Файл қосу
Жоғарғы Сот алқалары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ОӘК
ПОӘК 042-18-20.1.50/01-2013
<<Қазақстан Респубикасының құқық қорғау органдары>> пәнінің оқу-әдістемелік кешені
№1 басылым
09.2013ж.
<<ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ>>
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
Оқу жұмыс бағдарламасы
<<5В11500>>>>- экономика және құқық негіздері мамандықтарына арналған
Семей
2013
Глоссарий
1) "сот" - сот билiгi органы, Қазақстан Республикасының сот жүйесiне кiретiн, iстi алқалық немесе жеке қарайтын кез келген заңды түрде құрылған сот;
2) "бiрiншi сатыдағы сот" - қылмыстық iстi мәнi бойынша қарайтын сот;
3) "апелляциялық саты" - бiрiншi сатыдағы соттың заңды күшiне енбеген үкiмдерiне, қаулысына апелляциялық шағымдар (наразылықтар) бойынша iстi қарайтын екiншi сатыдағы сот;
5) "қадағалау сатысы" - тараптардың осы сатының алдындағы сот сатыларының заңды күшiне енген сот шешiмдерiне шағым, наразылығы бойынша iстi қадағалау тәртiбiнде қарайтын сот;
6) "судья" - сот билiгiнiң иесi; осы лауазымға заңда белгiленген тәртiппен тағайындалған немесе сайланған кәсiпқой судья (соттың төрағасы, сот алқасының төрағасы, соттың мүшесi немесе тиiстi соттың басқа да судьясы);
7) "төрағалық етушi" - қылмыстық iстi алқалық немесе жеке қарау кезiнде төрағалық ететiн судья;
7-1) алқаби - соттың қылмыстық істі осы Кодексте белгіленген тәртіппен қарауына қатысуға шақырылған және ант қабылдаған Қазақстан Республикасының азаматы;
8) "басты сот талқылауы" - бiрiншi сатыдағы соттың қылмыстық iстi мәнi бойынша қарауы;
9) "процеске қатысушылар" - қылмыстық iзге түсудi және сотта айыптауды қолдауды жүзеге асыратын органдар мен адамдар, сондай-ақ қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу кезiнде өздерiнiң немесе өздерi бiлдiретiн құқықтар мен мүдделердi қорғайтын адамдар: прокурор (мемлекеттiк айыптаушы), тергеушi, анықтау органы, анықтаушы, сезiктi, айыпталушы, олардың заңды өкiлдерi, қорғаушы, азаматтық жауапкер, оның заңды өкiлi мен өкiлi, жәбiрленушi, жеке айыптаушы, азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi мен өкiлдерi;
10) "қылмыстық процестi жүргiзушi орган" - сот, сондай-ақ қылмыстық iс бойынша iстi сотқа дейiн жүргiзу кезiнде прокурор, тергеушi, анықтау органы, анықтаушы;
11) "тараптар" - сот талқылауында бәсекелестiк пен тең құқықтылық негiзiнде айыптауды (қылмыстық iзге түсудi) және айыптаудан қорғауды жүзеге асыратын органдар мен адамдар;
12) "айыптау тарабы" - қылмыстық iзге түсу органдары, сондай-ақ жәбiрленушi (жеке айыптаушы), азаматтық талапкер, олардың заңды өкiлдерi мен өкiлдерi;
13) "қылмыстық iзге түсу (айыптау)" - қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамды, соңғысының қылмыс жасаудағы кiнәлiлiгiн анықтау мақсатында, сондай-ақ мұндай адамға жаза немесе өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету үшiн айыптау тарабы жүзеге асыратын iс жүргiзу қызметi;
14) "қылмыстық iзге түсу органдары" - прокурор (мемлекеттiк айыптаушы), тергеушi, анықтау органы, анықтаушы;
15) "анықтау" - анықтау органдарының осы Кодекспен белгiленген өкiлеттiк шегiнде iстiң мән-жайының жиынтығын анықтау, белгiлеу, бекiту және қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауапқа тарту жөнiндегi сотқа дейiнгi қызметiнiң iс жүргiзу нысаны;
16) "алдын ала тергеу" ("алдын ала iздестiру") - уәкiлеттi органдардың осы Кодекспен белгiленген өкiлеттiк шегiнде iстiң мән-жайының жиынтығын анықтау, белгiлеу, бекiту және қылмыс жасаған адамдарды қылмыстық жауапқа тарту жөнiндегi сотқа дейiнгi қызметiнiң iс жүргiзу нысаны;
17) "тергеуде болу" - осы Кодексте белгiленген, белгiлi бiр қылмысты тергеу белгiлi бiр алдын ала тергеу органының немесе анықтаудың құзыретiне жататын белгiлердiң жиынтығы;
18) "қорғану тарабы" - сезiктi, айыпталушы, олардың заңды өкiлдерi, қорғаушы, азаматтық жауапкер және оның өкiлi;
19) "қорғау" - қылмыс жасады деп сезiк келтiрiлген адамдардың құқықтары мен мүдделерiн қамтамасыз ету, айыптауды жоққа шығару немесе жеңiлдету, сондай-ақ заңсыз қылмыстық iзге түсуге ұшыраған адамдарды ақтау мақсатында қорғау тарабы жүзеге асыратын iс жүргiзу қызметi;
20) "мәлiмдеушi" - сотқа немесе қылмыстық iзге түсу органдарына қылмыстық сот iсiн жүргiзу тәртiбiмен өзiнiң (басқаның) нақты немесе жорамалды құқығын қорғау үшiн өтiнiш жасаған адам;
21) "өкiлдер" - заңның немесе келiсiмнiң күшiне орай жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердiң, азаматтық жауапкердiң заңды мүдделерiн бiлдiруге уәкiлдiк берiлген адамдар;
22) "заңды өкiлдер" - сезiктiнiң, айыпталушының, жәбiрленушiнiң, азаматтық талапкердiң ата-аналары, асырап алушылары, қорғаншылары, қамқоршылары, сондай-ақ сезiктiнi, айыпталушыны немесе жәбiрленушiнi қорғап немесе асырап отырған ұйымдар мен адамдардың өкiлдерi;
23) "туыстар" - үлкен атасы мен үлкен әжесiне дейiн ортақ ата-бабалары бар туыстық байланыстағы адамдар;
24) "жақын туыстар" - ата-аналары, балалары, асырап алушылары, асырап алынғандар, бiрге туған және бiрге тумаған туыс аға-iнiлерi мен апа-сiңлiлерi, атасы, әжесi, немерелерi;
25) "қылмыстық процеске қатысушы өзге де адамдар" - сот отырысының хатшысы, аудармашы, куә, куәгер, сарапшы, маман, сот приставы;
26) "қылмыстық iс" - жасалды деп жорамалданған бiр немесе бiрнеше қылмыстар бойынша қылмыстық iзге түсу органы мен сот жүргiзетiн оқшауландырылған iс жүргiзу;
27) "iс бойынша iс жүргiзу" - қозғау, сотқа дейiнгi дайындау, сотта талқылау және соттың үкiмiн (қаулысын) орындау барысында нақты қылмыстық iс бойынша жүзеге асырылатын iс жүргiзу әрекеттерi мен шешiмдерiнiң жиынтығы;
28) "қылмыстық iс бойынша сотқа дейiнгi iс жүргiзу" - қылмыстық iс қозғалған кезден бастап оны мәнi бойынша қарау үшiн сотқа жолдағанға дейiн қылмыстық iс бойынша iс жүргiзу (анықтау және алдын ала тергеу), сондай-ақ қылмыстық iс бойынша жеке айыптаушы мен қорғау тарабының материалдар дайындауы;
29) "iстiң материалдары" - iстiң құрамдас бөлiгi болып табылатын немесе оған қосу үшiн ұсынылған құжаттар мен заттар, хабарлаулар, сондай-ақ iс бойынша жағдайды белгiлеу үшiн маңызы болуы мүмкiн құжаттар мен заттар;
30) "iс жүргiзу әрекеттерi" - осы Кодекске сәйкес қылмыстық сот iсiн жүргiзу барысында жүргiзiлетiн iс-әрекеттер;
31) "хаттама" - қылмыстық процестi жүргiзушi орган жасаған iс жүргiзу әрекетi көрсетiлетiн iс жүргiзу құжаты;
32) "iс жүргiзу шешiмдерi" - өз құзыреттерi шегiнде қылмыстық процестi жүргiзушi органдар шығаратын және осы Кодексте айқындалған нысанда көрiнiс табатын қылмыстық iс жүргiзу құқығын қолдану актiлерi - үкiмдер, қаулылар, қорытындылар, ұсыныстар, санкциялар;
33) "қаулы" - соттың үкiмнен басқа әртүрлi шешiмдерi, анықтаушының, тергеушiнiң, прокурордың қылмыстық iс бойынша сотқа дейiнгi iс жүргiзу барысында қабылданған шешiмдерi;
34) "үкiм" - айыпталушының кiнәлiлiгi немесе кiнәсiздiгi және оған жаза қолдану немесе қолданбау туралы мәселе бойынша бiрiншi сатыдағы соттың басты сот отырысында немесе апелляциялық соттың талқылауында шығарылған сот шешiмi;
35) "қорытынды шешiм" - қылмыстық процестi жүргiзушi органның iс бойынша iс жүргiзудiң басталуын немесе жалғастырылуын болдырмайтын, сондай-ақ, түпкiлiктi болмаса да, iстi мәнi бойынша шешетiн әртүрлi шешiмдерi;
36) "санкция" - прокурордың, соттың сотқа дейiнгi iс жүргiзу барысында қылмыстық iзге түсу органы қабылдаған iс жүргiзу шешiмiн бекiту актiсi;
37) "түсiндiру" - процеске қатысушылар мен мәлiмдеушiлердiң өзiнiң дәмесiн немесе өздерi өкiлi болған адамдардың дәмесiн негiздеу үшiн келтiрiлген ауызша немесе жазбаша дәйектемесi;
38) "шағым, наразылық" - процеске қатысушылардың анықтау, алдын ала тергеу, прокурор немесе соттың iс-әрекетiне өздерiнiң құзыретi шегiнде және осы Кодексте белгiленген тәртiппен енгiзiлген көңiл аудару актiсi;
39) "өтiнiш жасау" - тараптың немесе мәлiмдеушiнiң қылмыстық процестi жүргiзушi органға арналған өтiнiшi;
40) "ғылыми-техникалық құралдар" - дәлелдердi анықтау, көрсету, алу және зерттеу үшiн заңды түрде қолданылатын аспаптар, арнаулы жабдықтар, материалдар;
41) "арнаулы бiлiм" - адам кәсiби оқудың не белгiлi бiр мамандық бойынша жұмыс iстеуiнiң нәтижесiнде алған, қылмыстық сот iсiн жүргiзу мiндеттерiн шешу үшiн пайдаланылатын қылмыстық сот iсiн жүргiзудегi жалпы жұртқа белгiлi емес бiлiм;
42) "баспана" - бiр немесе бiрнеше адамның уақытша немесе тұрақты тұруына арналған үй-жай немесе құрылыс, оның iшiнде: меншiктi немесе жалға алынған пәтер, үй, саяжай үйi, мейманхана нөмiрi, каюта, көп пәтерлi үйлердi қоспағанда, оларға тiкелей жалғасатын тұрғын үйлердiң верандалары, террасалары, галереялары, балкондары, жертөлесi және шатыры, сондай-ақ өзен немесе теңiз кемесi;
43) "түнгi уақыт" - жергiлiктi уақыт бойынша сағат жиырма екiден алтыға дейiнгi уақыт аралығы.
6. ДӘРІСТЕР КЕШЕНІ
1-тақырып. Құқық қорғау органдары пәнінің түсінігі, жүйесі
1.Құқық қорғау қызметінің түсінігі, белгілері және міндеттері.
2.Құқық қорғау қызметтерінің басты бағыттары
3.Құқық қорғау органдары, оның түсінігі мен жүйесі.
4.Құқық қорғау органдары оқу курсының пәні, жүйесі.
* Құқық қорғау қызметінің түсінігі, белгілері және міндеттері. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдарының қызметтері қоғам өмірінің алуан түрлі саласын қамтиды. Бір мемлекеттік органдар еліміздің экономиканың дұрыс қалыптасуына әсер етсе, екіншісі сыртқы саясатты жүзеге асырады, ал үшіншісі еліміздің қауіпсіздігін қорғауды қамтамасыз етіп отырады және тағы басқа да мемлекеттік органдар мемлекеттің маңызды деген мәселелерін шешіп отырады.
Дегенмен, аталған мемлекеттік қызметтердің ішінде, заңдылықты және құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету қызметі ерекше маңызды орында тұрады. Себебі, Қазақстан Республикасында заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету арқылы азаматтардың құқықтары мен бостандықтары қорғалады.
Ал, Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында ең басты құндылық - ол адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Сондықтан, заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету құқық қорғау қызметінің басты мәселесі болып табылады. Осыдан көрінітіндей, мемлекеттік қызметтің ішінде, құқық қорғау қызметі басты орын алады.
Құқық қорғау қызметтерін дұрыс түсіну үшін алдымен құқық қорғау қызметінің белгілерін жақсы түсіну қажет. Сондықтан, құқық қорғау қызметінің белгілері мыналар:
* құқық қорғау қызметі кез келген тәсілмен емес, тек заңда белгіленген құралдары арқылы жүзеге асырылады. Заңда белгіленген құралдарына жатады, атап айтсақ мемлекеттік күштеу шаралары (мысалы, егер адам қылмыс жасаса, онда сот сол қылмыс жасаған адамға қатысты жаза тағайындайды немесе заңмен белгіленген басқада әсер ету шараларын қолдана алады, айыппұл, қоғамдық жұмыстар). Демек, заңдық әсер ету құралдарының ішінде, заң бұзушылықтарды ескерту және оларды алдын алу шаралары басты орын алады.
* құқық қорғау қызметін жүзеге асыру кезінде заңдық әсер ету шаралары тек қатаң заң талаптарына сәйкес жүзеге асырылады. Нақты әсер ету құралдарын қолданудың негізі болып әрқашанда тек заң болып табылады. Әсер ету құралдарын қолдану кезінде заң нормаларына сілтеме жасалуы қажет. Мысалы, адам біршама уақыт бойы көші-қон органдарынан заңда белгіленген тәртіп бойынша тіркеуден өткен жоқ болса, онда арнаулы органдар сол адамға қатысты әсер ету шарасы ретінде тек айыппұл ғана салынады. Демек, сол адамның заңсыз іс әрекеті үшін қамауға алуға немесе оған жаза беруге болмайды.
* құқық қорғау қызметі әрқашанда нақты тәртіптерді сақтау арқылы заңда белгіленген ережелермен жүзеге асырылады. Мысалы, сот адамға қатысты үкім шығармас бұрын, мыналарды орындау қажет:
а) сот талқылауына тараптар қатысады және олар дәлелдемелерді жан жақты, толық зерттеуі қажет;
б) сот үкімі арнайы кеңесу бөлмесінде талқылануы қажет.
* құқық қорғау қызметін әрқашанда арнайы мемлекеттік органдары жүзеге асырады. Арнайы мемлекеттік органдар деп аталуы мынамен түсіндіріледі.
а) аталған органдарда арнайы дайындықтан өткен азаматтар жұмыс атқарады (мысалы, ҚР-сы Ішкі істер Академиясы, ҚР-сы Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің Академиясы, ҚР-сы Қаржы полициясы Академиясы, Жоғарғы оқу орындарының заң факультеттері).
б) аталған органдар арнайы тәртіптер бойынша құрылады, қайта құрылады немесе таратылады (көп жағдайда, құқық қорғау органдарын ҚР-сы Президенті құрады).
в) аталған органдарда міндетті түрде заңгерлер жұмыс атқарады (мысалы, судья, прокурор, тергеуші, анықтаушы, адвокат).
г) аталған органдардың қызметтері тек арнайы заңдермен реттеледі (мысалы, ҚР-сы сот жүйесі туралы заңмен, Прокуратура туралы заңмен, ҚР-сы Қылмыстық істер жүргізу заңымен және т.б.).
ғ) аталған органдардың арнайы өкілеттіктері бар (мысалы, азаматтарды ұстауға, қамауға алуға, қылмыстық жазаға тартуға).
Міне, жоғарыда аталған барлық ережелерді талдай отырып, біз құқық қорғау қызметінің түсінігін аша аламыз. Яғни, құқық қорғау қызметі дегенімізі - бұл заңға сәйкес және заң талаптарын қатаң сақтау арқылы құқық қорғау мақсатында заңда белгіленген әсер ету шараларын қолдануға өкілеттігі бар арнайы органдардың мемлекеттік қызметі.
Құқық қорғау қызметтерінің міндеттері туралы мәселеге келсек, онда оның міндеттінің түсінігі мен мазмұны заңда толық әлі шешілмеген.
Бірақ, құқық қорғау қызметінің міндеттері тіптен жоқ дегенді білдірмейді. Құқық қорғау қызметінің міндеттері бар және олар бірқатар нормативтік құқықтық актілерде анықталады. Мысалы, құқық қорғау қызметі ретінде ҚР-сы Ішкі істер министрілігінің өзіндік міндеттері болса, онда прокуратураның өзіндік міндеттері болады, ал Ұлттық қауіпсіздік органдарының міндеттері де өзгеше, ал соттың міндеттері де қайталанбас өзіндік міндеттері бар.
Сондықтан, құқық қорғау қызметінің міндеттері, алдымен сол құқық қорғау қызметін жүзеге асыратын құқық қорғау органдарының міндеттерінен көрінеді.
* Құқық қорғау қызметтерінің басты бағыттары Өзінің мазмұны бойынша құқық қорғау қызметі алуан түрлі екеніне көзіміз жетті. Алуан түрлі болуына құқық қорғау қызметтерінің көптігі әсер етеді. Сондықтан, құқық қорғау қызметінің бағыттары мыналар:
а) сот төрелігі;
б) сот қызметтерін қамтамасыз етуді ұйымдастыру;
в) прокурорлық қадағалау;
г) қылмыстарды анықтау мен тергеу;
ғ) заң көмектерін көрсету.
Аталған әрбір құқық қорғау бағыты өзінің мақсатына жетуге бағытталады. Мысалы;
а) сот төрелігі - іс бойынша әділ, заңды үкім не шешім шығару;
б) сот қызметтерін қамтамасыз етуді ұйымдастыру - сот билігі қалыпты деңгейде жұмыс жасауы;
в) прокурорлық қадағалау - заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуы;
г) қылмыстарды анықтау мен тергеу - қылмыстарға сапалы тергеу жүргізу;
ғ) заң көмегін көрсету - азаматтардың құқықтарын қорғау.
Осы аталған мақсаттарды тиімді орындау арқылы ғана құқық қорғау қызметтерінің жалпы міндеттері орындалады. Аталған құқық қорғау қызметінің әрбір бағытының өзіндік маңызы бар. Сондықтан, мына құқық қорғау қызметінің бағытының маңызы төмен немесе жоғары деп айта алмаймыз.
Дегенмен, аталаған бағыттардың ішінде сот төрелігі басты орын алады. Енді түсінікті болуы үшін сот төрелігін ашып қарастырайық.
ҚР-сы Конституциясы мен сот жүйесі туралы заңға сәйкес сот билігінің басты әрі маңызды нысаны ол сот төрелігі.
Сот төрелігін дұрыс түсіну үшін біз оның белгілерін жақсы білуіміз қажет. ҚР-сы Конситуциясының 75, 78 баптары мен сот жүйесі туралы заңының нормаларын талдай отырып, сот төрелігінің мынадай белгілерін шығара аламыз: сот төрелігін мемлекет атынан мемлекеттік биліктің арнайы органы - сот ғана жүзеге асырады. Соттардың нақты тізімі ҚР-сы Конституциясында және сот жүйесі туралы заңда белгіленеді. Соттар мәртебелерінің ерекшелігі олардың ұйымдастыру тәртіптерімен байланысты. Аудандық (қалалық) соттарды уәкілетті органның ҚР-сы Жоғарғы сот төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша ҚР-ның Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Облыстық және оларға теңестірілген соттарды уәкілетті органның ҚР-сы Жоғарғы сот төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша ҚР-сы Президенті құрады, қайта құрады және таратады.
ҚР-сы судьялар корпусы екі тәсілмен жасақталады:
а) Жоғарғы сот төрағасын, Жоғарғы сот алқаларының төрағаларын, Жоғарғы сот судьяларын - ҚР-сы Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесі негізінде ҚР-сы Президентінің ұсынуымен ҚР-сы Парламенті Сенаты сайлайды.
б) Облыстық және оларға теңестірілген сот төрағаларын, облыстық сот алқалары төрағаларын, облыстық сот судьяларын - ҚР-сы Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесі негізінде ҚР-сы Президенті тағайындайды.
в) аудандық және оларға теңестірілген соттардың төрағаларын, судьяларын - ҚР-сы Әділет біліктілік алқасының кепілдемесі негізінде ҚР-сы Әділет Министрі ұсынуымен ҚР-сы Президенті тағайындайды.
Сот төрелігі міндетті түрде іс жүргізушілік заңдылықтарға сәйкес жүзеге асырылады (ҚР-сы Қылмыстық істер жүргізу кодексі, ҚР-сы Азаматтық істер жүргізу кодексі, ҚР-сы Әкімшілік істер жүргізу кодексі). Сондықтан, іс жүргізушілік заңдылықтармен жүзеге асыру екі жолмен анықталынады:
а) қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істерді қарау арқылы (яғни, аталған істердің мән-жайларын анықтау мақсатында дәлелдемелерді зерттеу арқылы);
б) қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істерді шешу арқылы (яғни, аталған істер бойынша үкім, шешім шығару арқылы).
Қылмыстық, азаматтық істер әрқашанда сот мәжілісінде қаралады. Оның өзі мына жолдармен анықталынады:
а) сот мәжілісіне әрқашанда тараптардың қатысуы қажет - айыптау тарабы мен қорғау тарабы;
б) айыптау тарабы мен қорғау тарабы сот мәжілісінде дәлелдемелерді зерттеу кезінде тең құқықтарға ие болады.
Заңды күшіне енген шешімдер мен үкімдер заң күшіне ие болады, сөйтіп үкім және шешімді барлығы орындау міндетті болады. Ал, заңды күшіне енген шешімдер мен үкімдерді орындамау заң бойынша қылмыстық жауапкершілікке алып келеді. Сот актілерін тек ғана тұрған сот арқылы ғана өзгертіледі немесе жойылады.Сот төрелігі әрқашанда Конституцияда, сот жүйесі туралы заңда және тағы басқада заңдарда белгіленген принциптерге сүйенеді. Сот төрелігінің басты принциптері ҚР-сы Конституциясында белгіленгендіктен, олардың жоғары заң күші болады.
Сот төрелігі құқық қорғау қызметі болғандықтан, ҚР-нда азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, мемлекеттік органдарының және қоғамдық ұйымдарының мүдделерін сақтауға бағытталады.
Сонымен, қорытынды жасасақ, онда сот төрелігі - бұл соттың қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істерді қарау мен шешу бойынша жүзеге асыратын құқық қорғау қызметі.
* Құқық қорғау органдары, оның түсінігі мен жүйесі. Құқық қорғау қызметтерін жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасында нақты органдар құрылады және оларды тиісінше құқық қорғау қызметінің органдары деп атайды. Құқық қорғау қызметтерінің мазмұнын, құқық қорғау қызметінің бағытын талдай отырып, құқық қорғау қызметін жүзеге асыратын органдарына мыналарды жатқызуға болады:
а) соттар (ҚР-сы Жоғарғы соты, облыстық және оған теңестірілген соты, аудандық және оған теңестірілген соты);
б) прокуратура (ҚР-сы Бас прокуратура, облыстық және оған теңестірілген прокуратура, аудандық және оған теңестірілген прокуратура);
в) қылмыстарды анықтау мен тергеуді жүзеге асыратын органдар (ҚР-сы Ішкі істер Министрлігі және оның органдары, ҚР-сы Ұлттық қауіпсіздік комитеті және оның органдары, ҚР-сы Қаржы полициясы және оның органдары);
г) Әділет Министрлігі және оның органдары;
ғ) адвокатура;
д) нотариат.
Осы құқық қорғау қызметтерін жүзеге асыратын органдардың ішінде сот органдары басты орында тұрады. Себебі;
а) сот органдары - сот билігін құрайды;
б) сот органдары арнайы тәртіптер бойынша құрылады;
в) сот органдары азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда түпкілікті, соңғы шешім шығарады.
Құқық қорғау қызметін жүзеге асыратын органдардан бөлек тұратын және олармен тығыз байланыста болатын және олардың жүйесінен шығатын - ол құқық қорғау органдары. Құқық қорғау органдарының ерекшелігі тек олар ғана қылмыстармен күреседі, қылмыстарды алдын алады, анықтап, жояды. Қылмыс жасаған тұлғаны анықтап, оны қылмыстық жауапқа тартады және жасалған қылмыс бойынша тергеу жүргізеді. Сондықтан, құқық қорғау органдарына мыналар жатады:
а) ҚР-ның Ұлттық қауіпсіздік комитетінің тергеу аппараты;
б) ҚР-ның Ішкі істер министрлігінің тергеу аппараты;
в) ҚР-ның Қаржы полициясының тергеу аппараты;
г) Анықтау органдары.
4. "Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары" оқу пәнінің мәні мен жүйесі.
"Қазақстан Республикасы құқық қорғау" оқу пәнінің мәніне мыналар жатады:
* құқық қорғау қызметтері;
* құқық қорғау қызметтерінің басты бағыттары;
* құқық қорғау қызметін жүзеге асыратын органдары мен құқық қорғау органдарының құрылысы.
"Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары" оқу пәнінің шеңберінде құқық қорғау қызметтерінің түсінігі, маңызы мен мазмұнына байланысты жалпы мәселелер қарастырылады.
"Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары" оқу пәнінің жүйесінде ерекше орында сот төрелігінің түсінігі мен маңызы тұрады.
Аталған оқу пәнінің жүйесінде, сонымен бірге, соттардың қызметтерін қамтамасыз етуді ұйымдастыру, прокурорлық қадағалау, қылмыстарды анықтау мен тергеу, заң көмектерін көрсету мәселелерін ашып қарастыруға бағытталады.
5. "Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары" курсының басқада құқықтық пәндерімен ара қатынасы.
"Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары" курсы құқық қорғау қызметтері туралы бастапқы мәліметтер беретін оқу пәні болғандықтан, ол басқада құқықтық пәндерімен тығыз байланыста болады.
Құқықтық пәндер жүйесінде, бірінші орында "Конституциялық құқық" пәні тұрады. Бұл оқу пәнінде Конституцияға сәйкес құқық қорғау органдарының алатын рөлі мен қызметіне жалпы сипаттама беріледі.
"Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары" курсы "Әкімшілік құқықпен" де байланысты. "Әкімшілік құқық" барлық мемлекеттік органдарының (оның ішінде, құқық қорғау органдарына ұқсас) ұйымдастырылуы мен қызмет жасау заңдылықтары зерттелінеді.
"Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдары" курсы сонымен бірге, Мемлекет және құқық теориясымен, Мемлекет және құқық тарихы және тағы басқа құқықтық пәндерімен тығыз байланыста болады.
2-тақырып. Қазақстандағы құқық қорғау оргадарының пайда болу тарихы
1. ҚР-сы құқық қорғау органдары туралы нормативтік-құқықтық актілердің жалпы сипаттамасы мен олардың жіктелуі.
2. ҚР-сы құқық қорғау органдары туралы құқықтық актілерді заңдық маңызы бойынша жіктеу.
1. ҚР-сы құқық қорғау органдары туралы нормативтік-құқықтық актілердің жалпы сипаттамасы мен олардың жіктелуі. Қазақстан Республикасы құқық қорғау органдарының құрылысы мен қызметтерін жақсы меңгеру үшін алдымен бірқатар заңнамалар мен құқықтық актілерді де зерттеу қажет. Бірқатар, заңнамалар деп отырғанымыз шартты түрде айтамыз. Себебі, құқық қорғау қызметтерін реттейтін құқықтық актілердің тізімі 500 тен асады.
Құқық қорғау органдары туралы заңдардың көп болуы мынамен түсіндіруге болады:
+ құқық қорғау қызметтері үлкен жауапкершілікті талап етіледі;
+ құқық қорғау қызметінің барлық тәртіптері мұқият реттеліп отырылады;
+ құқық қорғау органдарында заң бұзушылықтарды болдырмау үшін қажет.
Құқық қорғау органдары туралы заңнамалар әртүрлі деңгейлі болады. Мысалы, ҚР-сы Конституция, заңдар, Президент Жарлықтары бір тізбекте тұрып, бір уақытта қолданылуы мүмкін. Сондықтан, әрбір заңның өзіндік заңдық мәртебесі болады. Соған сәйкес, құқық қорғау органдары туралы құқықтық актілерді екі түрге бөлуге болады:
а) Құқық қорғау органдары туралы құқықтық актілерді мазмұны бойынша жіктеу;
б) құқық қорғау органдары туралы актілерді заңдық күші бойынша жіктеу.
* Құқықтық актілерді мазмұны бойынша жіктеуді келесі топқа бөлуге болады:
а) жалпы сипаттағы құқықтық актілер;
б) сот билігі, сот төрелігі және соттар туралы актілер;
в) соттардың қызметтерін қамтамасыз етуду ұйымдастыру туралы актілер;
г) прокурорлық қадағалау және прокуратура органдары туралы актілер;
ғ) қылмыстарды анықтау мен тергеуді ұйымдастыру туралы актілер;
д) заң көмектерін ұйымдастыру туралы актілер.
А) Жалпы сипаттағы актілер:
* ҚР-ның Конституциясы, 30.08. 1995 жыл;
* "Ұлттық қауіпсіздігі туралы" заңы, 21.12. 1995 жыл;
* "ҚР-ң ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" заңы, 21.12.1995 жыл;
* Всеобщая декларация прав человека, 1948 год;
* Международный пакт о гражданских и политических правах, г. Нью-Йорк, 19.12.1966г;
* Конвенция о защите прав человека и основных свобод, подписанная в Риме, 4.11.1950г.
Б) Сот билігі, сот төрелігі және соттар туралы құқықтық актілер
* "Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы" заң, 25.12.2000 жыл;
* "ҚР-нда сот жүйесінің тәуелсіздігін нығайту бойынша шаралар туралы" ҚР-сы Президенті Жарлығы, 1.09.2000 жыл;
* "ҚР-нда сот билігі туралы" ҚР-сы Жоғарғы соты Пленумының қаулысы, 14.05.1998 жыл;
* "ҚР-нда сот жүйесін дамыту конценциясы, 5.08.2001 жыл.
В) Соттардың қызметтерін қамтамасыз етуді ұйымдастыру туралы актілер:
* "Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушылардың мәртебелері туралы" заң, 30.06.1998 жыл;
* "ҚР-сы судьялары үшін арнайы форма-мантияның үлгісін бекіту туралы" заңы, 30.06.1998 жыл;
* "Сот әкімшілігі жүйесін қалыптастырудын қамтамасыз ету шаралары туралы" ҚР-сы Президент Жарлығы 12.12.2002 жыл;
* "Әділет органдары туралы" заң, 18.03.2002 жыл;
* "Сот приставтары туралы" заң, 07.07.1997 жыл;
* "Әділет біліктілік алқасы туралы" заң, 11.07.1997 жыл;
* "Жоғарғы сот кеңесі туралы" заң, 12.05.1999 жыл.
Г) Прокурорлық қадағалау, прокуратура органдары туралы актілер:
* "Прокуратура туралы" заңы, 21.12.1995 жыл;
* "Прокуратура органдарында қызмет атқару тәртіптері, прокуратура қызметкерлерінің сыныптық шендері мен әскери атақтары туралы" ереже, 6.07.1992 жыл.
Ғ) Қылмыстарды анықтау мен тергеуді ұйымдастыру туралы актілер:
* "Ұлттық қауіпсіздік органдары туралы" ҚР-сы Президент Жарлығы, 21.12.1995 жыл;
* "Ішкі істер органдары туралы" ҚР-сы Президент Жарлығы, 21.12.1995 жыл;
* "ҚР-сы Қаржы полиция агенттігі туралы" ҚР-сы Президент Жарлығы, 27.02.2001 жыл;
* Кедендік бақылау агенттігі туралы" ереже, 6.12.2002 жыл;
* ҚР-сы Президенттің Күзет қызметі" туралы заң, 3.10.1995 жыл;
* "Жедел-іздестіру қызметі туралы заң, 15.12.1994 жыл;
* "ҚР-нда құқық қорғау органдарын жетілдіру жөніндегі шаралар туралы" ҚР-сы Президентінің Жарлығы, 22.01.2001 жыл;
* "ҚР-сы Ішкі әскерлерінің әскери полициясы туралы" ереже, 1998 жыл.
Д) Заң көмектерін ұйымдастыру туралы актілер:
* "Адвокаттық қызмет туралы" заң, 5.12.1997 жылы;
* Адвокаттардың қызметтеріне лиценция беру тәртіптері туралы ереже, 21.01.1998 жыл;
* Адвокаттар көрсететін заң көмектеріне ақы төлеу тәртіптері туралы ереже, 26.08.1999 жыл;
* Нотариат туралы заң, 14.07.1997.
2. Құқық қорғау органдары туралы құқықтық актілерді заңдық маңызы бойынша жіктеу. Құқық қорғау органдары туралы заңдар нақты иерархиялық құрылысын құрайды. Нақты құқықтық актінің орны, оны қандай орган және қандай тәртіппен шығарылғандығына байланысты болады. Құқық қорғау органдары туралы заңдардың ішінде - Қазақстан Республикасының Конституциясы басты орында тұрады. Себебі, ҚР-ның Конституциясының жоғарғы заң күші болады. ҚР-сы Конституциясында мемлекеттік және құқық қорғау органдарының басты деген мәселелері қарастырылып, шешіледі. ҚР-сы Конституциясы тікелей күші болады және Қазақстан Республикасының барлық аумағында бірдей таралады. ҚР-сы Конституциясы жоғарғы заң күшіне ие болғандықтан, ол арнайы тәртіптерімен өзгертіледі және жойылады.
Құқықтық актілердің иерархиялық құрылысында ҚР-сы Конституциясынан кейін заңдар тұрады. Заңдардың да тікелей заң күші болады және ҚР-ның аумағында бірдей таралады.
Дегенмен, ҚР-сы Конституциясына қарағанда, заңдар "бір қалыпты" немесе "тұрақты" бола алмайды, себебі қайшы келгенде ҚР-сы Конституциялық кеңес олардың күшін жояды немесе өзгертеді. Заңдардан төмен тұратын халықаралық құқық нормалары мен жалпы жұрт таныған принциптер. ҚР-сы Конституциясының 1 бабына сәйкес, ҚР-сы бекіткен халықаралық шарттардың ҚР-сы заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шартта оны қолдану үшін заң шығару қажет екендігі айтылған жағдайларды қоспағанда, тікелей қолданылады.
Құқықтық актілердің иерархиялық құрылысының төменгі деңгейінде - ҚР-сы Президентінің Жарлығы тұрады. ҚР-сы Президенті Жарлығы - ҚР-ся Конституциясы мен заңдары арқылы анықталынады. ҚР-сы Президент Жарлығы кп жағдайда құқық қорғау органдарына байланысты шығарылады. ҚР-сы Президент Жарлығында құқық қорғау органдарының құрылысы, өкілеттіктер беру немесе алу мәселелері көрсетіледі. ҚР-сы Президент Жалықтарынан төмен тұратын ҚР-сы Үкіметінің қаулылары мен өкімдері. Бұл құқықтық актілерінің ерекшелігі - олар ҚР-сы Конституциясына, заңдарына, ҚР-сы Президент Жарлықтарына қайшы келмеуі қажет. ҚР-сы Үкімет қаулылары тек ҚР-сы Президенті Жарлықтарын толықтырады немесе нақтылайды. ҚР-сы Үкімет қаулысы Үкіметке кіретін министрліктердің (ҚР-сы Әділет Министрлігі, ҚР-сы Ішкі істер Министрлігі, ҚР-сы Кедендік бақылау агенттігі және т.б) қызметтерінің мәселелерін шешуге де бағытталады.
Келесі құқықтық акті - ол ҚР-сы Конституциялық кеңестің қаулылары. ҚР-сы Конституциялық кеңесінің нормативтік құқықтық актілерді шығару құқығына ие емес. Дегенмен, ҚР-сы Конституциялық кеңес қаулысы ҚР-сы Конституциясына қайшы келетін кез келген актінің күшін жоюға құқылы. Сондықтан, ҚР-сы Конституциялық кеңестің қаулысы құқық қорғау органдарын реттейтін актілердің де күшін жоя алады.
Келесі төмен тұрған құқықтық акті - ҚР-сы Жоғарғы сотының қаулысы. ҚР-сы Жоғарғы соттың қаулысы - заңды түсіндіру сипатында болады. ҚР-сы Жоғарғы соттың қаулысын тек сот органдары ғана емес, керісінше барлық құқық қорғау органдары орындау міндетті.
ҚР-сы Жоғарғы соттың қаулысынан төмен тұрған құқықтық акт - ол Министрліктер мен ведомстволардың актілері. Осы актілерді тиісті органның басшысы шығарады. Оларға қойылатын талап, олар заңдарға, ҚР-сы Президенті Жарлықтарына, Үкімет қаулыларына сәйкес болуы қажет. Министрліктердің және ведомстволардың актілері алуан түрлі: олар бұйрықтар, нұсқаулар, ережелер, инструкциялар деп аталауы мүмкін. Бұл қатардағы актілерін бірнеше құқық қорғау органдары бір уақытта бекіту туралы қаулы шығаруы мүмкін.. Мысалы, осы ауыр қылмыстарды тергеу үшін бірлескен тергеу тобы тобын құру туралы бұйрық. Осындай бұйрыққа ҚР-сы Ішкі істер министрлігі мен ҚР-сы Ұлттық Қауіпсіздік органдарының басшылары қол қояды. Осындай актілерді - ведомствоаралық актілер деп атайды.
Құқық қорғау органдары туралы құқықтық актілер кез келген басылымда жарияланбайды. Сондықтан, құқық қорғау органдары туралы құқықтық актілер ресми түрде жарияланады:
- заңдар, ҚР-сы Президент Жарлықтары, Үкімет қаулылары, ҚР-сы бекіткен халықаралық шарттар - ҚР-сы Президенті және Үкімет актілерінің жинағында жарияланады;
- ведомстволық актілер - Атқарушы билік органдарының нормативтік актілерінің бюллетенінде, Заң газетінде, Заң журналында жарияланады;
- ҚР-сы Жоғарғы соттың қаулысы - ҚР-сы Жоғарғы сотының Жаршысында жарияланады.
3-тақырып. Қазақстан Республикасының аумағында алғашқы сот институттарының пайда болу тарихы, сот билігінің түсінігі
1. Сот билігі түсінігі, маңызы мен міндеттері.
2. ҚР сот жүйесі.
3.Соттардың алдында тұрған міндеттерді жүзеге асыруда сот төрелігі конституциялық қағидаттарының мағынасы.
4. Сот қызметінің қағидаттар жүйесі.
1. Сот билігі түсінігі, маңызы мен міндеттері. Сот билігі 1995 жылғы ҚР Конституциясы бойынша заң шығару және атқарушылық биліктен бөлінген және мемлекеттік биліктің дербес тармағын білдіреді. Сот төрелігінің мақсаты - аталған барлық істер бойынша әділ, заңды сот талқылауын қамтамасыз ету.
Сот төрелігінің міндеттері:
* соттардың қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істерді жан жақты, толық және объективті шешуі;
* азаматтардың сот арқылы қорғану құқығын жүзеге асыру;
* заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту;
* құқыққа деген кұрметтілік қатынасын қалыптастыру;
* құқық бұзушылықтарды ескерту.
Қазақстан Республикасында сот билiгi тұрақты судьялар, сондай-ақ заңда көзделген жағдайларда және тәртiппен қылмыстық сот iсiн жүргiзуге тартылған алқа заседательдерi арқылы соттарға ғана тиесiлi. Қзақстан Республикасында сот төрелiгiн тек сот қана жүзеге асырады. Соттың ерекше өкiлеттiгiн басқа органдарға берудi көздейтiн заң актiлерiн шығаруға тыйым салады. Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкiлеттiгiн немесе сот билiгi функцияларын иеленуге құқығы жоқ. Сот iсiн қарау тәртiбiмен қаралуға тиiс өтiнiштердi, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың қарауына немесе бақылауға алуына болмайды. Сот билiгi Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республика Конституциясының, заѕдарының, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнiң, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етедi. Әркiмге мемлекеттiк органдардың, ұйымдардың, лауазымды және өзге де адамдардың Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге нұқсан келтiретiн немесе оларды шектейтiн кез келген заңсыз шешiмдерi мен iс-қимылдарынан сот арқылы қорғалуға кепiлдiк берiледi. Ешкiмдi де оның iсiн заңның барлық талаптары мен әдiлеттiлiктi сақтай отырып құзыреттi, тәуелсiз және алаламайтын соттың қарау құқығынан айыруға болмайды.
Сот билiгi азаматтық, қылмыстық және заңда белгiленген ґзге де сот iсiн жүргiзу нысандары арқылы жүзеге асырылады. Судьялар сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және тек Конституция мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесi мен тәуелсiздiгiне нұқсан келтiретiн заңдарды немесе өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдауға жол берiлмейдi. Соттың сот төрелiгiн iске асыру жөнiндегi қызметiне қандай да бiр араласуға жол берiлмейдi және заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғады. Судьялар нақты iстер бойынша есеп бермейдi. Сот iсiн жүргiзудiң белгiленген тәртiбiне қарамастан берiлген сот iстерi бойынша, сондай-ақ соттың құзыретiне кiрмейтiн мәселелер бойынша өтiнiштердi сот қараусыз қалдырады немесе тиiстi органдарға жiбередi. Сотқа немесе судьяға құрметтемеушiлiк бiлдiру заңда белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады. Сот актiлерi мен судьялардың өз өкiлеттiктерiн жүзеге асыру кезiндегi талаптарын барлық мемлекеттiк органдар мен олардың лауазымды адамдары, жеке және заңды тұлғалар орындауға мiндеттi. Сот актiлерi мен судьяның талаптарын орындамау заңмен белгiленген жауапкершiлiкке әкеп соғады.
2. ҚР сот жүйесі. Қазақстан Республикасының сот жүйесiн Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және Қазақстан Республикасының Конституциясына және осы Конституциялық заңға сәйкес құрылатын жергiлiктi соттар құрайды. Қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттар құруға жол берiлмейдi. Жергiлiктi соттарға мыналар жатады: 1) облыстық және оларға теңестiрiлген соттар (Республика астанасының қалалық соты, республикалық маңызы бар қалалардың қалалық соттары, мамандандырылған сот - Қазақстан Республикасының Әскери соты, мамандандырылған қаржылық соттар және басқалар); 2) аудандық және оларға теңестiрiлген соттар (қалалық, ауданаралық, мамандандырылған сот - гарнизонның әскери соты және басқалар).
Қазақстан Республикасында мамандандырылған (әскери, қаржылық, экономикалық, әкiмшiлiк, кәмелетке толмағандардың iстерi жөнiндегi және басқа) соттар құрылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен жергiлiктi соттардың Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк елтаңбасы мен өзiнiң атауы бейнеленген мөрi болады.
3.Соттардың алдында тұрған міндеттерді жүзеге асыруда сот төрелігі конституциялық қағидаттарының мағынасы. Сот төрелігі, өз кезегінде сот төрелігі принциптеріне сай қызмет жасайды. Сот төрелігінің принциптері - бұл сот қызметтерінің ұйымдастырылуы мен қызметтерінің мәні мен мазмұнын анықтайтын басшылыққа алатын идеялар, ережелер.
Сот төрелігінің принциптері ҚР-сы Конституциясында және сот жүйесі туралы конституциялық заңда бекітілген принциптерге деп бөлінеді. Сот төрелігінің басты принциптері ҚР-сы Конституциясында бекітілген және олардың жоғары заң күші бар. ҚР-сы Конституциясында бекітілген сот төрелігінің принциптері (Конституциясының 77 бабы):
* адамның кінәлігі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі;
* бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе әкімшілік жауапқа тартуға болмайды;
* өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды;
* сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;
* жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлатын заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, онда жаңа заң қолданылады;
* айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;
* ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес. Діни қызметшілер өздеріне сеніп сырын ашқандарға қарсы куә болуға міндетті емес;
* адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына қарастырылады;
* заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім өзінің жеке мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс емес;
* қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейді.
ҚР-сы Конституциясымен белгіленген сот төрелігінің принциптері Республиканың барлық соттары мен судьяларына ортақ және бірыңғай болып табылады.
2. Сот жүйесі туралы заңда бекітілген прициптерге тоқталсақ, онда сот төрелігінің принциптері мыналар:
+ заңдылық;
+ сот төрелігін тек сот ғана жүзеге асыруы;
+ судьяларды сайлау мен тағайындау;
+ судьялардың тәуелсіздігі;
+ судьяларға ешкімнің тиіспеуі;
+ сот істерін кәсіби негізде қарау;
+ барлығының заң мен сот алдындағы теңдігі;
+ тараптардың теңдігі мен жарыспалылығы;
+ сот ісінің тілі;
+ сот ісінің жариялылығы;
+ сот арқылы қорғану;
+ кінәсіздік презумпциясы.
4. Сот қызметінің қағидаттар жүйесі.
Сот төрелігінің принциптерінің маңызы мынадан көрінеді:
* сот төрелігінің маңызды ерекшеліктерін анықтап көрсетеді;
* сот төрелігінің принциптері барлық органдар мен тұлғаларға міндетті;
* сот төрелігі туралы нормаларды дұрыс түсіндіруге үлкен маңызы бар.
Заңдылық.
Заңдылық - сот төрелігінің басты принципі ретінде орнықтырылады. Заңдылық принципі сот төрелігінде мынаны білдіреді:
* сот төрелігін заңда белгіленген тәртіппен құрылған соттар ғана жүзеге асырады;
* сот төрелігін жүзеге асыру кезінде судьялар тәуелсіз және ҚР-сы Конституциясы мен заңдарға бағынады;
* сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттар азаматардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау бойынша қызмет атқарады;
* сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттар заң талаптарын қатаң сақтап отыруы қажет.
Сот төрелігін тек сот ғана жүзеге асыруы.
Бұл принциптің үлкен саяси маңызы бар. Себебі, осы принцип арқылы сот төрелігін соттардан басқа ешқандай мемлекеттік органдар мен ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар жүзеге асыра алмайтындығын белгілейді. Сондықтан, сот төрелігін тек соттар ғана жүзеге асырады, сөйтіп сот төрелігі арқылы соттар қылмысқа кінәлі тұлғаны анықтап, қылмыстық жазаға тартады және азаматардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіреді. Және бұл принцип арқылы соттардың қызметтеріне араласуға жол берілмейді.
Судьяларды сайлау мен тағайындау.
ҚР-нда судьялар корпусын қалыптастыру екі тәсілмен жүзеге асырылады. Яғни, судьяларды сайлау мен тағайындау арқылы:
* ҚР-сы Жоғарғы сот төрағасын, Жоғарғы сот алқаларының төрағаларын және Жоғарғы сот судьяларын ҚР-сы Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесі негізінде ҚР-сы Президентінің ұсынуымен ҚР-сы Парламенті Сенаты сайлайды;
* ҚР-сы облыстық және оған теңестірілген соттардың төрағаларын, облыстық және оған теңестірілген соттардың алқа төрағаларын және облыстық және оған теңестірілген сот судьяларын ҚР-сы Жоғарғы сот кеңесі кепілдімесі негізінде ҚР-сы Президенті тағайындайды;
* ҚР-сы аудандық және оған теңестірілген сот төрағаларын және судьяларын ҚР-сы Әділет біліктілік алқасының кепілдемесі негізінде ҚР-сы Әділет Министрі ұсынуымен ҚР-сы Президенті тағайындайды.
Судьялардың тәуелсіздігі және олардың тек ҚР-сы Конституциясы мен заңдарға бағынуы.
Судьялардың тәуелсіздігі принципі мынаны білдіреді:
* судьялардың қызметтеріне араласуына жол берілмейді;
* сот мемлекеттік биліктер органдарының жүйесінде дербес орында тұрады;
* сот тек республикалық бюджет арқылы қаржыландырылады;
* судьяларға ешкімнің тиісуіне жол берілмейді;
* соттар саясаттан тыс;
* нақты қылмыстық, азаматтық істер бойынша судьялар есептер бермейді;
* судьяларды қызметтерінен ауыстыруға болмайды;
* судьяларды кұрметтемегені үшін қылмыстық жауаптылық көзделеді.
Барлығының заң және сот алдындағы теңдігі.
Сот төрелігінің алдында барлық азаматтар олардың әлеуметтік, нәсілдік, жыныстық, ұлттық, тегіне, лауызымына, тіліне, дініне, көзқарастарына қарамастан тең болады.
Заң алдындағы теңдік арқылы заңдар барлық азаматтарға бірдей таралады және азаматтар заңдарды мүлтіксіз орындап, сақтап отыруы қажет. Заңды бұзған азамат жауапқа тартылады.
Сот алдындағы теңдік арқылы сотқа келген барлық азаматтардың құқықтары мен іс жүргізушілік мәртебелері тең болады (мысалы, айыпталушыға адвокат беріледі, егер азамат сот ісін жүргізу тілін білмесе, онда оған аудармашы беріледі). Сотта сот ісін жүргізу заңдары біртұтас талаптар арқылы теңдіктен ерекшеліктері бар. Мысалы, қылмыстық ізге түсуден иммунитеттері бар тұлғаларға қатысты қылмыстық іс жүргізу өзгеше сипатта болады. Мысалы, ҚР-сы Президенті, Парламент депуттары, Бас прокурор, елшілер мен консулдар.
Сот ісінің жариялылығы
ҚР-нда барлық соттарда істерді қарау ашық түрде жүргізіледі. Бірақ, мынадай жағдайларда істерді қарау жабық түрде өткізіледі:
* егер сот талқылауында мемлекеттік, әскери, қызметтік, коммерциялық құпиялары ашылу қауіпі туындалса;
* егер сот талқылауында адамның жеке өмірінің немесе жеке отбасының құпиясы ашылып қауіпі туындалса;
* егер қылмыстық іске қатысушылардың (мысалы, жәбірленуші, куә) қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет болса.
4-тақырып. Қазақстан Республикасының сот органдары қызметінің құқықтық негізі
1.Судьялар - сот билігін жүргізушілер. Судьялардың құқықтық мәртебесі және оны заңнамалық реттеу.
2.Судьялар тәуелсіздігінің кепілдіктері.
3.Судьяларға өкілеттік беру тәртібі және судьялыққа үміткерлерге қойылатын талаптар.
4. Судьялардың тәртіптік жауапкершілігі.
1.Судьялар - сот билігін жүргізушілер. Судьялардың құқықтық мәртебесі және оны заңнамалық реттеу. 1995 жылғы ҚР-сы Конституциясы сот билігін мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде бөліп алып, заң шығарушылық және атқарушылық биліктен бөлуді жария етті. Сот билігінің мақсаты азаматтардың, мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды жүзеге асырудан, ҚР-сы Конституциясының, заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, ҚР-сы халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуден тұрады. Осы арқалы сот билігіне, біріншіден, құқық туралы барлық жан жалдар мен дауларды шешетін төрешінің, екіншіден, мемлекетте заңдылық режимінің орындалуы мен сақталуын қамтамасыз ететін органдардың рөлі берілген.
Заңда белгіленген тәртіппен судья лауазымына тағайындалған немесе сайланған, тиісті сотта жұмыс істейтін және өз өкілеттіктерін кәсіптік негізде жүзеге асыратын адам судья болып табылады. Судьялардың құқықтық мәртебесі судьялардың тәуелсіздігі мен ауыстырылмайтындығын, сондай-ақ оған ешкімнің тиіспеушілігін қамтиды. Тәуелсіздік судьяның тәуелсіздігін және тек Конституцияға бағынатындығын көрсетеді. Ешкімнің де сот төрелігін жүзеге асыруға араласуға және судьяға қандай да бір ықпал етуге құқығы жоқ. Судья қаралған немесе қаралып жатқан сот істерінің мәні жөнінде қандай да бір түсінік беруге міндетті емес.
Судьялардың құқықтық мәртебесі соттарды құру тәртібін, оларды ұйымдастыру қағидаттары мен қызметін, сот жүйесін, әрбір сот буының құрамын, құрылымын, құзіретін, сондай-ақ судьялардың құқықтық мәртебесін айқындайтын нормативтік құқықтық актілер жүйесін құрайтын ҚР-сы сот билігі заңнамасымен реттеледі.
Соттардың қызметін және судьялардың мәртебесін реттейтін негізгі құжаттар ҚР-сы Конституциясы мен сот жүйесі туралы конституциялық заң болып табылады.
2 Судьялар тәуелсіздігінің кепілдіктері. ҚР-сы Конституциясының 77 бабының 1 тармағына және сот жүйесі туралы конституциялық заңның 25 бабына сәйкес сот төрелігін атқару кезінде судья тәуелсіз және тек Конституция мен заңға бағынады. Судьялар оларға заңмен берілген өкілеттіктерді жүзеге асыру кезінде атқарушылық және заң шығарушылық мемлекеттік билік тармағының қандай да бір органы мен лауазымды адамына бағынбайды және жоғары тұрған сот сатыларына есеп бермейді. Сот істерін қарау кезінде сот талқылауына қатысушылардың пікіріне байланысты емес, айыптау жағында, қорғау жағында қолдамайды. Судья істі қарау кезінде әділ болуға және қаралған дәлелдемелерге баға беруге негізделген өзінің ішкі сенімі бойынша шешім қабылдауға және бұл ретте тек Конституцияға мен заңды басшылыққа алуға тиіс.
Судьяның тәуелсіздігі Конституция мен заңда қорғалады және:
+ сот төрелігін жүзеге асырудың заңда көзделген рәсімімен;
+ оның сот төрелігін іске асыру жөніндегі қызметіне қандай да болмасын араласумен жауапкершілігіне қауіп төндіруге тыйым салумен;
+ сотты сыйламағандығы үшін жауапкершілік белгілеумен;ъ
+ белгіленген тәртіппен судьяны қызметке сайлау, тағайындау, өкілеттігін тоқтату және тоқтата тұру тәртібімен, оның орнынан түсу құқығымен;
+ судьяларға мемлекет есебімен олардың мәртебесіне сәйкес материалдық жағдай жасау және әлеуметтік қамсыздандыру арқылы қаматамасыз етіледі.
* Судьяларға өкілеттік беру тәртібі және судьялыққа үміткерлерге қойылатын талаптар. Сот жүйесі туралы заңның 29 бабының 1,2 тармақтарына сәйкес, аудандық соттың судьясы болып жиырма бес жасқа толған, жоғары заң білімі бар, еңбек жолы мінсіз және заң мамандығы бойынша кемінде екі жыл жұмыс стажы бар, біліктілік емтиханын тапсырған, сотта тағлымдамадан ойдағыдай өткен және соттың жалпы отырысының оң пікірін алған ҚР-ның азаматы тағайындалуы мүмкін.
Көрсетілген талаптармен қатар, жаса, білім, кәсіпқойлық және моральдық шек қойылады. Бұл жеткілікті теориялық білім мен практикалық тәжірибенің болуымен қатар, жылдар бойы жинақталатын адаигершілік тазалықты талап ететін сот қызметінің өзгешілігіне байланысты. Судья ұқыпты әрі тәрбиелі адам, биязы мінезді, барлық жағдайларда өзін өзі ұстай білуге тиіс. Шыдамсыздық, ашуланшақтық, тараптарды және басқа да іс жүргізуге қатысушыларды төзіммен мыңдай білмеу төрелік шешімдердің адал шығарылуына кедергі келтіреді. Сот органдары тәуелсіздігінің негізгі қағидаларына сәйкес сот лауазымына үміткерлердің жоғары моральдық қасиеті мен қабілеті болуға тиіс.
Аудандық соттың судьясы қызметінің бос орнына кандидат іріктеуді сот жүйесі туралы заңның 29 бабының 1 тармағының талаптарына сай келетін адамдар, сондай-ақ судья қызметінің бос орнына орналасуға өтініш берген, қызмет істеп жүрген судьялардың арасынан конкурстық негізде Әділет біліктілік алқасы жүзеге асырады. Аудандық сот төрағасы лауазымының бос орнына кандидатураларды Жоғарғы сот төрағасы тиісті облыстық соттың жалпы отырысының қорытындысын ескере отырып, енгізген ұсыныс бойынша Әділет біліктілік алқасы қарайды.
Әділет біліктілік алқасы аудандық сот төрағасы немесе судьясы қызметінің бос орнына кандидатты Әділет Министріне ұсынады, ол заңда белгіленген тәртіппен оны қызметке тағайындау үшін ҚР-сы Президентіне ұсынады (көрсетілген заңның 30 бабының 2 тармағы). Аудандық соттың судьясы Әділет министрінің Әділет біліктілік алқасының кепілдемесіне негізделген ұсынуы бойынша ҚР-ның Президенті тағайындайды. Аудандық соттардың төрағаларын Әділет министрінің ұсынуы бойынша ҚР-ның Президенті бес жыл мерзімге тағайындайды.
Облыстық сот судьясы қызметіне кандидат іріктеуді бос қызмет орнында жұмыс істеуге өтініш берген және осы конституциялық заңның 29 бабының 2 тармағының талаптарына сай келетін адамдар конкурстық негізде Жоғарғы сот кеңесі жүзеге асырады. Жоғарғы сот кеңесі конкурстық қорытындысы бойынша облыстық соттың судьясы қызметінің бос орнына кандитатты қызметке тағайындау үшін ҚР-ның Президентіне ұсынады.
Облыстық сот төрағасы және оның алқасының төрағасы қызметінің бос орнына кандидатураны Жоғарғы сот төрағасы Жоғарғы соттың жалпы отырысының қорытындысын ескере отырып енгізген ұсыныс бойынша Жоғарғы сот кеңесі қарайды. Жоғарғы сот кеңесі облыстық сот төрағасы және оның алқасының төрағасы қызметінің бос орнына кандидатты қызметке тағайындау үшін ҚР-ның Президентіне ұсынады. Облыстық соттың судьясын Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесі бойынша ҚР-ның Президенті тағайындайды. Облыстық соттардың төрағалары мен алқаларының төрағаларын Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесі бойынша ҚР-сы Президенті бес жыл мерзімге тағайындайды.
4. Судьялардың тәртіптік жауапкершілігі. Жоғарғы сот алқасының төрағасы және судьясы қызметінің бос орнына кандидатураны Жоғарғы соттың төрағасы Жоғарғы соттың жалпы отырысының қорытындысын ескере отырып енгізген ұсыныс бойынша Жоғарғы сот кеңесі қарайды. Жоғарғы сот төрағасы қызметіне кандидатураны Жоғарғы сот кеңесі қарайды. Жоғарғы сот кеңесі Жоғарғы сот төрағасы, алқа төрағасы және судья қызметінің бос орнына кандидатураны ҚР-сы Парламентінің Сенатына ұсынуы үшін ҚР-сы Президентіне ұсынады. ҚР-сы Жоғарғы сотының судьяларын ҚР-сы Президентінің Жоғарғы сот кеңесінің кепілдемесіне негізделген ұсынуы бойынша Сенат сайлайды. Жоғарғы соттың төрағасы мен осы соттың алқаларының төрағаларын ҚР-сы Президентінің ұсынуы бойынша тиісті қызметтерге бес жыл мерзімге Сенат сайлайды. Жоғарғы соттың төрағасы мен алқаларының төрағалары, облыстық соттың төрағасы мен алқаларының төрағалары, аудандық соттың төрағасы өкілеттіу мерзімдері аяқталғаннан кейін, егер олар бұрыңғы қызметтеріне енемесе басқа соттағы осындай қызметке тиісінше қайтадан сайланбаған немесе тағайындалмаған болса, тиісті соттың судьясы өкілеттігін жүзеге асыруды жалғастырады.Сот жүйесі туралы заңның 27 бабында бекітілген судьяларға ешкімнің тиіспеуі судьяның қандайда бір жауапкершілікке тартылмайтынын білдірмейді. Осы заңның 39 бабына сәйкес мынадай бұзушылықтар үшін:
- егер судья сот істерін қарау кезінде заңдылықты бұзса, сот актісінің күшін жою немесе өзгерту, егер бұл орайда заңды өрескел бұзуға жол берілмеген және ол туралы жоғары тұрған сот сатысының сот актісінде көрсетілмеген болса, өздігінен судьялардың жауаптылығына әкеп соқпайды;
- егер судья қайшы келетін теріс қылық жасаса, бұл ретте қоғамдық орындарды мас күйінде жүру, бейпіл сөздер айту ұғынылады;
- еңбек тәртібін өрескел бұзғаны үшін тәртіптік жауапкершілікке тартылуы мүмкін
Сот төрағалары және сот алқаларының төрағалары аталған заңда көзделген лауазымдық міндеттерін тиісінше орындамағаны үшін тәртіптік жауаптылыққа тартылуы мүмкін.
Заңнамаға сәйкес судьяларға тәртіптік жазаның мына түрлері қолданылуы мүмкін:
* ескерту;
* сөгіс;
* біліктілік сыныбын төмендету;
* қызметтік міндеттерін тиісінше атқармағаны үшін сот төрағасы немесе сот алқасының төрағасы қызметінен босату;
* судья заңда көзделген негіздер бойынша судья қызметінен босату.
Әрбір тәртіп бұзушылық үшін тәртіптік теріс қылықтың сипаты, судьяның жеке басы туралы деректер және оның кінәсінің дәрежесі ескеріле отырып, тек бір тәртіптік жаза қолданылады. Тәртіптік іс қозғау құқығы:
* ҚР-сы кез келген судьясына қатысты - Жоғарғы сот төрағасына;
* Облыстық соттың алқа төрағасы мен судьяларына, аудандық соттың төрағасы мен судьяларына қатысты - облыстық сот төрағасына тиесілі болады;
Судьяға қатысты тәртіптік іс қарау, қызметтік тексеру мен судьяның дәлелді себептермен жұмыста болмаған уақыттын есепке алмағанда, теріс қылық анықталған күннен бастап - үш айдан кешіктірілмей және теріс қылық жасалған күннен бастап бір жылдан кешіктірілмей қозғалуы мүмкін.
Жоғары тұрған сот сатысының заңдылықтың бұзылу фактісі анықталған сот актісі заңды күшіне енгізілген күн судьяның сот ісін қарау кезінде заңдылықты бұзуына байланысты тәртіптік теріс қылықтың анықталған күні болып есептеледі, ал заңсыз сот актісі шығарылған күн осындай теріс қылықтың жасалған күні болып есептеледі.Тәртіптік іс қозғалған күнінен бастап екі ай мерзім ішінде қаралуға тиіс.
Тәртіптік істерді қарау жөніндегі органдар:
+ Республикалық тәртіптік-біліктілік алқасы Жоғарғы соттың алқа төрағалары мен судьяларына, облыстық соттардың төрағалары мен алқа төрағаларына қатысты тәртіптік істерді, сондай-ақ облыстық тәртіптік-біліктілік алқаларының шешімдеріне қатысты шағымдарды қарайды;
+ Облыстық тәртіптік-біліктілік алқалары облыстық соттардың судьяларына, сондай-ақ аудандық соттардың төрағалары мен судьяларына қатысты тәртіптік істерді қарайды.
Тәртіптік іс жөніндегі тәртіптік-біліктілік алқа:
* ескерту және сөгіс түрінде тәртіптік жаза қолдану туралы;
* тәртіптік іс жүргізуді қысқарту туралы;
* қызметтік міндеттерін тиісінше орындамағаны үшін судьяның біліктілік сыныбын төмендету сот төрағасы немесе алқа төрағасын қызметінен босату және судьяның өкілеттігін тоқтату жөнінде тиісті органдарға немесе лауазымды тұлғаға ұсыныс жіберу туралы;
* төменгі тұрған тәртіптік-біліктілік алқаның шешімін өзгерту не оның күшін жою және істі жаңадан қарауға жіберу туралы шешімдердің бірін шығарады.
Егер судья жаа қолданылғна күннен бастап бір жыл бойы жаңадан тәртіптік жазаға тартылмаса, онда ол тәртіптік жазаға тартылмаған деп есептеледі. Судья мінсіз тәртібімен өз міндеттерін адал атқарған жағдайда, тәртіптік жаза қолданылған күннен бастап алты ай өткеннен кейін мерзімінен бұрын алынуы мүмкін. Тәртіптік жазаны берген тәртіптік-біліктілік алқасы оны мерзімінен бұрын алуы мүмкін. ҚР-сы заңнамасына сәйкес мемлекеттік органның немесе оның лауазымды тұлғасының кез келген әрекетіне не шешіміне белгіленген тәртіппен шағым берілуі мүмкін. Осы маңызды конституциялық принцип сот жүйесі туралы заңда көрсетілген. Аталған заңның 46 бабының 1,2 тармақтарына сәйкес облыстық тәртіптік-біліктілік алқасының шешіміне өзіне қатысты шешім шығарылған судья, сондай-ақ тәртіптік іс қозғаған тұлға Республикалық тәртіптік-біліктілік алқасына шағымдануы мүмкін. Ал, Республикалық тәртіптік-біліктілік алқасының шешімі түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды.
Судьялар қоғамдастығы органдары
Судьяның өкілеттігі, егер:
* судья ҚР-сы Президентігіне, ҚР-сы Парламентінің немесе маслихатының депуттатығына кандидат болып тіркелінсе;
* судья заңды күшіне енген сот шешімімен хабарсыз кеткен деп танылса;
* судья қылмыстық жауапқа тартуға келісім берілсе;
* басқа жұмысқа ауысса, тоқтатыла тұрады.
Судьяның өкілеттігін тоқтата тұруды:
* Жоғарғы сот төрағасына қатысты - ҚР-сы Президенті;
* Республиканың қалған барлық судьяларына қатысты - Жоғарғы сот төрағасы жүзеге асырады.
Судьяның өкілеттігі мынадай негіздерде:
* орнынан түскенде немесе өз тілегі бойынша судья қызметінен босағанда;
* медициналық қорытындыға сәйкес кәсіптік міндеттерін одан әрі атқаруға кедергі болатын денсаулық жағдайы бойынша;
* судьяны іс әрекетке қабілетсіз немесе іс әрекетке қабілеті шектеулі деп тану не оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы сот шешімі заңды күшіне енгенде;
* осы судьяға қатысты айыптау үкімі заңды күшіне енгенде;
* ҚР-сының азаматтағынан айырылғанда;
* судья қайтыс болған немесе соттың оны қайтыс болды деп жариялау туралы шешімі заңды күшіне енген жағдайда;
* судья басқа лауазымға тағайындалған, сайланған және ол басқа жұмысқа ауысқан жағдайда;
* соттың таратылуына немесе өкілеттік мерзімінің өтуіне байланысты, егер судья басқа соттағы бос қызмет орнына орналасуға келісімін бермесе, тоқтатылады.
Судьяның өкілеттігі судьялардың тәртіптік-біліктілік алқасының судьяны тәртіптік теріс қылықтар жасағаны немесе осы заңның 28 бабында көрсетілген талаптарды орындамағаны үшін қызметінен босату қажеттігі туралы шешіміне байланысты тоқтатылуы мүмкін. Сот төрағасының не алқа төрағасының өкілеттіктері олар осы заңда көрсетілген талаптарды орындамаған жағдайда мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін.
Судьяны қызметтен босату туралы шешім:
* Жоғарғы соттың төрағасы, алқа төрағалары мен сульяларына қатысты ҚР-сы Президентінің ұсынуы бойынша - ҚР-сы Парламенті Сенатының қаулысымен;
* облыстық соттың төрағасы, алқа төрағалары мен судьялары, аудандық соттың төрағасы мен судьясына қатысты - ҚР-сы Президентінің Жарлығымен қабылданады.
Судьяны қызметінен босату сонымен бір мезгілде тиісті соттың төрағасы немесе алқа төрағасы өкілеттіктерінің тоқтатылуына әкеп соғады. Тиісті соттың төрағасын немесе алқа төрағасын өкілеттік мерзімінің өтуіне байланысты қызметтен босату оларды осы соттың судьясы қызметінен босатуға әкеп соқпайды.Судьяны орнынан түсуі нысанында қызметінен босату заңда көзделген негіздер бойынша жүзеге асырылады. Бұл ретте орнынан түскен судьяның:
* судьялар қоғамдастығында болуы және жеке басына тиіспеушілік кепілдіктері сақталады;
* судья ретіндегі жұмыс стажы бес жылдан кем болмаған жағдайда осы заңда көзделген жеңілдіктер сақталады;
* екі лауазымдық айлық ақысы мөлшерінде біржолғы шығу жәрдемақысы төленеді.
Зейнеткер жасына жеткенде және тиісті стажы мен еңбек сіңірген жылдары болған жағдайда судьяға қатысты ҚР-ның заңдарында көзделген шарттармен зейнетақы тағайындалады.
Судьяның орнынан түсуі:
* судьяның қызметіне тағайындалғанда немесе оқытушылық, ғылыми немесе өзге де шығармашылық қызметтен басқа ақы төленетін қызметке тұрғанда;
* ол қылмыс жасағанда немесе сот билігінің беделіне нұқсан келтіретін теріс қылық жасағанда;
* өз тілегі бойынша;
* ҚР-ның азаматтығынан айырылғанда.
5-тақырып. Қазақстан Республикасының сот жүйесі
1.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитеті.
2.Аралық соттар.
3 Аудандық (қалалық) сот.
1.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы сот әкімшілігі жөніндегі комитеті. .Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкiмшiлiгi жөнiндегi комитет (бұдан әрi - Комитет) облыстық, аудандық және оларға теңестiрiлген соттардың (бұдан әрi - жергiлiктi соттар) қызметiн ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық және өзгедей қамтамасыз етудi жүзеге асыратын, сондай-ақ атқарушы құжаттарды уақтылы атқаруды, сот приставтарының қызметіне ұйымдастырушылық және әдістемелік басшылық жасауды, жергілікті соттардағы сот статистикасын жүргізуді және жекелеген негіздемелер бойынша республикалық меншікке айналдырылған (түскен) мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау және одан әрі пайдалану жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін уәкiлеттi мемлекеттiк орган болып табылады.
Комитет өз қызметiн Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына, Қазақстан Республикасының Президентi мен Үкiметiнiң актiлерiне, ҚР-сы Жоғарғы Соты жанындағы Сот әкімшілігі жөніндегі комитет туралы ережеге, сондай-ақ өзге де нормативтiк құқықтық актiлерге сәйкес жүзеге асырады.
Комитет пен облыстардағы, Астана мен Алматы қалаларындағы соттар јкiмшiлерi (бўдан јрi - соттар јкiмшiлері) жергiлiктi соттардыѕ ќызметiн ќамтамасыз ету жґнiндегi органдардыѕ бiрыѕєай жїйесiн ќўрайды.Комитет пен соттар јкiмшiлерi мемлекеттiк мекемелердiѕ ўйымдыќ-ќўќыќтыќ нысандаєы заѕды тўлєалары болып табылады, ґзiніѕ атауы жазылєан мґрлері мен мґртабандары, сондай-аќ заѕнамаєа сјйкес банктерде шоттары болады. Комитет пен соттар јкiмшiлерi азаматтыќ-ќўќыќтыќ ќатынастарєа ґз атынан тїседi. Комитет пен соттар јкiмшiлерi жергiлiктi соттардыѕ дербестiгiн, судьялардыѕ сот тґрелiгiн жїзеге асыру кезiндегi тјуелсіздiгiн ныєайтуєа жјрдемдесуге мїдделi жјне олардыѕ сот ісін жїргiзу ќызметiне араласуєа хаќысыз. Комитеттiѕ ќўрылымын жјне штат саныныѕ лимитiн Комитет Тґраєасыныѕ ўсынуы бойынша Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi бекiтедi. Ереже Комитеттiѕ ќўрылтай ќўжаты болып табылады. Комитеттіѕ заѕды мекен-жайы: 010000, Астана ќаласы, Тјуелсіздік кґшесі, 39-їй.Комитеттiѕ толыќ атауы: "Ќазаќстан Республикасы Жоєарєы Соты жанындаєы Сот јкiмшiлiгi жґнiндегi комитет". Комитеттi ќаржыландыру республикалыќ бюджет ќаражатыныѕ есебiнен жїзеге асырылады.Сот орындаушысы - мемлекеттiк ќызметте тўратын жјне сот актiлерi мен басќа да органдардыѕ актiлерiн орындау бойынша ґзiне заѕмен жїктелген мiндеттердi орындайтын лауазымды адам. Сот актiлерi мен басќа да органдардыѕ актiлерiн орындау жґнiндегi сот орындаушысыныѕ ќоятын талаптары барлыќ органдар, ўйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар їшiн мiндеттi.
Атќарушылыќ iс жїргiзу мiндеттерi азаматтыќ жјне јкiмшiлiк iстер жґнiндегi сот шешiмдерiн, ўйєарымдары мен ќаулыларын, мїлiктi ґндiрiп алу бґлiгiнде ќылмыстыќ iстер жґнiндегi їкiмдер мен ќаулыларды мiндеттi тїрде жјне уаќтылы орындау, сондай-аќ осы Заѕда кґзделген жаєдайларда ґзге де органдардыѕ шешiмдерi мен ќаулыларын орындау болып табылады. Сот приставтарының мiндеттерi:1) сот отырысы кезiнде, сондай-ақ сот орындаушылары атқарушылық iс-әрекеттер жасаған кезде залда қоғамдық тәртiптi сақтау; 2) бас бостандыєынан айыруєа байланысты емес жазалардыѕ орындалуын баќылау; 3) iс жүргiзу әрекеттерiн орындауда сотқа жәрдемдесу; 4) сот үйлерiн күзетудi қамтамасыз ету, судьяларды және процестiң басқа да қатысушыларын күзету, сондай-ақ атқарушылық iс-әрекеттерiн жасау кезiнде сот орындаушылары мен осы iс-әрекеттерге қатысатын тұлғаларды күзету; 5) соттардың және басқа органдардың орындаушылық құжаттарын орындауға мәжбүр етуде сот орындаушыларына жәрдем көрсету болып табылады.
2.Аралық соттар. Қазақстан Республикасында аралық соттар тұрақты жұмыс iстейтiн аралық сот немесе нақты дауды шешуге арналған аралық сот түрінде құрылуы мүмкін. Тұрақты жұмыс iстейтiн аралық соттарды Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құрылған заңды тұлғалар және олардың бiрлестiктерi (қауымдастықтары, одақтары) құра алады. Тұрақты жұмыс iстейтiн аралық сотты құру үшiн осы тармақта көрсетiлген тұлғалар аралық соттың регламентiн, осы аралық сотта қызметтi жүзеге асыратын аралық судьялардың тiзiмiн бекiтуге тиiс. Тараптар нақты дауды шешуге арналған аралық сотты өздерiнiң азаматтық-құқықтық шарттарынан туындаған дауды шешу үшiн құрады және осы дау шешiлгенге дейiн немесе тараптар дауды құзыреттi сотқа беру туралы шешiм қабылдағанға дейiн әрекет етедi.
Нақты дауды шешу үшiн құрылатын аралық сот қызметiнiң ұйымдастырылуы мен тәртiбi тараптардың келiсiмiмен айқындалады. Қазақстан Республикасында аралық соттар мемлекеттiк органдар жанынан құрыла алмайды.
Аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу аралыќ судьяларды (аралыќ судьяны) сайлау (таєайындау) арќылы жїргiзiледi. Тўраќты жўмыс iстейтiн аралыќ сотта аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу тўраќты жўмыс iстейтiн аралыќ соттыѕ регламентiнде белгiленген тјртiппен жїргiзiледi. Аралыќ сотта наќты дауды шешуге арналєан аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу тараптармен келiсiлген тјртiппен жїргiзiледi. Егер тараптар ґзгеше уаєдаласпаса, онда наќты дауды шешуге арналєан аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу мынадай тјртiппен жїргiзiледi:
1) їш аралыќ судьядан тўратын аралыќ соттыѕ ќўрамын тїзу кезiнде јр тарап бiр аралыќ судьяны сайлайды, ал осылай сайланєан екi аралыќ судья їшiншi аралыќ судьяны сайлайды. Егер тараптардыѕ бiрi басќа тараптан бўл туралы ґтiнiш алєаннан кейiн он бес кїн iшiнде аралыќ судьяны сайламаса немесе сайланєан екi судья ґздерi сайланєаннан кейiн он бес кїн iшiнде їшiншi аралыќ судьяны сайламаса, онда аралыќ сотта дауды ќарау тоќтатылады жјне бўл дау ќўзыреттi соттыѕ шешуiне берiлуi мїмкiн;
2) егер дау аралыќ судьяныѕ жеке-дара шешуiне жатса жјне бiр тарап басќа тарапќа аралыќ судьяны сайлау туралы ўсыныспен жїгiнгеннен кейiн тараптар он бес кїн iшiнде аралыќ судьяны сайламаса, онда аралыќ сотта дауды ќарау тоќтатылады жјне бўл дау ќўзыреттi соттыѕ шешуiне берiлуi мїмкiн.
3 Аудандық (қалалық) сот. Аудандыќ және оларєа теңестiрiлген соттарды (бүдан әрi - аудандық соттар) үәкiлеттi органның Жоғарғы Сот Төрағасымен келiсiлген ўсынысы бойынша Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi ќўрады, ќайта ўйымдастырады жјне таратады. Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi бiрнеше јкiмшiлiк-аумаќтыќ бiрлiктерде бiр аудандыќ сот немесе бiр јкiмшiлiк-аумаќтыќ бiрлiкте бiрнеше аудандыќ сот ќўруы мїмкін. Аудандыќ соттар їшiн судьялардыѕ жалпы санын ујкiлеттi органныѕ ўсынысы бойынша Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi бекiтедi.
әрбiр аудандық сот їшiн судьялардың санын осы сот тґрағасыныѕ ўсынысы негiзiнде ујкiлеттi орган белгiлейдi. Аудандыќ соттыѕ тґраєасы судья болып табылады жјне судья мiндеттерiн атќарумен ќатар
1) сот судьяларының сот iстерiн ќарауын ұйымдастырады;
2) соттың кеңсесiне жалпы басшылыќты жїзеге асырады;
3) азаматтарды ќабылдауды жїргiзедi;
4) судья лауазымына кандидаттардыѕ таєылымдамадан ґтуiн ўйымдастырады;
5) сыбайлас жемќорлыќќа ќарсы iс-ќимыл жасау жјне судья јдебi нормаларын саќтау жґнiндегi жўмысты ќамтамасыз етедi;
6) ґкiмдер шыєарады;
7) заѕда кґзделген басќа да ґкiлеттiктердi жїзеге асырады.
Аудандыќ соттыѕ тґраєасы уаќытша орнында болмаєан жаєдайда осы сот тґраєасыныѕ ґкiмi бойынша тґраєа мiндеттерiн атќару осы сот судьяларыныѕ бiрiне жїктеледi. Бiрќўрамды сот тґраєасы уаќытша орнында болмаєан жаєдайда оныѕ мiндетiн атќару аумаќтыќ ујкiлеттi орган басшысыныѕ ўсынысы бойынша облыстыќ сот тґраєасыныѕ ґкiмiмен басќа соттыѕ судьяларыныѕ бiрiне жїктеледi. ҚР-сы сот жүйесінің басты буыны аудандық (қалалық) сот болып табылады. Бірнеше әкімшілік-аумақтық бірліктерде бір аудандық сот немесе бір әкімшілік-аумақтық бірлікте бірнеше аудандық сот құрылуы мүмкін. Әдетте, аудандық сот әрбір аудандарда, ал қалалық сот әрбір қалаларда құрылады. Аудандық сот тек бірінші сатылы сот болып табылады және басым көпшілік қылмыстық және азаматтық істерді қарайды (ресми мәліметтер бойынша барлық істердің 95%-ін қарайды).
Аудандық соттарды уәкілеттік органның Жоғарғы сот төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша ҚР-сы Президенті құрады, қайта құрады және таратады.
Аудандық соттың өкілеттіктері:
* өзінің қарауына жатқызылған сот істерін және материалдарын қарайды;
* сот статистикасын жүргізеді;
* заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
А) Аудандық сот мынадай азаматтық істерді қарайды:
* азаматтық, отбасы, еңбек құқық қатынастарынан туындалатын даулы істерді;
* әкімшілік-құқықтық қатынастарынан туындалған істерді (мысалы, әкімшілік органдары мен лауазымды тұлғаларның іс әрекеттері мен шешімдеріне түскен арыздарды қарайды және т.б.);
* жүктерді тасымалдау құқықтық қатынастарынан туындалатын даулы істерді.
Б) Аудандық сот мынадай қылмыстық істерді қарайды:
* барлық жеңіл, орташа және ауыр дәрежелі қылмыстарды қарайды (тек аса ауыр қылмыстарды қарамайды, атап айтсақ терроризм, қасақана кісі өлтіру, зорлау және өлім жазасы көзделуі мүмкін болатын істер бойынша);
* Аудандық сот әкімшілік құқық бұзушылық қатынастарынан туындалған барлық материалдарды қарайды.
* Аудандық сот азаматтық, қылмыстық, әкімшілік істерден басқа құқық туралы даумен байланысты емес мәселелерді де қарайды. Құқық туралы дауымен байланысты емес істер мыналар:
+ ерекше іс жүргізу істері - бұл істер заңдық маңызы бар фактілерді анықтауға бағытталады (мысалы, туыстық қатынастарды анықтау, адамның жасын анықтау, ажырасу фактісін анықтау, некелесу фактісін анықтау, тұлғаны хабар ошарсыз жоғалып кеткені туралы мойындау және т.б.).
+ үкімді орындауға байланысты мәселелер (мысалы, жазадан шартты түрде мерзімімен бұрын босату);
+ аудандық сот сонымен бірге, анықтама мен тергеу органдарының, прокуратураның іс әрекеттері мен шешімдеріне түскен азаматтардың шағымдарын қарайды.
Аудандық соттың құрамы екі түрге бөлінеді:
* көп құрамды аудандық сот - яғни, осындай сотта аудандық сот төрағасы мен бірнеше судьялар қызмет атақарады;
* бір құрамды аудандық сот - яғни, осындай сотта тек бір судья болады және ол аудандық соттың төрағасы міндетін қоса атқарады.
Осы аудандық сот төрағаларының өкілеттіктердің ішінде, сот судьяларының сот істерін қарауын ұйымдастыру ерекше орында тұрады.
* Аудандық соттың жұмыстарын дұрыс және қалыпты деңгейде ұйымдастыру үшін аудандық сотта аппарат құрылады. Сот аппаратын аудандық сот төрағасы басқарады. Сот аппараты кеңесшілерден, кеңсе хатшыларынан, сот мәжілісінің хатшыларынан, іс қағаздарын жүргізушілерден тұрады. Сот аппаратында сот канцеляриясы маңызды орында тұрады.
Сот канцеляриясы:
* сот төрелігін жүзеге асыру бойынша судьялар қызметтерін қамтамасыз етеді;
* сот практикасын зерделейді;
* сот статистикасын талдайды;
* судьялар мен соттарды қорғауды жүзеге асырады.
Сот канцеляриясын оның меңгерушісі басқарады. Меңгерушінің өкілеттіктері:
+ канцелярия жұмысын басқарады;
+ хатшыларын құрамын басқарады;
+ сот архивін жүргізеді және басқарады.
Сот канцеляриясында мынадай қызметтер орындалады:
+ сотқа келіп түскен құжаттарды тіркейді;
+ сот бойынша бұйрықтар мен өкімдерді тіркейді;
+ қаралған істерді тіркейді және оларды сақтауды жүргізеді;
+ айғақ заттарды тіркейді және сақтауды жүргізеді.
Сот хатшысы мынадай қызметтерді жүргізеді:
+ құжаттарды қабылдайды, оларды басқаларға жөңелтеді, тіркейді;
+ құжатарды тіркейді және оларды картотекаға енгізеді;
+ құжаттарды жүйелейді және сақтайды;
+ атқару құжаттарын жүргізеді.
Сот мәжілісінің хатшысы мынадай қызметтерды жүргізеді:
+ сот мәжілісінің хаттамасын жүргізеді;
+ сот мәжілісін тіркеу журналын жүргізеді;
+ повесткаларды жібереді;
+ судья қараған істерін толтырады.
Сот кеңесшісі мынадай қызметтер атқарады:
+ кодификациялық-анықтамалық жұмыстарды жүргізеді;
+ нормативтік-құқықтық актілерді тіркейді және жүйелейді;
+ сот статистикасын талдайды.
6-тақырып. Қазақстан Республикасының соттары
* Облыстық және оларға теңестірілген соттар.
* Облыстық сотта жұмыстарды ұйымдастыру.
* ҚР-сы Жоғарғы Соты қызметінің құқықтық негіздері.
* Жоғарғы Сот алқалары.
* Облыстық және оларға теңестірілген соттар. Облыстық және оған теңестірілген соттар (Астана және Алматы қалалық соттар және ҚР-сы әскерлерінің әскери соты) республиканың сот жүйесіндегі екінші буынды соттар болып табылады. Олар әрбір облыста және тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністе құрылады. Аудандық (қалалық) соттарға қарағанда қатысы бойынша облыстық соттар жоғары тұрған орган ретінде негізгі буындағы соттар шығарған шешімдердің, қаулылар мен үкімдердің заңдылығы мен негізділігін апелляциялық және қадағалау тәртібімен қадағалауды жүзеге асырады. Облыстық және оған теңестірілген соттың сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі қызметін бір мезгілде ҚР-сы Жоғары соты қадағалайды. Облыстық соттар төрағадан, сот алқаларының төрағалары мен тұрақты судьялардан тұрады және қадағалау алқасының, азаматтық істер жөніндегі сот алқасының, қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының құрамында жұмыс істейді. Сот жүйесі туралы конституциялық заңның 10 бабына сәйкес, облыстық және оған теңестірілген соттарды уәкілетті органның ҚР-сы Жоғарғы сотының төрағасымен келісілген ұсынысы бойынша ҚР-сы Президенті құрады, қайта құрады және тарады. Облыстық соттар судьяларының жалпы санын уәкілетті органның ұсынысы бойынша ҚР-ның Президенті бекітеді. Әр облыстық сот үшін судьялардың санын осы сот төрағасының ұсынысы негізінде уәкілетті орган белгілейді. Сот жүйесі туралы заңның 11 бабына сәйкес, облыстық сот төрағадан, алқалар төрағаларынан және судьялардан тұрады.
Облыстық соттың органдары мыналар:
* қадағалау алқасы;
* азаматтық істер жөніндегі алқа;
* қылмыстық істер жөніндегі алқа;
* соттардың жалпы отырысы.
Облыстық соттың өкілеттіктері:
* өзінің қарауына жатқызылған сот істерін және материалдарын қарайды;
* сот статистикасын жүргізеді;
* сот тәжірибесін зерделейді және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша облыс соттарының сот төрелігін іске асыруы кезіндегі заңдылықтың сақталу мәселелерін қарайды;
* облыс соттарының әкімшісі қызметін бақылауды жүзеге асырады;
* заңда көзделген басқада өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Облыстық соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы мен қылмыстық істер жөніндегі алқасын - алқалар төрағалары, ал қадағалау алқасын сот төрағасы басқарады.
Әрбір алқадағы судьялар саны сот төрағасының ұсынысы бойынша жалпы отырыста белгінеді. Қадағалау алқасы осы соттың жалпы отырысында жасырын дауыс беру арқылы судьялардың жалпы санының көпшілік дауысымен жыл сайын сайланатын судьяларынан тұрады. Азаматтық істер жөніндегі алқа және қылмыстық істер жөніндегі алқа жалпы отырыста талқыланғаннан кейін дербес құрамын сот төрағасы белгілейтін судьялардан тұрады. Сот төрағасы азаматтық істер жөніндегі алқа мен қылмыстық істер жөніндегі алқада мамандандырылған құрам түзуі мүмкін.
Облыстық соттың төрағасы өкілеттіктерінің тізімі:
* судьялардың сот істерін қарауын ұйымдастырады;
* қадағалау алқасын басқарады, алқаларда сот істерін қараған кезде төрағалық етугше құқылы;
* қажет болған жағдайларда бір алқаның (қадағалау алқасынан басқа) судьяларын басқа алқаның құрамында іс қарау үшін тартады;
* облыстық соттың жалпы отырысын шақырады және оған төрағалық етеді;
* алқа төрағасы уақытша орнында болмаған кезде оның міндетін атқаруды алқа судьяларының біріне жүктейді;
* облыстық соттың алқа төрағалары мен судьяларына, аудандық соттардың төрағалары мен судьяларына қатысты тәртіптің іс қозғайды;
* соттың жалпы отырысының ұсынысы негізінде Әділет біліктілік алқасына судья қызметіне кандидаттың тағылымдамадан өту нәтижелері туралы қорытынды жібереді;
* сот статистикасын жүргізуді, сот тәжірибесін зерделеуді ұйымдастырады.
* және заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Облыстық сот төрағасы уақытша орнында болмаған жағдайда оның міндеттерін өзінің өкімі бойынша сот алқалары төрағаларының біріне жүктеледі.
Облыстық сот төрағасы орнынан түскен не өкілеттіктерін мерзімімен бұрын өзгедей тоқтатқан жағдайда, оның міндеттері уәкілетті органның шешімі бойынша сот алқаларының біріне жүктеледі.
Барлық судьялар облыстық соттарда тиісті төрағалар басқаратын алқалар бойынша бөлінген. Сот алқаларының құрамын облыстық соттың төрағасы бекітеді.
Облыстық соттың сот алқалары заңмен олардың қарауына жатқызылған қылмыстық, азаматтық істерді қарай әрі шеше отырып, бірінші сатыдағы сот ретінде жұмыс істейді. Қылмыстық істер жөніндегі сот алақаларының қарауына бірінші саты бойынша тізбесі Қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген қылмыстар туралы істер жатады, ал азаматтық істер бойынша соттылық азаматтық істер жүргізу заңында айқындалған.
Заңнамада аудандық (қалалық) соттардың заңды күшіне енбеген үкімдеріне, шешімдеріне шағымдар мен наразылықтарды апелляциялық тәртіппен қылымстық және азаматтық істер жөніндегі алқалардың қарауы көзделген. Сот алқалары заңда көзделген жағдайларда жаңадан ашылған мән жайлар бойынша істерді қарауға да құқылы.
Облыстық сот алқасының төрағасы судья болып табылады және судья міндеттерін атқаруымен қатар:
* алқа судьяларының сот істерін қарауын ұйымдастырады;
* алқа отырысында төрағалық етеді;
* сот төрағасына алқа құрамында мамандандырылған құрам жасақтау жөнінде ұсыныстар енгізеді
* сот тәжірибесін зерделеу әрі жинақтау және сот статистикасын талдау жөніндегі жұмысты ұйымдастырады;
* және басқада өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Алқа төрағасы уақытша орнында болмаған жағдайда сот төрағасы оның міндетін атқаруды алқалар судьяларының біріне жүктейді.
Облыстық және оған теңестірілген соттың жалпы отырысы соттың төрағасынан, алқалар төрағаларынан және облыстық соттың судьяларынан тұрады.
Облыстық соттың жалпы отырысы мынадай өкілеттіктерді жүзеге асырады:
* алқа құрамының санын белгілейді және қадағалау алқасының құрамына судьялар сайлайды;
* сот жұмысының жоспарын талқылайды;
* алқалар төрағаларының хабарламаларын тыңдайды;
* сот практикасын талқылайды және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша облыс соттарының сот төрелігін іске асыруы кезіндегі заңдылықтың сақталу мәселелерін қарайды;
* уәкілетті органға белгілі бір адамды облыс соттарының әкімшісі қызметіне тағайындауға келісімін береді;
* облыс соттары әкімшісінің өз қызметі туралы есебін тыңдайды;
* аудандық сот төрағасы қызметінің бос орнына кандидаттарды қарайды және оның нәтижелері бойынша тиісті қорытындылар жасайды;
* тағы басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Жалпы отырыс облыстық сот судьялары жалпы санының кем дегенде үштен екісі қатысқан жағдайда заңды болады.
Облыстық соттың жалпы отырысының жұмыс тәртібі ол бекіткен реглементпен анықталынады.
2. Облыстық сотта жұмыстарды ұйымдастыру.
Облыстық және оған теңестірілген соттың қызметіне жалпы басшылықты заңмен кең ауқымды өкілеттіктер кешені берілген оның төрағасы жүзеге асырады.
Сот алқаларының төрағаларына алқаның жұмысын ұйымдастыру жөніндегі міндеттер жүктелген. Осы мақсаттарда олар сот ұйымдастыру және істерді қарау үшін құрамдарды жасақтайды, азаматтардың жеке қабылдауын жүргізеді, алқаның қызметі туралы есептер ұсынады және тағы басқа да функцияларды жүзеге асырады.
Облыстық соттың төрағасы мен сот алқаларының төрағалары сот кеңсесінің көмегімен жұмысты ұйымдастырады. Аталған соттардың аппараты сот төрағасының көмекшісінен, бас консультанттардан, жетекші консультанттардан, сот отырыстары хатшыларынан, сот алқалары хатшыларынан, аға сот орындаушысынан, сот орындаушыларынан, сот приставтарынан, кеңсе меңгерушісінен, аға инспекторалардан, инспекторлардан, мұрағат меңгерушісінен және техникалық қызметшілерден тұрады.
Сот төрағасының көмекшісі төрағаның зерделеуі үшін істер мен материалдарды дайындайды, олар бойынша қорытынды даярлайды, жеке мәселелер бойынша азаматтардың қабылдауын ұйымдастырады және т.б.
Кеңсе меңгерушісі хатшылық құрамға басшылықты жүзеге асырады, кеңсе қызметкерлері арасындағы міндеттерді бөледі, олардың жұмысын ұйымдастырады әрі бақылайды.
Консультанттар сотқа келіп түскен шағымдар мен арыздарды зерделейді, сот мүшелеріне сот істерін қарауға дайындау кезінде көмектеседі, сот төрағасы мен сот алқалары төрағаларының жекелеген тапсырмаларын орындайды.
3.ҚР-сы Жоғарғы Соты қызметінің құқықтық негіздері. ҚР-сы Жоғарғы сотының өкілеттігі өз өкілеттігінің шегінде бірінші сатыдағы сот ретінде, апелляциялық тәртіппен, қадағалау тәртібімен және жаңадан ашылған мән жайлар бойынша істерді қараудан тұрады. ҚР-сы Конституциясының 81 бабы мен сот жүйесі туралы заңның 17 бабына сәйкес "ҚР-ның Жоғарғы соты жалпы құзырлы соттардың қарауына жататын азаматтық, қылмыстық және басқа да істер бойынша жоғарғы сот органы болып табылады".
Ол еліміздің барлық сот жүйесін басқарады және барлық төменгі тұрған соттардың қызметіне сот қадағалауын жүзеге асырады. ҚР-сы Жоғарғы сотының жоғарғы сот органы ретіндегі жағдайы Конституция мен тиісті заңдарда берілген өкілеттіктердің; оны құрудың ерекшеліктері мен тәртібінің сипатына; қаралатын істердің өзгешелігіне, сондай-ақ сот практикасының мәселелері бойынша түсініктемелер беретін ол шығаратын нормативтік қаулылардың елімізде қолданылатын құқық көзіне жататындығымен байланысты.
Бірінші саты бойынша істерді қарау Жоғарғы сотта іс жүргізу заңнамасында белгіленген жалпы тәртіп бойынша үкім, қаулы, шешім немесе ұйғарым шығара отырып жүргізіледі.
Бірінші саты бойынша қылмыстық істерді қараудың ерекшелігі соттылықтың дербес белгілеріне шарттастырылған олардың өзгешілігі болып табылады. Мәселен, ҚР-сы ҚІЖК-нің 292 бабының 2 тармағына сәйкес, Жоғарғы сот бірінші саты бойынша қарайды:
* адамның ҚР-сы Президентінің міндеттерін атқаруы кезеңінде жасаған мемлекеттік опасыздығы туралы;
* адамдардың ҚР-сы Жоғарғы соты судьялары, ҚР-сы Парламентінің депутаты, ҚР-сы Бас прокуроры, ҚР-сы Конституциялық кеңесінің төрағасы не мүшесі міндеттерін атқару кезеңіндегі жасаған қылмыстары;
3ҚР-сы Үкіметі мүшелірінің, Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың бірінші басшыларының, сондай-ақ ҚР-сы Президентіне тікелей бағынатын мемлекеттік органдарының бірінші басшыларының қызметтік міндеттерін атқаруына байланысты жасаған қылмыстары туралы істер жатады.
Қарауына жататын азаматтық істер заңда нақты айқындалмаған: ҚР-сы Жоғарғы соты тек істің қаралуына қатысы бар адамдардың келісімімен кез келген соттан кез келген істі алуға және өзіне іс жүргізуге қабылдауға құқығы бар. Әдетте, бұлар ерекше күрделі немесе айрықша маңызды істер.
Мемлекеттің жоғарғы сот органы бола отырып, Жоғарғы сот іс жүргізу заңнамасында көзделген нысандарда соттардың нақты азаматтық, қылмыстық істердің шешуінің заңдылығы мен негізділігін тексеру арқылы төменгі тұрған соттардың сот қызметтерін қадағалауды жүзеге асырады.
Жоғарғы сот жүзеге асыратын сот қадағалауының нысаны сот істерін апелляциялық тәртіппен, сот қадағалауы тәртібімен және жаңадан ашылған мән жайлар бойынша қайта қарау болып табылады.
ҚР-сы Жоғарғы соты облыстық соттар үшін апелляциялық саты бола отырып, облыстық сот алқасының заңды күшіне енбеген үкімдері мен шешімдеріне наразылықтар мен шағымдар бойынша істерді қарайды. Қадағалау тәртібімен ҚР-сы Жоғарғы соты республикадағы барлық соттардың заңды күшіне енген үкімдері мен шешімдеріне ҚР-сы Бас прокурорының наразылығы бойынша істерді қарайды.Сонымен қатар, ҚР-сы Жоғарғы соты, егер тиісті іс бойынша қадағалау тәртібімен осы соттың қадағалау алқасының қаулысы болған жағдайларда, жаңадан ашылған мән жайлар бойынша істі қайта қарауға құқылы.
Жоғарғы сот жалпы құзырлы соттардың қарауына жататын барлық істер бойынша соңғы сот сатысы болып табылады.Жоғарғы соттың құрамы мен құрылысы: Негізгі және орта буындағы соттардан айырмашылығы Жоғарғы соттың судьялық корпусын құрамында төраға, сот алқалырының төрағалары мен тұрақты судьялармен ҚР-сы Жоғарғы сот кеңесінің ұсынымына негізделген ҚР-сы Президентінің ұсынуы бойынша ҚР-сы Парламентінің Сенаты сайлайды. Жоғарғы соттың сандық құрамын Жоғарғы сот төрағасының ұсынуы бойынша ҚР-сы Президенті белгілейді.
Сот жүйесі туралы заңның 17 бабының 2 тармағына сәйкес:
* өзінің қарауына жатқызылған сот істері мен матариалдарын қарайды;
* сот практикасын зерделейді және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша заңдылықтың сақталу мәселелерін қарайды;
* сот практикасында заңдарды қолдану мәселелері бойынша түсіндірмелер беретін нормативтік қаулылар қабылдайды;
* заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Жоғарғы сот құрылымы мен құрамы аталған заңның 18 бабында айқындалған. Жоғарғы сот төрағадан, алқа төрағаларынан және судьялардан тұрады. Жоғарғы сот судьяларының жалпы санын Жоғарғы сот төрағасының ұсынуы бойынша ҚР-сы Президенті белгілейді.
Жоғарғы сот органдары мыналар:
* қадағалау алқасы;
* азаматтық істер жөніндегі алқа;
* қылмыстық істер жөніндегі алқа;
* соттың жалпы отырысы.
Жоғарғы соттың жанынан ғылыми-консультативтік кеңес және баспа органы құрылады.
Жоғарғы сот төрағасы.
Жоғарғы сот төрағасы судья болып табылады және судья міндетін атқарумен қатар:
* судьялардың сот істерін қарауын ұйымдастырады;
* қадағалау алқасын басқарады, алқада сот істерін қараған кезде төрағалық етуге құқылы;
* Жоғарғы соттың жалпы отырыстарын шақырады және оларда төрағалық етеді;
* Жоғарғы соттың жалпы отырысының қарауына сот практикасында заңдарды қолдану мәселелері бойынша Жоғарғы соттың нормативтік қаулыларын қабылдау үшін материалдар енгізеді;
* Жоғарғы соттың жалпы отырысының бекітуіне Жоғарғы соттың жалпы отырысы хатшысының және ғылыми-консультативтік кеңес мүшелерінің кандидатураларын енгізеді;
* және т.б. өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Жоғарғы сот төрағасы орнынан түскен жағдайда не өкілеттігі мерзімімен бұрын тоқтатылған басқа да жағдайда төрағанің міндетін уақытша атқаруды ҚР-сы Президенті Жоғарғы сот алқалары төрағаларының біріне жүктейді.
4 Жоғарғы Сот алқалары. Сот алқалары олардың төрағалары мен Жоғарғы соттың судьяларынан тұрады: олардың құрамын Жоғарғы соттың төрағасы бекітеді.
Сот жүйесі туралы заңның 19 бабында Жоғарғы сот алқасның құрамы айқындалған:
* Жоғарғы соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы мен қылмыстық істер жөніндегі алқасын - алқа төрағалары, ал қадағалау алқасын Жоғарғы соттың төрағасы басқарады.
* әр алқадағы судьялар саны Жоғарғы сот төрағасының ұсынысымен соттың жалпы отырысында белгіленеді.
* қадағалау алқасы Жоғарғы сотттың жалпы отырысында жасырын дауыс бері арқылы судьялардың жалпы санының көпшілік дауысымен жыл сайын сайланатын судьяларынан тұрады.
Азаматтық істер жөніндегі алқа және қылмыстық істер жөніндегі алқа соттың жалпы отырысында талқыланғаннан кейін дербес құрамын Жоғарғы сот төрағасы белгілейтін судьялардан тұрады. Жоғарғы соттың төрағасы азаматтық істер жөніндегі алқада және қылмыстық істер жөніндегі алқада мамандандырылған құрам түзуі мүмкін. Жоғарғы соттың сот алқалары бірінші саты бойынша, апелляциялық, сондай-ақ қадағалау тәртібімен және жаңадан ашылған мән жайлар бойынша сот істерін қарайды.
Сот алқалары бірінші сатыдағы сот ретінде ҚР-сы Жоғарғы сотының құзіретіне заңмен жатқызылған азаматтық, қылмыстық істерді қарайды және шешеді. Қылмыстық істер жөніндегі алқасы шығарған үкімдерге аппелляциялық та, қадағалау тәртібімен де наразылық келтірілуі және шағым берілуі мүмкін. Азаматтық істер жөніндегі сот алқасының шешімдері оларды жария еткеннен кейін дереу заңды күшіне енеді және тек сот қадағалауы тәртібімен Жоғарғы соттың қадағалау алқасына наразылық білдірілуі мүмкін.
Сот алқалары облыстық соттар үшін аппеляциялық саты болып табылады. Олар облыстық соттағы сот алқаларының заңды күшіне енбеген үкімдерге және шешімдерге шағым мен наразылық бойынша істерді қарауға құқылы.
Жоғарғы сот алқасының төрағасы. Жоғарғы сот алқасының төрағасы судья болып табылады және судья міндеттерін атқаруымен қатар:
* алқаның сот отырыстарында төрағалық етеді;
* сот практикасын жүргізу, заңдарды қолданудағы сот практикасын зерделеу мен жинақтау жөніндегі жұмыстарды ұйымдастырады;
* Жоғарғы соттың жалпы отырысында қарау үшін судьялардың тиісті құжаттардың дайындалуын қамтамасыз етеді;
* Жоғарғы соттың жалпы отырысын алқа қызметі туралы ақпарат береді;
* заңда көзделген басқада өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Алқа төрағасы орнында уақытша болмаған жағдайда оның міндетін атқару Жоғарғы сот төрағасының өкімі бойынша алқа судьяларының біріне жүктеледі.
Жоғарғы соттың қадағалау алқасы Жоғарғы соттың төрағасынан және жалпы отырыста жасырын дауыс беру арқылы судьялардың жалпы санының көпшілік дауысымен жыл сайын сайланатын судьяларынан тұрады. Қадағалау алқасының сот алқаларынан айырмашылығы сот істерін қадағалау ретінде қарайды; сонымен қатар, ұйымдастыру функцияларын да жүзеге асырады.
Қадағалау сатысындағы сот ретінде қадағалау алқасы:
* бірінші саты бойынша істі қарау кезінде ҚР-сы Жоғарғы соты алқасының үкімдеріне, қаулыларына;
* аппелляциялық және қадағалау тәртібімен істі қарау кезінде шығарылған ҚР-сы Жоғарғы сотының қылмыстық істер жөніндегі алқа қаулыларына.
Тұрақты жұмыс істейтін сот алқаларынан айырмашылығы қадағалау алқасының отырысы жиі, қажеттілігіне қарай кемінде айына бір рет өткізіледі. Қадағалау алқасы оның мүшелерінің жартысынан астамы қатысқанда заңд болып табылады. Қадағалау алқасының қаулысы дауыс беруге қатысқан қадағалау алқасы мүшелерінің ашық дауыс беруімен қабылданады және оған төрағалық етуші қол қояды.
Жалпы отырыс.
Жалпы отырыс ҚР-сы Жоғарғы сот төрағасынан, сот алқалары төрағаларынан және барлық судьялардың жиналысын білдіреді. Жалпы отырыс үнемі жұмыс істемейді, қажеттіліген қарай жиі, бірақ кемінде бір жылда екі рет шақырылады. Оның құрамының кемінде үштен екісі қатысса, онда оның отырысы заңды болып есептеледі.
Жалпы отырыстың қаулысы дауыс беруге қатысқан мүшелердің көпшілік дауысымен ашық дауыс беру арқылы қабылданады. Дауыс санын есептеуді жалпы отырыстың хатшысы жүргізеді. Жалпы отырыстың қаулысы жазбаша түрде рәсімделеді және оған Жоғарғы сот төрағасы мен жалпы отырыстың хатшысы қол қояды.
Заңнаманы қолдануға байланысты мәселелер бойынша жалпы отырыстың қаулысы республикада бірыңғай сот практикасын қамтамасыз етуге бағытталған.
Сонымен бірге, олар тек соттардың ғана емес, қаулыда түсінік берілген, заңды қолданатын басқа да органдар мен лауазымды тұлғалар үшін міндетті болып табылады. Жоғарғы соттың нормативтік қаулысы қолданылатын құқық көздеріне жатады. Жоғарғы соттың нормативтік қаулыларына заңнаманы қолдану мәселелері бойынша соттың түсініктері қамтылған және сот ісін жүргізу тұжырымдалған қаулылар жатады. ҚР-сындағы барлық соттар үшін міндетті болып табылатын мұндай нормативтік қаулылар сот практикасында тек заңнаманы, соның ішінде ҚР-сы Конституциясын қолдану мәселелері бойынша шығарылуы мүмкін.
Жоғарғы соттың жалпы отырысы:
1.алқа құрамының санын белгілейді және қадағалау алқасының құрамына судьялар сайлайды;
* сот практикасын зерделейді және оны жинақтаудың қорытындылары бойынша ҚР-сы соттарының сот төрелігін іске асыру кезіндегі заңдылықтың сақталу мәселелерін қарайды;
* сот практикасында заңдардың қолданылуы мәселелері бойынша түсіндірмелер беретін нормативтік қаулылар қабылдайды;
* Жоғарғы сот алқалары төрағаларының және уәкілетті орган басшысының хабарламасын тыңдайды;
* заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Жалпы отырыс оған Жоғарғы сот судьялары жалпы санының кем дегенде үштен екісі қатысқан жағдайда заңды болып табылады.
Жоғарғы сот жалпы отырысының жұмыс тәртібі өзі бекітетін регламентпен белгіленеді. Жоғарғы сот жанынан ғылыми-консультативтік кеңес құрылады, оның құрамы Жоғарғы соттың жалпы отырысында Жоғарғы сот мүшелері, тәжірибелі қызметкерлер мен құқық саласындағы ғалымдар кіреді. Оның құрамына төраға, оның орынбасары, ғалым хатшы кіреді. Ғылыми-консультативтік кеңес екі секциядан тұрады:
* азаматтық-құқықтық секция (конституциялық, азаматтық, еңбек, неке отбасылық құқықтар және азаматтық іс жүргізу;
* қылмыстық-құқықтық секция (қылмыстық құқық пен қылмыстық іс жүргізу).
Ғылыми-консультативтік кеңес сот тәжірибесін, Жоғарғы соттың нормативтік қаулыларының жобаларын, сот тәжірибесі шолуларының жобаларын, әдістемелік хаттар мен басқа да құжаттарды зерделеуге және жинақтауға байланысты материалдардың дайындалуын қамтамасыз етуге арналған кеңесші орган болып табылады. Ғылыми-консультативтік кеңем соттар мен ғылыми заң мекемелері арасындағы байланысты нығайтуга жәрдемдеседі.
Жоғарғы сот аппараты. Жоғарғы соттың оны ұстауға бөлінген қаражат шегінде Жоғарғы сот төрағасының ұсынуы бойынша ҚР-сы Президенті бекіткен өз аппараты, құрылымы мен штаттары болады. Аппарат өз өкілеттіктерін жүзеге асыру, сот тәжірибесін жинақтау және сот статистикасын талдау, судьялар мен процеске қатысушыларды қорғау, сондай-ақ басқа да функцияларды орындау бойынша Жоғарғы сот судьяларының қызметін қамтамасыз етеді.
Жоғарғы сот аппараты мынадай бөлімшелерден тұрады:
+ Жоғарғы соттың аппараты;
+ Жоғарғы сот төрғасының хатшылығы;
+ жалпы бөлім;
+ ұйымдастыру-талдау бөлімі;
+ кадр жұмысы басқармасы;
+ материалдық-техникалық қамтамасыз ету басқармасы;
+ баспасөз қызметі;
+ халықаралық байланыс және хаттама бөлісі;
+ заң шығару жұмыстары жөніндегі сектор;
+ және т.б.
Жоғарғы сот аппаратының құрылымдық бөлімшелері мынадай функцияларды орындайды:
+ іс қағаздарын жүрізуді ұйымдастыру, келіп түсетін істерді, материалдарды, хаттарды, арыздар мен шағымдарды қабылдау, есепке алу және бақылау;
+ шығыс істерді, құжаттар мен басқа да хат хабардарды рәсімдеу және және жөнелту жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру; нормативтік құқықтық актілерді жүйелендіру, судьяларды құқықтық ақпаратпен қамтамасыз ету;
+ Жоғарғы сот жұмысының жұмыс жоспарларын дайындау және әзірлеу; сот тәжірибесін жерделеу және жинақтау, сот статистикасын талдау; сот алқалары, Жоғарғы сот қызметі туралы есептер, ақпараттық, шолу және басқа да анықтамалар дайындау;
+ Жалпы отырыстар үшін жағдайларды қамтамасыз ету жөніндегі қажетті шаралар қабылдау және т.б. Жұмысты бөлімдерде және басқа да құрылымдық бөлімшелерде меңгерушілер, ал аппараттың барлық жұмысын аппарат басшысы бақылайды және ұйымдастырады. Аппарат қызметкерлерін жұмысқа қабылдау мен жұмыстан шығару Жоғарғы сот төрағасына жүктелген.
7-тақырып. Тақырыбы: ҚР-сының Әділет министрлігі.
1. Әділет органдарының міндеттері.
2. Әділет органдарының жүйесі және оның қызметін ұйымдастыру.
3.Әділет органдарының қылмыстық атқару жүйесі.
1. Әділет органдарының міндеттері.
Кез келген құқық қолдану қызметінің тиімділігі көбінесе оны басқару деңгейіне, сол немесе өзге құқық қорғау органдарының алдында тұрған нақты міндеттерді тиісінше іске асыру үшін ұйымдастырудың алғы шарттарын жасауға байланысты болады. Мысалы, кәсіпкерлердің заң қызметі, адвокаттық қызмет қамтамасыз етіліп, әділет органдары тарапынан ұйымдық басқару құралдары арқылы белгілі бір деңгейде бағыт сілтенеді. Әділет органдары туралы ҚР-сы заңы белгіленген әділет органдарының басты міндеттері олардың функцияларын да, яғни олардың қызметінің негізгі бағыттарын да айқындай түседі. әділет органдары функцияларының бірі - бұл норма шығармашылық қызметін ұйымдастыру, нормативтік актілердің жобаларын дайындау, заңнаманы жүйелеу және жинақтау.
Бұл жұмыстың қазіргі кезде, сот-құқықтық реформалау барысында ҚР-сының барлық заңдары жаңарлағанда ерекше маңызы бар. Әділет министрлігі, ең алдымен орталық атқарушы билік органдарының норма шығармашылық қызметін ұйымдастырады, ҚР-сы Үкіметі нормативтік актілерінің жобаларын әзірлейді немесе оларды дайындауға қатысады. ҚР-сы Президентінің тапсырмасы бойынша оған қол қоюға жіберілетін заңдарға сараптама жүргізеді. ҚР-сы Президенті мен Үкіметінің тапсырмасы бойынша белгіленген тәртіппен олардың қарауына тиісті министрліктер мен ведомстволар ұсынатын құқықтық актілер жобаларының Конституцияға және заңдарға сәйкестігі туралы қорытынды жасайды.
ҚР-сы Әділет министрілігінің маңызды міндеттері - қолданыстағы заңдарды жүйелеу, ҚР кодекстері мен заң жинақтарының ресми басылымдарын шығаруға дайындауға қатысу болып табылады. Сонымен қатар, ҚР Әділет министрлігі, егер онда азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері қозғалса, егер олар ведомствоаралық сипатта болса, орталық ақтарушы билік органдары шығаратын нормативтік актілерді мемлекеттік тіркеуді жүзеге асырады, қазақстандық және халықаралық бірлестіктердің жарғыларын тіркейді.
2. Әділет органдарының жүйесі және оның қызметін ұйымдастыру.
Әділет органдары нотариатқа басшылықты жүзеге асырады. Олар мемлекеттік нотариат кеңселерін ашады әрі таратады және олардың тізілімін, сондай-ақ жеке практикамен айналысатын нотариустар кеңселерінің тізілімін жүргізеді. Әділет органдары нотариаттық қызметпен айналысу құқығына лиценциялар береді және ҚР-ның нотариат туралы негізгі заңнамасында көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.
Әділет органдарына азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, заңды тұлғалардың құқықтарын іске асыру мақсатында заң қызметін көрсету жүйесін дамыту жөніндегі іс әрекеттерді үйлестіруді жүзеге асыру жүктелген. Бұл жұмыс адвокаттар бірлестігімен және ұйымдарымен тығыз ынтымақтыстықта жүргізеді. Әділет органдары азаматтар мен заңды тұлғаларға құқықтық қызмет көрсету жөніндегі қызметпен айналысу құқығына лиценцияларды тіркеуді және беруді жүзеге асырады.
Әділет органдары басқа да функцияларды жүзеге асырады:
+ Әділет министрлігінің сот сараптамасы жүйесінің мекемелерін құрады, қайта құрады және таратады, олардың қызметіне басшылық жасайды;
+ Бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалана отырып, азаматтарды құқықтық ағартушылыққа қатысады;
+ Құқықтық мәселелер бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады.
Өз құзіреті шегінде ҚР-ның Әділет министрлігі мен оның органдары:
+ белгіленген тәртіппен мемлекеттік және өзге ұйымдардан, мекемелерден, ұйымдардан, және лауызымды тұлғалардан қажетті ақпаратты, құжаттарды және материалдарды сұратуға;
+ заң жобалау, сарапшылық және зерттеу жұмыстарын, консульатцияларды жүзеге асыру үшін ғылыми ұйымдарды, мемлекеттік мекемелер мен ұйымдардың қызметкерлерін, маман сарапшыларды және т.б. тартуға құқылы.
Оның құзіретіне жатқызылған мәселелер бойынша ҚР-сы Әділет министрлігі ведомстволық нормативтік актілер, соның нәтижесінде сот, Әділет министрлігінің жүйесіндегі органдар, мекемелер және ұйымдар, орталық атқарушы билік органдарының қызметкерлеріне, сондай-ақ лауазымды адамдар мен азаматтарға арналған міндетті болып табылатын нұсқаулықтар мен түсіндірмелер шығарады.
Бұдан басқа, Әділет министрлігі Әділет аттестациялық алқасының жұмысын материалдық-техникалық және ұйымдық қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
Қазақстанда саяси және экономикалық жүйені түбегейлі өзгерту орталық атқарушы билік органдарын, атап айтқанда әділет саласындағы орталық мемлекеттік басқару органу ретінде Әділет министрлігін ұйымдастыруды және оның қызметін құқықтық реттеуді реформалауға әкелді. Мемлекетте басты тіркеуші орган бола отырып, Әділет министрлігі заңды тұлғаларды тіркеуді, соның ішінде ҚР Президентінің "Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы" жарлығына сәйкес, ұйымдарды тіркеуді жүзеге асырады.
3.Әділет органдарының қылмыстық атқару жүйесі. Қазақстан Республикасы әдiлет органдарының қылмыстық-атқару жүйесi - қылмыстық жазаның атқарылуын және тергеу изоляторларында сезiктiлер мен айыпталушылардың күзетпен ұсталуын қамтамасыз ету жөнiндегі атқарушы және өкiмшi функцияларды жүзеге асыратын органдар мен мекемелердiң, сондай-ақ қылмыстық-атқару жүйесi органдары мен мекемелерiнiң тыныс-тiршiлiгін қамтамасыз ететiн ұйымдардың жүйесi. Қылмыстық-атқару жүйесiнiң өз туы мен нышаны болады. Қылмыстық-атқару жүйесiнiң туы мен нышанының сипаттамасын Қазақстан Республикасының Президентi бекiтедi.
Қылмыстық-атқару жүйесінің құрылымын:1) уәкiлеттi орган (орталық атқарушы органның ведомствосы); 2) қылмыстық-атқару жүйесiнің аумақтық органдары; 3) қылмыстық жазаларды атқаратын мекемелер мен органдар: қылмыстық-атқару инспекциялары; түзеу мекемелерi;4) тергеу изоляторлары;5) ғылыми-зерттеу, емдеу-профилактика ұйымдары мен бiлiм беру ұйымдары; 6) қылмыстық-атқару жүйесi саласындағы өндiрiстiк қызметтi жүзеге асыруға және сотталғандарды еңбекке тартуға арналған ұйымдар мен олардың құрылымдық бөлiмшелерi; 7) оңалту орталықтары - мемлекеттiк мекеменiң ұйымдық-құқықтық нысанында құрылатын, бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарға олар босатылғаннан кейiн алты ай iшiнде еңбекке және тұрмыстық орналастыруда жәрдемдесуге, құқықтық және психологиялық көмек көрсетуге арналған қылмыстық-атқару жүйесiнiң ұйымдары құрайды.
Қылмыстық-атқару жүйесi органдарының, мекемелерi әкiмшiлiктерiнiң және олардың лауазымды адамдарының қызметiн ұйымдастыру тәртiбi, құқықтары мен мiндеттерi Қазақстан Республикасының заң актiлерiмен және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiмен белгiленедi
8-тақырып. ҚР-сы прокуратура органдарының қызметтерін ұйымдастыру.
1. Прокурорлық қызметтің мақсаттары мен негізгі бағытары.
2. Прокуратура органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері.
3 Прокуратура органдарының жүйесі.
4.Аудандық (қалалық) прокуратуралар.Мамандандырылған прокуратуралар
1. Прокурорлық қызметтің мақсаттары мен негізгі бағытары.Бүгінгі күннің болмысы республиканың мемлекеттік-құқықтық институттарының жүйесі ретінде ҚР-сы Конституциясының сақталуын мемлекеттің атынан жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, қылмысқа қарсы күресте құқық қорғау және өзге де органдардың қызметін үйлестіретін, өз кезегінде, заңдардың, азаматтардың құқықтарын қорғауға және мемлекеттік мүдделердің сақталуына ықпал ететін көп функционалды орган ретінде прокуратура органдарының құқықтық мәртебесін заңнамалық тәртіппен кеңейтуді талап етеді.
Сондықтан, "Прокуратура туралы" заңға сәйкес, прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру және оның қызметі мәселелерін қарастыра отырып, мыналарды есте сақтау қажет:
- прокурорлық қадағалау - бұл прокуратурадан басқа ешқандай да басқа да мемлекеттік, қоғамдық, өз бетінше немесе өзге де ұйымдар, мекемелер немесе лауазымды тұлғалар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес, өзгеше бір түрі.
- прокурорлық қадағалау мемлекеттің - ҚР-ның атынан жүзеге асырылады. Мұның маңыздылығы, прокурор қадағалауды жүзеге асыра отырып, құқық бұзушылықтарды анықтайды, оларды жоюға және жекелеген жергілікті өзін өзі басқару органдарының, атқарушылық немесе сот билігінің атынан емес, мемлекет жүйесіне біріктірілген барлығынан атынан жалпы мемлекеттің мүддесіне сәйкес жекелеген органдардың, ұйымдардың, мекемелердің, лаузымды тұлғалардың немесе жеке адамдардың мүддесін білдіріп, кінәлілерді жазалауға шаралар қабылдайды.
- прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің дербес түрі. Оның мемлекеттік қызметтің басқа түрлерінен айырмашылығы ҚР Конституциясының нақты сақталуын, заңдардың талоптарын орындалуын, өзге де құқықтық актілердің заңға сәйкестігін және анықталған құқық бұзушылықтарды заңмен тек прокуратураға берілген құралдардың көмегімен жоюға шаралар қабылдануын тексеруден тұратын осы қызметтің мазмұнының өзгешелігімен айқындалады.
- прокуратура ҚР-сы Президентіне есеп беретін орган болуына қарамастан, Конституцияға сәйкес ол барлық актілерге, соның ішінде мемлекет басшының актілеріне де жоғары қадағалауды жүзеге асырады.
Прокурорлық қадағалауды мемлекеттік қызметтің ерекше түрі ретінде мемлекет атынан жүзеге асырылатын арнайы уәкілдік берілген адамдардың - прокурорлардың - бұзушылықтарды дер кезінде анықтау және оларды жоюға шаралар қабылдау, кінәлілерді жауапкершілікке тарту, қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыру арқылы заңдардың дәл орындалуын және бірыңғай қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асыру жөніндегі қызмет ретінде сипаттауға болады.
Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары мен міндеттері өзара тығыз байланысты. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты ретінде прокуратураның тұтастай алғанда барлық қызмет және атап айтқанда, оның маңызды функциясы - прокурорлық қадағалауда қол жеткен нәтижені түсіну керек. Прокурорлық қадағалаудың мақсаттары прокуратураның мәртебесімен, оның мемлекеттегі орны әрі рөлімен айқындалады.
2. Прокуратура органдарының ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері. Прокуратураның ұйымдастырылуы мен қызметінің принциптері - прокуратура органдарының көп қырлы қызметінің аса елеулі сипаттары мен белгілерін және оларға қойылатын негізгі талаптарды айқындайтын негізгі, басшылыққа алынатын ережелер. Прокуратураға қатысты ұйымдастыру мен қызметінің принциптері - ҚР Конституциясында және басқада заңдарда бекітілген, прокуратураның саяси және мемлекеттік мақсаттарын білдіретін, прокурордың міндеттері мен өкілеттіктерін айқындайтын, сондай-ақ мемлекетте заңдардың дәл әрі бірыңғай орындалуын қадағалауды жүзеге асыру үшін құқықтық құралдар ен әдістердің мазмұнын және сипатын білдіретін, сондай-ақ прокуратура органдарының өзге мемлекеттік органдардан, соның ішінде құқық қорғау органдарынан айырмашылығын айқындайтын негізгі талаптар.
Заңнамада белгіленген принциптерді сақтау прокуратураға мемлекетте заңдардың нақты әрі бірыңғай орындалуын қадағалауды жүзеге асыру бойынша олардың алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай орындауға мүмкіндік береді. Прокурорлық қадағалау принциптері қатарына ҚР Конституциясына негізделген, прокуратура органдарын, кімнен қайдан шыққанына қарамастан, заңды бұзуды табысты жою үшін қажетті өкілеттіктерді бере отырып, тәуелсіз мемлекеттік органның дәрежесіне көтеретін ережелер жатады. Прокуратура органдарын ұйымдастыру және оның қызметінің принциптері тұтастық, орталықтандыру, тәуелсіздік, жариялылық және заңдылық принциптеріне бөлінетін "Прокуратура туралы" заңының 3 бабында айқындалған.
Прокуратура органдарының тұтастығы мен орталықтандыру бұл органдардың ҚР Бас прокуроры басқаратын тұтас жүйені білдіреді. Бұл принцип барлық буындағы прокурорлардың алдында тұрған мақсаттар мен міндеттердің тұтастығын білдіреді және заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге асыру нысандары мен әдістерінің, тәсілдерінің ортақтастығымен, анықталған заңды бұзуға прокурорлық ден қою құралдарының, сондай-ақ заңды бұзудың жолын кесу жөніндегі шараларды қабылдау тұтастығымен айқындалады. Тұтастық принципі жоғары тұрған прокурордың өз құқықтарын төмен тұрған прокурорға беру, сондай-ақ өзіне төмен тұрған прокурордың өкілеттігін қабылдауға құқылы ережелерді қамтиды.
Прокуратураның тәуелсіздігі принципінің мәні әрбір прокурордың өз қызметінде тәуелсіз болуынан және оған жүктелген міндеттерін орындау кезінде заңдарды және оларға сәйкес шығарылатын Бас прокурордың нұсқаулары мен бұйрықтарын басшылыққа алудан тұрады. Прокурор оның қадағалау қызметіне қандай да болмасын орталық не жергілікті органның араласуынан қорғалған. Қадағалауды ұйымдастыру және жүзеге асыру тәуелсіздігі принципінің мемлекеттік және саяси аса маңызы зор, осы принципті дәйекті сақтаған кезде ғана прокуратура мемлекет қойған мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізе алады. Осы принципті жүзеге асыруды ұйымдастыру арқылы, прокурорлық кадрларды тағайындау тәртібімен, заңмен белгіленген прокурорлық бағыныстылық және есеп беру жүйесімен қамтамасыз етіледі.
Прокуратура органдары қызметіндегі жариялылық прокуратураның еліміздегі басқада құқық қорғау органдары сияқты өз функцияларын қоғамнан, азаматтардае оқшауланбай жүзеге асырады. Заңда прокуратура азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау, мемлекеттік құпияларды қорғау туралы ҚР заңдарының талаптарына қайшы келмейтін шамада ашық әрекет ететіні ұйғарылған.
Заң шығаруда заңдылық принципі ерекше орында тұрады. Бұл принцип барлық прокуратура органдарының өздерінің қадағалау функцияларын заңды және жеке тұлғалардың заңда көзделген құқықтары мен бостандықтарые сақтай отырып, қатаң заң шеңберінде жүзеге асыратынын білдіреді.
Заңдардың орындалуына қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокурорлар заңда белгіленген өкілеттіктер шегінде ғана әрекет ете алады. Заңдылық принципінің прокурорлық қадағалау үшін ерекше маңызы бар, себебі оған барлық заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың заңды орындалуын бақылау міндеті жүктелген. Сондықтан, прокуратураның өзі осы функцияны орындай отырып, заңды нақты және бұлжытпай сақтауға міндетті. Заң шығарушы барлық органдар, ұйымдар, лауазымды тұлғалар мен азаматтар үшін прокурорлық ден қою актілерінің міндеттілігі принципін және өз өкілеттігін жүзеге асыруы кезінде прокуратура органдарының қызметіне араласуға тыйым салу принципін бөліп көрсетеді.
"Прокурорлық қадағалау" термині аясында мыналардың ұғынылатыны есте сақтау керек:
+ мемлекеттік қызметтің өзгеше түрі;
+ заң ғылымының дербес түрі;
+ оқу пәні.
Прокурордың өкілеттігі - Конституцияда және ҚР заңдарында оның құқықтарының маңызы бірдей қамтылған құқықтық ұғым. Өкілеттік заң ғылымында прокурордың өз міндеттерін орындауы оған заңмен берілген құқықтарды іске асыру арқылы өтетіндіктен, құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы ретінде түсіндіріледі.
Конституция мен заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсаында, ҚР Конституцияның, заңдарының және Президент Жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәл әрі бірыңғай қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асыра отырып, прокуратура мемлекет атынан:
* Конституцияның, заң актілерінің және Президенті актілерінің бұзылуын анықтап, оларды жою шараларын қолданады;
* жедел іздестіру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады;
* сотта мемлекет мүддесін білдіреді;
* ҚР Конституциясы мен заңдарына қайшы келетін заңдарға және басқа да құқықтық актілерге наразылық жасайды;
* заңда белгіленген тәртіп пен шекте қылмыстық қудалауды жүзеге асырады;
* статистикалық көрсеткіштердің тұтастығын, объективтілігін, және жеткіліктілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік құқықтық статистиканы қалыптастырады, арнайы есепке алуды жүргізеді, құқықтық статистика және арнайы есепке алу саласындағы заңдардың қолданылуын қадағалауды жүзеге асырады.
Прокурорлық қадағалаудың құралдары ретінде олардың өкілеттіктерінен туындайтын прокурордың іс әрекеттері мен құқықтық актілері, олардың көмегімен ол қойылған міндеттерді шешеді: заңдарды бұзуды анықтау, жою, алдын алу, кінәлі адамдарды жауапкершілікке тарту.
Прокуратура туралы заңның 3 тарауында прокуратутаның құқықтық актілері көзделген. Аталған заңның 18 бапта құқықтық актілер жүйесі белгіленген:
* прокурорлық қадағалау актілері: наразылық, қаулы, ұйғарым, өтініш, санкция, нұсқау, ұсыныс, заңды түсіндіру;
* прокуратураны ұйымдастыру және оның қызмет мәселелерін реттейтін актілер: бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер, ережелер, нұсқаулықтар құрайды.
3 Прокуратура органдарының жүйесі. ҚР прокуратурасы органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар қалалар мен Республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық және оларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
ҚР Бас прокуратурасы прокурорлық жүйенің жоғары буыны болып табылады және барлық прокуратура органдары мен оның мекемелеріне басшылықты жүзеге асырады. Бас прокуратураны Бас прокурор басқарады. Оның ҚР Президенті ҚР Бас прокурорының ұсынуымен қызметке тағайындайтын және қызметтен босататын бірінші орынбасары мен орынбасарлары болады. ҚР Бас прокуратурасының құрылмын аға көмекшілер болып табылатын бастықтар басқаратын департаменттер, басқармалар мен бөлімдер құрайды. Департаменттер, басқармалар мен бөлімдерде аға прокурорлар мен прокурорлар қызмет атқарады.
Бас прокуратураның өкілеттіктері:
* республика прокуратура органдарының іс қимылдарын олардың қызметінің негізгі бағыттары бойынша үйлестрілуі мен орайластырылуын қамтамасыз етеді;
* Республика заңдарының орындалуын, заңдылықтың жай күйін қадағалау практикасына талдау жасайды;
* прокурорлық қадағалауды жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;
* республика прокурату органдарының заңдардың орындалуын қадағалау жөніндегі жұмысын бақылайды;
* заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етуде жедел іздестіру қызметін, анықтауды және тергеуді жүзеге асыратын басқа да құқық қорғау органдарымен өзара іс қимыл жасайды және олардың қызметін үйлестіріп отырады;
* норма шығармашылық қызметіне қатысады;
* халықаралық ынтымақтастық саласында прокуратура органдарының атынан өкілдік етеді.
Бас прокурор прокуратура органдары мен мекемелерінің барлық жүйесін басқарады және Бас прокуратураға тікелей басшылықты жасайды. Бас прокурор прокуратура органдарының қызметіне басшелық етеді және олардың жұмысын бақылауды жүзеге асырады. Бас прокурор прокуратура органдары мен мекемелерінің барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті, прокуратура жүйесінің қызметін ұйымдастыру мәселелерін және аталған қызметкерлерді материалдық және әлеуметтік қамтамасыз ету шараларын іске асыру тәртібін реттейтін бұйрықтар, нұсқаулықтар, өкімдер, ережелер шығарады. Бас прокурор департаменттердің, басқармалар мен бөлімдердің бастықтарын және олардың орынбасарларын, кеңесшілерін, Бас прокурордың және оның орынбасарларының ерекше тапсырмалар жөніндегі көмекшілерін, басқарамалар мен бөлімдердің аға прокурорлары мен прокурорларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.
Бас прокурор заңға сәйкес прокуратура органдарына жүктелген міндеттердің орындалуына жауапкершілік көтереді. Жыл сайын ҚР Президентке еліміздегі заңдылықтың және құқық тәртібінің жай күйі туралы, оларды нығайту бойынша атқарылған жұмыстар туралы баяндама ұсынады. Бас прокурор болмағанда немесе өз міндеттерін орындау орындау мүмкін болмаған жағдайда оларды оның бірінші орынбасары орындайды. Егер соңғысы да болмағанда немесе қандай да біо мән жайларға байланысты Бс прокурордың міндеттерін орындай алмаса, оларды орындау оның орынбасарларының біріне жүктеледі. Бас прокурордың орынбасарлары арасындағы міндеттерді бөлуді Бас прокурор жүргізеді. Аумақтық прокуратуралар аумақтық құрылым мен аумақтық бөлуге сәйкес құрылады. Әр облыста негізінен облыстың атауына сай келетін атауы бар прокуратура болады. Сонымен қатар, облыстық прокуратуралар құқығында Астана қаласының прокуратурасы және Алматы қаласының прокуратурасы, мамандандырылған прокуратуралар жұмыс істейді.
Облыстық прокуратураларын және оларға теңестірілген прокуратураларды ҚР Президенттің келісім бойынша Бас прокурор тағайындайтын прокурор басқарады. Облыс прокурорларының Бас прокурор тағайындайтын бірінші орынбасарлары мен орынбасарлары болады. Облыс прокуратуралары және оларға теңестірілген прокуратуралар өз құрылымына өз деңгейіндегі органдардың, мекемелердің, ұйымдардың, лауазымды тұлғалардың заңдарды орындалуына қадағалауды жүзеге асыратын басқармалар мен бөлімдерді, және қалалардың, аудандардың және өзге де әкімшілік аумақтық бөлімдердің прокуратураларының қызметін бақылауды қамтиды.
Облыс прокуроры. Облыс прокурорларын және оларға теңестірілген прокурорларды Бас прокурор қызметке тағайындайды. Облыс прокурорлар Бас прокурорға есеп береді және оны қызметтен босатады. Олар қалалық және аудандық прокуратуралардың және оларға теңестірілген прокуратуралардың қызметіне аумақта қолданылатын заңдардың негізінде басшлық етеді, барлық бағыныстағы қызметкерлердің орындауы міндетті бұйрықтар, нұсқаулар, өкімдер шағарады, өз аппаратының және қарамағындағы прокурорлардың штат кестелеріне Бас прокурор белгілеген штат саны мен ақы төлеу қорының шегінде өзгерістер енгізе алады.
Облыстық және оларға теңестірілген прокуратуралардың алқалары өз отырыстарында прокурорлық органдардың қызметіндегі аса маңызды мәселелерді, Бас прокурордың қылмысқа қарсы күрес жөніндегі заңдардың орындалуын қадағалауды жүзеге асыру бойынша бұйрықтары мен нұсқауларының орындалуын қарайды, басқарма және бөлім бастықтарының, төмен тұрған прокурорлардың есептерін тыңдайды, кадраларды іріктейді, орналастырады және тәрбилеу мәселелерін, бұйрық жобаларын талқылайды.
Аумақтық прокуратуралардың төменгі буыны қалалардағы және аудандардағы прокуратуралар болып табалады. Бірқатар жерлерде заң құзыры екі ауданға немесе ауданға және облыстық бағыныстағы қалаға қолданылатын ауданаралық прокуратуралар жұмыс істейді.
Барлық аумақтық прокурорларды облыс прокурорының ұсынуы бойынша Бас прокурор бес жыл мерзімге тағайындайды. Жұмыс көлемі үлкен аудандардың және қалалардың прокуратураларының прокурорларында орынбасарлары, аға көмекшілері мен көмекшілері болады.
4.Аудандық (қалалық) прокуратуралар.Мамандандырылған прокуратуралар Қалалар мен аудандардың прокуратураларын, оларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратураларды тиісті прокурорлар басқарады. Оларды Бас прокурор қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, жоғары тұрған прокурор мен Бас прокурорға бағынады және есеп береді. Олардың міндеттеріне бағыныстағы көмекшілердің, жұмысына басшылық жасау, оның барлық бағыттар бойынша қадағалауды жүзеге асыру және соттардың қылмыстық және азаматтық істерін қарауға қатысу кіреді. Аудандық бөлінісі бар қалалардың прокурорлары аудандық және оларға теңестірілген прокурорлардың қызметіне басшылық етеді, жоғары тұрған прокурорларға өз аппаратының және бағынысты прокурорлардың штат санын өзгерту туралы, кадрлық өзгерістер туралы ұсыныс енгізеді.
Мамандандырылған прокуратураларға әскери, көлік (темір жол, су, әуе), табиғат қорғау және ішкі істер министрлігінің қылмыстық атқару жүйесінің түзеу мекемелерінде (колония және түрмелер) заңдардың орындалуына қадағалау жөніндегі прокуратуралар жатады.
Әскери, көлік және табиғат қорғау прокуратуралары аудандарға теңестірілген прокуратураларға және облыстарға теңестірілген прокуратураларға бөлінеді. Мамандандырылған прокуратуралардың төменгі буыны тиісті жоғары тұрған прокуратуралардың қарамағына кіреді. Прокуратура органдарының жүйесінде облыстық прокуратуралардың құқығында Алматы, Целинный және Батыс Қазақстан көлік прокуратуралары жұмыс істейді.
9-тақырып. Тақырып: ҚР-сындағы алдын ала тергеу және анықтау органдарының жүйесі және жедел іздестіру қызметі
1. Алдан ала тергеуді, анықтауды жүзеге асыратын органдардың түсінігі мен жалпы сипаттамасы.
2. Алдан ала тергеу органдары. Анықтау органдары.
3 Жедел іздестіру қызметі.
1. Алдан ала тергеуді, анықтауды жүзеге асыратын органдардың түсінігі мен жалпы сипаттамасы. Қылмыстарды анықтау және тергеу - бұл арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың қылмыс белгілері болуы мүмкін әрекеттер немесе әрекетсіздіктер туралы мәліметтер алу, қылмыс оқиғасы мен құрамын анықтау, оны жасаған кінәлі адамдарды әшкерелеу, қылмыспен келтіріліген залалды өндіру жөнінде шаралар қабылдау, қылмыс жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларды анықтау бойынша қызметі.
Қылмыстарды анықтау және жолын кесу жедел-іздестіру шаралары, анықтау, алдын ала тергеу жүргізу, өзге қызмет барысында жүзеге асырылады.
* Жедел-іздестіру қызметі - жеке адамның өмірін, денсулығын, құқықтары мен бостандықтарын, меншікті қорғау, ұйымдардың қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қылмыстық қол сұғуынан қамтамасыз ету мақсатында жедел іздестіру шараларын өткізу арқылы мемлекеттік органдардың жедел бөлімшелерінің жария не жасырын жүзеге асырылатын қызметі.
* Анықтау, алдын ала тергеу және жедел-іздестіру қызметінің міндеттері қылмыс жасаудың мән жайларын анықтау және кінәлі адамдарды әшкерелеу, яғни сотта қылмыстық істерді кейіннен қарау үшін дәлелдемелерді жинау болып табылады.
* Қылмыстарды тергеу тек екі нысанда: анықтау және алдын ала тергеу және олар ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің нормаларында қатаң сәйкестікте жүзеге асырылады.
Алдын ала тергеу органдарына жатады:
* Ішкі істер органдары;
* Ұлттық қауіпсіздік органдары;
* қаржы полиция органдары.
Алдын ала тергеуді аталған органдардың тергеушілері жүзеге асырады. Тергеушілерді алдын ала тергеу органдары деп атау олар қылмыстық істер бойынша тергеуді жеке жүзеге асыратындығымен түсіндіріледі. Алдын ала тергеу - қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген қылмыстарды ашу, оларды жасаған адамдарды қылмыстық жауапкершілікке тарту, қылмыспен келтірілген материалдық залалды қамтамасыз ету мақсаттарында дәлелдемелерді жинау, тексеру және бағалау бойынша тергеушілерге өкілеттік берілген қызметі.
Алдын ала тергеу органдарының міндеттері қылмыстарды тез және толық шешу, кінәлілерді әшкерелеу, әрбір жасалған қылмыс әділ жазалануы үшін және бірде бір кінәсі жоқтар қылмыстық жауапкершілікке тартылмас және сотталмас үшін заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығаутыға ықпал ету болып табылады.
Тергеуші - өз құзіреті шегінде қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуді жүзеге асыруға өкілеттік берілген лауазымды адам ішкі істер органдарының тергушісі, ұлттық қауіпсіздік органдарының тергеушісі және қаржы полициясы органдарының тергеушісі.
Анықтаушы - өз құзіреті шегінде қылмыстық іс бойынша сотқа дейінгі іс жүргізуді жүзеге асыруға өкілетті мемлекеттік лауазымды тұлға.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде тергеуші мен анықтаушыға сотқа дейінгі іс жүргізуді жүзеге асыру бойынша өкілеттіктер берліген.
Сонымен бірге, олардың іс жүргізу дербестіктерінде белгілі бір айырмашылығы бар:
* анықтаушыға прокурордың нұсқауларымен келіспеу құқығы берлімеген, ол аларды ешбір қайталаусыз орындауға міндетті;
* анықтау органының құзіреті алдын ала тергеу ісін жүргізудің міндеттілігіне немесе міндетті еместігіне байланысты ажырытылады, соған сәйкес анықтаушының құзіреті де ажырытылады;
* тергеуші прокурордың қадағалауында және оның басшылық етуімен тергеуді жүзеге асырады, ал анықтауды жүзеге асыратын адам да прокурордың қадағалауында, анықтау бастығына тікелей бағынады;
* анықтау органдары қылмыстарды тергеу барысында тергеушінің талаптарын орындауға міндетті, анықтаушының тергеушіге тапсырма беруге құқығы жоқ;
* тергеу мен анықтау қызметкерлерінен тұратын тергеу-жедел тобында ұйымдастыру және іс жүргізуге басшылық тергеушіге тиесілі.
2. Алдан ала тергеу органдары. Анықтау органдары. Алдын ала тергеу - қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелген қылмыстарды ашу, оларды жасаған адамдарды қылмыстық жауапкершілікке тарты, қылмыспен келтірілген материалдық залалды қамтамасыз ету мақсаттарында дәлелдемелерді жинау, тексеру және бағалау бойынша органдарға (тергеушілерге) уәкілеттік берілген қызметі.
Алдын ала тергеу заңмен белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады. Ол қылмыстық іс қозғалып, оны іс жүргізуге қабылданғаннан кейін басталады, айыптау қорытындысын жасап, айыптау қорытындысын бекіту және тергелу реті бойынша сотқа жіберу үшін істі прокурорға жіберілгенде не жаза тағайындауды немесе оны орындауды және сол мақсаттарда істі прокурорға жіберуді қиындататын, есі керісілі-шығасылы жағдайда қылмыс жасаған немесе психикалық аурумен ауырған адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы қаулы жасалғанда не іс тоқтатылғанда аяқталады.
Алдын ала тергеу деп оның процесінде жасалған кінәсі туралы, дәлелденгені туралы қорытындылар түпкілікті болп табылмайтындықтан аталады. Қылмыстық іс келіп түсетін сот процесін жүргізу кезінде алдын ала тергеу органдары жинаған материалдары негізге алса да, дәлелдемелерге өзінің жеке зерттеуін жүзеге асырады: сотталушының, жәбірленушінің, куәлардың айғақтарын тыңдайды, заттай дәлелдемедерді қарайды және т.б.
Алдын ала тергеу объективтік қажеттілік болып табылады. Алдын ала тергеу органдарының өздерінің тармақтануына, қылмыс жасалған жерге жақындығына, жедел іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдарымен тығыз байланыста болуына орай әрбір қылмыс оқиғаларына тез арада ден қою, қысқа мерзімде қажетті дәлелдемелерді жинау мүмкіндігі бар. Істі қарацтын соттардың тергеущі ұсынған айыптың шеңберінен шығуға, айып көлемін кеңейтуге, аса ауыр қылмыс туралы заңды қолдануға құқығы жоқ.
Алдын ала тергеу органдарының міндеттері заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға ықпал ету, қылмыстарды тез және толық шешу, кінәлілерді әшкерелеу, әрбір жасалған қылмыс әділ жазалануы үшін және бірде бір кінәсі жоқтар қылмыстық жауапкершілікке тартылмас және сотталмас үшін заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету болып табылады.
Олар жүзеге асыратын жалғыс функция болып табылатын қылмыстарды тергеу үшін арнайы тағайындалатын, тиісті ведомстволардың лауазымды тұлғалары тергеушілер болып табылады. Ол үшін оларға заңға белгіленген өкілеттіктер беріледі.
Ең алдымен тергеуші қылмыстарды тергеу кезінде толық дербес болып табылады. Оның өзі дәлелдемелерді жинауды жүзеге асырады, айыпталушы ретінде адамды тарту, айыпталушыға жолын кесу шарасын қолдану туралы, алдын ала тергеу аяқталғаны туралы шешім шығарады. Заңда көзделген жағдайларда ғана ол прокурордың санкциясын алуға тиіс.
Тергеуші тергеу әрекеттерінің заңды әрі уақытында жүргізілуіне толық жауапкершілік көтереді.
Прокурор тергеушінің заңдарды дәл орындауын қадағалауды жүзеге асырады, олар қабылдаған шешімдердің күшін жоя алады, орындау үшін міндетті нұсқаулар бере алады. Алайда, тергеуші маңызды тергеу мәселелері бойынша нұсқаулармен келіспесе, прокурордың нұсқауларын орындамауға құқығы бар.
Тергеуші анықтау органдарына тергеу және іздестіру әрекеттерін жүргізу туралы тапсырмалар мен нұсқаулар беруге, анықтау органдарынан тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде жәрдемдесуін талап етуге құқылы.
Тергеуші объективті тергеуді жүзеге асыруға, айыпталушыны әшкерелейтін де, ақтайтын да мән жайлард анықтауға, материалдық залалды өндіруді қамтамасыз етуге, қылмыс жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды жоюға ол міндетті қарауға жататын ұсыныстар енгізуге құқылы.
Тергеуші - өз құзіреті шегінде қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуді жүзеге асыруға уәкілеттік берілген лауазымды адам.
Тергеуші:
+ тергеуші іс жүргізуде тәуелсіз;
+ ол тиісті органдарға жедел іздестіру шарасын жүргізу туралы нұсқау беруге, анықтау органдарынан алдын ала тергеу жүргізу міндетті істі анықтау мерзімі біткенге дейін алып қоюға және өзінің іс жүргізуіне қабылдауға құқылы;
+ тергеуші алдын ала тергеу жүргізуге байланысты шешімді белгілі бір жағдайларда белгілі бір тергеу әрекеттерін жасауға прокурордың санкциясын ала отырып, дербес шешім қабылдайды;
+ тергеуші алдын ала тергеу жүргізуге қатысты прокурордың нұсқауларын орындайды, алайда егер нұсқау нақты адамды айыпталушы ретінде тартуға, іс бойынша іс жүргізуді тоқтатуға немесе заңда белгіленген басқа да кейбір мәселелерге қатысты болса, тергеуші жоғары тұрған прокурорға жазбаша түрде прокурордың нұсқауларына өз қарсылықтарымен беруге құқылы.
Тергеушілердің жұмысын үйлестіру үшін тиісті органдада тергеу аппараты құрылады.
Тергеуші лауазымына қойылатын талаптар:
+ ҚР азаматығы;
+ Жоғары заң білімі;
+ Денсаулық жағдайы бойынша тергеушінің міндеттерін орындай білу қабілеті;
+ Тиісті кәсіптік және адамгершілік қасиеттері
Тергеушілердің тиісті лауазымдық атаулар, арнаулы атақтары (ішкі істер органдары, қаржы полиция органдары, ұллтық қауіпсіздік органдары) болады.
Қылмыстық іс жүргізу заңы олардың құзіретіне жатқызылған істер бойынша қылмыстарды алдын ала тергеуді жүзеге асыруға уәкілеттік берілген мекемелер, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар анықтау органдары болып табылады. Анықтау органдарының алдын ала тергеу органдарынан басты айырмашылығы тергеуші үшін қылмыстарды тергеу жалғыс фукнция болса, ал анықтау органдары үшін ол жалғыс емес, негізгі емес болып табылады. Алдын ала тергеу ісін жүргізу олар үшін алдында тұрған негізгі міндеттерді шешу үшін қажетті қосалқы функция болып табылады. Анықтау органдары көбінесе олардың әкімшілік қызмет саласында туындайтын қылмыстық істерге тергеу жүргізеді. Анықтау органдары тек ғана лауазымды адамдар болып табылады.
Анықтау ісін жүргізу уәкілеттік берілген органдар мен лауазымды тұлғалардың тізбесі, олардың өкілеттіктері қылмыстық іс жүргізу кодексінде және түрлі арнайы заңдарда белгіленеді.
Сол немесе басқа органдарда анықтауды ұйымдастыру ведомтсволық нормативтік актілерде айқындалады. Анықтау органдарының міндеттері алдын ала тергеу органдары сияқты қылмыстарды тез және толық шешу, кінәлілерді әшкерелеу, әрбір жасаоған қылмыс әділ жазалануы үшін және бірде бір кінәсі жоқтар қылмыстық жауапкершілікке тартылмас және сотталмас үшін заңның дұрыс қолданылуын қамтамасыз ету болып табылады.
Анықтау органдарының сипаттары:
* заңмен белгіленген құзіретіне сәйкес қылмыстың белгілері мен оларды жасаған адамдарды табу, қылмыстардың алдын алу және жолын кесу мақсатында қажетті қылмыстық іс жүргізу және жедел іздестіру шараларын қолдану;
* алдын ала тергеу жүргізу міндетті істер бойынша заңда белгіленген тәртіппен қылмыстық іс жүргізу және жедел іздестіру әрекеттерін орындау;
* заңда белгіленген тәртіппен алдын ала тергеу жүргізу міндетті емес істер бойынша анықтау;
* заңда белгіленген жағдайларда алдын ала тергеу жүргізу жүктеледі.
Анықтау органдарына жатады:
* ішкі істер органдары;
* ұлттық қауіпсіздік органдары;
* әділет органдары;
* әскери полиция органдары;
* шекара бөлімдерінің командирлері;
* әскери полиция органы болмаған жағдайда әскери бөлімдердің, құрамалардың командирлері, әскери мекемелер мен гарнизондардың бастықтары;
* ҚР дипломатиялық өкілдіктерінің, консульдық мекемелерінің және өкілетті өкілдерініғ басшылары;
* мемлекеттік өртпен күресу қызметінің басқару органдары мен бөлімшелері.
Анықтау органының барлық қылмыстар туралы істер бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу және кезек күттірмейтін тергеу қимылдарын орындау жөніндегі құқықтары мен міндеттері сол сияқты алысқа жүзу сапарындағы теңіз кемелерінің капитандары жүргізе алады.
Анықтаушы заңда айқындалған нысандарда сотқа дейінгі іс жүргізудің басталуы және жүзеге асырылуы туралы шешім қабылдауға, заңда оларды анықтау органы бастығының бекітуі, прокурордың санкциясы не соттың шешімі көзделген жағдайларды қоспағанда, дербес шешімдер қабылдауға және тергеу мен басқа да іс жүргізу әрекеттерін жүргізуге құқылы.
Анықтаушы, алдын ала тергеу жүргізілуі міндетті қылмыстық істер бойынша кідіртуге болмайтын жағдайларда анықтау органы бастығының тапсырмасы бойынша қылмыстық іс қозғауға, сондай-ақ шұғыл тергеу әрекеттері мен жедел іздестіру шараларын жүргізуге, ол туралы 24 сағаттан кешіктірмей прокурор мен алдын ала тергеу органын хабардар етуге міндетті.
3 Жедел іздестіру қызметі. Жедел қызмет шешетін міндеттердің маңыздылығын, олардың қызметінің өзгешелігін ескере отырып, жедел іздестіру қызметі ұжайы прокурорлық қадағалауды талап етеді. Алайда, жедел іздестіру қызметінде прокурорлық қадағалауды жүзеге асырудың қажеттілігі теориясында дұрыс негіздемінің болуына қарамастан, көптеген жылдар бойы прокурорлардың жекелеген оқиғаларды осы қызметте заңдардың орындалуын тексереді. Мұндай жағдай прокурорлардың қадағалау қызметін жүзеге асыруы үшін құқықтық негіздің болмағандығымен түсіндіріледі.
Жедел-іздестіру қызметін жүргізу кезінде азаматтардың Конституциямен және басқа да заңдармен кепілдік берілген құқықтары мен заңды мүдделері елеулі түрде шектеледі.
Сондықтан, жедел іздестіру қызметінің міндеттері:
+ адамның және азаматтың заңды құқықтары мен бостандықтарын қорғау;
+ жасалған және дайындалып жатқан қылмыстар туралы өтініштер мен хабарламаларды шешудің белгіленген тәртібін сақтау, жедел іздестіру шараларын орындау;
+ жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдар қабылдайтын шешімдердің заңдылығы.
Жедел-іздестіру қызметі жүзеге асырған кезде Конституция және басқа да заңдарға кепілдік берілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауға, сондай-ақ заңдарда айтылған ерекше жағдайларды көздейтін мән жайларды сақтауға, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеу негіздері мен рәсімдеріне назар аудару қажет.
Жедел-іздестіру шараларын жүргізу негіздеріне мыналар жатады:
+ қозғалған қылмыстық істің болуы;
+ жедел іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдарға дайындалып жатқан, жасалатын және жасалған құқыққа қарсы әрекеттердің белгілері, сондай-ақ оны дайындап жатқан, жасайтын немесе жасаған адамдар туралы деректер түскен жағдайда.
Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдар мыналар:
+ ішкі істер органдары;
+ ұлттық қауіпсіздік органдары;
+ Қорғаныс министрлігінің әскери барлау органдары;
+ қаржы полиция органдары;
+ ҚР Президенті күзет қызметі;
+ кеден органдарының жедел бөлімшелері.
10-тақырып. ҚР-сы Ішкі істер министрлігінің қызметі.
- ҚР-сы ішкі істер органдарының мәртебесі.
- ҚР-сы ішкі істер органдарының міндеттері.
- ҚР-сы ішкі істер органдары қызметінің қағидаттары.
1 ҚР-сы ішкі істер органдарының мәртебесі.Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес анықтау, алдын ала тергеу мен жедел іздестіру қызметін, сондай-ақ қоғамдық тәртіпті сақтау мен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандығына, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне қылмыстық және өзге де заңға қарсы қол сұғушылықтардың алдын алу және жолын кесу жөніндегі атқарушылық және өкім етушілік функцияларын жүзеге асыратын арнайы мемлекеттік орган болып табылады.
Iшкi iстер органдарының мiндеттерi:
1) қоғамдық тәртiптi қорғау және қоғамдық қауiпсiздiктi, соның iшiнде төтенше немесе әскери жағдай ахуалында қамтамасыз ету;
2) қылмыстар мен әкiмшiлiк құқық бұзушылықтардың алдын алу, анықтау, жолын кесу, қылмыстарды ашу және тергеу, сондай-ақ қылмыскерлерді іздестіру;
3) заңдарда белгiленген өздерiнiң құзыретi шегiнде алдын ала тергеу, анықтама мен әкiмшiлiк iс жїргiзудi жүзеге асыру;
4) әкiмшiлiк жазалауларды орындау;
5) әкімшілік жолмен қамауға алынғандарды ұстау орындарында құқық тәртібін қамтамасыз ету және адамдарды ұстау режимін сақтау;
6) кәмелетке толмағандардың қараусыздығы мен құқық бұзушылығын анықтау және тыю;
7) қажет болған жағдайларда мемлекеттік өрттен қорғау қызметі органдарына өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуде жәрдем көрсету;
8) жол қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз етуді мемлекеттік қадағалау және бақылау;
8-1) есiрткi құралдарының, психотроптық заттардың, прекурсорлардың айналымын мемлекеттiк бақылау;
8-2) азаматтық және қызметтiк қаруды және оның оқ-дәрiлерiн мемлекеттiк бақылау;
8-3) күзет қызметiн, сондай-ақ күзет дабылы құралдарын монтаждауды, орнатуды және техникалық қызмет көрсетудi жүзеге асыратын субъектiлердiң қызметiн мемлекеттiк бақылау;
9) мемлекеттік және өзге де объектілерді, жеке адамдарды күзету, қамауға алынғандар мен сотталғандарды айдап апару, терроризм актілерінің жолын кесуге, кепілге алынғандарды босатуға қатысу;
10) виза беру жұмысын жүргiзу, шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасының аумағында болу тәртiбiн сақтауын бақылау;
11) соғыс уақытында Қазақстан Республикасының аумақтық қорғаныс жүйесiнде жекелеген мiндеттердi орындау;
11-1) өзге мемлекеттік органдармен бірлесіп, оның ішінде төтенше жағдайлар кезінде карантиндік, санитарлық және табиғат қорғау шараларын жүргізуге қатысу, табиғат қорғау органдарына сұғанақ аңшылыққа қарсы күресуде жәрдем көрсету;
11-2) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес лицензиялық және рұқсат етушілік қызметті жүзеге асыру;
11-3) Қазақстан Республикасының айрықша маңызды және айрықша режимді объектілерінде, аумақтарында режимдік және күзет шараларын жүзеге асыру; 12) iшкi iстер органдарының қарауына жатқызылған мәселелер бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру; 13) есiрткi құралдары, психотроптық заттар, прекурсорлар айналымы саласындағы мемлекеттiк саясатты жүзеге асыру және олардың заңсыз айналымы мен оларды терiс пайдалануға қарсы iс-әрекет жасау болып табылады.
Өзге мiндеттер iшкi iстер органдарына тек заңмен ғана жіктелуi мүмкiн. Iшкi iстер органдарының қызметi заңдылық, дара басшылық, iшкi iстер органдары жүйесiнiң бiрлiгi, жариялылық, құқық қорғау және басқа да мемлекеттiк органдармен, лауазымды тұлғалармен, ұйымдармен және азаматтармен өзара iс-қимыл жасау принциптерiне негiзделiп құрылады.
2 Ішкі істер органдарының жүйесі. Ішкі істер органдарыныѕ біртўтас жїйесін Ќазаќстан Республикасыныѕ Ішкі істер министрлігі (бўдан јрі - Ішкі істер министрлігі), оныѕ ќўрамына кіретін департаменттер мен ґзге де ќўрылымдыќ бґлімшелер, облыстардыѕ, республикалыќ маѕызы бар ќала мен Республика астанасыныѕ, кґліктегі оєан баєынатын ішкі істер департаменттерi, ќалалыќ, аудандыќ, ќалалардаєы аудандыќ, поселкелік, желілік ішкі істер органдары, ішкі јскерлер, оќу орындары, мекемелер жјне ґзге де ўйымдар ќўрайды. Ішкі істер органдарыныѕ ќўрамында криминалдыќ полиция, јкімшілік полиция жјне полицияныѕ ґзге де ќызметтері, сондай-аќ Ішкі істер министрлігініѕ јскери ќўрылымдар мјртебесі бар јскери-тергеу органдары мен јскери полициясы ќўрылады. Криминалдыќ, јкімшілік жјне ґзге де полиция ќызметтерініѕ бґлімшелерін, сондай-аќ Ішкі істер министрлігініѕ јскери-тергеу органдары мен јскери полициясын ќўруды, ќайта ќўруды жјне таратуды Ќазаќстан Республикасыныѕ Ішкі істер министрі жїзеге асырады. Iшкi істер органдары жїйесініѕ їлгілік ўйымдыќ ќўрылымы мен штат санын Ќазаќстан Республикасы Ішкі істер министрініѕ ўсынуы бойынша Ќазаќстан Республикасыныѕ їкіметі бекітеді.
Криминалдық полиция Криминалдыќ полицияныѕ негізгі міндеттері ќылмыстарды аныќтау, оныѕ алдын алу, жолын кесу, оны ашу жјне тергеу, ішкі істер органдарыныѕ жїргізуіне жататын ќылмыстар туралы істер бойынша аныќтама ісін жїргізу, тергеуден, аныќтамадан жјне соттан жасырынєан, ќылмыстыќ жазаны ґтеуден жалтарєан, хабарсыз кеткен жјне Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдарында белгіленген ґзге де жаєдайларда адамдарды іздестіруді ўйымдастыру жјне жїзеге асыру болып табылады. Криминалдыќ полицияны жедел-іздестіру, тергеу, єылыми-техникалыќ жјне Ќазаќстан Республикасыныѕ Ішкі істер министрлігіне тікелей баєынатын, оныѕ алдында тўрєан міндеттерді шешу їшін ќажетті ґзге де бґлімшелер құрайды. Әкімшілік полиция әкімшілік полицияның негізгі міндеттері ќоєамдыќ тјртіпті саќтау, ќоєамдыќ ќауіпсіздікті ќамтамасыз ету, ќылмыстар мен јкімшілік ќўќыќ бўзушылыќтарды аныќтау, оныѕ алдын алу жјне жолын кесу, ќылмыстарды ашу, Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдарында белгіленген ќўзыретініѕ шегінде аныќтама мен јкімшілік іс жїргізуді жїзеге асыру, ўсталєан жјне ќамауєа алынєан адамдар, оныѕ ішінде белгілі бір тўратын жері, ќўжаттары жоќ адамдар ўсталатын жерлерде ќўќыќ тјртібін ќамтамасыз ету, кјмелетке толмаєандар арасындаєы ќадаєалаусыздыќ пен ќўќыќ бўзушылыќтарды аныќтау жјне жолын кесу, жол ќозєалысыныѕ ќауіпсіздігін ќамтамасыз етуге мемлекеттік ќадаєалау жјне баќылау жасау, Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдарына сјйкес ішкі істер органдарына жїктелген лицензиялау мен рўќсат ету ќызметiн жїзеге асыру болып табылады.
Јкімшілік полицияны полицияныѕ учаскелік инспекторлары мен кјмелетке толмаєандар ісі жґніндегі учаскелік инспекторлар ќызметтері, саќшылыќ ќызмет, лицензиялыќ жјне рўќсат ету жїйесі, табиєат ќорєау жјне мал дјрігерлік полиция, жол полициясы бґлімшелері, ішкі істер органдарыныѕ арнаулы мекемелері жјне јкімшілік полицияныѕ алдында тўрєан міндеттерді шешу їшін ќажетті ґзге де бґлімшелер ќўрайды.
Әскери-тергеу органдары әскери-тергеу органдарыныѕ негізгі міндеттері јскери ќылмыстарды жјне јскери ќызметшілер жасаєан, ішкі істер органдары тергеуге тиісті ќылмыстарды аныќтау, олардыѕ алдын алу, жолын кесу, ашу жјне тергеу болып табылады. Јскери-тергеу органдарын јскери-тергеу департаменті, јскери-тергеу басќармалары мен тергеу, жедел-іздестіру, жедел-техникалыќ жјне ґздерініѕ алдында тўрєан міндеттерді шешу їшін ќажетті ґзге де бґлімшелерден тўратын бґлімдер ќўрайды.
Әскери-тергеу органдары Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдарына сјйкес бўєан ујкілдік берілген лауазымды адамдар арќылы ґз ќўзыреті шегінде ішкі істер органдарыныѕ барлыќ ќўќыќтарын пайдаланып, солардыѕ міндеттерін атќарады.
Јскери-тергеу органдары Ќарулы Кїштер есебінен ќызметтік їй-жаймен, байланыс ќўралдарымен ќамтамасыз етіледі.
Ішкі істер министрлігініѕ Әскери полициясы Ішкі істер министрлігініѕ әскери полициясы арнаулы орган болып табылады жјне ішкі јскерлердегі ќўќыќ тјртібін ќамтамасыз етуге, јскери ќылмыстар бойынша, сондай-аќ ішкі јскерлердіѕ јскери ќызметшілері жасаєан басќа да ќылмыстар бойынша аныќтаманы жїзеге асыруєа, олардыѕ арасындаєы ќылмыстар мен јкімшілік ќўќыќ бўзушылыќтардыѕ алдын алуєа, аныќтауєа, жолын кесуге, јскери ќылмыстарды ашуєа, ішкі јскерлердіѕ јскери ќызметшілерін іздестіруге арналєан.
Ішкі істер министрлігініѕ јскери полициясы бўєан ујкілдік берілген лауазымды адамдар арќылы жїктелген міндеттерді ґз ќўзыреті шегінде орындау їшін ішкі істер органдарыныѕ ґкілеттігін пайдаланады. Бўл орайда јскери ќызметшілердіѕ жјне јскери ќалашыќтар, ішкі јскерлердіѕ јскери бґлімдері мен ќўрамалары бґлімшелерініѕ аумаєында жїрген ґзге де адамдардыѕ ќўжаттарын тексеруді жїзеге асыруєа ќўќыєы бар.
әскери полиция Ќазаќстан Республикасы Ішкі істер министрлігініѕ ішкі јскерлері есебінен ќызметтік їй-жайлармен, автокґлікпен жјне байланыс ќўралдарымен ќамтамасыз етіледі, оларды пайдалану мен ўстау шыєындарын да солар кґтереді.
әскери полицияныѕ јскери ќызметшілері јскери атаќтарына сјйкес айырым белгілері бар јскери нысандаєы киім киіп жїреді. Бўл орайда киімніѕ јскери полицияныѕ белгіленген їлгідегі кеудеге, жеѕге таєатын арнаулы айырым белгілерімен толыќтырылуы мїмкін. Iшкi iстер министрлiгi
1. Iшкi iстер министрлiгi iшкi iстер органдарыныѕ бiртўтас жїйесiн басќаратын Ќазаќстан Республикасыныѕ орталыќ атќарушы органы болып табылады.
2. Ішкі істер министрлігініѕ жалауы, туы жјне рјмізі болады.
Облыстардыѕ, республикалыќ маѕызы бар ќала мен Республика астанасыныѕ, кґліктегі ішкі істер департаменттерiнiѕ, сондай-аќ Ішкі істер министрлігі оќу орындарыныѕ туы болады. Ішкі істер министрлігі жалауыныѕ, туыныѕ жјне рјмізініѕ, оєан баєынатын органдар туларыныѕ сипаттамасын Ќазаќстан Республикасыныѕ Президенті бекітеді.
11-тақырып. Тақырып: ҚР-ның Кеден органдары, құрылымы мен қызметі.
1. Кеден органдарының құқық қорғау қызметінің нысандары
2. Кеден ережелерін бұзудың түсінігі және жалпы сипаттамасы
3. Кеден ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жаза түсінігі және түрлері
1. Кеден органдарының құқық қорғау қызметінің нысандары
Қазақстан Республикасының заңдар мен халықаралық шарттар бекіткен, орындалуы бақылау кеден органдарына жүктелген Қазақстан Республикасының кеден шекарасы арқылы тауарлар мен көлік құралдарын өткізуде кеден режимдерін, кеден бақылауын қолдануды және кедендік рәсімдеуді қоса өткізудің, кеден төлемдері мен салықтарын салудың және төлеудің, кеден жеңілдіктерін берудің және пайдаланудың тәртібіне қол сұғушы тұлғаның құқыққа қарсы әрекеті не әрекетсіздігі кеден ережелерін бұзу болып табылады, ол үшін Кеден Кодексінде жауапкершілік қарастырылады. <<Тұлға>> ұғымына заң шығарушы жеке және заңды тұлғаларды (отандық және шетелдік заңды тұлғалар, жеке кәсіпкерлер, жеке тұлғалар), сондай-ақ лауазымды тұлғаларды жатқызады.
Егер лауазымды тұлғалардың қызметтік міндетіне, онда орындалуын бақылау кеден органдарына жүктелген кеден ережелерін бұзғаны үшін лауазымды тұлғалар жауапкершілікке тартылады. Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердің жауапкершілікке тартылуы (тікелей бұзушылықтары үшін) лауазымды тұлғалар мен
басқа жұмысшыларды жауапкершіліктен босатпайды. Лауазымды тұлға құқыққа қарсы қасақана немесе абайсызда жасаған әрекеті не әректсіздігі үшін жеке тұлғалармен теңдей жауапкершілікке тартылады. Тек бой бермейтін, тежеусіз күш қана жеке тұлға немесе жеке кәсіпкерді жауапкершіліктен босатуы мүмкін. Кеден ережелерін бұзғаны үшін ықпал ету шараларын қолдану жауапкершілікке тартылған тұлғаны кеден төлемдері мен салықтарын төлеу міндетінен толықтай босатпайды. Егер құқық бұзушылық өз сипаты, белгісі бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылмағанымен, анықтама жүргізу кеден органдарының қүзіретіне жүктелсе, заңды тұлға мен жеке кәсіпкерлер кеден ережелерін бұзғаны үшін жауапкершіліктен босатыл- майды. Менің пікірімше, <<жеке тұлға>> ұғымынан <<жеке кәсіпкерді>> бөліп алу соншалықты негізделмеген.
Жауапкершіліктің маңызды бөлігі - әскери қызметшілер мен тәртіп жарғыларының күшін қолданатын өзге де тұлғалардың кеден ережелерін бұзғаны үшін қолданылатын әкімшілік жауапкершілік болып табылады. Бұл тұлғалар қатарына Қарулы күштердің, шекара және ішкі әскерлердің, басқа да әскери құрамалардың әскери қызметшілері мен жиынға шақырылған әскери міндеттілер кірмейді. Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары мен ұлттық қауіпсіздік органдарының қатардағы және басшы құрамының тұлғалары жатады. Қазақстанның әскери бөлімдер мен басқа да әскери бөлімшелері және мемлекеттік құрылымдар (Қазақстан Республикасы оның құрамына кіреді), ішік істер және ұлттық қауіпсіздік органдары заңды түлға ретінде әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Шетелдік заңды және жеке түлғалар жалпы негізде жауапкершілікке тартылады. Кодексте кеден ережелерін бұзғаны үшін жауапкершіліктің маңызы аз болса, кеден органы жауапкершіліктен босатып, тек ауызша ескерту жасау мен шектелу мүмкіндігі қарастырылған, бұл жаза түрлерінің тізбесіне енбейді. Кеден Кодексіне сәйкес мерзім (1 жыл) бекітіліп, бұл мерзім біткен соң тұлға бұзықтығы үшін жазаға тартылмаған деп саналады.
Кеден органдарының құқық қорғау қызметінің нақтылы атқарылуы олардың осы алдағы қызметін жаңадан қабылданған қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу жөніндегі заң актілерімен сәйкес бекіту арқылы қамтамасыз етіледі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде (1-бап) көрсетілгендей, қылмыстық жауапкершілікті қарастырады, тек қана осы Қылмыстық Кодекс пен басқа заңдардан тұратын қылмыстық заң, олардың Кодекске енгізілгенінен кейін ғана қолданылуға жатады. Бұл ереженің Кеден Кодексіне тікелей катысы бар, өйткені онда кеден ісі саласындағы қылмыстарға арналған бөлім бар. 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында кедендік қылмыстың тек екі ғана түрі бар болды: контрабанда (64-бап) және салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
төлеуден жалтару (81-бап), сол кезде 1994 жылғы Ресейдің қылмыстық заңында осы қылмыстардың бес түрі қарастырылған. Кеден ісіне зиян келтіретін қылмыстарға: контрабанда (78-бап); Ресей Федерациясының және шет ел халыктарының көркемөнер, тарихи және археологиялық құндылықтарын Ресей Федерациясының аумағына қайтармау (78-2 бап), кеден төлемдерін төлеуден жалтару; валюталық құндылықтармен заңсыз мәміле жасау (162-7 бап); Ресей Федерациясының кеден заңдарын бұзу (161-1 бап).
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 209-бабына сәйкес экономикалық контрабанда дегеніміз-кеден шекарасы арқылы кеден бақылауынан тысқары немесе жасырын түрде көп мөлшерде тауарлар мен басқа заттарды, не кеден сәйкестендіру құралдары мен құжаттарды алдап қолданумен, не кеден шекарасы арқылы алып өтілуіне арнайы ережелер бекітілген, кеден шекарасынан өткізуге тыйым салынған немесе декларациялануы күмөнді тауарларды, заттар мен құндылықтарды алып өту. Айналымнан алынып тасталған немесе айналымға түсуі шектелген (Қылмыс- тық Кодекстің 250-бабы) заттардың контрабандасы дегенміз кеден сәйкестен-діру құралдарын немесе құжаттарды алдап қолданумен декларациядан өтпеген немесе декларациялануы күмәнді есірткі құралдарын; жүйке уландырғыш; күшті әсер ететін, улы уландырғыш, радиоактивті немесе жарылғыш Қазақстан Республикасының мемлекетгік немесе кеден заттарды; қару-жарақ, өскери техника, жарылғыш қондырғылар, оқатар қару, оқ-дәрілерді; ядролық, химия- лық, биологиялық, жатпай жою қаруларын жасауда пайдалануы мүмкін материалдар мен құрал жабдықтардың басқа түрлерін мемлекеттік кеден шекарасы арқылы кеден бақылауынан тысқары немесе жасырын түрде жасалған өткізу болып табылады.
2. Кеден ережелерін бұзудың түсінігі және жалпы сипаттамасы
Кеден ережелерін бұзу туралы істер бойынша негізгі өндірісті кеден органдарының лауазымды тұлғалары жүргізеді. Істерді қарау кеден орган- дарының уәкілетті лауазымды тұлғалары мен сот арқылы жүзеге асырылады. Кеден Кодексі кеден ережелерін бұзушылықтарға және осы бұзушылықтар үшін жауапкершілікке арналған, ол сондай-ақ кеден ережелерін бұзу туралы істер бойынша іс-әрекеттерді өндіру және оларды қарау қамтылған. Қазақстан Республикасының Кеден Кодексінде реттелмеген жеке іс жүргізу әрекеттері әкімшілік заңда жалпы бекітілген нормаларға сәйкес жүзеге асырылады. Кеден ережелерін бұзу әкімшілік құқық бұзушылықка жатады, бірақ оларды жеке топтарға бөлген және кеден құқық бұзушылықтары деп атау қажет. Кеден Кодексін қабылдағанға дейін кеден ережелерін бұзу белгіленген басқару тәртібіне қол сұғушылық деп танылып, әкімшілік құқық бұзушылық тобына жататын (Қазақ КСР Әкімшілік құқық бұзушылық кодексі, 15-тарау).
Кеден Кодексінде белгіленген кеден ережелерін бұзғаны үшін жауапкершілікке тартатын көптеген ереже қарастырылған. Айыппұл мөлшері бұрынғымен салыстырғанда көбейген. Сонымен қатар, кеден органдарының қызметіне қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық, барлық істер бойынша іс-жүргізу және оларды қарау 30 бапты қамтиды.
ҚР Кеден Кодексі кеден ережелерін бұзғаны үшін қолданылатын жазаның алты түрін шығаруды қарастырады, бұл Ресейдің Кеден Кодексінде (242 бап) қарастырылған жазалар түріне толық сәйкес келеді. Жауапкершілік шарасы ретінде ескерту ауыр
кеден ережелерін бұзушылық ашылған күннен бастап екі айдан кешіктірмей, ал заңды тұлғаларға алты айдан кешіктірмей салынуы мүмкін;
- тәркілеу және өндіріп алу кеден құқық бұзушылығы жасалған немесе ашылған уакытқа және олардың негізгі немесе қосымша өндіріп алу түріне тәуелсіз салынады.
3. Кеден ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жаза түсінігі және түрлері
Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық мәселелерін ҚР 2001 жылғы қаңтардың 30 жұлдызында қабылдаған <<Әкімшілік кұқық бұзушылық туралы>> Кодексі (бұдан былай ӘҚтК)және басқа құқықтық-нормативтік кесімдер реттейді. Жеке адамның Әкімшілік кұқық бұзушылық туралы Кодекс бойынша әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа карсы, кінәлі (касақана немесе абайсыздықта жасалған) іс-әрекеті не әрекетсіздігі немесе заңды тұлғаның құқыққа қарсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі әкімшілік құқьіқ бұзушылық деп танылады. Жеке адамға әкiмшiлiк жаза қолдану заңды тұлғаны осы құқық бұзушылық үшiн әкiмшiлiк жауаптылықтан босатпайды, сол сияқты заңды тұлғаның әкiмшiлiк жауапқа тартылуы да кiнәлi жеке адамды осы құқық бұзушылық үшiн әкiмшiлiк жауаптылықтан босатпайды.
Әкімшілік кұқық бұзушылық туралы ӘҚтК-тің Ерекше бөлiмiнiң баптарында көзделген құқық бұзушылықтар үшiн, егер бұл құқық бұзушылықтар өзiнiң сипаты бойынша қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқпаса, әкiмшiлiк жауаптылық туындай- ды. Егер әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған жеке адам өзiнiң iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) құқыққа қарсы сипатын сезiнсе, оның залалды салдарын алдын ала бiлсе және осы салдардың туындауын қаласа немесе оған саналы түрде жол берсе не оларға немқұрайды қараса, әкiмшiлiк құқық бұзушылық қасақана жасалған деп танылады. Егер әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған жеке адам өзiнiң iс-әрекетiнiң (әрекетсiздiгiнiң) зиянды салдарының туындау мүмкiндiгiн алдын ала бiлсе, бiрақ жеткiлiктi негiзсiз оның алдын алуға болады деп ұшқары ойласа, не тиiстi назар салған және ескерген жағдайда оның алдын алуға болса да осындай салдардың туындау мүмкiндiгiн алдын ала бiлмесе, әкiмшiлiк құқық бұзушылық абайсызда жасалды деп танылады.
Тәртіпсіздікке бару әкімшілік жауапкершілікті туындатады. Әкімшілік жауаптылықта болуға тиісті тұлғаларға мыналар жатады:
ақыл-есі дұрыс он алты жасқа толған жеке адам;
заңды тұлға.
Тәртіпсіздікке барғандарға әкімшілік жаза қолданылады және ол жаза мемлекеттің мәжбүрлеу шаралары болып табылады.
әкімшілік жазаның түрлеріне:
ескерту жасау;
әкімшілік айыппұл салу;
әкімшілік құқық бұзушылықты жасау құралы немесе оның тікелей объектісі болған заттың өтемін төлеп алып қою;
әкімшілік қүқық бұзушылықты жасау құралы немесе оның тікелей объектісі болған, әкімшілік қүқық бұзушылық салдарынан алынған кірістерді, ақшаны және бағалы қағаздарды тәркілеу;
арнаулы құқықтан айыру;
- лицензиядан, арнаулы рұқсаттан, біліктілік аттестатынан (куәліктен) айыру немесе қызметтің белгілі бір түріне берілген не белгілі бір іс-әрекеттер жасауға оның қолданылуын тоқтата тұру;
- жеке кәсіпкердің қызметін тоқтата тұру немесе оған тыйым салу;
- өз бетімен салынып жатқан немесе салынған кұрылысты мәжбүрлеп бұзып тастау;
әкімшілік қамауға алу;
шетелдік немесе азаматтығы жоқ адамды Қазақстан Республикасының шегінен әкімшілік жолмен кетіру жатады.
12-тақырып. ҚР-ның қаржы полициясы органдары.
* Қаржы полициясы туралы түсінік.
* Қаржы полициясы органдарының жүйесі және қызметінің ұйымдастырылуы.
1.Қаржы полициясы туралы түсінік. Ќазаќстан Республикасыныѕ ќаржы полициясы органдары (бүдан әрi - ќаржы полициясы органдары) заѕмен белгiленген ґкiлеттiктерi шегiнде жедел-iздестiру ќызметiн, алдын ала тергеу жјне аныќтау, јкiмшiлiк iс жїргiзу арќылы экономика мен ќаржы ќызметi, сыбайлас жемќорлыќќа ќарсы кїрес саласында адам мен азаматтыѕ ќўќыќтарына, ќоєам мен мемлекет мїдделерiне ќылмыстыќ жјне ќўќыќќа ќайшы ґзге де ќол сўєушылыќтыѕ алдын алуєа, оны аныќтауєа, жолын кесуге, ашуєа жјне тергеуге баєытталєан ќўќыќ ќорєау ќызметiн жїзеге асыратын арнаулы мемлекеттiк органдар болып табылады.
Ќаржы полициясы органдарыныѕ мiндеттерi мыналар: 1) ґкiлеттiгi шегiнде мемлекеттiѕ экономикалыќ ќауiпсiздiгiн, кјсiпкерлiк ќызмет субъектiлерiнiѕ, ќоєам мен мемлекеттiѕ заѕды ќўќыќтары мен мїдделерiн ќамтамасыз ету; 2) экономикалыќ ќаржылыќ жјне сыбайлас жемќорлыќ ќылмыстар мен ќўќыќ бўзушылыќтардыѕ алдын алу, оларды аныќтау жолын кесу, ашу жјне тергеу; 3) экономика саласындаєы сыбайлас жемќорлыќ пен ќылмысќа ќарсы кїрес iсiнде мемлекеттiк саясатты јзiрлеуге жјне iске асыруєа ќатысу; 4) ќаржы полициясы органдарыныѕ ќарауына жатќызылєан мјселелер бойынша халыќаралыќ ынтымаќтастыќты жїзеге асыру.
Ќаржы полициясы органдарыныѕ ќызметi заѕдылыќ, адамныѕ жјне азаматтыѕ ќўќыќтары мен бостандыќтарын, ќадiр-ќасиетiн ќўрметтеу жјне саќтау, ќаржы полициясы органдары жїйесiнiѕ бiрлiгi, жўмыстыѕ жария жјне жасырын нысандарын ўштастыру жјне дара баршылыќ, ќўќыќ ќорєау жјне басќа мемлекеттiк органдармен, лауазымды адамдармен, ўйымдармен жјне азаматтармен ґзара iс-ќимыл жасау принциптерiнде жїзеге асырылады. 2.Қаржы полициясы органдарының жүйесі және қызметінің ұйымдастырылуы. Ќаржы полициясыныѕ тґменгi бґлiмшелерi жоєары тўрєандарына баєынатын бiрыѕєай орталыќтандырылєан жїйесi бар.Ќаржы полициясы органдарыныѕ бiрыѕєай жїйесiн:
1) мыналарды: орталыќ мемлекеттiк органды (бўдан јрi - ујкiлеттi орган); ќаржы полициясыныѕ аумаќтыќ жјне мамандандырылєан органдарын ќамтитын ќаржы полициясыныѕ органдары;
2) оќу орындары жјне ґзге де ведомстволыќ баєыныстаєы мекемелер ќўрайды.
Облыстардыѕ (республикалыќ маѕызы бар ќаланыѕ, астананыѕ) ќаржы полициясыныѕ тиiстi бґлiмшелерi, сондай-аќ ќаржы полициясыныѕ аймаќаралыќ, аудандыќ, ќалалыќ, ќалалардаєы аудандыќ бґлiмшелерi ќаржы полициясыныѕ аумаќтыќ органдары болып табылады. Ќаржы полициясыныѕ кґлiктегi тиiстi бґлiмшелерi ќаржы полициясыныѕ мамандандырылєан органдары болып табылады.
Ќаржы полициясыныѕ аумаќтыќ жјне мамандандырылєан органдары тиiстi јкiмшiлiк-аумаќтыќ бґлiнiс шегiнде ујкiлеттi органныѕ функцияларын жїзеге асырады. Ќаржы полициясы органдарыныѕ жїйесiне кiретiн ујкiлеттi органды, оныѕ бґлiмшелерi мен оќу орындарын, сондай-аќ ведомстволыќ баєыныстаєы мекемелердi ќўру, ќайта ўйымдастыру жјне тарату Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдарына сјйкес жїзеге асырылады. Ќаржы полициясы органдарыныѕ жїйесiне кiретiн ведомстволыќ баєыныстаєы мекемелер ќызметiн жїзеге асырудыѕ ерекшелiктерi мен тјртiбi Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдарымен белгiленедi. Ќаржы полициясы органдарыныѕ туы мен нышаны бар. Ќаржы полициясы органдарыныѕ туы мен нышаныныѕ сипаттамасын Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi бекiтедi.
Уәкiлеттi орган экономикалыќ ќауiпсiздiктi ќамтамасыз ету маќсатында экономикалыќ, ќаржылыќ жјне сыбайлас жемќорлыќ ќылмыстар мен ќўќыќ бўзушылыќтардыѕ алдын алу, оларды аныќтау, жолын кесу, ашу жјне тергеу жґнiндегi басшылыќты, сондай-аќ заѕдарда кґзделген шектерде салааралыќ їйлестiрудi жјне ґзге де арнайы атќарушылыќ жјне рўќсат етушілік функцияларды жїзеге асырады.
Уәкiлеттi орган:
1) ќаржы полициясыныѕ органдары мен ведомстволыќ баєыныстаєы мекемелер ќызметiнiѕ негiзгi баєыттары бойынша олардыѕ iс-ќимылына басшылыќты, оныѕ їйлестiрiлуi мен келiсiмдiлiгiн ќамтамасыз етедi;
2) ќаржы полициясы органдарыныѕ жедел-iздестiру, јкiмшiлiк, тергеу жјне аныќтау ќызметiнiѕ практикасына талдау жасайды;
3) экономикалыќ, ќаржылыќ жјне сыбайлас жемќорлыќ ќылмыстар мен ќўќыќ бўзушылыќтарєа ќарсы кїрестiѕ нысандары мен јдiстерiн жетiлдiредi, жедел-iздестiру ќызметiнiѕ стратегиясы мен тактикасын белгiлейдi, ќаржы полициясы органдары ќызметiнiѕ тиiмдiлiгiн арттыру жґнiндегi шараларды јзiрлейдi жјне iске асырады;
4) ќаржы полициясы органдары бґлiмшелерiнiѕ жўмысына баќылау жасайды;
5) Ќазаќстан Республикасыныѕ экономикалыќ ќауiпсiздiгiн ќамтамасыз ету жґнiнде басќа мемлекеттiк органдармен ґзара iс-ќимыл жасайды;
6) ќаржы полициясы органдарыныѕ мамандарын даярлауды жјне кадрларыныѕ бiлiктiлiгiн арттыруды ўйымдастырады;
7) ќаржы полициясы органдары ќызметiнiѕ басым баєыттарын белгiлейдi, оларды iске асырудыѕ ќўќыќтыќ, ўйымдыќ жјне экономикалыќ тетiктерiн јзiрлейдi;
8) экономикалыќ, ќаржылыќ жјне сыбайлас жемќорлыќ ќылмыстар мен ќўќыќ бўзушылыќтарєа ќарсы кїрес мјселелерi бойынша шет мемлекеттердiѕ тиiстi органдарымен ґзара iс-ќимыл жасайды, ґз ґкiлеттiктерi шегiнде халыќаралыќ ўйымдардыѕ ќызметiне ќатысады;
9) заѕмен белгiленген ґз ґкiлеттiгi шегiнде нормативтiк ќўќыќтыќ актiлердi ќабылдайды.
Ујкiлеттi органныѕ, оныѕ бґлiмшелерiнiѕ, сондай-аќ ведомстволыќ баєыныстаєы мекемелерi ќызметiнiѕ негiзгi мјселелерiн ќарау їшiн ујкiлеттi орган басшысыныѕ жанынан консультациялыќ-кеѕесшi орган болып табылатын алќа ќўрылады. Ујкiлеттi органныѕ басшысы мен оныѕ орынбасарлары Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдарына сјйкес ќызметке таєайындалады жјне ќызметтен босатылады. Басшы шешiмдердi ґз ґкiлеттiгi шегiнде дербес ќабылдайды жјне ујкiлеттi органныѕ ќызметi їшiн жеке ґзi жауап бередi. Басшы Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдарына сјйкес:
1) ујкiлеттi органєа басшылыќты жїзеге асырады;
2) барлыќ мемлекеттiк органдар мен ўйымдарда ујкiлеттi органныѕ атынан ґкiлдiк етедi;
3) ќаржы полициясы органдары бґлiмшелерiнiѕ, оќу орындарыныѕ жјне ведомстволыќ баєыныстаєы басќа мекемелердiѕ басшыларын ќызметке таєайындайды жјне ќызметтен босатады;
4) ґз орынбасарларыныѕ, ќаржы полициясы органдары бґлiмшелерiнiѕ, оќу орындарыныѕ, сондай-аќ ведомстволыќ баєыныстаєы басќа мекемелер басшыларыныѕ ќўќыќтары мен мiндеттерiн белгiлейдi;
5) ґз ґкiлеттiгi шегiнде ќаржы полициясы органдары мен ведомстволыќ баєыныстаєы мекемелердiѕ мiндеттi тїрде орындауына жататын бўйрыќтар шыєарады жјне нўсќаулар бередi;
6) Ќазаќстан Республикасыныѕ Президентi бекiткен штат саныныѕ лимитi шегiнде ќаржы полициясы органдары бґлiмшелерi мен оќу орындарыныѕ ќўрылымын жјне ќаржы полициясы органдарыныѕ бґлiмшелерi мен оќу орындары туралы ережелердi бекiтедi;
7) Ќазаќстан Республикасыныѕ мiндеттi арнайы тексеруден ґткен азаматтарын ќаржы полициясы органдарыныѕ кадр ќўрамына ќабылдайды, арнайы атаќтар бередi;
8) ќаржы полициясы органдарыныѕ ќызметкерлерiн ќызметке таєайындайды жјне ќызметтен босатады;
9) јдетте, орынбасарлар, бґлiмшелер басшылары жјне ґзге де лауазымды адамдар арасынан алќаныѕ сан жјне жеке ќўрамын бекiтедi, сондай-аќ алќа отырыстарын јзiрлеу мен ґткiзудiѕ тјртiбiн белгiлейдi;
10) Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдарында кґзделген ґзге де ґкiлеттiктi жїзеге асырады.
13-тақырып. Тақырып: ҚР-сының ұлттық қауіпсіздік органдары.
1 .Қазақстан Республикасының егемендігі жэне үлтық қауіпсіздІк арақатынасы.
2.Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету кезiндегi азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепiлдiктерi
3.Экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету
1 .Қазақстан Республикасының егемендігі жэне үлтық қауіпсіздІк арақатынасы.
Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының тәуелсiз егемендi мемлекет ретiнде дамуының басты шарты болып табылады.
Заң мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан ұйымдардың және азаматтардың ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету саласындағы құқықтық қатынастарын реттейдi, Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудiң мақсатын, жүйесi мен бағыттарын белгiлейдi.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiк саласындағы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудiң принциптерi:
1) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жөнiндегi қызметтi жүзеге асыру кезiнде заңдылықты сақтау;
2) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету күштерiнiң бiр-бiрiне жедел хабардар етiп отыруы және келiсiлген iс-қимыл жасауы;
3) ұлттық қауiпсiздiктiң барлық түрлерiнiң бiрлiгi, өзара байланысы және теңестiрiлгендiгi;
4) саяси, экономикалық және ақпараттық шаралардың басымдығы;
5) жеке адамның, қоғам мен мемлекеттiң өзара жауапкершiлiгi;
6) ұлттық қауiпсiздiктi қорғау жөнiндегi iс-әрекеттiң күллi жиынтығын iске асыруды бақылау болып табылады.
Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерi:
1) адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету;
2) елде қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты сақтау;
3) Қазақстанның бүкiл халқының игiлiгi үшiн экономикалық даму;
4) қазақстандық патриотизмдi тәрбиелеу және Қазақстан халқының бiрлiгiн нығайту;
5) Қазақстан қоғамының материалдық және рухани құндылықтарын сақтау мен еселей түсу;
6) Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысының, оның iшiнде мемлекеттiк тәуелсiздiгiнiң, бiрегей құрылысы мен президенттiк басқару нысанының, тұтастығының, мемлекеттiк шекарасына қол сұғылмаушылық пен ел аумағының бөлiнбестiгiнiң бұлжымас берiктiгi;
7) мемлекеттiк институттардың тұрақты жұмыс iстеуi, оларды нығайту және қызметiнiң пәрмендiлiгiн арттыру;
8) Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерiнiң, басқа да әскерлерi мен әскери құрамаларының жарақталуы мен жауынгерлiк әзiрлiгiн қамтамасыз ету;
9) заңдарды бұлжытпай орындау және құқық тәртiбiн сақтау;
10) әрiптестiк негiзiнде халықаралық ынтымақтастықты дамыту болып табылады.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiне төнетiн қауiп-қатерлер мыналар:
1) заңдылық пен құқық тәртiбiнiң әлсiреуi, оның iшiнде ұйымдасқан нысандарын қоса алғанда қылмыстылықтың өсуi, мемлекеттiк органдардың қылмыстық құрылымдармен астасуы, лауазымды адамдардың капиталдың заңсыз айналымына сүйеушi болуы, сыбайлас жемқорлық, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының қорғалу дәрежесi төмендеуiне ықпал ететiн қару мен есiрткi заттардың заңсыз айналысы;
2) конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге бағытталған iс-әрекет, оның iшiнде Қазақстан Республикасының бiрегей құрылысына, тұтастығына, қол сұғылмаушылығына, аумағының бөлiнбестiгiне қиянат келтiретiн iс-әрекет;
3) елдiң қорғаныс қабiлетiнiң әлсiреуi, мемлекеттiк шекараның қол сұғылмаушылығына төнген қауiп-қатер, Қазақстан Республикасына қатысты күш қолдану, оған қарсы агрессия;
4) шет мемлекеттердiң арнаулы қызметтерi мен ұйымдарының, сондай-ақ жеке адамдардың Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiне нұқсан келтiруге бағытталған барлаушылық, террорлық, диверсиялық және өзге де iс-әрекеттерi;
5) мемлекеттiк органдардың қызметiне iрiткi салу, олардың iркiлiссiз жұмыс iстеуiн бұзу, елдiң басқарылу дәрежесiн төмендету;
6) кез келген нысандағы саяси экстремизм, оның iшiнде әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық араздықты немесе алаусыздықты қоздыру;
7) ұлтаралық және конфессияаралық жанжалдардан, жаппай тәртiпсiздiктерден, рұқсат етiлмеген жиналыстардан, митингiлерден, шерулер мен демонстрациялардан, заңсыз тосқауылдар мен ереуiлдерден көрiнетiн әлеуметтiк-саяси жағдайдың шиеленiсуi;
8) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделмеген әскерилендiрiлген құрамалар құру;
9) экологиялық жағдайдың күрт нашарлауы, табиғи апаттар мен табиғи және техногендiк сипаттағы өзге де төтенше жағдайлар, жұқпалы аурулар мен iндеттер;
10) стратегиялық ресурстардың ел мүдделерiне кереғар пайдаланылуын, инвестициялық белсендiлiктiң артуына, соның iшiнде Қазақстан Республикасына шетелдiк инвестициялардың құйылуына кедергi жасауды қоса алғанда, мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiне нұқсан келтiру, капиталды елден сыртқа бақылаусыз әкетуi;
11) демографиялық жағдайдың нашарлауы, соның iшiнде бала туудың күрт төмендеуi, өлiм-жітiмнiң көбеюi, бақылаусыз көшi-қон процестерiнiң туындауы;
12) елдiң бiлiм және интеллектуалдық әлеуетi сапасының нашарлауы;
13) елдiң ұлттық мүдделерiн қорғау жөнiндегi нормативтiк құқықтық актiлердiң жетiлдiрiлмегендiгi немесе болмауы.
Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жүйесi және оның негiзгi мiндеттерi Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жүйесiн қолданылып жүрген заңдардың негiзiнде және бiрыңғай мемлекеттiк саясат шеңберiнде оны қамтамасыз ететiн, бiр-бiрiмен өзара iс-қимыл жасайтын күштер, өз құзыретi шегiнде ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету үшiн бүкiл жауапкершiлiктi толық мойнына алатын өзге де мемлекеттiк органдар мен ұйымдар құрайды.
Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жүйесiнiң негiзгi мiндеттерi:
1) ұлттық қауiпсiздiкке төнетiн қауiп-қатердi болжау және анықтау;
2) ұлттық қауiпсiздiкке төнетiн қауiп-қатердiң алдын алу мен оны зарарсыздандыру жөнiндегi жедел және ұзақ мерзiмдi шаралар кешенiн әзiрлеп, жүзеге асыру;
3) ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етушi күштердi құрып, әзiрлiкте ұстау;
4) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес жалпыға бiрдей және аймақтық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге қатысу болып табылады. Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету күштерiне:
1) Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерi, басқа да әскерлерi мен әскери құрамалары;
2) ұлттық қауiпсiздiк, iшкi iстер, сыртқы барлау, әскери және қаржы полициясы органдары, Қазақстан Республикасы Президентiнiң Күзет қызметi, салық және кеден қызметтерi, төтенше жағдайлардың зардаптарын жою қызметтерi жатады.
Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етушi күштер бiр-бiрiмен заңдарда белгiленген шекте өзара iс-қимыл жасайды және өз құзыретiне жататын мәселелер бойынша бiр-бiрiне өзара хабардар етiп отырады. Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету өз құзыретi шегiнде дербес, сондай-ақ ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету күштерiнiң өтiнiштерi бойынша жүзеге асыратын барлық мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың бәрiне мiндеттi болып табылады.
2.Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету кезiндегi азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепiлдiктерi Қазақстан Республикасы ұлттық заңдар мен халықаралық шарттарға сәйкес өз аумағындағы әрбiр адамның және азаматтың қауiпсiздiгiн қамтамасыз етедi. Қазақстан Республикасы өз шегiнен тыс жердегi Қазақстан азаматтарына мемлекеттiң қорғалуы мен қамқоршылығына кепiлдiк бередi. Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету кезiнде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңдармен және конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен адамгершiлiгiн сақтау мақсатында қажет болатын мөлшерде ғана шектелуi мүмкiн. Бұл орайда азаматтар мен ұйымдар заңдарда белгiленген тәртiппен ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету субъектiлерiнен өз құқықтары мен бостандықтарының шектелулi жөнiнде түсiндiрме алуға құқылы. Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету кезiнде өз өкiлеттiгiн асыра сiлтеген лауазымды адамдар заңда белгiленгенiндей жауапты болады. Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге жәрдем көрсеткен азаматтар мен ұйымдарға мемлекеттiк қолдау жасауға, оның iшiнде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес оларды құқықтық жағынан қорғауға кепiлдiк берiледi.
Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге:
1) мемлекеттiң барлық органдары мен лауазымды адамдары, сондай-ақ ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды iске асыруға заңды негiзде қатысушы азаматтар құзыретiнiң ара-жiгiн жiтi ажыратып, олардың үйлесiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз ете отырып, дәйектi iске асырылатын бiртұтас мемлекеттiк саясат;
2) нақты және ықтимал қауiп-қатерге ұлттық мүдделердi қорғау жөнiнде лайықты шаралар қолдану;
3) жеке адамның, қоғам мен мемлекеттiң өзара жауапкершiлiгi, олардың мүдделерiн теңестiрiп отыру арқылы қол жеткiзiледi.
Қазақстан Республикасы өзiнiң ұлттық қауiпсiздiгiн өз қолында бар барлық құралдар мен әдiстер, оның iшiнде бiржақты немесе халықаралық шарттарға сәйкес қолданылатын экономикалық, саяси, әскери, құқықтық, арнаулы (барлау, қарсы барлау) құралдар мен әдiстер арқылы қамтамасыз етедi. Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету:
1) осы саладағы мемлекет қызметiнiң негiзгi бағыттарын белгiлеу;
2) ұлттық қауiпсiздiкке төнген қатердi анықтау және болжау;
3) ұлттық қауiпсiздiкке төнетiн қатердiң алдын алу және оны зарарсыздандыру жөнiнде, оның iшiнде осы қатердi туғызушы себептер мен жағдайларды жою жөнiнде оралымды және ұзақ мерзiмдi шаралар кешенiн жүзеге асыру;
Ұлттық мүдделерге тiкелей қатер төнген, оларға қол сұғылған жағдайларда, оның iшiнде iшкi мемлекеттiк, шекарааралық және ғаламдық сипаттағы тосын және төтенше жағдайлар туындаған реттерде ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету күштерi мен құралдарын жұмылдыру; ұлттық мүдделердi қорғау жөнiндегi шешiмдер мен iс-әрекеттердi дереу қабылдау, ұлттық қауiпсiздiкке қол сұғатын кез келген заңсыз iс-әрекеттердiң жолын кесу, өзге де құқық шектеу шараларын жүзеге асыру; ұлттық мүдделерге қол сұғушылыққа байланысты зардаптарды оқшаулау және жою, қалпына келтiру шаралары кешенiн жүзеге асыру арқылы ұлттық мүдделердiң қорғалуының қажеттi деңгейiне қол жеткiзу мен оны сақтап отырудан тұрады.
3.Экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету Экономикалық қауiпсiздiк мемлекеттiк органдардың, меншiк нысандарына қарамастан ұйымдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың:
1) Қазақстанның экономикалық тәуелсiздiгiн қамтамасыз етуге;
2) Қазақстанның дүниежүзiлiк экономикалық жүйеден экономикалық тұйықталуына жол бермеуге;
3) ел экономикасының ресурстық-энергетикалық негiзiн сақтау мен нығайтуға;
4) Қазақстанның геосаяси төңiрегiнде туындайтын ықтимал терiс факторлардың әсерiне байланысты мемлекет экономикасының шетiндiк дәрежесiн барынша азайтуға;
5) отандық және халықаралық қаржы институттарымен өзара тиiмдi ынтымақтастықты қамтамасыз етуге, отандық экономиканы қалпына келтiру мен дамытуға арналған iшкi, сыртқы несие ресурстары мен инвестициялық мүмкiндiктер бағытының басымдығына;
6) мемлекеттiк бюджет тапшылығының мүмкiн болатын шектi деңгейiнен асып кетпеуге және оның кiрiс бөлiгiн нығайтуға;
7) бюджет қаражаты мен мемлекеттiк ресурстардың нысанасыз пайдаланылмауына жол бермеуге;
8) сыртқы қарыздың республикалық бюджет туралы заңда белгiленген мөлшерге қарағанда ұлғайып кетуiне жол бермеуге;
9) Қазақстан аймақтарының әлеуметтiк-экономикалық дамуындағы қатерлi теңдессiздiкке жол бермеуге;
10) бәсекенi көтермелеу және монополизмдi шектеу жағдайында ел экономикасында қазақстандық тауар өндiрушiлердiң үлесiн арттыруға;
11) экономикалық өсудi қамтамасыз етуге бағытталған шешiмдерiмен және iс-әрекеттерiмен қамтамасыз етiледi.
Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерiн қорғау, оның iшiнде мемлекеттiң өнеркәсiп әлеуетiн сақтау мен нығайту мақсатында мемлекет шетелдiк инвесторларға берiлетiн кепiлдiктердi сақтай отырып, Қазақстан экономикасының шетелдiк ұйымдар мен шетел қатысатын ұйымдардың басқаруындағы немесе меншiгiндегi объектiлердiң жай-күйi мен пайдаланылуын бақылауды жүзеге асырады. Ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету жөнiндегi талаптар Қазақстан Республикасының стратегиялық peсурстарын пайдалану жөнiндегi келiсiм-шарттар жасалған (өзгертiлген) кезде, осы келiсiм-шарттардың орындалуы мен олардың орындалуын бақылау, сондай-ақ мемлекеттік органның жер қойнауын пайдаланушының жер қойнауын пайдалану құқығын басқа тұлғаға iшiнара немесе толық беруiне рұқсат беруi немесе рұқсат беруден бас тартуы туралы шешiм қабылдауы кезiнде және жер қойнауын пайдалану құқығына ие заңды тұлғадағы қатысу үлесін (акциялар пакетін) иеліктен айыруға рұқсат беруi немесе рұқсат беруден бас тартуы кезiнде мiндеттi түрде ескерiледi. Бұл ретте мемлекеттiк орган, өтiнiм берушіге осы тармақта көзделген мәмiлелердi жасауға рұқсат беруден, егер бұл бір елден шыққан бір тұлғада немесе тұлғалар тобында мұнай операцияларын жүргізу құқықтарының шоғырлануына әкеп соғатын болса, бас тартуға құқылы. Аффилиирленген тұлғалармен мәмiлелерге қатысты да осы шарттың сақталуы мiндеттi.
Мыналарға:
1) шегiнде еңбек, қаржы ресурстары мен өзге де ресурстардың еркiн орын ауыстыруы жүзеге асырылатын Қазақстан Республикасының рынок кеңiстiгiнiң;
2) Қазақстан Республикасының бiртұтас және дербес қаржы жүйесiнiң, соның iшiнде елдiң бүкiл аумағында ұлттық валюта-теңге айналысының;
3) Қазақстан Республикасының бiртұтас және дербес коммуникациялық және энергетикалық жүйелерiнiң қалыптасуы мен iркiлiссiз жұмыс iстеуi мүдделерiне қайшы келетiн қандай да болсын шешiмдер қабылдауға және iс-қимыл жасауға жол берiлмейдi.
Мыналарға:
1) Қазақстан экономикасына инвестициялардың құйылуына кедергi жасайтын;
2) теңге бағамының күрт құлдырауына, мемлекеттiң алтын-валюта активтерiнiң сарқылуына, елдiң экономикасы мен ақша айналысын тұралатып тастауы мүмкiн мемлекеттiк қарыз көлемiнiң өсуiне ұрындыратын;
3) капиталдың елден сыртқа бақылаусыз әкетiлуiне ықпал ететiн шешiмдер қабылдауға және iс-қимылға тыйым салынады және бұл жауаптылыққа әкеп соғады.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының стратегиялық ресурстарына (объектiлерiне) меншiк құқығының ауысуына және туындауына шектеу қояды.
14-тақырып. Құқықтық көмектер көрсету.
+ Адвокатураның ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаттары.
2. Адвокаттың мәртебесі.
1.Адвокатураның ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидаттары.
Адвокатура азаматтар мен ұйымдарға заң көмегін көрсету үшін құрылған кәсіптік, өзін өзі басқаратын ұйым. Ол құқық қорғау органы болып табылмайды, заңды бұзуға жол берген адамдарға мемлекеттік мәжбүрлеу құқығы жоқ, оның іс әрекеті мен шешімі жалпыға міндетті сипатта емес, алайда адвокатураның қызметі азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандқтарын, ұйымдардың мүдделерін қорғауда мағызы зор.
Адвокатураның қызметі ҚР Конституциясының 13, 16 баптарына сәйкес жүзеге асырылады, яғни әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі. Конституцияның 16 бабының 3 тармағында ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған әрбір адам адамның сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін алуға құқығы көзделген.
Қорғаушы - заңда белгіленген тәртіппен сезіктілер мен айыпталушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды жүзеге асыратын және оларға заң көмегін көрсететін адам.
Адвокатура тәуелсіз ұйым болып табылады. Атқарушылық, сот билігінің лауазымды адамадары адвокатты, мысалы клиенттің мүддесін қорғауда оның белсендідігін азайтуға мәжбүр ету үшін ықпал ете алмайды. Адвокатураның санын, ышығыстары мен кірістерін ешкім де бекіте алмайды. Адвокатура өзін өзі басқаратын ұйым болып табылады, сондықтан ҚР Әділет министрлігі мен оның органдары тарапынан бақылау жоқ, олардың нұсқаулықтары мен әдістемелік ұсыныстарын басшылыққа алуға құқылы.
Қазіргі кезде адвокатура қызметпен айналысатын адамдардың негізгі ұйымдық бірлестігі адвокаттар алқасы болып табылады. Адвокаттар алқасының өзінің мөрі мен бланкісі, банктерде шоты бар заңды тұлға болып табылады. Алқаны құру құрылтайшылары тобының бастамасымен жүзеге асырылады. Алқаны ұйымдастыру және оның қызмет тәртібі алқа мүшелерінің жалпы жиналысында қабылданатын оның жарғысымен айқындалады. Жаңадан қайта құрылған алқалар мен олардың жарғылары ҚР Әділет министрлігінде тіркеуге жатады.
2. Адвокаттың мәртебесі. Адвокат - міндетті түрде адвокаттар алқасының мүшесі болып табылатын және "Адвокаттық қызмет туралы" заңмен реттелетін адвокаттық шеңберінде кәсіптік негізде заң көмегін көрсететін ҚР азаматы. Жоғары заң білімі, заңгер мамандығы бойынша кемінде екі жыл жұмыс стажы бар және адвокаттық қызметті жүзеге асыру құқығына лиценция алған адам адвокат бола алады.
Адвокат жоғары заң білімі бар, адвокаттық қызметті жүзеге асыру құқығына лиценция алған, міндетті түрде адвокаттар алқасының мүшесі болып табылатын және заңмен реттелетін адвокаттық қызмет шеңберінде кәсіптік негізде заң көмегін көрсететін ҚР азаматы.
Адвокаттың көмекшіліре мен тағлымдамадан өтушілері болуы мүмкін. Адвокаттың көмекшілері еңбек шартының негізінде заң консультациясында, адвокат кеңсесінде немесе адвокаттық қызметпен жеке дара айналысатын адвокаттың жанында жұмыс істей алады.
Адвокаттың көмекшілері адвокаттың нұсқаулары бойынша және соның жауапкершілігімен адвокаттың тапсырмаларын орындауға құқылы.
Жоғары заң білімі бар азаматтар ғана адвокаттың тағылымдамадан өтушілері болып табылады. Тағылымдамадан өтушілер адвокаттар алқасы төралқасы қаулысның негізінде кемінде бес жыл адвокаттық қызмет стажы бар адвокаттарда үш айдан бір жылға дейінгі мерзімге тағылымдамадан өтеді. Адвокат лицензия негізінде жұмыс істейді. Лицензия негізгі, тұрақты болып табылады және оның күші ҚР барлық аумағында қолданылады.
15-тақырып. ҚР-сында құқықтық қамтамасыз етуді ұйымдастыру
1.Нотариат.
2.Нотариустың құқықтық жағдайы.
1.Нотариат Нотариат даусыз құқықтар мен фактілерді растау, құжаттарды, олардың үзінділерін куәландыру, құжаттарға атқарушылық күш беру және азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету мақсатында заңда көзделген басқа да іс әрекеттерді және заңда көзделген тәртіппен орындау жүктелген мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар жүйесін білдіреді.
Нотариаттық қызмет сотпен тығыз байланысты. Бұл сот пен нотариаттың азаматтық айналымда субъективтік құқықтарды қорғау және заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі ортақ міндеттерімен түсіндіріледі. Азаматтық іс жүргізуде құқық туралы дауларды қарайтын соттан айырмашылығы нотариат азаматтық құқықтарды заңдық тұрғыда бекітуге және болащақта оның ықтимал бұзылуын болдырмауға бағытталған функцияны орындайды, осылайша нотариат қызметі алдын алу сипатына ие. Азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, олардың заңды мүдделерін қорғау нотариучтың заңда көзделген нотариаттық іс әрекеттерді жасауы арқылы жүзеге асырылады.
Нотариаттық іс әрекеттер олардың бағыты бойынша топтастырылады:
* даусыз құқықтарды куәландыруға бағытталған нотариаттық іс әрекеттер;
* даусыз фактілерді куәландыруға бағытталған нотариаттық іс әрекеттер;
* борыштық және төлемдік құжаттарға атқарушылық күш беру жөніндегі нотариаттық іс әрекеттер;
* мұралық мүлікті қорғауға, мүлікті иеліктен айыруға тыйым салуға және құжаттарды сақтауға қабылдауға шаралар қолдану жататын нотариаттық қорғау әс әрекеттері.
Нотариаттық іс әрекеттер, егер бұл әрекеттер алдын ала заңмен белгіленген ережелерге сәйкес жасалған жағдайда, даусыз құқықтар мен мүдделерді тиімді қорғауды әрі күзетуді қамтамасыз етеді. Нотариаттық іс жүргізуге қатысушылар арасында табиғаты бойынша құқық қатынасы болатын нотариаттық ресімдік, іс жүргізушілік мазмұнды қамтитын өзара құқықтары мен міндеттер туындайды. Осы құқық қатынастарына қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, бір жағынан нотариаттық іс әрекет жасау кезінде азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды кепілдік береді, ал екінші жағынан нотариаттық функцияларды іске асыруды қамтамасыз етеді. Нотариаттық функция тек бір ғана нотариаттық қызмет көрсетумен шектелмейді. Фактілерді, құжаттардың көшірмелерін куәландыру және азаматтар мен ұйымдарға қатысты басқа да нотариаттық іс әрекеттер үшінші адамның құқығына, мемлекеттік және қоғамдық мүдделерге қысым көрсетпей жасалады, яғни басқа да адамдардың құқықтары мен мүддесі, заңдылық пен құқық тәртібі қамтамасыз етіледі.
2.Нотариустың құқықтық жағдайы.
Жоғары заң бiлiмi бар, јдiлет аттестаттау комиссиясында аттестаттаудан, нотариуста кемiнде бiр жыл таєылымдамадан ґткен жјне нотариаттыќ ќызметпен айналысу ќўќыєына лицензия алєан Ќазаќстан Республикасыныѕ азаматы нотариус бола алады.
Ґтелмеген немесе заѕда белгіленген тјртіппен соттылыєы алынбаєан, белгiленген тјртіппен іс-јрекет жасауєа ќабiлетсіз не iс-јрекет жасауєа ќабілеттілігі шектеулi деп танылєан адам нотариус бола алмайды.
өзiне ќатысты аќталмайтын негiздер бойынша ќылмыстыќ iс тоќтатылєан, лицензиясынан айырылєандыќтан не нотариаттыќ iс-јрекет жасау кезiнде Ќазаќстан Республикасы заѕдарыныѕ бўзылуына жол бергенi їшiн мемлекеттiк нотариус ќызметiнен босатылєандыќтан нотариаттыќ ќызметтi тоќтатќан адам да осындай оќиєа болєаннан кейiн їш жыл бойы нотариус бола алмайды.
Жекеше және мемлекеттiк нотариустардыѕ нотариаттыќ ќызметтi жїзеге асырєан кездегi ќўќыќтары, мiндеттері теѕ болады. Олар ресiмдеген ќўжаттардыѕ бiрдей заѕ кїшi болады.
Баптың 1-тармаєында кґзделген лицензиясы жоќ адамдардыѕ (осы Заѕныѕ 1-бабындаєы 2-тармаќтың 2), 3) тармақшаларында аталған адамдарды ќоспағанда) нотариаттыќ iс-әрекеттер жасауы, не нотариат туралы заѕдардыѕ ґзге де талаптарын бўзып жасауы және сол iс-әрекеттерден табыс табуы Ќазаќстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болуға әкеп соғады.
Курстық жұмыс қарастырылмаған
8. Әдебиет тізімі
Нормативтік актілер
* Қазақстан Республикасы. Конституция (1995) Қазақстан Республикасының Конституциясы : ресми басылым. - А. : Заң әдебиеті, 2008.
* "ҚР соттарының мәртебесі мен сот жүйесі туралы" ҚР Конституциялық Заңы : жеке басылым. - А. : Ғылым, 2000.
* "Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Заңы: жеке басылым. - А.: Ғылым, 1995.
* <<ҚР Ұлттық қауіпсіздігі туралы>> Қазақстан Республикасының: жеке басылым. - А.: Заң әдебиеті, 1998.
* "Әділет органдары туралы" Қазақстан Республикасының 2002 ж. 03 наурыздағы Заңы : жеке басылым. - А. : Ғылым, 2004.
* "ҚР қаржы полиция органдары туралы" Қазақстан Республикасының Заңы : жеке басылым. - А.: Ғылым, 2002.
* <<Адвокат қызметі туралы>> Қазақстан Республикасының Заңы : жеке басылым: жеке басылым - А.: Ғылым, 1997.
* <<Нотариат туралы>> Қазақстан Республикасының 1997 ж. 14 шілдедегі Заңы
* <<Жедел-іздестіру қызметі туралы>> Қазақстан Республикасының 1994 ж. 15 қыркүйектегі Заңы
* <<Мемлекеттік қызмет туралы>> ҚР Президентінің Заң күші бар 1995 ж. 26 желтоқсандағы бұйрығы
* Қазақстан Республикасының қылмыстық-процессуалдық 1997 ж. 13 желтоқсандағы кодексі
* Қазақстан Республикасының Президентінің "Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды одан әрі жетілдіру туралы" заң күші бар жарлығы : жеке басылым. - А.: Ғылым, 1996.
Негізгі әдебиет
* Авдонкин, В.С., Карпов, Е. А., Науменко, А. Б. Правоохранительные органы: сборник схем. / В. С. Авдонкин, Е. А. Карпов, А.Б. Науменко - М.: Новый юрист, 1998.
* Безнасюк, А. С., Рустамов, Х. У. Судебная власть: учебник для вузов./ А. С, Безнасюк, Х. У. Рустамов - М.: Юнита - Дана, 2002.
* Гуценко, Г. Ф., Ковалев, М. А. Правоохранительные органы: учебник / Г. Ф. Гущенко, М. А. Ковалев - М.: Зерцало ТЕИС, 2001.
* Григоне, Э. П., Правоохранительные органы: курс лекций / Э. П. Григоне - Питер, 2000.
* Дубова, Г. В., Опалева, А. В. Профессиональная этика работников правоохранительных органов: учебник / под ред. Г. В. Дубова, А. В. Опалева - М.: <<Щит - М>>, 1998.
* Ибрагимов, Х. Ю. Правоохранительные органы: учебник / Х. Ю. Ибрагимов - А.: Данекер, 2000.
Қосымша
* Самалдыков, М. К., Правоохранительные органы в РК: учебник / М. К. Самалдыков - А., 1996.
* Туякбаев, Ж. А. Развитие прокуратуры Казахстана в период государственно-правовой реформы: учебник / Ж. А. Туякбаев - А., 1997.
Шнитковский, А. А., Правовые основы организации и деятельности правоохранительных органов РК: учебник / А. А. Шнитковский - А., 1996
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz