Қызыл түлкі

Дәрістер№1дәріс.Кіріспе. 1.Бағалы терілі аңдар физиологиясы және тауартану2.Тері бағалауда пайдаланылатын жаңа әдістерТауартану  -  бұл аң терісі, мех, қой терісі шикізаттарының қасиетін зерттейтін, әрі сипаттайтын ғылым саласы. Тауар дегеніміз, еңбек пен материалдық шығындарды жұмсау нәтижесінде алынған, әрі мех өңдейтін кәсіпорындардың қажетін қанағаттадыратын, әрі халықаралық саудаға шығаруға болатын шикізаттар.ХХ ғасырдың басына дейін ғылыми пән ретінде тауартану сипаттамалық тұрғыда болып, әр түрлі тауарлардың жіктеу мәселесімен ғана шектелді. Содан кейін тауартану осы тауарлардың қасиетін айқындап, нақты сипаттама берді. Мұның өзі ең жақсы сапаны қамтамасыз ететін, әрі өңдеудің тиімді технологиялық амалдарын таңдауға мүмкіндік береді/1/.Терісі бағалы аңдар  -  шикізаттарының тауартануы дербес ғылыми пән. Бұл  -  терісі бағалы аңдардың терісі туралы ғылым. Ол терісі бағалы аңдардың терісінің қалыптасуының жалпы заңдылықтарын, талшық пен тері қасиетін, олардың тауарлық сапасы мен белгілерін зерттейді. Терісі бағалы аңдардың терісіне баға беру олардың алуан түрлілігі, тауарлық топтары, сорттары,түстері мен бейнесінің сапасы, олардың өзара байланысы мен өзара қатынасына әсер ететін факторларды зерттейді. Теріні бағалауда олардың құрылымын, құрылысы мен қасиетін зерттейді. Осы зерттеулерде теріні бағалау мен жіктеудің, стандарттаудың теориялық негізінен методикалық қағидасы ойластырылды /2/. Аңдардың терісіне баға беруде, сорттауда іріктеудің қазіргі қолданылып жүрген тәсілдерін жетілдіріп, әрі жаңа тәсілдер ойластырылған. Отандық және халықаралық саудаға түсетін бағалы аңдардың терісінің сұранысын арттыру жүзеге асырылуда /3/. Аң терілерін шикізаттарының тауартануы шикізат ассортиментін жіктеудің тауар қасиетіне шынайы сипаттама беруден тұрады, әрі мех өңдейтін өнеркәсіптерде тұтынушылардың өскелең қажетін қанағаттандырып, тиісті сападағы тауар өндіру міндетін алға қойған /4/. Орта Азия мен Қазақстан Республикаларында дайындалатын аң терісі және мех шикізаттарын өзіндік ерекшеліктері қамтылған. Бұл өңірлерде аң шаруашылығы кең дамыған. Қызыл кітапқа енген жабайы жануарларды аулауға тыйым салынған, әрі мемлекеттің қорғауында болған /5/. XVII-XVIII ғғ. Бұқаралық көпестер Новгород пен Мәскеу қалаларында бағалы аң терілеріне ойдағыдай сауда жүргізген, ал XVIII-XIX ғғ Лондонда, Нью-Йоркта және басқа шет елдердің сауда орталықтарында бағалы аң терілері көптеп сатылған. Мұның өзі көптеген елдермен континенттерге ықпал етті /6/. Қазіргі кезде терісі бағалы аңдармен қатар қаракөл өсіретін аймақтар көбейе бастады. Қаракөл қойын өсіру едәуір ұлғайып, Орта Азияда, оңтүстік батыс Африкада және Ауғанстан Республикаларында көптеп өсіріледі/7/. Біздің елімізде қаракөл қойын өсіру, қаракөл шикізаттарының елтірітану және тауартану мәселелерін теориялық негізі алғаш рет жасалынды. Бұған М.Ф.Иванов, В.М.Юдин, М.Н.Закиров, С.Н.Боголювский, А.А.Рахимов, М.Д.Тавитов сияқты ғалымдар ғылыми тұрғыдан зор үлес қосты /8-13/. Бағалы аң терісін өндірушілер оларды өсіруде терілерінің алуан түрлі болып келетіндігін және соған сәйкес түрліше бағаланатынын анықтаған. Көне дәуірде аң терілерін жіктеуде талпыныс болған. Орыс әдебиеттерінде бұл жіктеуді алғаш рет И.В.Синициннің жинаған материалдарынан кездестірген /14/. 1932 жылы жіктеулер едәуір ұлғайтылып, тереңделе түсті, әрі олардың морфологиялық құрылысына сипаттама берілген /15/. Терілер негізгі екі компоненттен тұратындығы зерттелген. Ол талшық жабыны және талшық түбі бекітілген тері ұлпасы. Осы компоненттер тері қасиетін айқындайды. Әр түрлі жануарлардың, олардың жас категорияларын ескере отырып, маусымына қарай қалыңдығы, тығыздығы, ұйысу сипаты т.б. өзгешелігі бойынша айқындалады / 16/. Терілерді бағалауда оның сапасы, қасиеті және белгілері көпетеген табиғи биологиялық факторларға байланысты. Осы факторлардың әсерлерінен теріні бағалауда тауарлық қасиетінің өзгергіштігі байқалады /17/.Н.В.Сергеевтің зерттеулерінде терілер ауа өткізгіштік сияқты су өткізгіштікке біршама ауытқиды, әрі бағалы аң терілері үшін оның орташа көрсеткіші шартты түрде болады/18/. Аң шаруашылығы бағалы аң терілерін береді. Біздің елімзде бағалы аңдардың қоры мол. В.И. Висящев (1978) зерттеулері бойынша жабайы хайуанаттар мекендеуге болатын жерлерде бұлғынның жалпы қоры 760 мың, сусар-281, ондатр-3096, қызыл түлкі-767, бұлан-817, ақбөкен-909, елік-348 мың болғандығы туралы мәліметтер бар /19/. Қазір біздегі дайындалып жүрген аң терілерінің басым көпшілігі мемлекетімзге пайдасын тигізеді. Терісі үшін жабайы аңдардың терілерін дайындауда Қазақстан екінші орында/20/.Біздің республикамызда бағалы жануарлар көп. Солардың ішінде халық тұтынатын бұйымдар - әсем де сәнді бас киім, тон, ішік және басқа да киімдер тігуге болатын терісі аса бағалы аңдар мол.. Олардың ішінде негізгілері - ондатр, түлкі, ақтиін, суыр, зорман, дала күзені және қарсақ/21/.№ 2,3 дәріс. Бағалы терілі аңдардың жалпы сипаттамасы.1.Бұлғын тұқымдас аңдар сипаттамасы2.Құндыз тұқымдас аңдар сипаттамасы3.Ірі жыртқыш бағалы терілі аңдар ерекшеліктері Бұлғын - көрікті әрі сымбатты аң. Денесінің ұзындығы 43-53 см, салмағы 1-2 кг келетін терісі өте бағалы аң. Жүні ұзын, әдемі, әрі жылтыр келеді. Қыста бұлғынның жүні әдемі, үлпілдек, жібектей жұмсақ, қылшықтары жылтылдап тұрады. Қазақстандағы терісі аса бағалы аң - бұлғынның өте көп тараған жері - Алтай таулары. Бұлғынның жемдері - кеміргіштер мен самырсын жаңғағы өте азайып кеткен жылдары тәжірибелі аңшылар оны арнаулы жем - ет ілген қақпанмен ұстап, көп олжаға батады. Тас сусарының жалпы бейнесі бұлғынға ұқсас. Бірақ одан үлкенірек және құйрығы ұзындау. Қысқы терісінің жүні күлгін сары араласқан қоңыр жирен немесе күрең сарғыштау түсті келеді. Түбіті күлгін түсті. Алқым астында және мойынының төменгі жағында ақ дағы бар. Соған қарап кейде аңшылар оны ақтөс сусардеп те атайды. Еркек аңның дене тұрқы 43-59 см, ал ұрғашылары бұған қарағанда аздап кішірек. Ақтөс сусар республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығыс тауларында кездеседі. Бұл аң аршалы, шыршалы тау ормандарында тіршілік етуге бейімделген. Тас сусарының қараша-желтоқсан айларында жүні жылт-жылт етіп, құлпырып тұрады. Дала күзені - кәсіптік жолмен бағалы терісі үшін ауланатын аң. Ол күзендердің ішіндегі ең ірісі. Дене тұрқы 29-52, құйрығы 7-18 см, ал салмағы 2 кг. Бұлаң республикамыздың барлық облыстарында да кездеседі, бірақ барлық жерде бірдей емес. Ол негізінен Орал, Ақтөбе, Жезқазған, Қостанай, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан облыстарының шөлейтті және далалық аймақтарында жиі кездеседі. Дала күзенінің мекен ететін жері - жайқалып өскен шабындығы бар далалы аймақ, шөл-шөлейтті өңірлер, өзен мен көлдер жағалауы және ормандар арасындағы ашық алаңдар. Бұл аң жылына бір рет туады. Сасық күзен көктемде және күзде екі рет түлейді. Оның терісі қарашадан бастап құңды /23/. Ақкіс- дене тұрқы 18-26 сантиметрдей ғана келген, өте жылдам қимылдағыш жыртқыш аң. Қыста бүкіл денесі қар түстес ақ, тек құйрығының ұшы ғана қара. Жазда ол екі түрлі болып келеді - арқа жағы қоңыр қызғылт, ал бауыры ақшыл сарғыш. Сусар тұқымдастарының ішінде біздің елімізде ең көп тараған осы түр. Қазақстанның тек шөлді аймақтан басқа барлық жерлерінде кездеседі. Ақкіс республикамыздың солтүстік бөлігінде және оңтүстік-шығыс жақтағы таулы өңірде өте көп таралған. Батыс Қазақстанда Жайық өзені бойында біраз кездеседі. Солтүстіктегі облыстардың территориясында ақкіс өзендер мен көлдердің жағасындағы қамыс, тал іштерінде, сай-сала, жыраларда, қайың, көктерек өскен алқаптарды мекендейді. Бұл жыртқыш жылына бір рет қана өніп-өседі. Ақпан-мамыр айларында ұйығып, 9 айдан соң 3-18, орташа 8-9 күшік туады. Ақкіс жылына екі рет: көктемде және күзде түлейді. Көктемгі түлеуі наурызда басталып, сәуірде аяқталады. Күзгі түлеуі қазан айында аяқталады. Қараша айының басынан оның терісі бірінші сортқа жатқызылады. Терісі аппақ қардай жалт-жұлт еткен бұл аңның аз-көп болуы оның қорегінің мөлшеріне байланысты. Өте құнды ақкіс терісі шет елдерге шығарылатын тауардың бірі.Құндыз - басы кішілеу, құйрығы ұзын, дене пішіні 95 сантиметрдей келген аң. Арқасы мен артқы жағының түсі жылтыраған қара қоңыр, бауыры ақшылдау болады. Құндыз нағыз тұщы су маңын мекендейтін жыртқыш. Құндыз көбіне таудан аққан, жары биік, жағасында ағаш немесе қамыс өскен өзендерді мекендейді. Кейбір аудандарда бұл аңды ретсіз аулау салдарынан жойылу қаупі төнген. Қазіргі кезде құндыз Оңтүстік Алтай, Жоңғар және Іле Алатауларында ғана кездеседі. Бірақ өте сирек. Терісі өте бағалы, әсем де құнды. /24/. Қара күзеннің Отаны - Солтүстік Америка. Бұл аңды жерімізге жіберу 1933 жылы басталған еді. Жерсіндіру жұмысы сондай табысты болды. Бұл -терісі аса бағалы аң. Қысқы жүнінің жалпы түсі денесінің барлық бөлігінде біркелкі қара қоңыр келеді.Тек иек астында ақ дағы болады. Үлпілдек түбітті терісі жылт-жылт етіп сәндігімен көз тұндырады. Дене пішіні орташа 39 сантиметрдей. Қара күзен Алтай өлкесінен Шығыс қазақстан облысының территориясына 1945 жылы ене бастады. Әр түрлі бұталы ағаштар мен қарағай өскен өзен бойы бұлардың жақсы мекені. Бұл жыртқыш жылына екі рет түлейді. Көктемде наурыз-сәуір айларында, ал күзде тамыз-қараша айларында. Аса құнды, әдемі қара күзен терісін дайындау қараша айында басталып, ақпанда аяқталады. Қазақ ССР Ғылым академиясы Зоология институтының ғылыми қызметкерлері Ю.Г.Афанасьев пен Ю.С.Лобачев 1957-1968 жылдар аралығында қара күзеннің биологиясын, таралуын, өсіп-өнуін зерттеп, Шығыс Қазақстан облысындағы бұл аң қорының қанша екендігін анықтаған /25-26/. Аю терісі, майы және шипалық қасиеті бар өті үшін ауланатын бағалы аң. Семіз аюдан 120 килограмм ет, 50 килограмм витамині көп май алуға болады. Аюдың майын жергілікті халықтар ерте заманда әр түрлі ауруларға, әсіресе туберкулезге және белі ауырған адамдарға ем ретінде пайдаланған. Әр түрлі ауруларға шипа болатын аю өті ерекше зат. Ол әсіресе, Оңтүстік-шығыс Азияда халықтық медицинада өте жоғары бағаланады. Қытайда, Индияда, Тайландта, Бирмада және Жапонияда аю өтін ішек-қарын, бауыр ауруларын, сары ауруларды, жұқпалы іш ауруын, көз қарығуын, қатерлі іріңдер мен жараларды емдеуге жиі пайдаланады.Елімізде өз ішінде аю өті бұрынғы қасиетін төмендеткенмен де, халықаралық саудада ол әлі де өте жоғары бағаланады. Біздің елімізде бұл аңның өтін дайындау, ешбір жерде жоспарланбаған. Оны аз мөлшерде тек тәжірибелі аңшылар ғана дайындай алады. Күз, қыс айларында алынған аю өтінің шипалық қасиеті өте күшті /27/.Ор қоян - қояндардың ішіндегі ең ірісі. Салмағы 6-7 килограмдай болады. Бұл Батыс Қазақстанда кең таралған терісі бағалы аң. Сонымен қатар, Жайық өзенінің жайылымында да бұл аң аз емес. Ор қоян көбінесе ашық далалы жерлерде, арасы сирек шоқ тоғайдың арасында, өзеннің жайылмасында, шоқ-шоқ бұтаның арасында, жыра бойында, көлдің жағасын мекендейді. Ор қоян жылына екі-үш рет көжектейді. Бұл аңдардың кәсіптік маңызынан басқа, ауыл шаруашылығына тигізетін зияны да көп. Әсіресе, ор қоян орман шаруашылығына өте үлкен зиян келтіреді. Олар Жайық өзенінің жағасында өсетін әр түрлі орман ағаштары мен бұталы өсімдіктерге, егінді қорғайтын орман алқаптарына зиянды/29/.

№4 дәріс. Бұлғын тұқымдасы. 
1.Бұлғын тұқымдастарының өкілдерінің қолда үйретілуі, оның тамақтану, күйлеу, буаздық кезеңдерінің ерекшеліктері. 
2.Тері жамылғысы және оны бағалау. 
Зерттеу әдістері теріні тұтастығы (кряжистый) бойынша бөлу. Теріні тұтастығы бойынша бөлетін себебі, белгілі бір түрдегі шикізаттың тауарлық қасиеті аңның мекендейтін жеріне байланысты. _Тұтастығы әр түрлі ан терілері сол теріге ғана тән қасиеттерімен ерекшеленеді (мөлшері, сәнділігі, жүнінің ұзындығы мен коюлығы, түсі, жүнінің жұмсақтығы, тері тканінің қалыңдығы, салмағы). Терінің тұтастығы сол географиялық ауданнан әкелуіне карай аталады. Мәселен, амурлық, якуттық, алтайлық т. б. Ақ тиіндер. Кейбір стандарттарды тұтастық (кряж) нөмірімен алмастырылады.Аңның барлық түрі тұтастығы бойынша бөқлінбейді, тек ақтиніннің, қызыл түлкінің, қаракүзеннің, ақ түлкінін, бүлғынның суырдың, тарбағанның иленген терісі ғана бөлінеді.Теріні мөлшері бойынша бөлу. Теріні мөлшері бойынша бөлгенде, тек аумақ айырмашылықтары едәуір білінетін, оған жынысы мен жас өзгешеліктері әсер ететіндерін жатқызады. мысалы, ұрғашы қаракүзен, ақ тышқан және сасықкүзен терілері еркектерінен үлкенірек келеді. Терінің алуан түрінің мөлшері бойынша әр түрлі категорияға беледі. Әдетте оларды үш категорияға: ірі, орташа, ұсақ, кейбір жағдайда төрт категорияға: ерекше ірі, ірі. орташа, ұсақ деп бөледі.Тері мөлшерін анықтау үшін оның ұзындығын (екі кезінің арасынан құйрық түбіне дейін) және енін (орта тұсынан) өлшеп, алынған шаманы көбейтеді.Мөлшері бойынша сорттағанда мынадай түрлерге бөледі қамшат, қаракүзен, ақтиін, күміс түсті қара тулкі, ак түлкі, бұлгын, ұсақ кеміргіштер және басқа да түрлері Теріні сортына қарай бөлу. Терінің сорттылығы аңды аулаған кездегі жүн талашығының күйіне байланысты. Аң терілеріін сорттылығы дегеніміз, терідегі жүн талшығының даму дәрежесіне қарай тауарлык белгілерінің жиынтығы. Жылдың әр түрлі маусымында аң терілері жүнінің сапасы түрліше келеді. Қысқы қою, әрі ұзын жүн, күзгі өсу сатысында түлейді.Жазда ол ирек, әрі қысқа. Аң терілерін екі, үш және төрт сортқа бөледі. Сортты айкындайтын тауарлық белгілер жүннің әдемілігі, қоюлығы, ұзындығы жәие жұмсақтығы. Бұл белгілер аң терілерінің әр түрінде өзіндік ерекшеліктері болады.Төменде көпшілік аң терілерінің сорттылық сипаттамасы келтірілген.I сортқа жүні жетілген, қылшығы жиі, әрі ұзын, түбіті қою терілер; II сортқа  --  жүні онша өскелең емес, қылшығы мен түбіті жетілмеген терілер, III сортқа  --  жүні шамалы, қылшығы мен түбіті жетілмеген терілер немесе қылшығы тықыр, түбіті мүлде жоқ немесе аздап қана шыққаң түбіті бар (қасқыр, кұну, шиебөрі) терілері жатады. I сортты терілердің кейбіреулерінен жоғары сорты (экстра) бөлінеді.Ерте көктемдегі терілер II сортқа жатқызылады; ерте көктемдегі ақтиін терілері дербес сортқа бөлінеді.Ерте көктемдегі терілерде көктемгі түлеу белгісі басталады.Терілерді түсіне қарай бөлу. Теріні түсіне қарай бөлгенде Жүн талшығының түсі күшті өзгеретіндерін ғана алады. Мұндай түрге ақтиін, күміс түсті қара түлкі, сусар, қаракүзен, сазқұндызы, құну, көгілдір және ақ түлкілер, сілеусін, бұлғын жатады.Әсіресе торда ұсталатын аң терілері жүнінің түсі өте өзгермелі келеді. Бұған жататындар: қаракүзен, сазқұндызы.Терілерді акауына қарай бөлу. Мехтық ан терілері жартылай фабрикаттарында ақау жиі кездеседі.Олар тері құнын кемітеді. Тері шикізаттарының ақауын топтау кестесі
Тірі кезіндегі ақаулар
Сойған кездегі ақаулар
Сақтағандағы және тасымалдағандағы ақаулар
Қышыма, бездену, таз,қотыр, теміреткі, күл, жүнінің түсуі, қырқылу, қабыршақтану, қасынудан түскен жара, қажалу, тістелу, тыртық орны, жүннің ластануы, сарғаюы, қарамайлануы, ошаған жабысуы, тікен тесу, арықтауы, көтерем болу, жүдеген жүн, бояуының әлсіреуі, суыстану, қылшығының мыжылуы, жүннің көмескіленуі т. б .
Оқ тию, жүннің қанмен ластануы, күйген талшық, ілмектену, теріні тамағынан көлденең кесу, тесілу, жыртылу, кесілу, тері бөліктерінің жетіспеуі, майы алынбауы, жүнінің түскіштігі, тері тканінің қасаңдануы, теріні дұрыс сыпырмау, дұрыс қаттамау, илектеген күйінде кептіру, бет қабатының қыртыстануы, майдағы тұз дағы т.б. 
Құрт жеген, күйе жеген, тарақан жеген, кеміргіштер зақымдаған, жидіген, қанталаған, көгерген, таңба салынған, суық шалған, кесілген, ойылған, даттанған дақ сирақтарының зақымдануы т.б. 
№5,6 дәріс. Қазақстанда кездесетін сусар тұқымдастарының кейбір өкілдерінің терісіне баға беруЗерттеу мақсатында аң мехының шикізаттарымен танысып, оларды бағалау барысында, кейбір жағдайда ақауы болатындықтан бүлініп, терінің немесе тері ұлпасының қасиеті нашарлайтындығын анықтадық. Терідегі кейбір ақаулардың елеулі болғандығынан, олар түгелдей немесе едәуір жағдайда бағасыз болады. Терінің бүліну сипаты мен дәрежесіне қарай ақау түрлерін анықтап, олардың пайда болу себептері әртүрлі, яғни биологиялық ерекшеліктеріне немесе сыртқы орта факторларына байланысты болатындығын зерттеп, олар ақау түрлеріне байланысты бірнеше топқа біріктірілді (кесте 1).Теріні бағалау мақсатында оның зақымдану дәрежесін болдырмау, болған жағдайда ақаудың сипатын, олардың пайда болу себептерін біліп, теріні зақымданудан сақтау шараларын қолдану болып табылды.ҚАРАКҮЗЕН ТЕРІСІҚаракүзен терісі оның екі түрінен алынады: Ресейдің европалық бөлігінің бүкіл территориясына таралған европалық қаракүзен және 1929 жылы Совет Одағына әкелінген американдық қаракүзен. Алғашында американдық қаракүзен тек аң өсіретін шаруашылықтарда ғана өсіріледі де, кейіннен бүл аңды еркін жібереді.Қазіргі кезде Орта Азия меи Қазақстан республикаларына қаракүзен терісі аң өсіретін шаруашылықтардан (торда өсірілетін қаракүзендер) келіп түседі. Торда өсірілетін қаракүзеннің экономикалық мәні өте зор. Оны өндіру жылма жыл артып келеді. Мүндай бағалы теріні көптеп өндіруге ішкі рынок қана емес, дүние жүзілік аң терілері саудасы да мудделі болып отыр. Шет елдердегі саудада торда өсірілетін қаракүзен терісі көп жыл-дан бері бірінші орынға ие болып, мехтық ан терілеріиің жалпы құнының 80 %-тейін алып отыр.Орта Азия мен Қазақстанда торда өсірілетін қаракузеннін американдық қаракүзеннен біршама айырмашылығы бар: біздегінің денесі шағын, түсі біршама қоңырлау, жүн талшығы онша өскелең емес. Сонымен қоса, каракүзеннің үстіңгі және астыңғы еріндері ақ қылшықты, ал американдық қаракүзенде ак, қылшық тек астыңғы ернінде ғана өседі.Біздегі қаракүзен терісінің мөлшері американдықтан шамамен 1,5 еседей кіші. Бүл қаракүзен жүнінің үзындығы орташа, орі қою жүндіге жатады. Солтүстік аудандарда өсірілетін европалық қаракүзен жүнінің қоюлығы 1 см 22 мың талшыққа дейін, ал оңтүстік аудандарда өсірілетін қаракүзен жүнінің қоюлығы бұдан 1,5 еседей кем. Қысқы қылшығының орташа ұзындығы 22 мм, түбіті  -- 13 мм.Қаракүзен терісін багалаудың басты көрсеткіштерінің бірі  --  жүн талшығының түсі. Европалық қаракүзеннің кәдімгі түсі  --  қызылқоңыр; күңгірт-сарғылт, түбіт түбі көгілдірлеу, сарғылттау-қоңыр, түбіт түбі сарғыштау реңдес. Европалыққа карағанда американдық қаракүзеннің түсі күңгірттеу. Американдық қаракүзеннің мойнында, басында және бауырында ақ теңбілдер кездеседі, мұндай теріні пайдалану қиынға түседі, өйткені мұндай теңбілдерді кесіп алуға тура келеді.1982 жылдан бастап аңшылық шаруашылықтары түсті қара-күзен өсіре бастады. Олардың терісін өндіру тез әсіп келеді: қазіргі кезде жалпы дайындалатын қаракүзен терісінде түсті қаракүзеннің үлесі 37 %-ке жетті. Бізде қаракүзеннің мынадай түстері кездеседі: рояль-пастел  -- көгілдір-сұр реңі айқын білінетін қызылқоңыр, түбіті көгілдір; әлеуеттік-көгілдір реңді күңгірт-сұр, түгелдей қара; топаз  --  сұрғылттау-кегілдір реңі жақ-сы білінётін ашық-қызылқоңыр, түбіті көгілдір; паломино -- түсі көгілдір реңді сарғыш, түбіті бозғылт-көгілдір; ақшылданғаи пастель -- пастель секілді, бірақ одан ақшылдау, түбіті көгілдір; бозкөгілдір  --  күңгірт-көгілдір реңді, түбіті  --  көгілдір; сапфир -- таза көгілдір, түбітті көгілдір, мөлдір (жемчужная)  --  түсі ақшыл боз.көгілдір реңі жақсы білінеді, түбіті сұрғылт-көк; ақ -- мүлде ақ, түбіті де ақ түсті.Қаракүзен терісін бітеудей сойып, терінің барлық беліктерін сақтайды. Теріні етінен, ластан, қаннан, шелден, майдан тазартады, жүн талшығының түбіне зақым келтірмеу қажет. Терінің жүнін сыртына қаратып қаттайды.[;]ҚАСҚЫР МЕН ШҮЙЕБӨРІ ТЕРІЛЕРІҚасқыр Орта Азия мен Қазақстанның барлық территория-сында кездеседі. Қасқыр терісі онша бағалы емес, қазір жылына оның 2,5 мың терісі дайындалады. Қасқыр терісінің жұмсақтығы, үлпілдектігі, жүнінің қоюлығы мен түсі, сондай-ақ аумағы оның мекендейтін аудандарына байланысты.Қасқыр терісін сан жағынан тіліп бітеу сояды. ластан, қаннан, еттен, майдан тазартып, жүнін сыртына қаратып қаттайды.Сарғыш теңбілі жоқ, әдемі сүр тусті терілерді табиғи түрінде шығарады, қалғанын қызылқоңыр түске бояйды.Шүйебөрі Орта Азия мен Қазақстанның жазық жерлерінде мекендейді. Сыртқы турі қасқырға үқсас, бірақ одан кішілеу. Шүйебөрі жуні сарғыш, қылшықты. Алғашқы өңдеу тәсілі қасқыр терісінікіндей. Жыл сайын одан 10 -- 15 мыңдай тері дайындалады. Оны қызылқоңыр немесе кара түстерге бояйды.Қасқыр терісі бес түрге бөлінеді: полярлық -- терісі өте ірі. Жүні өте әдемі, қою, әрі жүмсақ, бауыр жүні өскелең, жумсақ, қою. Тері ткані жуқа. Жүн талшықтары ақшыл немесе күңгірт-сур, көгілдірлеу реңді. Құйрығы үлпілдек.Қазақстанда қасқыр терісі ормандық және далалық болып бөлінеді. Бұлардың сібірлік қасқырдан айырмашылығы  --  денесі шағындау, әрі жүні қысқалау. Қүйрығы онша үлкен емес. Қасқырдың бұл-түріне солтүстік облыстар мен Қырғызстанның солтустігіндегіден басқа Қазақстанда мекендейтін қасқырлар жатады.Оңтүстіктегілері  --  бұған Орта Азияда мекендейтін қасқырлар жатады.Орта Азияның таулы аудандарында мекендейтін қасқырлар терісінің жуні өскелең, жұмсақ, бірақ сирек, түсі ақшыл-сұр, жота жүні қоңырқай, бүйірі мен бауыр жүні ақшыл. Орта Азиядағы далалық қасқырлардың терісі үсақ, жүні көріксіздеу, қатқылдау. Жотасы сүрғылттау-сары, бауыры ақшыл-сүр түсті. Шүйебөрі терілері түрге бөлінбейді. Қасқыр мен шүйебөрі терілері жүнінің жетілуіне қарай үш сортқа белінеді.I сортқа жүні бүйралы, қою, шелі таза терілер, II сортқа-жуні жетілмегеи, шелі көкшілдеу терілер, III сортқа  --  жүні шамалы, қылшығы мен түбіті тықыр, шел кек терілер жатады. Қасқыр мен шүйебөрі терілеріндегі негізгі ақаулар  -- терінің жыртылуы, тесілуі, қажалуы, көгеруі, ерте көктемде және көктем айларында жүнінің тым жетіліп кетуі, майының жөнді алынбауы, терінің тұтастығының сақталмауы, дүрыс кептірілмеуі. Ақауын ажыратқанда оны шамалы, орташа және көп деп бөледі.№7 дәріс. ТҮЛКІ ТЕРІЛЕРІТүлкі терілері жабайы өсетіндері мен аңшылық шаруашьг лықтарында бағылатын түлкілерден алынады. Бүл терілер ұзын жүнділерге жатады. Әсіресе, бағыттаушы талшықтары ерекше ұзын (80 мм-ге дейін) келеді. Бағыттаушы талшықтары бірыңғай түсті: қоңырқай немесе қара. Түлкінің қылшық талшықтарының ұшында ақшыл түсті сақиналы бүйрасы болады, Қызыл түлкіде ол жирен, сары немесе ақшылдау түсті, ал жылтыр қара түстіде  --  шымқай ак.Түлкі терісін табиғи түсіне қарай қызыл (кәдімгі, сиводышка, крестовка), қара-қоңыр және жылтыр-қара деп беледі.Алғашқы төрт түс жабайы түлкіге тән. Аңшылық шаруашылықтарында жылтыр қара түлкі және оньщ түрлері  --  платиналы, ақ түмсықты т. б. есіріледі.Қызыл түлкі. Қазақстанның және онымен шектесетін республикалардың барлық жерінде мекендейді. Бұл аң терілерінің ішінде көбірек дайындалатындардың бірі. Бұрынғы одақта жыл сайың 400 -- 600 мың тері дайындалатын. Қызыл түлкінің тауарлық қасиеті алуан түрлі, мүның өзі түлкі мекендейтін жерлердің алуан түрлі жағдайына байланыстыҚызыл түлкі жүнінің түсі арқасында ақшыл-сары немесе сұр-жирен. Бауыр жүні ақ, қызыл немесе қаралау реңді. Иыгында әдетте едәуір қарақоңыр кресі болады. Қызыл түлкіні мынадай түстерге бөледі: құлпырма қызыл (огневка)  --  жота-сы мен бүйірлеріндегі жүні ашық-қызыл, сарғыштау, бауырында жіңішке ақ жолағы немесе қоңырқай теңбілі болады; нарыз қызыл түлкі  --  жалпы реңі ашық-сарғыш, жотасы мен иығы қоңырқай, бүйірлері ақшылдау, қылшық талшықтары ақшыл, сақиналы бүйрасы анық білінеді, иығындағы қоңырқай кресі өте анық, бауыры қара, ақ немесе қаралау түсті; алқызыл түл-кі  --  жотасының және иығындағы кресінің түсі ашық-сарғыш немесе реңсіз сары түсті, бүйірі сары, бауыры ақ түсті.Ақшыл түлкі  --  жотасының және иығындағы кресінің түсі ақшылдау, бүйірі едәуір ақшыл, бауыры күңгірт-ақ түсті; сұр түлкінің жотасы мен буйірі сұр түсті, кейде жотасының орта сызығы күңгірт-сарғыш, бауыры сұрғылттау; қызыл-сүр түлкінің жотасы мен бүйірлері сұр түсті, иығындағы кресі қызыл-ақ, бауыры сұрғылттау түсті.Дайындалатын түлкі елтірісінің жартысынан көбі алқызыл түсті  --  20 %, 15 %-і  --  сұр және қызыл-сұр, шамамен 6 %-тейі  -- ақшыл, тек 2 %-тейі құлпырма қызыл түсті (Б. А. Кузнецов-тың деректері бойынша).Түлкі терісі сонымен қоса терісінің мөлшері, жүнінің ұзындығы, қоюлығы және жұмсақтығы жөнінен едәуір айырмашылығы бар екендігі байқалады. Солтүстік аудандардан ауланатын тулкінің терісі біршама ірі, жүні әдемі, жұмсақ, жотасьі ашық-сарғыш түсті, табанында қара теңбілі бар.Қазақстанның Каспий мадындағы шөл және шөлейт аудандарында, Орта Азияда мекендейтіи түлкілердід терісі ұсақ немесе орташа, жүні тықыр, сирек, әрі қатқылдау. Түсі жотасында ашық-сары немесе сұр, бауыры ақшылдау. Табанында аздаған сұрғылттау жолағы бар. Қавказдың таулы аудандарындағы түлкі терісінің мөлшері, орташа, жүні қатқылдау, онша әде-мі емес. Түсі сарғыштау-күңгірт немесе сұр. Орта Азия тауларында мекендейтін түлкі терісінің мөлшері орташа және шағын. Жүнінің ұзындығы, қоюлығы және жұмсақтығы орташа. Түсі ақшыл, әр турлі реңде. Солтүстік аудандардағы түлкінің тері ткані жұқа, ал оңтүстік аудандарда мекендейтіндерінікі  --  калың, қатқылдау.Түлкінің терісін сан жағынан тіліп бітеудей сояды. Бас, табан және құйрық терілерін қоса сыдырып алады. Теріні еттен, табаны мен құйрығындағы сүйектен, құлақ шеміршектерінен тазартады, мұқият майын алады, мұндайда теріні бүлдіріп алмауға тырысады. Терінің жүнін сыртына қаратып қаттайды.Қызыл түлкі терісінде кебінесе мынадай ақаулар кездеседі; тесілу, жыртылу, мыжылу, көгеру, қажалу, жүні мен тері тканінің қанмен ластануы, оқ тескен орны, үзілген табаны немесе құйрығы, майының жөнді шелденбеуі, көктемгі түлеу белгілері, соның әсерінен жауырын тұсындағы қылшық талшықтарының сиреуі. Мұндайда түбіті түсіп, ақшыл дақтар пайда болады. Қылшығының сиреу дәрежесіне қарай жеңіл, орташа және ауыр деп бөледі.Мех өнеркәсібі жыл сайын 300 -- 400 мың қызыл түлкі терісін өңдейді. Соның 85 %-тейі орталық аудандардың, шамамен 15 %-тейі сібірлік және солтүстік европалық түлкі терілері,Шикізат сапасы мынадай керсеткіштермен сипатталады: I сортты тері 55 -- 57 %, ақаусыз тері 14 -- 17 %, ал сортсыз терілер 18 -- 21 %. Қызыл түлкі терілері табиғи немесе боялган түрінде шығарылады. Табиғи түрінде үлпілдектігіне және терісінің түсіне (сібірлік) қарай шығарады; қалған терілерді қара, қызылқоңыр немесе сұр түстерге бояйды, терінің біразын қырқып, сазқұндызы немесе теңіз мысығы түріне келтіреді.Қызыл түлкі терісінің кез келген өңдеу түріне жарамдылығын жүнінің ескелеңдігіне, түсіне, сортына және ақауының аз-көптігіне қарай анықтайды. Оңтүстікте мекендейтін бозғылт-сары, бозғылт-қызыл немесе сұр түсті терілерді қара-қоңыр түске бояйды.Денесінде, басы мен мойнында сұр түсті жүні бар теріні сұр-көгілдір түске бояйды. Мұндайда қылшығы сұр, ал ұшы қара немесе сарғыштау түсті болуы тиіс.Ақшыл, сарғыштау-сұр түсті жүні жұмсақ терілерді ақшыл-қызылқоңыр түске бояйды.Қызылқоңыр түске бояу үшін (бұлғын түске) әуелі теріні ағартып, бұған жүні қатқылдау, серпімді, түсі қызыл, ақшыл-қызыл, алқызыл, ашық-алқызыл терілерді пайдаланады. Жүні ұяң, алқызыл, ақшыл-қызыл және қызыл терілерді күңгірт-қызылқоңыр түске бояйды.Қез келген түстегі теріні қара түске бояуға болады. Жүні қатқыл, қылшығы жапырылған, сондай-ақ ақауы көп терілерді бояуға болмайды. Бұл терілерді не табиғи түрінде, не қара түске бояп пайдаланады. Қызыл түлкі терісінің біраз бөлігін қырқып, қара түске (мысық тусіне) бояйды.Иленген түлкі терісінің аумағы әр.түрлі  --  10-нан 30 дм дейін. Салмағы орта есеппен 220 -- 260 г. Жүні көпшілік аң терілерінен өскелең, оның үстіне әр жерінде турліше ұзындықта. Желкесі мен бүйірлерінде едәуір өскелең, мойнында қысқа. Қызыл түлкі терісінің топографиясы суретте көрсетілген. Қызыл түлкі терісінің жүні орташа қоюлықта. Жүні ең қою жері құй-рығында, жотасында, бүйірлерінде жүні сиреп, бауыры мен шабында мүлде аз болады.Жүннің қоюлығы түлкінің түрлеріне қарай өзгереді, оның үстіне тері аумағы бірлігіне келетін талшық саны түбіт талшық есебінен өзгереді. Демек, жабын және түбіт талшықтарының ара қатынасы езгереді. Мәселен, камчаткалық түлкіде бір жабын талшыққа 67 түбіт талшықтан; батыс-сібір түлкісінде  --  57, ал ташкенттік түлкіде --  не бары 41 түбіт талшықтан келеді.Жүн талшығының жұмсақтығы  --  тулкі терісінің бағасын анықтайтын негізгі тауарлық қасиеттерінің бірі. Түлкінің әр түрінде талшық жуандығы онша көп езгермейді, дегенмен солтүстіктегіге қарағанда кейбір түрлерінід едәуір айырмашылығы бар. Оңтүстікте мекендейтін түлкі мехтарының қатқылдығы тек жүн талшықтарының қалыңдығына ғана емес, бір жабын талшыққа келетін түбіт талшықтар санының аздығына да байланысты.Қызыл түлкіде тері тканінің қалыңдығы 0,3-тен 0,6 мм-ге дейін. Арқасындағы, әсіресе жауырыны мен жотасының артқы тұсындағы тері ткані қалың, бүйірлерінде жұқа, ал бауырында өте жұқа. Түлкі терісінің киіс беруі камшат терісінің киіс беруінің 40 -- 45 %-індей.Иленбеген қызыл түлкі терісін ГОСТ 14174-69 бойынша сорттайды. Жүн талшықтарының ерекшеліктеріне қарай түлкі терісі 18 түрге бөлінеді. Олардың әдемілігі, жүмсақтығы, жүнінің түсі және терісінің аумағы түрліше келеді. Қызыл түлкі терісіне карағанда терісі де жатады. Ол өте шағындығымен, түсі ашық-сұр келетін қысқа, сирек, жүмсақ немесе қатқылдау жүн талшығымен ерекшеленеді. Қараганка терісі ортаазиялық түр-ге жатады.Қызыл түлкі терісі жүнінің жетілуіне қарай үш сортқа бөлінеді: I сортқа жүні толық жетілген, қылшығы жиі және түбіті қою, шелі таза немесе санында аздаған көгергені бар шелі болатын, бірақ санының шетінен 10 см аспайтын терілер; II сортқа  --  жүні онша жетілмеген (әсіресе жота бөлігінде), көгерген шелі бар терілер; III сортқа  --  жүні шамалы, жабын 1 талшығы қысқа, түбіті қысқа, әрі сирек, шелі көгерген терілер жатады.Қөктемгі және көктемнің соңғы айындағы, жүні сиреген, өңсіз, талшықтары тым жетіліп кеткен терілер, жазғы қылшығы қысқа, мүлде дерлік түбітсіз терілер, ерте көктемдегі терілер, жүні үйпалақтанған күшік терілері стандартсыз болып саналады. Терілердің ақауын ажыратқанда қалыпты, ақауының аумағы шағын, орташа және көп деп бөледі. Иленген қызыл тулкі терісін ГОСТ 14781-69 сәйкес сорттайды. Жүн талшығын өңдеу әдістеріне қарай теріні қырқылмаған, қырқылған және қырқылып, ерекше өңделген, табиғи және боялған деп бөледі.Қырқылмаған теріні бітеудей немесе тілінген күйінде илеп, бас, табан, қүйрық терілерін қалдырады. Жүні неғүрлым сапалы түлкі терісінің қүлағын, тырнағын, тұмсығын сақтайды. Қырқылып, боялған түлкі терісін кесілген күйінде илейді. Басын, табанын, қүйрығын кесіп тастайды. Мехты 14-тен 20 мм-ге дейінгі биіктікте қырқады. Қызыл түлкінің иленген терісі түрге белінбейді.Боялған тері жүнінің көріктілігіне және жүмсақтығына қарай алты топқа бөлінеді. Ұзын жүнді терілер үш, қырқылғаны үш сортқа бөлінеді. Қырқылмаған терінің әр түрлі сортының көрсеткіштерінің сипаттамасы, иленбеген тері көрсеткіштерінің сипаттамасына сәйкес келеді. I сортты қырқылған тері жүні қою, бүкіл аумағында жүн талшығы тығыз болуы тиіс; II сорт-қа тығыздығы шамалы, жүні сирек терілер жатады.Боялған түлкі терісінің ақауларына мыналар жатады: жүн жағындағы жігі оңай байқалатыны, тесігі, үлкейген орны, жапырылған қылшығы, түбітінің ұйысуы, қырқылған жүндегі таңбалар, күздің аяғындағы және көктемнің басындағы жүні әбден жетіліп кеткен терілер. Тері бөліктерінің жетіспеуіне де бағасы кемітіледі. Тері ақауының дәрежесіне қарай оны қалыпты және теріні кіші, орташа, үлкен ақаулы деп беледі.
8 дәріс. ҚАРСАК ТЕРІСІҚарсақ Қазақстанның куаң далалы, шөлейт аудандарында, Орта Азияда (Ферғанадан басқасында), Батыс Сібір мен Төменгі Поволжьенің оңтүстік аудандарында мекендейді.Қарсақ терісінің сыртқы түрі далалық түлкі терісіне үқсайды, айырмашылығы  --  жүнінің түсінде және мөлшерінің шағындығында. Қарсақ терісінің түсі ақшыл, жотасы жылтыр-сұр, сүрғылт немесе қызыл-сүрғылт, бауыры ақ немесе сарғыштау-ақ, қүйрығы қысқа, үлпілдек. Солтүстік аудандардағы қарсақ терісі ірілеу, мехы едәуір көрікті, жұмсақ, жүні қою, түсінде сұр рең басым; оңтүстікте мекендейтіндері  --  шағын, жүні қысқа, сирек, қатқыл, түсінде сарғыш рең байқалады.Қарсақ терісіиің экономикалық маңызы шамалы. Жылына 25 -- 35 мың тері дайындалады. Табиғи күйінде де, боялған қалпында да шығарылады. Иленбеген қарсақ терісін ГОСТ 14174-79 бойынша сорттайды. Қарсақ терісі екі түрге белінеді: қазақ, стандық және астрахандық.. Қазақстандық қарсақ терісінің жүні өскелең, жүмсақ, сұр, ашық-сұр, немесе ашық-көгілдір тү-бітті. Бұл терілер Қазақстанда, Орынбор, Қуйбышев, Челябі, Омбы, Новосібір облыстарында, Алтай өлкесі мен Башкирияда алынады.Жүні тақыр, қатқыл, сұрғылт немесе қызғылт түсті терілер астрахандыққа жатады және де қазақстандық қарсақ мекендейтін аудандардан барлық жерлерде дайындалады.Қарсақ терісін сорты мен ақауына қарай қызыл түлкі терісі секілді бөледі. Табиғи және боялған терілер жүнінің сапасы бойынша екі топқа бөлінеді: I топқа жүні жүмсақ, үлпілдектері, II топқа жүні қатқыл, әрі нәзіктері жатады.I топтағы табиғи терілердің жүні боз-сүрғылт, түбіті ақшыл-сұрғылт немесе ақшыл-көгілдір.II топтағы терінің табиғи түсі  --  сұрғылт немесе қызғылт, түбіті сарғыштау. Қарсақ терісін сорттаудың қызыл түлкі терісін сорттаудан ешқандай айырмашылығы жоқ.БАРЫС ҚАБЫЛАН, ГЕПАРД, СІЛЕУСІН, ЖОЛБАРЫС ЖӘНЕ ЖАБАЙЫ МЫСЫҚ ТЕРІЛЕРІБарыс (ірбіс). Алтай мен Орта Азиядағы биік тауларда мекендейді. Барыс терісінің экономикалық мәні шамалы. Жыл сайын одан 100-ге жуық тері өндіріледі. Барыс терісі өте ірі, жүні ұзын, қою, әрі жұмсақ. Түсі теңбіл, ақшыл, сұр-көгілдір реңде сақина тәрізді күңгірт-сұр теңбілдер бар, құйрығы ұзын, өте әдемі.Қабылан. Түркімения, Кавказ тауларында, Қиыр Шығыста кездеседі. Барлық жерде өте сирек, аздап қана ауланады. Терісі ірі, жүні тақыр, қатқылдау, жирен, жирен-сарғыш түсті, сақина тәрізді қоңырлау-қара немесе қара түсті теңбілдері бар, барысқа қарағанда қүйрығы қысқа, түбіті шамалы. Қиыр Шы-ғыс қабыланының жүні біршама өскелең, жүмсақ, кавказдық және түркімендік қабыландарға қарағанда түсі ашық.Гепард. Түркменияда сирек кездесді. Терісі қабыланға өте үқсас, айырмашылығы  --  тұтастай қара бедері бар, сирағы үзын, әрі жіңішке. Мойын жүні өте үзын, жалданып түрады.Жолбарыс. Қиыр Шығыста, Орта Азияда және Закавказьеде аздап сақталған. Жолбарыс терісінің экономикалық мәні шамалы, олар өндіріске кездейсоқ келіп түседі. Терісі өте ірі, жота және бүйір жүндері сарғыштау, бауыр жүні ақ. Бүкіл денесінде өзіне тән көлденең жолағы болады.Ортазиялық және кавказдық жолбарыстарға қарағанда амурлық жолбарыстың терісі ірі, түсі ашық, мехы тубітті, әрі қою.Сілеусін. Барлық орманды аймақтарда, сондай-ақ Кавказ, Закавказье тауларында және Орта Азияда мекендейді. Жыл сайын 4 -- 5 мыңдай терісі дайындалады. Солтүстік аудандардағы сілеусін терісі ірі, жүні түбітті, қою. Оңтүстік аудандардағы сілеусін терісі кішірек, жүні онша түбітті емес, сирек, қатқылдау.Жүнінің түсі ақшыл-сұрдан ашық-сарғыш түске дейін. Кейбір терінің түсі бірыңғай, теңбілі шамалы білінеді. Қейбіреуінде қара теңбіл анық көрінеді. Бірыңғай түсті көгілдір және қоңырқай-сұр, сондай-ақ қызғылттау терілер солтүстік аудандардан келеді. Қавказ бен Закавказьеден ауланатын сілеусін терілерінде қызғылт ңемесе қызыл-сарғыш теңбілдер басым келеді. Ең бағалысы күлгін түстері, қоңырқай-сұр түстерінің бағасы төменірек. Ең нашары қызғылт-сары түсті терілер.Жабайы мысық. Бұған әр түрлі жабайы мысықтардың: орман мысығының, дала мысығының, қамыс мысығының, амур мысығының, сабаншының, шағыл мысығының және каракалдың терілері жатады. Жабайы мысықтар терісінің экономикалық мәні шамалы, Олардан жылына 15 мыңдай тері дайындалады. Әр түрлі жабайы мысықтардың сипаттамасы 22-кестеде келтірілген.Жолбарыс терісін бауырының ортасынан тіліп алады да, бас, қүйрық, сирақ терілерін сақтайды. Қалғандарын бітеудей сояды. Жолбарыс, барыс, қабылан және сілеусін сирақтарын тырнағын қалдырады. Терінің жүнін сыртына қаратып қаттайды.Түсі әдемі жабайы мысық терісін табиғи түрінде шығарады, қалғандарын қызылқоңыр, сұр немесе қара түстерге бояйды. Барыстың, қабыланның, сілеусіннің, жолбарыстың және жабайы мысықтың иленбеген терісін ГОСТ 11315-65 бойынша сорттайды. Сілеусін терісі екі түрге бөленеді: Солтүстік  --  бүғаң жүні түбітті және жүмсақ терілер жатады, және оңүстік  --  жүні қысқа, қатқыл терілер жатады. Сабаншы (манул) терісі де Солтүстік және Оңтүстік болып бөлінеді, бұлар жүнінің түсі бойынша өзгешеленеді,Барыс пен қабылан терілері екі түрге бөлінеді: ірі  -- аумағы 4500 см 2 астам және ұсақ  --  аумағы 4500 см гастам. Қалған терілерді мөлшеріне қарай, 2-кестеде келтірілген нормаларға сәйкес үш категорияға бөледі.Жабайы мысық терісі үш сортқа бөлінеді. I сортқа жүні толық жетілген, шелі таза терілер, II сортқа  --  жүні онша жетілмеген, шелі көгілдір терілер жатады (кесте 2).Кесте 2Жабайы мысық терісін мөлшеріне қарай бөлу
Тері мөлшері
Тері аумағы, см
Тері аумағы, см
Тері аумағы, см

Сілеусін
Қамыс мысығы
Жабайы мысық және басқа да түрлері
ІріОрташаҰсақ
4000-нан астам2700-40001750-ге дейін
2700-ден астам1600-27001600-ге дейін
1900-дан астам1200-19001200-ге дейін
Ерте көктемдегі және көктемдегі жүні өсіңкіреп кеткен терілер ақаулы деп есептелінеді. Жабайы мысық терісіндегі ақаулар  --  жыртылуы, тесілуі, қырқылуы, қажалуы,, көктемгі түлеу белгісі, тері бөліктерінің жетіспеуі, алғашқы өңдеудің дүрыс еместігі, сілеусін терісіндегі бауырының сарғыштануы. Иленген теріні жұмсақтығына қарай сорттайды. Сілеусіннің иленген терісі жүнінің жұмсақтығына қарай I және II топқа бөледі. I және II топтағы терілердің жүн талшығы күйінің сипаттамасына солтүстік және оңтүстік түрлерінің сипаттамасымен бірдей. Сілеусін терісі түсіне қарай төрт топқа бөлінеді: көгілдір, қоңырқай-сұр, қызғылт және қызыл-жирен түстілер.Барыс, қабылан, сілеусін және жабайы мысық терілері үш мөлшерлік категорияға бөлінеді (3 кесте). Иленген теріні сортқа бөлу иленбеген терімен бірдей.Ақау дәрежесіне қарай терілер қалыпты және ақауы аз, орташа, көп деп бөлінеді. Тері ақауына жататындар: тігістер (жіктер), тесіктер, қырқылуы, қажалуы, жалаңаштануы, тері бөліктерінің жетіспеуі (басы, мойны, бауыры), көктемгі түлеу белгілері (бүйір, мойын, сан жүндерінің сиреуі және қажалуы).Теріде сирағы (барыс, қабылан, жолбарыс, сілеусін), қүйрығы және құлағы (барыс, қабылан, жолбарыс) болмағанда,сілеусін терісінің жүнінде (бауырында) сарғыш теңбіл болған жағдайда тері бағасы арзандатылады.Кесте 3Барыс, қабылан, сілеусін және жабайы, мысық терілерін мөлшері бойынша категорияға бөлу


Тері аумағы, дм2


Тері мөлшері
Барыс 
Сілеусін
Жабайы мысықҚамыс мысығы
Жабайы м ысықБасқа түрлері
1
2
3
4
5
Ұсақ Орташа Ірі 
45-тен астам 30-дан астам45-ке дейін30-ға дейін 
36-дан астам 25-тен астам 36-ға дейін 25-ке дейін 
24-тен астам 14-тен астам 24-ке дейін 14-ке дейін 
11- дейін17-ге дейін11-ден астам17-ден астам
№9 дәріс. ОНДАТР ТЕРІСІОндатр отаны  --  Солтүстік Америка. Біздің елге ондатр тұңғыш рет 1927 жылы әкелінді, қазір бұл жәндік бұрынғы Кеңес Одағының барлық территориясында мекендейді. Жыл сайын ондатрдың бірнеше миллион данасы дайындалады. Ондатр терісі көбінесе Батыс Сібірден, Қазақстанның (негізінен Балқаш көлінен) және Өзбекстаннан (Әмудария сағасы) дайындалады. Ондатрдың екі түрлі түсі болады: сарғыш және қара. Ондатрдың кепшілік бөлігі сарғыш түсті, ал қара ондатр Санкт-Петербург, Псков, Новгород облыстарында және Қраснодар өлкесінде аздап кездеседі.Ондатр терісінің жүні жылтыр, ұзындығы орташа. Жотасындағы жабын талшығы біршама ірі, қою жүмсақ түбіттен едәуір ерекшеленіп тұрады. Жота жүні сарғыш, қызылқоңыр. Бүйір жүні ақшылдау, бауыр жүні боз-ақ түсті. Қара ондатрдың жота және бүйір жүндері қоңырқай немесе қарақоңыр, сарғыш реңі жоқ, түбіті қара-сұр. Бауыры  --  боз-ақ түсті. Ересек ондатрдың бауыр жүні жотасынан гөрі өскелең. Терінің әр түрлі жеріндегі жүн талшығының ұзындығы біркелкі емес. Ең ұзын жүні санында, ең қысқасы бауырында.Ондатр терісінің тканінде емізікті қабат күшті дамыған. Бұлай болатын себебі, терінің көпшілік бөлігінде жүннің түлеуі әр түрлі сатыда өтеді. Ондатрда жүннің алмасуы  --  түлеуі баяу өтеді, тек көпшілік жәндіктердің толық түлеп жетілген жүні болады. Мұндай жағдай теріні илеуді қиындатады, әрі жабын талшығының түсуіне себепші болады. Ондатр терісі тозуға біршама берік, оның тозуға беріктігі қамшаттың 50 %-індей, Терісін сыпырар алдында ондатрды кептіреді. Оны сан жағынан тіліп, бітеудей сояды. Құйрығы мен сирақтарының төмен-гі бөлігін алып тастайды. Сыпырып алынған теріні ластан, қаннан,майынан тазартып, теріні бүлдіріп алмауға тырысады. Терінің майын өтпейтін пышақпен мыжғылауға болмайды, мұндайда май дермаға сіңіп кетеді де сақтаған кезде тотығып, теріні жарамсыз етеді. Терінің жүнін ішіне қаратып кереді де, құрғақтай кептіріп консервілейді.Кейде теріге горчица ұнтағын сеуіп консервілейді. Бүл әдіс шикізатты жақсы сақтауға, алғашқы өңдеуді жеңілдетуге (мәселен майсыздандыруды) мүмкіндік береді. Мүндай консервілеу жақсы нәтиже берді. Мех өнеркәсібі жылына 1 -- 1,5 млн ондатр терісін өңдейді. Көпшілік теріні қызылқоңыр түске бояп, қара-күзен мехының түріне келтіреді. Теріні әуелі ағартып алып, ақшыл реңге -- сұр-көгілдір, сарғыш түске де бояйды. Терінің біраз бөлігін табиғи түрінде шығарады. Ондатр терісін түтастай, немесе жотасы мен бауырын пайдаланады.Иленбеген ондатр терісін ГОСТ 2966-67 бойынша сорттайды. Теріні мөлшеріне қарай ірі  --  аумағы 650 см астам және үсақ  -- аумағы 400-ден 600 см 2 дейін деп беледі. Иленген терініңаумағы 3-тен 8 дм дейін (орташа 4,5 дм 2 ). Терінің орташа салмағы 40 -- 45 г. Ондатр терісі жүнінің өскелеңдігіне карай үш сортқа бөлінеді. I сортта жуні жылтыр, әрі жақсы жетілген  -- қылшығы мен түбіті қою терілер жатады. Бауыры мен бүйірінде шелі түтастай көк болуы мүмкін, бірақ жота терісінде көгі шамалы болуы желке ортасында және жотасының алдыңғы бөлігінде қызыл-қоңыр рең болмауы тиіс (қызыл-қоңыр рең болса, терінің осы бөлігінде жаңа жүн талшықтары жетіле бастағандығын көрсетеді),II сортқа жүні сиректеу тері жатады. Ересек ондатр терісінің жүні сирек, жылтыры шамалы, ескі қылшықтары қалған, ал жас ондатрдың терісі  --  жылтыр, жуні жетілмеген, әсіресе жота жүні тақыр. Жас ондатр терісінің шелінде көктің болуы еленбейді, ал ересек ондатрдың терісінде көк теңбіл түрінде немесе терінің бүкіл аумағында ептеген көк болуы мүмкін.III сортқа жүні сирек,,ескі кемескі қылшығы және жаңадан шыға баетаған талшығы бар ересек ондатр терілері мен жылтыры шамалы, қылшығы мен түбіті шамалы жетілген, жотасы ойдымдалған жас ондатр терілері жатады. Тері тканінде көктің болуына шек қойылмайды.Жүні күңгірт, өңсіз қылшығы қүрғақ, әрі тез сынатын, түбіті сирек, тері ткані қалың, әрі қатқыл, ақшыл немесе қызылқоңыр теңбілі бар терілер (ересек ондатрдың жазғы терісі), сондай-ақ жас ондатрдың жүні <<Үрпиген>>, тері ткані жұқа терілерстандартқа жатқызылмайды да, оларды аулауға тыйым салынады.Ондатр терісінің негізгі ақаулары: жыртылу, тесілу, оқ тесу, тістелу, қырқылу, жарылу, көктемгі түлеу белгілері (жүнінің көмескіленуі және аздап сиреуі, шелінің қалыңдап, қатаюы), майының жөнді алынбауы, бүктелген күйінде кептірілуі. Терінің ақауын айырғанда қалыпты және ақауы шамалы, орташа, көп деп беледі.Өңделген ондатр терісін ГОСТ 11106-64 бойынша сорттайды. Жүнін әрлеу әдісіне қарай теріні қырқылмаған, қырқылған, қылшығы қырқылған; ал түсі бойынша  --  табиғи және боялған деп бөледі. Табиғи терінің жотасы күрең-қызылқоңыр, бүйірі ашық қызылқоңыр және бауыры боз-ақшыл болуы тиіс. Түбіті сұр, ұшы қызыл-қоңырлау.. Боялған теріні қара және түрлі түсті деп бөледі. Қара түсті тері жүнінің ең кемі 2/3 үзындығы қара түсті, ал түбі қара немесе қарақошқыл болуы мүмкін. Түрлі түсті терілерге қызылқоңыр, көгілдір, сарғыш және басқа түстер жатады. Түсі жотасынан бүйіріне қарай, қылшық ұшынан түбітіне дейін әлсіреуі мүмкін.Қазіргі кезде анилиң бояуымен қара түске боялған ондатр терілері шығарылмайды, себебі анилин бояулары тері тканінің беріктігін едәуір әлсіретеді.Қырқылмаған тері үш сортқа, ал қырқылғаны және кылшығымен қоса қырқылғаны  --  екі сортқа бөлінеді. Стандартсыз иленген терінің әр түрлі сорттарына қойылатын талап иленбеген теріге қойылатын талапқа ұқсас. Егер қырқылған терінің жүні өскелең, бүкіл тері аумағының түбіті тегіс, қылшығы майда болса I сортка, егер жүнінің өскелеңдігі шамалы, жылтыр, бүкіл тері аумағында түбіті тегіс, қою болса II сортқа жатқызады.Терідегі ақаудың аз-көптігіне және мөлшеріне қарай иленген ондатр терісін қалыпты және А, Б, В тобындағы ақаулы деп бөледі. Ақауына жататындары: тігіс орны, қырқылу, тесілу, қылшығының мыжылуы, жүні түсіп тақырлану, қырқылған тері де қылшығының қалуы (егер терінің бүкіл аумағында 20 %-тен астам қылшық қалса, онда оны қырқылмаған деп есептейді).№10 дәріс. САЗҚҰНДЫЗЫНЫҢ ТЕРІСІСазкұндызының отаны  --  Оңтүстік Америка. Біздің елге бұл жәндік 1930 жылы әкелінді. Сазқұндызы оңтүстік аудандардағы суларда мекендейді, сонымен қоса оны торда өсіру кең қанат жайды. Сазқұндызының терісін дайындау жылына 200 мың данаға дейін жеткізілді. Терінің көпшілік бөлігі мамандандырылған ірі совхоздар мен сазқұндызын өсіретін әуесқойлардан келіп түседі.Сазқұндызының терісі біршама ірі. Олардың жүні ірі, қылшықты, түбіті қою, әрі жұмсақ, Әсіресе жота жүні өскелең. Е. В. Фадеевтің дерегі бойынша, қысқа терінің жотасындағы бағыттаушы талшықтардың үзындығы  --  50 мм, қылшығы  --  26 мм, талшығының үзындығы, сондай-ақ тері тканінің қалың-дығы жөніндегі топография суретте келтірілген.Сазқұндызының жүні суда өсетін жәндіктерге тән  -- жотасына қарағанда бауыр жүні екі еседей қою, мүнда тек түбіт талшықтар саны көбейеді. Соның нәтижесінде жотасында бір жабын талшыққа 25 -- 27, ал бауырында  -- 68 -- 70 түбіт талшық келеді.Сазқұндызы жүнінің түсі  --  әр түрлі реңді қызылқоңыр-сұр, кейбіреуі қоңырқай-қоңыр. Аңшылық шаруашылықтарында, сонымен қоса, түрлі түсті  --  маржан түстесі, күміс түстес, сарғылт, алтын түстес, сондай-ақ ақ және қара түсті сазқұндыздары өсіріледі. Сазқұндыз терісін сан жағынан тіліп бітеудей сояды, ластан, қаннан тазартады, майын мұқият алады. Құйрығы мен сирағын кесіп тастайды. Теріні стандартты кергіште жүнін ішіне қаратып жайып, ұзындығының еніне ара қатына-сын 3:1 тең етіп алады,Теріні құрғақтай керіп консервілейді. Алғашқы өңдеу кезінде майын алуға ерекше көңіл бөлу қажет, өйткені бұл опперацияда тері тканіндегі талшық түбі абайсызда бүлінуі мүмкін. Сазқұндызында жүн талшығының алмасуы бірте-бірте жыл бойы өтеді.Мех өнеркәсібі жыл сайын 150 -- 170 мыңдай сазқұндызы терісін өңдейді, соның ең таңдаулыларының жүні қырқылып, қылшықты жабын талшықтары алынады. Қылшығы жұлынған сазқұндыз терісін маймыл мехы деп атайды. Сазқұндызы терісінің едәуір бөлігі, соның ішінде барлық түрлі түсті терілер жабын талшығы қалдырылып, қырқылмаған күйінде шығарылады; терінің біразы қырқылып, жабын талшығы сақталады. Сазқұндыз терісін бітеудей, сондай-ақ айқара ашып сыдырып алады. Айқара ашып сыдырғанда теріні жотасынан тіледі, өйткені бауыр жүні едәуір бағалы болып есептелінеді.Иленген тері аумағы 4-тен 16 дм дейін, бір терінің салмағы шамамен 100 грамдай. Сазқүндызының тері ткані біршама қалың, бірақ, жеңіл, әрі онша тығыз емес. Ең қалың тұсы жотасы мен бүйірлері, ал ең жүқа жері  --  бауыр терісі (жотасына қарағанда шамамен екі еседей жұқа). Тері тканінің шамалы тығыздықта болатыны, талшық тамыры енетін емізікті дабат-тың күшті дамығандығынан, әрі тері бездерінің жақсы жетіл-гендігінен.Иленбеген сазқұндыз терісін ГОСТ 2916-66 бойынша сорттайды. Тері аумағына қарай төрт топқа бөлінеді: ерекше ірі  --  аумағы 2400 см 2 астам, ірі  --  аумағы 2000-нан 2400 см 2 дейін, орташа  -- 1200-ден 2000 см 2дейін және ұсақ  --  800-ден1200 см 2 дейін.Жүн талшығының жетілу дәрежесіне қарай екі сортқа бөледі.I .сортқа  --  жүні толық жетілген, қылшығы жылтыр, түбіті қою, бауыры жақсы түбіттенген терілер;II сортқа  --  жүні онша жетілмеген, қылшығы мен түбіті жеткіліксіз өскен, сондай-ақ жүні сирей бастаған терілер жатады.Сазқұндыз терісінің жүнінде мынадай тустер кездеседі: жотасындағы қызылқоңыр жабын талшығы сұрғылттау-қызылқоңырдан,қоңырқай-қызылқоңырға дейін немесе қоңыр түске дейін, бауыры ақшыл-сарғыш, түбіті -қоңыр-қызылқоңыр түстен ақшыл-қызылқоңыр түске дейін құбылады; маржан түстілері  --  жотасындағы жабын талшығы қызылқоңыр, бауырында  --  сарғыш, жабын талшығыньщ ұшы көбінесе ақ, жота түбіті сарғыш. Бұған маржан түсті және ақсары реңді италиялық сазқұндыздар жатады. Күміс түстілері  --  жабын талшығы қоңырқай-сұрғылт, жота тубіті қызылқоңыр, бауыр жүні күміс түстес ақшыл-сұр; сарғыш түстілері  --  жабын талшықтары қоңырқай сарғыш, ұшы ақшылдау, түбіті ақшыл-қызылқоңыр, алтын түстілері  -- жабын талшығы алтын түсті немесе тұтастай ақшыл-алтын түсті, түбіті сарғыш немесе ақшыл-сары, реңі алтын түстес (түбіт талшығының ұшы едәуір қоңырқай болуы мүмкін); ақ түстілері  --  жабын және түбіт талшықтары ақ; қара түстілері  --  жотасындағы жабын талшығы қара немесе шымқай қара, бауыр жүні қоңырқай-қызылқоңыр немесе қара, түбіті қоңырқай-қызылқоңыр не шымқай қара.Сазқұндыз терісінің негізгі ақаулары  --  жарылу, тесілу, қажалу, жүн талшығының жапырылуы, тістелуі, тықырлануы, терінің негізгі түсінен өзгешеленетін түс теңбілдері, жүнінің жидуі, терісін сыпырғанда бауыр жағынан тілу (сазқүндыз терісін әдетте жотасынан тіледі), терінің тұтастығының сақталмауы (бауырынан тілуі), майының дұрыс алынбауы. Сазқұндыз терісін ақаулық дәрежесіне қарай қалыпты және ақауы аз, орташа, көп терілер деп бөледі. Иленген сазқұндыз терісін ГОСТ 12133-66 бойынша сорттайды. Тері жүнін әрлеу әдісіне карай қырқылған және қырқылып, кылшығы алынған деп бөледі.Қыркылмаған табиғи теріні түсіне карай қызылкоңыр, маржан түстес, күміс түстес, сарғыш, алтын түстес және ак түсті деп бөледі. Жүн талшығының сипаттамасы иленбеген терінікімен бірдей.Қылшығы жүлынып, кырқылған және қырқылмаған терілерді қоңырқай-қызылқоңыр, мұнда жотасы мен бауыры қоңырқай-қызылқоңыр түсті және кызылқоңыр, бауыры қызыл-қоңыр немесе ақшыл-қызылқоңыр деп бөледі. Сазкүндыз терісі әр түрлі түске боялуы мүмкін, бірақ міндетті түрде түсі бірыңғай болуы тиіс.Қырқылмай иленген әр түрлі сорттағы теріге қойылатын талаптар шикізатқа қойылатын талаптарға үқсас.Егер қырқылған терінің жүні қою, қылшығы жиі, түбіті тығыз болса I сортқа, егер жүн талшығы онша қою емес, кылшығы мен түбіті едәуір сирек болса II сортқа жатқызылады. Қырқылып, қылшығы жұлынған теріде түбіті қою, жүмсақ болса I сортқа, ал түбітінің қоюлығы мен жұмсақтығы шамалы болса II сортқа жатқызады.Иленген тері ақауларына  --  тігіс, тесілу, тістелу, қырқылу, Кажалу, басқа түспен дақтану және қырқылып, кылшығы түтас жұлынбай қалу сиякты кемшіліктері жатады. Теріні ақаулық дәрежесіне карай калыпты және ақауы шамалы, орташа, көп деп бөледі.№11,12 дәріс. ҚӨКТЕМГІ АҢ ТЕРІЛЕРІКөктемгі аң терілеріне қыс айларында аулануы киын немесе аулануы мүмкін емес жануарлар жатады, өйткені олар қысқы үйқыға жатады. (суыр, сарышұнақ) немесе терең ініне кетеді (көртышқан). Суыр мен көртышқанды көктемде аулауға тиым салынған, себебі бүл кезде олар күшіктейді. Көртышқанды аулау жазда басталып, қар түскенде аяқталады, Суырды күзде, терісі түлеп біткенде аулайды.Қысқы үйқыға жататын жануарлардың барлығына тән ерекшелік  --  олар жылына бір рет түлейді.Суыр мен тарбаған терілеріСуырлар жазық далада мекендейтін суырлардың өзінен және биік таулы шалғында мекендейтін тарбағандардан түрады. Біздің елде суырдың екі түрі  -- суырбайбақ (дала суыры) және забайкалье суыры; тарбағанның төрт түрі (ферғаналық, алтайлық, камчаткалық, таластық) мекендейді.Суыр терісінен тарбаған терісінің ерекшелігі жүні едәуір өскелең, үлпілдек, түбітінен едәуір ұзарып өскен кылшығы жақсы жетілген. Қылшығының үзындығы 4 см-ге жуық.Байбак суыр Россияның Европалық бөлігінің оңтүстк аудандарының далаларында, Солтүстік Қазақстанда мекендейді. _ Забайкалье суыры Оңтүстік Забайкалье далаларында кездеседі. Бұл суырлардың терісі жұмсак, тығыз, бірақ қылшығы қысқа, ол түбіттен сәл ғана жоғары шығады. Байбақ суыр терісінің түсі сарғыштау, қара-қоңыр <<вуалы;>> шамалы білінеді, жотасына қарағанда бүйір жүндері біршама ақшылдау бауыр жүні ақшыл-сары. Басы қоңырқай, жотасы, құйрығы сарғыштау.Жылына суыр мен тарбаған терілері 250 -- 300 мың данадай дайындалады. Терінің көпшілік белігі Қазақстан мен Қырғзыстан, Чита облысынан. Алтай өлкесінен, Тувадан әкелінеді. Суыр мен тарбаған терілері бауырынан тік кесіліп сыдырып алынады, терінің барлық бөліктері сақталуы, майынан жақсылап тазартылуы, керілуі, құрғақтай жазып консервіленуі тиіс.Мех өнеркәсібі суыр мен тарбаған терілерін табиғи және боялған түрінде шығарады. Терісі көбінесе қара немесе қызыл-қоңыр түске бояп, қаракүзен немесе бұлғын түсіне келтіреді. Суыр мен тарбағанның иленген терісінің орташа аумағы 8 -- 9 дм 2 , 3-тен 18 дм 2 дейін ауытқиды. Иленген терінің салмз-ғы 140 г.Суыр терісі жүнінің өскелеңдігі орташа терінің әр жеріндегі жүннің ұзындығы түрліше. Жүнінің қоюлығы онша емес, тері аумағы бойынша да әркелкі. Жүнінің ең қою өсетіні санында, ең сирегі бауырында. Суыр жүні ерекше жылтыр, серпімді, кейде қатқыл келеді, тозуға беріктігінің орташа керсеткіші шамамен камшат терісінің 30 %-індей. Тері ткані тығыз, ірі теріде қалың (орташа қалыңдығы 0,8 мм, ауытқуы 0,7-ден 1 мм-ге дейін). Терінің созылуға беріктігінің шегі 2,3 -- 2,6 кг с/мм. Суыр мен тарбаған терісінің шикізатын ГОСТ 11162-65, &і иленген теріні ГОСТ 11615-65 бойынша сорттайды, Оларды 4 кестеде келтірілгендей түрлерге бөледі.Кесте 4Суыр мен тарбаған терілерінің шикізатының және табиғи шала өнімнің бөлінуі
Түрлері
Жүн талшығының ұзындығы
Жүннің қоюлығы
Жүннің жұмсақтығы
Жота жүнінің түсі
ОртаазиялықФерғаналық
Онша ұзын емесұзын
ҚоюҚылшығы сирек
Қатқылдауқатқыл
Ақшыл-сұр сарғыштау
Боялған терілер екі топқа бөлінеді: жұмсақ жүнділер  --  талшығы қою, жұмсақ, жылтыр, жібектей және қатқыл жүнділер  --  талшығы сиректеу, қылшығы қатқыл.Тері шикізат күйінде үш өлшемдік категорияға белінеді. Иленген теріні 4-кестеде келтірілген талапқа сәйкес мөлшері бойынша алты топқа бөледі, :Иленген терілер үш сортка бөлінеді. I сортқа жүні толық жетілген, қылшығы біркелкі, бүкіл аумағындағы түбіті қою терілер; II сортқа  --  жүні онша еспеген, әсіресе сан жүні жетілмеген, басында көктемгі жабағы жүні болатын терілер, III сортка  --  жүні жартылай өскен, қылшығы қысқа, түбіті сирек (әсіресе мойнында), түлемеген талшықтары қалған терілер жатады.Иленбеген тері ақаулары  --  тесілу, жыртылу, ұйпалақтану, қырқылу, қалжалу, тері бөліктерінің жетіспеуі. Иленген теріде-гі ақаулардың аз-көптігіне және аумағына қарай қалыпты және ақаулы (А, Б және В топтары) деп бөледі.Зорман терісіЗорман немесе сарышұнақ  --  біздің. елде тараған осы түрдің ең ірісі. Зорман терісі тақыр (2 см-ден аспайды), жүні он-ша қою емес, бауыр және шап жүлндері өте сирек, жота жүні онша қою емес, бауыр және шап жүндері өте сирек, жота жүні қою, бірақ бүйір жүндерінен қысқа.Түсі бірыңғай сұрғылт-сары, жотасында едәуір , қоңырқай, оның ұшындағы жабын талшығы кара түсті. Бүйір жүні ақшылдау, бауыры --  сұрғылт-сары түсті.Зорман оңтүстік Заволжьеде, Қазақстанның оңтүстігі мен батысында және Орта Азия жазығында мекендейді.Зорманның ең сапалы мехтық терісі Ақтөбе даласынан, сонымен шектесетін Қостанай жәнс Қарағанды облыстарынан алынады.Зорманның қыргыздық түрі де болады. Ол жүнінің біршама қоюлығымен, әрі жұмсақтығымен, сұрғылттау түсімен, жота-сындағы коңырқай қылшығымен ерекшеленеді, Оңтүстік Заволжьедегі зорман терісінің жүні онша қою емес, жүні біршама қысқалау, түсі ақшылдау, сарғыш реңі басым, жота қылшығы қоңыр.Орта Азия мен оңтүстік Қазақстанның жазығы мен тау етегі аудандарынан өндірілетін зорман терісі (ортаазиялық зорман) сапасының өте төменділігімен ерекшеленеді. Терісі шағын, жүні сирек, түсі сарғыш, қылшығы қара түсті.Зорман терісінің экономикалык мәні өте зор. Қазіргі кезде негізінен Қазақстаннан 500 -- 700 мыңдай тері дайындалады.Зорманды ерте көктемде, қысқы ұйкысынан оянғаннан бас-тап түлеуі басталғанға дейін аулайды. Ерте көктемдегі зорман терісінің күзгі түлеген терісінен айырмашылығы жок, тек майы болмайды. Терісін құрсағынан тік тіліп сыпырады, мұқият май-сыздандырады, лас пен қанынан тазартады. Теріні ұзынынан керіп жаяды, мұндайда енінің ұзындығына қатынасы 1:1 болуы тиіс және құрғақтай қаттап консервілейді. Терінің көпшілігі кы-зылқоңыр түске боялады (қаракүзен түсіне келтіреді).Иленген зорман терісін сорттайды. Теріні мөлшеріне карай үш топқа бөледі: ірі -- аумағы 350 см астам, орташа -- аумағы 250-де.н 350 см 2 дейін және ұсак -- аумағы 172-теи 250 см дейін,Жүн талшығының жетілу дәрежесіне қарай екі сортқа бөлінеді. I сортқа  --  букіл аумағында жүні қою және біртегіс келетін терілер, II сортқа  --  жүні сирек, тықыр терілер жатады.Зорманның иленбеген терісіндегі ақау түрлері суырдікімен бірдей. Теріні а-қау дәрежесіне қарай қалыпты, ақауы орташа және көп деп беледі.Жүні түлей бастаған, жаңа талшықтары өсе бастаған, тері ткані қоңырқай, майлы, сондай-ақ жаңадан түбіттене бастаған теріні алуға және қабылдауға болмайды. Сондай-ақ әлі түлеп бітпеген, тері ткані қалың әрі майлы терілерді де өндіруге жә-не қабылдаүға тиым салынады.Зорманның иленген терісің сорттайды. Тері жүнінің сипаты мен сапасына карай екі категорияға бөледі- I -- жүні жұмсақ, өскелең терілер; II -- жүні қатқылдау, қысқа терілер.Зорман терісін мөлшеріне қарай үш категорияға бөледі (5-кесте)Кесте 5 Зорман терісін әр түрлі категорияға бөлу
Тері мөлшері
Табиғи
Боялған
Ірі
320-дан астам
300-ден астам
Орташа
220-дан 320-ға дейін
200-ден 300-ге дейін
Ұсақ
150-ден 220-ға дейін
150-ден 200-ге дейін
Иленген зорман терісі екі сортқа бөлінеді. Жүні қою, талшығы тегіс терілер I сортқа, жүні қысқа, сирек терілер II сортқа жатады. Иленген зорман терісінің ақаулары  --  тігіс, тесілуқырқылу, қажалу, жүні түсу, ұйпалақтану, түлеу (иығы мен санында қылшығының сиреуі), дене бөліктерінің (басы мен мойны) жетіспеуі. Осы ақаулардың шамасына қарай теріні төрт топқа бөледі  --  қалыпты, ақауы аз, орташа және көп терілер.Кәдімгі сарышұнақОсы аталған сарышүнақ 10 турге бөлінеді. Бүлар біздің елде мекендейді. Әр алуан түрдің тері сапасы турліше келеді. Сарышұнақтың қалған төрт түрінің онша мәні жоқ, өйткені шағын территорияда кездеседі. Бұлар: Тяньшаньдық, немесе таластық  --  мехы қатқыл, жүнінің түсі қызылқоңыр-сұрғылг, Орта Азия тауларын мекендейді.Кішіазиялық сарышұнақ  --  үсақ, сүрғылттау-жирен түсті, сәл шубары бар, Арменияның таулы даласында мекендейді, даурлық сарышұнақ  --  өте кіші, түсі кішіазиялыққа ұқсас, бі-рақ одан гәрі ақшылдау және сұрлау, Забайкальенің қуац да-ласында кедеседі, европалық немесе батыстық сарышұнақ  -- Сарышұнақтардың ішінде ең кішісі, түсі қоңырлау, ақшыл дағы барлары тек Батыс Украина мен Солтустік Молдавияда кездеседі.Сарышүнақтар мекендейтін жердің аумағы біриеше мил-лиондаған гектар. Барлық жерде де сарышұнақтар егістікке елеулі зиян келтіретіндіктен, оларды жаппай қырыігжою шара-лары жүргізіледі.Қазіргі кезде жылына 20 млн данадай сарышұнақ терісі дайындалады. Терілердің көпшілігі қызылқоңыр түске боялады; өрнектеп (трафаретті) бояу тәсілі де қолдаиылады. Табиғи күйінде шұбар терілер мен Заволжиялық сарышұнақтар шығарылады.Сарышұнақ терісінің тозуға беріктігі шамалы, тозуға берік-тігі жөнінен камшаттың шамамен 10 %-індей. Тозуға беріктігі жөнінен ең тәуірі Заволжиялық сарышұнақ, ең төмені  --  кішкене сарышұнақ. Сарышұнақ терісінің жылу сақтағыштығы өте төмен.Иленбеген сарышұнақ терісін ГОСТ 2005 -- 50 бойынша сорт-тайды. Терісі тілініп алынады, оның майы жақсы тазартылуы, құйрығы мең тырнақтары кесіліп тасталуы тиіс. Терісін кұрғақтай қаттау немесе қышқыл-тұз әдістерімен консервілейді.Сарышұнақ терісі түрге, сортқа, мөлшері бойынша бөлінбейді. Теріні бағалаған кезде олардың тек ақауы ескеріледі, Ақауына жататындар: жыртылу, тесілу, қырқылу, қажалу, жұлыну, майының жөнді алынбауы, керілмей кептірілуі. Ақау шамасына қарай теріні қалыпты немесе ақаулы (ақауы аз және ақауы көп) терілер деп бөледі. бойынша төрт категорияға бөлінеді. Зорман терісі екі сортқа бөлінеді. I сортқа жүні жақсы жетілген, қылшығы айқын, түбіті қою терілер, II сортқа жүні онша қою емес, қылшығы мен түбіті сиреген терілер жатады.Иленген сарышүнақ терісінде мынадай ақаулар кездеседі: тігіс, тесілу, жүлыну, қырқылу, қылшығының жапырылуы, қа-жалуы. Түлеуден қалған дақ та ақауға жатады. Ақаулық дәрежесіне қарай теріні төрт топқа беледі: қалыпты, А, Б және В, Ақаулы дәрежесін баллмен бағалайды.СУ ЕГЕУҚҰЙРЫҒЫ ТЕРІЛЕРІСу егеуқүйрығының жүні қою, көрікті, жүмсақ, үзындығы орташа келеді. Түсі' қызылқоңыр немесе күрең, сарғыш немесе сұрғылттау реңді, тұтастай тері бірыңғай түсті келеді. Су егеу-қүйрығын зиянды кеміргіш ретінде жыл бойы аулауға болады, бірак ең жақсы тері ерте көктемде, түлегенге дейіи алынады.Сапалы терінің жүні қою, жотасының 1 см аумағында шамамен 9 мыңдай талшық болады, оның үстіне тері аумағында қоюлығы шамалы өзгереді. Су егеуқүйрығының тері ткані өте' жүқа, осал. Иленген терінің қалыңдығы 0,°б-дан 0,2 ммте дейін. Иленген терінің аумағы 250 см [2] аспайды, салмағы 5 --  15 г, 1 дм[2] салмағы -- 2 -- 3,4 г.Су егеукүйрығының тозуға беріктігі өте төмен жәнеде тозу-ға беріктігі қамшат терісінің 5 %-індей ғана. Мех өнеркәсібі жыл сайын 5 -- 15 млн тері өңдейді. Теріні көбінесе қызылқоңыр түске бояйды; шамалы бөлігі табиғи күйінде шығарылады. Су егеукұйрығы терісін алғашқы өңдеу және сорттау сарышүнақ, аламан және басқа да ұсақ кеміргіштер терісі секілді..№ 13,14 дәріс. Аң терілерінің жартылай фабрикатыАн терілерінің жартылай фабрикаты өте көп, әрі сан алуан. Көпшілік терілердің жүні үлпілдек. Көпшілік аңдардың терілірі қыс айларында алынады.Аң терілеріне тән толып жатқан белгілердің ең маңыздылары мыналар: терінің аумағы, оның топографиясы, жүнінің ұзындығығы мен қоюлығы, бір жабын талшыққа келетін түбіт талшық саны, түбіт талшық ұзындығының 1 категориядағы қылшық талшық ұзындығына қатынасы, түбіт талшық жуандығының ) категориядагы қылшық талшық жуандығына қатынасы. Жүн талшығының ең маңызды белгілерінің сипаттамасы бо-йынша аң терілері жартылай фабрикаттың класс тармағы үш тауарлық топқа бөлінеді: қысқы қосмекенділер түрі, қысқы құрылық түрлері, көктемгі түрлері.Аң терілері жартылай фабрикатының толық жіктелуі (Церсвитинов бойынша) 19-кестеде келтірілген.Аң терілерінің жартылай фабрикаты  --  көбінесе қыс айларында ауланған аңның иленген және боялған терілері.Аң терілері жартылай фабрикаты үлпілдектігімен, бүйрасыз таяшығымен ерекшеленеді. Олардың сапасы жүннің өсу дәрежесіне қарай бағаланады.Аң терілерінің жартылай фабрикаты стандартта тұтастығы, мөлшері, сорты, түсі және ақау топтары бойынша бөлінеді.Мех бұйымдарыТері илеу-бөрік тігу өнеркәсібінде  --  иленген және боялған теріден жаға, пальто, жакет т. б., сонымен қоса бөрік (малақай, тұмак, телпек, құлақшын т. б.) тігіледі. Бұл бүйымдарды тұтыну жылдан жылға артып келеді, сол себептенде олардың формасы мен үлгісіне ерекше талап қойылуда. Бүйымның тиімді формасы мен үлгісін (фасонын) жасау және белгілеу адам-дардың жасына, кәсібіне, үлтына жэне тұтынушылардың ерекшеліктеріне, олардың талап-тілектеріне орай жасалады. Киімнің үлгісі туралы мәселе өте маңызды, әрі күрделі, үлгіні үнемі өзгертіп, жаңартып отыруға тура келеді.Адам денесінін 80 %-тейі, бас киімді коспағанда, киімге . оранған, демек <<адам көркі шүберек>> дегендей киімді сәндендіруге ерекше көңіл бөлінеді. Киім карапайым, конымды, козғалу мен тыныс алуға бөгет жасамауы, әдемі, сәнді болуы тиіс. Кез келген мех бүйымдары, адам киімінің бір бөлігі ретінде, конструкциясы бойынша дене формасына (пальто, пенжек) немесе бас киім (бөріктер) дәл келуі тиіс.Иленетін бүйымдар не киімнің бір бөлігі (жағасы, мехтың астары, әрлеуші беліктері), не тұтастай мех бүйымы, мәселен мех цальто, пенжек. Палантиндер, мех пелериналар және жартылай пелериналар, тері жағалар (горжеткалар), муфталар (жеңшелер) т. б. иленетін бүйымдарға жатады. Бас киімдер қысқы бөріктің барлык түрін (малакай, тұмак, телпек,), сондай-ақ сиректе болса шығарылатын боярка, бадейка, эскимос т. б. қамтиды.Галантереялық мех бүйымдарына қолғап, биялай (мехтың улкен және кіші жыртыстарынан тігіледі), муфталар жатады.Мех бұйымдары топтарын тағыда былайша жіктеуге болады: түрі бойынша (пальто, жаға), жыныс-жас ерекшеліктері бойынша (ерлердікі, әйелдердікі, балалардікі), үлгісі бойынша (тік жаға, шәлі, телпек, күлақшын) және мөлшері.Мех фабрикалары шығаруға белгілеген үлгілер жыл сайын республикалык, облыстық сауда ұйымдарыньтң өкілдері катысатын конференцияларда қаральга, бекітіледі, сондай-ак бүйым үлгісі көрмелерге қойылады.Мех бүйымдарына теріні таңдауКөпжылғы практика нәтижесінде манто, бөрік т. б. киімдер тігетін тері түрлері белгіленеді.Пальтоға, шолақ пальтоға және жакеттерге кез келген аумақтағы терілер, бірақ онша ауыр емес, жүні аласалау және үзындығы орташа терілер таңдап алынады. Бүл бүйымдарды көп жағдайда терінің қосалқы бөліктерінен де' (сирақ, бас, жақ т. б) тігеді.Еркек пальтоларын (астарларында) кебінесе мыкты, жүні аласа және орташа, арзан, бағасы орташа (қой терісі т. б.) терілерден тігеді.Еркек пенжегі (сыртқы) арзан, берік, жүні онша үзын емес ірі терілерден тігіледі (қырқылған кой терісі, бүзау терісі, кұлын терісі, тюлен терісі, ит терісі); пенжек ішіне (астарына) жылу сақтағыш қасиеті жақсы арзан терілер, қүрақ терілер, орташа және ірі терілер (қырқылған кой терісі, жүні өскелен мерлушка) салады.Балалар пальтосын негізінен жеңіл, әрі арзан терілерден (кырқылған қой терісі, табиғи ақ қоян, ақтиін, сарышүнақ т.б.).Әйелдер жағасын жүнінің ұзындығы әр алуан, түсі де, мөлшері де түрліше, бірақ онша ауыр емес кез келген теріден тігеді.Горжеттерді ақ түлкіден, түлкіден, қаракүзеннен, бұлғыннан т. б., сондай-ақ арзан терілерден (қоян) тігеді.Палантиндер негізінен бұлғын, сусар, ақ тышқан, қаракүзен секілді бағалы терілерден тігеді.Кілем мен жылы орамалды ірі аңдардың (қабылан, аю) терілерінен және мех қиындыларынан жасайды.Ерлердің бас киіміне салмағы жеңіл, орташа терілер (бұғы бұзауының терісі, қаракөл т. б.) пайдаланылады. Олардың жүнінің үзындығы орташа, ірі, аласа, кейде ұзын болуы (Кавказдың таулы аудандарында және Орта Азияда) мүмкін.Әйел қалпақтарына ұсақ жеңіл терілер көртышқан, сары-шұнақ, қаракөл, сасықкүзен, сондай-ақ сусар, түлкі т. б. пайдаланылады. Мұндайда көбінесе ақауы бар терілерді пайдалануға болады, өйткені, әйел қалпақтарының көптеген бүгілістеріне ақаулы жерлерін көмкеріп тігуге болады.Галантерейге қалпақ фабрикаларындағы мех қалдыктары, әдетте қоян, мерлушка, қой терілерінің қиындылары пайдаланылады.3. Зертханалық сабақтардың тақырыптары.Начало формы
Сарышұнақ (лат. Spermophilus)  --  кеміргіштер отряды, тиіндер тұқымдасының бір туысы. Қазақстанда далалық аймақтар мен шөл, шөлейтті аудандарды мекендейтін 6 түрі (зорман, ұзынқұйрықты сарышұнақ, үлкен сарышұнақ, қызылұрт сарышұнақ, кіші сарышұнақ және реликт сарышұнақ) бар. Бұлардың тұрқы 14  --  40 см, құйрығының ұз. 4  --  25 см, салм. 100  --  150 г. Жалпы түсі  --  сарғыш-сұр, жотасы қоңырқай тартқан, жүні жұмсақ, қалың. Құлақ қалқаны кішкентай, көзі үлкен, алдыңғы аяғы төрт саусақты, артқы аяғынан қысқалау, артқы аяғы бес саусақты. Жоғ. жақ сүйегінің оң жағында да, сол жағында да 5 азу тісі, төм. жағында 4 азу тісі болады. Тіршілік әрекеті көбінесе күндіз басталады, ін қазады. Жылына 6  --  9 ай ұйықтайды. Шөптесін өсімдіктермен, кейде жәндіктермен қоректенеді. Жылына 1 рет көбейіп, 2-ден 14-ке дейін ұрпақ әкеледі. 5  --  6 жыл тіршілік етеді. Сарышұнақ  --  дәнді дақылдардың зиянкесі, оба, сарып ауруларын таратады. Сарышұнақтың кәсіптік маңызы бар, терісі бағалы түрі - зорман.[1]
Қарсақ (лат. Vulpes corsac)  -  ит тұқымдасы, түлкі туысына жататын жыртқыш аң. Өсімдікке бай ойпаң, аңғарлы сайларда, тау етегінде қоныстанады. Дене тұрқы 46  -  56 см, құйрығының ұзындығы 25  -  35 см, терісі бағалы аң. Қысқы жүні қалың, жұмсақ әрі жібектей болып келеді. Жазғы жүні қысқа, ірі және түбітсіз келеді. Қарсақтың түлкіден айырмашылығы: құлағы ақ, үлкен тұмсығы сүйір болады. Қарсақ жылына екі рет түлейді (көктемде және күзде). Тереңдігі 1  -  2 м, ұзындығы 4  -  6 м ін қазып алып, сонда тіршілік етеді. Кейде түлкі, борсық және суырлардың ескі індерін де пайдаланады. Қарсақ қорек іздеуге таңертеңгі және кешкі мезгілде шығады. Негізгі қорегі  -  тышқан, тоқалтіс, құмтышқан, саршұнақ, суыр, қоян, т.б. Сондай-ақ, қарсақтар тасбақаны, құсты, жыланды, кесірткені де жейді. Қарсақ жыныстық жағынан 9  -  10 айда жетіледі. Жылына 1 рет күшіктейді. 2-ден 16-ға дейін, негізінде 3-6 күшік табады[2]. Қазақстанның далалы аймағында ақпанда, ал шөл-шөлейтті аймақтарында қаңтардың аяғында шағылысады. 52 күннен кейін 2  -  16, көбіне 3  -  6 күшік туады. Қарсақ  -  өте бағалы терісі үшін ауланып келе жатқан кәсіптік маңызы бар аң. Қарсақ  -  құтыру мен оба ауруларын таратушылар.[3]
Шұбар күзен (лат. Vormela peregusna)  --  сусар тұқымдасына жататын жыртқыш сүтқоректі. Дене тұрқы  --  27 -- 35 см, құйрығы 11 -- 20 см. Түсі шұбар, қара сары дақты. Басы, төсі, бауыры, жауырыны, аяқтары қара қоңыр. Тұмсығы қысқа, құлағы үлкен дөңгелектеу. Қазақстанның оңтүстігінде таралған. Дала, шел, шөлейт аймақтарды мекендейді. Әр түрлі індет тарататын кемірушілермен, құстармен, олардың жұмыртқасымен қоректенеді. Тамыз --  қыркүйекте ұйығып, 5 ай көтеріп, ақпан -- наурызда 3 -- 8 күшік туады. Кейінгі кезде тың жерлерді жыртып және кеміргіштермен күресу үшін улы химикаттарды көп қолданғандықтан Шұбар күзен азайып кетегі, сол себепті қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген (1996).[1]Шұбар күзеннің биологиясы аз зерттелген. Кемірушілермен қоректеніп, пайда келтіреді. Саршұнак, сұр тышқан, құм тышқан молырақ кездесетін шөл және шөлейт өңірлерде тараған. Облыс жерінде Қаркаралы , Нұра (Шошқакөл алабы) ауданында кездеседі.[2]
| nur-kz95(147 балл)|14.06.2012 |жауап берді || Жазира Жакиенова |15.06.2012 |жж таңдады |

ал суреті бар ма? суретімен болса жақсы болар еді.
| Жазира Жакиенова(362 балл)|14.06.2012 |пікір қосты |

Сарышұнақ
Қарсақ
Шұбар күзен

| nur-kz95(147 балл)|14.06.2012 |пікір қосты |


Конец формы
Начало формы
Күзендер (лат. Mustela)  -  сусар тұқымдасының бір туысы. Қазақстанда орманды далалар мен шөлейт аймақтарды, әсіресе, жусанды және астық тұқымдас өсімдіктер өскен жерлерді мекендейтін 7 түрі: сарғыш күзен, аққалақ, ақкіс, сары күзен, еуропа қара күзені, сасықкүзен, су күзені бар. Бұлар көбінесе сарышұнақтардың, қосаяқтардың, аламандардың індерін пайдаланады. Өздері ін қазбайды. Тұрқы 13  -  53 см, салм. 0,1  -  2,2 кг. Денесі ұзынша келген. Жүні үлпілдек, жұмсақ, түсі алуан түрлі. Қорегін іңірде, түнде аулайды. Ақпанда ұйығып, мамыр айында 8  -  12-ден (кейде 19  -  20-дан) балалайды. К-дердің ішінде ең ірісі  -  дала К-і (M. eversmannі), оның тұрқы 29  -  52 см. Бұлар өздеріне қауіп төнгенде аналық безінен жағымсыз иіс шығарады, сондықтан оларды сасық К. деп те атайды. К.  -  терісі бағалы, кәсіптік маңызы бар аң. Сондай-ақ олар зиянкес кемірушілерді жеп пайда келтіреді.
Дүниесі: ЖануарларЖамағаты: ХордалыларТабы: СүтқоректілерСабы: ЖыртқыштарКіші сабы: CaniformiaТұқымдасы: MustelidaeКіші тұқымдасы: MustelinaeТегі: Mustela
Сарышұнақтар (лат. Spermophilus)  --  кеміргіштер отряды, тиіндер тұқымдасының бір туысы. Қазақстанда далалық аймақтар мен шөл, шөлейтті аудандарды мекендейтін 6 түрі (зорман, ұзынқұйрықты сарышұнақ, үлкен сарышұнақ, қызылұрт сарышұнақ, кіші сарышұнақ және реликт сарышұнақ) бар. Бұлардың тұрқы 14  --  40 см, құйрығының ұз. 4  --  25 см, салм. 100  --  150 г. Жалпы түсі  --  сарғыш-сұр, жотасы қоңырқай тартқан, жүні жұмсақ, қалың. Құлақ қалқаны кішкентай, көзі үлкен, алдыңғы аяғы төрт саусақты, артқы аяғынан қысқалау, артқы аяғы бес саусақты. Жоғ. жақ сүйегінің оң жағында да, сол жағында да 5 азу тісі, төм. жағында 4 азу тісі болады. Тіршілік әрекеті көбінесе күндіз басталады, ін қазады. Жылына 6  --  9 ай ұйықтайды. Шөптесін өсімдіктермен, кейде жәндіктермен қоректенеді. Жылына 1 рет көбейіп, 2-ден 14-ке дейін ұрпақ әкеледі. 5  --  6 жыл тіршілік етеді. Сарышұнақ  --  дәнді дақылдардың зиянкесі, оба, сарып ауруларын таратады. Сарышұнақтың кәсіптік маңызы бар, терісі бағалы түрі - зорман.
Дүниесі: ЖануарларЖамағаты: ХордалыларТабы: СүтқоректілерСабы: КеміргіштерТұқымдасы: SciuridaeТайпасы: MarmotiniТегі: Spermophilus
Қарсақ (лат. Vulpes corsac)  -  ит тұқымдасы, түлкі туысына жататын жыртқыш аң. Өсімдікке бай ойпаң, аңғарлы сайларда, тау етегінде қоныстанады. Дене тұрқы 46  -  56 см, құйрығының ұзындығы 25  -  35 см, терісі бағалы аң. Қысқы жүні қалың, жұмсақ әрі жібектей болып келеді. Жазғы жүні қысқа, ірі және түбітсіз келеді. Қарсақтың түлкіден айырмашылығы: құлағы ақ, үлкен тұмсығы сүйір болады. Қарсақ жылына екі рет түлейді (көктемде және күзде). Тереңдігі 1  -  2 м, ұзындығы 4  -  6 м ін қазып алып, сонда тіршілік етеді. Кейде түлкі, борсық және суырлардың ескі індерін де пайдаланады. Қарсақ қорек іздеуге таңертеңгі және кешкі мезгілде шығады. Негізгі қорегі  -  тышқан, тоқалтіс, құмтышқан, саршұнақ, суыр, қоян, т.б. Сондай-ақ, қарсақтар тасбақаны, құсты, жыланды, кесірткені де жейді. Қарсақ жыныстық жағынан 9  -  10 айда жетіледі. Жылына 1 рет күшіктейді. 2-ден 16-ға дейін, негізінде 3-6 күшік табады[2]. Қазақстанның далалы аймағында ақпанда, ал шөл-шөлейтті аймақтарында қаңтардың аяғында шағылысады. 52 күннен кейін 2  -  16, көбіне 3  -  6 күшік туады. Қарсақ  -  өте бағалы терісі үшін ауланып келе жатқан кәсіптік маңызы бар аң. Қарсақ  -  құтыру мен оба ауруларын таратушылар.
Дүниесі: ЖануарларЖамағаты: ХордалыларТабы: СүтқоректілерСабы: ЖыртқыштарТұқымдасы: CanidaeТегі: VulpesТүрі: V. corsac
Конец формы
Бағалы аң, мех және тері шикізаттың технологиясы мен тауартануыБағалы аң, мех және тері шикізаттың жіктеу принциптері. Бағалы аң, мех және тері шикізатты сыныпқа бөлу. Бағалы аң шикізаттың қысқы және көктемгі түрлері. Мех терілерінің қысқы түрлері. Теңіз жануарлар терілері. Терілердің химиялық құрамы және құрылысы. Тері ұлпасының қурылысы. Негізгі қабаттары. Талшықтар құрылысы. Талшықтардың типі, категориялары, ауысымы, өсуі, орналасуы. Терінің негізгі тауарлық қасиеттері. Тері ұлпасының тауарлық қасиеттері. Тері ұлпасының қалындығы. Тері ұлпасының тығыздығы. Жүн жабынының тауарлық қасиеттері. Биіктігі. Қоюлығы. Түсі. Жылтырлығы. Серпімділігі. Жұмсақтығы. Талшықтардың тері ұлпасымен байланысының беріктігі. Жалпы терінің тауарлық қасиеттері. Салмағы. Ауданы. Тері, мех, бағалы аң шикізаттың тауарлық қасиеттерін анықтау әдістері.Мех және бағалы аң терілерінің тауарлық қасиеттері. Өзгергіштіктерінің түрлері. М екендейтін жері, жеке өзгергіштік, жыныстық - жас өзгергіштігі, маусымдық өзгергіштігі, аңдарды азықтандыру және ұстау жағдайы, аңдарды аулау әдістері және қауымдық жұмыстардың жүргізілуі. Бағалы аң, мех және тері шикізатты алғашқы өңдеу. Теріні ұшадан сыпыру техникасы, әдістері. Теріні майсыздандыру. Терілерді керу техникасы. Кергіштердің түрлері. Кептіру. Теріні консервілеу. Консервілеу әдістері. Ақаулардың жіктеулуі. Өмірлік ақаулары. Өлгеннен кейінгі ақаулар. Бағалы аң, мех және тері шикізаты стандарттау. Стандарттардың түрлері. Теріні сорттау тәртібі. Теріні сақтау. Терінің құнын есептеу әдістері. Теріні сақтау, буып-түю, таңбалау және тасымалдау.Бағалы аң қысқы терілерді жіктеу. Сусар тұқымдастар аң терілері. Ит тұқымдастар аң терілері. Мысық тұқымдастар аң терілері. Сазқұндыз тұқымдастар аң терілері. Қоян тәрізділер отряды. Кеміргіштер отряды. Сорттау, буып-түю, танбалау, сақтау және тасымалдау.Бағалы аң көктемгі терілерін жіктеу. Кеміргіштер отряды. Ұсақ кеміргіштер . Құрт-құмырсқалармен қоректенетін отряды. Терілерді сорттау, буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау. Мех шикізатының қысқы терілерін жіктелуі. Үй қоян терілері. Үй ит терілері. Үй мысық терілері. Терілерді сорттау, буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау. Теңіз аңдар терілерінің жіктелуі, белгілері және айырмашылығы. Теңіз мысығы терілері. Итбалық терілері. Теңіз аңдардың терілерін сорттау, буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау ережелері.Жабайы қос тұяқты аңдардың терілерінің жіктелуі, белгілері және айырмашылығы. сорттау, буып-түю, таңбалау, сақтау және тасымалдау.Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
* Қыдырбаев Х. Терісі бағалы аңдар- оларды пайдалану және қорғау  -  Алматы, Қайнар, 1982 ж.
* Елемесов К.Е., Закиров М.Д. Қарақөл елтірісі аң терісі және тоңдық қой терісі шикізаттарының тауартануы 1-2 бөлімі, Алматы, 1993 ж.
* Жангисин Д. Мал терісінің сапасын жақсарту жолдары- Алматы, 1997 ж.
* Ақжігітов М. Мал шаруашылығынан алынатын шикізаттың сапасын арттыру  -  Алматы, Қайнар, 1975 ж.
* Көшербаев Ч.К., Садуов М., Кенжебау М.Ш. Бағалы аң терісін тауарлау- Алматы, 2002 ж
* Тері, мех, бағалы аң шикізатының МЕСТері
<<Аңшылық өнімдерін өңдеу технологиясы>>Еттің жұғымдылық қасиеттері. Түсі. Дымқылтартқыштығы. Консистенциясы. Тағамдық құндылығы. Қорытылуы және калориялығы. Еттің биохимиялық құрамы. Етті сақтау жағдайлары, Еттің ақаулары. Оған қолданылатын МССТ мен ТШ.Тұяқтылар еті: бұлан, марал, үзбара, елік, құдыр, жабайы шошқа, тау теке, ақбөкен, арқар, қарақұйрық, құлан. Ет өнімінің сипаттамасы, морфологаялық және химиялық құрамы. Аңшылық шаруашьшығында тұяқтылар етін алғашқы өндеу технологиясы. Ет өнімінің тауарлық шығымы және сапасына, сақтау ерекшелігіне қойылатын талаптар, әсіресе сойылғаннан кейінгі тасымалдау кезеңде. Ет өнімінің сапасына алғашқы өңдеу технологиясы мен өндіру техникасының әсерлері.Қоян тәрізділер /орқоян, аққоян, құмқоян/ және кеміргіштер еттері: суыр, қама, саз кұдыз, оңдатр, тиін, зорман-саршұнақ /далалық, ұзын құйрықгы, сұрғылт/. Ет өнімінің сипатгамасы, қолданылу дәстүрлері және келешегі. Алғашқы өндеу технологаясы. Жыртқыш аңдар еті: аю, борсық және басқалар. Ет өнімінің сипатгамасы, алғашқы өндеу технологиясы. Жануарлар майлары. Аңшылық жануарлар еті және майының стандарттары мен техникалық шарттары.Консервілеу әдістері және олардың маңызы. Тоңазыту, мұздату, сүрлеу, қақтау, кептіру, жоғары температурада өңдеу және олардың сипаттамасы мен талаптары. Етті сақтау тәсілдері. Дала жағдайында етті консервілеу. Консерванттар мен антибиотиктер. Қоймаларда етті сақтау ережелері. Етті тасымалдау. Етті тоңазыту, қатыру, тасымалдау, сақтау кезінде болатын табиғи шығын. Аңшылық шаруашьшықтарында етті сақтау жағдайы және консервілеу шараларын жетілдіру келешегі. Орман, далалық, жабайы құстар. Тауық тәрізділер ет өнімінің сипаттамасы. Меңреу құр, құр, сұр құр, аққұр, шіл және сақалды шіл, кекілік, ұлар, қырғауыл, бөдене. Алғашқы өңдеу, сақтау. Жабайы құс етінің сапасын көз мөлшерімен анықтау әдістері.Қаз тәрізділер ет өнімінің сипаттамасы: сүнгуірлер, жер үйректері, бейнарықтар, қаздар, қарашақаз, суқұзғындар; татрең тәрізділер: шалшықшы, жылқышы, тауқұдырет, орман мен тау маңқысы және басқалар; қасқалдақ, қызылқасқа сутартар, шәукілдек, сутартар және басқалар.Ләйлек тәрізділер: сарықұтан, көлбұқа. Басқа құстарды қолдану дәстүрі. Жабайы қанатты кұстарды жүні жұлынбаған күйінде сақтау, өнім шығымы, алғашқы өңдеу. Жүні жұлынбаған жабайы қанатты қустарды сақтау. Тұздау тәсілдері. Жабайы құс етін сүрлеу. Ет консервілері.Жабайы қанатты құс етінің стандарты және ТШ.Балық етінің тағамдық құндылығы және химиялық құрамы. Балық және балық өнімдерінің жұйелері: тірі балық, жас балық және басқалар. Балықты алғашқы өңдеу технологиясы, балықты бөлікке бөлу түрлері. Балықты консервілеу әдістері: тоңазыту және қатыру /мұздату/, глазурлеу, тұздау. Балықты тұздау технологиясының әдістері. Хош иісті тұздау және маринадтау. Балықты сүрлеу, күйге қақтау және кептіру тәсілдері. Деликатес - балықтың арқа етін дайындау. Уылдырық және олардың ассортименті. Бекіре балығының уылдырығын консервілеу технологиясы /түйіршікті. банкалы, пастерленген, тұйірсыз қара уылдырық/. Тұздау режимін анықтау және уылдырықты ыдысқа салу. Консервантар. Балыт және уылдырық өнімдерінің сапасын бағалау. Балық тауарларын сақтау. Балық аулау кәсібі шаруашылығында балық тауарларын өндіру технологиясы.Бұғы панталары /марал, үзбара, кермарал, елік/ және киік мүйізі. Пантаның құрылымы, химиялық құрамы және сипаттамасы, биологиялық күші. Консервілеу тәсілцері. Сорттау принциптері және сорттау сипатгамасы. Панты стандарттары.Киік мүйізі. Оның сипаттамасы, өндеу, экспорттық ыдысқа салып буып-тұю. Құдыр қайыры, аю өті, майы, тырнағы, кәмшат қайыры. Алыну тәсілі, алғашқы өндеу, консервілеу, буып-тұю, экспортқа жіберу /шығару/. Тибет медицинасы бойынша тауарларды дайындау жағдайы мен оның келешегі. Сортгау талаптары.Терісі бағалы аңдардың техникалық майлары. Сипаттамасы, дайындау, қабылдау, сақтау. Қолдану - облыстары. Эндокриндік және ферментік шикізаттар. Сипаттамасы, қолдану облыстары.Қазақстанда өсетін саңырауқұлақтардың жүйелері. Тағамдық құндылығы және химиялық құрамы. Қолдануға болатын саңырауқұлақтың кейбір түрлерінің сипаттамасы. Жас саңырауқұлақтарды жинау және дайындау. Оларды консервілеу сапасына қойылатын талаптар, буып-тұю /ыдысқа салу/ және сақтау. Саңырауқұлақтарды тұздау жөне кейбір түрлерін тұздау тәсілінің ерекшеліктері. Пісірілген саңырауқұдақтар. Саңырауқүлақгарды маринадтау және маринадтау тәсілдері. Сапасына қойылатын талаптар және саңырауқұлақтарды сақтау. Қосымша шикізатгар мен шринадтар. Консерванттар. Жүмсалатын шикізат пен маринадтар мөлшері, дайын өнімнің шығым мөлшері.Жеміс-жидектер сипаттамасы. Тағамдық құндылығы және химиялық құрамы. Жидектердің кейбір түрлерін жинау /ит бүлдірген, көк және қара жидек, мүк жидек, таңқұрай, қарақат, лимонник, ит мұрын, долана, басқа түрлері/ және оларды алғашқы өңдеуден өткізу. Жидектер сапасына қойылатын стандарт талаптары. Консервілеу тәсілдері: маринадтау, қақтау, варенье, джем, повидло, тосап дайындау. Жидектерді кептіру. Шырындарды дайындау тәсілдері. Сульфитация. Жидек, жеміс және шырындарды сақтау.Тағамдық құндылығы мен химиялық құрамы, шырын ағызу технологиясы мен оны ұйымдастыру. Материалдар. Шырын ағызу мерзімдері мен тиімділігі. Шырындарды қабылдау мен тасымалдау. Консервілеу және сақтау.Қазақстанда оның өсетін жерлері. Бал қарағай жаңғағының түрлері, оның ерекшеліктері. Тағамдық құндылығы мен химиялық құрамы. Жинау техникасы. Өңдеу. Жаңғақтарды сақтау және қоймалар. Жаңғақ дәнін дайындау. Сувенир жаңғақ дәнін және бал қарағай жаңғағын дайындау.Қазақстанда өсетін өсімдік шикізаттарынын түрлері. Дәрілік және техника үшін қолданылатын өсімдік шикізатының құрамдықбөліктері; бүршіктер, жапырақтар, гүлдер, шөптер, жемістер, жидектер, тамыр және тамырсабақтгары, саңырауқұлақтар мен бұлтықтар, споралар. Жинау, алғашқы өңдеу, сақтау. Дәрілік және техникалық шикізаттардың кейбір түрлері. Женшень, алтын және марал тамырлары, мия, астратал, электрококк, диаскорея және баскалар. Қарағай және ақ қайың бүршіктері. Ит бүлдірген және аюқұлақ жапырақгары. Шөптер: шайқурай, зубровка, түймедағы, шытыр, багульник, қарандыз, тасшөп, киік оты, жабайы шетен, жол желкен, жусан, раугаш, бадан, плаун, қыша және басқалары.Шикізатты қабылдау және сапасына қойылатын талаптар. Шикізаттың ақиқаттығын анықтайтын әдістер. Буып-тұю, таңбалау, сақтау және тасымалдау ережелері. Аңшылық шаруашылығы үшін дайыңдалатын техникалық және дәрілік шикізаттар тұрлерінің келешегі.Мал шикізаты қосымша түрлерінің кұрылысы, негізгі қасиеттері; мал шикізаты қосымша түрлерінің стандарттары; өткізу мен қабылдау ережелері, алғашқы өңдеу технологиясы, таңдау, сорттау жене тасымалдау, шикізатқа керекті құжатты толтыру ережелері.Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
* Хозяев М.П. Технология переработки продукции охотничьих хозяйств. Москва, 2002.
* Кулмаганбетов Ш.Қ. Товароведение итехнология переработки сырья животного происхождения. Алматы, 1999.
* Шауенов С.К., Койшыбаев С.А. Лекарственно-техническое сырье животного происхождения. Алматы, 2005.
* Кирилюк Б.И. Мясо и мясные продукты. 4.1. 4.2. Москва, 1980.
* Житенко П.В. Прошводство, переработка и оценка животноводческого сырья. Москва, 1990
<<Аңшылық шаруашылығын құру>>Аңшылық шаруашылығын құру тарихы. Аңшылық шаруашылығын кұруды дамытудағы негізгі кезеңдер. Аңшылық шаруашьшығы құру түрлері. Аншылық шаруашылығын құру мақсаттары мен міндеттері. Аңшьшық экономикалық зерттеулер. Шаруашылық аралығында аңшылық шаруашылығын құру бойынша әдістеме және жұмыстарды ұйымдастыру. Аңшылық шаруашылышн құру жағдайлары. Аңшылыққа пайдаланылатын жерлерді жеке аңшылық алқаптарын пайдаланушыларға бөлу. Аңшылық шаруашылықтардың шекаралары мен аумақтарын заңды тұрғыдан бекіту. Аңшылық шаруашылықтардың мөлшерлері мен оларды анықтау әдістемесі. Байланыстарды орнату және әкімшілік, бақылау мен шаруашылық субъектілерімен қарым-қатынасты анықтау. Шаруашылық шараларының жоспарын құру. Шаруашылык ішінде аңшылық шаруашылығын құрудың мақсаттары мен мідеттері. Шаруашылық ішінде аңшьшық шаруашылығын құруды жүргізудің әдістемесі. Аңшылық алқаптарын пайдалану мөлшерлері және оларды анықтау тәсілдері. Әртүрлі дәрежелі аңшылық алқаптарында аңшылық-кәсіпшілік учаскелерінің мөлшері. Аңшылық шаруашылығында даму жоспарын құру.Аңшылық қорларын пайдалануды мөлшерлеу үшін деректер жинаудың негізгі тәсілдері. Кәсіптік учаскелерді картаға түсіру. Кәсіпшілікті хронометраждау. Жануарлар популяциясындағы жылдық (биологиялық) және шаруашылық өсімдерінің мөлшерін анықтау. Негізгі ауланатын кәсіптік жануарлардың пайдалану мөлшерлерін анықтау және жоспарлау. Селекциялық ату - ауланатын жануарлар популяцияссының жынысына және жас құрылымына әсер ететін тәсіл.Кәсіптік, әуесқойлық және спорттық аңшылық. Кәсіптік (ауланатын) жануарларды ату және аулау. Әуесқойлық және спорттық аңшылықты ұйымдастыру. Шаруашылықтың өткізу қабілеттілігіі анықтау. Күзен, тиін, ондатр, құндыз, суыр, саршұнақ, қоян, қасқыр, тұлкі - қарсак, аю, сілеусін, ақбөкен, бұлан, елік, қабан шаруашылықтарын ұйымдастыру. Орман және су кұстарын пайдалану мөлшерлері. Лицензия беру жэне аулауға рұқсат берілген жануарларды пайдалану ерекшеліктері.Шаруашылық көлемдерін мен шекарасьш анықтау. Шаруашылык аумағын айналымдарға бөлу. Аңшылық шаруашылық бағытын жоспарлау жәие анықтау. Шаруашылық аумағын ұйымдастыру және құру. Аңшылық алқаптарына діңгектер орнату және жабдықтау. Қалпына келтіру учаскелері мен дамылдау аймақтарын бөлу. Қалпына келтіру шараларын жобалау. Шет елдер мен ТМД елдеріндегі аң аулау және аңшылық шаруашылықтарын картаға түсіру. Аңшылық карталарын жіктеу және негізгі түрлері: биологиялық шаралар, пайдалану, түрлік бағалау, су қоймаларының жоспары, аңшылық карталардың кестесі, аңшылық-таксациялық, жедел-шаруашылық карталары. Аңшылык алқаптары картасының мазмұны.Аңшылық карталарын кұру ерекшеліктері. Елді мекендерді, байланыс жолдарын, су нысаналарын, жер бедерін мен шекараларды топтап қорыту (генерализация) ерекшеліктері. Карталарды құру және көбейту технологиясы. Картаны сырттай және іштей көркемдеу. Карта құруға арналған деректер. Шартты белгілер. Картометриялық жұмыстар. Қисық линияларды өлшеу. Аудандарды өлшеу. Курвиметрлер, палаткалар мен планиметрлер.Жалпы жағдайлары. Аңшылық шаруашылығын құру жұмыстарының мазмұны. Дайындық жұмыстары. Далалық зерттеу жұмыстары. Деректерді камеральды өңдеу.Аңшылық шарушылығын кұру жұмыстарын өткізу мерзімі мен реті. Аңшылық шаруашылығын кұру партияларының құрамы мен құрылымы. Аңшылык шаруашылыгын кұру кеңестері жэне олардың бағдарламасы. Аңшылық шаруашылығын құру жұмыстарының әртүрлі кезеңдерін өткізу уақыты мен қиындығы. Ұсынылатын әдебиеттер тізімі1 Аммосов В.А. и др. Охотничье хозяйство СССР. М., 1973 . 387 с.2 Данилов Д. Н. и др. Основы охотоустройства. М., 1966 . 332 с.3 Скалон В.Н. Принципы охотоустройства в Казахстане. А.? 1965.1 Внутрихозяйственное охотоустройство в Казахстане. А., 1991.<<Трофейлік іс>>Аңшылық трофейлерін сараптауТрофейлерді сараптаудың тарихы. Халықаралық көрмелер-троефейлерінің бағалау жүйесінің пайда болу кезеңдері. Жергілікті көрмелерді өткізу. Трофейлерді сараптуды меңгеру. Трофей мен ауланатын жануарлар селекциясы. Аншылық трофейлердің бағалау алғышарттары мен жалпы ережесі. Аңшьшық трофейлердің көрмесін өткізу ережесі. Аңшышылық трофейлерін бағалау бойынша сарапшылар дайындау. Жануарларды аулаудың құқықтық негіздері. Аң аулауға рұқсат беру, жануарлар терілері мен жеке экспонаттарын шетелге өткізуді бір қалыпқа келтіру реті.2 Трофейлік аңшылык нысаналары-аңдар тіршілігінің ерекшеліктері мен трофенлерді бағалауҚасқыр - жыртқыштар отрядының өкілі. Қасқырдың түршелері; орталық орыс, сібір, тундра, дала, кавказ, тибет, моңғол, шөл. Ареалдары. Түршелік ерекшеліктері. Қасқыр терісін бағалау, қасқыр бас сүйегін бағалау.Қоңыр аю. Тіршілігінің ерекшеліктері. Қоңыр аюдың түршелері: уссурий, камчат, Шығыс-Сібір, кавказ, орталық орыс, тянь-шань, сирия. Ареалдары. Түршелік ерекшеліктері. Қоңыр аюдың терісі мен бас сүйегін бағалау.Қара аю. Тіршілігінің ерекшеліктері, ареалы. Бас сұйегі мен терісін бағалау.Жолбарыс. Тіршілігінің ерекшеліктері, ареалы. Екі түршесіде: уссурий және тұран Қызыл кітапқа енгізілген. Түршелерінің ерекшеліктері. Жолбарыс терісін бағалау.Қабылан. Тіршілігінің ерекшелітері. Екі түршесіде: амур және кавказ Қызыл кітапқа енгізілген. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Терісін бағалау. Барыс (ілбіс). Қызыл кітапқа енгізілген сирек кездесетін түр. Тіршілігінің ерекшеліктері, ареалы. Терісін бағалау.Сабаншы, шағыл мысығы, қамыс мысығы (тұршелері кавказдық, орта азиялық), амур орман мысығы, шұбар мысық, европа орман мысығы. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалдары. Қызьш кітапқа негізілген түршелері. Терісін бағалау.Сілеусін. Тіршілігінің ерекшеліктері. Сілеусінннің түршелері: еуропа, сібір, амур, орта азия, қарпат, кавказ. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Қызыл кітапқа енгізілген түршелері. Сілеусін терісін бағалау.Қабан. Тіршілігінің ерекшеліктері. Қабан түршелері: еуропа, сібір, амур, орта азия, қарпат, кавказ. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Қабан тісін бағалау.Құдыр. Тіршілігінің ерекшеліктері. Оның түршелері: сібір, қиыр шығыс, сахалин (Қызыл кітапқа енгізілген). Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Бас сұйегін бағалау.Теңбіл бүғы. Кызыл кітапқа енгізілген түр. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалдары. Жерсіндіру нысанасы. Теңбіл бұғы мүйізін бағалау.Бұғы. Тіршілігінің ерекшеліктері. Түршелері: орталық еуропа, кавказ, бұқар бұғысы (Қызыл кітапқа енгізілген), марал, үзбара. Ареалдары. Түршелертінің ерекшеліктері, Орталық еуропа бұғысының, бұқар бұғысының, марал мен үзбара мүйізін бағалау.Елік. Тіршілігінің ерекшеліктері. Елік мүйіздерінің типтері: еуропалық және сібірлік. Еліктің түршелері: еуропа, сібір, қиыр шығыс, тянь-шань, кавказ. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Елік мүйізін бағалау.Солтүстік бүғысы. Тіршілігінің ерекшеліктері. Түршелері: еуропа солтүстік бұғысы, жана жер солтүстік бүғысы {Қызыл кітапқа енгізілген), сібірлік тундра бұғысы, сібірлік орман бұғысы, охоттық солтүстік бұғысы. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Солтүстік бүғының мүйізін бағалау.Қодас. Тіршілігінің ерекшеліктері. Еуропа және кавказ түршелері Қызыл кітапқа енгізілген. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Қодас мүйізін бағалау.Қарақұйрық, зерен. Қызыл кітапқа енгізілген. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалдары. Қарақұйрық пен зерен мүйіздерін бағалау.Бөкен (киік). Тіршілігінің ерекшеліктері. Кәсіптік түр. Киік мұйізінін медициналық бағалылығы. Ареалы және оның өзгеруі. Киік санының динамикасы. Мүйізін бағалау.Қарамүйізді ешкі. Қызыл кітапқа енгізілген. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалы. Қара муйзді ешкінің мүйізін бағалау.Таукиік. Тіршілігінің ерекшеліктері. Оның түршелері: қарпат, кавказ. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері.Таукиік мүйізін бағалау.Сақалды теке. Тіршілігінің ерекшеліктері. Түршелері: кавказ және копетдаг. Екеуі де Қызыл кітапқа енгізілген. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Мүйізін бағалау.Таутеке. Тіршілігінің ерекшеліктері. Түршелері: орта азия, алтай, Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Мүйізін бағалау.Кубан күдірі. Тіршілігінің ерекшеліктері. Олардың мүйіздерін бағалау.Иірмүйіз ешкі. Қызыл кітапқа енгізілген. Тіршілігінің ерекшеліктері. Ареалдары. Оның мүйізін бағалау. Арқар. Оның түршелері: қаратау, қызылқүм, тянь-шань, қазақстан, жоңғар, памир, алтай. Муфлондар - азиалық және еуропалық. Уриал. Уриал түршелері: үстірттік және түркмендік. Түршелерінің ерекшеліктері. Қызыл кітапқа енгізілген түршелері. Ареалдары. Мүйіз типтері: гомонимді, гетеронимді, первертирленген. Мүйіздерді бағалау. Сабау қойы. Тіршілігінің ерекшеліктері. Сабау қойының түршелері: камчат, коряк, жугджур, якут, путоран. Кызыл кітапқа, енгізілген түршелері. Ареалдары. Түршелерінің ерекшеліктері. Сабау қойы мүйізін бағалау.Аңды атып алынған жерде сойғаннан кейінгі өңдеу технологиясы. Әр түрлі трофей шикізат түрлерін тасымалдау ерекшеліктері. Теріні сылып алу тәсілдері. Теріні алғашқы өңдеу. Теріні тазалау және майдан арылту технологиясы. Қажетті құрал-жабдықтар. Терілерді консервілеу: қысқа және ұзақ уақыт сақтауға арналған. Бас сүйекті қайнату. Мүйізі бар бас сүйекті қайнату ерекшеліктері. Бас сүйекті арамен кесу. Бас сүйекті майдан арылту және агарту тәсілдері. Қабанның сойдақ тістерін өңдеу. Таксидермиялық зертхана құрал-жабдықтары. Гигиеналық -талаптар. Қажетті жабдықтар. Аңшылық трофейлерін жақсарту (монтаждау). Пішінге келтіру талаптары кешені. Мүйіз жақсарту. Қабанның сойдақ тістерін жақсарту. Жыртқыштар бас сүйегін жақсарту. Жануарлар терісінен кілем дайындау. Трофейге істеуге болатын жеңіл әрлеме жұмыстар.Аңшылық трофейлерін дайындау үшін аң терілерін өңдеу. Өңдеуге дайындау. Тері ұлпасынан консервілеуіштерді, ласты, сулануды жойып кетіру.Жуу - жібіту. Оның мақсаты мен технологиясы. Қажетті химиялық заттар. Құралдар. Сапасын бағалау. Шелдеу. Технологиясы. Құралдар.Тері өндеу. Өңдеу міндеттері тері ұлпасының құрылымын өзгерту, оны жұмсарту және төзімділігін арттыру.Пикелдеу. Өңдеудің басты операциясы. Химиялық затгар. Пикелдеудің әртүрлі тәсілдері. Технолоиясы. Сапасын бағалау.Теріні жаю. Операция мақсаты және оның технологиясы.Сүргілеу. Мақсаты - тері ұлпасынан артық қалықдықтан арылту.Илеу-бейтараптау. Операция мақсаты және оның технологиясы. Илеу тәсілдері. Химиялық препараттар. Сапасын бағалау.Майлау. Операция мақсаты және оның технологиясы. Майлаудың әртүрлі тәсілдері. Ерітіңділер рецепті. Мүмкін болатын кемшіліктер.Кептіру. Температуралық ылғалдылық режим талаптары. Технологиясы.Өндеу жұмыстары. Дөңгелету. К,ұрал-жабдықтардың техникалық сипаттамасы. Химиялық заттар. Ерітінділер варианттары.Уыту. Өндірісте және үй жағдайында істелінетін операцияларға арналған қажетті құрал жабдықтар.Тегістеу. Ірі және қалың терілерге арналған қажетті операциялар. Құралдар мен технологиясы.Тарау. Машинамен және қолмен тарау. Операция технологиясы мен құрал жабдықтары. Тері өндеудің халықтық әдістері. Химиялық заттар. Технологиялық құрал жабдықтар. Құс терісін өңдеу.Тазалау. Бас сүйекті тазалау және қуыстарын антисептик заттармен толтыру, қанаттарын, аяқтарын, пегастиль бөлімін тазалау. Кіші, орташа және ірі құстармен жұмыс істегеңдегі операциялардың технологиялық ерекшеліктері.Шелдеу. Аспаптар мен құралдар. Технологиясы.Майсыздандыру. Материалдар, химиялық заттар. Құралдарға техникалық талаптар, технологиясы.Жуу. Пайдаланатын химиялық заттар.Пикелдеу. Әр түрлі техиологиялары. Сапасын бақылау.Илеу. Тәсілдері. Химиялық заттар. Технологиясы. Уландыру. Құралдар мен аспаптар. Химиялық заттар. Ерітінділер рецетіУмен жұмыс істегендегі қауыпсіздік техникасы.Тұлыптарды дайындау тәсілдеріне конструкциялық технологиялық шолу. Материалдар мен құралдар. Фотосуреттермен, өлшеу картасымен, нобайлармен жұмыс.Жұмсақ тығындау тәсілі. Бас сүйек, аяқтарымен қанаттардың қаңқалық негізін дайындау. Жинау және орнату. Басын, мойнын моделдеу тігу. Аяқтарын және денесін моделдеу. Жеткізу. Бурау тәсілі. Бас сұйегін дайындау. Аяқтарымен басын дене қалқасына орнату. Формасын әрлеу, орнақты орнына орнату, терісін қаптау, бандаж салу. Кептіру. Жеткізу жұмыстары.Мүйсіндік тәсіл. Жұмыс сызбасының және эскиз моделдерін дайындау. Пластилин моделін айындау. Қалкасын дайындал балшықтан дене бітімін жапсырып шығару. Гипстік формалау. Қағаз қысындысы. Қағаз бітімін жинау, орнату. Стеллажға тері қаптау. Кептіру. Жеткізу жұмыстары.Әр түрлі жануарлардың тулып иммитацияларын жасау. Аспаптар, сайман - құрау, материаларға қоятын талаптар. Жасанды шеміршек, тіс, көз мүйіз дайындау технологиясы. Бас тулыптарды декоративті медальондарды, тулыптарды барельефті пейзаждарда дайындау.Ұсынылатын әдебиеттер тізімі1 Фандеев А.А.,Никольская В.П. Охотничьие-промысловые звери и трофей. М: Россельхозиздат, 1983.2 Заславский М.А. Новый метод изготовлеиие чучел животных. Л: Наука,197І.3 Роскопф М.Охотничьн трофеи и изделия. М.: Лесная промышленность,1984.4 Давлетов З.Х. и др, Первичная обработка, выделка, качество зимних видов промысловой пушнины. Киров,1992.5 Герцег А.Б. Охога в иллюстрациях. Братислова: Природа,1983.
Аң шаруашылығыАң шаруашылығынан алынатын негізгі және косымша өнімдер. Қазақстан Республнкасы бойынша аң шаруашылығында дайындалатын тері өнімдерінің мөлшері. Елімізде және шет елдерде аң шаруашылығынан алынатын тері өнімдеріне қойылатын талаптар (түсіне, жүн салмағына, тері көлеміне). Аң шаруашылығы тапсыратын тері өнімдерінің сапасы. Селекция - асылдандыру жұмысы, тиімді азыктандыру, күтіп-бағу кезінде сою және теріні тазалауда озық технологияны қолдану арқылы тері өнімдерінің сапасын арттыру жолдары. Тері өнімдерінің сапасын арттыруда озық шаруашлықтардың тәжірбиелері.Аң фермаларын орналастыратын орынға, ауданға қойылантын зоотехниялық және зоогигиеналық талаптар. Аң ферма алқабын ұйымдастыру (өндірісті кұрылыстарды орналастыру). Аңдарға арналған үйшітерге, клеткаларға және торларға (шедтерге) қойылатын талаптар. Аң фермаларының жаңа типті жобалары. Қара күзенге, түлкіге, көгілдір түлкіге, бұлғынға және саз кәмшатына арналған клеткалар. Жоғары сапалы тері алудағы клеткалардың құрылыстарының мағынасы. Фермадағы азықханасы, бағалы тері өңдеу пункті, басқа өндіріс құрлыстары: бригадалық үй, құрал-жабдық, төсеніш сақтайтын қоймалар және басқалар. Фермадағы өндіріс құлысшыларының орналасуы . Фермада және азықханада өртке қарсы және еңбек қорғау жұмыстары, әр түрлі өндіріс бөлшектерін механизациялау және автоматизациялау. Күтіп-бағу технологиясын бұзғанға байланысты клеткада өсірілетін бағалы аңдардың терісінде кездесетін негізгі ақаулар. Осы ақаулардың қысқаша сипаттамалары және алдын алу шаралары.Терісі бағалы аңдардың, оның ішінде саз камшатының қоректену ерекшеліктері. Терісі бағалы жыртқыш аңдарға белоктың, майдың, углеводтың, минералдық заттардың және витаминдердің қасиеттілігі. Аңдардың алмасу эиергиясына және суға қажеттілін жыртқыш аңдар түріне, маусымға, биологиялық кезеңге, кутіп-бағуына байланысты қоректік заттарға қажеттілігінің өзгеруі. Терісі бағалы жыртқыш аңдарға пайдаланатын азықтар: мал еті, балық еті, сүт, дәнді-дақылдар, шырынды, қосынды азық. Олардың сипаттамасы және қоректендіруге дайындау. Кептірілген мал азқтқтарының маңызы. Мөлшерімен азықтандыру принципі, рацион құру, азықтандырудың қорытындысы. Кейбір азық түрінің терінің сапасына тигізетін әсері.Қоректік асхана құжаттары. Союға арналған аңдарды қоректендіру. Саз кәмшатын қоректендіру. Клеткада өсірілетін бағалы тері беретін аңдарды сапасыз және дер уақытында азықтандырылмағанда кездесетін негізгі тері ақаулары, олардың қысқаша сипаттамалары жәке алдын алу шаралары.Аң шаруашылығынан алынатын өнімдердің санын көбейтуде және сапасын жоғарылатуда асылдандыру ісінің маңызы. Аң шаруашылығы асылдандыру ісінің ерекшеліктері. Асылдандыру ісін тиімді жүргізудің қажетті жағдайлары. Сұрыптау және жұп таңдаудың мағынасы. Аң өсрудің тәсілдері. Асылдандыру ісін ұйымдастыру. Асыл тұқымды топта және тауарлы табында асылдандыру ісін жүгізу. Аңдарды бағалау. Бонитировканың мағынасы. Бонитировка кілтінің көрсетіштері, аңның класын анықтау, бонитировканы ұйымдастыру. Жас және ересек аңдарды сұрыптаудың көрсеткіштері. Сұрыптау уақыты. Жаңадан аңның тобын құруда сұрыптаудың маңызы. Түрлі - түсті аңдарды өсірудің ерекшеліктері. Жұп таңдау (шағылыстыру түрлері, туыстас өсіру, жұп таңдау түрлері). Тері өнімінің сапасын жоғарылатуда сұрыптау мен жұп таңдаудың ролі. Түр ара алшақ шағылыстыру. Зоотехникалық есеп. Шаруашылықта және шаруашылық ара көрме ұйымдастыру. Өзық тәжірибе және ғылым жетістіктерін арттыруда көрмелердің маңызы.Үйшікте өсірілетін аңдардың терілерінде кездесетін негізгі ақаулар, олардың сипаттамалары және болдырмау тәсілдері.Түлкі өсіретін шаруашылықтардың дамуы, қазіргі жайы мен болашағы, түлкі терісіне қойылатын талап. Аң шаруашылығында түлкілерден алынатын терілердің түстері. Асыл тұқымды аңдарға қойылатын талап. Түлкінің жынысы меп жасына қарай табын тобы. Түлкі өсіру: шағылыстыруға дайындау, шағылыстыру, буаздығы, күшіктеуі, күшіктерін бөлу және оларды өсіру, тұқымға іріктеу, сою. Бонитировкалық кілт арқылы түлкіге қойылатын талап. Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терінің сапасын жоғарылату үшін жасалатын шаралар. Озық шаруашылықтардың көрсеткіштері.Көгілдір түсті түлкісін өсірілетін шаруашылықтардың дамуы қазіргі жәйі мен болашағы. Көгілдір түлкісінің тұқымы және терілерінің түстері. Көгілдір түлкісіне және есіруге іріктелген аидарга қойылатын талап. Күміс қара тілкідсн көгілдір түлкісінің өсіру ерекшелігі ( шағылыстыру мерзімі мен тәсілі, көбейуі). Күшіктердің өсіп-жетілуі. Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терінің сапасын жоғарылату үшін жасалатын зоотехникалық шаралар. Озық шаруашылықтардың көрсеткіштері.Қара күзен өсіретін шаруашылықтардың дамуы, қазіргі жәйі мен болашағы. Қара күзеннің тұқымдары, топтары және терілерінің түстері. Қара күзен және өсіруге іріктелген аңдарға қойылатын талап. Қара күзен өсіру (шағылыстыруға дайындау, шағылыстыру, буаздығы, күшіктеуі, сүттілік кезең, күшіктерін өсіру). Күзеннің жынысы мен жасына байланысты табында топ кұру ерекшеліктері. Күшіктерінің өсіп жетілуі.Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терісінің сапасын жоғарылату үшін жасалатын зоотехникалық шаралар. Озық шаруашылықтардың көрсеткіштері.Бұлғын өсіретін шаруашылықтардың дамуы, қазіргі жайы мен болашағы. Бұлғынның сипаттамасы. Олардың жынысының кеш жетілуіне және жасына байланысты табында топ құру ерекшеліктері. <<Қара бұлғын>> тұқымы. Бұлғын терісінің сапасы мен түсінің өзгергіштігі. Аң шаруашылығында өсірілетін бұлғынның терісінің түсіне, сапасына, дене бітіміне қойылатын талаптар. Өсіруге тіркелген аңдарға қойылатын шарт. Бұлғын биологиясының ерекшелікгері (жыныс жетілу уақыты, шығылыстыру мерзімі, буаздық мөлшері). Шағылыстыруды ұйымдастыру, буаздығы, күшіктеуі. Жас күшіктерді өсіру. Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терінің сапасын жоғарылату үшін зоотехникалық шаралар. Озық шаруашылықтардьың көрсеткіштері.Саз кәмшатын өсіретін шарашылықтардың даму, қазіргі жайі мен болашағы. Терісінің көлемі, сапасы мен структурсына қойылатын шарттар. Саз кәмшатының терісінің түлеу ерекшеліктері. Бағалы тері алуда күтіп-бағу жолдарының әсері. Саз кәмшатын әр түрлі жолмен күтіп-бағу. Саз кәмшатының биологиялық ерекшеліктері: (жъшысының жетілу жасы, шағлыстыру мерзімі, буаздық мөлшері, күшіктерінің жетілуі). Үйшікте саз кәмшатын өсру (шағылыстыру, буаздығы, сүттілік кезеңі). Жастарының өсіп-жетілуі және сою мерзімі. Сою тәсілі және оны ұйымдастыру. Терінің сапасын жоғарылаіу үшін жасалатын зоотехникалық шаралар. Озық шаруашылықтардың көрсеткіштері.Фуро, дала күзенімен, оның буданы, олардың сипаттамасы. Күзендердің физиологиясы мен өсіру жолдарының ерекшеліктері. Жанат тәрізді ит (уссуриалық жанат). Оның физиологиясы мен өсіру тәсілдерінің ерекшеліктері. Су камшаты, оның сипаттамасы. Аң шаруашылығыңдағы келешекте өсіруге болатын аңдар: шиншилла, ондатра, суыр т.б.Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
* Илина Е.Д., Соболев А.Д. Аң шаруашылыгы. М., Афопромиздат, 1990.
* Бекенов А. т.б. Казақстан сүтқоректілері. Алматы: Ғылым, 1995.
* Әкімбсков Б.Р., Омарқожаұлы Н. Қолда мал өсіру. Алматы: Қайнар, 1995.
* Омаркожаев Н. Дербес шаруашылык малын азықтандыру. Алматы: Қайнар, 1985.
<<Аңшы ит шаруашылығы>>Иттердің пайда болуы. Ит өсірушіліктің даму тарихыИттердің пайда болу тегі туралы ғылыми түсінік эволюциясы. Иттердің монофилитакалық пайда болуының қазіргі теориясы. Қасқырлар мен иттерді будандастыра жүргізілген зерттеулер (БААҒЗИ). Иттерді қолға үйрету тарихы. Иттердің қазып алынған түрлері. Ішкі түр өзгергіштігі мен түқымдардың әртүрлілігі. Аңшы ит өсіруді дамыту жолдары.Ит-жыртқыштар отрядының өкілі. Иттер анатомиясы мен физиологиясын білу - ит түқымын пайдалану және өсіруде сауатты жұмыстар негізгі. Тірек-қимыл, тыныс алу, ас қорыту, қан лимфа айналым, орталық нерв жүйесі, зәр шығару және көбею ішкі секреция және тері жамылғысы органдарының жүйелері. Аңшы иттердің жұмыс істеуі үшін әртүрлі органдар мен жүйелердің маңызы.Экстерьер туралы түсінік және оның иттің жұмыс сапасымен байланысты, экстерьердің кемшілікгер мен кемістіктері. Тұқымдық туралы түсінік. Иттердің дене құрылысы (дене бітімдері). Жеке дене бітімдеріне жазба келтіру. Экстерьерді бақылау тәсілдері. Индекстер, өлшеу техникасы мен аспаптары.Конституция туралы оқу И.А.Хижик П.Н.Кулетов, М.Ф.Иванов, Г.И.Блохин және т.б. еңбектері. Конституциясы типтерін жіктеу. Аңшы ит өсірушілікте конституция типінің пртикалық маңызы.Аңшы ит өсірудің басты бағыттары; кәсіптік және спортгық-әуесқойлық.Тазылар. Казақстанда бұл ит тұқымын өсірудің ежелден бергі тарихы, кәсіптік және спорттық-әуесқойлық аң аулауда түлкі мен қарсаққа пайдалану. Тайтан, орыс төбет тазысы, оларды Қазақстан жағдайында пайдалану мүмкіншілігі.Лайкалар, Батыс-сібір, орыс-европа, карелфин, шығыс-сібір тұқымдары. Тұқымның әмбебаптығы және әртүрлі аңшылық үшін кең пайдалану. Лайка тұқымын дамыту жоспары, болашағы және оларды Қазақстанда пайдалану.Қуғыншы иттер. Олардың әртүрлілігі. Орыс қуғыншы иті, орыс ала қуғышы иті, эстан қуғыншы иті. Қуғыншы иттерді Қазақстанда қолдану мүмкіндігі.Үргіш итгер (легавые). Туқымның әртүрлілігі және олардың әмбебаптығы. Аралық және кұрылықгық ит тұқымдары. Қазақстанда кең тараған ит тұқымдары (пойнтер, ағылшын, ирланд және шотланд иттерлері, курцхаар) және оларды әртүрлі аңшылық түрлеріне пайдалану ауқымын кеңейту.Інге түсетін иттер (порные). Вельштерьерлер, таксалар, ягдтерьерлер, фокстерьерлер. Інге түсетін иттер қолдануды көбейту және Қазақстанда оларды пайдалану ерекшеліктері.Спаниельдер. Шетелдерде тұқымдарының көп түрлілігі. Орыс спаниелік шығару мақсаты. Қазақстанда тұқымдар дамуының болашағы.Ит тұқымдарын жетілдіру үшін генетика негіздерін білу маңызы. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік. Иттердің тұқым қуалау заңдары. Тұқым қуалайтын белгілері және қаситеттерінің тұқым қуалау сипаты. Жұмыс атқару сапаларын мұра ету. Тұқым қуалаудағы кемстіктер мен аурулар. Тұқымдар генетикасы. Инбридинт, аутбридинг және гетерозис.Асылдандыру жұмыстарының мақсаты жақсы жұмыс атқарушы сапасы жоғары асыл тұқымды иттерді алу. Кәсіптік аудандардағы асылдандыру жұмыстарынын ерекшеліктері.Питомиктердегі тұқым асылдандыру жұмыстары. Әуесқойлық ит өсіруді асылдандыру жұмыстары. Таза тұқымды иттерді (промзводитель) экстерьері, жұмыс атқару сапасы шықкан тегі, ұрпақ сапасы бойынша. Иттерді бағалау. Тұқымдық иттер жұбынтаңдау. Көрмелер мен далалық сынау жұмыстарын ұйымдастыру. Ит өсіру жайлы кітаптар. Иттердің биологиялық циклдері. Жыныстық пісуі мен жетілу мерзімдері. Шағылыстыру. Буаздығы. Күшіктеуі, сүттенуі. Иттердің босанғаннан соң қалпына келуінің физиологиялык мүмкіншіліктері. Иттердің қайтадан қалпына келуін аң аулауға мерзімдерімен сәйкестендіру қажеттілігі.Дұрыс азықтандыру - ит саулығы жұмыс қабілетінін негізі. ТМД елдерінде және шетелдерде ит азықтандыру нормалары. Негізгі құрамы бойынша азықтық (белок, майлар, көміртектер, витаминдер, минералды заттар) теңгерімін жасау. Азықтардың энергиялық бағалылығы. Күшіктерді азықтандыру ерекшеліктері.Әртүрлі физиологиялық кезендерде тұқымдық аналық пен аталықты азықтандыру. Кәсіптік және спортгық-әуесқойлық аңшылық кезеңінде иттерді азықтандыру. Аң мен балық қалдықтарын ит азығына пайдалану.Үйрету негіздері. Иттерді үйретудің теориялық негіздері: жоғары нерв қызметі туралы оқу, шартты және шартсыз рефлекстер, Күрделі реакциялардың негізгі типтері: бағдарлы (ориентировочная), қоректік, қорғаныс және жыныстық. Қоздырғыштар: сыртқы және ішкі, жәй және күрделі. Иттердің жоғары жүйке қызметі типтері және олардың әртүрлі ит тұқымдарында пайда болуы. Жаттықтыру тәсілдерін өңдеу жобасы. Бұйрық беру: "орныңа бар", "отыр", "жат", "жаныма кел". Тыйьм салу бұйрықтары.Иттерді арнайы үйретуді теориялық білім мен тажірбиесі бар мамандар ғана жүзеге асыра алады. Аңға қосу, аң қуу айтақтаудың еліктету тәсілі, оның артықшылықтары мен кемшіліктері. Тазы-ларды аңға қосу. Лайкаларды тиінге, сусарға, орман құстарына, тұяқтыларға, аю мен қабанға қарсы салу арқылы жұмыс сапасын бағалау. Қуғыншы иттерді аңға қосу. қоянға, түлкіге және шибөріге қуғыншы иттерді қосу арқылы олардың жұмыстық сапасын бағалау. Інге түсетін иттерді аңға салу. Спаниельдерді құсқа салу. Оларды дала батпақ және орман құстарына пайдалану арқылы жұмыс сапасын бағалау. Ит тұқымдарының әмбебаптығын артыру.Жарақаттар. Әртүрлі жарақаттар кезінде алғашқы көмек көрсету. Күйік, үсік, жылу, соққылары. Жедел жәрдем. Зат айналысының бұзылуы, белгілері мен алдын алу.Гельминттер: эхинекокк, альвеококк, цистицеркоз. Клиникасы, емдеу, аурулардың алдын алу. Парвовирус, жұқпалы гепатит, ет қоректілер обасы, қотыр, демодекоз. Клиникасы, емдеу, алдын алу.Ұсынылатын әдебиеттер тізімі
* Марканов Н.А, Охотничье собаки. Ташкент:Мехнат, 1993,
* Власов Н.Н. и др Охотничъя собаководство. М :Агропроиздат, 1990.
* Мазовер А.П. Охоггничьи собаки. М : Лесная промышленность, 1982,
* Чижик И.А. Конституция и экстерьер сельскохозяйственньк животных. Л.:Колос 1979.
* Блохин Г.И. и др. Кинологая. М, 2001.
Войлочюіков А.Т.,Войлочникова С.Д. Охотничьи лайки. М„ 1982.
* Казанский В.И. Гончая и охота с ней. М„ 1973.
* Казанский В.И.Борзые. М , 1984.
* Охогаичье собаководство. Киров, 1971. 
* Слудский АА, Азиатская борзая. Тазы и охота с ней.А., 1939.
Кемірушілер отряды==
Бұл отрядқа күрек тістері жақсы жетілген сүтқоректі жануарлардың 2500-ге жуық түрі жатады. Олардың ішінде құрлықта, ағаш басында, суда, жер астында тіршілік ететін түрлері бар. Дене тұрқы 5 сантиметрден 1 метрге дейін жетеді. Қазақстанда кемірушілердің 80-нен астам түрі таралған. Оның 8 түрі Қызыл кітапқа тіркелген.
[[Сурет:Marmota marmota Alpes2.jpg|thumb|Суыр]]
===Көк суыр===
Көк суыр Батыс [[Тянь-Шань]](Тәңіртау) тау жоталарында шағын аймақта таралған. Саны күрт азайып келеді. Бадам, Өгем өзендерінің жоғары ағысындағы таулы алқаптарда кездеседі. Көк суыр Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген, аудауға тыйым салынған. Көксуыр [[Ақсу-Жабағылы]] қорығында және Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағында қорғауға алынған. Үнділік жайра Маңғыстаудың оңтүстігінде, Тәңіртау (Тянь-Шань), [[Қаратау| Қаратауда]], [[Шу]], [[Іле Алатауы | Іле Алатауларының]] етегінде
таралған, саны аз. [[Алматы]], [[Қарағанды]], [[Шымкент]] хайуанаттар бақтарында қолдан өсіріледі.
===Қалқанқұлақ===
Қазақстанда ғана таралған кемірушінің бір түрі - қалқанқұлақ. 1938 жылы зоолоғ-ғалым В. А. Селевин [[Бетпақдала]] шөлінен бұрын ғылымға белгісіз кемірушіні тапты. Оның ғылыми аты сол ғалымның және табылған жердің атымен аталады. Дене тұрқы 9 сантиметрдей, құйрығы жіңішке әрі ұзынша, салмағы 30-35 грамдау құлағының үлкендігіне байланысты жергілікті тұрғындар <<қалқанқұлақ>> (кейде <<жалман>>) деп атайды. Қазақстанда оның атына байланысты зоологиялық ғылыми <<Селевиния>> деген журнал бар. Бетпақдала, [[Балқаш| Балқаштың ]] солтүстік шығысындағы шөлейтті жерлерде, Алакөл, Зайсан қазаншұңқырында таралған, бунақденелілермен қоректенеді. Ғылыми тұрғыдан әлі толық зерттелмеген.
===Соқыртышқан===
Қазақстанның батыс аймағындагы шағыл шөл, шөлейтті жерлерде алып соқыртышқан таралған. Жер астындағы қараңғы іннен еш уақытта жер бетіне шықпайды. Көзі терінің астында, сондықтан көрмейді. [[Құлақ қалқаны]] болмайды, алдыңғы аяғы қысқа, тырнағы күрек тәрізді. Күрек тістері аузынан сыртқа шығып тұрады, өткір. Жер астындағы өсімдік тамырларын кертіп қоректенеді. Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген.
===Кәмшат===
[[File:Castor fiber.jpg‎ |left|thumb| alt=A.| ''Құндыз''.]]
Қазақстанның өзен, көлдерінде ерте кезде көп таралған кеміруші - кәмшат. Оның терісі және жұпар безі өте бағалы болғандықтан, көп аулаған. Кәмшаттың жұпар безінен алынатын өнім кәмшат қайыр (бобровая струя) деп аталған. Қазіргі кезде кәмшат Жайық өзенінде ғана кездеседі.

===Құндыз===
Құндыз да сула өмір сүрелі. Құндыз - Қазақстанның Қызыл кітабына тіркелген бағалы терілі жыртқыш аң. Оның суда өмір сүретінін халықтың <<Құндыз - суда, құлан - қырда>> деген мәтелінен білеміз. Ол Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауы өзендерінде кездеседі. Іле өзенінің жоғарғы ағысынан да байқалған. Әсіресе балығы мол суды мекен етеді. Негізгі қорегі - балық.
Қазақстандағы аңшылық шаруашылығы
2002 жылы аң аулау шаруашылығы қызметін аңшылық шаруашылықпен шұғылданатын -  1,3 мың қызметкері және жануарлар әлемін қорғайтын - 139 инспекторы бар 123 кәсіпорын жүзеге асырды. 
Аңшылық шаруашылығының негізгі көрсеткіштері.

2003ж
Аңшылық шаруашылығын жүргізуге кеткен жалпы шығын, мың теңге
188,2
соның ішінде: мемлекеттік бюджет есебінен, мың теңге
63,2
Аң ауланатын жердің жалпы алаңы, млн га
270,0
Есепті жылы жабайы аңдардың саны есептелген аң ауланатын жердің алаңы, млн га
48,5
Аңшылық шаруашылығы қызметінен түскен табыс, мың теңге
103,7
Жабайы аңдардың саны, мың бас

тұяқтылар  -  барлығы

одан: елік
28,3
киік
17,1
жайран
10,1
қабан
9,4
сібір тау текесі
9,0
терісі бағалы аңдар - барлығы
2256,3
одан: суыр
1270,2
қоян
512,9
ондатр
147,7
қарсақ
58,4
дала күзені
42,7
қанаттылар - барлығы
8527,5
одан: үйрек
3966,5
қаз
2612,2
қасқалдақ 
1021,1
балықшы құс
246,4
бұлдырық
246,4

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс