Қарапайымдылар патшалығы

Дәріс №1. Кіріспе. Зоология пәнінің мақсаты мен міндеттері. ...
Зоологияның даму зандылығы мен негізгі кезеңдері.
 Жануарлар әлемі туралы алғашқы деректерді адамдар тас дөуірінен (палеолиттен) бастап жинаған. Жануарларды аулап, қоректену, қолға үйретіп, өсіру арқылы олардың қүрылысы, тіршілігі жөне ауырулары туралы мөліметтер жинап отырған, яғни алғашқы зоологиялық материалдар адамдарға практикалық жағынан белгілі болған. Жануарлар туралы шығармалар Ертедегі Қытайда, Индияда жазылған. Жануарлардың суреттері үңгірлердің қабырғаларывда, тастарда көптеп бейнеленген. Бірақ ғылыми зоологріяның негізін салушы гректің үлы ғалымы жөне ойшысы Аристотель (біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда, 384-322 ж.). Ол өзінің "Жануарлар тарихы","Жануарлардың дене бөліктері туралы", "Жануарлардың пайда болуы туралы" деген еңбектерінде жануарлардың 454 түрін сипаттаған. Аристотель жануарларды екі топқа бөлген: 1) қаны бар жануарлар, 2) қаны жоқ жануарлар.
Бірінші топқа барлық жоғарғы топтағы жануарларды (андар, қүстар, гадтар) бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер (жөне балықтарды), ал екінші топқа - бунакденелілерді, піаян төрізділерді, былқылдақденелілерді, басқа төменгі сатыдағы жануарлар-көп аяқтыларды жөне өрмекші төрізділерді жатқызды. Аристотельдің осы алғашқы зоологиялық жүйесі 2000 жыл бойы қолданылып келді. Аристотельдің еңбектерінде адамдар мен жануарлардың салыстырмалы-анатомиялық сипаттамасынан басқа балықтардың, қүстардың жөне сүт қоректілердің  (төрт аяқты  тірі  туушылардың)  үрықтық дамуы, жыныс ерекшеліктері мен көбею төсілдері, бунакденелілердің метаморфозы жөне басқа да көптеген мөселелер көрсетілген. Осы сияқты Аристотель жануарлардың тіршілігіне, мінез-қүлқына, сыртқы ортаның қолайлы жөне қолайсыз жағдайларының өсеріне көп коціл болген. Жануарлардың топтарын салыстырған кездс гомологиялық жөне аналогиялық мүшелерді ажьфатқан жөне корреляция, яғни мүшелердің ара кдтьшастары туралы түсінікті енгізді.
Орта ғасырдағы феодалдық қоғамда шіркеу ғылымды алға бастырмады, тек XV ғасырдан бастап жаратылыстану ғылымы, оның ішінде зоология дами бастады. XV-XVI ғасырлардағы бүкіл жер шарындағы географиялық зерттеулер көптеген жануарлар мен өсімдіктердің жаңа түрлерімен танысуға мүмкіндік берді. Швейцария ғалымы К.Геснер, Франция ғалымдары Г.Ронделе мен П.Белон алғаш жануарлардың көп түрлілігі, қүрылысы, тіршілігі туралы шығармалар жазды. XVI жөне XVII ғасырларда зоологияның дамуына микроскоптың жасалуы үлкен өсерін тигізді, себебі ең үсақ тірі жөндіктер өлемін білуге, организмдердің нәзік қүрылысы мен үрықтың дамуын зерттеуге жол ашылды (А.Левенгук Голландияда, М.Мальпиги Италияда, У.Гарвей Англияда жене т.б.). Жануарлар мен өсімдіктердің нағыз ғылыми жүйесінің негізін ірі швед ғалымы Карл Линней (1707-1778) жасады. Оның 1735 жылы жарық .көрген "Табиғат жүйесі" деп аталатын еңбегі систематиканың ғылым ретіңде дамуына көп әсерін тигізді.
К.Линней бір-біріне бағыныңқы төрт жүйелік категория-таксондар енгізді: түр, туыс, отряд, класс.
Линней жануарлардың 300 туысын, 4200-ге жуық түрлерін сипаттап, жүйеге келтірді, оның 400 түрі омыртқасыздар еді. Ол барлық жануарларды 6 класқа бөлді: І.Сүтқоректілер; 2.Қүстар; З.Гадтар (қос мекенділер мен бауырымен жорғалаушылар); 4.Балықтар; 5.Бунақценелілер;        б.Қүрттар.        Сонымен        барлық омыртқалылар  бірінші төрт класқа біріктірілді.  Барлық омыртқасыздар екі класқа ғана топтадды.
Түрлерді сипаттау үшін Линней қосарлы немесе бинарлы номенклатура енгізді.Әрбір түр екі латын көзімен айтылады. Біріншісі туыс аты, екінішсі - түр атауы. Линней ғылымға енгізген бинарлы номенклатура жануарлар мен, өсімдіктердің түрлерін бірыңғай халық аралық атпен атауға мүмкіндік береді. Мысалы, Мшса сіотекгіса - үй шыбыны. Линней түрдің өзгермейтіндігін мойындады.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басыңда француз зоологы Ж.Кювье жануарлардың салыстырмалы анатомиясының    негіздерін,    оның    іпіівде    корреляция туралы   үғымды   жасап   шығарды.   ЖКювье   мен   оның шөкірті Бленвиль 1825 жылы ең жоғарғы таксономды үғым "типті" ғылымға енгізді. Олар жануарларды 4 типке бі-ріктірді: 1) Омыртқалылар, 2) Былқылдақденелілер, 3) Бунақтылар  (мүшелілер),  4)  Сәулелілер.  Кювье де  түрдің өзгермейтіндігін мойындап,  органикалық дүниенің  эволюциясын жақтамады.
Органикалық дүниенің эволюциясының теориясын "Зоология философиясы" (1809) деген еңбегінде ғылыми түрде  бірінші дәлелдеген француз ғалымы Жан  Батист Ламарк (1744-1829) болды. Ол Аристотельдің жануарларды бөлген   екі   үжен  тобын   қүптап,   омыртқалылар  жөне омыртқасыздар. деген   атаулар   берді.   Барлық   омыртқасыздарды  Ламарк   10  класқа  топтастырды:   1.   Инфузориялар, 2. Полиптер, 3. Сөулелілер, 4. Қүрттар, 5. Бунақденелілер, 6. Өрмекші төрізділер, 7. Шаян төрізділер, 8. Буылтық   қүрттар,   9.   Мүртаяқтылар,   10.   Былқылдақденелілер. Омыртқалылар 4 класқа топтастырыдды: 1. Балықтар, 2. Рептилиялар (бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер), 3. Қүстар, 4. Сүтқоректілер.
Ламарк жануарлар әлемінің эволюциялық теориясын жасап, алғашқы рет түрдің өзгермейтіндігі идеяға қарсы шыққан ғалым болды. Зоологияның міндеті - жануарлардың сыртқы жөне ішкі қүрылысын, тіршілік әрекетін, жеке жөне тарихи дамуын, басқа жануарлармен қарым-қатынасын, тіршілігінің сыртқы орта жағдайларына (климат,рельеф,өсімдіктер жөне т.б.). Бірақ бүл жағдайлардағы бір мүшелердің регресі басқалардың прогрессивті дамуына жол береді, (бекіту мүшелері, жыныс жүйесі жөне т.б.).
Биология ғылымдары жүйесіндегі <<Зоология>> орны. 

{Дәріс конспекті} Зоология адамның практикалық өрекетімен тығыз байланысты. Табиғатты қорғау жөне оның байлықтарына үқыпты қарау - бүкілхалықтық іс. Сондықтаң адамдарда қоршаған ортаның жағдайына жауапкершілік сезімді тәрбиелеу қажет. Ол үшін жануарлар дүниесін, олардың бір-бірімен және тіршілік ортасымен қарым-қатынасын түбегейлі зерттеу керек, яғни зоологияны ғылым ретінде қарастыру қажет.
Жануарлар әлемі біздің планетаның биосфера қабатында, яғни жер қыртысының ауа қабатына жақын жоғарғы бөлімінде тірішілік ететіні белгілі. Қазіргі кезде жануарлар түрлерінің жалпы саны орта есеппен 2 млн. Жердің жоғарғы қабатын мекендеуші жануарлардың сипаттамасына байланысты жер қыртысы бірнеше ірі аймақтарға бөлінеді.
Жануарлардың таралуы туралы ғылым-зоогеография бойынша жер қыртысы 6 аймаққа бөлінеді: 1) Голарктикалық, бүкіл Еуропаны (Африканың солтүстік жагалауымен бірге), Солтүстік Азия жөне Солтүстік Американы алып жатады; 2) Эфиопиялық, яғни Сахарадан оңтүстікке қарай орналасқан Африка; 3) Шығыс немесе Индо-Малай-Азияның тропикалық бөлімін алып жатады; 4) Неотропикалық, яғни Оңтүстік Америка; 5) Австралиялық қатар орналасқан аралдарымен Австралия; 6) Антарктикалық аймақ-Оңтүстік Мүзды Мүхит және оның араддары мен жағалаулары.
Әр аймақ тек өзіне ғана тән эндемикалық жануарлар санымен сипатталады, сонымен қатар ең үлкен Голарктикалық аймақ жануарлар қүрамына байланысты Палеоарктикаға, яғни Еуропа мен Азияға (тропикадан басқа) жөне Неоарктикаға, яғни Солтүстік Америкаға бөлінеді. Қазіргі кездегі жануарлар өлемі. Жер бетінің өткен кезеңдерінде тіршілік еткен жануарлардың үзақ эволюциясының нөтижесінде геологтар жер тарихын 5 негізгі эраларға, ал оларды дәуірлік кезеңдерге бөледі. Жасы үш жөне одан да көп миллиард жылдық қазбалардаи клеткасы прокариот деңгейіндегі микроскоп-тық организмдер табылған. Тіршілік дамуының өте ерте кезеңінде цианеялар (көк-жасыл балдырлар) алғашқы фотосинтездеуші (аутотрофты) организмдер ретінде үлкен рөл атқарды жөне олардың қызметінің өсерінен жер атмосферасында молекулалы оттегі жинала бастады. 1,5-2 млрд. жыл бүрын жеке клетка ядросы мен хромосомды геномы бар эукариот клеткасының пайда болуы тіршілік эволюциясының негізгі кезеңі болып саналады.
 Протерозой эрасының қазбаларынан радиоляриялардың қалдықтары; фораминифералардың таңбалары; губкалардың ине қаңқалары; буылтық қүрттардың түтіктері;  иінаяқтылар  мен былқылдақценелілердің бақал шақтары жөне тіпті буынаяқтылардың да қалдықтары табылған. Сол кездің өзінде жануарлар әлемінің барлық типтері пайда болған, яғни алғашқы өте үзақ эволюцияның нөтижесінде дамудың жоғарғы сатысына жеткен.
Ертедегі геологиялық дәуірлерде тіршілік еткен жануарлардың қазба қалдықтары қанша бағалы болғанымен, жануарлар әлемінің филогенетикалық түбірін (не тегін) қүру үшін жеткіліксіз. Біріншіден, палеонтология жануарлардың негізгі топтары-типтер мен кластар пайда болған (архей эрасы) эволюцияның ең үзақ жөне маңызды алғашқы кезеңі туралы ештеңе жарытып айтпайды. Екіншіден, бір-бірімен туыстық арқылы байланысқан қазба түрлердің филогенетикалық қатарын анықтау мүмкін емес. Сондықтан, жануарлардың кейбір топтарының шығу тегі мен олардың эволюциясы туралы қосымша мағлүматты тек палеонтология емес, қазіргі жануарлардың салыстырмалы анатомиясы мен эмбриологиясының негізіне сүйеніп қана алуға болады. Кейінгі кезде тәжірибелік зоология мен биохимия қүнды қорытьнды жасауға көмектесуде.
Барлық тірі организмдер екі патшалықтан түрады: өсімдіктер жөне жануарлар. Көппшгік өсімдіктер мен жануарлар бір-бірінен оңай ажыратылады, бірақ, үзақ уақыт бойы кейбір жануарлар топтарын мысалы, қарапайымдыларды, губкаларды,гидроидты полиптерді, маржандарды жөне т.б. өсімдіктерге жатқызып келді.
Жануарлардың өсімдіктерден негізгі айырмашылық белгілері: көпшілік жануарлар қозғалғыш, ал өсімдіктер бекініп тіршілік етеді; жануарлардың клеткасы жүқа жарғақпен қапталса,өсімдік клеткасы жарғақтан басқа целлюлоза қабатымен қапталады; жануарлардың көптеген мүшелері дененің ішінде орналасып, түрақты піпгінде болса, өсімдіктердің мүшелері сыртында және дене пішіні үнемі өзгермелі; жануарлар белгілі бір даму кезеңінен кейін өсуін тоқтатады, бірақ, әртүрлі тканьдердің клеткалары үнемі жаңарып (ауысып) отырады, ал өсімдіктер өмір бойы өседі; сол сияқты өсімдіктердің жануарлардан негізгі айырмашылығы - зат алмасуында. Жануарлар өсімдіктер мен басқа жануарларды жеп, күрделі   органикалық заттармен   қоректенеді.   Осындай тәсілді гетеротрофты қоректену деп атайды және зат алмасудың немесе метаболизмнің ақтық өнімдеріне көмірқышқыл газ, су жөне несеп қышқылы жатады. Өсімдіктер көмірқышқыл газды ауадан сіңіреді, ал су мен бейорганикалық заттарды топырақтан алуға қабілетті. Күн энергиясының өсерінен жөне жасыл пигмент хлорофилдің болуына байланысты өсімдіктер фотосинтез жолымен күрделі органикалық қосылыстар жасайды, нөтижесінде оттегі қосымша өнім ретінде босап шығады. Осындай өсімдікше қоректену төсілін аутотрофты деп атайды.
Айтылып кеткен айырмашылықтар салыстырмалы. Мысалы, өсімдіктердің арасында да гетеротрофтарды (саңырауқүлақтар, көптеген бактериялар, бунақденені жегіш өсімдіктер жөне т.б.), ал жануарлардың арасында клеткаларының целлюлоза қабықтары бар қабықтыларды да кездестіруге болады.
Зоологияның міндеті - жануарлардың сыртқы жөне ішкі қүрылысын, тіршілік әрекетін, жеке жөне тарихи дамуын, басқа жануарлармен қарым-қатынасын, тіршілігінің сыртқы орта жағдайларына (климат,рельеф,өсімдіктер жөне т.б.) байланыстылығын, географиялық таралу заңдылықтарын жөне т.б. зерттеу.
Өте көп материалдың жиналуы, әржақты міндеттер мен зерттеу әдістерінің көптүрлілігінің нәтижесінде жеке зоология пәңдері бөлініп шықты. Сонымен зоологияны бір-бірімен тығыз байланысқан ғылымдар жиынтығы деп қарастыруға болады.
Жануарлардың жіктелуі және негізгі систематикалық категориялар
{Дәріс конспектері} Эволюция - негізінде монофилетикалық процесс, яғни бір жалпьы тамырдан дамиды. Ч.Дарвин (1859) көрсеткендей, организмдердің табиғи топтары (түр, туыс жөне т.б.) жалпы бағанадан дивергенция, яғни белгілердің ажырау жолымен дамыған, ал нашар бейімделген аралық формалар жойылып кеткен. Дивергентті дамудың нәтижесі - эволюциялық бүтақтардың бір-бірінен алшақтай беруі. Бір түрдің ішіндегі эволюциялық процестің алғашқы кезеңінде ол жергілікті географиялық және экологиялық формаларға бөлінеді де әрі қарайғы эволюцияның нәтижесінде белгілері онан сайын ажырап, түрлерге айналады. Түрлердің ішінде де сүрыптау, жіктеу мен дивергенция жүріп, олар енді туыстарға, туыстар түқымдастарға жөне т.б. ажырайды. Бірақ дивергенция екі жаңа форманың ғана бөлінуімен шектелмейді, сол сияқты бірнеше жөне тіпті көптеген филогенетикалық бүтақтардың бір мезгілде бөлініп кетуі де жиі байқалады. Сонымен қатар, дивергенция   арқылы ажырасып кеткен туыс емес формалардың қүрылысында үқсастықтар жиі көрініс береді. Бүл үқсастық - белгілердің жақындасуы, яғни конвергенция, үқсас орта жағдайларына бейімділік ретінде даму. Мысалы, су жануарларының бекініп тіршілік етуі олардың туыстығы мен жүйелік алар орындарына байланыссыз қүрылымдарында үқсас белгілердің пайда болуыйа әкеліп соғады, немесе денесі сөулелі (радиальды) симметриялы, субстратқа қарама қарсы полюстегі ауыздың айналасында қармалауыштар шоғыры дамиды, қоректенуі самарқау жөне судағы қалқып жүрген ас бөліктері кірпікшелері арқылы өкелінеді, кейде аналь тесігі жануардың жоғарғы жағына ауысады, ал ішегі иірімделген, жыныссыз жолмен көбею қабілеті дамиды. Бүл 'белгілер туыс емес қозғалмай бекініп тіршілік ететін жануарларға төн, сондықтан олардың сыртқы пішіндерінің үқсас болуы таңқаларлық жай емес. Мысалы, мшанкалар (Вгуогоа), қозғалмайтын көп қылтанды қүрттар (Роіусһаеіа, Зесіепіагіа), қанатгы желбезектілер (РіегоЪгапсһіа), погонофорлар (РоPoundопорһога), төменгі сатыдағы тікен терілілер жөне т.б. Кейде үқсас белгілер эволіоцияның нөтижесінде үқсас ортадағы туыс бүтақтарда біріне-бірі байланыссыз дамиды. Осындай қүбылысты бір мезгілде даму деп атайды. Сол сияқты өрмекші төрізділердің өртүрлі отрядтары    да    ерте    бөлініп    кеткен    дамудың    жеке бүтақтары. Олардың шығу тегі бір, себебі көпшілік қүрылыс белгілері үқсас, бірақ ауа толы түтікшелер-трахеялар (кеңірдектер) ауамен тыныс алуға қажетті бейімделу ретівде жеке пайда болған. Өкпелі бауыраяқты былқылдакденелілердің өртүрлі бір-біріне қатыссыз бақалшақ жойылып, бүл түқымдастарда бір мезгілде жалаңаш шырыш төрізді формалар пайда болуға өкеліп соққан.
Жануар организмі - барлық бөліктері мен мүшелері бір-бірімен байланысқан біртүтас оргаңизм. Эволюция процесінде бір мүшенің қүрылысы мен функциясы (қызметі) өзгерсе, ол онымен физиологиялық, морфологиялық байланысқан басқа мүшелерде де коррелятивті өзгерістерге түқым қуалаушылық арқылы үшырайды. Корреляция заңьш немесе мүшелердің арақатынасты дамуын Ж.Кювье (1812) ашқан. Осы заңға сүйене отырып, қазбалы бүтін организмді бөлшектерден, мысалы, қаңқа бөлшегі бойынша қайта қалпына келтіруге болады.
Корреляциялы байланыстарға мысал келтірсек: буынаяқтылардың эволюция процесіндегі ең маңызды, прогрессивті өзгерістері- мықты сыртқы кутикула қаңқасьшың пайда болуы. Бүл басқа көптеген мүшелерге өсерін тигізді; қатты сыртқы сауыттың астындағы түтас тері-бүлшықет қапшығының қызметі бүзылып, жеке бүлшықет шоғырына бөлініп кетті; дененің екініпі кезектегі қуысы (целом) өзінің тірек қызметін жойды да, оның орнына шығу тегі басқа тасымалдаушы (трофикалық) қьізметін атқаратын аралас дене қуысы (миксоцель) пайда болды; дененің өсуі түлеу арқылы жүзеге асатын болды. Бунақденелілердің тыныс алу мүшесі мен қан тамырларының арасында корреляция айқын байқалады. Оттегін керек жеріне апарып түратын кеңірдектер өте күшті дамыған кезде қан тамырларының қажеті болмайды да жойылып кетеді.
4.Эволюция - қайталанбайтын процесс. Эволюцияның   қайталанбас   заңын   Бельгия   палеонтологы   Долло (1893) аіпқан. Егер бір мүше редукцияға үшьірап жойылып кетсе, ол қайтадан еш уақытга пайда болмайды. Жоғалған мүшенің орнына соған үқсас қызмет атқаратын оның ізбасары пайда болуы мүмкін, бірақ ол мүлде басқа мүше жөне шығу тегі де бөлек.
5.   Организмдердщ эволюциясы әрқашан да бөліктер мен    мүшелердің    дифференциялануы    (жіктелуі)    арқылы жүзеге   асады.   (Мильн-Эдвардс,1851).   Дифференциялану кезінде, алдымен организмнің біркелкі бөліктері біртівдеп бір-бірінен   пішіні   жөне   өрекеті   бойынша   ажыратыла басггайды   немесе   өртүрлі   қызметті   бөліктерге   бөлінеді. Белгілі бір қызметті атқаруға бейімделіп олар бүдан бүрын атқарып   жүрген   қызметін   жойып,   организмнің   басқа бөліктеріне төуелді болады. Сонымен, дифференциялану өрқашанда организмді күрделендіріп қана қоймайды, сол сияқты  бөліктерді  бүтінге  бағындырады  -   бір  мезгілде организмді   морфофизиологиялық   бөлшектеумен   қатар гармониялық бүтін жасау, яғни интеграция деп аталатын кері процесс жүріп жатады.

* Зоологияның ежелгі грек кезеңіне сипаттама.
* Зоологияның  салыстырмалы-   эволюциялық   көзеңіне (18-19ғасыр) сипаттама.
* Зоологияның қазіргі заманғы кезеңіне сипаттама.
* Методология, метод және зерттеу методикасы деген не?
* В.А. Догельдің зоологияның дамуына қосқан үлесі.
* Зоологияның негізгі мақсаттары және оның теориялық,практикалық маңызы.

                Біржасушалы организмдер.

{Дәрісте қозғайтын сұрақтар} Жасушалық деңгейдегі жануарлар типі, олардың негізгі құрылыс ерекшеліктері, биологиясы мен экологиясы. Қарапайымдылардың шығу тегі және практикалық маңызы. Саркомастигофора (Sarcomastigophora) Cпоровиктер (Sporozoa) және Кірпікшелілер (Ciliophora)  типі
Қарапайымдылардың жалпы сипаттамасы
{
Саркодалар, талшықтылар, споралылар, книдоспоралылар. Саркоталшықтылар - еркін өмір сүретін және паразит талшықтылар. Қозғалу органоидтары  -  жалғанаяқтар псевдоподия немесе қамшы тәрізді өсінділер - талшықтар. Кейде бүл қозғалу органоидтарының екеуі де бір организмде болуы мүмкін. Саркомастигофора типі екі класқа бөлінеді: саркодалар және талшықтылар. Саркодалар, яғни плазмалылар қарапайымдылардың ішіндегі ең үлкен класс, олардың 10 мыңнан астам түрлёрі белгілі. Саркодалардың  негізгі   массасы   -   теңіз   өкілдері, кейбіреулері - тұщы суда, топырақта, мүкті батпақтар мен орманда тіршілік етуге бейімделген. Паразит түрлері аз, барлығы 1.3%. Псевдоподия жасалуына байланысты саркодалар үнемі, дене пішінін өзгертіп тұрады. Көпшілігшің бақалшақ түрінде ішкі немесе сыртқы қаңқасы (скелеті) жақсы дамыған. Псевдоподиялар - қозғалу органелласы ғана емес, сол сияқты асты үстайтын да органелла болып табылады. Саркодалар бактериялармен, балдырлармен және әртүрлі қарапайымдылармен қореқтенеді.
Саркодалар класы 3 класс тармағына бөлінеді:
1. Тамыраяктылар   2.Сәулелілер. З. Күнтәрізділер  
Талшықтылар класының негізгі белгісі - қозғалу Органоидының қызметін атқаратын бір немесе бірнеше талшықтардың болуы. Талшықтар тіршілігінің көп кезендерінде түрақты кездеседі, сол сияқты аздаған түрлерінде уақытша немесе түрақты түрде жалғанаяқтар да болуы мүмкін). Осы белгілер саркодалылар мен талшықтылардың арасындағы жақындықты және айқын ажырататын шекараның жоқтығын көрсететіндіктен бүл екі класты бір типіне жатқызуға негіз береді. Талшықтылардың маңызы өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің арасындағы аралық форма екендігінде. Еркін тіршілік ететін талшықтылардың практикалық маңызы органикалық заттардың алғашқы продуценттері ретівде биосферадағы заттардың биологиялық айналымывда негізгі рөл атқарады. Сол сияқты көппгілік түсті жене түссіз талшықтылар судың ластану дөрежесін анықтайтын биологиялық индикатор болып саналады.
Талшықтылар түр қүрамына қарап (сол сияқты басқа қарапайымдылар мен коловраткалардың) тоғандардың органикалық заттармен ластану дөрежесін анықтауға болады. Түссіз талшықтылардың кейбір түрлері органикалық заттарды жүту жөне сіңіру арқылы лас суларды биологиялық жолмен тазалауда үлкен рөл атқарады.
 Споралылар типі тек қана паразитгік тірішлік ететін қарапайымдылар. Тіршілік циклында жыныссыз көбею (кейбіреулерінде болмайды) жынысты процесс жөне спорогония алмасып отырады. Жыныссыз көбею бірден көп санға бөліну -шизогония жолымен немесе кейбір споралыларда екіге бөліну арқылы жүреді. Жынысты процесс гаметалардың изогамды (кейбір грегариналар) жөне анизогамды (барлық споралылар) копуляциялану түрлері арқылы жүзеге асады. Зигота қабық бөліп шығарады да, ооциста деп аталады. Спорогония процесінің нөтижесінде оның ішінде түрдің таралуын қамтамасыз ететін кезеңдер-спорозоиттар түзіледі. Олар ооцистадан бос жатуы немесе өз қабығымен қапталған споралардың ішіңде жатуы мүмкін. Споралылардың тіршілік циклі спорозоиттардың түзілуімен аяқталады. Зиготаның бірінші бөлінуі-мейоз. Сонымен, споралылар талшықтылар сияқты зиготалы редукциясы бар организмдер. Тип екі класқа бөлінеді-грегариналар  жөне кокцидия төрізділер   Әр класс бірнеше отрядқа ажырайды.

Инфузориялар.   
{Дәріс конспекті} Инфузориялардың дене пішіндері әртүрлі, бірақ көбінесе сопақша   Үзындығы 30-40 мкм ден бірнеше мм-ге дейін. Инфузория денесінің сырты эктоплазмадағы кинетосомнан (базаль денешіктерінен) басталатын кірпікшелермен қапталган. Кірпікшелердің саны өте көп болуы мүмкін.   Кірпікшелердің ультрақүрамы талшықтарға үқсас. Кірпікшенің ортасында екі фибрилла, шетінде тоғыз қосарлы фибрилла өтеді, содан кинетосомаға жалғасады да, үш қатарға орналасады. Көп санды кірпікшелердің біртегіс орналасуы инфузориялардың қарапайымдылық белгісі. Қозғалыс аппаратының қызметі екі багытта жүреді. Біріншіден, кірпікшелер дененің беліілі бір бөліктерінде шоғырланған. Екіншіден, жеке кірпікшелер өзінің ерекшеліктерін сақтай отырып, бірігеді де ірі және күшті жүмыс істейтін жиынтыққа айналады. Егер бір немесе бірнеше қатарға орналасқан кірпікшелер біріксе тербелмелі жарғаққа айналады. Осындай қүрылымдар үзындығына байланысты мембранелла немесе жарғақша деп аталады. Егер қатар орналасқан кірпікшелер бір-бірімен шашақ сияқты біріксе, оларды цирри деп атайды.

* Саркомастигофора типінің систематикасы.
* Споралылар,Микроспоридиялар,Книдоспоридиялартиптерінің систематикасы.
* Кірпікшелілер типінің систематикасы.
* Протозоа патшалық тармағының жүйесі.



Sarcomastigophora типінің мінездемесі. Өкілдер. Құрылым, таралуы, мазмұны

Жай амебаның барлық түрлері  тамыраяқтылар  тобына қарайтын және аумалы пішінімен ажыратылады. Қозғалуы және қоректенуі  жалғанаяқтары арқылы жүзеге асады, олардың саны мен формасы әр түрінде біркелкі емес. Тамыраяқтылар өкілдерінің арасында тысқы қабыршақ немесе алуан  түрлі пішіннің ішкі сүлдесінің көріністері болады.	
Жай амеба тұрақты, тұщы  су айдындарында тіршілік етеді. Амебы денесі ғана плазмалық  мембранамен жабылған, сол себептен тордың пішіні аумалы-төкпелі. Жануарлар жалғанаяқтары арқылы жорғалайды . Эктоплазма және эндоплазма арқылы уақытша шығады. Егер амебаның жолында  бактерия ,балдыр сияқты ас кездессе, жалғанаяқтары азықты қоршап алып, қамастырады және асқорытқыш вакуольге  айланады. Осы үдеріс фагоцитоз деп  аталады.  Астың қорытылған қалдықтары дененің бетінің көрінген жерінде вакуольден  сыртқа шығарылады. Амебада  мезгілдес бірнеше асқорытқыш вакуоль пайда болуы мумкін. 
Жиырылғыш вакуоль біреу және ол амебаның  денесінің сыртында кез келген жерден шығады. Жиілік қысқартылуы көптеген факторларға тәуелді болады: судың температурасынан  , ондағы тұздардың шоғырлануынан және т.д.  Тамыр вакуолінің  басты атқаратын қызметі - осмореттеу.
Газ алмасу дененің барлық жерінде  жүзеге асады.
Айырбас азық-түлік-Аммиак және артық тұздың  өшірілуі  де, амеба денесінің барлық бетінде болып жатады. 
Амебалар тек жыныссыз жолмен көбейеді,денесі екіге бөлінеді. Цитоплазма бөлінуі  - ядроның митозды бөлінуінен басталады.
Дизентерия амебасы  -  адам паразиты, жуан ішекте тіршілік етеді. Су қолданысының ішінде амеба цистасы және лас азық түрлерінің түрлерінің ішінде болады. Амеба созылмалы  ішекке еніп,эритроциттермен қорекенеді . ішек жұмысының бұзылуы ,адамның басты ауррулары дизентерия амебасы  немесе амебиазға  шалдығады.
Жасыл эвглена өсімдік тектес талшықтылар қатарына жатады. Еріген  органикалык заттарга бай, кішігірім ,тұрақты су айдындарында тіршілік етеді.
Эвглены денесі веретеновилді, арты егеулі, ал алдыңғы- қайраусызданған. Оның пішіні тығыз созымтал пелликулеге байланысты түпкілікті. Дененің алдыңғы адағында шұқыр пейілді - жұтымның ,  денемен цитоплазмаға тоқулы бір талшық  шығады. Жасуша  тамағының  қасында қызыл жарықсезгіш көзі болады. Тамақта жалғыз жиырылғыш вакуольдың шығуы болады. Цитоплазма жасушаснда бір гаплоидты ядро бар,ондаған кішігірім хлоропласттар және көптеген парамила қор затының гранулалары болады.
Жарықтаа жасыл эвглена жасыл өсімдіктер сияқты қоректенеді: фотосинтеза үдерісі болып жатады,оған  қарамастан қоректік  заттарды сіңіреді. Минералдық заттар ,яғни  оттегі және комірқышқыл газын ,жасыл эвглена барлық дене бөлігімен судан жұтып алады.
Су құрамында,қараңғы жерде, еріген ағзалық заттар болса, жасыл эвглена хлорофиллін жоғалтып, түссіз түске айналады және де гетеротрофты қоректенуге көшеді.
Тамақ жасушасында микроскопиялық асқорыту вакуольдері пайда болады. Бұл қоректену типі миксотрофты немесе араласқан деп аталады. Көптеген өсімдік тектес талшықтыларда болады. Эвгленаның 2 түрлі қоректене алуы, оны жануарлармен де өсімдіктермен де жақындатады, ортақ топ ағзалар бабаларынан шыққынын мәләмдейді
Жиырылғыш вакуоль  Осмореттеу қызметін атқарады
Бөліну  дененің барлық бетінде болып жатады. Эвглена жағымды фотоаксиомы бар,жарық жарықсезгіш көзше арқылы ауланады,және ол сол арқылы жарықтанған су айдынына барады. Бұл қоректенуге байланысты
Эвглена жыныссыз жолмен ғана көбейеді  - жасушаның екіге бөлінуі арқылы. Ядро митозды бөлінеді. Алдыңғы жақ денеден  артқы жақ денеге дейін бөліну жүреді. Алдыңғы жақта жаңа талшық пен тамақ пайда болады, ал <<кәрі>> талшықтар тамақпен қоса еншілес жасушаның бірінде қалады
Қолайсыз жағдайда эвгллена инцистерленеді.
Вольвокс  --  жай отарлы.  Отар бірнеше ондаған мың  өзге клеткалардан тұрады және шартәріздес болып келеді. Әрбір клетка құрылымына қарай  хламидомонаданы еске түсіреді: алдыңғы жақта екі талшық, шұңғылданған қабырғааралық  хроматофоры, екі тамыр вакуольі бар. Өзара отар клеткалары цитоплазмалық көпір арқылы байланысқан. Отар ішіндестуденистік зат орналасқан. Отардың қозғалуы талшықтардың келісімді жұмыс істеуіне байланысты жүзеге асады.  Вольвокста жынысты процесс болады. Бір отар клеткалары өсіп, талшықтарын жоғалтады. Содан кейін макрогамета түзеді. Ал басқалары біртіндеп көп бөліну нәтижесінде микрогамета түзеді. Гаметалар қосылып зигота түзеді, ол отар ішіне түсіп мейоздық бөлінеді. Осы процессте жасушадағы хромосома саны өзінің гаплоидті санын қалпына келтіреді.
Жануар тектес талшықтылар арасында көптеген паразиттер бар. Олар жануарды және адамды қауіпті ауруға шалдығуларын шақыртады. . Трипаносома  -- африкалық <<ұйқылы>> ауруының қоздырғышы. Қоздырғыштардың Табиғи резервуарына бөкендер, ал Природным резервуаром возбудителей служат антилопы, ал тасымалдаушылар цеце шыбындары. Жасушаіші паразиттеріне  --  лейшмания жатады, москита арқылы тасымалданады, ал табиғи резервуарфы иттер мен кеміргіштер жатады. Москит шағып алған жерде, адамда көпке дейін жазылмайтын жара пайда болады. 12 елі ішекте адамда люмблия тіршілік етеді. Ол түрін шақырады
.

Лекция №2.
 Қарапайымдылар патшалығы. Подцарство простейшие (Protozoa) Under a kingdom the elementary (Protozoa)

1.Патшалық тармағына жалпы сипаттама. Общая характеристика подцарства. The General characteristic under kingdoms

2.Саркомастигофоралылар типінің сипаттамасы.  Өкілдері.  Құрылысы, таралуы, маңызы.  Характеристика типа Sarcomastigophora. Представители.  Строение,  распространение,  значение. The Characteristic of type Sarcomastigophora.  Representatives.  A structure, distribution, value.

 1. Бірклеткалылар. Жалпы сипаттама
Бірклеткалылар немесе қарапайымдылар олар ағзаны жүйелейтін, денесі бір жасушадан тұратын эукариотты ағзалар .Кейде қарапайымдылар колония түзеді.
Қарапайымдылардың денесі сыртқы ортадан плазмалық мембрана арқылы бөлінген. Өсімдік текті қарапайымдылардың ағзасы полисахаридтер  --  целлюлоза, пектин т.б. мембрананың сыртында тұратын торлы қабатты түзеді. Талшықтылар, инфузориялар мен споровиктер цитоплазманың үстіңгі қабаты белгілі күйде қалыптасқан , мембранаға жақын   - пеликуладан тұрады. Егер қабығы немесе пеликуласы болмаса, қарапайымдылардың пішіні тұрақсыз. Қарапайымдылар панцирия немесе маржан тәрізіді сырқы қаңқалар, әртүрлі пішіндегі ішкі қаңқалар түзеді.
Қарапайымдылардың цитоплазмасы 2 қабаттан тұрады: сыртқы-ақшыл , тығыз-экзоплазма; ішкі  -  қоймалжың, түйіршікті-эндоплазма. Цитоплазмада жалпы клеткалық органеллалар шоғырланған:эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, митохондрия,  лизосома және қосымша жасуша цисто қаңқалары.
Қарапайымдылардың қозғалыс органелла қызметін жалғанаяқтары, талшықтары мен кірпікшелері атқарады. Жалғанаяқтылар денесі уақытша цитоплазмалық өсінділерден тұрады. Талшықтылар мен кірпікшелілер ішкі құрылымы бірдей, негізі белгілі бір тәртіпте орнласып,сыртынан плазмалық мембранамен жабылған микротүтіктер. Талшықтылар мен кірпікшелілер цитоплазмада базальды денелершікмен байланысқан. 
Қарапайымдылардың денесінің мембраналы  органелласына жиырылғыш және пуьсирлеу вакуольдері жатады. Әр түрінде саны 1-ден 20-ға дейін аралықта артады. Жиырылғыш вакуольдің негізгі қызметі -осмос қысымын реттеу. Автотрофты қарапайымдылардың цитоплазмасында  ,бөлек топтардан саны мен пішіні қатты ерешеленетін хлоропластар болады. Гетеротрофтылар мен миксотрофтылар өкілдерінде асқорыту вакуольі түзіледі. Жалғанаяқтылар көмегімен- фагоцитозда немесе пиноцитозда- ұсақ мембрана көпіршіктерінен вакуоль түзіледі.  Паразитті қарапайымдылардың көпшілігі осмотрофты қоректенеді. Қорытылмаған астың қалдықтары сыртқы ортаға  клетка мембранасы арқылы шығарылады.
Қарапайымдыларда ядро болады. Жасушада бір ядро болса, диплоидты немесе гаплоидты болуы мүмкін.Көп ядролы  қарапайымдылар да болады мысалы, кірпікшелілер денесінде көп ядро бар, бірақ олардың барлығы бірдей плойдты. Инфузорияда кем дегенде екі түрлі плойдты ядро болады. Үлкен ядро  - полиплоидты, организм тіршілігіне жауап беріп, вегетативті деп аталады. Кіші ядро-диплоидты, жыныстық процесіне қатысады.  
Қарапайымдылар мынандай топтарға бөлінеді: автотрофты (фотосинтетиктер, мысалы, вольвокс); гетеротрорфты (сапрофагтар, паразиттер,  жыртқыштар);  миксотрофты (автотрофты болып ,  гетеретрофты болып та қоректентенетін  организмдер, мысалы; жасыл эвглена ).
Қарапайымдарда газ алмасу диффузия нәтижесінде бүкіл денесі арқылы жүреді. Паразиттердің тыныс алуы-анаэробты(гликолиз).
Метаболизм кезінде бөлінетін   --  аммиак,сондай-ақ тұз,сыртқы мембрана жасушасы арқылы өтеді.
Көбеюi  -  жыныссыз жолмен. Жыныссыз жолмен көбеюдің екі типі бар: яғни екiге әрі қарай дамып бөлiнуі арқылы, клеткалардың көптеген кіші клеткаларға әрі қарай дамымай бөлінуі.
Біржасушалылырдың көптеген өкілі екі әдіспен жүретін, жынысты жолмен көбейеді: копуляция, немесе гаметалардың қоссылуы; екі особьтің генетикалық материалымен алмасуы нәтижесінде жүретін, конъюгация,  (балдырлардың конъюгациясымен шатастырмау).
Қарапайымдардың тітіркенгіштігі жоғары  --  олар жарыққа, температураға, химиялық заттарға , механикалық әсерге , қысымға және т.с.с. жауап қайтарады. Қоршаған орта әсерін ағзалар, мембранада орналасқан рецепторлар көмегімен, немесе  арнайы  органелл көмегімен,мысалы, жарықсезгіш көздерімен қабылдайды. Тітіркендіргішке жауап,әдетте қозғалыс немесе таксис болып табылады.
Қарапайымдар циста түзеді  --  яғни денесін айлана тығыз қорғаныс қабықша түзіледі. Циста қалпында олар жағымсыз әсерлерден өтеді және орналасады.
Еркін тіршілік ететін  қарапайымдардың дамуы сумен тығыз байланысты. Олар құрамына бентос және планктон кіретін, тұзды және тұщы су көздерін мекендейді.Маңызды және үлкен топты топырақ қарапайымдары құрайды. Олар топырақ капиллярларымен толған суда болады. Қарапайымдар ішінде  паразиттер көп, олар омыртқасыздарды, омыртқалыларды да зақымдайды, сонымен қатар адамды да. Өсімдіктер паразиттері бар. Паразитті қарапайымдар ауыр сырқаттар шақырады, мысалы, малярия, ұйқы ауруын және т.с.с.
2.Саркомастигофоралылар типінің сипаттамасы .  Өкілдері. Құрылысы, таралуы, маңызы.
Қарапайым амеба тамыраяқтылар класс астына жатады,барлық өкілдері денесінің тұрақсыздығымен ерекшеленеді. Қозғалуы мен қоректенуі жалған аяқтарының көмегімен болады,саны мен пішіні әрқайсында әрқалай болады.Тамыраяқтылар өкілдерінің арасында сырқы қаптамасы бар немесе әр түрлі пішінді ішкі қаңқасы бар түрлері кездеседі. 
Қарапайым амеба тұщы,тұрып қалған тоған суларда кездеседі.
Амебаның денесі плазмалық мембранамен қапталған, сондықтан жасуша пішіні тұрақсыз. Эктоплазма мен эпдоплазмадан түзілген жалған аяқтарының  көмегімен қозғалады. Егер амебаның алдынан қорегі кездессе ,-бактериялар, балдырлар, жалғанаяқтылардың асқорыту аймағын жағалай , асқорыту вакуольі түзіледі. Бұл процесс фагоцитоз деп аталады. Қорытылмаған астың қалдықтары ағзаның сырқы қабатының кез-келген бөлігі арқылы сыртқа шығады. Амебада бір уақытта  бірнеше асқорыту вакуольі түзілуі мүмкін. 
Жиырылғыш вакуольі біреу, ыдырауы ағзаның сырқы қабатының кез-келген бөлігінде өтеді. Қысқару жиілігі  көптеген факторларға байланысты:судың температурасы, ондағы тұздың концентрациясы және т.б. Вакуольдің басты пульсирлеуіш -осмореттеу (осморегуляция.)
Газ алмасу бүкіл денесі арқылы жүреді.
Ыдырау заттарын шығару  - аммиак және тұз қалдықтарын, олда ағзаның сырқы қабатының  бөлігінде өтеді.
Амебаның көбеюi тек жыныссыз жолмен, яғни екiге бөлiну арқылы. Цитоплазманың бөлінуі диплоидтық ядроның митозды бөлінуіне әкеледі.
Дизентериялы амеба- адамның паразиті, тоқ iшегiнде  тiршiлiк етеді. Амебаның цисталары түскен суда, жуылмаған  көкөнiстер арқылы түседi. Амебалар ішектің сілемейлі бөлігіне еніп, эритроциттермен қоректенеді. Ішекке түскеннен кейін адамда аса ауыр   -  амеба дизентериясы немесе амебиаз ауруын тудырады.
Жасыл эвглена- жануарға да ,өсімдікке де тән  тiршiлiк етедi.
Жасыл эвглена талшықтылар класына жатады. Класс өкілдерінің қозғалуы талшықтарының көмегімен болады. Талшықтарының саны біреуден бірнешеуге дейін жетеді.Қоректену типі бойынша талшықтылар 2 топқа бөлінеді: автотрофты қоректенетін- өсімдік тәрізді талшықтылар, гетеротрофты қоректенетін -жануар тәрізді талшықтылар.
Жасыл эвглена өсімдік тәрізді талшықтыларға жатады. Ол ұсақ тоған суларды, құрамында еріген органикалық заттары бар суларды  мекен етеді.
Эвглена денесі арқан тәрізді, артқысы ұшталған, алдыңғысы шектелген. Пішіні тұрақты, тығыз эластикалық пелликулаға байланысты.Денесінің алдыңғы бөлігінде жұтқыншағының тереңдеуі цитоплазманың манында базаль денешігімен байланысқан бір талшық орналасқан. Жасушалы жұтқыншақтың маңында жарықсезгіш қызыл көз орналасқан. Жұтқыншаққа  жалғыз жиырығыш вакуольында ыдырау жүреді  .Жасуша цитоплазмасында бір гаплоидты ядро, бірнеше ұсақ хлоропласттар және көптеген қордағы заттар парамил түйіршіктері  болады.
Жасыл эвглена жарықта өсімдік тәрізді қоректенеді: фотосинтез процесі нәтижесінде қоректік заттар түзіледі. Минералды заттарды, оттегін және көмірқышқыл  газын эвглена  судан бүкіл денесі арқылы сіңіреді.
Қараңғыда судағы еріген органикалық заттар эвглена хлорофилін жоғатып, түссізденіп гетеротрофты қоректенуге ауысады. Жасушалы жұтқыншақта микроскопиялық асқорыту вакуольі түзіледі. Қоректенудің бұл типі миксотрофты деп аталады,немесе аралас,көптеген  өсімдік тәрізді талшықтыларда кездеседі.Эвгленаның екі түрлі қоректенуі жануармен қалай жақын болса, өсімдікпен де дәл солай,және осы топ ағзаларының шығу  тегінің бір болғанын дәлелдейді. 
Эвгленаның осмореттеу функциясын жиырылғыш вакуоль атқарады. Бөліну бүкіл дене арқылы жүреді. Эвгленада фототаксис жақсы дамыған , жарық жарықсезгіш көздерімен қабылданады, қоректенуіне  байланысты -- судың жарықтанған бөлігіне ауысады .
Эвглена тек қана жыныссыз жолмен көбейеді-ұзыннан екі клеткаға бөлінуі арқылы. Ядро митозды бөлінеді. Ағзаның алдыңғы бөлігінен,соңғы бөлігіне бөліну өтеді. Алдыңғы жаңа талшық пен жұтқыншақ түзіледі,ал <<ескі>> талшық пен жұтқыншақ өзіндік жасушалардың біреуінде қалады
Қолайсыз жағдайда эвглена инциста түзеді. 
Вольвокс-колониялы қарапайымды. Ондаған мың пiшiнi шар тәрiздi бірнеше жасушалардан тұрады. Әр жасуша құрылымы хламидомонаданы еске түсіреді:алдыңғы ұшында екі талшық,тостғанша тәрізді қабырғалық хроматофор, екі пульсирлеуші вакуоль. Колониялар өзара цитоплазмалық көпір арқылы жалғасқан. Колонияның ішінде студенді зат орналасқан. Колония қозғалысы талшықтарының бірыңғай жұмысы нәтижесінде пайда болады. Вольвокста жынысты процесс болады. Бір жасуша колониялары өсіп,  талшықтарын жоғалтып макрогамета түзеді. Басқа жасушалар бірнеше рет өсуі жалғаспай  бөлінеді, нәтижесінде микрогамета түзіледі. Гаметалардың қосылуынан зигота түзіледі,  колонияның ішіне түсіп мейозды бөлінеді, нәтижесінде жасушада гаплоидты хромосомалар жиынтығы қалпына келеді.
Жануар тектес талшықтылар арасында паразиттер өте көп. Олар жануарлар мен адамда қауіпті ауру тудырады. Трипаносома  -- африкалық <<ұйқы>> ауруының қоздырғышы. Антилоптар табиғи қоздыру резервуары болып табылады, ал тасымалдаушысы-цеце шыбындары. Жасуша ішілік паразиттер  --   лейшманиялар москиттермен таралады, табиғатта лейшмания  резервуары кеміргіштер мен иттер болып табылады. Адамның денесінде москиттің тістегенімен бірге ұзақ уақыт жазылмайтын жара пайда болады. Адамның он екі елі ішегінде  колитаның ауыр түрін шақыратын лямблия паразитті  тіршілік етеді.
№3 дәріс.Паразиттік өмір сүруші қарапайымдар типі.
1.Паразит қарапайымдылардың ортақ  сипаттамасы.Паразит өкілдері Sarcomastigophora.
Общая характеристика паразитических простейших.Паразитические представители Sarcomastigophora.
General characteristics of the parasitic prosteyshih.Paraziticheskie representatives Sarcomastigophora.
2.Қарапайымдардың паразит өкілдері Sporozoa, Cnidosporidia, Microsporidia, Infusoria
Паразитические представители простейших Sporozoa, Cnidosporidia, Microsporidia, Infusoria
Parasitic protozoa representatives of Sporozoa, Cnidosporidia, Microsporidia, Infusoria

 1. Қарапайымдардың едәуір бөлігі паразиттік тіршілік етеді және де жеке өкілдері адамдар мен малдарға өте қауіпті.Адам 25 шақты қарапайым түрлерінің потенциалды иесі болып табылады,солардың 2 түрі -адам аузында,12 түрі-ішекте,1 түрі- зәр шығару өзектерінде және 10 түрі қанда немесе басқа ұлпаларда мекен етеді.
Қарапайымдарды олардың қозғалуына қарай және көбеюіне байланысты 5 типке бөледі.Олар: Саркомастигофоралар (Sarcomastigophora), Споралылар (Sporozoa), Книдоспоралылар (Cnidosporidia), Микроспоралылар (Microspora) және Кірпікшелілер,немесе Инфузориялар(Infusoria).
   Саркомастигофора (Sarcomastigophora) типі. Бұл тип қарапайымдардың ішіндегі ең оңай елестетілетін ағзалар тобы. Бұл организмдарының ортақ қасиеттерi бір ядроның болуы және орын ауыстыру,азықты басып алуы үшiн қызмет көрсететiн жалған псевдоподияның(жалғанаяқ ) немесе талшықтардың болуы болып табылады. 18000 шақты түрлері бар деп есептеледі.Саркомастигофоралар көбінесе тұзды судың мекендеушілері болып табылады,сонымен қатар тұщы суда және ылғалды топырақта да тіршілік етеді. Көбi малдардың организмында және адамдарда паразитті тіршілік етеді.
  Саркомастигофоралар типінің  құрамында екi класқа классификациялайды - Саркодалар (Sarcodina ) және Талшықтылар (Mastigophora ). 
  Саркодалар(Sarcodina )класы.Саркодалар типінің өкілдері тұщы су амебасы(Amoeba proteus,)  және қантышқақ амебалары(Entamoeba histolytica )  болып табылады. Тұщы су амебасы қақтар, тоғандарды мекендейдi. Оның цитоплазмасында екi қабатты - эктоплазма және эндоплазма болады . Бiр ядросы болады. Жалған псевдоподиялар арқылы орын ауыстырады. Жыныссыз (бөлінумен ) жолымен көбейеді. Қолайсыз жағдайларда қабiлеттi цистаға айналады. Басқа белгiлi еркiн өмiр сүретiн Саркодалар -  тұщы су тамыраяқтылары  және теңiзде тұрып жатқан фораминифералар болып табылады.
Қантышқақ амебасы адам паразиті болып табылады. Ол үшiн дамудың күрделi циклы тән. Адам бұл организмның цистасын кiр басқан өнiмдерiмен жұтудың нәтижесiнде жұқтырып алады. Бұл паразит жұқтыратын ауру амебиаз деп аталады.
 Талшықтылар (Mastigophora ) отряды. Бұл организмдар теңiзде және тұщы суларда мекендейдi немесе адам, өсiмдiктер және әртүрлi жүйелi түрдегі топ малдардың организмында паразиттiк өмiр сүреді. 8000 шақты түрлер бар деп есептейдi.Талшықтылар сопақ, шар тәрiздi немесе керiлген формалы болады.Өлшемдері- микроскоптық. Сыртқы бетiнде нәзiк пелликулада болатын жабулы екi есе шағын мембранасы бар. Цитоплазмасында бiр немесе бiрнеше ұқсас ядролар орналасады.Бұл класс организмдері үшін бір немесе бірнеше талшықтардың болуы тән. Әрбiр талшық фибриллалардан тұрады және эктоплазмада орналасқан базальдық денешікке(блафаропласт немесе кинетосомаға) бекiтедi.
 Бұл отрядтағы ағзалар паразит және еркін жүріп-тұратын (Е. viridis) деп ажыратылады және даму циклдары күрделі болып келеді.Адам ағзасында көп кездесетін түрлері: Трипоносомоз тудырушы - трипоносома(Trypanosoma brucei gambiense және Т. brucei rhodesiense),лейшманиоз тудырушы- лейшмания(Leishmania tropica major, L. tropica minor және L. donovani),трихомоноз тудырушы - трихомонадалар(Trichomonas vaginalis),лямблиоз тудырушы - лямблия(Lamblia intestinalis).   Саркомастигофоралар ежелгі эукариотты ағзалардың өкілдері болып саналады.
2. Қарапайымдардың паразит өкілдері Sporozoa, Cnidosporidia, Microsporidia, Infusoria
Споралылар типі(Sporozoa).Бұл типтің ағзалары қарапайым құрылысымен ерекшеленеді.Оларда ас қорыту және бөліп шығару оргоноидтары жоқ.Қоректену,тынысалу,бөліп шығару бүкіл денесі арқылы жүзеге асады.Барлық споралылар жасушаішілік паразиттер болып табылады.20000-дай түрлері бар.Олардың барлығы көптеген систематикалық топқа жататын жануарлардың паразиттері.Ішіндегі ең белгілі паразиттер безгек паразиті(Plasmodium falciparum, P. vivax, P. ovale, P. malariae) мен таксоплазмозаны (Toxoplasma gondii) қоздырушылар.Споралылардың ерекшелігі споралары арқылы күрделі даму түрі тән.Мысалы, тiршiлiк циклында безгек плазмодияларында жыныссыз және жыныстық өнiп-өсу алмасып отырады.Адам ағзасында плазмодийлер мерозоит, шизонт және гамонттар түзу арқылы жыныссыз кобейеді.Температура мен қызбалылықтың көтерілуі көбею барысында шизонттардың эритроциттерді бұзуымен байланысты.Паразит үшін генерациялану (шизогония) уақыттары: Р. falciparum, P. vivax, Р. Ovale үшін 48 сағат, Р. Malariae үшін 72 сағат,нәтижесінде алғашқы кезде науқастарда 2 күндік ,ал келесіде 3 күндік қызу көтерілу болады.
 Безгек плазмодиялардың жыныстық көбеюі масаның организмында болады және онда гамонттар және соңғы диплоидты зиготаларға бастайтын гаметалардағы айналуын дамытумен байланысты.Зиготалардың айналасында мембраналар пайда болған кезде қайта цисталану,яғни ооциста түзілуі жүреді.Содан кейін ооциста мейотикалық бөлінуге ұшырайды да нәтижесінде ооцистаның ішінде гаплоидты споразоидтар қалыптасады.Тасушы формалар ретінде маса қоректенуі барысында соңғыларын адамның қанына таратып,бұл даму циклы қайтадан басталады.
Адамдар мен жануарлар ауыратын таксоплазмоздың қоздырғыштарына да күрделі даму циклы тән.Таксоплазмалылардың циклының бір бөлігі- мысықта,келесі бір циклы- сүтқоректілерде,енді біреуі- адамдарда жүреді.Адам малдарды сою барысында ооцисталарды жұқтырса,ал цисталарын шала қуырылған немесе шала суға пісірілген етті жеу арқылы жұқтырады.
  Споралылардың пайда болуы онша белгілі емес.Соған қарамастан олар талшықтылардан бастама алады деп жорамалданады.
 Книдоспоралылар типі (Cnidosporidia).Бұл типтің 1000-нан астам түрлері бар.Олар тұщы су мен тұзды суларда мекендейді.Барлық книдоспоралылар-паразиттер,тұщы су мен теңіз балықтарын бүлдіріп,оларда миксоспорадиоздар тудырады.Фарель мен ласось миксоспоридиоздары <<айналма>> деген атаумен белгілі.Ересек споралылар әдетте  жылжымайтын немесе аздап жылжитын болады.Көптеген споралылардың қабықтары өте жұқа.Көптеген түрлерінің гаметаларында талшықтары болады.Жиырылғыш вакуолі жоқ.Споралылар қорытылған  органикалық заттарды бүкіл денесімен сіңіреді.Ағзаның ұлпаларын бүлдіріп,өзінің қорытылған алмасу заттарымен уландырады.Жыныссыз көбею көбінесе жынысты көбеюмен алмасып отырады.Көбінде споралардың дамуы иесін өзгертумен байланысты дамып отырады.Тип 2 класқа бөлінеді:кокцидия тәрізділер және грегариналар.Бірінші класс былай бөлінеді:
Кокцидиялар отряды. Олар көбінесе ас қорыту жүйелерінде таралған.Олардың көпшілігі ауыл шаруашылық малдарында(тауық,қоян,қой,ешкі,ірі қара мал) паразитті тіршілік етеді.Бір иеде паразиттардың әр түрі тіршілік ете алады.Кокцидиялар түзетін аурулар кокцидиоз деп аталады.Кокцидияларды жұқтыру сумен немесе аспен асқорыту мүшелеріне ооцисталардың түсуі арқылы жүреді.Әр ооцистада спорацисталар,әр спорацистада жіңішке қозғалмалы спорозоидтар бар.Ішекте асқорыту сөлдерінің әсерінен ооцисталар мен цисталардың қабықшалары бұзылып,босатылған спорозоидтар ішекке,бауыр мен өтке өтіп трофозоидтар түзеді,олар ағзаның клеткасында қоректеніп тез дамиды.Өсу процесі аяқталған соң трофозоидтар шизонттарға айналады,ал олар жіңішке қозғалмалы мерозоидтарға айналады.Барлық клеткалаларға тән оргоноидтардан басқа спорозоидтар мен мерозоиттарда иесінің клеткасына ену барысында тірек қызметін атқарушы клетканың алдыңғы жағында коноидты үлкен сақина бар,роптриялар  -  айтылып кеткен ішке кіруді жеңілдететін заттары бар қалташалар;микронемалар- роптриялармен байланыстағы талшықшалар.Соңында айтылған үшеуінің клеткаларында поралар бар.Мерозоиттар бұзылған ағза клеткаларынан шығып,сау клеткаларға енеді.Содан кейін мерозоиттарда ерекше клеткалар- гаметоциттер түзіледі,олар жыныстық клеткалар түзеді:аналық- макрогаметалар және аталық- микрогаметалар.Макрогаметалар мен микрогаметалар қос-қостан қосылып зиготалар түзеді,олар қабықша шығарып,ооцисталарға айналады.Ооцисталар нәжіс арқылы сыртқа шығарылады.Қолайлы ортада құрамды бөлік 4 спорабласт түзеді.Әр споробласт спорациста қабығын бөліп шығарып,көптеген түрлерінде 2 спорозоитқа бөлінеді.Ооциста спорозоиттармен бірге иесін ауруға шалдықтырады.
 Қанды споралылар немесе гемоспоридийлар. Кокцидияларға қарағанда бұларда жыныстық көбею бір иеде,ал жыныссыз көбею басқа иеде жүреді.
Гемоспоридийлар безгек тудыруы мүмкін.Безгек паразиты бар аналық масалар аралық иесінде қан сору арқылы,қанға көптеген спорозоидтар еңгізеді.Спорозоидтар бауыр клеткалары мен тамыр клеткаларынын ішкі жағына енеді де онда трофозоид,шизонт сияқты кезеңдерден өтіп,соңында эритроциттерге енетін мерозоиттардың көптеген бөлінуімен аяқталады.Эритроциттерде мерозоиттар трефозоит және шизонт кезеңдерінен өтеді.Одан кейін шизонттар жаңа мерозоиттарға бөлінеді.Паразиттардың бөлінуі аяқталған соң бүлінген эритроциттер бұзылады,ал мерозоиттар плазмаға өтіп қайта эритроциттерге енеді.Безгек плазмодийларға эритроцит гемоглобиндерінде ерекше қара зат- меланин түзу тән.Эритроциттердің бұзылуы кезінде қантамырларға меланиннан өзге де улы заттары бар споралылар енеді.Босатылып шыққан мерозоиттар басқа эритроциттерге енеді.Эритроциттерге енген мерозоиттар дамуынын белгілі бір кезеңінде бөлінбей,микро және макрогаметоциттер түзеді.Гаметоциттердің  келесі даму сатысы тек қана аналық масаның ішегінде жүре алады,ол аралық иесінің қанын сору барысында оны жұққызады.Масаның ішегінде гаметоциттер дамыған микро және макрогаметаларға айналады.Жіңішке қозғалмалы микрогаметалар қозғалыссыз сопақ келетін макрогаметаларды ұрықтандырып,зигота түзіліді.Гемоспоридийдің зиготалары қозғалмалы,оларды  -  оокинеттар деп атайды.Соңғылары ішек қабырғаларына еніп алып,өте үлкен болып өсіп,созылмалы қабықшалармен қапталып ооцисталарға айналады.Ооцисталарда сыртқы берік қабықшаларының қорғап тұруының әсерінен көптеген спорозоиттарға бөліну болады.Соңында ооцисталар жарылып,спорозоиттар масаның қанына түсіп,сілекей бездеріне таралады.
Пироплазмалар отряды. Бұл қарапайымдылар өмірінің бір бөлігін сүтқоректілердің организмында,келесі бөлігін қан сорғыш жайылым кенелерінде өткізеді.Етті споралылар отряды.Олар көбінесе үлкен қап тәрізді цисталар күйінде кездеседі,көбінде сүтқоректілер мен құстардың бұлшықеттеріндекездеседі.
 Грегариналар класы.Бұл қарапайымдар өздеріне тән жыныстық процесс  бір қабықшанын астында пайда болатын сизигий түзумен ерекшеленеді.Дәл осы қабықшаның астында гаметагония процесі өтеді.Барлық грегариналар әр топқа жататын көптеген омыртқасыздардың паразиттері.Өмірлік циклында ішектің немесе клеткадан тыс ағзанын,аз жағдайда жыныс бездерінің паразиті.Көптеген грегариналар денесінің алдыңғы бөлігінде ішектің қабырғаларына жабысу үшін эпимерит оргоноидын түзеді.Сыртынан денесін тығыз пелликула қаптап тұрады.Пелликуланың астынғы қабатында эктоплазма болады,ол дененің алдыңғы бөлігіндегі үштен бірін алып жатқан шекаралық талшықты түзеді,ол цитоплазмасында ядросы жоқ протомерит деп аталатын бөлікті алдыңғы бөліктен бөліп тұрады.Артқы ядросы бар көлемді аумақ дейтомерит деп аталады.Көптеген грегариналар бірклеткалы бола тұра үшмүшелік болып шығады.асқорыту мен тынысалу бүкіл денесі арқылы жүзеге асады.
 Шырышты споралылар класы.Шырышты споралылар- балықтың паразиттері.Споралардың атпа капсулалары болады,оның ішінде спираль тәрізді оралған жіпшелер болады.Споралар иесінің асқорыту мүшелеріне өткенде атпа капсулалар ашылып,жіпшелер ішек қабырғаларына жабысады.Споралардан амеба тәрізді ұрықтар шығып,қанмен ағзада таралып,көпядролы құрылым түзеді.Паразиттердің дамуына байланысты балықтардың денесінде ісіктер пайда болады.Бұл қарапайымдар балықтарды түгелдей жойылуына әкеліп соғуы мүмкін.
 Микроспоралылар типі. (Microsporidia). Бұл типтің ағзалары омыртқалылар мен омыртқасыздардың паразиті болып табылады.300-ден аса түрі бар.Микроспоралылар клеткаішілік паразиттік өмір сүреді.Аса белгілі микроспоралыларға балараларда іш өтуін,және тұт жібек көбелегінде пебрина тудыратын  - Nosema apis және Nosema bombycis  жатады.сонымен қатар микроспоралылар балық ауруларын да тудырады.
 Микроспоралылар саркодалардан шыққан деп те жорамалданады.Микроспоралылар бунақденелілер мен басқа омыртқасыз жануарлардың паразиттері,кейбіреулері балықта паразитті тіршілік етеді.Микроспоралылардың спораларының қабығы өте берік, бір немесе екі ядролы ұрықтан( спораплазма) және спираль оратылған атпа жіпшесінен тұрады.Спора иесіне түскеннен кейін атпа жіпшесі күшпен атылып, ішектің эпителиіне енеді.Жіпшемен бірге спорадан амеба тәрізді ұрық(спороплазма) шығып иесінің клеткасына түседі.Иесінің клеткасына түскен ұрық тез көбейіп,тізбектелген көп ядролы плазмодиялар пайда болады да олардан бір клеткалы споралар шығады.
Инфузориялар типі (Infusoria). Бұл типтің 6000-ға жуық түрлері бар деп саналады.Көптеген экологиялық өңірлердің мекен етушілері.Инфузориялар -күрделірек құрылысты қарапайымдар.Сыртын пелликула қаптайды,ол сыртқы қосарлы жарғақтан,ішкі қосарлы жарғақтан және олардың арасындағы саңылаудан тұрады,жуандайтын бөлігі араның дұрыс орналасқан алты қырлы ұясына ұқсас ,ол оның беріктігін арттырады.Көптеген инфузорияларда цитоплазманың сыртында пелликулаға жақын орналасқан таяқша тәрізді трихоцисталар бар.Тітіркенгіштердің әсер етуімен трихоцисталар ұзын жіпшелерге айналады,сыртқа атылуынан басқа ағзаларға енеді.Қозғалуы біріккен кірпікшелердің жұмысымен жүзеге асады.Олар базальды денешіктен алыстап,пелликуланы қоршайды,олармен қозғалысты қамтамасыз етуші арнайы талшықтар байланыста болады.Еркін жүруші және паразит инфузориялар деп ажыратылады.Көбіне белгілі еркін жүруші ағзаға парамеция немесе кірпікшелі кебісше(Paramecium caudatum) жатады.Дене пішіні үнемі сопақша,себебі сыртын берік пелликула қаптайды,ал ішінде тірек қызметін атқаратын жіпшелері бар.Сонымен қатар 2 ядросы бар( макронуклеус және микронуклеус).Денені қаптайтын кірпікшелердің базальды граналары бар.Конъюгациялану арқылы жыныстық әрі жыныссыз жолдармен көбейеді.
 Бұл типтің патогендік өкілі Балантидий (Balantidium coli) болып табылады . Адамда балантидиоз тудырады.Адам балантидий цисталарымен онымен зақымдалған тағам мен суды ішкенде және зақымдалған заттармен жұқтырады.Паразиттік инфузориялардың ішінде ең көп зиян әкелуші шошқалардың тоқ ішектерінде таралатын және жара тудыратын  -  балантидий.Бұл инфузориялар адамның да паразиті.Кейбір инфузориялар балықтың терілерінде паразитті тіршілік етеді(ихтиофтириус, хилодон ).
 Жарты циклы паразиттік,жартысы еркін жүруші инфузориялар белгілі.Бұл инфузорияға балық  ағзасындағы паразит- ихтиофтириус.

№ 5Дәріс.  Көпклеткалылар патшалық  тармағы (Metazoa )
 1. Көпклеткалыларға  ортақ  сипаттама
 2.  Көпклеткалылардың   классификациялық қағидалары
1 Ортақ сипаттама.Көпклеткалылар патшалық тармағы грекше  meta ( Subregnum METAZOA - аралық, кейiн; zoa - жануарлар
Патшалық тармағы (Metazoa ) көпклеткалардың денесi әртүрлi. функциялар және қосатын кездемелер және орган орындайтын клеткалардан үлкен санынан тұратын жануарлар тұрды. Metazoa патшалық тармағы 2 бөлім үстіне бөлiнедi: (қарапайым көпклеткалы) Parazoa және (осы көпклеткалы) Eumetazoa.
 Бөлім үсті қарапайым көпклеткалылар 
Қасында (Parazoa ) қарапайым көпклеткалылар  грекше paraлер Superdivisio PARAZOA бойынша клеткалардыңдың тұрақты дифференциациясы  болмайды - жанында жүретiн; zoa  -  жануарлар морфологиясы, функциялар және жануар жағдайы бойынша дене. Сондықтан, олар кездеме және органдар. Эмбриогенездерде    ұрық парақшалар   құрастыра  алмайды  . Қарапайым  көпклеткалылар- бұл су жануарлары.
Олар бекiтiлген өмiр сүрулердi апарады, фильтраторлар болып табылады, суды тоқпен бiрге шиқылдата  алады  . Сонымен қатар ең оңай, өзiне тән қасиет клетка iшiндегi және қабырғасы ас қорыту бұл организмдарға тән қасиет. Бөлім үсті қарапайым көпклеткалылар екi түрден тұрады: (Spongiata ) Губкалар және археоциаттар. Патшалық  тармағы(METAZOA ) Көпклеткалардың патшалық тармағы ересек күйдегi оның өкiлдерi клеткалар және олардың туындыларының жиындарынан қосқандығын бейнелейді.Функциялар бойынша, құрылыс бойынша клеткалар әртүрлi бағыттарда дифференциалдаған және дене тек қана аздап болып табылады. Мысалы, тiршiлiк циклінде  жұмыртқа әрдайым бiр клеткалы кезеніңдеi болады ,негiзiнен оған күрделi жеке дамуымен айырмашылығы болады . Ересек организм  жұмыртқа дамуының процессiнде құрастыратын жеке организмнiң дамуы жүзеге асады.
Патшалық тармағы (Metazoa ) Көпклеткалардың патшалық тармағы үш (бөлім үстіне) үлкен топтарға бөледi: 
:: (пластинкалы жануарлар) Placozoaдың тұрпаттасымен (Phagocytellozoa ) Фагоцителылар; 
:: (Spongia ) губкалар (Parazoa ) Төменгiсатыдағы көпклеткалар, тұрпаттаспен;
 :: (Eumetazoa )көпклеткалы жануарлардың барлық өңге түрлерi. Дененiң симметриялары түр бойынша көпклеткалылар (Radiata ) радиал - симметриялық және (Bilateria ) екi жақты - симметриялыққа бөлінедi. Өз кезегiнде, жануардың  екі жақты симметриалы(жазық және бiр жолақты құрттар) нецеломическихтарға бөледi және целомиялық. Ұрықтық дамудың ерекшелiктерi бойынша және целомиялық жануарлар  морфологияларға бөлшектенедi (қазыққұрттар, моллюсктер, бунақ аяқтылар) бастапқыдан ауызды және (ине терiлi және хордалық) екiншi ретке   жатқызамыз. Барлық аталған бөлiмшелер тек қана (таксономикалық ) жүйелi түрде топтаулар, болып табылмайды. Түрлердiң арасындағы iлiктердi қамтып көрсетедi және олардың ұйымының деңгейiн көрсетеді. Көпклеткалы дене құрылысқа және кездеме жасаушы клеткалардың функциялары бойынша көп дифференциалданғандығын  көрсетеді. Ұрықтандырып қосатын (жеке организмнiң дамуы ) тән жеке дамытудың олары үшiн ұрықты және постэмбрионалдiқ даму. 
.2.Классификацияның қағидалары көпклеткалы жануарлар үш бөлім үстіне  бөлінеді. фагоци - пластинкалы, губкалардың тұрпаттасы бар зоясы және эуметазои жалғыз түрi бар.. Майда жазық теңiздегi жануарлардың  тек қана екi түр бар.Фагоцителлылардың өте қарапайым көпклеткалары болады.  Олардың денесi амеба, оларда алдыңғы  аяқтары жоқ болатын, артқы аяқ та және клеткалардан өте әлсiз. Дифференциациясы нақтылы бола алмайды. Көп зоологтар бiрiншi көпклеткалыжануарларға ұйым бойынша олар жақын санайды. Фагоцителлыларға  қарағанда, зояларда клеткалардың айқын дифференциациясы бар болады, бiрақ осы кездемелер және органдар жоқ. Дифференциалдалған кездемелер және органдар өз кезегiнде, екi бөлiмдерде жiктелетiн - дененiң радиал симметриясымен (iшек-қарын және тарақ жасаушылар) сәулелi және билатераль - екi жақты - симметриялық жануарлар эуметазоевте көрiнiп қалады. Кестеде 10 салыстырмалы сипаттама билатераль жатпайтын көпклеткалыларға келтiрiлген. Билатераль жануарларының классификациясы дененiң қуысы туралы ұғымда негiзделедi, дененiң қабырғасы және iшектермен аралық кеңiстiк ұстанатын өзiмен. Бұл кеңiстiктердiң жазық құрттарында мүшенiң үлпершектi бөлiгi және дененiң қуысы шұғылданған, негiзiнде, жоқ. Басқа билатераль бұл қуыстарында бар. Ол бiр жағдайда сұйықпен толтырылған және меншiктi эпители төсеуi айырылған . Мысалы, жұмыр құрттар, жануарлармен первич жататын ерекше түр осындай. Дененiң қуысы өзге жағдайда немесе мезодерма үшiншi ұрық парақшадан жеке организмнiң дамуларында қалыптасатын меншiктi клеткалы қабырғасы болады. Бұл қуысты екiншi, немесе молармен деп атайды. Барлық жоғарғысы целомиялық, немесе вторичнополостными, жануарлармен болып табылады. 
Кесте.үш төменгi түрлердiң салыстырмалы мiнездемесi 
көпторшалы Parazoaдың Надразделi        Placozoaдың түрi Phagocytellozoaдың    
 Бөлім үсті белгiлері Coelenterataдың түрi         Porifera Eumetazoaдың бөлім үсті түрі. Ұрық парақшалар ұрық парақшалаының  ресiмдеулерiнен болмайды; екi ұрық парақшалардың жеке организмнiң дамуындағы парақ инверсия: сыртқы ұрықтық жапырақта және эндодерма Гетеро - полярлық бiлiгi бар радиал симметриясы бiлiктi гетеро - полярлық бiлiкпен асимметрия және асимметрия симметрия. Сыртқы ұрықтық жапырақта (кинобласт ) ширатылған және (фагоцитобласт ) ұршық тәрiздi пинакоцитылар, хоаноциты, амебоид, бласттар, спонгиобластылар  вегетативтi клеткалардың түрлерi: эпители - бұлшық еттiк, жүйке, күйдiргiшi; эндодерма: эпители - бұлшық еттiк, темiршiсi Бейнеленгенсiз құбылыстың личинкасының дамытуы; жаңадан көрiнген кезеңдер - метоморфозы бар қаңғыбас; личинкалар: амфи - бластула, қыз - бластула, метоморфозы бар паренхимула, сиректеу төте; личинка: планула 
Сонымен бiрге билатераль жануарлары екi iшкi бөлiмдерде әдетте бөледi - ұрықтық даму кенет айырмашылығы болатын бастапқыдан ауызды және екiншi рет. Бастапқыдан ауызды бластопораларда ауызбен болып қалады және ересек жануарларда. Мезодерма ұрықтың клетка-бласттарының буларынан қалыптасады. 
Екiншi рет бластопора орындарда ересек жануарлардың артқы тесiгi құрастырады, тұрақты ауыз бластопора және жиi қарсы жақта тәуелсiз қыстырады. Мезодерма (энтероцельно ) iшектердiң бүйiрлеу қабырғаларының iлгерi шығаруы жолымен құрастырады. Екiншi ретке ине терiлi, жартылай хордалылар түрлеріне жатады және хордалық. Өзге түрлер билатераль бастапқыдан ауызды жатқызады. Классификация көпклеткалылар.
Бөлім үсті  Фагоциталылыр  түрі  -  Phagocytellozoa
 Пластинкалы  -  Placozoa
Бөлім үсті  -Паразои  -  Parazoa
Губка түрі - Spongiaдiң Poriferaдiң i, немесе 
Бөлім үсті   -Эуметазои  -  Eumetazoa Бөлiм
 Сәулелілер түрі   -  Radialia
 Iшек-қарын  -  Coelenterata
Тарақ жасаушы түрі - Ctenophora 
 Билатераль  -  Bilateria  Iшкi бөлiм
  Бастапқыдан ауызды - Protostomia 
Жалпақ құрт түрі - Plathelmintesтер
Жұмыр құрттар түрі  -  Nemathelminthes
Бастұмсықтылар  түрі - Cephalorhyncha 
Коловратка  түрі- Rotifera
 тырна  -  Acanthocephala
Немертинаның түрi  -  Nemertim  Камптозой түрі - Kamptozoa 
Қазыққұрт түрі - Annelidaлер 
Эхиурида   түрі - Echiurida 
Сипункулида   түрi   - Sipunculida 
Бунақ аяқтылар   түрі  -  Arthropoda
Мо0ллюскілер   түрі - Mollusca
Онихофор түрi  -  Onichophora
Тiлшiктi немесе пятиустка - Linguatulida, немесе Pentastomida түр
Ақырын жүргiш түрi - Tardigrada 
Форонида    түрi       - Phoronida 
 Иық аяқты  түрі - Brachiopoda 
Мшанка    түрі  - Bryozoa
 Қыл ауызды  -  Chaetognatha 
Погонофора - Pogonophora түрi
Екiншi рет  iшкi бөлiм Түрі -   Deuterostomia 
 Ине терiлi  -  Echinodermata
Жартылайхордалылар түрі - Hemichordata 
 Хордалық түрі - Chordata 




        Дәріс №6  Эуметазоа. 
* Тұщысу маржаны-гидра. 
* Ішекқуыстылары (маржандар жәнемедузалар)  және олардың мәндері.
* Ішекқуыстылар түрі.Түрдің жалпы сипаты.Ішекқуыстылар тек суда және көп жағдаларда өмір сүреді. Біреулері еркін малтиды. Көптеген формалары отырыңқы және түбінде бекітілен жәндіктер.Coelenterata- ға шамамен 9000 түр жатады.  Ішекқуыстылар құрлысы радиалді немесе симмет сипатталады. Олардың денесінде бір байлық өсті ажыратуға болады.Оны айнала радиалды тәртіпте әртүрлі мүшелер орналасқан. Қайтланатын мүшелер саны радиалді симметрия тәрізді тәуелді болады.Егер боилық өсті айнала 4 бірдей мүшелер орналасса, онда бұл жағдайда радиалді симметрия  тәртібіде алтсәулелі болмақ.Тағы сол сияқты мүшелердің осындай орналасуына  байланысты ішекқуыстылардың денесі арқылы симметрияның бірнеше жазықтықтарын (24,,6,8 және көп ) яғни бірі екіншісін айнадай көрсететін екі жартыға денені бөлетін жазықтарды әрқашан жүргізуге болады.Бұл жағынан денені екі айнадай ұқсас жартыларға  - оңға солға бөлетін ,бір ғана (bilateria ) ішекқуыстылар ерекшелеленеді.Радиалді симметрия бі-бірінен біршама алыс тұрған ,бірақ ортақ биологиялық  мәнге ие жәндіктер тобында  тобында кездесееді .Олардың барлығы қазіргі уақытта отыңқы тіршілік салтын  жүргізеді немесе өткен кезде жүргізген ,яғни бекіген жәндіктерден тарайды . О шығатын қортынды .Отырыңқы тіршілік салты сәулелі симметрия дамуына ықпал етті . Биологиялық тұрғыда бұл ереженің мәні осындай .отырыңқы жәндіктерде бір қуысы әдетте бекінуге қызымет етеді.Басқасы,еркіні,ауызға ие болады.  Жәндіктің еркін ауыз қуысы қоршаған заттарға қатысты( тамақ қамту мағынысында т.б.)  б жағдайларда барлық жақтан қойылған осының салдарынан қарама қарсы бекітілген қуысқа дейін ауыз арқылы өтетін басты өсті айнала орналасқан дененің әр бөлімдерінде көптеген мүшелер бірдей дамуды алады.Осының нәтижесі сәулелі симметрияның өңделуі болып табылады.Жорғалайтын жәндіктерде іс тиіпті басқаша.
Ішекқуыстылар ( медузалар,көпқармалауыштар,теңіз әнемондары )-  екіқабатты  бір жасушалылар,эктодерма және энтодерма түрінде тіндік құрлымдарға ие.Осы қабаттар арасында бейқұрлымды желе тәрізді мезоглея болады.Тіндік қабаттарға кіретін жасушалар арасында қырқатын жасушалар, кірпікшелі жасушалар,гликациттер интерстициялді жасушалар секілді формалар сипатталған .Мезоглеиде сондай-ақ ас қорту трактісін қоршайтын эндодермалар  жергіліктенетін,адасқан  амебоцситтер  аз көлемде берілген.Ас қорту қызыметінен өзге , кезетін амебоциттер трансплантациялық итеруге қатысады. 
  Қорғаныш  жасушалық элементтер рөліне таласатын  жасушалар эктодерманың қозғалмалы интерстициялді жасушалар болып табылады.Медузалар мен маржандарға бөліну жүйелік емес , таза морфологиялық.Көбінес ішек қуыстылардың   бір түрі өмір айналымының әр сатыларында біресе  медуза, біресе маржан құрлысына ие болуы мүмкін .Тұщы су гидрасының мысалында ішек қуыстылар ұйымдасуының негізгі қағидалары көрінеді .Түрдің барлық өкілдерінің ортақ белгісі екі қабаттылық болып табылады.Олардың денесі эктодерма мен энтодермадан тұрады.Араларында мезоглей орналасқан.Гидро ол жасуша емес тірек табақшасының түріне ие , медузаларда көбірек дамыған.  Ол суға бай, дененің үлкен бөлігін құра отырып, іркілдек формаға ие .  Ішекқуыстылар денесінің жасушалары дифференцтелген. Эктодермада эпители  -  бұлшық етті , интерстициялды немесе аралық, қырыққыш , жыныстық және жүйке жасушалары бар.
   Ішекқуыстылар-көпжасушалы екі қабатты жәндіктер. Денелерін  түзетін тіндер эктодерма  және энтодерма- екі ұрықтық парақтардан 


дамиды және сондай атауларға ие.  Ішекқуыстылар  денесінің ұйымдастырылуы көпжасушалы жәндіктердің эмбрионалді дамуындағы гастролаға сәйкес келеді.Эктодерма мен энтодерма арасында мезоглей  -  бейжасушаылы зат қабаты орналасқан.  Ішекқуыстылар   радиалді немесе сәулелі симметриялға ие. Яғни жәндік денесі арқылы симметияның бірнеше жазықтықтарын жүргізуге болады.  Әр кезде ол екі айналы жартыларға бөлінетін болады.  Симметрияның бұл түрі отырықшы ағзаларға тән сипат.  Тіршілік түріне байланысты бұл құрылым сызбасы  бірнеше өзгеруі мүмкін  көбірек ұқсастар  отырықшы формалар , оларға далпы атау берілген  -  маржандар; еркінмалтйтын ішекқуыстылар әдетте басты өс бағыты бойынша дененің  күшті қалыңдауына ие  -  бұл медузалар.  Маржандармен медузаларға бөлңну жүйелі емес:  таза морфологиялық:  кейде ішекқуыстылардың бір түрі тіршілік айналымының әр сатысында біресе маржан, біресе медуза құрылысына ие болады.  Медузалы күйдегі ішекқуыстылар жалғыз жәндіктер.керісінше,маржандар тек сирек  жағдайларда ғана жалғыз болады. Олардың көбі тіршілігін жалғыз маржан ретінде бастап, шоқтану арқылы жүздеген және мыңдаған даралардан тұратын бағандар түзеді. Бағандар толық бірдей даралардан немесе әртүрлі құрлымға ие және әртүрлі қызыметтер атқаратын даралардан тұрады.Түрге тән сипат қиатын жасушалардың болуы .қозғалыс бұлшықетті жирылу жолыменжүзеге асады.
  Ішеққуыстылардың денесі екі қабатты қан түзеді.  Сыртынган эктодерма төселген , ішінен  - энтодерма . Энтодерма қармалауыштар тәжімен қоршаған ауызымен сыртқы ортамен байланысатын ішек қуысын қалыптастырады.Ішекқуыстылар  -  жыртқыштар .Олар қармалауыштарымен ұсақ планктонды жәндіктерді  -  азығын 



аулайды .Асқорту қуысты және жасушаішілік .тағамның қортылмаған қалдықтары ауыз арқылы шығарылады . 
   Тыныс алу сондай-ақ  өнімдерінің бөлініуі жәндік денесінің бүкіл беті арқылы жүзеге асады. Ішекқуыстылар принцивті жүйке жүйесі бар. Ол эктодермада лақтырылған жүйке жасушаларынан түзілген . Олар жүйке өсінділерінің көмегімен  жалпы желіге бірігеді. Жүйке жүйесінің бұл түрі таралған жүйке өрімі деп аталады.  Жүйке жүйесінің қатысында ішекқуыстыларда  қрапайым рефлектер  өңделеді. Қорғаныш және тамақаулайтын . Сезім мүшелері әлсіз дамыған .  маржандарда тек сезініс сезімталдығы  ғана болады. Ал медузаларда сонымен қатар көздер және тпе тендік мүшелері бар. 
   Ішекқуыстыларда тіршілік циклінде екі тіршілік  ауысуы жүреді； бекіген маржандар мен еркінмалтитын медузалар  маржандар жалғыз болады. Бірақ көбінесе бағандар түзеді. Медузалар жалғыз ағзалар.  Ішекқуыстылар жыныст және жыныссыз жолмен көбейеді.  Жыныссыз көбею маржандарда жүреді.ал жынысты медузаларда  , маржан денесінде  төмпешік  -  бүршік түзіледі. Одан жаңа маржан немесе медуза түзіледі.  Осындай жыныссыз көбею  үрдісінде маржандарда медузалар пайда болады. Медузаларда жыныс бездері  -  гонадтар салынады. Онда гаметалар  -  жыныс жасушалары түзіледі. Медузалар бөлек жынысты .  Жыныс өнімдері суға лақтырылады. Онда ұрықтану жүріп дернәсіл  дамиды .Дернәсіл малтиды , артынан төсемікге шөгіп ,жаңа маржанға айналады.  Ішекқуыстылард түрінде тіршілік айналымында жынысты және жыныссыз ұрпақтардың заңдылықты кезектесуі жүреді. 
  Ішекқуыстылардың ерекше тән белгісі  эктодермада   шабылдаумен қорғану үшін қолданылатын ,арнайы қиатын жасушаларының  болуы 


болып табылады.Ішекқуыстылар тек суда мекендйді. Түщы суларға қарағанда , теңіздерде олардың түрлік ерекшелігі аса жоғары.      
   2. Тұщысу маржаны  -  гидра .
Тұщысу маржаны  -  гидра. Гидрозойлар класына жатады.  Гидра таза ағынсыз су қоймаларында мекендейді.  Ол су осімдіктеріне немесе топрақға бекиді. Бұл жалғыз аз қозғалысты маржан .  Гидра денесі циліндір формалы ,денесінің алдыңғы ұшында 5-12  қармалауыштардан тұратын тәжбен қоршалған ауыз орналасқан .  Денесінің артқы ұшында табан орнгаласқан. Оның көмегімен гидра қозғалады және бекиді. 
  Эктодерманың жасушалық құрамы . Эктодерманың епители алді  -  бұлшықетті жасушалары бұл тіндегі жасушалардың негізгі салмағын құрады . жасушалар епителиалді бөліктердің цилиндірлік формасына ие және бір қабатты жабындылық эпителиді түзеді. Мзоглейге бұл жасушалардың жыйырылатын өсінділері жатады. 
   Эпителиалды  -  бұлшықетті  жасушалар арсында аралық деп аталатын  үсақ , жасушалар тобы болады.  Бұл бейдифференциалданған жасушалар .  Ол гидра денесіндегі жасушалардың барлық  қалған түрлеріне айнала алады. Жүйке жасушалары примитивті жүйке жүйесі  -  таралған жүйке өрімін түзеді.  Гидра табанда  ,  айнала  және қармалауыштарда жүйке жасушаларының тығыздалған жинақталуы болады. 
   Қияатын жасушалардың үлкен көлемі қармалауыштарда болады.  Онда олар қиятын батереялар түзеді. Қияатын жасушалар улы затқа толтырылған қиятын копсулаға ие.  Капсула ішіне қиятын жіп орналасқан .  Жасуша үстінде сезімтал шаш болады.  Оның тітіркенуінде  жіп лақтырылып , құрбанын жаралайды. Жіп лақтырылғаннан кейін жасушалар өледі.  Олардың орнына  аралық жасушалардан жаңалары түзіледі. 
  

 Эктодермада жыныс жасушалары салынады және дамиды.  Энтодерманың жасушалық құрамы . Эпителиалді  -  бұлшықетті жасушалар ішек қуысына бағытталған және тамақты араластыратын жгуттерді тасиды. Бұл жасушалар жалған аяқтар түзуі мүмкін . Олардың комегімен тамақ бөлшектерін қамтиды.  Жасушаларда  асқорту вокульдері түзіледі, яғни жасушаішілік асқорту жүреді.
   Энтодерманың безді жасушалары ішек қуысына ас  қорту сөлдерін бөледі.  Олар тамақты ыдыратуды қамтиды .  Тамқтың қортылмаған қалдықтары ауыз арқылы шығарылады.  Тыныс алу және алмау өнімдерін бөлу жәндік денесінің бүкіл үстімен жүреді.   Ж жуйесінің болуы гидраға қарапайым рефлекстер қалыптаструға көмектеседі.  Рефлекс  -  тітіркенуге ағзаның жауап реакциясы , жүйке жүиесінің қатысуымен жүзеге асады. Гидра механикалық жанасуға , температураға, суда химиялық заттардың болуына , сыртқы ортадағы басқа фокторлар қатарына тітіркенеді . 
Гидра жоғары регенерациялық қабілетке ие . Регенерациа  -  зақымдалған немесе жойылған тіндердің , ағзалардың , өзара бөліктерінің ағзамен қалпына келу үрдісі . Гидра регенерацияда негізгі рөл аралық жасушаларға тиесілі . 
Жайлы жағдайларда гидра жыныссыз жолмен көбейеді. Жәндік денесінде бүршік түзіледі . ол өседі . артынан қармалауыштар қалыптасады және ауыз ашылады . Жас гидра аналық ағзадан бөлек бүршіктеніп , жеке тіршілік салтын жүргізеді .
Күзде гидра жынысты көбеюге өтеді . Денеде эктодермада гонадтар  -  жыныс бездері  салынады . Оларда жыныс жасушалары  дамиды . Ұрықтану гидра денесінде жүреді . гонадта арнайы саңылау арқылы спематозойд жұмыртқа жасушаға  енеді және онымен  қосылады. Зиготаны айнала берік қорғаныш қабықшасы  түзіледі. Осындай түрде 


жұмыртқа қыстап шығады . Көктемде даму басталып , жас гидра шығады.                                                                                                                                                                                         3.Теңіз ішекқуыстылары ( маржандар мен мдузалар ) және олардың мәндері . Гидралар класына бағанды теңіз ішекқуыстылары жатады . Маржандар бағандар көптген даралардан түрады және төсемікге қозғлыссыз бекіген бүталар  болып табылады . жалғыз маржандар да бар. Әр маржанның ішек қуысы бағанның барлық тілімдері  арқылы өтетін , жалпы ішек қуысымен байланысқан . сондықтан маржандар тамақ бөлінетін  ішекпен өзара  біріккен болып табылады . 
   Коптеген теңіз гидроидтілерде тіршілік айналымында медузалар болаы. Медуза шеттерінде қармалауыштар орналасқан , шатырды еске түсіреді . ол ауызымен төмен малтиды. Медузалар ішінде өте улылаы бар . мысалы  қиыршығыстық медуза  -  крестовигок. 
   Сциоромдтілер класына жақсы дамыған мезоглеймен өте ірі медузалар жатады. Бұл жәндіктердің тіршілік айналымында  ұрпақтардың кезектесуі жүреді. Медузалармен маржандар . маржандар жалғыз , үсақ олардан кішкентай медузалар  бөлініп шығып , артынан өседі. Өкілдері ; құлақты медуза , тамырауыз  -  қара және ақ теңіздерде кең тараған. Көпқармалауышты маржандар класына түздыққа және судың жасауға қатысады . Көпқармалауыштрдың   химиялық құрамына  өте талап қойғыш , теңіз ағзалары ғана жатады  оларда медузалар жоқ. Көп қармалауыштар арасында жалғыз , азқозғалысты өкілдер бар . мысалы актиналар . Бірақ көптеген көпқармалауыштар бағанды және қатты әктасты немесе  мүйізді қаңқаға ие. Риф түзетін көпқармалауыштар жағалау рифтерін , атоллдарды ,көп қармалауыштарды аралдарды жасауға қатысады. Көпқармалауыштардың қатқан қаңқалары құрлыс материялдары 



ретінде қолданылады. Қызыл , көгілдір , қара көпқармалауыштар әшекейлерге қолданылады. 
4.Тарақтылар ( лат . cterorhora )  -  көпжасушалы жәндіктер түрі . Бұл теңіз , әсіресе планктонды жәндіктер . Оның ғылыми  атауы латыншалаған грек сөздерінен тарақ және тасу сөзінен шыққан және біріккен кірпікшелерден түзілген, тарақ табақшаларының қатарымен әр тарақтыларда болатын тарақтармен байланысқан өлшемдері  2  -  3мм ден 3 метрге дейін. 100 де 150 түр белгілі (тарақтылар жүйесінің әлсіз өңделгеніне байланысты дәл есептеу мүмкін емес) бұрын тарақтыларды қиятындармен бірге ішек қуыстылар түріне жатқызған, бірақ қазіргі уақытта тарақтылар мен қиятындар жеке түрлерге жатқызады. Араларындағы туыстық дәрежесі түсініксіз. Мнелшопснс тарақтылар планктонмен қоректенеді. Берое тарақтысы Мнелшопсиспен қоректенеді осымен мнелшопсис папуляциясына ие болады. Тарақтылар мәні бойыша билатералдыге жуық, екі сәулелі радиалді симметрияға ие. Симмертияның негізгі элементтері  -  жуандаған жұтқынашақ жасықтығына перпендикуляр жуықтыққа орналасқан гостыралді жүйе арналады, дихотомиялық тармақталған және сегіз меридионалді қатарлаға өтетін тарақты табақшалар, аборалді қуыстан тарайтын төрт кірпікшелі іздер. Антимерлер арасында айырмалардың болмауы құрсақ пен арқа жақтарды бөлуге мүмкіндеік бермейді. Сондықтан сәлулелр небәрі екеу екеніне қарамастан, симметрия билатердалді емес, радиалді болып қалады.
Тарақтылар денесі сыртынан бір қабатты эпителли мен жабылған. Эпителлидің кірпікшелі жасушалары аборалді қуыста  статоцист түзеді, одан төрт кірпікшелі іздер кетеді. Кірпікшелі іздер кетеді. Кірпікшелі іздер дихотомиялық тармақталады және тарақты табақтар түзетін, кірпікшелі жасушалардың сегіз меридионалді қатарын түзеді. Әр тарақты табақша бірккен кірпікшелерден тұратын тарақ болып табылады. Қармалауышты тарақтыларда арнайы тереңдіктерден тентиллаларымен немесе өскінділермен табылған екі қармалауыш өскен. Қармалауыштардың жабынды эпителлиінде коллобласттар деп аталатын, жабысқақ капсулалармен жабдықталған жасушалар болады. Коллобласттар қармалауыштарға аулайтын аппарат рөлін атқатруға көмектеседі. Үстінен шығыңқы жасуша бөлігі жабысқақ түйіршіктерге ие. Оларға ұсақ планктонды ағзалар жабысаты.
Ішек қуысы эктодермалді шығу текті, эпителимен жабылған жуандаған жұтқыншақтан басталады. Ішектің энтодермалді бөлігі тармақталған. Осыған байланысты оны көбінесе гастро  -  васкулярлы жүйесі деп атайды. Ауыз бұлшық еттермен жабылуы мүмкін. Жұтқыншақ жазықтығына перпендикуляр жазықтықта, орталық камерадан екі радиалді арналар тарайды. Бұл арналардың әрқайсысы екі рет дихотоимиялық тармақталады. Радиалді арналардағы тармақтардың ұштары тарақты табақшалар қатарының астымен өтетін меридиналділерге ашылады. Орталық камера шыңынан аборалді полюске бағыт бойынша төрт арна кетеді. Жабынды эпители мен ішек қуысы арасында мезоглейдің қалың қабаты орналасқан. Оның көп бөлігі іркілдек жасуша аралық заттан тұрады. Бұлшық еті жабынды эпители астында екі жұқа қабат түзетін майда бұлшық ет жасушаларынан, гастро  -  васкуляралы жүйе арналарын шығаратын бұлшық етті төсемнен және мизигли қалыңдығына жататын радиалді тәттерден тұрады. Қармалауышты тарақтыларда қармалауыштардың жиырылуын болдыратын бұлшық еттер болады. Жүйке жүйесі жабынды эпители астында орналасқан жүйке өрімімен берілген. Тарақты табақшалардың меридионалді қатарлары астындағы жүйке жасушаларының мәнсіз концентрациясы бақылаланады. Құрамына статоцист және оны төсейтін жүйке жасушарының жинақталуы кіретін, аборалді мүше орналасқан. Аборалді полюске кететін, тығыз тәттер түзетін, тарақты табақшалар қатарында болатын, жүйке жасушаларынан және беткі эпителиден жүйке жүйесі тұрады. Аборалді мүше қозғалыс реттелісін жүзеге асырады. Жыныс бездері және гонаттар гостро  -  васкулярлы жүйенің меридионалді арнасындағы қабырғаларға орналасқан. Тарақтылар  -  гермафродиттер. Жұмыртқа қаптармен тұқым қаптар дене бетіне қараған қабырғаларын бойлай, әр меридионалді арналарда орналасқан. Жетілген гаметалар гостро  -  вакулярлы жүйеге түседі, ауыз арқылы сыртқа шығарылады. Ұрықтану және дамудың ерте кезеңдері гастралді қуыста өтуі мүмкін. Кейбір тарақтыларға тіршілігінде екі рет көбею  -  диссогония тән. Алдымен жыныс бездері цидиппоидті дер нәсілдерге дамиді, ол ересек дараларға қарағанда, көбірек ұсақ жұмыртқалар түзеді. Бірақ бұл жұмыртқалар қалыпты дамиды. Олардан жаңа ұрпақтар дамиды. Одан кейін жыныс бездері резорбирленеді және қайта ересек тарақтыларға түзіледі.
Дамуы. Тарақтыларда жұмыртқалардың ұсақталуы толық бірқалыпты емес екі сәулелі симмерия басымдылығымен радиалді алғашқы үш бөліну мериионалді бағытта жүреді. Нәтижесінде сегіз бластомерлер сатысында, болашақ аборалді полюс орнында аздап иілген, 2*4 бластомердің ұзартылған табақшасы болып ұрық сипатталады. Төртінші бөліну экваториалді жазықтықта жүреді. Осының салдарынан, аборалді полюсте микромеролер дамиды, ал оралдіде  -  макромерлер. Жұмыртқадан планктонды сидиппоидті дер нәсіл шығады, ол cydippe тұқымды ересек тармақтарға ұқсастығы бойынша аталған. 
№7 ДӘРІС
БИЛАТЕРАЛДЫЛАР БӨЛІМІ - ВILATERIA ЖАЛПАҚ ҚҰРТТАР ТИПІ - РІАТНELMINTHES
НЕМЕСЕ  РІАТODES
          Жалпақ құрттар типінің өкілдер қосжақтаулы-симметриялы, олардың денесінен бір ғана симметрия кесіндісін өткізуге болады. Қосжақтаулы симметрия ең алғаш омыртқасыздардың осы тобында пайда болған.
Жалпақ құрттар үш қабатты. Онтогенез процесі кезінде ішекқуыстылардағы сияқты екеу емес, үш ұрық жапырақшасы жасалады. Жабын жасайтын эктодерма мен ішек түзетін энтодерманың арасында аралық үрық жапырақша - мезодерма бар. Көбінесе денесі үзына бойына созылган жөне арқа бүйір бағытында қабысқан.
 Жалпақ қүртгардың қүрылысының негізгі ерекшелігі-тері- бүлшықет қапшығының болуы. Ол эпителий мен оның астында жатқан бүлшықет талшықтарының күрделі жүйесі. Бүл бірнеше қабаттарға ыдырап (сақиналы, үзына-бойлық), жануардың бүкіл денесін эпителийдің астывда түтас қапшық ретінде жауып тұрады, ал жогаргы била-тералды жануарларда (буынаяқтылар, былқьшдақденелі-лер) талшықтар жеке ет шоғырларына бөлініп кетеді.Тері -бүлшықет қапшығындағы бұлшықеттердің жиырылуының
         КІРПІКШЕЛІ ҚҰРТТАР - ТURDELLARIA
Теңіз немесе тұщы суда, кейде қүрылықта еркін тірішлік ететін қүрттар, денесі кірпікшелі эпителиймен қапталған. Турбелляриялардың 3000 түрі белгілі.
Құрылысы және физиологиясы . Денесі ұзынша және жапырақ тәрізді, ешқандай өсінділері болмайды. Тек біраз турбелляриялардың денесінің алдыңғы жағында кішкене қармалауыш тәрізді өсінділері  болады. Мөлшері миллиметрден бірнеше сантиметрге дейін. Денесінің түсі сирек жағдайда ғана ақ немесе түссіз болып келеді,кейде пигменттің өсерінен ашық, айқын түрлі- түсті болады.
Денесі бірқабатты кірпікшелі эпителиймен қапталған. Кірпікшелі эпителий бір шетінде кірпікшелері бар цилиндр терізді клеткалардан түрады.
Турбеллярияның жабынында көптеген тері бездері бар. Ол алмұрт тәрізді безді клеткалар дененің үстіңгі қабатында шашырап жатады. Олар эпителийдің өзінде де, денеге батып та орналасады. Тері бездерінің бір түріне рабдит клеткаларын жатқызуға болады. Олардың құрамына жылтыр, жарық сындырғыш таяқшалар - рабдиттер жатады. Рабдиттер денеге перпендикуляр орналасады. Жануар тітіркеңген кезде олар эпителийден сыртқа лақты-рылады, суда ісініп, құрттың үстіне қорғаныш қызметін атқаратын шырышты зат бөліп шығарады. Эпителийдің астында серпімді негізгі немесе базаль жарғағы жатады. Ол денеге белгілі бір пішін беріп, бүлшықеттерді өзіне бекітіп түрады.Базаль жарғағының астында бірнеше қабат ұзын салалы ет талшықтарынан қүралған күрделі бұлшықет жүйесі орналасады. Ең үстіне сақиналы бүлшықеттер, қабаты, одан тереңірек - ұзын салалы және ең ақырында, екі бағытта бір - бірімен бұрыш жасап айқасып жататын диагонадцы бұлшықет талшықтары жатады. Міне осы бұлшықеттер эпителиймен бірге тері - бүлшықет қапшығы құрады. Сол сияқты, барлық турбеллярияларда өздсріне ғана тән дорзовентральді немесе арқа-қүрсақ бұлшықеттері болады. Бүл дененің арқа жағынан құрсаққа қарай кететін және дененің екі жалпақ жақтарындағы базаль жарғағына бекітілген талшықтар шоғыры, осындай' жолмен жануар денесін арқа- құрсақ бағытында қабыстыра алады.
       Турбелляриялар екі түрлі едіспен қозғалады: біріншіден- сыртқы эпителий кірпікшелернің тербелуі арқылы, екіншіден- тері бұлшықет қапшығының жиырылуы арқылы. Турбелляриялар жүзіп те, жорғалап та қозғала алады, ұсақтары кірпікшелерімен жүзсе, үлкендері денесін жиырып, созып жорғалайды.
        Тері бүлшықет қапшығының ішкі жағындағы мүшелердің арасы паренхиймаға толып түрады, ол бір- бірімен өсінділері арқылы қосылып түратын борпылдақ дәнекер тканьді клеткалардың шоғыры. Клеткалардың арасындағы сүйығы бар аздаған кеңісгік паренхимаға ас қорыту өнімдерін ішектен ішкі мүшелерге беруде дәнекер қызмет атқаруға мүмкіндік береді. Сол мезгілде зат алмасу өнімдері зәр шығару жүйесіне беріледі. Сол сияқты, көптеген фибрилдардың болуы паренхиманың тірек ткані екендігін көрсетеді.
         Ас қорыту жүйесі алдыңғы ішек пен түйық бітеіш ортаңғы ішектен түрады. Ауызы тек қана қорегін жүтып қоймайды, сол сияқты қорытылмаған астың қатты қалдықтарын да сыртқа шығарады. Көпшілік турбелляриялар-жыртқыштар, әртүрлі үсақ жөндіктермен қоректенеді.
         Турбеллярия класының эволюциясы жүйке жүйесінің, зәр шығару мүшелерінің, жыныс жүйесі мен басқа мүшелер жүйесінің күрделену жолымен жүрген. Осы процестерде олигомерлену қүбылысы үлкен рөл атқарған (жүйке бағаналарының, зөр шығару өзектерінің, көздердің, гонадалардың жөне т.б. сандарының азаюы).
         СОРҒЫШТАР - TREMATODA
Сорғыштар түгел омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың ішкі мүшелерінде тіршілік ететін паразиттер. Олардың 4000 түрі белгілі.
Сорғыштардың қүрылысы турбеллярияларға өте үқсас. Мөлшері бірнеше миллиметрден тіпті 8 см-ге дейін болады. Мысалы, бауыр сорғышы - 5 см , ал балықтардың кейбір сорғыштарының дене үзындығы 1,5 м.
        Құрылысы. Дене пішіні жапырақ тәрізді. Сорғыштарының болуы класты атауға себеп болған. Сорғыштар  мускулды білеумен көмкерілген күрделі бүлшықет талшықтарынан түратын табақша тәрізді шұңқырлар. Осы еттердің жиырылуынан сорғыштардың қуысы кішірейіп, үлкейе алады.
Дененің алдыңғы бөлімінде бір сорғышы  және құрсақ жағында екінші сорғышы, яғни ауыз жөне қүрсақ сорғышгары болады. Осы бекіну мүшелерімен сорғыштар иесі - жануардың денесінде ұсталып түрады.
Трематодтардың жабыны- тегумент - батып түрған эпителийден қүралады, бірақ турбелляриядан айырмашылығы кірпікшелері болмайды, ол паразитті тіршілікке байланысты болу керек. Жабынның сыртқы бөлімі митохондриі мен вакуольдері бар ядросыз цитоплазмалы тақ-тадан түрады. Бүл қабат цитоплазманың өсінділері арқылы паренхиманың ішінде жатқан ядросы бар цитоплазмамен қосылады. Цитоплазмалық тақтада паразиттердің
қосымша бекіну мүшелері - кутикулалы сояуы болады. Бұл қабат базаль жарғағымен астарланып, сақиналы жөне үзын салалы еттерден түрады. Мускулатура мен паренхиманың қүрылысы кірпікшелі қүрттардағы сияқты. Сорғыштар аз қозғалады.
Ас қорыту жүйесі. Алдыңғы жағында жатқан ауыз бүлшықетгі эктодермалы жүтқыншаққа жалғасып, жіңішке өңешке барады. Энтодермалы ортаңғы ішек өңештен тарап, бітеу аяқталатын жөне дененің бүйір жағынан артқа қарай кететін екі тармақтан қүралады. Ірі трематодтардың, мысалы, бауыр сорғышының  ішегі жақсы тармақталған . Ішектің өте көп тармақтарға бөлінуі жануардың паренхималы денесінде ас қорыту өнімдерін тарату қызметін жеңілдетеді. 
Жүйке жүйесі жұп ми ганглиінен түрады, одан дененің алдыңғы бөліміне жне ауыз сорғышына жүйкелер кетіп, артқа қарай үш жүп үзын салалы жүйке бағаналары тарайды. Құрсақ бағаналары жуан, жақсы дамыған. Барлық үзынабойлық жүйке бағаналары бірімен бірі сақиналы комиссуралармен қосылады да ортогон типтес жүйке жүйесін қүрайды 
Сезім мүшелерінің нашар дамуы паразитгік тірпгілікке байланысты. Суда біраз уақыт еркін жүзіп жүретін сорғыштардың дернөсілінде турбелляриялардағы сияқты бір немесе екі жүп кішкене көзшелері болады. Тері рецепторлары (сенсиллалары) да турбелляриялардағы сияқты, еркін дернөсілдерде жақсы жетілген.
Зәр шыгару жүйесі протонефридия типтес жөне бір жүп негізгі жинағыш өзектерден түрады, олардан кірпік-Іпелі жалыны бар жүддызша төрізді клеткалармен аяқталатын көптеген тармақтар тарайды. Негізгі өзектер дененің артқы бөлімінде жалпы резервуар - қуыққа, ал қуық - зөр шығару тесігі арқылы сыртқа ашылады.
Жыныс жүйесі. Соргыштар көбінесе гермафродитті . Жыныс жүйесі күрделі жөне қүрылысы әртүрлі.Аналық жыныс аппараты дара жүмыртқа безінен, одан шығатын жүмыртқа жолынан қүралады да, кішкене қапшық  оотипке барып жалғасады. Оотип бауыр сорғышы мен басқа кейбір сорғыштарда болмайды. Оотипке- сары уыз бездерінің жолдары ашылады. Трема-тодтардың сары уыз бездері өте жақсы дамып, дененің екі жағында көптеген көпіршіктер немесе фолликулдар ретінде орналасқан. Көпіршіктерден шығатын өзекшелері бір- бірімен қосылып екі сары уыз шығарғыш жолдар жа-сайды да денеге көлденең орналасады. Оотиптің артқы жағында бүл жолдар бірігіп, оотипке немесе Мелис дене-шігіне келеді. Мелис денешігі - көптеген үсақ бірклеткалы бездермен қоршалған жүмыртқа жолының бір бөлігі. Оотиптен түіікше төрізді өте күшті иірімделген жатыр басталады. Қүрсақ сорғышының алдывда жатыр жіңішкеріп аналық жыныс тесігі арқылы қапшық төрізді жабынның.қуысына, яғни жыныс клоакасына ашылады.
Сол сияқты, оотиптен дене-нің арқа жағы-на тесігі сырт-қа ашылатын тағы бір өзек кетеді.Бұл лаурер өзегі, ол арқылы артық мөлшердегі сары уыз клеткалары сыртқа шығарылады.
Сорғыштардың аталық жыныс мүшелері доңгелек Ііішшді жүп аталық бездерінен түрады, бауыр сорғышының бүл бездері ағаш төрізді тармақталған өзектер. Аталық бездерден екі түқым жолдары шығып, бір түқым қабына бірігеді де кеңейіп түқым көпіріпігін жасап тар түқым Іпығарғыш өзекке айналады.Ол етті шағылысу мүшесі -циррусқа келеді. Циррус сыртқа айналдырылып шыға алады.
Көбеюі мен дамуы. Жануарлар шағылысқан кезде циррус аналық жыныс тесігі арқылы жатырға енгізіледі. Спермасы оотипке қүйылғаннан кейін, оған келіп түскен жүмыртқа клеткаларын үрықтандырады. Үрықтанған жүмыртқа оотипке түскен сары уыз клеткаларымен қоршалып, қабықпен қапталады. Осы күйдегі жүмыртқа-лар жатырға түскен соң Мелис денеішгінің шығаратын сүйықтығының көмегімен алға қарай жылжып аналық жыныс тесігіне келеді. Кейбір сорғыптгардың жүмыртқа клеткасы жатырда бөлініп алдымен үрық, содан кейін дернөсіл пайда болады. Бауыр сорғышының жүмырт-қаларының бөлінуі тек қана сыртқы ортада жүреді.
Трематодтардың тіршілік циклы иесін ауыстырып жөне үрпақтарын алмастырып отырады. Олардың тірпгілік циклының өр кезендері өртүрлі иелерде жүреді. Сорғыш-тардың гермафродитті үрпағының жынысты көбеюі негізгі иесі паразитті тірпгілік ететін омыртқалы жануарларда өтеді, ал басқа үрпақтары мен кезеңцері дамитын пара-зиттік жануарларын аралық ие деп атайды.
Аралық иелері екеу болуы мүмкін. Бірінші аралық иесі өрқашавда былқылдақденелілер, екіншісі - өртүрлі жануарлар, бірақ міндетгі түрде негізгі иесі қоректенетін жануарлар болу керек, себебі негізгі иесі тамақпен бірге трематодтарды жүқтырып алады.
Бауыр сорғышы  кіші және ірі қара малдың, басқа да жануарлардың және адамның бауырында паразитгік тіршілік етеді. Бауыр сорғышының жүмыртқалары әрі қарай  даму  үшін  суға түсу керек. 
IV КЛАСС.ТАСПА ҚҰРТТАР - СЕSТОDА
Басқа жалпақ қүрттар - сорғыштар мен моногенеяларға  қарағанда - таспа қүрттар паразиттік тіршіліккі толық бейімделген:
1)Басы- сколекс пен бекіну мүшелерінің қүрылыстары
ерекше. 2)Көпшілік таспа қүрттардың денесі буындар- проглот-
тидалардан қүралады.
3)Әр буында қайталанып отыратын жыныс аппараты бар. 4)Ас қорыту жүйесі болмайды, редукцияланған. 5)Тіршілік циклы күрделі, көпшілігінде иесін ауыстырып жүреді.
3000 ға жуық түрі белгілі.
Ересек таспа қүрттардың қүрылысы мен физиология-сы. Денесі үзынынан созылған таспа төрізді жөне көптеген буындарға немесе проглоттидаларға болінген. Алдыңғы бөлімінде кішкене басы немесе сколексі, онан кейін бунақталмаған мойыны мен проглоттидалары болады.
Басында сорғыштар немесе ілмешектер типтес бекіну мүшелері орналасқан. Сорғыштар түрақты түрде, ал ілмешектері кейбір түрлерінде ғана кездеседі. Басында төрт сорғыпггары, кейбіреулерінде сорғыштың орнына үзынынан созылып жатқан саңлау төрізді екі тері қатпарлары немесе ботриялары бар. Ілмешектері бірден баста не болмаса бастағы ерекше түмсықта бір немесе бірнеше шашақ жасап орналасады. Түмсығы ішке тартыла алады. Теtгагһуnсһus-тың көптеген ілмешектері бар үзын 4 түмсықтары ерекше қынапқа терең батып түра аладъі.
Мойыны- жас проглоттидалар жасайтын орын, көлденең беліну арқылы жаңа проглоттидалар шығып отырады. Осындай көлденең бүршіктену процесін стробилалану деп атайды (сцифоидты медузаның сцифистомасының с'Іробилалануы сияқты).
Таспа қүрттарға төн белгі- ас қорыту жүйесінің мүлде болмауы. Басқа жануарлардың ішегінде тіршілік ететін цестодтарға өз бетінше жеке қорек үстап, қорытудың қажеттігі жоқ, өйткені иесінің ішегіндегі тамақ еріген жөне сіңіруге дайын. Сондықтан паразиттер қорытылған дайын асты бүкіл денесімен қабылдап алады, оған тегументтің микротрихиялары да көмектесетін болу керек. Иесінің диетасы, өсіресе көмірсудың мөлшері таспа қүрттардың жағдайына, өсу жөне даму шапшаңдығына есер етеді.
Жүйке жүйесі нашар дамыған. Сезім мүшелері дене-нің үстінде шашырап жатқан сезім клеткаларынан түрады, олар өсіресе сколексте шоғырланған. Орталық жүйке жүйесі баста жатқан бір жүп ми түйінінен жөне одан артқа қарай кететін бір-бірімен көлденең комиссуралармен қосылған (ортогон) бірнеше жүп жүйке бағаналарынан түрады. Дененің бүйір жағында орналасқан екі багана басқаларынан күштірек дамыған. Бағаналардан жіңішке тармақтар кетеді де терінің астында қалың жүйке шоғырын қүрады.
Зәр шыгару жүйесі протонефридия типтес. Бүкіл дененің бойымен бүйір жағында ішке қарай жүйке бағаналарынан екі негізгі зер шығару өзектері кетеді. Олар дененің артқы бөлімінде басталып, алдыға бағытталып басқа дейін жетеді де, бүрылып қайтадан артқы бөлімге келіп, жалпы зер шыгару тесігімен аяқталады. Міне осындай қүрылыс цестодтардың 4 үзын озегі бар деген ой тудырады, бірақ оларда бар жогы екі гана өзегі болады жене ол дененің алдыңғы бөлімінде ілмек төрізді иілген. Дененің артқы бөлімінде бүл екі өзек бірігіп кішкене жиырылғыш қуық жасайды. Буывды цестодтарда бүйір өзектер баста да жөне буындардын артқы бөлімінде де бір - бірімен көлденең қосылады, Іютижесінде зөр шығару жүйесі басқыш төрізді болады. 
№8 дәріс  алғашқы пластылар бөлімі .                                                                                                                           1 . Алғашқы пластылар  (нематодалар) жұмыр құрттың түрі . Түрдің ортақ мінездемесі 

 2 . Жұмыр құртардың түрлерінің өкілдері : құрылысы , таралуы , мағынасы .  

1.Алғашқы пластылар. Түрлердің ортақ мінездемесі .
    Алғашқы пластылар ( латынша Nemathelminthes)  -  омыртқасыз топтардың оргындар аралығында кеңістікте толтырылған эпители       ( шизоцелем немесе дененің алғашқы ауысымы ).Паринхимитоздық  жануарларға  қарама  -  қарсы  қайшылықтары , ол органдарында орналасқан  клетка  құрылымы  , ал ұқсастығы жануар денесінде эпителидің алғашқы ауысымы болуы.Дәл қазіргі уақытта  бұл топты полифелиттік деп қарастырып жане  практика жүзінде  қолданбайды .
   
 Жұмыр құрттар типі (нематоддылар).Типінің ортақ мінездемесі .
    
Нематод  денесі  дөңгелек формасын иеленеді  жане  ол бастапқы , соңғы жағында қызмет  жасайды . Оның денесі домалақ  -  осыдан оның типінің аты шыққан .Денесі  жұқа  куликуламен жақсы бекітіліп , сыртқа эпители мен гиподерманы боліп шығарады . Гиподерма құрттың денесін қоршап төрт валика шығарып , бүкіл денеге жайады . Гиподерманың астында бұлшықет орналасып , ол гиподерманы  төрт валикаға бөлінеді . Куликала , гиподерма жане бұлшықет тері астынан қап түзеді .
   
 Тері  -  бұлшықет қабының арасы жане дененің ішкі органдарында үлкен полость орналасқан . Бұл дененің алғашқы полосьті : ол эпителидің алғашқы ауысымына ортақ бола алмайды жане сұйықтықтықпен толтырылған , сондықтан ол қысым үстінде орналасқан .Алғашқы полостьтің денесінің функциясы : анықтаушы , шығарушы , ортақтандырушы .
     Күшті  кутикуланың нематоды толық  редукциялық  эпителиге әкеледі , содан сперматозойд жануарларда айырылған .
    
 Дененің  алдыңғы жақтың аяғында аузы орналасқан , ол ерінін қоршап тұр.Аузы бұлшықет тамағына апарады- алдыңғы ішек жағына.Тамағының арқасында нематод тамағын жұтады.Тамағы ортаңғы ішекке ашылады . Тамақтың қортылуы ішектің эктодерманың аналь тесігінде аяқталады , осыған қарап нематодтың сыртқа шығару ішегі бар деуге болады .
     
Тынысалу бүкіл денесімен жүреді .Нематод паразитты жануарлар  -  тыныс алуы анаэробты.
   
  Бөлінетін системада бір клеткалы мойын бар, ол өзгеріп тұратын протонефрид  -  клеткада кірпік болмайды . Сол сияқты функция фагоцитарлық клеткасы бар , ол дененің сыртында орналасқан .
     
Жүйке жүйесі нематод құрылысы сақина тәріздес жүйкеден құралған , бірде артқа немесе алдыға қозғалып отырады . Гиподерма қабатында арқа жағасында жүйке  жүйесі орналасқан . Жүйке жүйесі өз арасындағы байланысты жүйке талшығы арқылы орнатады . Органдардың сезімталдығы әлсіз  -  тек химиялық заттарды сезе алады .
   
   Нематад қос жынысты. Аталық пен аналықтың қосылуымен диморфозия жүреді . Аталықтың артқы денесінде арнайы органы  жыныстық жүйеге жауап береді . Жынысты органдарда сәйкес мүшелер бар . Аталық жыныс жүйесі арқылы аналық жыныс жүйкесінің  жатырында аталық  ұрық орналасады .
     Нематодтың өсуі метамарфоз(өзгеру) жатады . Тіршілік цикылында жануарлар мідетті түрде төрт кішігірім стадия тек біреуі ересек болады . Кішігірім стадиядан ересек стадияға өту үшін ескі кутикуладан құтылу керек . Тіршілік цикылында 

нематод паразитті тіршілік етеді , сондықтан бірігіп өмір сүреді .Отбасылық жағдайы миграциоланған.

2. Жұмыр құрттар типінің түрлері: құрылысы , мағынасы , таралуы .
  Адам ішегінде орналасқан аскарида паразиті жіңішке жане адамда , көбінесе балаларда болады. Жартылай қортылға тағаммен қоректенеді . Құрттар үнемі қозғалыста болады . 
   Тіршілік циклы. Жұмыртқа экскрементпен дүниеге келеді. Ол 2 - 3 апта жұмыртқада орналасады. Одан кейін адам ағзасына жуылмаған жеміс  -  жидек арқылы адам ағзасына түседі . Жұмыртқадан шығып  қанға өтеді. Алдымен бауырда , содан жүрекке, ал одан - өкпеге түседі. Аз уақытта бронхы , трахей, арқылы ауызға келіп қақырық арқылы жұтылады. Тағы ішекке барып түседі. Олар өсіп ересек жассқа жетеді. Дәл өсы жағжайды иесінең ағзасына орналасып тіршілек етуді миграция деп атайды.
   Аскарида адамда жеміс  -  жидекпен ұландырып метабализм, содан ағзада іш ауруын туғызады. 
  
 Тағы бір түрі  -  острица ол ток ішекте паразитті тршілік етеді. Жұмыртқа салу үшін құрттар қышыма туғызады. Адам қышыған  жерін қасып, жұмыртқа адам тырнағының астына түседі, содан қол немесе зат арқылы ауызға түседі. Сонын нәтижесінде аурулар пайда болады. Бұл көбінесе балаларда кездеседі.
  
Сол сияқты нематот  паразитті тіршілігін адамнның тер астында (филярий), қолтық астында (трихинелла) көзде қанда т.б болады. 
   
 Нематод паразитті өсімдікте кезлдеседі , ол вегетативті өсімдіктің түгін қалтырмауын мүмкін. Оларда ауыз айналасында ерекше стилет орналасқан , соның арқасында нематод өсімдік денесіне жабысады. Бұл паразиттер өсімдік ағзасына түссе  -  аттпа жасушасын лақтырып орналасып тіршілігін бастайды. Нематод қызанақ , қияр тамырында орналасып , өсімдіктің орналасуын тоқтады. Қызылша нематодының тамырында орналасып оныңда орналасуын тоқтатады. Сонымен қатар кортопта , бұлдіргенде өсуін , өркендеуін тоқтады.
 
 Дәріс №8 тест өзін өзі тексеру

        1).Тақырып ішінен жұмыр құрттың түрін тап: а) эхинококк; б)коп коздер;                            в) нематода;  г) картоп нематода;  д)жер құрты;  е) аскарида;   ж) острица.

       2.Осы құрттардың қайсысы адам ағзасында паразитті тіршілік етеді: а) ақ планария; б)боуыр сорғыш; в)коп коз; г) цепен                                                                           
3)Адам өкпесіндегі празит: а) ересек аскарида; б)жұмыртқа  аскаридасы;  в) аскарида. 
 
4) Ірі жануарлар ағзасында қанша париззті цепен  боладыа) 2; б) 4; в) 6; г) 8.
 
5) Ірі құрттардын , кіші құрттардан айырмашылығы: а) тип симметриясы; б) аналды аскорту; в)дененің көп клеткалы болуы; г)паразиттік тіршіліктің болмауы.

6) Кішігірім паразиттіің дамуы , кобеюі қай жануардың бауырында жүреді: а)балық; б)бақа; в)тасбақа; г)мүиізді жануар.

7)дөнгелек құрт: а)2 смитрялы 3 шақты ден; б) 3 жақты дене; в)екі жақты 

    
№9 Целомиттеге дәріс. Буылтық құрттар түрінің ортақ мінездемесі

1.Целомиттер. Буылтық құрттар түрінің ортақ мінездемесі
2. Буылтық құрттардың классификацияы

Целомиттер.1. Буылтық құрттар түрінің ортақ мінездемесі
Цело́м (грек.т.Денелер, екінші қуысы κοίλωμα  --  қуыс, ) көпторшалы жануарлардың денесініңекінші қуысы. Торшаларының құрастыратын топтарының ішінде қуыстарында олардың бөлуінде және келесі білімінде нәтижеде  --  бласттардан мамандандырған мезодермалы торшалардан трохофор іркістенеді. Жеке организмнің дамуы  целомада  телобластиктік деп аталып жатыр. Құрастыратын ілгері шығарулар алғашқы ішек және бөлімше қабырғаларынын, ілгері шығару жолымен екінші бүтін қалыптасады. Білімде сондай әдіс энтероцелді целома деп аталады. Екі жағдайда мезодерма бүтін болып есептеледі. Меншікті эпители қабырғадан бар болудан ,денеден алғашқы қуыс айырмашылығы болып жатыр.  Жасаушы кабырга  целома  мезотелий және целотели деп аталады.Coelomata екі үлкен топқа  бөлінеді - өзгешеленген екінші (Deuterostomia) ,бірінші      (Protostomia) және бас түрмен эмбриональді  дамытулармен  ерекшеленеді.Бірақ,бір басқа көзқарас бар   Protostomia қатар барлық төменгі (Acoelomata) екіжақтысимметриялы малдарға жататын  ұғымды  Гроббен (1908) алғаш рет дәлелдеген. Осы негізде ол оларды бірнеше тобқа бөлді. Сол уақыттан  Bilateria төменгі топқа  Protostomia кең таралды .Біз, бірақ,бұл пікірге көне алмаймыз, Acoelomataның арғы аталасы целомиттік мал дегенге. Bilateriaны төменгі топқа жатқызуын  ақтауға болады, екі эволюциялық тармақтардың тек қана тәуелсіз екенін мақұлдап (Protostomia және Deuterostomia) тікелей тұрған арғы аталардан басқа ішек-қарын, не жеткіліксіз қисынды көрініп жатыр. Deuterostomia - бұл ересек малдың артқы саңылау орнында бластопора іркістенетін екішілік мал, дефинитивті ауыз кешірек қыстырып жатыр және тәуелсіз алғашқы ауыздан личинкалар, мезодерма ішектер бүйірлеу қабырғалар ілгері шығару жолымен қалыптасып жатыр энтероцельді әдіспен. Ине терілі түрлер екіншілік жат (Echinodermata), хордалық (Chordata) жартыхордалық(Hemicordata) және жоғарғы топтарда эмбриональді дамытулар бірінші (бунақ аяқтылар) және екінші (омырқалы) көрсетілген ерекшеліктер екінші түрін өзгерте алады.
Буылтық (Annelida) құрттар  -  бүтін болатын өте ілгері құрылымды құрттардың бұл түрі. Олардың мөлшерлерінен бірнешесі миллиметрлік 3 м дейін былқ-сылғып жатыр. Керілген дене бөлген Сегменттерге ішкі сақиналық қалқалармен ; кейде сондай сегменттердің бірнешесі жүздік. Әрбір сегментте қарапайым шектіліктермен бүйірлеу ағаш безілер е  -  параподиям,қылтанды қарұлы. Мускулатура ұзына бойына және сақиналық бұлшық еттерден бірнешесі жіктерден тұрады. Тыныс алуы терісімен іске асады; ерекше органдар  -  жұп нефридии, посегментно орналасқан. Жүйке жүйесі жұп ганглилермен құрастырылған миден  және ішкі жүйке тіркесті.
Тұйықталған қан  жүйе майда сақиналық ыдыстарға әрбір сегментте бірлескен іш және арқалық ыдыстардан тұр. Денелерге бөлікте ілгергісіде бірнешесі өте жуан ыдыстардың жуан бұлшық еттік қабырғалар алып жатыр және << жүректердің >> рөл ойнап жатыр. Қан мұрын ыдыстарға әрбір сегментте бұтақтанып жатыр, гермафродиттер қабадай капилляр . буылтық құрттар құрастырып, еркектерде және мекиендерде басқа өзгешеленіп жатыр. Дамыту тузу немесе метоморфозбен. Кездесіп жатыр және (бүршіктенумен) жыныссыз көбейту. .2 буылтық құрттардың Классификациясы.
Буылтық құрттар 3 классқа жіктеліп жатыр : көпқылтанды, азқылтанды және сүлікті.
(параподии) қылтанменмен көп қарапайым шектілікте әрбір сегментте азқылтанды(Polychaeta) алып жатыр. Бұтақты жатырлардан параподиямен жиi сабақтас  -  желбезекті, көмекте газ алмастыру іске асырып жатыр. Айқын оқшау баста тіпті қабілетті аккомодацияға кейбір түрлерде көз болып жатыр, (статоцисттер) тепе-теңдіктер сезім мұрттар және органдары. Кейбір түрлер қабілетті люминесценцияға.
Көбею мерзімінде аталық ұрықтарын суға жібереді, ал аналық  жұмыртқалайды. Кейбір түрлерінде  ылығу және аумаққа күрес те бақыланды. Ата-аналар сыртқы  ұрықтандырудан кейін өліп жатады. Даму метоморфозбен болып жатыр. Жыныссыз көбею сирек байқалып жатыр. Бұл класстың өкілдері  -  теңіздің түпкі  мекендеушілері (кездесіп жатыр дейін 10 км) жузіп жүрген жерінде, топырақта жиырылады немесе лайға батып жатады, бірақ кейбіреулерін тұщы көлдерде кездестіруге болады. Көптеген шұбалшындар құмнан ешқашан тастап кетпейтін әр түрлі формалы тұрба жасайды.Түрлері 6 дан 10 мыңға  дейін. Көптеген шұбалшыңдар  -  жыртқыш аңдар,  басқалары детритпен қоректенеді, олардың ортасында паразит атымен жоқ. Азқылтанды шұбалшындар көптеген балықтар үшін жем болып жатады. Кейбір шұбалшыңдарды адамдар да тамақта қолданып жатады.
Азқылтанды (Oligochaeta)  -  көбінесе топырақ құрттары. Олардың ортасында ұзындығы 5,2 м аса зор жаңбыр шұбалшыңдары кездесіп жатады, және де кіші формалар. Барлық сегменттерде, ауыздықтан басқа,қылтандылар бар, шоқтармен орналасқан. Параподии бейнеленбеген,басы оқшау нашар. Нәзік кутикула ерекше былшырағымен тұрақты дымқылданады ; кутикула арқылы диффузия жолымен газ алмастыру іске асырылады. Азқылтанды құрттар  -  әрілі-берілі ұрықтандырумен, көбінесе гермафродитті ; жыныс мүшелері  бірнеше дене сегменттер бойынша жинақы.Бұл мүшелердің күрделі құрылысы өмірге керекті зат. Кейбір түрлердің белгілісі партеногенез. Метоморфоздың жоғы ;шыққан процес арқылы копуляции жібегінен  бірнеше аптадан соң  ондаған жас шұбалшыңдар шығады.




 
 Азқылтанды құрттар. Жоғарғы қатар, сол жағында оңға : жасыл нереис, қызыл қоңыр биспира, миксикола разноногий хетоптерус,. Төменгі қатар, сол жағында оңға : платинереис Дюмериля, хлойя, аса зор спиробрахус, протула.

Азқылтанды құрттар. Сол жағында оңға : кәдімгі жаңбыр құрт, апорректода ұзын, тұрбалы эйсения.
Олардың белгілісі 3000 түрлері, олардың екі- үшеуі топырақта өмір сүріп жатыр, ал қалғаны  -  тұщы, сирек тұзды су қоймаларда. Типті өкілі- жаңбырлы шұбалшың боп табылады.Шұбалшыңның көптегені детритпен қоректенеді, топырақтар құрылымды және құрамды жақсартып, зат айналымда бұл маңызды рөл ойнайды . Бірнеше жыл ішінде шұбалшыңдар,  өзі арасымен ,мекендеген аумақтарының топырақтарынан жік өткізеді. Бірнешесі түрлерді  -  жыртқыш аңдар. Азқылтандылардың ортасында паразиттер де бар (шаян сүліктері).
 Сүліктер(Hirudinea)- әдетте қызыл- қоңыр түсті , немесе жасыл тонды. Денесінің алдыңғы және артқы аяқтарында жабыстырғыштар бар. Денелерден ұзындығы 0, 15 см 2 дейін. Қармалауышты, ереже сияқты, параподии және қылтаны болмайды . Мускулатурасы жақсы дамыған. Денелерінің екінші қуысы жеңілдетілген.Тынысы тері арқылы, желбезектері бар. Көп сүліктердің 1-5 көздері бар. Өмірлер сүру мерзімі -бірнеше жыл.Олардың барі -гермафродиттер. Жібек құрттары коконда жұмыртқалайды,личинді кезеңі жоқ. Сүліктердің көпшілігі әр түрлі малдардың қанын сорады,және адамның да. Сүліктер тұмсықпен  тері жамылғыларын теседі, немесе жақ тістерімен, ал арнайы зат  -  гирудин  -  қан жинауға кедергі келтіреді. Бір құрбаннан қан сору айлар бойы созыла алады. Қанға ішекте  ұзақ бүлінбейді : сүліктер  екі жыл  тамақсыз өмір сүре алады. Кейбір сүліктер  -  жыртқыш аңдар, олжаны бітеудей жұтады .
Сүліктер тұщы су қоймаларында мекендейді, сонымен бірге теңізде және топырақта кездеседі. Сүлік балық  үшін жем,мед сүліктер  емдік мақсаттарда адамдарға қызмет көрсетіп жатыр  . 400 - 500 түрлері.


Сүліктер ,қылтанды,тұмұқы,жақты,дәрігерлік сүлік.
Буылтық құрттар, кембрии қарапайым жазық құрттардан болды. Буылтық құрттардың біріншісі азқылтанды ,содан көпқылтанды, ал артынан  -   сүліктер.

     №10 дәріс.Былқылдақденелілер типі (Mollusca)
1.Былқылдақденелілер типі.Типтің жалпы сипаттамасы.Мекен ету ортасы мен сыртқы құрылысы.Тіршілік процесінің ерекшеліктері.
 Тип  Моллюски.Общая характеристика типа.Среда обитания и внешнее строение.Особенности процессов жизнедеятельности.
 Tip Shellfish. General characteristics of the type. Habitat and external structure. Features of the processes of life.
2.Былқылдақденелілер типінің өкілдері: құрылысы,таралуы,мәні.
  Представители типа Моллюски: строение,распространение,значение.
Representatives of the type of Mollusks: structure, distribution and value.

1. Былқылдақденелілер типі.Типтің жалпы сипаттамасы.Мекен ету ортасы мен сыртқы құрылысы.Тіршілік процесінің ерекшеліктері.
 Моллюскалар немесе былқылдақденелілер- негізінен суда таралған жануарлар.Бірақ,құрлықта тіршілік ететін түрлері де кездеседі.
 Моллюскалардың денесі асимметриялы және бөлікке бөлінген: бас,көкірек және аяқ.Басы денеден жекеленген,онда сезім мүшелері-қармалауыш пен көз орналасқан.Көкірек жағынан басында ауыз ашылады.Аяқ- дененің құрсақ қабырғасының бұлшықетті сыңар өсіндісі,әр түрлі класстардың әр түрлі өкілдерінде әр түрлі пішіні болады және қозғалу қызметін атқарады.Көкірегі ішкі қапшық түрінде арқа жағына қарай үлкейіп өседі,онда ішкі мүшелердің көп бөлігі орналасады.
 Молюскалар- екіжақты симметриялы жануарлар,бірақ кейбір топтарында ассиметрия дамиды.
  Молюскалардың денесі әдетте бақалшақпен қапталған.Бақалшақ екі тақтадан құралуы мүмкін немесе басқа  формада болады,яғни қалпақ,бұйра,спираль және т.б.Бақалшақ екі қабаттан тұрады-сыртқы,органикалық және ішкі-көмір қышқыл газынан құралған.Ізбесті бақалшағы өзі 2 қабаттан тұрады: органикалық қабат кальций карбонатынын призмалық криссталдардан түзілген фарфорлық қабаттан,ал оның астында жарықтың әсерінен интерференция жүретін жұқа тақташалы маржанды кристаллдар бар.
 Бақалшақ  -  сыртқы тығыз қабат болып табылады.Бұл қабаттың пайда болуы жаннуардың ішкі құрылысына айтарлықтай өзгерістер әкеледі.Біріншіден,тері-бұлшықет қапшығы ажырайды.Моллюскалардың бұлшықеттері бақалшаққа жабысқан  жеке бұлшықеттер түрінде болады.екіншіден,тірек қызметін жоғалтқан екінші қуыс жойылады.Екіші қуыстан тек қана жүрек маңы қапшығы мен гонадтар жолағы қалады.Моллюскалардың денесіндегі мүшелердің арасы борпылдақ дәнекер ұлпамен толтырылған.
 Моллюскаларда көкіректің негізгі үлкен терілі қатпары мантия болады.Мантия мен дененің арасында мантия қуысы орналасады.Мантия қуысында желбезектер,кейбір сезім мүшелері,жүрек орналасады.
 Асқорыту жүйесі алдыңғы,ортаңғы және артқы ішектерден тұрады.Алдыңғы ішек жануардың қоректенуіне байланысты  -  кеңірдек,жұтқыншақ,өңеш деп дифференциалданады.Көптеген моллюскаларда жұтқыншағында ерекше асты үгетін аппарат үккі болады.Үккі кутикуламен қапталған тісшелерден тұрады,ол тамақты ұсақтау қызметін атқарады.Моллюскаларда ерекше ас қорыту безі- бауыр болады.Бауырдың тармақтары асқазанға ашылады.Бауырдың қызметтері:секреттік,нәрлі заттарды сору,клеткаішілік ас қорыту- ол ерекше амебалық клеткалардың ұсақ тағамдарды ұстап,қорытуы.Ортаңғы ішек асқазаннан басталады да аналь тесігі арқылы мантияға ашылатын артқы ішекке өтеді.
 Алғашқыжелбезектілер мантия қапшығында орналасқан желбезектерімен тыныс алады.Өкпежелбезектілер мен артқыжелбезектілер (яғни бұлар құрлықта тіршілік етуден суға ауысқандар) өкпемен тыныс алады.Өкпе-ол қабырғасы қантамырларымен айналған мантия қалташасы.
 Моллюскалардың зәр шығару органдары- 1-2 бүйрек,олардың бөліп шығаруы мантия қабатына ашылады.
 Моллюскаларда ашық қанайналым жүйесі.Бұл қан қантамырлары арқылы органдар арасында таралады және қуыс сұйықтықтарымен араласады.Жүрек 1-2 ірі жүрекшеден және бұлшықетті қарыншадан тұрады.
 Жүйке жүйесі шашыраңқы түйінді деген атауға ие.Жүйке жүйесін құрайтын жүйке түйіндері өздері қоздыратын органдарда орналасады.Жүйке түйіндері өзара жүйке өзегін құрайды.Органдары жақсы жетілген: күрделі құрылысты көз,сипап сезу мүшелері,тепе-теңдікті сақтау.
 Моллюскалар тек қана жыныстық жолмен көбейеді.Бөлек жынысты да гермафродит түрлері де бар.Даму- метаморфоз жолымен немесе метаморфозсыз ,яғни жұмыртқадан кішкентай моллюска шығып та жүреді.

2.Былқылдақденелілер типінің өкілдері: құрылысы,таралуы,мәні.
  Типтің құрамында 2 класс бар:Бауыраяқтылар мен Қосжақтаулылар.
Бауыраяқтылар немесе ұлуларда денесі бас,аяқ,дене деп бөлінеді.Денесі бақалшақпен қапталған,ол спираль немесе қалпаққа ұқсас.Жұтқыншақта үккісі бар.
Бұл класстың өкілі- үлкен тоған ұлуы.тоған ұлуы тынық,тұщы суларда тіршілік етеді.Су өсімдіктерімен қоректенеді.Тоған ұлуының бақалшағы және бақалшақтын ауызынан шығатын басы мен аяғы 4-5 рет спираль оратылған болады.дене бақалшақта орналасып онын орамдарын қайталайды.Бақалшақтың ішінен аяқ пен басты жиырып,жазып отыратын бұлшықеттер болады.
 Басында сипап-сезу қызметін атқаратын қармалауыш орналасқан.Қармалауыштардың ұшында көздері бар.Басының құрсақ қуысы бөлігіне ауыз ашылады.Аяғы үлкен,бұлшықетті,жалпақ жорғалағыш табаны бар.Аяғының жиырылуының нәтижесінде баяу және бірқалыпты толқындатып жүреді.Тоған ұлуы су өсімдіктерімен қоректенеді,олар кеңірдектегі үккінің әсерінен қырылады.Өңеш ас жиналып,толысып кететін жемсаудың үлкеюін қалыптастырады.Содан кейін ас асқазанға түседі.Асқазанға бауырдың тармақтары ашылады.Ортаңғы ішек денеде ілмектер жасап,аналь тесігіне ашылатын артқы ішекке ауысады.
Тыныс алуы - өкпе арқылы.Тотықтанған қан өкпеден жүрекке барып құяды да,содан кейін бүкіл денеге таралады.Зәр шығару органдары өкпенін жанында орналасқан бир бүйрекпен шектеледі.Жүйке жүйесі жұтқыншақ маңында жинақталған жүйке түйіндерінен тұрады.Олардан жүйке органдар мен ұлпаларға таралады.
 Тоған ұлуында гермофрадиттік жыныстық жүйе.Тоған ұлуында бір ғана жыныстық без бар,ол гермофрадиттік деп аталап,онда жұмыртқа жасушасы да сперматозоидтар да бірге қалыптасады.Ұрықтану- іштей, қарама-қарсы.Жұмыртқаларын тоған  ұлуы суасты өсімдіктеріне байлап қоятын айқын шырышты жіпшеге созбақтайды.Дамуы  -  метаморфозсыз.
   Бауыраяқтылар сан алуан.Олардың бақалшақтарында әр түрлі түстері мен пішіндері болады,кейде тіпті ғажайып.Бақалшақсыз түрлері бар- олар теңіз жалаңашжелбезекті моллюскасы мен құрлық шырыщтары.Шырыштар өсімдіктермен қоректеніп,ауыл шаруашылығына зиян келтіреді.Құрлықта бақалшақты моллюскалар да тіршілік етеді,олар- жүзім ұлуы ,бау-бақша ұлуы,янтарка.Олар да өсімдіктермен қоретенеді.
 Бауыраяқтылардың маңызды медициналық және ветеринарлық мәні бар,себебі олар адам мен жануарда кездесетін сорғыш паразиттердің  алғашқы аралық иесі болып табылады.

 Қосжақтаулылар класында моллюскалардың денесі оң жақ және сол жақ екі жақтаудан тұрады,басы болмайды.Қоректенуі- фильтрлеу.Бұл класстың өкілі- беззубка.Беззубка тұщы сулардың түбінде ,денесінің жартысына дейін көміліп мекен етеді.Бақалшағы екі жақтаудан тұрады.Арқа бөлімінде жақтаулар икемді қосылғышпен бірігеді.Беззубкалар құрсақ қуысы жағындағы бақалшақтың жақтаулары арқылы ашылады.
 Жақтауларды ашып-жабу жиырылғыш бұлшықеттердің көмегімен жүреді,ол денесі арқылы өтіп,бақалшақ жақтауына бекінеді.Денесі аяқ пен кеудеден тұрады.Басы жойылған.Басымен бірге сезім мүшелері,жұтқыншақ,үккі де жойылған.Аяғы грунт қазуға дағдыланған сыналған пішінді.
Кеудесі арқа жағында орналасады.Кеудесінің екі жағынан мантиялық қабаттар таралған, дененің артқы бөлігінде мантиялық қабаттар 2 сифон түзеді,олардың үстінгісі- шығаратын,ал асты- енгізуші.сифондар арқылы мантия қабатында судың алмасуы жүреді.Мантия қабаттары екі ірі торлы желбезекті жауып тұрады.Аяғының үстінде ауызы орналасқан,ол екі жұп ауыз  қалақтарынан тұрады.Желбезектер эпителиі,мантиялар,ауыз қалақтары кірпікшелермен қапталған,ол суды мантия қуысына айдайды.
 Енгізуші сифон арқылы оттегі мен тағамы бар су мантия қуысына өтіп,торлы желбезектер арқылы өтеді.Желбезектерде газ алмасу жүреді.Тағамдық бөліктер желбезектерде тұнып қалып,желбезек эпителиі бөлетін сілекейге жабысады.Нәтижесінде кірпікшелердің итермелеуінің салдарынан сілекеймен ас ауыз қуысына түседі.Бұл қоректенудің түрі фильтрлеу деп аталады.Содан кейін ас өңешке,өңештен- асқазанға түседі,ал оған бауырдын тармақтары ашылады.Асқазаннан аяқта бірнеше ілгектер жасап ортаңғы ішек таралады да,арқа бөлімінен артқы ішекке өтеді.Дененің арқа бөлігінде  екі жүрекше мен екі қарыншадан тұратын жүрек орналасады.Тотыққан қан жүрекшеге,одан қарыншаға құйылады.Бөліп шығару жүйесі екі ірі бүйректен құралған.Жүйке жүйесі 3 жұп жүйке түйіндерінен тұрады.сезім мүшелері- сипап-сезу және тепе-теңдік.
 Беззубкалар жеке жынысты жануарлар.Жыныстық бездері аяғында орналасқан.Гаметалар мантия қуысына шалынады.
 Бөліп шығарушы сифон арқылы спермотозоидтар суға түсіп,аналықтың мантия қуысына енеді.Жұмыртқа жасушалары желбезектерде таралады,кейін онда ұрықтанып болған соң глохидиидің личинкалары дамиды.Личинкалар түгел қалыптасқаннан кейін олар бөліп шығарушы сифон арқылы суға түседі.Ары қарайғы дамуы үшін личинкалар балықтың терісіне жабысуы керек.Тікендерінің көмегімен личинка балықтың терісінің астына еніп,иесінін шырындарымен қоректеніп,эктопаразиттік тіршілік етеді.Бірнеше уақыттан соң личинка кішкентай беззубкаға айналып,балық денесіндегі ісектерден шығып,еркін өмірге көшеді.Балық моллюска личинкаларына иесі ғана емес суда орналастыруға көмек беруші де болып табылады.
 Қосжақтаулы моллюскалар фильтрлеушілер.Олардың сулардағы маңызы да осында,олар табиғи биофильтрлер ретінде суды бөгде заттардан тазартады.
 Мидиялар,устрицалар,гребешоктар- шаруашылық объектілері,арнайы өсіріледі.
Қосжақтаулы моллюскалар балық,теңіз құстарының тамақ рационындағы негізгі компоненттар.
Су асты құрылымдарына << қайық моллюскасы>> зиян келтіреді,ол ағашты ойып оны шірітеді.

№ 10 дәріс.Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар.
1.Моллюскаларға қандай ерекшеліктер тән?
2.Молюсскалардың бақалшағының құрылысы қандай?
3.Ашық қанайналым жүйесі қалай сипатталады?
4.Қосжақтаулыларда сифонның қандай мәні бар?
5.Моллюскалар қалай тыныс алады?
6.Моллюскаларда бөліп шығарушы органның қызметін не атқарады?
7.Қай моллюскаларда бақалшақ жойылған?
8.Моллюскалардың жүйке жүйесінің құрылымы қандай?

№11 дәрiс. Бунақ аяқтылар типі (Artropoda ) 
1. Бунақ аяқтылар типі. Жалпы сипаттамасы
2. Бунақ аяқтылар типінің ерекше белгiлерi. 
 1. Буын аяқтылар типі. Жалпы сипаттамасы
Қазіргі уақытта буынаяқтылар типінің 1 млн. 200 мыңнан астам түрі белгілі,оның ішінде жәндіктердің 1млн астам түрі кездеседі. Буынаяқтылар  -  әрбiрi бiр немесе бiрнеше класстар қосатын төрт тип тармағына  жiктеледi:  
- трилобиттер класы (трилобитовые)  - толық құрып кеткен топ; 
- хелицер тип тармағы (семсерқұйрықтар, өрмекшi тәрiздi және шаянтәрізділер);
- желбезекпен дем алатындар тип тармағы (шаян тәрiздiлер класы); 
- трахеялар  тип тармағы  (көпаяқтылар кластары және құрт-құмырсқалар). 
Буынаяқтылар  -  ең көп таралған патшалық (I миллионнан астам). Олардың арғы аталары қазыққұрттар болып табылады. Бұл тип өкiлдерi теңiздердi және тұщы суларда ғана емес, жер бетiн, топырақта және қоршаған ортасын да қоныстандырды. Жерүсті ортасына буынаяқтылардың 3 класы бейімделді: Өрмекшi тәрiздiлер, құрт-құмырсқалар және көпаяқтылар. Олар жер бетiндегi әр түрлi  климаттық аймақтарда  кең таралған жануарлар болып табылады. Буынаяқтылар типі класстарға бөлшектенетін төрт тип тармағына бөлінеді. Олардың iшiнен үш түрін қарастырайық - Шаян тәрiздiлер, Өрмекшi тәрiздiлер және құрт-құмырсқалар. Буынаяқтылардың денесі  бас, дене сегменттерi және аналь тесігіне  бөлшектенедi. Ұқсас сегменттер дене бөлiмдерiн құрастырады: бас, кеуде, құрсақ. Сегменттер өзара қосыла алады.
 Дененiң сегменттерi булы шектiлiктермен жабдықтаған. Шектiлiктер кiшкене мүшелерден құрастырылған және тетiк многоколенныйларды ұсынады. Бұл буынаяқтыларға  күрделi қозғалысты жасауға мүмкiндiк бередi.
 Шектiлiктер ең маңызды функциялардың қатарлары алып жүредi: қозғалыс, қорегін аулау, тыныс, сезгiш, жыныс. 
Буынаяқтылар денесі хитинді қабықпен  немесе сыртқы сүлдемен қапталған. 
Сыртқы сүлденiң бар болуы буынаяқтыларда аяқ-бұлшық еттi былықпа және дененiң екiншi қуысының ыдырауына әкелді. Қаңқа бұлшық еттер сүлденiң бiр бөлiгіне бекiтiп жатқан көлденең жолақты бұлшық еттердiң шоқтарымен құрастырылған. Дененің  екiншi бөлігінен тек қана жүрек жанындағы қолдорба сақталынады. 


2. Бунақ аяқтылар типінің ерекше белгiлерi:
1. Дене үш бөлiмге сегменттеп дифференциалдаған: ауыз және сезiм мүшелері орналасатын бас бөлігі, қозғалыс қызметін атқаратын  кеуде бөлігінен және көбiнесе iшкi орган қорытушы қарындар жайласатын. Буынаяқтылардың кейбiр топтарында бас бөлігі кеудемен қосылады.
2. Дененiң Жамылғылары  -  қорғаныш функция орындайтын көп қабатты хитинделген кутикуласы. Жер бетiндегi буынаяқтылардың сыртқы жiктерiнде жануар денесiнен суды жоғалтуға кедергi келтiретiн балауыз  май тәрiздi заттары болады. Кутикула  сыртқы қабықша қызметін де атқарады, және дене қозғалысын қамтамасыз ететiн көлденең жолақты бұлшық еттердi бекiтеді . Кутикуланың  созылмауынан  буынаяқтылардың өсуі  периодты линькалармен жалғасады. 
3. Мүшелi шектiлiктер денемен жылжымалы тұйықтаған және күрделi қозғалыс қабiлеттi көпмүшелi тетiктер болады. Шектiлiктердiң кiшкене мүшелерi - буындар болудың арқасында жылжымалы. Шектiлiктер қозғалыстардың түрлi түрлерiн қамтамасыз етедi - жүрiстi, жүгiрiс, секiру, жүзу, сонымен бiрге басқа функциялардың қатарларын орындайды - азықтың басып алу және ұсақтауы, тыныс, сезу тағы басқалар. 
4. Денесі аралас, өйткенi дененiң қуысы целомының  және алғашқы қуыстың қалдықтары ұрықтар бiр-бiрiменбайланысқан.Целлом тiрек қызметін атқармайды, өйткенi сыртқы қабық жақсы жетілген. 
5. Асқорыту жүйесi үш бөлiмдi алады: алдыңғы, орташа және артқы. Алдыңғы және артқы бөлiмдерi эктодермалды  және ішінен хитинді кутикуламен қапталған. Буынаяқтылардың ауыз аппараттары оларға жемдердiң әр түрлi түрлерiмен қоректенуге мүмкiндiк береді. 
6. Қан айналым жүйесi тұйықталмаған. 
7.Тыныс мүшелерi желбезектер болып табылады, жер бетiндегiлерде - өкпе қаптар және кеңiрдек. 
8.Ерекшелеудiң органдары - түрiн өзгертiлген (шаяндардың жасыл безi) метанефридийлер, жер бетiндегiлерде  - мальпиги ыдыстары - орташа және артқы iшектiң аралығында шекара ашатын көп тұйықталған қысқа эпители түтiктерi. (гемолимфа ) қуыс сұйықтан ерекшелеуiнiң өнiмдерi мальпиги ыдыстары бiр нәрсеге тиедi, олардың iшiнен - артқы iшекке өтеді.
9.Жүйке жүйесi қазыққұрттардың iш жүйке тiркесiнiң түрi бойынша құрастырылған. Оның басты ерекшелiгi -  дененiң қысқартуы немесе жануардың аз өлшемдерiмен бiр-бiрiмендi олардың араласып кетуi ,санның кiшiрейтуi булы iш гангли салдарына байланысты болып табылады. Қоғамдық түбегейлi даму шыбын-шiркейлерде жұтқыншақ үстiндегi ганглилерiне жетедi,ол яғни ми болып табылады. Әр түрлi сезiм мүшелерi жақсы дамыған: сезу, дәмдер, иiс сезу қаблетi, көз, тепе-теңдiк.
* Бунақ аяқтылар-әр түрлі  жынысты жануарлар, олардың көпшiлiгiне  жыныс диморфизмы тән. Іштей ұрықтану тән. Постэмбригендiк даму кейбiреулерінде төте болса, көпшiлiгінде - толық емес немесе толық метоморфозбен болып келеді. Кейбiр құрт-құмырсқалар екi ортаға да бейімделді  - суда да және жер бетiнде.
Дене қуысы буынаяқтыларда - аралас, ол өйткенi алғашқы қуыстың қалдықтарымен қосылатын екiншi қуыс қиратудың нәтижесiнде құрастырады. Дененiң қуысы гемолимфамен толтырылған. Гемолимфа қанның функциясы және қуыс сұйықты орындайды, сонымен бiрге қан айналым жүйесiне де қатысады. 
Қатты жамылғылардың бар болуы жануарлардың үздiксiз өсуiне кедергi келтiредi. Буынаяқтылардың өсуі және дамуы  периодты түлеулермен келеді. Кутикула тырбаңдай лақтырып тастайды, жаңа әлi қатуға жеткiлiксiз болады, жануар өседi. Жамылғы Кутикулизациясы кiрпiктi эпителияның дамытуына кедергi келтiредi
Асқорыту жүйесi ауыз аппарат жасаушы түрiн өзгертiлген шектiлiктермен қоршаған ауызбен бастайды.Жұтқыншақ, без, асқазан кейде кеңейтiлетiн өңеш те  болады.Бұл алдыңғы iшектiң бөлiктерi.Орташа iшек - қысқа және артқы тесiк бiтетiн артқы iшекке өтедi.Жұтқыншаққа тармақтар, сiлекей бездерi ашылады, бауырдың тармақтары iшектердi құяды. Бауырдың функциялары: секреторлық, клетка iшiндегi ас қорыту, соратын және дайындайтыны.
 Орташа және артқы iшектер шекарада мальпиги ыдыстары орналастырған - жер бетiндегi буынаяқтылардың  ерекшелеу органдары.Мальпиги ыдыстарында несеп қышқылы қалыптасады- шыбын-шiркейлерде және Гуанин - өрмекшi тәрiздi.Сонымен бiрге бөліп шығарушы функциясын шыбын-шiркейлерде майлы денесi орындайды.Бөліп шығарушы органдары; шаян тәрiздiлерде баста орналасқан iрi жасыл темiрбуларын елестеткен.
Шаян тәрiздiлердiң тынысы желбезектер арқылы iске асады.Желбезек - бұл түрiн өзгертiлген шектiлiктер немесе олардың бөлiгi.Өрмекшi тәрiздiлер- өкпелермен  дем алады.Қасында басқа жеңiл кейбiр өрмекшi тәрiздi кеңiрдектерде болады - кутикуланың спираль жуандау жақтарының выстланының қабырға эктодермалдық түтiктерi. Шыбын-шiркейлерде тыныс алу  - трахея арқылы жүзеге асады.
Жүйке жүйесi булы мимен, жұтқыншақтың маңайындағы жүйке сақинасынан құралған.Сезiм мүшелерi жақсы, әсiресе жер беті буынаяқтыларында .
Көру мүшелерi - көз, көз жай және күрделi бола алады.Күрделi көз жеке, кiшкене тесiктер немесе фасеткалардың бос тұруларын жиыннан тұрады.Түйсiк сезу мүшесi, химия сезiмi және тепе-теңдiктерде болады.Шыбын-шiркейлерде есту мүшелерi көрiнiп қалады.
Қан айналым жүйесi тұйықталмаған.Жүрек жанындағы қолдорбада дененiң арқалық тарабында орналасады және саны және орналастырылуы әр түрлi түрдiң әртүрлi өкiл булы саңылауы болады.Жүрекке саңылау арқылы тотығылған гемолимфаны тигiзедi.Жүрек түпкiрiнендi гемолимфа бойынша дененiң қуысына итерiп шығарған қан тамырлары шегiнедi.Буынаяқтылар әр түрлі  жынысты.Гермафродитизмның жағдайлары өте сирек.Түрлердiң көпшiлiктерiнде жыныс диморфизмы бейнеленген.Жыныс бездерi булы, меншiктi тармақтарды құрастырады.Құбылыссыз, метоморфозбен дамыту ағады. Түрге буынаяқтылар үш кластары жатады: құрт-құмырсқалар Өрмекшi тәрiздi және шаян тәрiздiлер класы.

№12-шi дәрiс. 
Желбезектыныстылар тип тармағы-Branchiata. Подтип Жабродышащие. Subtype the Gill the breathing
1. Желбезектыныстылар тип тармағының ортақ сипаттамасы. Шаян тәрiздiлер класы.Общая характеристика подтипа Жабродышащие. Класс Ракообразные. A general characteristic of a subtype of the Gill breathing. A class Crustacea.
2. Өзен шаяны.  Речной рак.  A river cancer.

1. Желбезектыныстылар тип тармағының ортақ сипаттамасы. Шаян тәрiздiлер класы. 
Желбезектыныстылар диантеннаты. ( Branchiata Diantennata ), буынаяқтылар типінің, шаян тәрiздiлердiң, бір класс 0түрi. Алғашқы жануарлар немесе су буынаяқтылыры ата-тектерімен негізі суда тіршілік еткен. Олар желбезектермен  тыныс алады, бұл (эпиподиты )  ағаш безi өсінді ұштары немесе әдеттегiден түрiн өзгертiлген өсінді ұштары. Кейбір түрлерінде желбезек  болмайды және тыныс алу тері үстiмен iске асады.  Кейбірі құрлықта өмiр сүруге (есек құрт )бейімделген желбезектыныстыларда өзiндiк кеңiрдегi болады. Алдағы 2 жұп мұрттардың болуы  тән  - антеннула және антенна 
Шаян тәрiздiлер класы (Crustacea ) буынаяқтылар. 20 отрядқа бiрiккен 30 мыңнан астам  түрлері бар: онаяқтылар (iрi теңiз шаяндары, саяқ шаяндар, крабтар, өзеннiң шаяндар), жапырақаяқтылар (дафния ), ескек аяқты (циклоптар ), тең аяқты шаян тәрiздiлердiң (есек құрт ),тең емес аяқтылар (бокоплавтар ) тағы басқалар. Көпшiлiгi  терең суда  немесе кейбіреуі құрғақта еркiн тіршілік етедi. Олар өлшемдері жарты  милиметрден   ондаған сантиметрлерге дейін . Бұл кластың басқа буынаяқтылар өкiлдерiнен айырмашылығы мұрттардың екi жұп болуы және бұтақты аяқталған құрылысының бар болуы. Сегменттелген дене, хитинді сауытымен жабылған, бiрнеше бөлiмдерге бөлiнген. Басты, кеуде және қарын немесе баскөкірек және қарын деп ерекшелеуге болады. 
Хитинді қалқан карапакс деп атайды. Басында кiшкене жұп емес көз тесiктер немесе күрделi фасетті көздерi  орналасқан, әсіресе көкірегінде. Мұрттар сезiм және иiс сезiм функцияларын атқарады. Жоғарғы және төменгi жақтары ұстау және азықтың ұсақтауы үшiн ыңғайлы. Дене шектiлiктерi құрылысына байланысты жүру және жүзу қызметіне бөлiнедi. Қан айналым жүйесi шаян тәрiздiлерiнде тұйықталмаған. Тыныс мүшелерi қызметін желбезектер атқарады. Жүйке жүйесi iш жүйке тiркесiмен ,бөлгiш - бездермен ,сыртқы саңылаулар негiзiнде жоғары жаққа қарай ашылған мұртшалар . Шаян тәрiздiлер барлығы дерлiк дара  жынысты және сырттай ұрықтанады. Жұмыртқалардан личинкадан бiртiндеп ересек түрге айналады. Шаян тәрiздiлер шыбын-шiркейлердiң әр түрлi майда организмдары, моллюсктермен, бунақденелілер личинкаларымен, өсiмдiктермен, кейбiр түрі - әр түрлi жануарлардың өлекселерімен қоректенедi.
2. Өзен шаяны.
 Шаян тәрiздiлер класының өкiлi өзен шаяны болып табылады. Өзен шаяны онаяқты шаян тәрiздiлерге жатады. Тұщы таза суларда мекендейдi. Тұйықталып өмiр сүреді. Шаяндар қоректі талғаусыз жейді. Шаянның денесi алдағы қапшықтан, дененiң 18 сегменттерi және аналь қапшықты қосады. Дене сегменттерi үш бөлiмде топтастырған: бас, кеуде және қарын. Бас және кеуде қосылып баскөкіректі құрайды.  Арқаларымен баскөкірегінің бүйiрлерi тығыз байланысып баскөкірек қалқанмен  жабулы. Екi күрделi көз бүйiрлерiнің бойында орналасқан,  алдыңғы қалқан шығу құрастырады. Қарынның сегменттерi жылжымалы тұйықтаған.
Алдыңғы бөлігінде бiрiншi жұп қысқа мұртшалар орналастырған, бастың бiрiншi сегментiнде - екiншi жұп ұзын мұрттар. Мұрттар қозғалмалы, оларда сезу және иiс сезу қабілетiнiң рецепторлары орналасақан. Ауыздың жанында шаян ауыз аппаратын құрайтын 6 жұп түрi өзгерген ұштары орналастырған. Екiншi бастың сегментi жұп жақ алып тұрады, үшiншi және төртiншi - төменгi жақтардың жұбы орналасқан.
Кеуделер алғашқы үш сегменті жақаяқтармен жабдықтаған. Келесi  сегменттердiң кеуде аяқтарының бес жұбы  жүруге  арналған. Жүру аяқтарының бірінші жұбы  азықты ұстау, шабуыл және қорғану үшiн қызмет көрсететiн қуатты қысқыш болады.
 Қарынның бiрiншi сегментi түрiн өзгерткен жынысты аяқтар орыналасады. Келесi төртi сегменттерде бұтақты жүзгіш аяқтар орналастырған. Дененiң соңғы сегментi аналь аяқтарымен бiрге аналь қабықпен құйрық қалыптастырған жүзу қанаттары алып жатады.
Асқорыту жүйесiн ауызбен басталып жұтқыншаққа ашылады. Жұтқыншақ өңешке құятын асқазанға өтедi. Бұл алдыңғы iшек. Асқазан екi бөлiмдерден тұрады: шайнауға және сүзуге арналған. Асқазаннан  қорек қысқа ортаңғы iшекке түседi, одан - бауырға. Нәрлi заттардың қорытылуы және сіңуі бауырда болады. Қорытылмаған азықтың қалдықтары артқы iшектерге, содан соң артқы аналь тесiгі арқылы сыртқа шығарылады. Шаянның асқазаны қабырғалар жағында ақ, дөңгелек, жуандау  -  тастар пайда болады. Олар шаянға түлеуден кейiн кутикуланың сiңуi үшiн қажеттi кальци көмiрқышқылынан тұрады. 
Ерекше органдары - жасыл бездер, негiзде қос жұп мұртшалары орналасқан.
 	 Тыныс алуы желбезектi. Желбезектер алдыңғы кеуде 8 жұп  аяқтардының ұштары өсінділері болып табылады. Гемолимфа желбезектерде үнемi салқындаған таза сумен жуылып  реттеп тұрады. Нәзiк жамылғылар  арқылы газ алмасу болады. Тотыққан гемолимфа саңылаудан кейiн жүрекке құйылады. Ол баскөкірек арқалық бөлігінде, желбезектердiң үстiнде орналасқан. Шаянның жүйке жүйесi мимен (жұтқыншақ үстiндегi түйiнi) жақсы дамыған, жұтқыншақтың маңайындағы жүйке сақинасы және iш жүйке тiркесiмен құрастырылған. Жүйкелер мидан көзге және мұрттарға таралады. Жұтқыншақ түйiнiнен  -  ауыз органдарға , iш жүйке тiркесi, iш түйiндері ұштарына және iшкi органдарға тарайды.
Сезiм мүшелерi жақсы дамыған: мұрттар - бұл түйсiк сезу мүшесi және химиялық сезiм мүшесі; басында тепе-теңдiктiң органдары орналасқан. Көздері күрделi. 
Шаяндар дара жынысты, жыныс диморфизмы бейнеленген. Жыныс бездерi жұп, баскөкіректе орналасып және соңғы баскөкірек сегменттерi iш астар тарабында жұп жыныс саңылауларына ашылады .  Көктемде аналықтар баскөкіректе күштi бүгілетін iшкі аяқтарында орналасқан іш астарға уылдырық салады.  Даму құбылыссыз - уылдырықтан айлап-апталап кiшкентай шаяндар жарып шығады, біраз уақыт анасының ішінде  қалады .     Шаяндардың өсу мен дамыуы түлеу кезеңімен жүреді . Жас шаяндар жылына біренеше рет түлейдi.  Ересек шаяндар - жылына бiр рет. Тұщы және тұзды су планктонында ескек аяқты және тiкенек мұртты шаяндарға жататын майда шаяндар мекендейдi. Олар бiр клеткалы су балдырларымен қоректенедi, өздерi малюска балықтардың  және басқа планктонофаг балықтарға азық болады - (майшабақ, мойва, шабақ балық тағы басқалар). Бендофаг балықтардың сондай-ақ теңіз құстары мен майдақоректілердің қоректері крабтар, креведкалар, теңіз тарақандары. Су шаяндары, креветкалар, лангуттар, теңiз омарларының маңызы да  айтарлықтай. 

№12-шi дәрiс.
Өзiн-өзi бақылау сұрақтары немесе тесттер
 1 .Шаян тәрізділердің алдыңғы ұштары  немесе алдағы бөлiмнiң жатырлары :
 A ) жақаяқтар; 
B ) антенналар, антенулы, мандибула, алғашқы және екiншi максиллдер;
 C ) антенулы, антенна және қысқыш; 
D ) мандибулалар және қысқыш;
E ) жақаяқтылар және жүруге арналған
 2 . Шаян тәрiздiлерде азық-түлiк бөлшектерiнiң сүзуi және сығылуы болатын асқазан бөлiмi 
 A ) қаны; 
 B ) пилориялығы; 
C ) соруы;
 D ) клетканың еруi;
 E ) өтiмдi болатын.
 3 .Шаян тәрiздiлердiң личинкалы кезеңдерi:
 A ) желкендi кеме және велигер;
 B ) науплиус, науплиус, протозоеа, зоеа;
 C ) шынжыр табан; 
D ) процеркоид, Плероцеркоид;
 E ) трохофора.
 4 .Шаян тәрiздiлердiң класына кiретiн отряд:
 A ) кинетопластиды;
 B ) жарғақ қанаттысы;
 C ) мұрттысы;
 D ) өрмекшiлер; 
E ) қос қанатты. 
5 .Буынаяқтылардың денесі жабулы: 
A ) терiмен;  
B ) кутикуламен; 
C ) Хитинмен; 
D ) қабыршақпен; 
E ) пелликуламен


Екінші   ауыздылар
1 Екінші ауыздылар сипаты 
2 Кармалауыштар туріне  сипаттама
1 Екінші ауыздылар сипаттамасы
Екінші ауыздылар сипаттамасы.
Екінші ауыздылар (лат Dеutеrostomia)-екіжакты симметриялы (билатералді)жәндіктердін бөлімшесі  (кейде турісті)Оларга көбірек прогрессивті жануарлар омырткалылар (хордалылар  түрасты )да жатады .Екіншіауыздылар жартылай хордалылар,инетерілілер және хордалылар-үш түр жануарларынын байланысы.Термин жануарлар жіктеуіне  К.Гроббен(1908)неміс зоологымен енгізілген.Екінші ауыздыларда, алгашкы ауыздыларға  карағанда ұрықтық даму кезеңінде ауыз қуысы алғашқы ауызға тәуелсіз қайта түзіледі; бласторор алғашқы ауыз  ( соңғысы әдетте артқа өтетеін саңылауда түзіледі ) Ішектер ақтарылуынан дамитын дененің екінші қуысы бар ( целом ) қаңқасы ішкі , мозодермальды шығу текті жүйке жүйесі тері астында эктододермальді табақша түрінде болады бұлшықет қысқаруының биохимиясы креатинфосфор қышқылы түзілуімен сипатталады. Екіншіауыздыларға қосымша ретінде қылқанжақты ( chaetognotha) және погонофор(pogonophora) түрлері жатады.
   Барлық билатералді  -  симметриялық ағзалар екі топқа бөлінеді  -  <<алғашкыауыздылар және екіншіауыздылар.;алғашкыауыздылар (protostomia)және  екіншіауыздылар(deuterostomia)атаулары  эмбриогенезде ауыз куысынын даму әдісінен шыккан.Алғашкыауыздылар жануарларда бласотопор(эмбриональды дамуда туындайтын алғашқы ішек санылауы)бөлшектей немесе толықтай ауыз қуысына өтеді.Екіншіауыздыларда,мысалы инетерілерді бластопор аналь тесігі болып,аузы дернәсілдің алдыңғы ұшында қайта ашылады.Басқа жағдайларда бластопор жабылады,ал ауызбен анус жаңадан ашылады.
Ауыз тағдырынан басқа,алғашқы ауыздылар мен екіншіауыздылар басқа эмбриологиялық ерекшеліктер мен ерекшеленеді.Біріншіден бұл ұрықтанған жұмыртқаның бөліну сипаты,алғашқы ауыздыларда ол спиральды,ал екінші ауыздыларда адиальды.Келесі ерекшелік целом салу әдісінен тұрады.Алғашқыауыздыларда денедегі екінші қуыс целом қабырғалары екінші жасушалардан болады.Ал екінші ауыздыларда эмбриональды ішектегі қалталар ақтарылуы есебінен.Алғашқы және екінші ауыздылар арасындағы үшінші маңызды ерекшелік алғашқы ми ұрықтануының тағдыры болып табылады.Алғашқы ауыздыларда ол ересек формаларлағы миға бастау береді. Екінші ауыздыларда әрқашан реедуцирленеді.  Жаңаң жүйке орталығы басқа жерде жаңадан пайда болады. Екінші ауыздылар  -  екіншімилы жәндіктер. 
     Дене қуысы мен мезодерма энтнроцелді жолмен түзіледі, яғни бір  -  бініне еретін қуыстардың үш жұбында дамитын, алғашқы ішектің соқыр қалталары түрінде энтодермадан түзіледі. Ішектің ( фагоцитобласт) формалайтын және энтодерма түзетін , эктодерма бөлігінің бластула ішіне ақтарылуы жолмен  гаструла түзіледі.  Екінші ауыздылар  бөлімшесіне келесі түрлер кіреді : Инетерілер (elhinodermata) , қылқанжақтылар ( chaetognatha) , логонофорлар (pogonophora) , жартылай хордалылар ( hemichordata) , қабықтылар (tunikata) , басхордалылар (cephalochordata) және омыртқалылар (chordata) , барлығы 7 түрлер. Соңғы бесеуі Хордалылар (chordaria) түрүстілікке бейімделуі мүмкін. Алғашқы 6 түр тең теңіздерде мекендейді. Дөңгелек ауыздылар мен балықтар теңіз және тұщы суларда мекендейді., амфибиялар ауа ортасы мен тұщы суларда болады, қалған омыртқалылардың 3 класы ауа ортасын мекендеушілеоге айналды, олардың кейбір өкілдері тұщы жәгн теңіз суларына екіншілей қоныстанды. Ккіншіауыздылар арасында алғашқыауыздыларда қте кең дамыған паразитизмге бейімбеушілік қте сирек көрінеді.
      2.Қырмалауыштарттүріне сипаттама.
      Қырмалауыштар (tentaculata)  -  лофофоралы ( lophophovata) , подаксониялар (podaxonia) , омыртқасыздар жануарлар түрі. Теңіз отырықты формалар тән. Дененің биатералді симметриясымен , дененің 2-3 бөлшектенген екінші қуысымен , ілмектәрізді ішекпен және аузына тағам бөлшектерін айдайтын , күштә дамыған қармалауыш аппаратымен сипатталады 3 класс : Форонидтер, Миланки, Иықаяқтылар, кейбір систематикалармен деке дербес түрлер ретінде қарастырылады. Қармалауыштардың бпрлық төрт түрі де  -  екіншіқуысты жәндіктер. Әдетте олар екіншіауыздылардың ерекшеліктері қатарына ие болса да,  алғашқы ауызды жәндіктерге жатады. 
     Мшакнки ( breoxoa немесе poleoza) , қармалауыштар  ( tentaculata) түрдегі омыртқасыздар жәндіктер класына жатады. Суларда мекендейді,теңіз отырықшы, колониалды жәндіктер басым.  Мшанкілер бағандарының бірі  төсемік түзеді ( тастар, балдырлар т.б) түйсіктер мен қыртыстар түрінде, басқалары  -  ағаш тірізді, бұта тәрізді, жапырақ тәрізді, үшіншілері  -  қоймалжың тәждер түсіне ие.  Кейбір бағанда мүкке ұқсайды, түр атауы осыдан шыққан. Баған атауы текше метрге жетуі мүмкін.  М.бағандары  әкті, хитинді немесе қоймалжың ұяшыққа бекітілген зооидтер  - 3 мм- ге дейінгі микроскопиялық даралардан тұрады. Цистид ( ұяшық ) тесігі арқылы қармауыштар тәтімен ауыз қуысын таситын , дененің алдыңғы бөлігі (полипид)  қпзғалуы мүмкін.  Қармауыштардағы кірпікшелер қозғалысы су ағымын жасап, онымен ауызға ұсақ планктон немесе детрит  -  ytu3pu3 nf5fv келеді. Отырықшы өмір түріне байланысты мшанкалардың барлық ағзалары қарапайымданған.  Ауыз жұтқыншаққа әкеледі, одан ары өңеш, асқазан, ілмек тәрізді иілген ішек кетеді. Ілмек тәрізді ішек лофофлордан ( қармауыштар сақинасы ) тыс жатқан аналь тесігімен аяқталады. Аналь тесігі ауызға жақын дененің артқы жағында жатыр, бірақ қармауыштар тәтінен тысқары.  Тыныс алу, қанайдау және бөлу жүйесікоптеген мшанкаларда болмайды.  Тыныс алу дене үсті мен қармалауыштар арқылы жүзеге асады.  Екінші легі қуыс болады., оның сұйықтығы  қан қызметтерін атқарады. Бөлінетін заттар фагоциттерге жинплып, ішек арқылы шығарылады. Жүйке жүйесі гангмиден  және одан келетін жүйкелерден тұрады. Бүлшықеттері бойлық , полипид тартатын  және оны шығаратвгдай париеталді. Көбеюі жыныстық және жыныстық емес. Көптеген мшанкалар екі жынысты. Жұмыртқалар суда дамиды, дене қуысында, шығару камераларында, овицеллаларда, гонозооидтерде, т.б. дамиды. Әр түрлі формадағы трохофора түріндегі дернәсілдер кірпікшелі тәтіден жабдықталған, ал кейбірі (цифонаустес) екі қақпалы раковинамен. Түбіне шөгіп, дернәсіл бекиді,қарапайымданулар қатарларына шыдап, жаңа баған басталуын беретін алғашқы дара-анцеструла түзеді. Көптеген тұщы су мшанкаларында статобластар деп аталатын ішкі бүршіктер дамиды, олар қыстапкөктемде жаңа бағандар түзеді. Мшанкалар  бағандарында полиморфизм байқалады, яғни қалыпты аутозооидтерден қызметі мен құрылымы  боынша жақсы даралар болуы. Олардың ішінде  бағанды бекітетін кенозооидтерді, вибракулярийлерді ( бағанды  тазалауға  және қорғауға қызмет ететін ) авикулярийлерді, гонозооидтерді ажыратады. Мшанкаларға жеке дпрплпрдың ұзақ өмірсіздігі , тез жойылуы және бүкіл зооидтың дегенарациясы немесе тізбекті қалпына  келуімен бөлігінің дегенераиясы тән.
     Мшанкалар құйылу жолағынан      Мшанкалар құйылу жолағвнан 300 м тереңдікке  дейін (кейбірі  -  6 км тереңдікке дейін ) , тұщы сулар мен теңіздерге кең таралған. Көне мшанкалар ( шамамен 1500 жоылған  түрлері )  кембрийден белгілі , бүгінгі  уақытта 2 класқа (көбею әдісі және өмір сүру түріне байланысты ) бөлінген шамамен 4500 түрін , ТМД теңіздерінде  - шамамен  450 түр , тұщы суларда  -  шамамен 30 түр.  Мшанкалардың  көбірек көне  қалдықтары  төменгі  ордовидтен  белгілі ,  бірақ олар  кембрийде тіршілік еткен деп болжайды. Палеонтологтар  мшанкаларды 2 класты : crimnolaemata ( жалаңауызды ) және  phylactolaemata ( жабықауызды ) breozoa ерекше түріне  бөледі, соңғылары  қазба жағдайда  шамамен белгісіз . Мшанкалар  көбінесе кемелер түбіне өседі, бұл қалыпты кеме жүргізуге кедергі келтіреді. Көбірек әртүрлілікке  палеозда жеткен. Жағдайлар  қатарына мшанкалар рифтер түзілуіне қатысқан.  Стратиграфил,  палеоэкология, палеогрфил сұрақтарын  шешуде мәнге ие. 
     Форонидтер (phoronida)  -  теңіз түбіомыртқасыздар жәндіктер класы, Исида мысыр құдайы эпитеттерінің бірімен аталған . 0.6 см  -  ден 45 см- ге  дейінгіұзындықты құрт тәрізді дене, терілі хитинді түтікпен жабылған , сегменттерге бөлінбеген.  Форонидтер құмға немесе лайға төменгі ұшымен тығылып , құпияланған  хитинді түтіктерде жалғыздан тіршілік етеді.  Лофофор шеті кірпікшелі қармауыштар  кірпікшелерменаузына айдай отырып , ұзақ ағзалармен қоректенеді.  Ішегі ілментәрізді , артқы өтетін тесік  -  арқа жақта , ауызға жақын.  Жүйке жүйесі  -  арқалық << бас мимен>>. Дененің екіншілей қуысы  целомды қаптардың 2 ( басқа мәліметтер бойынша 3 ) жұптармен берілген. Бөлу органдары  -  метанефридийлер жұбы. Қанайдың жүйесі бар.  Форонидтер бөлекжынысты. Жұмыртқадан актинотхора  -  планктонды дернәсіл шығады.  23 түр; ТМД теңіздерінде  -  5 түр. Мүмкін , кейбір форонидтер қармауыштар түріне жатқызады., басқа жүйелер бойынша  -  подаксоний түріне. Кейде жеке түрге (phoronoidea) бөледі. Форонидтер бөлектынысты, жұмыртқадан дернәсіл шығады. Шамамен 20 түрлер.
    Соңғы уақытта               қармалауыштарға жәндіктердің тағы бір түрі  -  камптозойлар жатқызылады. Камптозойлар (kamptozoa) немесе внутрипорощицевые (entoprcto)  -  1 мм 1 см 9зындықты , ұсақ, бағанды жәндіктер . Денесі баған ұңғысына жайылатын столонға  немесе төсемікке бекитін иілгіш сабақтан және жәндіктің барлық ағзаларын  өзіне жабатын  кеседен тұрады.  Ауыз және аналь тесігі лофофорда  -  дөңгеленген өсіндіде қармауыштар  сақинасымен қоршалған . Қармауыштардағы кірпікшелер арқылы жәндік қоректік бөлшектермен суды аузына айдайды.
    Камптозойлардың  көбі бөлек жынысты; ұрғашыларда шығару сөмкесі бар, онда жұмыртқа ұрықтанып, дернәсілдер дамиды. Жыныссыз көбею де бар.  Даму метаморфорфозбен қатар жүреді.  Камптозойлар детритпен және балдырлармен қоректенеді; олардың көбі  -  теңізді мекендеушілер (әдетте жағалау жолағында) . Шамамен 150 түр. 
   Қармауыштардың соңғы түрі  -  иықаяқтылар (brachiopoda)  -  алғашқыауыздылар ұсақ жалғыз жәндіктер, екіқақпалы моллюскелерге ұқсас. Раковинаның алдыңғы бөлігі қоректік  бөлшектермен суды ауызға айдайтын кірпікшелерімен қармалауыштар орналасқан , өсінділер түрінде  өсіп кеткен лофоформен иемделген.  Иықаяқтылар, брахиоподтар омыртқасыз жануарлар түрі. Иықаяқтылар  -  теңіз оторықшы формалар.  Құрсақ және арқа жағынан дене 10 см-ге дейін ұзындықты ( қазіргі формаларда) екіқақпалы әкті раковинаиен жабылған. Қақпалардың артқы шеттерітек бұлшықеттермен  немесе құлыптың   ерекше өсінділерімен бірігеді.  Топыраққа  бекітуге  сабақша 
Дәріс №15. Тікентерілердің сипаттамасы,жартылай хордалылар мен қылтанжақтылар

1)Тікентерілердің сипаттамасы
2)Жартылай хордалылардың сипаттамасы
3)Қылтанжақтылардың сипаттамасы                      

1)Тікентерілілер  типі
        Тікентерілілер  типі (Echinodermata)  -  өте үлкен,7000-ға жуық түрлері бар,теңіз түбіңде еркін қозғалып,кейде ерекше сабақшасымен судың түбіне бекініп тұратын теңіз жануарлары.
     Тікентерілілер типі мынадай белгілермен сипатталады:
Тікентерілілерде радиалды және көбінесе бес сәулелі симметрия болады,бірақ олардың ата-тектерінде блатералды симметрия болған.
Тікентерілілердің тері асты дәнекер қабатында тікенектері мен инелері дене сыртына шығып тұратын ізбесті тақтлардан құралған қаңқа дамиды.
Ішкі мүшелері өте кең дене қуысында жатады.Целомның бөліктерінің бірнеше күрделі жүйкелер қатарына жіктелуі,сол сияқты целомның есебінен қозғалыс мүшелері амбулакралды жүйесінің жасалуы тікентерілілер құрылысының ерекшеліктерін көсетеді.
Қан айналу жүйесі бар;тыныс алу мүшелері нашар дамыған немесе мүле болмайды;арнйы зәр шығару мүшелері жоқ.
Жүйке жүйесі примитивті және бір бөлігі тікелей тері эпителиінде немесе ішке батып жатқан дене қабырғасының эпителий бөлігінде жатады.
Тікентерілілер дара жынысты.Жұмыртқалары толық радиалды бөлшектенеді.Тікетерілілердің дамуына күрделі метаморфоздан өтетін диплеврула дернәсілі тән.
Тікентерілілердің алғашқы кезеңдеріндегі дамуы әртүрлі кластарында ұқсас және әрқашанда билатералды дернәсілдік кезеңі бар күрдлі метаморфозбен сипатталады.
      Барлық тікентерілілердің бөлшектенуі талшықтармен қаталған нағыз бластуланың жасалуына әкеліп соғады.Оның төменгі полюсінде терең ойыс  -  эктодермалы ортаңғы ішектің бастамасы жасалынады,бластула гаструлаға айналады.Бластопор дернәсілдің арқы жағында жатады.Үшінші қабат  -  мезодерма  -  екі ұрықтан жасалынады.Біріншіден,ұсақ клеткалар гастралды ойыстанудың басында басқа клеткалардан бөлініп бластоцельге кетеді және онда дернәсілді мезенхиманың клеткаларының борпылдақ шоғырын құрайды.Ересек жануардың мезодермасының негізгі бөлімі гаструланың энтодермалы ортаңғы ішегінен басталады.Ішектің жоғарғы тұйық ұшынан жеке тұйық көпіршік  -  целомның бастамасы түрінде бір бөлшек бөлініп кетеді.Кейіннен ол ішектің жан-жағына жататын екі целомды қапшыққа бөлінеді.Целомның осындай жасалу әдісі  -  оның ішектен бөлінуі  -  энтероцельді әдіс деп атайды.
     Сонымен,барлық тікентерілілердің дернәсілдері алғашында толық билатералды болады.Дефинитивті бес сәулелі құрылыстың пайда болуы амбулакралды жүйенің жасалуынан басталады да целомды қапшықтар әрі қарайғы өзгерістерге ұшырайды.Олардың әрқайсысы екі жерден бөлініп ішектің оң және сол жақтарында үш жұп целомды қапшықтар жасап,дернәсілдің құрылысының үш бунақты екндігін дәлелдейді. 
     Тікентерілілердің денсі біріншіден,орталықтан сәулелердің ұшына кететін сызықтар  -  радиустар немесе радиалды сызықтарға,екіншіден,көрші сәулелердің арасынан өтіп дискінің шетінде аяқталатын сызықтарға  - интерадиустар немесе интеррадиалд сызықтардан тұрады. 
     Бластапордың орнында анустың жасалынуы,ауыздың екінші рет пайда болуы,мезодерманың энтероцельді шығу тегі мен үш бунақты дернәсіл Echinodermata типін екіншіауыздылар тобына жатқызуға мәжбүр етеді.Алғашқы тікентерілілердің пайда болуы олрдың билатералды еркін қозғалған ата  -  тегінің қозғалмайтын тіршілікке көшуіне байланысты радиалды симметрияның айда болуына әкеліп соқты.


2) Жартылай хордалылардың сипаттамасы
      Жартылай хордалылар (Hemichordata)  -  екіншіауызды жануарлардың ішінде Hemichordata дамудың төменгі сатларының бірінде жатады.Қазіргі кезде 100 ге жуық  түрлері белгілі.Олардың барлығы теңіздерде қазып немесе бекініп тіршілік етеді; кей түрлері кауымдар құрады.
     Жартылай хордалыларға мынадай ерекшеліктер тән:
     Бұлар үш бунақтан тұратын қосжақтаулы  -  симметриялы целомды жануарлар.Соған бйланысты денесі үш бөлімге бөлінеді  -  тұмсық,жаға және кеуде.Олардың әрқайысының өз целомды қапшықтары болады:сыңар тұмсықты және бір жұптан жаға мен кеудесінде болады.Алдыңғы және ортаңғы целомдары сыртқы целомодуктылардың көмегімен ашылса,артқы целомды қапшықтары тұйық бітеді.
Жартылай хордалылардың негізгі блгісі  -  нотохорданың дамуы,яғни тұмсықтың түбін ұстап тұратын ішектің кішкене тұйық өсіндісі.
Қос метамерлі желбезек саңылауларының болуы және олар арқылы ішектің сыртқы ортамен қатынасуы  -  бұл хордалылар типіне ұқсас ерекшелігі.
Жүйке жүйесі құрсақ және арқа тізбегінен тұрады,оның негізгі бөлімі арқа жақтағы жағада орналасқан.
Қан айналу жүйесі негізінен ұзын салалы рқа және құрсақ тамырларынан тұрады.Тұмсықтың түбінде арқа тамырлардың ерекше жалпаюының нәтижесінде орталық лакуна жасалынады,оған үлпершектің жиырылып тұратын қапшыы жақын келеді. 
Жартылай хордалылар дара жынысты.Жыныс бездері кеудеде дамиды. 
     Hemichordata-ларға 2 класс жатады:ішектыныстылар (Enteropheusta) және қанатты желбезектілер (Pterobranhia).Кейінгі кезде граптолиттер (Graptolithida) ұзақ бойы қате түрде ішекқуыстыларға жатқызылып келген үлкен палеозой тобы екндігі дәлелденге,шындығында бұла қазба  Pterobranhia.



3) Қылтанжақтылардың сипаттамасы                      
       Қылтанжақтылар (Chaetognathа)  -  саны аз,басқа планктонды теңіз жануарларынан оқшау тұрған өзгеше топ.Олардың ұрықтық дамуы Deuterostomia-ға туыстығын көретеді.
Қылтанжақтылардың денесі үш бөлімнен  -  бастан,тұлғадан,құйрықтан тұрады және де әр бөлімнің өз целом бөлігі болды.
Басында күшті ілмек тәрізді ұстағыш қылтандардың екі бүйір тобы орналасқан.
Денесі қосарлы бүйір және құйрық жүзу қанаттарымен көмкерілген.
Жүйке жүйесі жұтқыншақ асты түйіндерінен,оларды қосып тұрған жұтқыншақ маңындағы бағаналардан және тері асты жүйке шоғырынан тұрады.
Қан айналу және зәр шығару жүйелері болмайды.
Ұрықтық даму кезінде целом энтероцелді жолмен жасалады.
     50 түрі белгілі,көпшілігі бүкіл өмірін планктонда өткізеді.Бірақ Spadella туысының өкілдері судың түбінде тіршілік етеді.Қылтанжақтылар  -  тез жүзетін жыртқыштар,планконды жануарлармен қоректенеді,кейде тіпті өз мөлшерінен үлкен жемге де шабуыл жаайды.
Денесі шыны тәрізді мөлдір;жүзу қанаттары мен қозғалыс сипатына байланысты олар кішкене балықтарды еске түсіреді.Дене пішіні 1 ден бірнеше сантиметрге дейін,ұзындығы 10 см.
Созылыңқы денесі ұштарына қарай біраз тарылған.Денесі артқы және бүйір жақтарындағы терісі құйрық пен бүйір жүзу қанатарын жасайды.Бас бөлімі жоғарғы жағынан және бүйірінен қос терілі қатпар  -  күлпарамен жабылып тұрады.Денесі көп қабатты тері эпителиімен қапталған,оның астында көлденен салалы ұзынабойлық бұлшықеттер жатады.Бұлшықет ішкі жағында эпителиймен астарланған және үлкен целомды шектеп тұрады.
     Chaetognathа типі мезодерманың жасалу әдісі мен ауыздың пйда болу сипатына байланысты екіншіауыздыларға жатады.Бірақ даму сипатына қарап қылтанжақтылардың денесі бунақтан құралғандығын көруге болады,себебі құйрық қуысын тұлға қуысынан бөліп тұрған перде кешірек пайда болады.Осы белгісімен қылтанжақтылар екіншіауыздылардан ажыратылады,себебі олар үшбунақты жануарлар.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс