ақпарат бар: 
- тек негізгі өндіріс көздері Қазақстанның ауа бассейініне жыл сайын 6 млн. тонн ластайтын заттар тастауда;
- шаруашылық қызметінің нәтижесінде барлық өзендер мен су объектілерінің гидрохимиялық, гидробиологиялық, санитарлық тәртібі қатты өзгерген;
- топырақтағы металдың шоғырлануы жол беруге болатын деңгейден 10 есе асқан техногендік аймақтар құрылуда;
- радиоактивтік қалдықтар оларды көму үшін жағдайдың жоқтығынан жиналуда, сәуле шығарушы көздерді ұрлау, жоғалту және бағыты бойынша  пайдаланбау салдарынан радиациялық апаттардың саны өсуде;
- қоршаған орта объектілері күйінің нашарлауы тамақ өнімдері сапасының нашарлауына әкеп соқтырады, халықтыі дені тиімсіз және жеткіліксіз тамақтануда;
- ауыз судың микробиологиялық және химиялық ластануы өсуде, су арқылы келетін жұқпалы аурулардың деңгейі жоғары. [21]
Денсаулыққа келтірілген экогендік зиянды өтеу  -  заң тұрғысынан алып қарағанда күрделі мәселе. Заңгерлердің көбі мұның себебеін сондай зиянның туындау және пайда болу еоекшелігінде деп тануда. Туындау көзі бойынша ол экологиялық, ал пайда болу сипаттамасы бойынша  -  антропологиялық (адамға қатысты) болып табылады. Сондықтан оны өтеу азаматтық заңдардың денсаулыққа келтірілген зияны туралы ережелеріне сәйкес жүргізіледі.
Медициналық тұрғыдан алғанда денсаулық дегеніміз  -  толық физикалық, психикалық және әлеуметтік қолайлы жағдайдың объективті күйі және оны субъективті сезіну. Қоршаған орта сапасының нашарлауы адам организімінің бейімделу мүмкіндіктерін төмендетіп, оның салдарынан денсаулық бұзыла бастайды.
Ластанған қоршаған опртаның жағымсыз әсері бар аурулардың ағымын жеделдетуге және оның пайда болуына тікелей себеп бола алады.
Мысалы, кез келген қолдан жасалған дыбыстардың нәтижесінде адамның тез шаршап қалуына, ақыл-ой белсенділігінің бәсеңдеуіне еңбек өнімділігінің төмендеуіне, дене және жүйке ауруларына әкеп соқтыратын күш арқылы ластау деп қарастыруға болады. Шу деңгейі 110 дБ-дан жоғары болған жағдайда ол "шудан мас болуға", одан сол есту қабілетін жоғалтуға әкеп соғуы мүмкін. Шуға бейімделу мүмкін емес.
Мұнай өңдеу және жанармай жағу барысында пайда болатын газдар құрамында азот оксидтері (жартылай оксидтер, оксидтер, азот ангидридтері, диоксид, тетраоксид және азоттық ангидридтер) болады. Барлық азот оксидтері физиологиялық тұрғыдан өте белсенді. Азоттың жартылай оксидтері оттегімен араласқан кезде әлсіз есірткінің дәрежесіне жетеді, ал одан жоғары деңгейде шоғырланған кезде қабындырып тұншықтыруға әкеп соғады. Азот оксиді орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, көп мөлшерде оксигемоглабинді метогемоглабинге айналдырады. Азот диоксидтері мен тетраоксидтері өкпені кей жағдайларда оларды ісіндіріп, қан қысымын төмендетуі мүмкін. Атмосферадағы азот оксидтері бұған қоса созылмалы аурулардың асқынуына ықпал етеді.
Қоршаған ортаның ауыр металдармен, фтормен және бензапиреннің қоспаларымен ластануы дем алу органдары, бауыр қуық ауруларына жол ашады.
Құрамында бром, бор, магний жоғары хлорид-натрий суларын ұзақ пайдалану жүрек-қан тамырлары жүйесінің ауруларына негіз болады.
Қоршаған ортаны улы заттармен ластау нәтижесінде адам денсаулығы үшін қысқа мерзімді және ұзақ мерзімде де салдар пайда болуы мүмкін.
Ластанған қоршаған орта адамға тікелей не биологиялық буын арқылы әсер етеді:

147129512128500
1-кесте
                        Ластайтын заттар
          562610989330Тасымалдау ортасы: ауа,су
00                Тасымалдау ортасы: ауа,су
3122930989330           Шоғырлану және сақталу ортасы :
             топырақ, түзілген қалдықтар.
00           Шоғырлану және сақталу ортасы :
             топырақ, түзілген қалдықтар.
1385570498475003305810498475001477010157861000476885015786100022999701087755002299970117919500









92837010795АДАМ
00АДАМ
339725010795                Тамақ (өсімдік, жануарлар)
00                Тамақ (өсімдік, жануарлар)




Сонымен, ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсері адамның денсаулығына зиян келтіретін экогендік зиянның тікелей көзі болып табылады.
Сонымен бірге, қоршаған ортаның ластануы табиғи және антропогендік фактордың бірігіп әсер ету нәтижесінде жүзеге асады.
Табиғи ластау деп табиғи жаратылысы бар ластайтын заттардың, мысалы, ғарыш бөлшектерінің, жанартау күлінің, өсімдіктер шаңының, теңіз тұздарының, орман өрті түтінінің қоршаған ортаға келіп түсуін түсіну қажет.
Антропогендік ластау адамның шаруашылық қызметінің әсерімен, соның ішінде табиғи ластаудың құрамы мен қарқынына тікелей немесе жанама әсер арқылы мысалы гидроқұрылыс нәтижесінде қалыптасады.
Егер табиғи ластау белгілі себептермен құқықтық реттеуге жатпайтын болса, антропогендік ластау ғалымдардың берік назарында болып отыр.
Теориялық тұрғыдан ластау көзі мен зиян келтіру көзі ұғымын ажырата білу керек.
Мысалы, ластайтын заттарды шығаратын шаруашылық объект антропогендік ластаудың көзі болып табылады.
Өндірістік объектілерге апат салдарынан ластайтын заттардың қоршаған ортаға шығарылуына әкеп соқтыратын табиғаттың зілзала күштері де антропогендік зиян көздері болып табылады.
Сонымен, денсаулыққа келтірілген зиянның қалыптасуы барысын былайша сызуға болады:


2-кесте
28829046990Табиғат күштері-
              зиян келтіретін көз ретінде
00                        Табиғат күштері-
              зиян келтіретін көз ретінде
339725046990              Ластанған қоршаған ортаның
                          жағымсыз әсері
00              Ластанған қоршаған ортаның
                          жағымсыз әсері



228600215900Апат салдарынан
                            шығарылатын
                        ластайтын заттар
                                       
                                       
00                         Апат салдарынан
                            шығарылатын
                        ластайтын заттар
                                       
                                       
15684501714500           3122930998855003397250308610АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ
00                         АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ
47688501714500284861059944000






193421040005Адам қызметі-
              зиян келтіретін көз ретінде
00                           Адам қызметі-
              зиян келтіретін көз ретінде



31229301079500

1934210-8890Ластанған қоршаған орта
00                 Ластанған қоршаған орта




Осы сызбада анық көрсетілгендей, жанама түрде тиетін зиянның механизмі экологиялық құқық бұзушылық арқылы, денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу туралы істерді қараған кезде оларды дәлелдеуді қиындатады (бұл туралы осы еңбектің үшінші тарауында айтылады).
Сонымен бірге, ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсерінің өзге де қоғамдық маңызы бар. Айталық, оны демографиялық салаға қатысы: халық өсімінің бәсеңдеуі, адамның өмір жасының қысқаруы, тумысынан кемтар адамдардың көбеюі. Сондықтан денсаулыққа келтірілген экогендік зиянды екі аспект тұрғысынан қарауға болады: біріншіден, ол адамға келтірілген (жеке) зиян, екіншіден, қоғамға келтірілген (қоғамдық) зиян. Жеке жәбірленуші келтірген зиян оның материалдық және материалдық емес шығындарының жиынтығымен анықталады. Ал халық арасындағы аурулардан қоғамға келтірілетін зиян ұлттық табыстың төмендеуі, денсаулық сақтау органдарының жәбірленушілерді емдеуге жұмсайтын қосымша шығындары, санитарлық эпидемиологиялық қызметтердің гигиеналық және алдын алу шараларын жүргізуге шығындары арқылы байқалады.
Денсаулыққа келтірілген экогендік зиянның тағы бір пайда болу нысаны  -  моральдық зиян, атап айтқанда экологиялық қолайсыз аумақтан мәжбүрлеп көшумен, кәсібін ауыстыру, бала туу мүмкіндігінен айырылу немесе ауру бала табу қаупімен байланысты тән азабы. Сонымен қатар, табиғат адамның экономикалық талаптарын ғана емес, эстетикалық (рухани) қажеттіліктерін қанағаттандыратын болғандықтан, қалалардағы ағаштарды жою да моральдық зиян факторы болып қарастырылуы мүмкін.
Қорыта отырып айтарымыз: денсаулыққа зиян келтіру - қоршаған ортаның сапалық жағдайындағы жағымсыз өзгерістер нәтижесінде экологиялық құқықтық нормалармен тыйым салынған әрекеттер жасалған кезде ғана орын алуы мүмкін.
Сондықтан экологиялық құқық ғалымдары экологиялық зиянның жалпы ұғымын  -  алғашқы және қайталама зиян деп екіге бөледі .
 Бұл орайда адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян ластанған қоршаған ортаның жағымсыз әсері нәтижесінде пайда болатындықтан, ол тудырушы сипатқа ие болады.







2. Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктің түсінігі және оның түрлері
                                       
Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің  IX бөліміндегі 46 тарауында <<Экологиялық құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілік және экологиялық дауларды шешу>> деп аталады. Шын мәнінде экологиялық жауапкершілікке Қазақстан Республикасының табиғатын және оның құрамдас бөлігі болып табылатын табиғи ресурстар туралы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктер жатады. 
Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін заңдық жауапкершіліктің бастамасы экологиялық заңдардың талабын бұзушылық болып саналады.[22]
Экологиылық заңдарын бұзу-белгіленген экологиялық тәртіпті бұзатын және табиғи ортаға және оның ресурстарына зиян келтіретін заңға қайшы келетін кінәлі субъектінің әрекет немесе әрекетсіздігі.
Экологиялық тәртіп-адамның өз өмірі мен денсаулығы үшін табиғи ортаның қолайлы болуына құқығын қамтамасыз етудің, қазіріг және болашақ ұрпақтың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың адам қызметінің осы ортаға зиянды ықпал жасауына жол бермеудің, табиғи тепе-теңдіктің сақтау мен табиғатты ұтымды пайдаланудың ережелері мен негізгі түпкі бағдарламаларының жүйесі.
Табиғи ортаға және оның ресурстарына зиян келтіру дегеніміз экологиялық тәртіпті бұзу салдарынан табиғатқа, табиғи ресурстарға, адамның денсаулығы мен өміріне келген немесе келуі мүмкін болатын экологиялық қауіптің салдары.
Экологиялық тәртіпті бұзу мен табиғи ортаға және табиғат ресурстарын және адам денсаулығы мен өміріне зиян келтіру тығыз байланысты. Себебі экологиялық тәртіп бұзылғана жағдайда, оның табиғатқа, табиғи ресурстарға, адам денсаулығы мен өміріне кері әсері болады. Оның бірінші түрі: табиғи техногендік және төтенше табиғи оқиғалардан экологиялық жағдайдың нашарлануы мүмкін. Бір адамның және қоғамныңэкологиялық қызметінде олардың алдын-ала зиян әсерлерін болдырмау, жеңілдету шараларын қолдану міндеті қойылған жағдайларда және антропогендік әсерлердің пайда болуы заңдық жауапкершілік туғызады. Соған орай алдын алу шараларын қолданбаған кінәлі адамдардың жауапкершілікке тартылуы заңның талабынан туындайды.
Екінші түрі: табиғатқа, табиғи ресурстарға экологиялық мониторингі жүргізу талаптары, табиғи ресурстарды пайдалану кезінде талаптарды, жобалауға қойылатын экологиялық және өзге де талаптар мен норативтердің орындалмауы салдарынан экологиялық тәртіп бұзылып, табиғатқа, табиғи ресурстарға, адам өмірі мен денсаулығына зиян келтіруі мүмкін.
Сондықтан табиғатқа және табиғи ресурстарға келетін теріс әсерлердің салдарына табиғи қорлардың сарқылуы, бұзылуы, табиғаттан алынатын табыстардың азаюы немесе болмай қалуы табиғатты қалпына келтіру шығындары, атмосфералық ауаның табиғи ортаның адам өмірі мен денсаулығына қолайлы болмай зиян келуі жатады.
Экологиялық заңдардың міндеттеріне осы аталған зиянның топтастырылуын көрсету яғни заң бұзушылықтардың жүйесін белгілеу жатады.
Қоршаған ортаны қорғау туралы және салалық экологиялық заңдарда экологиялық тәртіптерді бұзғаны үшін жауапкершілікке жататын заң бұзушылықтар аталмайды. Ол әсіресе кейінгі 90 жылдарда қабылданған заңдарға әдетке айналған. 
Әрбір жеке құқық саласында заң бұзушылық болуы мүмкін болса, ол әр бір заңдық жауапкершілікті сол заңның өзі атап беруі осы заңның міндеті болуы қажет. Мұның экологиялық қатынастар саласында жеке заңдылықты сақтау үшін өте қажетті мәні бар. Осыны еске алып, Қазақстан Республикасының Орман кодексі орман заңдарын бұзғандық үшін жауаптылықтың (75-бап), су кодексі су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылықтың (120-бап) пайда болу негіздерін көрсетіп берді. Заңның мұндай нормалары жоғарыда аталғанындай экологиялық тәртіпті, экологиялық қатынастарда заңдылықты сақтауға және осы салада заңды жауапкершіліктің құқық негіздерінің жариялығын және ол туралы ақппараттың болуына саяды. Осы талаптарға ҚР 2007 жылы 9 қаңтарда қабылдаған Экологиялық кодексі сай келеді. Оның 45-67 баптарында экологиялық сараптама саласындағы Қазақстан Республикасының табиғат қорғау заңдарын бұзушылықтың түрлерін атап көрсеткен. Олардың жалпы саны 12 және экологиялық  заңды бұзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңдарында басқа да заң бұзушылықтар қаралуы мүмкін деп ескертілген. Бірақ өкінішке орай "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" заң күші бар Жарлықта, осы Жарлықтың тәртіптерін бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің пайда болуы туралы сөзде, бапта жоқ. Жаңа қабылдаған 2003 ж. 20 маусымдағы  "Жер туралы" заңда жер заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік 122-бапта аталғанымен не үшін осы заңның қандай тәртіптері мен талаптары бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түрлері және оның пайда болу негіздері аталмай қалған.[23]
Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану туралы заң нормаларының бір-бірімен тығыз байланыста болатынын ескерсек экологиялық заң бұзушылық пен экологиялық заңдық жауапкершіліктің де бір-бірімен тығыз байланыста болатынын байқауға болады. Өйткені экологиялық жауапкершіліктің арқауы  -  экологиялық заң бұзушылық болып табылады.
Экологиялық заңды бұзу екіге бөлінеді. Біріншісі  -  тәртіпсіздік, екінші - қылмыс. Тәртіпсіздік-жеңіл тәртіп бұзушылыққа жатса, қылмыс ауыр тәртіп бұзушылыққа жатады-оны қылмыс деп атайды. 
Жеңіл тәртіп бұзушылық үшін еңбек заңында-тәртіптік жаза қолданатын, материалдық шығынға тәртіп бұзушылық үшінматериалдық немесе азаматтық құқық нормалары қолданылатын, экологиялық құқық нормаларын жеңіл бұзылатын түрлеріне әкімшілік құқық нормалары қолданылатын тәртіп бұзушылық экологиялық немесе азаматтық құқық нормаларын бұзушылық тәртіптік, әкімшілік және қылмыстық құқық бұзушылықпен қатар пайда болуы мүмкін.
Экологиялық немесе экологиялық салалық жауапкершілік осы заңдардың нормаларынан пайда болатын және осы заң салалары нормаларында қаралған ерекше жазалау шаралары қаралған жағдайда қолданылады. 
Экологиялық құқық бұзушылық төрт түрлі құрамнан тұрады. Біріншісі  -  объект, екіншісі  -  субъект, үшіншісі  -  объективтік тарап, төртіншісі  -  субъективтік тарап.
Экологиялық заң бұзушылықтың объектісі  -  экологиялық нормалармен реттелген және реттелетін қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану жөніндегі қоғамдық қатынастар. Бұл объекті екіге бөлінеді. Жалпы экологиялық объектіге  -  табиғат немесе қоршаған ортаны қорғау туралы қатынастар. Салалық экологиялық объектілерге жер, су, орман, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, атмосфералық ауа, жер қойнауы, пайдалы қазбалар, ерекше қорғалатын табиғи объектілер, континентальдық шелф туралы пайда болатын және экологиялық заңдармен реттелген және реттелетін қатынастар жатады. Олардың ішінде құқықтық реттелуге қарай табиғи ресурстарға мемлекеттік және жеке меншік құқығы, табиғатты пайдаланушылардың құқығын қорғау, климат пен озон қабатын қорғау жөніндегі қатынастар өз алдына экологиялық заң бұзушылықтың объектісі бола алады.
ҚР Экологиялық кодексінің  1-бабында қоршаған ортаны қорғау объектілеріне жер, оның қойнауы, су, атмосфералық ауа, орман мен өсімдіктер, жануарлар дүниесі, табиғи экологиялық жүйелер, климат және жердің озонды қабаты, экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құнды қоршаған орта объектілері аталған. Бұл тұжырымның бір жақты екенін оқулықтың бастапқы жағынан атағанбыз. Себебі экологиялық құқықтық қатынастар табиғатты және оның ажырамас бір бөлігі табиғи ресурстарды қорғау жөнінде ғана емес оны пайдалану және табиғи ресурстардың өсімін, өнімін молайту және қорғау, және пайдалану, экологиялық апат және ахуал жөнінде де құқықтық қатынастар пайда болады. Экологиялық заңдарда реттелген және реттелетін осы қатынастар ішінде заң бұзушылық қатынастар олардың құрамдас бөлігі болып саналады.
Экологиялық заң бұзушылықтың субъектісін екіге бөліп қарау дұрыс болады. Себебі тұлғалар табиғатты және табиғи ресурстарды пайдаланушы тұлғалар мен табиғи ресурстарды заң жүзінде пайдаланушыларға жатпайтын тұлғаларға бөлінеді.
Табиғат пен табиғи ресурстарды пайдаланушыларға экологиялық заңның  12-бабында қаралған тұлғалар және осы заңның 13-бабында аталған табиғатты жалпы пайдаланушылар жатады. Табиғатты пайдаланбайтындарға басқа тұлғалар жатады.
Аталған 12-бапта көрсетілген субъектілердің ішінде ұлттық және шетелдік табиғат пайдаланушылар, шет мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар бар. Экологиялық құқық бұзушылардың субъективтік мәртебесі заң бұзушылықтың, жауапкершіліктің түрлеріне және олардың жасына байланысты болады. Заң бұзушы субъектілердің жауапкершілік жасы еңбек, азаматтық, әкімшілік және қылмыстық заңдардың нормаларымен белгіленеді. Мысалы Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 72-бабына сәйкес құқық бұзушылық жасаған кезде он алты жасқа толған, бірақ он сегіз жасқа толмаған адамдар кәмелетке толмағандар да танылады. Оларға әкімшілік жаза тағайындалуы мүмкін не оларға тәрбиелік ықпал етудің мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.[24]
Сонымен бірге осы Кодекстің 73, 74-баптарында кәмелетке толғандарға әкімшілік жазалар қолданудың ерекшеліктері көрсетілген. ҚР-сы Қылмыстық кодексінің 15-бабына сәйкес қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам қылмыстық жауапқа тартылады. Ал қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар осы Кодекстің 2 бөлігінде көрсетілген қылмыстар үшін қылмыстық жауапқа тартылуы мүмкін. ҚР Қылмыстық  кодексінің 11 тарауында көрсетілген экологиялық  қылмыстардың ішінде кәмелетке толмаған азаматтардың жауапкершілігі қаралмаған.[25]
ҚР Еңбек Кодексінің 25-бабында еңбек шартын, оның ішінде кәмелетке толмағандармен еңбек шарттарын жасаудың, 160-бабында шарт жасаушылардың материалдық жауапкершілікті қолдану туралы ережелері бар.[26]
Экологиялық заң бұзушылықтың объективтік тарапы өзінің үш құрылымы (элементтері) мен ерекшеліктері:
Бірінші: құқық бұзушының қимылының заңға қайшылығы;
екінші: экологиялық зиян келтірген немесе зиян келтіру қаупі бар немесе экология құқығы субъектілерінің басқа да заңды құқықтары мен мүдделерін бұзушылық;
үшінші: құқыққа қарсы іс-әрекет және экологиялық зиян келтіру немесе ондай зиянның келуіне нақты қауіптің немесе экологияя құқығы объектілерінің басқа да заңды құқықтары мен мүдделерінің бұзылуы арасында байланысты болуы.
Экологиялық заң бұзушылықтың субъективтік тарапы заң бұзушының кінәсімен сипатталады. Ол әрекет, әрекетсіздік қасақана және абайсыздық нысандарында болуы мүмкін.
Сонымен экологиялық заңдық жауапкершіліктің түрлеріне тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық, материалдық (азаматтық) және экологиялық салалық ерекше жауапкершіліктері жатады. Олардың сипаттамасы, мазмұны төменде қаралады.

                                       
3. Экологиялық  заңдарды  бұзғаны  үшін  материалдық  жауапкершілік  және оның  құрамы
                                       
Қазақстан  Республикасының Экологиялық кодексінде  және басқа экологиялық заңдарында материалдық жауапкершілік туралы нормалар жоқ. Бұл заңда мүліктік, азаматтық құқық және табиғатқа және адамдардың денсаулығына келтірілген зиян жөнінде нормалар бар.
  2007 жылғы 9 қаңтарда қабылданған ҚР Экологиялық кодексінің 320 бабында экологиялық заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілік қарастырылған. Ал осы заңның 322 бабында экологиялық заңнаманы бұзудан келтірілген  зиянды өтеу тәртібі көрсетілген.
Материалдық жауапкершілік ҚР еңбек заңының нормаларына сәйкес еңбек шарты талаптарының материалдық жауапкершілігі белгіленген (14 тарауы). Оның өзінде де ЕТЗ 164  бапта жеке еңбек шартындағы басқа тарапқа зиян келтірген тарап оны заңға және өзге де заң актілеріне сәйкес сот шешімі негізінде не ерікті түрде өтейді деп көрсеткен. Еңбек шартында оған қатысушы тараптардың материалдық жауапкершілігі нақтыланады.
Егер қызметкер өзінің еңбек (қызметін) міндеттерін атқаруына байланысты жұмыс берушінің кінәсінен жарақат алса немесе қабілетін толық немесе ішінара жоғалтса, жұмыс беруші қызметкерлерге сақтандыру өтемі төленбейтін кезде оған келтірілген зиянды ҚР нормативтік құқықтық актілерінде көзделген тәртіппен, жағдайларда өтеуге міндетті.
Еңбек міндеттерін атқару кезінде қызметкердің өмірі мен денсаулығына және ұйымның мүлкіне келтірілген зиян үшін берушінің жауапкершілігі сақтандырылуға тиіс.
Жұмыс беруші мен жұмыскер (қызметкер) арасында толық материалдық жауапкершілігі мынадай жағдайларда пайда болады:
1) қызметкерге берілген мүлік пен басқа да құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етпегені үшін өзіне толық материалдық жауапкершілік алу туралы жазбаша шарт жасаса;
2) заңдарға сәйкес қызметкерлерге еңбек міндеттерін орындау кезінде жұмыс берушіге келтірген зиян үшін толық жауапкершілік жүктелсе;
3) қызметкер мүлік пен басқа да құндылықтарды бір жолғы сенім хат пен немесе басқа да бір жолғы құжаттар бойынша есеп беруге алған болса;
4) қызметкер зиянды алкогольдіқ, нашақорлық немесе уытқұмарлық мас болу жағдайында келтірілген зиян үшін;
5) зиян материалдардың, жартылай фабрикаттардың, бұйымдардың (өнімдердің), оның ішінде оларды дайындау кезінде, сондай-ақ жұмыс беруші қызметкерлерге пайдалануға берген құрал саймандардың, өлшеу аспаптарының, арнаулы киімдермен басқа да заттардың, жеткіліксіздігінен, қасақана жойылуынан немесе қасақана бүлдіруінен келтірілсе;
6) зиян коммерциялық құпияны жариялау салдарынан келсе;
7) зиян қызметкердің қылмыстық тәртіппен қудаланатын әрекеттердің белгісі бар іс-әрекеттерінен келтірілген жағдайларда алудың кінәсінен жұмыс берушіге келтірілген зиянға толық мөлшерінде материалдық жағынан жауапты болады (ЕТЗ-ның 165-бабы).
Жоғарыда аталған ҚР Еңбек туралы заңындағы нормалар қызметкердің (жұмысшының) еңбек шарты еңбек өткен орнында оның бағыныштылығына және мүлік нысанасына байланыссыз қолданылады. Ол жұмыс орнының табиғатты және табиғи ресурстарды қорғау және пайдалануға қатысы бар барлық іс-әрекеттерге, қызметке, жұмысқа қолдануы мүмкін.
Мысалы  <<Мемлекеттік орман қорының учаскесiнде қылқан және ceксеуіл екпе ағаштарын басты пайдаланудың кесуiне тыйым салу және оларды сақтау жөніндегі шаралар туралы>> Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 23 сәуiрдегi №460 қаулысында мүліктік жауапкершілікті белгілеу жөнінде нормалар бар.[27]
Мемлекеттік орман күзеті қызметкерлерінің қызмет бабындағы теріс әрекеттері үшін Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарына, соның ішінде Еңбек заңдарын сәйкес жауапты болуы мүмкін.
Экологиялық заңдарды бұзғаны салдарынан табиғатқа, табиғи ресурстарға, табиғи ресурстың меншік иесіне, табиғат пайдаланушыға, адамдардың мүлкіне, денсаулығына, өміріне зиян келуі мүмкін.  Оның қатарында алынбаған табыс пен моральдық зиян да бар. Осы зияндардың құқықтық жағынан жүйелеп қарағанда заңда қорғалатын құқық субъектілері мен объектілерінің мынадай түрлеріне зиян келеді:
* табиғатқа;
* табиғи ресурстардың  меншік иесіне;
* табиғатты және табиғи ресурсты пайдаланушыға;
* меншік иелерінің мүлкіне;
* адамдардың днсаулығына;
* субъектілердің алынбаған мүліктік табысына;
* адамның моральдық құқығына;
* ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығының өндірісіне.
Заңдарда зиянды "шығын", "залал" деп те атайды. Мысалы, Экологиялық заңда қоршаған ортаға, азаматтардың денсаулығына, ұйымдардың, азаматтар мен мемлекеттің мүлкіне зиян келтіру, азаматтардың денсаулығын қалпына келтіру және басқа шығындарын өтеу қаралған 
"Жер туралы" заңда меншік иелеріне немесе жер пайдаланушыларға келтірілген залалды өтеу деп аталған (119-бап). Залалды өтеуді өндіріп алудың нысанын сома деп белгілеген (86-бап). Сома зиянның, залалдың мөлшерін анықтау үшін қолданылатын ақшаның түрі, яғни зиянның (залалдың) ақшалай өлшемі. Ақша (валюта) Азаматтық Кодекстің 127-бабына сәйкес өлшем бірлігіне жатады. Оның құны Қазақстан Республикасында теңгемен есептеледі. Осы Кодекстің 115-бабына сәйкес ақша мүліктік игілік және құқық объектісіне жатады.[28] Сондықтан да экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауапкершіліктің мүліктік нысаны материалдық жауапкершілік болып аталуы тиіс.
 <<Мемлекеттік орман қорының учаскесiнде қылқан және ceксеуіл екпе ағаштарын басты пайдаланудың кесуiне тыйым салу және оларды сақтау жөніндегі шаралар туралы>> Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 23 сәуiрдегi №460 қаулысында ҚР  Қызыл Кітабына енгізілген өсімдіктерді заңсыз жойғаны немесе зақымдағаны үшін жауапкершілікті материалдық жауапкершілік деп атаған. 
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының "Соттардың қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарын қолдану тәжірибесі туралы" қаулысында "Жалпы ереже бойынша кінә қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін мүліктік жауапкершілікке тартуға қажетті негіз болып табылады"  -  деп қорытындыға келуі заң талаптарынан туындайды.
Мұндай пікірдің дұрыстығын экология саласындағы ғылыми еңбектерде кездестіруге болады. Мысалы, Б.Әбдірайымов: "Экологиялық зиян деп қоршаған ортаның жай-күйі саласының нашарлауын немесе азаюын, сондай-ақ осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және материалдық емес игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының азаюын ұғынған жөн"- дейді.[29]  Бұл жерде біз материалдық жауапкершілік жөніндегі анықтаманың салдарынан пайда болатын зиянның (залалдарын) анықтамасының дұрыс немесе дұрыс еместігіне тоқталатын болсақ, онда экологиялық залал жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі пікірлер бар екенін айтуымыз керек. Біздің ойымызша экологиялық зиянның заңдық анықтамасын беру үшін зиянның қандай қорғалатын игіліктердің және құқықтардың объектілеріне келетінін біліп алу керек. Соған қарай экологиялық залалдың анықтамасын беруге болады. Біз жоғарыда экологиялық зиян (залал) келетін сегіз түрлі субъектілер, объектілерді атап өттік. Соған орай экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келген зиян дегеніміз  -  ол тұлғалардың заңмен қорғалатын экологиялық құқықтарын бұзудың материалдық мөлшерін анықтайтын заңнын талабы. Осы тарап арқылы материалдық және басқа да заңдық жауапкершіліктер анықталады (тәртіптік, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық, моральдық және басқалар  -  арнаулы экологиялық). Аталған материалдық жауапкершілік субъектілердің тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық, моральдық және арнаулы экологиялық жауапкершіліктерге тартылуына немесе тартылмауына байланыссыз заң жүзінде жүзеге асырылуға жатады.
Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін материалдық жауапкершіліктің түрлері төмендегідей.
Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексі  экологиялық заңдарды бұзу салдарынан келген зиянды төрт топқа бөліп қараған.
Б і р і н ш і   топқа:
а) қоршаған ортаға келген зиян;
б) азаматтардың денсаулығына келген зиян;
в) ұйымдардың, азаматтар мен мемлекет мүлкіне келген зиян жатқызылған.
Е к і н ш і   топқа:
а) қызметі қоршаған ортаны қорғауға күшті қауіп төндірумен байланысты заңды және тұлғалардың егер жойқын күштің немесе зардап шегушінің қасқойлығы салдарынан зиян келтіргені дәлелдей алмаса, өздері келтірілген зиянды өтеуі.
Ү ш і н ш і   топқа:
а) қоршаған ортаны бұзу салдарынан азаматтардың денсаулығына;
б) мүлкіне келтірілген зиян;
в) зардап шегушінің еңбек қабілетінен айырылу дәрежесін;
г) оның емдеуге және денсаулығын қалпына келтіруге жұмсалған шығындарды;
д) науқасты күту жөніндегі шығындарды, өзге де шығындар мен залалды ескере отырып толық өтеу қаралған.
Т ө р т і н ш і   топқа:
а) қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзылуы салдарынан келтірілген моральдық зиянды өтеу жатады.
Аталған үшінші топқа жататын "'өзге де шығындар мен залалдардың" ішінде алынбай қалған пайданың болуы мүмкін (Жер туралы заңның 120-бабының 5 бөлігі).
Осы аталған заңдардың салдарынан жоғарыда аталған қоршаған ортаны қорғау туралы немесе экологиялық заңдарды бұзғаны үшін мүліктік жауапкершіліктің түрлері пайда болады.
Экологиялық зиянның түрлері әр түрлі. Ол қоршаған ортаның саны мен сапасына, оның объектілерінің ластануына, бұзылуына, жойылуына, олардың табиғи байланыстылығының үзілуіне әкеліп соғуына да байланысты болуы мүмкін. Экологиялық зиянды осындай түрлерге бөліп қараудың, олардың пайда болу себептерін, қауіпті дәрежесін анықтау үшін де өте қажетті, сонымен бірге олар заңның талабына жатады.
Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін материалдық жауапкершіліктің құқықтық негіздері төмендегідей.
Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін материалдық жауапкершіліктің құқықтық негіздеріне ҚР-ның "Экологиялық кодексінің , "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы", "Жер туралы", Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы заңдар мен Орман және Су кодекстері, Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы Жарлық пен және осы аталған заңдар, кодекстер мен жарлықтардың талаптарына сай Қазақстан Республикасының Үкіметінің, орталық атқарушы және жергілікті мемлекеттік органдардың қабылдаған ережелері, тәртіптері және басқа нормативтік құқықтық актілері жатады. Олардың қатарына мыналар жатады:
1) қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін жауапкершілік (ҚР Экологиялық кодекстің 46 тарауы, 319-322 баптары);
2) меншік иелеріне немесе жер пайдаланушыларға келтірілген залалды өтеу негіздері, залалды өтеу тәртібі, жер заңдарын бұзғандық үшін жауапкершілік (Жер туралы заңның 119, 120, 122 баптары);
3) жер қойнауын пайдаланушының контракт жасау шарттарын сақтауын бақылау (ЖҚ пайд. заңның 70 бабы);
4) Орман заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық, орман қорына кірмейтін ағаш-бұта өсімдіктерін құртқаны немесе зақымдағаны үшін жауаптылық (Орман кодексінің 75, 77 баптары); "Қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманының бұзылуы салдарынан келтірілген залалды өтеудің жекелеген мәселелері" туралы ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 12 қыркүйектегі 1186 қаулысы (Егемен Қазақстан 12 қыркүйек, 2001 ж.); жеке және заңды тұлғалардың ағаштар мен бұталарды заңсыз кесуінен және зақымдануынан орман шаруашылығына келтірілген залалды өтеудің мөлшері; жеке және заңды тұлғаларды өзге де құқық бұзушылықтары салдарынан орман шаруашылығына келтірілген залады өтеудің мөлшері; жеке және заңды тұлғалардың барлық санатары жерлерде Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген өсімдіктерді заңсыз жинау, дайындау, зақымдау немесе жою арқылы келтірілген залалды өтеуінің мөлшері; орман шаруашылығына келтірілген залалды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген өсімдіктерді заңсыз жинау, дайындау, зақымдау немесе жою арқылы келтірілген залалды өтеудің Ережесі (Егемен Қазақстан, 2001 ж., 12 қыркүйек. Бұл 1186 қаулымен бекітілген залалдарды өтеудің ережелері, оқулыққа қосымша беріліп отыр).
5) Су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық, су заңдарын бұзу салдарынан келтірілген зиянды өтеу (Су кодексінің 120, 121 баптары).
6) Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы заңдарды бұзғандығы үшін жауаптылық жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы заңдардың бұзылуынан келген зиянды өтеу, заңсыз аулаған жануарлар мен олардың өндірілген өнімді алып қою тәртібі (осы заңның 61  -  63 баптары); жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы заңнаманы бұзумен келтірілген зиянды өтеу мөлшерін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 4 қыркүйектегі    № 1140 қаулысы (ҚР ПÓАЖ-ы, 2001 ж. № 407 құжат). Оқулыққа қосымша берілді.
7) Табиғат қорғау заңдарын бұза отырып қоршаған ортаға келтірілген залалдың мөлшерін анықтаудың уақытша тәртібі. Қазақстан Республикасы Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау туралы министрлігінің 1995 жылдың 21 маусымында бекітілген (АЗИЯ-ЭЖ, 9 (33) февраль, 1996 ж.).
8) Атмосфераны, жер және су ресурстарын мұнай өнімдерімен жер қабаттарының суларымен ластау және рұқсат етілмеген мұнай құбырларын орналастыру кезінде зиянды есептеудің уақытша әдістемесі Қазақстан Республикасының  Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, 1996 жылғы 13 мамырда бекіткен (Жеке баспа, Алматы, 1996 ж.).
9)Ауылшаруашылығы және орман шаруашылығын жүргізуге қатысы жоқ мақсаттарға пайдалану үшін ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығы өндірісіне келтірілген зиянды және меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген зиянды өтеуге жататын шығындарды айқындау тәртібі туралы тәртіпті бекіту туралы ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 4 наурыздағы №  299 қаулысы (ҚР ПҮАЖ-ы, 1997 ж., № 11, 75- құжат); Ауылшаруашылық өндірісі ысырабының орнын толтыру (Жер туралы заңның 84-бабы); Орман шаруашылығы өндірісі ысырабының орнын толтыру (Жер туралы заңның 99-бабы).
	10) Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемді анықтаудың әдістемесін ҚР Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі 1994 жылғы 9 қыркүйекте (ҚР министрліктер мен ведомстволарының Жаршысы, 1994 ж.).
Экологиялық заң талаптарын бұзу салдарынан адамның денсаулығына келтірілетін зиян өзінің құқықтық реттеулері мен ерекшеленеді .Қазақстан Республикасы Конституциясы негізінде "Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы" 1997 жылғы 19 мамырдағы Қазақстан Республикасының заңы азаматтардың экологиялық, санитарлық, қауіпсіздік жөніндегі құқығын белгілеп берді. Сонымен бірге азаматтардың өздерінің денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру құқығында айқындалды (осы заңның 52 бабы).
Семей ядролық полигонында 40 жыл бойы жүргізілген ядролық сынақ адамдардың денсаулығына және қоршаған ортаға орны толмас зиян келтірді, халықтың жалпы аурулары мен өлімін көбейтті. Бүкіл Семей облысының аумағы мен Павлодар, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарының полигонға жақын аудандары экологиялық апат аймағы деп жарияланды. Қазақстан Республикасының, Семей ядролық сынақ полигонындағы сынақтардың салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы 1992 жылғы 9 желтоқсанда заңы қабылданды.
Ядролық сынақтар салдарынан зардап шеккен азаматтарға мыналар жатады:
Әуеде немесе жер үстінде ядролық жарылыстар жасаған кезде (1949  -  1965 жж.) радиоактивті заттармен ластануға ұшыраған аумақтарда тұрған, жұмыс істеген немесе әскери қызмет 	(соның ішінде мерзімді атқарған азаматтар);
1966 жылдан 1990 жылғы 1 қаңтарға дейінгі аралықта жер асты ядролық жарылыстарын жасау кезінде осы аумақтарда тұрған, жұмыс істеген немесе әскери қызмет (соның ішінде ерзімді) атқарған азаматтар;
1949 жылдан 1990 жылға дейінгі аралықта жеңілдікті әлеуметтік-экономикалық мәртебесі бар аумақта тұрған, жұмыс істеген немесе әскери қызмет (соның ішінде мерзімід) атқарған азаматтар, және мүгедек деп танылған аурулары бар адамдардың балалары (олардың денсаулық жағдайы мен заңда аталған аймақтарда ата-аналарының бірінің болу факторы арасындағы себепті байланыстар анықталған ретте).
Ядролық сынақтар салдарынан шеккен азаматтардың жеңілдіктері мен өтемдерінің мөлшері белгіленді. Халықты әлеуметтік жағынан қолдау, әйелдерге, балаларға, жас өспірімдер мен олардың ата  -  аналарына көрсетілетін қосымша жеңілдіктер мен өтемдер, әскери қызметкерерге берілетін жеңілдіктер, аумақты экологиялық жағынан сауықтыру және халыққа медициналық немесе көрсетудің құқықтық тәртіптері белгіленді.[30]
Аталған экологиялық қасіретке ұшыраған азаматтарға әлеуметтік қолдау көрсетіліп, тиісті, материалдық көмек көрсету, сауықтыруға арналған жәрдем ақы алу, аналар мен балаларға арналған жәрдем, төлем ақы,  қосымша жеңілдіктер белгіленген.
ҚР Экологиялық  заңдарды бұзу салдарынан азаматтардың денсаулығы мен мүлкіне келтірілген зиян зардап шегушінің еңбек қабілетінен айырылу дәрежесін оны емдеуге және денсаулығын қалпына келтіруге жұмсалған шығындарды, науқасты күту жөніндегі шығындарды, өзге де шығындар мен залалдарды ескере отырып толық көлемінде өтелуге тиістігі туралы  Экологиялық  заңдардың  негізгі ережесі  болып табылады. Азаматтардың денсаулығы мен мүлкіне келтірілген зиянның шамасын анықтау қолданылып жүрген заңдарға сәйкес, ол заңды өтеу сот шешімі негізінде жүргізіледі. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 9 шілдедегі №9 "Соттардың денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу жөніндегі заңнаманы қолданылуының кейбір мәселелері туралы" қаулысына сәйкес денсаулығына келтірілген зиянды өтеу құқығына кәсіби еңбек қабілеттігін, ал ондай болмаған жағдайда жалпы еңбекке қабілеттігін толық не ішінара жоғалтқан зардап шегушілер ие болатыны соттарға түсіндіріледі. [31]
 14 жасқа толмаған және еңбек ақысы жоқ адамның денсаулығына зақым келсе немесе денсаулығы өзгеше бұзылса, онда шығындар өтелуге жатады. Жәбірленуші (асыраушы) қайтыс болған жағдайда, қайтыс болған адамның асырауындағы еңбекке қабілетсіз адамдар немесе ол қайтыс болған кезде оның асырауында болу құқығына ие адамдар, сондай-ақ ол қайтыс болғаннан кейін туған оның баласы зиянды өтеттіруге құқылы.
Экологиялық заңдардағы кінәсіздік жағдайларда материалдық жауапкершілік және ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығының өндірісіне келген шығынды өтеу тәртібі:
ҚР Экологиялық заңындағы 86  -  бапта аталған - қызметі қоршаған ортаны қорғауға күшті қауіп төндірумен байланысты заңды және жеке тұлғалар, егер жойқын күштің немесе зардап шегушінің қасқойлығы салдарынан зиян келтірілгенін дәлелдей алмаса, өздері келтірген зиянды өтеуге міндетті. Бұл зардапты өтеудің басқа заңдарды бұзғаннан келген зардаптарды өтеуден ерекшелігі бар. Оның ерекшелігі экологиялық заңның 32  -  бабында қаралған экологиялық сақтандыруға байланысты. Экологиялық сақтандырудың міндеті мен мақсатын алда атап өткенбіз. Шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық жағынан қауіпті түрлерімен айналысатын заңды тұлғалар мен азаматтар міндетті түрде экологиялық сақтандыруға тиіс. Міндетті сақтандыру шарты сақтандырудың осы түріне лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалуы мүмкін.
Экологиялық сақтандыруға ҚР Азаматтық кодексіндегі сақтандыру туралы жалпы ержелерде қолданылуы мүмкін. АҚ-тің 805  -  бабында жеке және мүліктік сақтандыру бар.
Ә.Әбдірайымовтың пайымдауынша мүліктік экологиялық сақтандырудың мынадай түрлері бар:
1) кәсіпорынның - апаттық (оқыс және әдейі жасалмаған) ластау нәтижесінде үшінші тараптардың өміріне, денсаулығы мен мүлкіне және қоршаған ортаға келтірілген зиян жоғары қауіп көздерінің азаматтық-құқық жауапкершілігін сақтандыру (ҚР АК-нің 811-бабы);
2) табиғи объектілерді олардың меншік иелерінің немесе өзге де титулды иелерінің сақтандыруы (ҚР АК-нің 809  -  бабының 3 бөлігі).
Міндетті сақтандыруды қажеттілігі туралы ҚР "Мұнай туралы" заң  күші бар ҚР Президентінің Жарлығында да айтылған. Осы Жарлықтың 55  -  бабына сай	 мұнай операцияларын жүргізетін барлық мердігерлер:
1) қоршаған ортаны ластау мен байланысты жауапкершілік, оның ішінде қоршаған ортаға келтірілген зиянның салдарын жою жөніндегі шығындар қауіпін;
2) үшінші тараптар алдындағы азаматтық құқықтық жауапкершілік қауіп сақтандыруға міндетті. Сонымен қатар, теңізде барлау және аулау жұмыстарын жүргізетін мердігерлерге мүлік қауіп пен жауапкершілік қауіпін сақтандыру міндеті жүктеледі.
Біз алдыңғы тарауда атап өткен ҚР Үкіметінің "өнеркәсіптік объектінің қауіпсіздігі декларациясын ұсыну ержелері мен нысаны туралы" 2000 жылғы 19 мамырдағы №764 қаулысы өнеркәсіптік объектілер басшыларының экологиялық зиян үшін жауапкершілікті сақтандыруға ынталандыруға бағытталған құжат қатарына жатады.
Қазақстан Республикасы Жоғары Соты Пленумының "Соттардың қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарын қолдануы тәжірибесі туралы"  қаулысында "Сотқа кейбір жағдайларда зиян келтірушінің кінәсінің бар-жоқтығына қарамастан, қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін жауапкершілік жүктеуге жол берілетінін ескеруге тиіс, АК-ң 931- бабының 1 бөлігіне, Экологиялық кодекс бойынша қызметі қоршаған ортаға көтеріңкі қауіппен байланысты болатын заңды және жеке тұлғалар өздері келтірген зиянды кінәсінің бар-жоқтығына қарамастан өтейді деп көрсетілген. Сонымен бірге осы қаулы бойынша  қоршаған орта үшін көтеріңкі қауіп болып табылатын қызметпен келтірілген зиян үшін жауапкершілікті жүктеген кезде соттар АК-ң 931-бабының 1 бөлігіне, Экологиялық  заңға байланысты заңды және жеке тұлғалар өздері келтірген зиянды өтеу міндетінен, егер зиян жойқын күштің немесе жәбірленуші салдарынан туындаған жағдайда босатылатынын ескеруге тиіс.
Ауыл шаруашылық және орман шаруашылық алқаптарының көлемі мен олардың сапасын қалпына келтіру арқылы аталған шаруашылықтар деңгейін сақтау мақсатында ауылшаруашылығы және орман шаруашылығын жүргізуге байланысты емес мақсаттарға пайдалану үшін ауыл шаруашылық және орман шаруашылығы алқаптарын алып қоюда туындайтын ондағы өндірістің орнын толтыру немесе қалпына келтіру шығындарын өндіру шаралары жүргізіледі. Бұл туралы "Жер туралы"заңның 84 және 99  -  баптарында арнайы тәртіптер бар. Бұл баптарда орман қоры және ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерден жер учаскелерін басқа мақсаттарға алып қоюға байланысты шығындар бірдей аталған. Олардың арасында бір ғана айырмашылық бар. Ол айырмашылық мыналардан тұрады: Орман шаруашылығы өндірісінің шығынын (ысырабының) орнын толтыру орман алқаптарын жер сапасы нашарлауынан туындаған орман өндірісі ысырабының орнын толтыруы. Мұндай жағдайда орман қорына келтірілген ысырап экологиялық заңды бұзу салдарынан келген болып саналады. [32]
	"Жер туралы" заңның 72  - бабында жекелеген санаттағы жерді алып қоюды шектеуді атаған. Яғни, кадастрлық бағасы аудандық орташа деңгейден жоғары ауылшаруашылығы алқаптарын, сондай-ақ қала маңындағы аймақтардың, ауыл шаруашылық, биологиялық және ирригациялық - мелиорациялық бағдардағы ғылыми  -  зерттеу және оқу орындарының тәжірибелік талаптарының, орман қорының жерін алып қоюға ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда құрумен кеңейтуге халықаралық міндеттемелерді орындауға, учаскенің астынан бағалы пайдалы қазбалар кенішінің табылуына, жолдар, электр, байланысты желілері мен магистральды құбыр жолдарын, сондай-ақ мемлекеттік маңызы бар объектілер салуға байланысты ерекше жағдайларда ғана жол беріледі. Мемлекет аталған жерлердің меншік иесі және басқару ұйымдастыру міндетін атқару үшін де олардың аталған мемлекет қажеттіктері үшін алынуы заңдастырылған. Мұндай жағдайда пайда болған шығындарды, ысыраптарды экология заңын бұзғандықтың зардабы деуге болмайды. Ондай шығындар себепті және заңда көрсетілген тәртіптерді жүзеге асыруға байланысты туындайды.
"Жер туралы" заңының 73  -  бабына сәйкес төтенше жағдайлар  кезінде жер учаскесін атқарушы орган шешімімен меншік иесіне немесе жер пайдаланушыдан уақытша алып қоюға байланысты өтелетін шығындарды экологиялық заңдарды бұзғаннан туындайды деуге болмайды. Олар заңда көрсетілген себепті жағдайлардан туындайды. Шығындардың орнын толтыру өтемақы жүйесінде жүргізіледі. Мұндай жағдайлар экологиялық заңдардың басқа салаларында да кездесуі мүмкін.
Экологиялық заңдарды, яғни ҚР Қоршаған ортаны қорғау туралы және салалық экологиялық заңдар яғни жер, жер  қойнауы, су, орман, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау және пайдалану, атмосфералық ауаны қорғау туралы заңдардың өз нормаларында қаралған заңдық экологиялық жаупкершілік бар. Оларды  біз қысқаша экологиялық басқа жауапкершілік деп атаймыз. Экологиялық басқа жауапкершіліктер тәртіптік, материалдық, әкімшілік және қылмыстық жауапкершіліктерге жатпайды. Қаралып отырған жауапкершілікті басқа салалық жауапкершіліктер деп атаса да болады. Себебі олар туралы нормалар экологиялық салалық (жер, жер қойнауы, су, орман, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, атмосфералық ауаны қорғау) заңдарда орын алған. 
Соған орай басқа экологиялық жауапкершілік мынадай түрлерге бөлінеді:
1.жер заңдарын бұзғаны үшін басқа экологиялық жауапкершілік;
2.жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану жөніндегі басқа экологиялық жауапкершілік;
3.орман заңдарын бұзған үшін басқа экологиялық жауапкерішілік;
4.жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы заңдарды бұзғаны үшін басқа экологиялық жауапкершілік;
5.су заңдарын бұзғаны үшін басқа экологиялық жауапкершілік;
6.атмосфералық ауаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін басқа экологиялық жауапкершілік.
Жер туралы заңның 48  -  бабына сай жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылар жер учаскесін мақсатты пайдалануға топырақтың құнарлығын нашарлатпауға және жер туралы заңның 107-бабында көзделген жер қорғау жөніндегі шараларды жүзеге асыруға міндетті. Егере учаскені бір жыл ішінде тиісті мақсатында себепсіз пайдаланбаған жағдайда ол пайдаланылудан алынып қойылуы мүмкін. (ЖТ-заңының 74-бабы). Бұл жер заңының жер учаскесін мақсатты пайдаланбағаны үшін алып қоюдың бірінші түрі болса, екінші түріне заңдарды бұза отырып жер учаскесін пайдаланғаны үшін алып қою жатады (жер туралы заңның 75-бабы).

 Жер заңдарын бұза отырып пайдалануға:
1.учаскені нысаналы мақсатында пайдаланбау;
2.оны пайдалану ауыл шаруашылық жер құнарлығын едәуір төмендеуіне экологиялық жағдайдың едәуір нашарлауына әкеп соғуы жатады.
Мақсатты бойынша пайдаланылмайтын не заңдарды бұза отырып пайдаланылатын жер учаскесін алып қоюдың тәртібі Жер туралы заңның 75, 76-баптарында қаралған.
Бірінші шарт. Әкімшілік құқық бұзушылық заңдарда көзделген жазалау шаралары қолданылғаннан кейін жер учаскесі алынады.
Екінші шарт. Жер учаскесінің иесінде немесе жер пайдаланушыға жер учаскесін мақсатты пайдаланбағаны үшін алып қою туралы талап жер пайдаланушыға талап қойғанға дейін кемінде бір жыл бұрын учаскені мақсаты бойынша пайдалану қажеттігі туралы жазбаша ескерту жасалғаннан кейін және осы уақыт ішінде жер пайдаланушы учаскені мақсаты бойынша пайдалану жөнінде қажетті шаралар қолданбаған жағдайда ғана қолданылады.
Үшінші шарт. Жер учаскесін заңдарда бұза отырып пайдаланылған жер учаскесін меншік иесіне не жер пайдаланушыдан алып қою туралы талапты әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарда көзделген жазалау шаралары қолданылып, меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға заңдардың бұзылуын жою қажеттілігі туралы талап қабылдардан кемінде үш ай бұрын жазбаша ескерту жасалғаннан кейін ескерткілген жер учаскесінің иесі мен пайдаланушыларға жеріне учаскесін алып қою туралы талап қойылуы мүмкін.
Төртінші шарт. Егер меншік иесінің немесе жер пайдаланушының заңдарды бұзуы учаскені нысаналы мақсатта пайдаланбауда болса,  алып қою туралы талап берерден бұрын үәкілетті орган учаскенің меншік иесінің немесе жер пайдаланушының өтінімі бойынша жер учаскесінің нысаналы мақсатын өзгерту туралы мәселені қарауға міндетті. Бұл ретте  учаскенің нысаналы мақсатын өзгерту туралы мәселе дұрыс шешілмеген жағдайда оны алып қоюға сот алдында мәселе қояды.
Сот шешімімен учаскенің меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан алып қойған жағдайда жер учаскесіне меншік құқығы немесе жер учаскесіне пайдалану құқығы азаматтың іс жүргізу және атқарушылық заңдарында белгіленген тәртіппен жария саудада сатылады, ол одан түскен сома учаскені алып қою кезіндегі шығыстар шегеріле отырып, бұрынғы меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға төленеді. Бір жыл ішінде үш рет саудаға шығарудан кейін ондай жер учаскелерін немесе оларға жер пайдалану құқықтарын сату мүмкін болмаған жағдайда жер учаскесі сот шешімімен арнаулы жер қорына есептеледі.
                                       


13. Такырып . Экологиялық заңдарды  бұзу салдарынан келтірілген материалдық зиянды өтеудің құқықтық негіздері
 
 1. Азаматтық  құқықтарды  қорғау  мен  залалдарды  өтеу
 2. Экологиялық  зиянды  өтеуді  құқықтық   реттеу   тәсілдері  мен  олардың тиімділігін  арттыру  мәселелері 

Сөздің кең мағынасында алғанда құқықты қорғау деп құқықтың бұзылуына жол берілмейтіндей жағдай жасайтын қоғамдық қатынастар тәртібін мемлекеттің қолдауын айтамыз.
	Қорғау құқығы бұзылған азаматтық құқықтары қалпына келтіруді қамтамасыз ету принципі, оларды сот арқылы қорғау азаматтық заңның негізгі бастауы ретінде айтылады (АК-тің 2-бабы).
Қатысушылардың қарауындағы  субъективті азаматтық құқықтар тек қана  нақты жүзеге асырылуға тиіс емес, сонымен бірге олар субъективтік құқықтың бұзылуымен пайда болған барлық жоғалтуларды өтеп, қалпына келтіруді, бұзылған құқықтарды  түзетуге мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан проф. В.П.Грибановтың мынадай пікірі көңілге қонады: "құқық қорғау сипатының мүмкіндігі оның құқық өкілеттігі ретінде субъективтік материалдық талаптар мазмұнының өзімен белгіленеді".[33]
Демек кез келген субъективті азаматтық құқық қорғауға жатады, сонымен бірге осы құқықтың жүзеге асырушысы заңда қаралған құралдардың көмегімен оны қорғауға тиісті құқықты еншілейді.
Азаматтық кодекстің 15-тарауының шеңберінде азаматтық құқықтағы қорғануды кең мағынадағы меншік иесінің мүддесін қорғаудан айыра білу керек. Кең мағынада меншік иесінің мүддесін қорғау екі негізгі нысанға бөлінеді: юрисдикциялық және юрисдикциялық емес.
Қорғаудың юрисдикциялық түрі субъективті құқықтар бұзылғанда немесе дауға түскенде өкілетті мемлекеттік органдардың оны қорғауға араласуы болып табылады. Құқығы немесе заңдық мүддесі бұзылған тұста мемлекеттік немесе басқа да құзіретті органдарға (сот, аралық сот, жоғары инстанция және т.б.) шағынады, әлгі аталған органдар өз кезегінде бұзылған құқықты қалпына келтіру және бұзықшылықты жою үшін өкілеттігіне сай қажетті шараларды қолданады.
Қорғаудың юрисдикциялық нысаны бұзылған құқықтарды қорғаудың жалпы және арнайы тәртібін белгілейді. Жалпы тәртіпке сәйкес  заңмен қорғалатын азаматтық құқықтардың  мүддесін қорғау сот (төрелік немесе аралық сот) арқылы жүзеге асады.
Азаматтық кодекстің 9-бабы жалпы тәртіппен қатар әкімшілік тәртібін де қарастырған. Әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылатын меншік иесінің құқығын қорғау құралы шағым болып табылады, ол құқық бұзушылық нәтижесінде зардап шеккен құқық иесін мүддесін қорғауға орай тиісті өкілетті органға беріледі.
Кейбір заңдарда аралас, яғни меншік құқығы мен басқа да заттық құқық қорғаудың әкімшілік сот тәртібін қолданады. Мұндай жағдайда мүліктің меншік иесі мен иеленушісі сотқа шағынбас бұрын мемлекеттік басқару органына шағымданады. [34]
Қорғаудың юрисдикциялық емес нысаны заттың меншік иесі мен оны иеленушісінің  мемлекеттік және басқа құзіретті органға бармай-ақ өз бетімен қорғауын білдіреді. Азаматтық кодекстің тұжырымдарында аталған әрекеттер "азаматтық құқықтардың өзін өзі қорғауы" ұғымымен байланысты (АК-тің 9-бабы) және меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың бір әдісі ретінде қаралады. 
Азаматтық құқықтың өзін өзі қорғауы өзінің заңды табиғатында құқық қорғау  әдісі болып табылмайтын өзіндік нысанын еншілейді деген пікір де бар. Мәселен, проф. А.П.Сергеев қорғанудың дербес түрі ретінде өзін өзі қорғау құқығы сот және әкімшілік нысандарымен бірдей қаралуы керек дейді.[35]  Біздің де пікірімізше, өзін өзі қорғау құқығына ешкімнің тиіспейтіндігін қамтамасыз етуге, бұзылған құқықты қалпына келтіріп, оның салдарын жоюға бағытталған өкілетті тұлғаның заң немесе шарт негізінде әрекет етуге жол берілген азаматтық құқықты  қорғаудың дербес нысаны болып табылады.
Жоғарыда айтылған құқықтық қорғаудың кең мағынасын меншік құқығын қорғаудың (және басқа да заттық құқықтың) арнайы құрал жүйесінен айыра білуі керек. Мұндай арнайы қорғану құқық бұзушылықтың сипатына байланысты келеді. Меншіктің абсолютті құқығы немесе басқа да заттық құқығы (мысалы, мүлікті алып қою) ретінде тікелей құқық бұзушылық кезінде  заттық-құқықтық сипаты бар құралдары оны қорғауға кіріседі. Құқық бұзушы мен өкілетті тұлға арасында міндеттемелік қатынас болған ретте (мысалы, жалға алушы шартта көрсетілген мерзімде затты меншік иесіне қайтаруға тиіс болса) міндеттемелік құқықтың қорғау құралдары қолданылады. Міндеттемелік-құқық құралы талап қоюға тән нәрсе, ол бірден меншік құқығынан көріне бермейді, азаматтық құқықтың басқа институтттарына негізделеді, яғни міндеттемелік талап қою меншік құқығын тікелей емес, соңында, яғни ақыр аяғында қорғайды. Ал меншік құқығын қорғаудың заттық-құқықтық құралы меншік құқығын қорғауға тікелей бағытталуымен сипатталады және қандай да бір нақты міндеттемемен байланыста болмайды. ҚР-ның заңдары жәбірленушінің құқық бұзушыға қарсы талап қою түрін таңдау  мүмкіндігін (айталық, шарттық немесе заттық-құқықтық) бермейді, бұл орайда шетелдердегі "талап қою бәсекесі" деп аталатын жағдайларды қолдамайды.
Азаматтық құқық институттарының әр түрінен туындайтын не заттық-құқықтық, не міндеттемелікке жатпайтын ерекше қорғау тобы белгіленген. Мысалы, хабар-ошарсыз кетті деп танылған немесе өлді деп жарияланған адамдардың меншікке мүліктік құқықтарын қорғау (АК-тің 29, 32-баптары), кепіл ұстаушының жауапкершілігі туралы және т.б. болып табылады.
Азаматтық құқықты қорғаудың жаңа құралдары АК-тің 9-10 баптарында қарастырылған. Бұл баптарда бұрын-соңды заңдарда қаралмаған жолдары көрсетілген. Мысалы, моральдық зиянды өтеу, яғни тұлғалардың өзіндік мүліктік емес иеліктері мен құқықтарының бұзылуы, кемітілуі немесе олардан айырылуы, соның ішінде жәбірленушінің өзіне қарсы  құқық бұзушылықтың жасалуы салдарынан басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы. Моральдық шығын ақшалай нысанда төленеді. Екінші бір жағдай, ол мемлекеттік билік органының заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды адамдарының әрекетімен (яки әрекетсіздігімен) келтірілген залалды өтеу механизмі енгізілген (9-баптың 5-тармағы).
Азаматтық-құқықтық қорғаудың әдістері дегеніміз: а) зат иесінің ол затты біреудің заңсыз иеленуінен өзіне зат күйінде қайтарылуын талап етуі (виндикация); ә) иемдену еркінен айырмай-ақ заңды пайдалануға жасалып отырған кедергіні жоюды талап ету (негаторлық талап); б) затты жойып жіберген немесе бүлдірген жағдайда зиянның (шығынның) орнын толтыру (ақшалай құнын өтеу); в) басқа бір адам негізсіз ие болған немесе сақтап қалған, виндикация жолымен немесе зиянның орнын толтыру арқылы қайтарып алуға болмайтын заттың құнын зат иесіне ақшалай төлеу. 
	Меншік құқығын қорғаудың алғашқы екі әдісі меншік иесіне затты сол қалпында иемдену, пайдалану және оған билік жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етуге бағытталған. Талап ету  -  затты иесіне қайтару немесе пайдалануға тигізіп отырған кедергіні жою туралы сотқа қойылған талап заттық-құқықтық талап деп аталады. Аталған әдістердің соңғы екеуі міндеттемелік құқығына жатады  -  мұндай жағдайда меншік иесіне заттың ақшалай ақысы төленеді, ал тиісті талаптар міндеттемелік талаптар деп аталады.
Қорғау құқығы проблемасы бұл тек материалдық құқықтың ғана проблемасы емес, ол сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығының да проблемасы болып табылады. Сонымен бірге азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында қорғау құқығы, әдетте, талап қою құқығы туралы мәселеге келіп тіреледі. Бұл орайда талап қоюға құқық туралы мәселені шешуде айтарлық алшақтық туындайды.
Авторлардың бір тобы талап қоюға берілетін құқық ұғымынан келіп талап қою "құқықты сотпен қарау құралы ғана болып табылады" деген пікірге тоғысады.
Мұндай көзқарастар континенталды құқықтың талап қою теориясы үшін де сипаты жағынан сай келеді. Франция ғалымы Леон Жюлио де ла Морандьер осыған байланысты былай дейді: "талап арыз тұлғаның нақты құқықтық жағдайын немесе жаңа заңдық жағдайды құруы үшін сотқа сот әділдігін жүзеге асыруға жәрдемдесетін, ерікті, заңдық әрекет болып табылады, ... талап қою дегеніміз оны беру құқығын еншілейтін иеленушінің өзіне тиесілі сотқа жүгіну құқығынан басқа ештеңе де емес". Лео Розенберг (ФРГ) болса, "талап қою  -  сот шешімі арқылы құқықты қорғау үшін сотқа жүгіну" деп анықтама береді.
Осы анықтамалардың қай-қайсысы да талап қоюды белгілі бір тұлғаның тиісті мүддесіне қатысты сот шешімімен болатынын айқындап берген Рим құқығының анықтамасымен сәйкес келеді.
Автордың енді бір тобы талап қоюға құқықты материалдық мағынада және талап қоюға құқықты іс жүргізу мағынасында бөліп қарау керектігін ұсынады. Бұл орайда талап қою құқығына қатысты проблемаларды зерттеген авторлардың талап қоюды материалдық-құқықтық және іс жүргізу (процессуалдық) нысандарын бірлікте қарауы көңілге қонады. Сондықтан да В.П.Грибанов құқықты қорғау проблемасы тек талап қою қорғау нысанымен шектелмейтіндігін және талап қоюдан басқа да қорғау түрлерінің бар екендігін көлденең тартады.
Меншік құқығын қорғаудың тиімді құралын іздестіруде заңдық рәсімдерді жеңілдетуге деген ынта күшейе түсті. Қазақстанда талап қоюға байланысты жалпы іс жүргізу тәртібі өте-мөте ауқымды болғанын айта кеткен жөн. Сондықтан да азаматтық сот құқықтық рәсімдері арқылы іс жүргізу, әсіресе бұйрық арқылы іс жүргізу (Азаматтық іс жүргізу кодексінің 13-тарауы), ықшамдай түсу сотпен қорғау ісінің тиімділігіне жағдай жасайды. Әдебиеттерге қарағанда, көптеген елдерде бұйрық арқылы іс жүргізу бар екендігін көреміз, айталық, ол көне рим, ағылшын, басты герман және швед үлгілері түрінде кездеседі. Мысалы, рим құқығында сот бұйрығының болмысы преторлық қорғау нысанында болды, претор өтініш берушінің тілегі бойынша қандай да бір әрекеттерді тоқтататын болған, бұл орайда ол өтініш берушінің бұзылған мүддесін ескерген. Мұндай үкім интердикті деп аталады.[36] Ал герман құқығында да шарт қойылған және сөзсіз сот бұйрығы бар. Мысалы, оның соңғысы соттың бұйрығынан немесе тыйым салуынан көрінеді, онда жауапкердің қойылған мәселе бойынша ақталуына жол берілмейді. Ондай бұйрықтарды беру жауапкерді шақырмай-ақ және оның түсіндірмесін тыңдамай-ақ талап қоюшының бір жақты өтінішімен жүзеге асырылады.
Бұйрық бойынша іс жүргізу Қазан революциясына дейінгі ресейлік сот ісі жүргізуінде болған. Кейін, РСФСР-дың 1923 жылғы азаматтық іс жүргізу Кодексінде (210-219 баптары) сот бұйрығының рәсімі енгізілген еді. бірақ 1964 жылы қабылданған Қазақ КСР азаматтық іс жүргізу Кодексінде ондай институт түбегейлі алынып тасталды.
Венгрияда сот бұйрығы 1972 жылы енгізілді, ал Чехияда ол төлем бұйрығы деп аталады (АІЖК-нің 172-174-баптары), чек және вексельдік бұйрықтар түрінде белгілі болды.
Сот бұйрығы институтына жасалған талдау қорғаудың сот құрамы тұрғысынан азаматтық құқықтар мен заңмен қорғалатын мүдделерді қорғауда сот қаулысының мұндай ерекше түрі қорғаудың тиімді құралы екендігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының АІЖК-нің 139-бабына сәйкес сот бұйрығы былайша айқындалады: "өндіріп алушының ақшалай сомаларды өндіріп алу немесе жылжымайтын мүлікті борышкерді немесе өндіріп алушыны олардыңтүсіндірмелерін тыңдау үшін шақырмай-ақ және сотта іс қарамай-ақ, даусыз талаптар бойынша борышкерден талап ету туралы арызы бойынша шығарылған судьяның актісі болып табылады".[37]
Заң бойынша қорғау объектісі тек қана субъективтік азаматтық құқықтар ғана емес, сонымен бірге ол заңдармен қорғалатын мүдделерді де қамтиды. Қорғалатын мүдделер субъективтік құқыққа байланысы жоқ дербес түрде бола алады. Мысалы, оған адамның ар-намысы мен абыройы жатады. Қорғауға жататын мүдде құқық бұзушылық нәтижесінде субъективтік құқықтың өзі тоқтатылған жағдай да болуы мүмкін. Мысалы, зат жойылып кеткен кезде оған меншік құқығын қорғау мүмкін болмай қалады. Мұндай жағдайда бұрынғы меншік иесінің заңмен қорғалатын мүддесін қорғау және мүліктік жағдайын қалпына келтіру мәселесі қойылуы мүмкін. Демек, заңмен қорғалатын мүдде қорғаудың дербес объектісі ретінде жиі кездесетінін байқаймыз.
Залалды өтеу сот қорғауының әмбебап нысаны болып табылады. Азаматтық құқықта қолданылатын "залалдар" (АК-тің 9-бабының 4-тармағы) экономика ғылымындағы тап сондайұғымнан айтарлықтай ерекшеленеді. В.И.Кофман пікірінше залалдар экономикалық категория ретінде құқық бұзушылық нәтижесінде көрінуі міндетті емес. 
"Залалдар" ұғымын "зиян" және "нұқсан" категориясынан айыра білу керек.
	Заң әдебиетінде залалды келген нұқсанның ақшалай бағалануы деген анықтама да кездеседі, әңгіме бұл арада заңсыз әрекет пен бір тұлғаның екіншісінің мүлкіне келтірілген нұқсаны жөнінде болып отыр.
Зиян ұғымы әркез ақшалай нысанда бола бермеуі мүмкін, сондықтан да бұл ұғым залалға қарағанда әлдеқайда кең ұғым. Бұл орайда О.С.Иоффе дұрыс айтады, яғни оның пікірінше зиян ұғымына қатысты залал дербес ұғым, зиян заттық және әлеуметтік мағынада қолданылады дейді.[38]
Азаматтық кодекс "залал" және "нұқсан" ұғымдарының ара жігін ашып береді, нақты нұқсан залалдың құрамдас бір бөлігі болып табылады (АК-тің 9-бабының 4-тармағы). Егер "зиян" ұғымына келетін болсақ, ол ақшалай міндеттемеге қатысты.   
Азаматтық заң залалды толық өтеу принципін тәртіптейді. АК-тің 9-бабының 4-тармағына сәйкес құқығы бұзылған тұлға, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, келтірілген залалды толық өтеуді талап ете алады.
Залал дегеніміз құқығы бұзылған тұлғаның жасаған немесе жасауға тиісті шығыстары, оның мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан), сондай-ақ сол адамның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында оның алуына болатын, бірақ алынбай қалған табыстары (айрылып қалған пайда) болып табылады.
Залалды толық өтеу принципін қолдану жәбірленуші жақтың, сонымен қатар меншік иесі мен титулды иеленушінің құқығын қалпына келтірумен өлшенеді.
Кеңес Одағы кезінде бұл қағида сөз жүзінде айтылып тұрса да, толық көлемде қолданылған жоқ, өйткені, бұл жоспарлы көрсеткіштермен, нормативті пайдамен байланысты болды.
Жаңа заң бойынша залалды өтеудің мәні меншік иесінің немесе иеленушінің мүлкін қалпына келтірумен бағаланады, мұның өзі оның бұзылған құқығын қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Залалды қалпына келтіру кезінде меншік иесінің тиісті мүлкінен артық ештеңе алуына жол берілмейді. Мұндай проблема залалдар мөлшерін айқындауының нақты реттеу мен әдістерін қолдана отырып шешіледі. 'кінішке орай қазіргі қолданылып жүрген азаматтық заңдарда залалды бүге-шүгесіне дейін есептеу жасалмаған. Ондай кемшіліктер сот тәжірибесі арқылы түзетілуі қажет.
АК-тің меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтарды қорғауды қамтыған 15-тарауында (бұрынғы ҚазКСР АК-іне енбеген) меншік иесінің құқығын қорғауға бағытталған екі ереже енгізілген, олар: 1) заңда қаралған негіздер бойынша оның құқығын тоқтату кезінде (АК-тің 266-бабы); 2) меншік иесінің және басқа тұлғалардың құқығын бұзатын билік органының, басқарудың және лауазымды адамдардың нормативтік немесе жеке құжаттарын шығару кезінде (АК-тің 267-бабы).
Бірақ та аталған нормалар мен қаралған құқықтық құралдар заттық-құқықтық категорияға толық түрде қатысты бола алмайды. Сонымен қатар, егер Қазақстан Республикасының заң актілерін қабылдау нәтижесінде әлдекімнің меншік құқығы тоқтатылса, меншік иесінің мүддесін қорғау залалды өтеу жолымен, яғни міндеттемелік құқықтық талап қою көмегімен жүзеге асырылады.
Сондай-ақ міндеттемелік-құқықтық талап қою арқылы билік органының, басқарудың және лауазымды тұлғалардың шығарған құжаттыр нәтижесінде келтірілген залалдар өтелетін болады (АК-тің 267-бабының 2-тармағы).
Жалпы алғанда қазақстандық азаматтық құқықтың залал ұғымына көзқарасы (нақты нұқсан, айырылып қалған пайда), тәртібі мен оны өтеу мөлшері жағынан роман-герман жүйесіне тән келеді. Сонымен бірге "жалпы құқыққа" қатысты елеулі ерекшеліктері бар. Мәселен, залалдың маңызды ерекшелігі оның өтеу сипатын еншілеуі дер едік, өткені оған айыппұл залалдарын өндіріп алу жатпайды (мысалы, АҚШ-тың Бірыңғай сауда кодексінің 1-106 бабы былай дейді: "құқықтық қорғаудың құралын еркін қолдану").
Меншік құқығының бұзылғаны үшін ақшалай өтем қолданылатын ағылшын-американдық құқықтан Еуропа континенталдық елдерінің құқығының айырмашылығы  -  меншік құқығын қорғаудың негізгі әдісі қорғаудың ерекшеленетін (заттық) әдісі болып табылады. Мұндай тұжырымды дәлелдей түсу үшін Швейцарияның Міндеттемелік заңының 97-бабын келтіруге болады, залалды өтеу туралы талап ету орындау затты бәз қалпында қайтару мүмкін болмаған жағдайда ғана орын алады.
Залалдарды өтеудің осы айтылғандарына сәйкес меншік құқығы мен басқа да заттық құқықтарды қорғауда маңызды аспект бой көтереді. Меншік құқығы мен басқа заттық құқықтарды қорғаудың проблемаларын салыстырмалы түрде зерттеу жүргізгенде автор мынандай қорытындыға келді, яғни меншік құқығын бұзуды жоюдың мүмкіндік көлемі, құқық бұзылғанша болған жағдайды қалпына келтіру, залалдарды өтеу қолданылатын қорғау құралдарына байланысты болады. Демек, Қазақстаннның цивилистік ғылымының аса маңызды міндеттерінің бірі заттық құқықтарды қорғаудың мейілінше оңтайлы шамасын таңдауды айқындау болып табылады. Бұл орайда өркениетті елдердің тәжірибесіне сүйенген жөн,сонда кейін ҚР-да меншікті бекіте түсуге нақты ықпал жасалмақ.

                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
2. Экологиялық  зиянды  өтеуді  құқықтық   реттеу   тәсілдері  мен  олардың тиімділігін  арттыру  мәселелері 
                                       
Дамыған елдерде экологиялық сақтандыру  -  экологиялық зиянды өтеудің ең тиімді тәсілі болып табылады. Оның басты мақсаты  -  төлем қабілеті жоқ борышкерге талап қойып отырған адамдарды қорғауды қамтамасыз ету.
Экологиялық қауіпсіздікті басқару жүйесінде қоршаған ортаны ластағаны және азаматтардың денсаулығы үшін жауапкершілікті сақтандыру әлеуметтік-экономикалық, өтем және привинтивтік міндеттерін жүзеге асыруға бағытталған.
Экологиялық сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық міндеті оның қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық механизімінің ажырамас элементі, азаматтардың қоршаған қолайлы ортаға және денсаулығына келтірілген зиянды өтеудің кепілі болып табылатынында.
Экологиялық сақтандырудың привинтивтік міндеті мынадай факторлармен анықталады:
Біріншіден, сақтандырушы қауіпті объектінің қауіпсіздігі жағдайын тексеруге құқылы.
Екіншіден, сақтандырушы сақтандыру жағдайының туындауы сәл ықтимал болған жағдайда сақтандыру төлемдерінің ставкаларын төмендетіп немесе көтеріңкі қауіп пайда болған кезде көтеріп (заңда белгіленген мөлшерден асырмай), сақтандыру ставкаларымен әрекет жасай алады.
Үшіншіден, сақтандырушы, егер сол сақтандырушыда сақтандыру жағдайының туындауы мүмкіндігі өте жоғары болса, шарт бекітуден бас тартуға құқылы (бұл экологиялық жауапкершілікті заңға сәйкес сақтандыруға міндетті кәсіпорын үшін, экологиялық қауіп деңгейін азайту шараларын жүргізу үшін қосымша ынталандырады).
Төртіншіден, сақтандырушы сақтандыру шартында қауіпті ықтимал объектінің апатсыз жұмыс істеуі үшін экономикалық ынталандыру шараларын: төлеген сақтандыру қаржыларының бөлігін қайтаруды немесе олардың ставкасын сол сақтанушы үшін төмендетуді көздеуге құқылы.[39]
Сонымен, экологиялық сақтандыру сақтандырушы мен сақтанушыны экологиялық апаттардың қаупін азайтуға мүдделі қылады.
Экологиялық сақтандырудың превентивтік міндеті әсіресе Германияда жақсы байқалады: ол жердің іскер әріптестері экологиялық қауіпті сақтандырмаған кәсіпорындармен ынтымақтастық жасамайды.
Экологиялық сақтандырудың өтемдік міндеті экологиялық зиянды толық өтеу принципін қамтамасыз етуді және жүзеге асыруды көздейді. Сонымен бірге, экологиялық зиянды сақтандыру төлемдері арқылы өтеу экологиялық зиянды өтеудің өзге де механизмдерімен (экологиялық жәрдемақыларды әкімшілік тәртіпте төлеу, зиянды өтеу туралы талап арыздар беру, әлеуметтік қорғау және т.б.) тығыз байланыста.
Экологиялық сақтандарудың нормативтік базасы жалпы азаматтық заңдардан, сондай-ақ экологиялық жауапкершілік және сақтандыру туралы арнайы заңдардан тұрады.
Заң әдебиетінде сақтандырудың ерекше түрі ретінде экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеу жеке заңдармен немесе басында заңы бар нормативтік құқықтық актілер тобымен реттелуі тиіс деген пікір айтылып жүр.[40]  Алайда қазақстандық заң шығарушылар экологиялық сақтандыруды ерекшеліктеріне қоршаған ортаны қорғау туралы басты заңды берілген бір ғана бап арнап отыр:
32-бап. Экологиялық сақтандыру
1. Экологиялық сақтандыру қоршаған ортаны ластаудың және табиғи ресурстарды үтымды пайдаланбаудың салдарынан белгілі бір сақтандыру оқиғалары болған жаңдайда сақтанушылар өздеріне сақтандырушылар төлейтін сақтандыру төлемдерінен құралатын ақшақорлары есебінен, сондай-ақ заңдармен тыйым салынбаған өзге де көздерден сақтандыру өтемдерін төлеу арқылы заңды тұлғалар мен азаматтарды (сақтандырылған) мүліктік жағынан қорғау жөніндегі қатынас болып табылады.
2. Шаруашылық және өзге де қызметтің экологиялық жағынан қауіпті түрлерімен айналысатын заңды тұлғалар мен азаматтар міндетті түрде экологиялық сақтандыруға тиіс. Міндетті сақтандыру шарты сақтандырудың осы түріне лицензиясы бар сақтандырушымен ғана жасалуы мүмкін.
3. Ерікті экологиялық сақтандыру заңды тұлғалар мен азаматтардың өз еркін білдіруі бойынша жүзеге асырылады. Еркін экологиялық сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі сақтанушылар мен сақтандырушылардың арасындағы келісімдермен белгіленеді.
Сонымен, қоршаған орта туралы заңнама міндетті экологиялық сақтандыруға жататын объектілердің жалпы шеңберін анықтап, экологиялық сақтандырудың міндетті және ерікті нысандарын белгілейді.
Экологиялық сақтандыру сақтандырудың ерекше түрі болып саналатынын ескерсек, ҚР Азаматтық Кодексіндегі сақтандыру туралы жалпы ережелер экологиялық сақтандыруға да қолданылады.
ҚР АК-де сақтандырудың негізгі түрлері: жеке және мүліктік сақтандыру белгіленген (805-бап).
Азаматтардың өмірі мен денсаулығы еркін сақтандырылған кезде сақтандырушы сақтандыру оқиғасы әсер еткен жағдайда (экологиялық апат аумағында болу және т.б.) оған сақтандыру өтімін толық не оның бөлігін төлеуге міндеттенеді. Денсаулыққа келтірілген экологиялық зиянды өз еркімен жеке сақтандыру азаматтардың өз бастамасымен және өздерінің есебінен жүзеге асырылатын болғандықтан, сақтандырудың осы түрінің экологиялық бағыты не заңда, не іс жүзінде жеке алынбайды.
Сондықтан, экологиялық сақтандырудың жеке түрлерінің ішінен жеке міндетті сақтандыру түрі  -  зиянды экологиялық әсер алатын азаматтардың мүддесін қорғау тұрғысынан алғанда, неғұрлым ұтымды болып табылады, себебі ол ақысыз сақтандыру.
Әдетте кәсібі көтеріңкі қауіппен байланысты қызметкерлерді жеке міндетті сақтандыру жұмыс беруші есебінен жүргізілді. Айталық, қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамаға экологиялық сипаттағы қауіптен қызметкерлерді міндетті түрде сақтандыру мәселелерін реттейтін жеке нормалар енгізілген. Мысалы, "Атом қуатын пайдалану туралы" ҚР Заңында қызметі атом қуатын пайдаланумен байланысты ұйымдарға өз есебінен қызметкерлері мен іссапарға келген адамдарды радиациялық әсер қаупінен сақтандыру міндеті жүктелген (18-бап).
"Қазақстан Республикасының еңбек туралы" Заңы қабылданғалы бұл ереже барлық жұмыс берушілерге қолданылады, себебі олардың барлығына қызметкерлер еңбек міндеттерін орындаған кезде оларды денсаулығы мен өміріне зиян келтіргені үшін жауапкершілікті сақтандыру міндеті жүктеледі (8-бап).
Кейбір ғалымдар міндетті жеке экологилық сақтандырудың дамуы барысында өзге де болашағы бар бағыттар туралы айтады. М.И.Васильеваның ойынша, халық денсаулығына келтіріп жатқан зиянды әсерінің сипаты мен механизмі нақты анықталған, қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындар есебінен тиісті халық құрамына міндетті жеке сақтандыру енгізуді ұсынады.[41]
Мүліктік экологиялық сақтандыру шеңберінде мынадай сақтандыру түрлерін бөлуге болады:
1) кәсіпорындардың- апаттық (оқыс және әдейі жасалмаған) ластау нәтижесінде үшінші тараптардың өміріне, денсаулығы мен мүлкіне және қоршаған ортаға келтірілген зиян жоғары қауіп көздерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру (ҚР АК-нің 811-бабы);
2) табиғи объектілерді олардың меншік иелерінің немесе өзге де титулды иелерінің сақтандыру (ҚР АК-нің 809-бабының 3-бөлігі).
Сонымен бірге, қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістерінің дамуы үшін үшінші тараптардың өміріне, денсаулығы мен мүлкіне және қоршаған ортаға экологиялық апат нәтижесінде келтірілген зиян үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандырудыі маңызы зор.
Жоғарыда айтылғандай, шаруашылық және өзге қызметтің экологиялық қауіпті түрлерімен айналысатын заңды тұлғалар мен азаматтар міндеті экологиялық сақтандыруға жатады. Экологиялық зиянды қызмет түрлерінің тізімін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітуі керек. Алайда, заңда өндірістік объектілер жоғары қауіп көздеріне жатқызу үшін нақты өлшемдер көрсетілмегендіктен, ал олар тізімі әлі күнге дейін бекітілмегендіктен бұл құқықтық норманың реттеуші маңызы айтарлықтай емес. "Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы" ҚР Заңының 18-бабында берілген ұйымдар мен азаматтардың төтенше жағдайлар қаупімен байланысты қызметі міндетті сақтандыруға жатады деген ережесі екіұшты жазылған.
Міндетті сақтандыру қажеттілігі туралы тікелей нұсқау тек мұндай операцияларына байланысты ҚР Президентінің "Мұнай туралы" Жарлығында көрсетілген.
Айтарлық, аталған Жарлықтың 55-бабына сәйкес мұнай операцияларын жүзеге асыратын барлық мердігерлер:
1) қоршаған ортаны ластаумен байланысты жауапкершілік, оның ішінде қоршаған ортаға келтірілген зиянның салдарын жою жөніндегі шығындар қаупін:
2) үшінші тараптар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілік қаупін сақтандыруға міндетті.[42]
Сонымен қатар, теңізде барлау және аулау жұмыстарын жүргізетін мердігерлерге мүліктік қауіп пен жауапкершілік қаупін сақтандыру міндеті жүктеледі. 
Бұл орайда сақтандыру төмендегі шығындарды жабуды қамтамасыз етуге тиіс:
-ұңғымаларды бақылауға алу жөніндегі шығындар;
-ұңғымалар бақылаудан шыққан жағдайда, қайта бұрғылау операциялары жөніндегі шығындар;
-теңіз ластанған жағдайда оны тазалау және шоғырлау жөніндегі шығындар;
-теңіздегі апат оқиғаларын жою үшін арнайы компаниялар тарту жөніндегі шығындар.
Қазақстан Республикасы Президентінің "Мұнай туралы" Жарлығын жүзеге асыру үшін Үкіметтің 1995 жылғы 28 маусымда N2351 қаулы шығарылды. Оған сәйкес ҚР Министрлер Кабинетіне мұнай операцияларын міндетті сақтандырудың тәртібі мен шарттарын жасап бекіту тапсырылды. Осы тапсырманы орындау үшін ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 18 шілдеде N916 қаулысымен "Мұнай операцияларын міндетті сақтандыруды ұйымдастыру тәртібі және жүргізу шарттары туралы қағида" бекітілді, бірақ екі айдан кейін бұл қаулының күші Үкіметтің ерекше өкімі шыққанға дейін тоқтатылған болатын.
Сонымен, "Мұнай туралы" Жарлықта мердігерлерге мұнай операцияларын міндетті сақтандыру тікелей жүктелсе де, ондай сақтандырудың тәртібі мен шарттарын реттейтін заңға тәуелді нормативтік құқықтық акт болмағандықтан, оның жүзеге асырылуы процесіне кедергі жасалуда.
Бұл бағыттағы тағы бір қадам - ҚР Үкіметінің <<өнеркәсіптік объектінің Қауіпсіздігі декларациясын ұсыну ережелері мен нысаны туралы>> 2000 жылғы 19 мамырдағы N764 қаулы. Онда қызметі төтенше  жағдайлардың туындауы қаупі бар ұйымдардың Үкімет бекіткен тізіміне енгізілген өндірістік объектілер Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар жөніндегі орталық атқарушы органға және жергілікті атқару органына декларанттың азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырғаны туралы мәліметтер бар өндірістік объектісінің қауіпсіздігі декларациясын тапсыруға міндетті екені көрсетілген.[43]
Қызметі қауіпті өндіріспен байланысты өндірістік объектінің қауіпсіздігін мәлімдеу қауіпсіздік шараларының сақталуын қадағалауды қамтамасыз ету, сол объектілердегі төтенше оқиғалардың алдын алу және жою жөніндегі шаралардың жеткіліктілігін және тиімділігін бағалау мақсатында жүзеге асырылады. Декларацияда технологиялық процесстердің негізгі сиапттамасы мен ерекшіліктері, оның ішінде қауіп көздері туралы анықтама, ықтимал төтенше жағдайлардың пайда болуы мүмкін салдарының бағасы, халықты және жергілікті атқару органынобъектіде туындауы мүмкін және туындаған төтенше жағдайлар және өзге мәліметтер туралы хабарландыру тәртібі қамтылуға тиіс.
Бұл Үкімет қаулысының мәнісі мынада: ол ықтимал қауіпті өнеркәсіптік объектілер басшыларын экологиялық зиян үшін жауапкершілікті сақтандыруға мәжбүр етеді.
Сондықтан, бүгінгі таңда азаматтардың денсаулығы мен қоршаған ортаға экологиялық апаттар нәтижесіне келтірілген зиян үшін кәсіпорындардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті экологиялық сақтандыру институты құқықтық тұрғыдан толық рәсімделмеген деп айтуға болады.
Экологиялық сақтандырудың заңды механизмін қалыптастыру үшін бірқатар  тәжірибелік маңызы бар теориялық мәселелерді шешу қажет: экологиялық сақтандыру деген не, сақтанушылар жауапкершілігінің көлемі, экологиялық қауіп ұғымы және т.б.
Әдебиетте экологиялық сақтандырудың әртүрлі анықтамалары кездеседі. Айталық, кейбір ғалымдар экологиялық сақтандыру деп ықтимал қауіпті объектідегі экологиялық немесе табиғи нәубет, апат салдарынан үшінші адамдарға экологиялық зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыруды түсіндіреді.[44] Енді біреулері экологиялық сақтандыру ұғымына сақтандыру оқиғасының пайда болуына байланысты сақтандырушыда туындайтын оның өзінің шығындарын кіргізеді. Үшіншілері анықтаушы белгі ретінде табиғат объектілерін сақтандыру арқылы қорғаудың объектілерді деп табуда.
Біз экологиялық сақтандыру ұғымын кеңейтіп, оны экологиялық зиянды неғұрлым толық өтеу мәселесін шешудегі сақтандыру жүйесінің мүмкіндіктерін қолдану ретінде қарастыратын авторларды қолдаймыз.
Демек, экологиялық сақтандыруды сақтандырудың өзге түрлерінен айыратын негізгі өлшемдерге экологиялық зиян және экологиялық қауіп ұғымдары жатуы тиіс.
Бұл ұғымдардың жалпы танылған біркелкі анықтамасы теория мен іс жүзінде әлі қалыптаспағанына қарамастан, заң әдебиетінде экологиялық қауіптерді топтастырудың жекелеген мысалдары бар.
Айталық, экологиялық қауіптің мынадай өлшемдері көрсетілуде:
1.техногендік апаттар қаупі;
2.табиғи саипаттағы қауіптер, оның ішінде қауіпті геологиялық құбылыстар (жер сілкіністері, көшкін, жанартаулар және т.б., гидрометерологиялық және гелеогеофизикалық құбылыстар (күшті жел, жаңбыр, тасқын, ірі бұршақ, қар, боран және т.б.), табиғи өрттер (орман, шымтезек өрттері) және т.б.;
3.табиғи ресурстар сапасы жай-күйінің өзгерістерімен байланысты қауіптер: мысалы, жер мер жер қойнауының өндірістік уларымен апаттық ластануы, топырақтың құнарлы қабатының бұзылуы және жойылуы, пайдалы қазбаларды алу барысында жер бетінің опырылуы және т.б.
Экологиялық  қауіптің аталған соңғы өлшемі бірінші екеуімен: экогендік немесе табиғи сипаттағы қауіппен толық қамтылады деп ойлаймыз. 
Қоршаған ортаға келтірілген зиян үшін жауапкершілікті сақтандырудыі ерекшеліктері ретінде мамандар мыналарды атап көрсетеді:
1.экологиялық зиянның ірі көлемдері мен алуан-түрлілігі;
2.сақтандыру оқиғасының пайда болған кезін тура анықтау қиындығы;
3.сақтандыруға жататын объектілерді алдын ала зерттеу, сондай-ақ кезең-кезеңімен тексеру және инспекциялау, сақтандыру оқиғасының пайда болу мүмкіндігін анықтау үшін қосымша мәлімет алу арқылы қамтамасыз етілетін қауіп деңгейін қатаң есепке алып отыру қажеттілігі;
4.сақтандыру оқиғасының ықтималдығын бағалау үшін сақтандырушылардың статистикалық мәліметтер базасына қол жеткізілуін қамтамасыз ету және сақтандыру төлемдерін есептеу үшін ғылыми негізделген әдістемелердің болуы;
5.ластанудың нақты ықтимал түрлері бойынша сақтандарушы жауапкершілігінің уақыт пен көлемі бойынша шеңберін белгілеу қажеттілігі;
Қорыта отырып айтарымыз, Қазақстандағы экологиялық сақтандырудың дамуына тиісті құқықтық базаның жоқтығы ғана емес, жалпы экономиканың дағдарысты күйі, сондай-ақ көтеріңкі қауіп көздері  -  кәсіпорындардың ауыр қаржылық жағдайы да кедергі жасауда.
Сонымен қатар, экологиялық сақтандыру институты бар болғаны бірнеше жыл бұрын пайда болғандықтан, экологиялық сақтандыруды жүргізу қиындықтары қажетті тәжірибелі, білікті мамандар  -  сақтандырушылардың, экологтардың, заңгерлердің аз болуымен байланысты.
Сонымен бірге, мемлекет пен кәсіпорындардың өндірістегі экологиялық апаттардың салдарын жоюға қаржы тапшылығы  -  міндетті экологиялық сақтандыруды құқықтық реттеудің дамуымен байланысты мәселелердің көкейкестілігі туралы айтады. Себебі, экологиялық зиянды өтеудің кепілі, зиян келтірушінің қаржылық жағдайына қарамастан, тек осындай тәсілмен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамасында азаматтардың экологиялық талап арыздары ең жаңа құралдардың бірі болып табылады. Реформаға дейінгі кезеңде экологиялық зиянды өтеу туралы талап арыздарды өкілетті мемлекеттік органдар ғана беретін, ал экологиялық зиян қоршаған ортаға және оның жеке объектілеріне келтірілген зиян ретінде қарастырылған.
Азаматтардың экологиялық құқықтарын ресми түрде тану, сондай-ақ сот құзіреттілігін елеулі көбейту жаңа заңнаманың негізгі жетістігі болып табылады. Совет дәуірі кезіндегі заңгерлердің талап еткен ұсыныстарының көбі жүзеге асырылды.
Азаматтардың өмірі мен денсаулыққа құқықтары  -  адамның тумысынан иеленетін табиғи құқықтары болып табылады. Реформаға дейінгі кезеңде азаматтардың өмірі мен денсаулығын қорғау, әдеттегідей, адамды зорлық-зомбылықтан қорғау деп түсіндірілетін.
2007жылы 9 қаңтарда ҚР Экологиялық Заңы қабылданғалы азаматтардың таза және кінәратсыз қоршаған ортаға мүдделері заңмен танылып, құқықтық құралдармен қорғалатын заң мүдделері мәртебесіне ие болды.
1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясында жаңа басым белгіленді: жеке адамның құқықтары мен мүдделері жоғары құндылық болып танылып, азаматтардың өмірі мен денсаулық үшін қолайлы қоршаған ортаға құқығы конституциялық құқық дәрежесіне дейін көтеріледі. 
Одан кейінгі қоғамның саяси жүйесінің дамуы  -  сотқа жүгіну үшін шектеулердің барлығын жоқ қылды. Экологиялық құқықтарды (оның ішінде экологиялық зиянды өтеу құқықтарын) сот арқылы қорғау құқығы жалпы қолдануға рұхсат етілетін абсолюттік құқық болып табылады.
Алайда, Қазақстан Республикасының экологиялық құқықтарды қорғау саласындағы қазіргі заңнамасы әбден жетілген деп айтуға әлі ертерек.
Экологиялық заңнама нормаларын бұзушылық салдарынан туындаған дауларды шешу мақсатымен сотқа жүгінген адамдардың мүдделері қаншалықты тиімді қамтамасыз етілетіні туралы сұраққа жауап беру үшін төмендегі жайларды айта кету қажет.
ҚР Экологиялық Заңының маңызды кемшіліктерінің бірі  -  ол азаматтардың денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу туралы талапты тікелей мемлекетке қою құқығының көрсетілмеуі.
Айталық, ҚР Экологиялық кодексінде қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарын бұзушылық салдарынан азаматтардың денсаулығына зиян келтірген заңды және жеке тұлғалар қолданыстағы заңға сәйкес зиянды өтеуге міндетті делінген.
Сонымен, зиянды өтеу туралы талап қашанда экологиялық құқық бұзушылық жасаған нақты заңды немесе жеке тұлғаға қойылуы тиіс.
Демек, зардап шегуші адам сақтандырылмаған болса, ол зиян келтірушіні анықтау мүмкін болмаған жағдайда немесе ол анықталып, сот шешімінің орындаулы жауапкердің төлем қабілетсіздігі салдарынан мүмкін болмаған жағдайда зиян өтелмей қалады. 
Ресей Федерациясының заң шығарушылары бұл мәселені өзгеше шешеді. "Қоршаған ортаны қорғау туралы" РФ Заңының 89-бабының 4-бөлігіне сәйкес азаматтардың денсаулығына келтірілген зиян  зиян келтіруші есебінен, ал оны анықтау мүмкін болмаған жағдайда  -  тиісті мемлекеттік экологиялық қорлардың есебінен өтеледі. Мемлекеттік радиациялық әсер арқылы келтірілген зиян үшін субсидиярлық жауапкершілігі де "Атомдық энергияны қолдану туралы" РФ Заңының 57-бабында көзделген.
Қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік қоры Қазақстан Республикасында да құрылған.[45] Алайда оның қаржылары тек қоршаған ортаның жағымсыз әсерімен келтірілген зиянды өтеуге ғана пайдалануы мүмкін. Бұл жерде зиянды әкімшілік тәртіппен өтеу туралы айтылуы, оның негізгі сипаттамасы осы еңбектің алғашқы параграфында көрсетілген.
Осы соңғы уақытқа дейін азаматтық іс жүргізуде үлкен топтардың мүддесін қорғау үшін басқа адамдардың өкілдігі мен құқықтарын қорғау институты міндетті түрде қолданылатын. Білгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін экологиялық талап арыздар беру  -  экологиялық құқықтарды сот арқылы қорғаудың соңғы түрлеріне жатады.
Белгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін экологиялық талап арыз беру мүмкіндігі алғаш рет ҚР Экология  кодексінде  көзделген болатын, азаматтар мен қоғамдық бірлестіктерге экологиялық зиянды қызметті шектеу немесе тоқтату туралы талаптармен сотқа жүгінуге құқық берілді.
1999 жылғы шілдеде қабылданған жаңа Азаматтық іс жүргізу кодексінің 8-бабында топтық (ұжымдық) талап арыз институты ресми түрде бекітілді. Сонымен бірге, белгісіз адамдар шеңберін қорғау туралы сілтеме тек аталған бапта ғана жасалған, ал жалпы іс жүргізу заңнамасы осындай істердің қаралу ерекшеліктерін көрсетпейді. Мұны жаңа АІЖК-нің елеулі кемшілігі деуге болады.
Белгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін экологиялық талап арыздардың қайсысын қолдануға болады деген сұрақтың жауабын ҚР АІЖК-сі материалды-құқықтық нормативтік актілерге сілтейді. 'кінішке орай, қолданыстағы қоршаған ортаны қорғау туралы заңнама белгісіз адамдар шеңберінің экологиялық құқықтарын қорғау үшін қойылатын талаптарды белгіленген кезде жоғарыда аталған экологиялық зиянды қызметті шектеу немесе тоқтату туралы талаптармен шектеледі.
Алайда, жеке құрамы белгісіз,- адамдардың үлкен тобының экологиялық мүддесін қорғау қажеттілігі жиі туындайды. Біздіңше, топтық талап арыз институты ластанған қоршаған орта арқылы азаматтардың денсаулығына келтірілетін зиянды өтеудің неғұрлым тиімді нысаны болып табылады, себебі ол зардап шеккен адамдардың шеңберін неғұрлым толық анықтауға және олардың тек өтемақы алуларына мүмкіндік береді, сот шығындарын қысқартып, дәлелдеу барысын жеңілдетеді, сот ісін жүргізуге жіберілген уақытты үнемдеуге ықпал етеді және т.б. бұдан басқа, белгісіз адамдар шеңберін қорғау үшін берілген экологиялық талап арыздарды қараған кезде әлеуметтік әсер неғұрлым ауқымырақ болады, себебі жалпы және жеке құқықтық мүдделер бір кезде қорғалады.
Біздің ойымызша, белгісіз адамдар шеңберінің экологиялық құқықтарын қорғаудың жетілген іс жүргізу нысандары болмағандықтан, азаматтардың өмір мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған ортаға конституциялық құқының жүзеге асырылуы қиындайды. Бұл айтылғандар қоршаған ортаны қорғау туралы заңнаманың, сондай-ақ оның іске асуын мәжбүрлеп қамтамасыз ететін механизмдерінің одан әрі жетілдіруі  -  көкейкесті мәселе екенін білдіреді.
                                       
 Бұл мәселенің мәнін ашуда көптеген ғалымдардың еңбектеріне талдау жасалды. Сонымен қатар зерттеудің негізіне қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзғаны үшін азаматтық құқықтық жауапкершілікке байланысты халықаралық келісімдер мен конвенциялар, Қазақстан Республикасының заңдары мен заң асты актілері, мемлекеттік бағдарламалар, салыстырмалы түрде кейбір шет мемлекеттердің нормативтік актілері кірді.

 Қазақстан аумағы жағынан да, тұрғындардың жан басына шаққанда да әлемдегі экологиялық қалдықтармен ең көп ластанған аумақ болып табылады. Дәл  бүгіннің өзінде анықталған деректердің өзі адамзаттың өмір сүруін  тоқтауға таяған ахуалды көрсетеді. Қазақстан аумағының экологиялық ахуалы әлі толық анықталған жоқ. Қалыптасқан жағдайдың өзін алдын-алу, сауықтыру шаралары жүргізілуде.
 Қоршаған ортаны экологиялық сауықтыру және қорғау әлемдегі әрбір мемлекеттің және әлемдік қауымдастықтың күрделі мәселесі. 
 Әлемдегі ғылыми-техникасы дамыған ірі, алдыңғы қатарлы мемлекеттер де экологиялық тығырықтан қашып құтыла алмады. Бірақ бұл саладағы қоғамдық қатынастарды экономикалық әлеуетінің басымдығының және дамуы артта қалған елдердің есебінен нақты экологиялық басымдық принциптерді ұстануының нәтижесінде өркениетті түрде құқықтық реттеуге қол жеткізді. Еліміздің бүгінгі және келешектегі күн көрісі - оның халқының денсаулығының, арзан жұмыс күшінің, экологиялық лас өндірістің және келешекте гендік қоры бүлінген жарымжан мүгедек ұлттың қалыптасуы есебінен өтелуі тиіс емес. 			Қоршаған ортаның  экологиялық мәселесін шешудегі маңызды тәсіл болып, қоршаған ортаны экологиялық ластанудан құқықтық қорғау болып табылады. Бұл тәсіл бір-бірімен байланысты басқа  да тәсілдермен жүзеге асырылады. Олардың негізі-құқықтық тәсіл.
 Мұның басқалардан ерекшелігі:
 -Табиғи ортаның қорғалатын объектілерін айқындайды;
 -Экологиялық қарым-қатынасты реттеу барысында тыйым салатын, міндеттейтін,  құқық беретін, ерік беретін, өтеу міндетін жүктейтін және тағы да  басқа нормаларды қалыптастырады;
 -Экологиялық құқық бұзушылық болған жағдайда, келтірілген залалды өтеу және құқықтық жауапкершілік мәселелерін шешеді.
  Ел Конституциясында салалық заңдармен салыстырғанда, азаматтардың өмір сүруге құқығы және келтірілген залалдарды толық өтеу құқығы олардың тұрғын-жайларына қол сұғылмау туралы анық айтылғандай етіп қолайлы қоршаған ортада өмір сүру құқығы тұжырымдалмаған. 
 Егер Конституциялық принципті, яғни азаматтардың денсаулығын сақтауға құқылы екендігін (29 бап.1 б.), мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қоятындығын (31 бап. 1 б.), мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары (1 бап. 1 б.) екендігін, және басқа да заңдық принциптерді, соның ішінде мәселен, экологиялық заңда көрсетілгендей, адамның өмірі мен денсаулығын қорғау басымдығы, халықтың өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау мен қалпына келтіру екендігін ескерсек, мұндағы барлық нормалардан нақты азаматтардың  қолайлы қоршаған ортаға ие болу құқықтарының танылуын және оның сақталуының мемлекеттік кепілдігі берілетіндігін көре алмаймыз.
 Бұл шын мәніндегі объективтік шындық болып табылады. Азаматтарды толық қолайлы қоршаған ортамен қамтамасыз ету сатылы түрде біртіндеп келешекте іске асырылатын шара. 
 Біздің ойымызша, құқық нормаларының құрылымдық белгілеріне жоғарыда жасалған талдауларға сай, экологиялық заңдарды бұзғаны үшін азаматтық құқықтық жауапкершілік экологиялық құқықтың жалпы бөлімінің жеке институтын құрайды.
Дамыған мемлекеттерде қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды бұзу салдарынан келтірілген залалдарды өтеу барысында жауапкерді анықтау мүмкін болмаған немесе талапты орындау мүмкін болмаған жағдайларда келтірілген залалды өтеу үшін арнайы қорлар құрылған. Бұл тәжірибені біз де заңдастыруымыз қажет. Осы мақсаттағы  Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасының ережелерiн кезең-кезеңмен iске асыру 2010 жылға қарай қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыруға қол жеткізуді болжайды. Алайда, экологиялық жағдайды тұрақтандыру үшін үлкен дайындық жұмысы қажет. Сондықтан қоршаған ортаның сапасын басқарудың жүйесiн оңтайландыру үшін мыналарды  қарастыруымыз қажет деп ойлаймын :
-заңнама базасын жетілдіру;
-қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік  басқармасының институционалдық негізін құру;
-мемлекеттік ,өндірістік, және қоғамдық бақылау жүйесін жетілдіру;
-қоршаған ортаның мониторинг жүйесін дамыту;
-табиғат қорғау жұмыстарын ғылыми қамтамасыз ету;
-экономикалық тетіктерді жетілдіру;
-әлеуметтік әріптестік тетіктерін дамыту;
-экологиялық білім беру жүйесін жетілдіру;
-халықаралық ынтымақтастықты дамыту.
Қоршаған ортаға шаруашылық және өзге де қызметтің әсерiн азайту әрі мынадай жолмен табиғат қорғау-қалпына келтiру жұмыстарын жүргiзу қажет деп есептеймін.
-жердің климаты мен озон қабатына антропогендік әсер етудi азайту; 
-биоалуантүрлілікті сақтау; 
-экологиялық апат аймақтарын, зымыран-ғарыш полигондарын және әскери-сынақ кешендерін оңалту; 
-Каспий теңізінің қайраңы мен жақын аумақтардың ластануының алдын алу; 
-су ресурстарының жұтауы мен ластануының, әуе бассейнiнiң ластануының алдын алу; 
-жинақтаулар көлемдерін қысқарту, өндiрiстiк және тұрмыстық қалдықтарды жою және ұқсату; 
 БҰҰ-ның толыққанды мүшесi ретiнде Қазақстан жаһандық әрiптестiк негізінде тиiмдi экологиялық саясат жүргiзу үшiн халықаралық ынтымақтастықты пайдалануға тырысады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты одан әрi кеңейту мыналарды көздейдi: 
-халықаралық шарттар мен келiсiм-шарттар бойынша мiндеттемелер шеңберiнде қоршаған ортаны қорғау саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасына және халықаралық құқық нормаларына талдау жүргiзу, Еуропа Одағының елдерiмен заңнаманың барынша жақындасуын қамтамасыз ету;                 -Қазақстандағы табиғат қорғау халықаралық конвенцияларын iске асырудың құқықтық тетiктерiн әзiрлеудi жалғастыру; 
-<> қалыптастырудың ғылыми-әдiстемелiк негіздерiн әзiрлеу жөнiндегi ұсыныстарды дайындау; 
-Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық конвенцияларды iске асыру жөнiндегi ұлттық есептердi дайындау және жай-күйiн бағалау; 
-қоршаған ортаның мониторингі бөлiгiндегi Дүниежүзілік банк Метеорологиялық Ұйымның бағдарламаларына және Каспий экологиялық бағдарламаларының iс-шараларына қатысу
	Қорыта айтқанда , қоршаған ортаның сапасынан  халықтың ауыру-сырқауын бағалау проблемасы  қатты  көрініс беретіні айқын. Халықтың денсаулығының жай-күйін және өмір сүру ұзақтығына әсер ететін факторларды зерттеу өте көкейкесті мәселе. Әрбір қоғамның даму көрсеткіші ондағы азаматтардың құқықтарының қаншалықты дәрежеде қорғалу деңгейімен сипатталады. Соның ішінде экологиялық құқықтардың маңызы зор. Біздің елімізде адам құқықтарына байланысты экологиялық нормативтік актілер қоры жас, ол теориялық және тәжірибелік жағынан едәуір жетілдіруді қажет етеді. Ол үшін Негізгі заңнан бастап заңға негізделген актілерге дейін тиісті өзгертулер мен толықтырулар енгізілу қажет. Сонымен қатар құқық жасаушылықтан басқа да мемлекеттік деңгейде жоспарлы әр түрлі саланы қамтитын салиқалы экологиялық саясат жүргізу қажет. Менің ойымша,  қоршаған ортаны қорғау, экологияны сақтау мақсатында төменде көрсетілген құқық нормаларына конституциялық сипат берілуі керек, яғни Қазақстан Республикасының Конституциясына енгізілуі тиіс.
 Олар:
     1. қолайлы қоршаған ортада болу құқығы;
     2. қоршаған ортаның жай-күйі туралы дұрыс әрі толық ақпарат алу құқығы;
     3. қоршаған ортаны қорғау туралы заңның бұзылуы салдарынан  денсаулыққа және мүлікке  келтірілген залалдың орнын толтыру құқығы.
     4.салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында әрбір отбасында, балабақшаларда ,мектептерде, жоғары оқу орындарында табиғатты аялау, қоршаған ортаны  қорғау ,экологияны сақтауға тәрбиелеу қажет,насихат жұмыстарын  жүргізу  қажет деп ойлаймын. 
	



Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
                                       
1. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. <<Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекеттік саясаттың басты мақсаты>> Астана. Елорда, 2008 жыл. 6 ақпан.
2. Қазақстан Республикасы Үкiметінiң 2004 жылғы 7 мамырдағы №520 қаулысымен 2004-2006 жылдарға арналған Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi бағдарламасы.
3.ҚР Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы.ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 6 желтоқсандағы №1278  қаулысы.
4. Қазақстан  Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 14 мамырдағы  №542  қаулысымен <<2004-2006 жылдарға арналған Қазақстан ормандары>> бағдарламасы.
5.Қазақстан Республикасы Үкiметінiң 2004 жылғы 3 ақпандағы №131 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы.
6. Қазақстан Республикасының Конституциясы. (30тамыз 1995 жылы республикалық референдумда қабылданған) Алматы.1995 ж.
7.www. ecologu kz .
8. Байсалов С., Исаева Ж. Правовое обеспечение экологической безопасности //Вестник Министерства Юстиций Р.К. №10. октябрь. 1995г.
9. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан: совершенствование и кодификация: Автореф. дис. док. -  Алматы, 1995. с. 13.
10. Петров В.В. Правовая охрана природы в ССР. М., Экологическое право России.-М., 1995, с. 272, 289.
11. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильященко Л.В. Прававое обеспечение рационального природопользования. Алма-Ата, 1985г, 117 б. 
12.Шестерюк А.С. Вопросы кодификации законодательства об охране окружающей  среды.- Л., 1984г, с.108 .
13.ҚР Экологиялық кодексі. 2007 жыл. 9 қаңтар.
14.Хаджиев А. Юридическая ответственность за экологические правонарушение. Алматы,1988.14 б.
15.Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения. Алматы, 1993 г. 
16. Радиоактивті қалдықтарды жерге көмудің тәртібі және оған рұқсат алу рәсімі ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 18 қазандағы 1238 қаулысымен бекітілген ҚР-да радиоактивті қалдықтарды көму тәртібі туралы қағидамен реттеледі.
17. Бринчук М.м. Правовая охрана окружающей среды от загрязнения токсичными веществами. М. 1990г. 35 б. 
18. ҚР Үкіметінің  2007 жылғы 27 маусымдағы <<Қоршаған ортаны ластаудан келтірілген залалдың экономикалық ережесін бекіту туралы>> №535 қаулы. 
19.ҚР Су Кодексі .2003 ж.  9 шілде.
20. ҚР Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы №16 қаулысы.
21. Халық денсаулығы   мемлекеттік бағдарламасы (ҚР Президентінің 2000 жылғы 16 қарашадағы  №413 Жарлығымен бекітілген).
22. Стамқұлұлы Ә. Қазақстан Республикасының экология құқығы, Алматы, 1995ж.
23.ҚР Жер туралы  заңы. 2003 ж. 20 маусым.
24. ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық кодексі. 2001 жыл. 30 қаңтар.
25. ҚР Қылмыстық  кодексі. 1997 ж.16 шілде.
26. ҚР Еңбек кодексі. 2007 жыл.15 мамыр.
27. <<Мемлекеттік орман қорының учаскесiнде қылқан және ceксеуіл екпе ағаштарын басты пайдаланудың кесуiне тыйым салу және оларды сақтау жөніндегі шаралар туралы>> Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 23 сәуiрдегi №460 қаулысы.
28. ҚР Азаматтық кодексі.(Жалпы және Ерекше бөлімдері)  - Алматы: ЮРИСТ, 2008.-296 б.
29. Әбдірайымов Б. Экологиялық зиян: сипаттамасы, денсаулыққа әсері, сот арқылы өтелуі, Алматы, 2001 ж.
30.Закон РК от 18 декабря 1992 г. <<О социальной защите граждан , пострадавших вследствие ядерных  испытаний на Семипалатинском  испытательном ядерном полигоне>>.
31. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 9 шілдедегі №9 <<Денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу бойынша Республика заңдарын соттардың  қолдануының   кейбір мәселелері туралы>> қаулысы.
32. Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. - Алматы: Жеті жарғы, 1997ж. 75 б.
33.Грибанов В.П. Пределы осуществления и защиты гражданских прав.М., 1992г.
34.ҚР Азаматтық құқығы . Ғ.Төлеуғалиев. А.2001 ж.
35.Сергеев А.П. Защита гражданских прав. В кн. Гражданское право. М., 1997 г.
36.Новицкий И.Б. Римское право, М., 1993г.
37.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі.-Алматы: ЮРИСТ,2007.-124 б.
38.Иоффе О.С. Обьязательственное  право. М., 1975.
39.Моткин Г.А. Экономико-правовые основы страхования риска загрязнения окружающей среды //Государство и право, 1994 6. 
40.Бажайкин А.Л. Экологическое страхование: теория и практика //Законодательство, 2000 г.
41. Васильева М.И. Судебная защита экологических прав. М., 1996г.
42. ҚР Президентінің <<Мұнай туралы>> Жарлығын жүзеге асыруға бағытталған Үкіметтің 1995 жылғы 28 маусымдағы  №2351 қаулысы.
43.ҚР Үкіметінің <<өнеркәсіптік объектінің Қауіпсіздігі декларациясын ұсыну ережелері мен нысаны туралы>> 2000 жылғы 19 мамырдағы N764 қаулы. 
44.Косдавлетов К.К. Правовые основы экологической безопасности Республики Казахстан: Автореф. дис. канд. - Алматы, 2000г. с. 10.
45.Карабулова Р.К., Шокенов К.А., Кошпенбетов Б.М.Экологические правонарушения




Тақырып 14: Экологиялық заңдарды бұзғаны үшін құқықтық жауапкершілік.Жоспар:1.Экологиялық қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік.2.Экологиялық құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілік.3.Экологиялық құқық бұзушылық үшін азаматтық құқықтық жауапкершілік. Экологиялық құқық бұзушылық үшін тәртіптік жауапкершілік
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі.1. Стамқұлұлы.Ә "ҚР Экология құқығы" Алматы Жеті жарғы 1995ж. 2. ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.3. Чусев Р.К - "Экологические право" Москва. 2000ж.4. ҚР мемлекетімен құқығының негіздері. Баянов.Е Алматы 2003ж.5. <<Международные эколого-правовое сотрудничество>> Алматы. Дәнекер 2001ж.6. Сапарғалиев.Ғ. "Мемлекет және құқық негіздері" Алматы 2000ж.7. ҚР Заңы. "Қоршаған ортаны қорғау" Алматы. 1998ж.
Лекцияның мәтіні:1. Ең қатаң түрі қылмыыстық жауапкершілік болып табылады, экологиялық қылмысты жасаған уақыттан басталады, экологиялық құқықтық бұзушылық арасында ең үлкен қоғамға қауіптілігін білдіреді.Экологиялық қылмыс дегеніміз  -  бұл қылмыстық заңда көзделген кінәлі, құқыққа қайшы әрекет (әрекетсіздік немесе әрекеттілік), жеке және заңды тұлғалардың мүдделері мен экономикалық құқыққа қол сұғушылық, мемлекетке және келтірілген немесе қоршаған ортаға нақты қауіп келтірген зиян.Қазіргі кезде экологиялық теріс қылықтар мен экодогиялық қылмысты ажырату оңай, өйткені бұл жаңа қылмыстық кодексте оны қозғаушы күні құқық бұзушылық қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты құқықтық нормалардың диспозициясында көрсетілген.Қылмыстық жауапкершілік  -  экологиялық құқық бұзушылық басталған уақыттан бастап, оның басқа да ажыратып көрсететін белгілері бар: адамның денсаулығына немесе қоршаған ортаға келтірген зиян, жануарлардың немесе өсімдіктердің жоқ болуы, ұйымдасқан топтар, лауазымды тұлғалардың қылмысты жасасуы, өзінің қызметін пайдалану барасында.Қылмыстық кодексте экологиялық қлмыстың 18 құрама бар: 277 бап  -  Экологиялық талаптарды бұзған шаруашылық және өзгеде қызметтер, 278 бап  -  экологиялық талаптарды өндірісте және экологияға қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды пайдалануды бұзу; 279 бап  -  қауіпсіздік ережесін бұзу микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттерімен немесе қатты заттармен айналасы; 280 бап  -  Ветеринарлық ережесі бұзған және аурыларға және зиянды өсімдіктерге қарсы күресу; 281 бап  -  судың ластануы мен тозуы; 282 бап  -  атмосфераны ластау; 283  -  287 баптар және 294 бап.Қылмыстық кодексте экоцитке байланысты жауапкершілік көзделген  -  бұл қылмыс ұлтаралық экологиялық мүдделеріне қол сұғушылық болып табылады.9  -  тарауда  -  қомамға қауіпсіздігімен құқықтық тәртібіне қарсы қылмыс қарастырылған. 244бапта  -  ауіпсіздік ережесін атом энергетика обьектісінде бұзу  -  экологиялық қылмыс болып табылады. Оның құрамында қауіпсіздік ережесін жобалау, құрылыс салуда, жөндеуде бұзулады, егер ол адамның өліміне әкелсе немесе қоршаған ортада реактивті заттардың ластануы. Кейбір жағдайда Экоогиялық деп 2  -  ші бапты айтуға болады; 247, 249 баптар бойынша, иегер оның салдарының бұзулуы адамның өліміне әкеп соқса немесе өзге ауыр зардаптар болса, қоршаған ортадва реактивті заттардың жойылуы. Экологиялық қылмыстарды қарау үшін ішкі істер органдарды кейбір жағдайда ұлттық қауіпсіздік органдары айналысады.161 бап: Экоцит  -  бұл бүкіл әлемдік өсімдіктер немесе жануарлар дүниесін жою, атмосфераны уландыру, жер немесе су ресурстарды, сонымен қатар басқа да әрекеттерді жасау, экологиялық апатқа ұшырату мүмкін.БҰҰ  -  ның 10  -  шы конгрессы бойынша қылмысты ескерту және құқық бұзуылық жасаған адамдарға назар аудару, (Каир, 1995ж) ескеріледі экологиялық сипаты болады, өзінің қаупі бойынша басқа да қылмыстардың арасында бірінші орында тұр, сондықтан да қылмыстық құқықтық халықаралық қауымдастықта маңызды роль өзінің қызметі бойынша қоршаған ортаны қорғауда атқарады. Қоршаған ортада трансұлттық ластануын алдын алк, олар екі жақты шарттарға бағытталған мемлекеттің және көпжақты Конвенцияның арасында бағытталған (мысалы: Конвенция трансшекаралық туралы аралықта ауның ластануы. 1979 ж, азон қабатын қорғау туралы Венадағы Конвенцисы және т.б.). Осы мақсатты экоцидке байланысты қылмыстық кодексте нормалар жауапкершілік туралы көзделген. Ең соңғысы экологиялық қылмысқа байланысты әлемге қарсы және қылмыстар трансұлттық сипаты бар материалдарымен қолданудың ережесін бұзу.2. Кең мағынадағы экологиялық қатынаста бұзушылыққа байланысты әкімшілік жауапкершілікке орын тән. Оның мәнінің қолданылуы өкілетті мемлекеттік органдар арқылы құқық бұзушылыққа әкімшілік мәжбүрлеу шарасын қоршаған ортаны қорғау, экологиялық құқықтарды қорғау және мемлекеттің жеке және заңды тұлғалардың мүддесін қорғау саласында қорғану. Экологиялық құқық бұзушылық дегеніміз  -  кінәлі, құқыққа қарсы әрекет немесе әрекетсіздік, мемлекеттің, жеке және заңды тұлғалардың экологиялық құқықтар мен заңды мүдделеріне және қоршаған ортаға келтірген зиян келтіру немесе осындай зиянның туындауына нақты қауіп төндіру болып табылады:Бұзушылық жасаған адамдардың кінәлі болуы  -  бұл белгісі міңдетті болып табылмайды, кейбір жағдайда болмауы мүмкін, мысалы: егер зиян жоғарғы қауіптілігін қайнар көзі арқылы келтіріледі.(машинаның жолдан өлтіріп өткен сайгакпен соқтығысуы жағдайында).Бұзушылық жасаға тұлғаның құқыққа қайшылық әрекеттер  -  экологиялық талаптар мен нормалардың бұзылуына әкеліп соғады.Қоғамға қауіптілігі  -  бұл зиянның болуы, қоршаған ортаға келтірілген зияны, экологиялық қатынастар мен заңды немесе жеке тұлғалардың мүддесіне, мемлекетте немесенақты келтірілген қауіп құқық бұзушылықтың басқа да бұзушылықтан айыру.- Қоршаған ортаға келтірілген зиян көрініс табады:- Қоршаған ортаны ластағаны үшін;- Қоршаған ортаны бүлдіргені үшін;- Табиғи ресурстарды тоздыру;- Табиғи обьектілерді жою және бүлінуі;Экологиялық байланысты бұзу, табиғи ортада экологиялық тепетеңдіктің бұзылуы.Мемлекетке, жеке және заңды тұлғалардың экологиялық құқықтар мен заңды мүдделерге келтірілген зиянды экономикалық зиян және атропогендік зиян. Экономикалық зиян мүлік құқыққа және табиғатты пайдаланушылар мүдделеріне оның ішінде жеке және заңды тұлғалар, сонымен қатар мемлекетке қол сұқпау. Ол былай аталады:- табиғаттың тауар өнімінің жоғалуы;- мүліктің, бидайдың шаруашылық өнімнің жойылып кетуі;- шығысты пайдаланбау, жіберіп алған пайда;- бұзылған қоршаған ортаның жағдайы бойынша шығыстарды қалпына келтіру;Құқыққа қайшы әрекеттің және басталған зиянның нақты қауіп төнген кездегі себепті байланыстың болуы.Жазалаушылық, яғни бұзған адамға заңды жауапкершілік шарасы қолданылады экономикалық құқық бұзушылық белгілерінқараған кезде, экономикалық құқық бұзушылықтың құрамына ерекше мән беру керек.Экономикалық құқық бұзушылық обьектісі болып  -  қоршаған ортаның жағдайы мен сапасын сақтау және қамтамасыз ету мен байланысты қоғамдық қатынастар болып табылады. Тікелей обьектісі болып  -  наты қоғамдық қатынастар табиғатта ресурстардың жеке түрлерін ұтымды пайдалану қоғамда бағытталған М, заңсыз ашылықтың тікелей обьектісі болып жабайы жануарлар мен құстарлы пайдалану және олардың қоғамдық қатынастарды болып табылады.Экономикалық қатынастар болып обьективтік жағы  -  бұл қомамға қауіптілігі, қоғамдық қатынастарға қол сұғушылық, жеке және заңды тұлғалардың экономикалық құқықтар мен мүддесіне қорғауға, қоршаған ортаның табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды қорғау.Субьективтік жақты  -  тұлғаның психологиялық қатынасы қауіпті әрекеттері, сонымен оның зардаптарын сипаттайды. Субьективтік жақтың белгілері: кінә, ниет және мақсат болып табылады. Бұзушылықтың субьектісі ретінде  -  жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Әкімшілік жауапкершіліктің белгілері:әкімшілік жауапкершіліктің негізі болып әкімшілік құқық бұзушылық болы танылады;құқық бұзушылықты жасағандарға әкімшілік өндіруді (санкцияны) қолдану.Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық кодекстің (30.01.201ж) 31 бабына сәйкес әкімшілік жауапкершілікке жеке және заңды тұлғалар тартылады. Жеке тұлға есі дұрыс, 16 жасқа толған болуы керек.Экологиялық құқық бұзушылықтың тізімі ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 19  -  тарауында көрсетілген. Олардың бірнеше топтары бар:1. Табиғаттағы ресурстарды тоздыру, ластау(243-б, 250-б, 1-бөлім, 276-б, 2-бөлім,289-б).2. Табиғаттағы ресурстарды жою және зардап келтіру (250-б,1-бөлім, 283-б, 1-бөлім, 287-б, 1-бөлім, 289-б, 298-б, 300-б).3. Экологиялық талаптарды кәсіпорындарды, құрылыстарды және басқа да обьектілерді жоспарлау, орналастыру, құрылыс салу, оларды қайта жаарту, қызметке енгізу және қызметін жасау кезінде бұзылу (240, 245-248, 263-б, 2-бөлім, 276-б, 1-бөлім, 278, 291, 296-б, 2-бөлім, 3-бөлім, 302-б).4. Радиоактивтік, химиялық, басқа да зиянды заттарды және тұрмыстық қалдықтарды сақтау, өндеу, тасымалдау, қолдану, жою мен көму кезінде экологиялық талаптарды орындамау (249, 261, 270, 294, 296, 304-б).5. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды және жануар мен өсімдіктердің өмір сүретін табиғи ортаның ғауымен баланысты тәртіптерді бұзу (295, 297, 299-б).6. Табиғатты пайдаланушының ережелерін бұзу (241, 245, 271, 272-б, 3-бөлім, 276, 286, 288-б).7. Табиғатты қорғауымен байланысты шараларды орындамау (244, 251-253, 255, 259, 264-269,275-б).8. Экологиялық ақпаратты жасыру, бұрмалау (242, 257, 258, 268, 273, 280-б).Құқық бұзушылық жасаған тұлғаларға келесі әкімшілік жазалау шаралары қолданады: ескерту, әкімшілік айыппұл салу, әкімшілік бұзушылық жасаған құралдарын алап қою, бұл құралдарын тәркілеу; арнайы құқықтан айыру, лийензиядан айыру, арнайы рұқсаттан айыру, зардапты қызметке тиым салу немесе оны уақытша тоқтату.3. Азаматтық құқықтық жауапкершілік кінәлі тұлға, оның нақты мүліктік жағынан жағымсыз жақ туғызу жолымен жузеге асырулады. Азаматтық құқық жауапкершілік кінәлі тұлғаны қылмыстық, әкімшілік немесе басқа да жауапкершілікке тартуға қарамастан қолданылады. Азаматтық құқықтық жауапкершілікке тартудың тнегіздері экологиялық заңдарды бұзғаны үшін келтірілген экологиялық зардаптың мән-жайы болып табылады.ҚР "Қоршаған ортаны қорғау туралы" заңның 86-бабының 1-ші тармағына сәйкес, азаматтық құқықтық жаапкершіліке жеке және заңды тұлғалар тартылады, ол қоршаған ортаға, азаматтардың денсаулығына, ұйымдастырудың мүлкіне, мемлекетке экологиялық заңды бқзу арқылы келтірілген жағдайда қолданылады.Экологиялық зардаптың орның толтыру өз еркімен өндіріледі, соттың шешімі бойынша танса және методикамен анықталған зардаптың мөлшерін есептеу, ал егер ол жоқ болса  -  шығыстың айғақтары бойынша қоршаған ортаның жағдайын қайта қалпына келтіру шығындарға байланысты. ҚР Азаматтық кодексінде зардаптың орның толтыруға байланысты екі әдісі көздейді: нақтылай және қаражат түрінде.Экологиялық зардаптардың орның толтыру нақты жағдайда сирек кездеседі (М, орманды қайта қалпына келтір ағашты отырғызу жолымен байланысты).Экологиялық зардаптың орның толтырудың нақты нысанда келесі мәе-жайды көрсетеді:табиғи ресурстарды сапасы мен мөлшері қалпына келтіру;табиғи ресурстарды қайта қалпына келтіру зардапты келтіру жағдайына байланысты.Келтірілген зиянды ақшалай өзіндік ерекшелектері бар.ҚР экологиялық заңдардың нормаларына сүйеніп, тақсаның келесі анықтамасын беруге болады: такса бұл алдын  -  ала белгіленген және есептелген ақшалай түрде анықталған экологиялық зардаптың мөлшері.Таксаның құрылысы екі бөлектен тұрады:Ақша құны шығысты өтеуге байланысты, табиғи ресурстарды қорғауға енгізілген, шығытарды жойылған немесе бүлінген табиғи ресурстарды қайта қалпына келтіру, алынбай қалған кірістерге байланысты.Құны экологиялық зардапты келтіру бұзушылық жасаған адамға жаза қолдану болып табылады.Экологиялық зардаптың орнын толтыруға байланысты экологиялық жауапкершіліктің келесі түрі  -  тәртіптік жауапкершілік болып табылады, ол құқық бұзушылық жасаған тұлғаның міңдеті нақты жағдайдағы, экологиялық теріс қылықтарды жасаған өзінің еңбегіне қызметіне және басқа да әрекеттерді, өзінің жағымсыз салдарды күту, ұйымдастырушылық сипатына байланысты.Тәртіптік жауаптылық негіздері:оның негізі болып тәртіптік теріс қылықтар табылады;теріс қылықтар үшін көзделген арнайы шараларды білдіру құқық бұзушылық жасаған тұлғалардан тәртіптік өндіру;өндіру қолданылады уәкілетті тұлғалар органдарға бағыну тәртіппен. 
Лекция № 15Тақырып: Жердің құқықтық режимі.Жоспар:
1.Жер ресурстарының жалпы сипаттамасы.
2.Қазақстан Республикасының Жер кодексі және жер туралы басқа да заңдылықтар.
3.Жер заңдарының міңдеттері мен қағидалары,
Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі.1. Стамқұлұлы.Ә "ҚР Экология құқығы" Алматы Жеті жарғы 1995ж. 2. ҚР Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.3. Чусев Р.К - "Экологические право" Москва. 2000ж.4. ҚР мемлекетімен құқығының негіздері. Баянов.Е Алматы 2003ж.5. <<Международные эколого-правовое сотрудничество>> Алматы. Дәнекер 2001ж.6. Сапарғалиев.Ғ. "Мемлекет және құқық негіздері" Алматы 2000ж.7. ҚР Заңы. "Қоршаған ортаны қорғау" Алматы. 1998ж.


Лекцияның мәтіні:1. Жерде туылған адам оның байлықтарын пайдаланбай өмір сүре алмайды. Ол жерден, оның табиғи ресурстарынан өзінің әлеуметтік және эканомикалық қажеттіктерін қанағаттандыруға қажеттінің бәрін алады. Сонымен қатар, жер адам өмірінің орны мен жағдайы болып табылады. Сондықтан да, адамға оның барлық құрамдас бөліктері  -  атмосфералық ауа, өсімдіктер және жануарлар әлемі, су көздері, жер қойнауы, жердің үстіңгі қабаты, ауа кеңістігі қажет. Оған қоса, жер еңбек және өндіріс құралы, сонымен қатар, мемлекет аумағы, оның шектері болып табылады. Бұл қасиеттердің барлығы адамдардың, қоғамның және мемлекеттің арасында туындайтын жер қатынастарының сипатын анықтайды. Бұл қатынастар, өз кезегінде, жердің және оның табиғи ресурстарының жағдайына әсерін тигізеді. Бұл працеске назар аудару жер ресурстарын ұтымды, тиімді және мақсатты пайдалануына және оларды қроғау мақсаттарында жзер қатынастарын құқықтық құралдармен реттеу қажеттігін түсінуге алып келеді. Жер құқығы КСРО-да пайда болды, кейін Қазақстан Республикасының жер құқығы осы құқықтың негізінде пайда болды. Мемлекетіміз тәуелсіздік алған бірінші күннен бастап жарді Қазақстан республикасының меншігі ретінде жариялады, ол халықтың өмірі мен қызметінің негізі ретінде пайдалануға тиіс болды. Жаңа жер кодексі жер заңнамасының және барлық жер қатынастарының негізін анықтайтын жаңа құқықтық акт болып табылды.Жер ауыл және орман шаруашылығында тек жалпы еңбек жағдацы ретінде ғана емес, сонымен қатар, өндірістің басты, енгізгі құралы ретінде де қызмет етеді.Жердің мұндай қызмет етуінің басты шарты болып оның құнарлығы табылады. Әдетте құнарлыққа жердің үстіңгі қабаты - топырақ ие болады, мұнда өсімдіктер үшін қажетті дымқылдық пен қоректі заттар болады, және де олар өсімдіктердің өзіне сіңіру үшін жарамды болуы тиіс. Осылардың барлығы жер қатынастарын құқықтық реттеудің мазмұнына әсер етеді. Ресей әдебиеттеріндегі көзқарасқа сәйкес жер құқығы дегеніміз - бұл кешенді құқық саласы, себебі, жер қатынастары бірнеше құқық салаларының нормаларымен реттеледі, ал "Экологиялық құқық" оқулығында жер құқығы экологиялық қатынастардың саласы деп көрсетілген, бұл көзқарасқа сәйкес экологиялық құқықтың пәні болып шартты түрде үш бөлікке бөлуге болатын қоғамдық қатынастар табылады олар: табиғат қорғаушы құқық, табиғи ресурстық құқық және әкімшілік, азаматтық, қылмыстақ құқықтың нормалары. 2.Қазақстан Республикасындағы жер заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Жер туралы кодекс пен Қазақстан Республикасының осыған сәйкес қабылданатын нормативтiк құқықтық актілерінен тұрады. Жер қойнауын, суды, атмосфералық ауаны, орман-тоғайды және өзге де өсiмдiктердi, жануарлар дүниесiн, экологиялық, ғылыми және мәдени жағынан ерекше құндылығы бар қоршаған орта объектiлерiн, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдалану мен қорғау жөнiндегi қатынастар Қазақстан Республикасының арнаулы заңдарымен реттеледi.Жер қатынастары субъектiлерiнiң өздерiне тиесiлi құқықтарды жүзеге асыруы табиғи pecуpc ретiндегi жерге және қоршаған ортаның өзге де объектiлерiне, сондай-ақ басқа тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерiне зиян келтiрмеуге тиiс. Егер Қазақстан Республикасының жер, орман, су заңдарында жер қойнауы, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы, қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарында өзгеше көзделмесе, жер учаскелерiн иелену, пайдалану және оларға билiк ету, сондай-ақ олармен мәмiле жасасу бойынша мүлiктiк қатынастар Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарымен реттеледi. Жеке және заңды тұлғалардың заңдарда белгiленген құқықтарын мемлекеттiк органдардың актiлерiмен шектеуге болмайды. Егер Жер туралы кодексте немесе Қазақстан Республикасының басқа да заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, шетелдiктер, азаматтығы жоқ адамдар, сондай-ақ шетелдiк заңды тұлғалар жер құқығы қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарымен және заңды тұлғаларымен тең құқықтарды пайдаланады және сондай мiндеттер атқарады. Басқа мемлекеттердiң Қазақстан Республикасының аумағында жер пайдалану құқығы Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттарға сәйкес туындайды.Жер құқығы қайнар көздерінің ерекше сипаты болып оларда субъект пен объект бойынша жекелеген құқықтық реттеумен қатар жүйеленген кешенді және жеке құқықтық нормалар бар. Оларды жер құқығының негізгі және қосымша қайнар көздері деп бөлуге болады. Жер құқығының негізгі қайнар көзіне Жер турал кодекс жатады.ҚР Президентінің 1995 ж. 23 желтоқсандағы "Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы" жарлығы. Бұл жарлықтың нормалары жеке меншік пен жер пайдаланудағы жер учаскесіне қатысты, құқықтың міндеттемелер бойынша және борышқордың банкроттығы бойынша тоқтатылуы туралы нормалармен байланысты.Қазақстан Республикасы 2001 ж. 17 маусымдағы "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" кодексі  -  жер құқығының негізгі қайнар көзі, жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оларды қорғау және аумақты әлеуметтік-мәдени дамыту үшін бюджеттің өзгерістерін қалыптастыру және жерлерді ұтымды пайдалануды экономикалық әдістермен қамтамасыз етуге бағытталған.Жер құқығының қосымша қайнар көздеріне, мысалы, ҚР Президентінің 1995 ж. 26 желтоқсандағы 1730 "Мемлекеттік қызмет" туралы жарлығын атауға болады. Бұл жарлық тұрмыс жағдайын жақсартуды қажет ететін мемлекеттік қызметшілер үшін жеке тұрғын үй құрылысы мақсатында жер учаскесін тегін беруді көздейді. Азаматтық заңнаманың кейбір нормаларын жер туралы заңнаманың нормаларынан ажырату мақсатында қарастрып өткен жөн.Қазақстан Республикасының 1997 ж. 16 сәуірдегі "Тұрғын үй қатынастары туралы" заңы жерге меншік құқығын, жер пайдалану құқығын, мемлекеттік меншік құқығын, жерге меншіктің тұрғын үйді пайдалану және орналастыру объектісі ретіндегі ерекше нысанын (кондоминиум) қарастырады.Қазақстан Республикасының 2003 ж. 8 шілдедегі "Орман кодексі" бойынша барлық ормандар, сонымен қатар, ауыл шаруашылығына берілген ормансыз жерлер де Қазақстан Республикасының орман қорын құрайды. Бұл нормалардың мазмұнынан туындайтын қорытынды, орман пайдалану объектілерінің беру мен оларды пайдалану орман қорының жерін берумен қатар жүзеге асырылады.ҚР Президентінің 1996 ж. 27 қаңтардағы "ҚР жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" жарлығы ғылыми  -  техникалық дамуды ескере отырып жер қойнауын пайдалану бойынша операцияларды жүзеге асыру үшін жер қойнауын  -  жер қабығының топырақ қабатынан кейін орналасқан бөлігін, ал ол болмаған жағдайда жер қабығынан кейінгі бөлікті пайдалану мен қорғауды көздейді. Жер қойнауын пайдалану үшін шарт жасалады, бұл шартта лицензия бойынша жер қойнауын пайдалануға бөлінген аумақ көзделеді. Сонымен қатар, жер қойнауын пайдаланушыларға жер қойнауы объектісін орналастыру үшін жер учаскелері беріледі.3.Жер заңдарының принциптерi: Қазақстан Республикасының жер заңдары: 1) Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және бөлiнбейтiндiгi; 2) жердi табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмiрi мен қызметiнiң негiзi ретiнде сақтау; 3) жердi қорғау және ұтымды пайдалану; 4) экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету; 5) жердi нысаналы пайдалану; 6) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердiң басымдығы; 7) жердiң жай-күйi және оған қолжетiмдiлiк туралы ақпаратпен қамтамасыз ету; 8) жердi пайдалану мен қорғау жөнiндегi iс-шараларды мемлекеттiк қолдау; 9) жерге залал келуiн болдырмау немесе оның зардаптарын жою; 10) жердi ақылы пайдалану принциптерiне негiзделедi. Жер заңдарының мiндеттерi. Қазақстан Республикасы жер заңдарының мiндеттерi: - жер учаскесiне меншiк құқығы мен жер пайдалану құқығы туындауының, өзгертiлуi мен тоқтатылуының негiздерiн, шарттары мен шектерiн; жер учаскелерiнiң меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен мiндеттерiн жүзеге асыру тәртiбiн белгiлеу; - жердi ұтымды пайдалану мен қорғауды, топырақ құнарлылығын ұдайы қалпына келтiрiп отыруды, табиғи ортаны сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер қатынастарын реттеу; - шаруашылық жүргiзудiң барлық нысандарын тең құқықпен дамыту үшiн жағдайлар жасау; - жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттiң жерге құқықтарын қорғау;- жылжымайтын мүлiк рыногын жасау мен дамыту; - жер қатынастары саласында

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс