Файл қосу
Махамбет шығармаларының жариялануы, зерттелуі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3-деңгейлі СМЖ
құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18-28.1.23/02-2013
ПОӘК
<< ХІХ-ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихы>> пәнінің жұмыс бағдарламасы
______2013 жылғы
№ 1басылым
5 В 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
5В 012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығына арналған
<<ХІХ-ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихы>>
ПӘНІНІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
СЕМЕЙ 2014
Кіріспе
1 ӘЗІРЛЕГЕН
СабырбаеваР.Қ. - қазақ әдебиеті кафедрасының доцент м.а., ф.ғ.к.
_____________ <<___>> ___________20___ жыл.
2 КЕЛІСІЛДІ
2.1 Қазақ әдебиеті кафедрасының отырысында қаралып, талқыланды.
Хаттама №___ <<___>> ___________20___ жыл.
Кафедра меңгерушісі _______________ Ақтанова А.С.
2.2 Филология факультетінің оқу- әдістемелік бюросында талқыланып, бекітілді.
Хаттама №___ <<___>> ___________20___ жыл.
Төрайым _________________Мұқанова Қ.Қ.
3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінде бекітілді.
Хаттама №___ <<___>> ___________20 ___жыл.
ОӘК төрағасы _________________Искакова Г.К.
4 <<____>> __________ 20___ж. шыққан ПОӘК-нің
№ 1 БАСЫЛЫМЫ
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курстық жұмыс (жоба)
5 Студенттің өздік жұмысы
1. Глоссарий
Кітаби ақын-шығыс әдебиетінің араб, парсы, түркі халықтарында бар поэзияның озық үлгілерін өзінше жырлап,қазақ арасына таратып отырған, шығыс тілінде шыққан кітаптар сюжетін қайта өңдеп, қисса-дастандар шығарушы ақындар.
Тарихи жыр-тарихи оқиғалардың ізімен шығарылған, авторлары бар, реалистік сипатта жырланған, тарихи дәуірдің нақышы айқын бедерленген, сюжеті тарихта болған тұлғалардың ел мүддесі жолында атқарған істерін баяндайтын, шығарушы автордың субъективтік көзқарасы, стилі танылатын эпикалық туындылар. Мысалы: <<Абылай хан>>, <<Кенесары-Наурызбай>>, <<Исатай-Махамбет>>, <<Бекет батыр>>, т.б.
Қисса-(араб.-әңгіме,ертегі,мысал деген мағына береді )-қазақ әдебиетінде кітаби ақындардың Шығыс әдебиетінің сюжетіне шығарған дастандарын,өлеңмен жазылған ертегі-хикаясының атауы.
Арнау өлең-белгілі бір адамның бейнесін,мінез-сипатын суреттеу мақсатымен жазылған дербес поэзиялық туынды.
Аңыз-қазақ фольклорлық прозасының жанры,елдің тайпа,рудың шыққантегі,кешкен жолы һақындағы немесе тарихта болғанәйгілі адамдар жайындағы көркемдік сипат алған әңгіме.
Ғақлия- (араб.- дана сөз, даналық маржандары деген мағынада)-көркем қара сөз,нақыл сөздің бір түрі.
Дастан- (парсы сөзі- тарихи әңгіме,ертегі, батырлар жыры)-Таяу және Орта Шығыстың,Азияның,Оңтүстік-Шығыстың әдебиеті мен фольклорындағы эпикалық жанр, өлең түріндегі уақиғалы шығарма.
Мысал- айтылатын өнегелі ойды тұспалдап жеткізетін,көбіне өлең түрінде келетін сюжетті, шағын көлемді көркем шығарма.
Жыр-қазақ халық поэзиясының жанрлық түрі, түпкі,негізгі мағынасында өлеңмен баяндалатын, жырлап айтатын уақиғалы көлемді поэзиялық шығарма.
Жыршы- ауыз әдебиетінің дәстүрін сақтаушы, батырлық, тарихи ғашықтық жырларды айтып таратушы.
Импровизация- өлнң-жырды тұтқиылдан суырып салып айту өнері.
Толғау-қазақ, сондай-ақ қарақалпақ,ноғай секілді басқа да халықтардың ауызша поэзиясында кең тараған қоғамдық-саяси лириканың бір түрі.
Сал-сері-сегіз қырлы ,бір сырлы, яғни әнші, күйші,ойыншы,күлдіргіш,композитор,би,спортқа бейімі ерекше үздік жаратылған өнерпаз.
Шабыт-өнер адамының шығармашылық қуатының шегіне жетіп тасқындауы,зор жігер, күш пайда болып рухтанушы.
Шайыр- (араб. Ша ир) ақын,орындаушы мағынасында.Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі кітаби ақын. Орта Азия мен Қазақстанда төкпе ақындар мен термеші жыршылар шайыр деп аталады.
Терме-қазақ халық поэзиясында қалыптасқан лирикалық өлең түрі.
Қара өлең-қазақ халық поэзиясының байырғы жанрларының бірі. Он бір буынды, төрт тармақты болып келеді де, ааба түрінде ұйқасады және міндетті түрде бір әуенмен айтылады.
Қара сөз-көркем әдебиеттің үлкен бір саласы,өлең сөзден айырмасы-онда сөз ырғағы еркін,әдебиеттегі сөз қалпына сәйкес келеді,қандайда бір белгілі өлшемдер сақталмайды.
2.Дәрістер
№ 1 ДӘРІС 1. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТІ. ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ҰЛТТЫҚ СӨЗ ӨНЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТАРИХИ-ӘДЕБИ СИПАТЫ
Мақсаты: ХІХ ғасырдағы қазақ жеріндегі тарихи-әлеуметтік мәселелермен үндес келетін қазақ әдебиеті жайлы ақпарат беру. Әдебиеттегі ерекшеліктерге назар аудару.
Тірек сөздер: тарихи жағдай, іргелі өзгерістер, халық күйзелісі, әдебиеттегі бағыт, реализм,
Дәрістің жоспары:
* ХІХ ғасырдағы тарихи-әлеуметтік жағдай
* Қазақ әдебиеті қоғамдық құбылыстар туралы. Зар заман ақындарының шығармашылығы
* ХІХ ғасыр әдебиетінің зерттелуі мен жариялануы
Қоғам дамуының қай кезеңінде болсын, әдебиет те белгілі бір тарихи-әлеуметтік жағдайлармен байланысты қалыптасады.
XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ қоғамындағы іргелі өзгерістер, бір жағынан, Қоқан хандығының, екінші жағынан, Ресей патшалығының қазақ елін отарлау саясаттарына қатысты өріс алды.
Қоқан хандығы 1814-1815 жылдары Түркістан,Жетісу өлкелерін күшпен бағындырды. Сөйтіп, Жетісу мен Сыр аралығын XIX ғасырдың екінші жартысына дейін өз қарамағында ұстады. Жергілікті халықтан алым-салықтарды шектен тыс жинап, экономикалық қысымшылық көрсетті. Тіпті адамды құл ретінде қанаумен қатар, оларды шет аймақтарға сатуды да кәсіпке айналдырды. Бұған ашынған елдің Қоқан өктемдігіне қарсы батыл наразылықтары қарулы қақтығыстарға ұласып отырды.
1821 жылы Оңтүстік өлкесінде 10 мыңдай адам қатысқан Тентек төре бастаған қозғалыс болып өтті. 1840-1860 жылдар арасында Қордай, Шу, Мерке өңірінде Саурық, Сұраншы бастаған Қоқан билігіне қарсы күрес қанат жайды. Бұл кезең сол уақыттағы әдебиетте елеулі із қалдырды. Осындай оқиғалар тұсында өмір сүріп, оған араласқан Жанкісі ақын Қоқан әміршілігінің елге салған ылаңын өткір шенейді.
Өзіңіз қосқан зекетші
Біздің елде Жүзбай бар.
Жүзбай жүрген жерінде
Жылау менен ойбай бар.
Және мұның жолдасы, -
Қаратамыр Дадан бар.
Еріп жүрген соңында
Қырық-отыздай адам бар.
Шоңмұрын деген молдасы бар.
Төлеген деген жорғасы бар.
Атына жемді салуға
Алты еннен қылған дорбасы бар...
"Келі түбім" деп алады,
"Кеусенім" деп алады,
"Орта зекет" деп алады
"Құшақ зекет" деп алады...-
деп, қазақтың өз ішінен шыққан пысықайлардың да елді жаумен бірге қосыла тонап жатқанын зор күйінішпен суреттейді. Ақын Қоқан хандығы отаршыларының езгісіндегі халықтың ауыр алым-салықтан қатты күйзелгенін өткір тілмен өлеңіне арқау етеді:
Айтайын десең ұрады,
Ұрмақ түгіл қырады.
Қаумалаған көп момын
Қорлаушыдан құтылар
Амал-айла таба алмай,
Қарайды да тұрады.
Алдына салып айдайды,
Ашуланса байлайды,
Әкімі жоқ қазаққа
Теңдік жоқ деп ойлайды.
Алса малға тоймайды,
Біз жыласақ ойнайды...
ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінен бастап, Ресей патшалығының отарлауы мен феодалдық қысымдарға қарсы күрестер, қозғалыстар етек алады. 30-жылдардағы Исатай-Махамбет көтерілісіне байланысты туған Махамбет, Шернияз, т.б. ақындардың жалынды жырлары әдебиетімізде күрескерлік мазмұнын дамытты.
Нысанбай жырау, Күдері, Досқожа, Арыстан, т.б. ақындар жорық жыршылары болды. Олар Кенесары, Наурызбай ерліктерін, қазақ халқының басына түскен ауыртпалықтарды жырға қосты.
Зар заман ақындары - қазақ әдебиеттану ғылымына алғаш рет 1927жылы М. Әуезов енгізген термин, зар заман кезеңінде ғұмыр кешіп, отарлық езгіге түскен қазақ халқының тағдырын мұң-зармен жырлаған ақындар шоғыры. Зар заман ақындары шоғырының белгілі өкілдері: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір Кердері, Албан Асан, т.б. Әуезов Зар заман ақындары дәуірін Абылай хан тұсынан Абайға дейінгі жүз жылға ұластырып, Нарманбетпен аяқтайды. Зар заман ақындары тұсынан қазақ әдебиеті жазбаша сипат алатынын атап көрсетеді. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі, елді басқару жүйесінің басқа сипатқа ауысуы, отаршылдықтың белең алуы, халықтың қатты күйзелуі Зар заман ақындарын тарих сахнасына шығарған. Зар заман ақындары халқының жай-күйін ойлаған ұлт қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шығармалары халықтық салт-дәстүрлерді қаймағы бұзылмаған қалпында сақтауға, ұлттық болмыс-бітімнен ажырамауға үндейді.
Ресей империясы отарлаушыларының озбырлығы мен сұрқия саясаты Зар заман ақындарының өлең-жырларында жан-жақты суреттеледі. Қазақ халқының шұрайлы жерлерін тартып алып, ұрпағын аздырып, діннен аулақтату сықылды империялық пиғылдың жүзеге асуына қарсыласу қозғалысы Зар заман ақындарының қайраткерлік поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жыраулар поэзиясымен үндесіп жататын өршіл рух, әсіресе, Мұрат Мөңкеұлының жырларынан айқын байқалады. Зар заман ақындары шығармаларындағы ұлттық болмысты, қазақы қадыр-қасиетті сақтап қалуға үндеген ой-пікірлер жанайқаймен, шарасыздықпен, соңғы төзімді сарқа айтылғандығымен ерекшеленеді. Мұндай бодандықтың бұғауына бас игісі келмеген ұлт қайраткерлерінің өршіл үні айқын аңғарылады. Зар заман ақындарының шығармаларында сары уайымға салыну, қайғы-мұңға берілу сарыны да байқалады. Бұл кезең ақындары келер күннен үміт жоқтығына налиды, тығырықтан шығатын жол таппай қиналады. Олар елдің басына түскен нәубетті ақырзаманның келгені деп ұғады. Бұл жердегі ақырзаман - ғаламдық апат, жарық дүниедегі көзге ілінген нәрсенің тып-типыл болуы турасындағы емес, отаршылдықтың шеңгеліне мықтап түскен ұлттың күйреуі сипатындағы ақырзаман. Халықты қан қақсатқан зобалаңның себебін Зар заман ақындарының бірі адам қолымен жасалған зұлымдықтан, екіншілері діннің бұзылғандығынан деп топшылайды. Әсіресе, Шортанбай ақын шарасыздықтан дінді таяныш қылады.
ХІХ ғасыр әдебиетінің зерттелуі ұзақ та қажырлы еңбекті талап еткен іс болды. Қазақ әдебиеті тарихының" төртінші томында қазақ әдебиетінің ерекше тегеуірінді, рухы асқақ, идеялық-көркемдік шарықтау дәуірі - ХІХ ғасырдағы ішкі жаңғыру заңдылықтары тарихи шындық тұрғысынан сараланған. Көркем әдебиет пен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың сабақтастығы, сонымен қатар ұлттық әдебиеттің халықтық қасиеті тұңғыш рет ғылыми түрде негізделіп, басты сипаттары мен заңдылықтары дәйектеледі. Көптеген ақындардың мұралары қайта қаралды, архивтерде тұмшаланып жатқан деректер назарға алынып, жаңа көзқарас тұрғысынан бағаланған. Тәуелсіздік алғанға дейін әдебиет тарихындағы орны жете сараланбай келген Көтеш Райымбекұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы сынды бірнеше ірі ақындардың шығармашылығына назар аударылды. Шернияз Жарылғасұлы, Махамбет Өтемісұлынан бастап бірқатар көрнекті тұлғалардың туындылары арнайы талданған. ХІХ ғасырда қазақ халқының жаңа әдебиеті қалыптаса бастады, әдебиет жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғыдан іштей түлеп, тақырып аясын барынша кеңейтті, қоғамның тарихи құбылыстарына қарай күрделі көркемдік сипат алды. Әдеби процестің осындай заңдылықтары қазақ қауымының қоғамдық-әлеуметтік жағдайларымен бірегей сабақтастықта қаралған. "ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдебиеті" атты шолу мақала осы кезеңдегі әдебиет тынысына сараптама жасап, негізгі бағыттары мен көркемдік ерекшеліктерін көрсетуге арналды. А.Қ.Егеубаев "ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму заңдылықтары", "Көтеш Райымбекұлы"; филология ғылымдарының докторы, профессор Ж. Ысмағұлов "Шал ақын Құлекеұлы"; ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор С.А. Қасқабасов "Махамбет Өтемісұлы"; ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Жұмалиев "Шернияз Жарылғасұлы" атты еңбектерін жариялады.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
* ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ жерінде қандай тарихи жағдайлар орын алды?
* ХІХ ғасырда әдебиет сахнасына шыққан көрнекті өкілдер шығармашылығында қандай бағыт ұстанды?
* Бұл ғасыр шығармашылығының зерттелуі қалай жүзеге асты?
Әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4. Қосымша әдебиеттер: 1,3, 5.
Тапсырма: 1.Нысанбай жыраудың <<Кенесары-Наурызбай>> жырын талдаңыз:
2.Зар заман ағымы туралы ғалымдар пікірі,дәлелі .Осы сұрақтарға жазбаша жауап жазыңыз
ДӘРІС 2. ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Дәрістің мақсаты: Дулат Бабатайұлының өмірі мен шығармашылығы туралы ақпарат беру, ақын өлеңдері мен дастандары туралы білімді одан ары кеңейту.
Тірек сөздер: дастан, жыр, тарихи шындық, әлеуметтік теңсіздік, тарихи жағдай, айтыс және т.б.
Дәрістің жоспары:
* Дулат Бабатайұлы шығармаларының зерттелуі, жариялануы.
* Ақын өлеңдеріндегі туған жерге, атамекенге деген құрмет. Зар замандық сарын.
* Шығармаларындағы фольклор мен әдебиет сипаты.
Дулат Бабатайұлы 1802 жылы Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданы Сандықтас қонысында дүниеге келген көрнекті ақын. Өлеңдері ел ішінде көп тараған. Дулат шығармалары негізінен дидактикалық негізде жазылған. 1880 жылы Қазанда жарық керген <<Өсиетнама>> деген жинағына ақынның замана туралы толғаулары енген.Орта жүз құрамындағы найман тайпасынан шыққан. Өмірі туралы деректер толық зерттелмеген. Өлеңдері ел ішіне ауызша және қолжазба түрінде таралған. Кейбір өлеңдері Қазан қаласынан 1880 жылы алғаш рет "Өсиетнама" деген атпен жеке кітап болып жарық көрген. Жинаққа ақынның сол кезеңдегі қазақ елінің саяси-әлеуметтік өмірін шыншылдықпен жырлаған ой-толғаныстары енген. Ақынның кейбір өлеңдері кеңес дәуірінде әр түрлі хрестоматияларда "XVІІІ -- XІX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары" (Қазақ ССР ғылым академиясының баспасы, А., 1962) деген жинақта, кейін "Үш ғасыр жырлайды" (Революцияға дейінгі қазақ ақындарының шығармалары. А., 1965) жинағында басылып шықты. Ал, "Еспембет" поэмасы алғаш рет 1957 жылы "Жұлдыз" журналының 5-нөмірінде жарияланды. Дулат шығармаларын барынша зерттеп, жинап баспаға әзірлеген Қ.Өмірәлиев болды. Ақынның жеке жыр жинағы "Замана сазы" деген атпен 1991 жылы жарық көрді. Дулаттың өлең-жырларының басты сарыны -- 19 ғасырдың алғашқы жартысындағы отаршылдық әрекеттерге рухани қарсылық көрсету. Дулат - қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыс қалпын өктем зорлықпен бұзған XIX ғасырдың ақыны. Отарлық озбырлықтың күшейгенін халықтың бұрынғы еркін өмірінің еткенін, адамдардың мінез-құлқы мен психологиясында, ойсанасында сахара салты мен түсінігіне жат өзгерістер орын алғанын - бәр-бәрін тумысынан жаны сергек Дулат көзімен көріп, жүрегімен сезініп өсті. Барлық билікті патша қолына алып, қазақтан қойылған билеушілер оның қолшоқпарына, шабарманына айналғаны, ел жайлы қоныс, құнарлы жерлерінен ығыстырылып, бағыныштының кейпіне түскені азамат Дулаттың ойынан шықпайтын қайғы-шері болды. Сахараның ергіндік сүйініш рухы мен даналығын бойына молынан дарытқан,жаратылысынан ерекше дарынды Дулат, міне, осы тарихи жаңа дәуірдің жыршысына, отаршылдықтың айыптаушысына, еркіндік, ынтымақ-бірлігін жоғалта бастаған халқының жоқшысына айналды. Дулат мұндаймасқара жағдай ел басшыларының жағымпаздығынан, өз ойлап, халықты ұмытқандығынан болды деп, соларға катты шүйлікті.
Адам баласы өмірінің мән-мағынасы бақытқа талпынудан тұрады. Ал сол шынайы бақытты отбасынан ғана табуға болатыны жайында ұлы ойшылдар мен ақындар бірін-бірі қайталап айтумен келеді. Отбасы дегеніміз - ерлі-зайыптылардың бірлікте өмір сүретін ұясы ғой. Демек, бақыт - тағдырларын табыстырған қыз бен жігіттің бір-біріне деген айнымас сүйіспеншілігі, өмірде кездесетін куаныш пен қайғыны, баршылық пен жоқшылықты қатар тұрып, тең бөлісуі, сергек сезімталдықпен бірін-бірі аялап, тату-тәтті ғұмыр кешуі деген сөз.
Бұл үйлесім бұзылған бойда, отбасының қызығы мен берекесі кетіп, бақыты сорына айналмақ. Қазақ фольклоры мен ақын-жыраулар шығармашылығындағы отбасы мәселесінде "жақсы әйел - жаман әйел" тақырыбы дәстүрлік сипатқа ие. Ақын-жыраулар арасында аталған тақырыпқа жыр тудырмағаны кемде-кем. Дулат жаман әйел тақырыбын жекелеп алып, мейлінше өткір де шынайы суреттейді.
Атамекен - адамның ата-бабаларынан бері қарай кіндік қаны тамып, өсіп - өніп келе жатқан жері ғой. Сондықтан адам туған жерін дүниедегі ең қымбатты, ең қасиетті, ең аяулысы - Анасына балайды. Туған жерге қатынас - адамның адамшылығының, ізгілігінің, парасатының көрінісі.Бұдан, атамекен адамға өмір сұру қуанышын, еркіндік пен ел үшін мақтаныш сезімін сыйлайтынын көреміз. Адам толық бақытты болу үшін - аяулы Отаны болу керек, сүйіспеншілік жайындағы барлық түсініктеріміз атамекен деген бір ғана сөзге біріккен дейді даналар. Ұлы дала, ұлан байтақ Отанымызды анталаған жауларынан аман алып қалған да сол перзенттерінің қанына ата құлқы, ана сүтімен тараған, ана тілімен дарыған, дәм-тұзымен бекіген сүйіспеншілік. XIX ғасырдың ұлы ақындарының бірі - Дулат жыраудың да туған жер туралы тебіреністерінен перзенттерінің туған жермен жан дүние жақындығының қаншалықты терең тамырлы әрі мәңгілік екеніне тағы да толғана отырып көз жеткіземіз. XIX ғасырдың орта тұсына қарай патша отаршылдары ел ата қонысынан шетке сырған кезде шығарған өлеңдерінде туған жердің ендігі тағдыры үшін қан жылаған ақын жүрегінің күйініші үлкен суреткерлік қуатпен бейнеленген. Дулат өзінің "Аягөз", "О, Сарыарқа, Сарыарқа!", "Ақжайлау мен Сандықтас" деген тамаша жырларында өзі туған өңірдің көркем келбетін кестелі тілмен суреттей отырып: "Құт-берекелі көркем қоныс енді кімдікі?" - деген сұрақ қояды. Сол арқылы жұрттың туған жерді сүю, қорғау түйсігін оятып, оның қазіргі мына күйіне күйіндіріп, ашындырмақ болады. Туған жерді мадақтай отырып, оқырмандарды егілту сарыны Дулат поэзиясына ода түрін әкелді.
Ақын құдіреті - осыларды орнымен, шебер жарата білгендігінде. Дулат - Абайдың алдында өткен қазақ сез зергерлерінің ішіңдегі ең мықтысы. Дулатты ауызша тарап келген ақын-жыраулар тілі мен Абай бастаған жазба әдеби тілді жалғастырған көпір деп тану қажет.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
* Дулат шығармаларының басты тақырыптары,көркемдік ерекшеліктері
* Ақын шығармаларының зерттелуі
* Абай мен Дулат арасындағы үндестік.(Қ.Өмірәлиев,Р.Сыздық еңбектерін басшылыққа алу)
Әдебиеттер: Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 5, 7. Қосымша әдебиеттер: 4, 6, 7.
Тапсырма: 1.<<Еспембет>> дастанының әдеби-фольклорлық сипаты ,композициялық құрылысы туралы талдаңыз
2.<<Шаштараз>> дастаны
ДӘРІС 3. М. ӨТЕМІСҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАЛАРЫ
Мақсаты: Махамбет поэзиясын ұлт азаттық күрес тарихымен байланыста талдап түсіндіру.
Тірек сөздер: көтеріліс, реализм, Исатай, халық, ұлттық рух.
Дәрістің жоспары:
1. Махамбет шығармаларының жариялануы, зерттелуі.
2. Махамбет жырларындағы күрескерлік, жауынгерлік, сарын
3. Махамбет өлеңдерінің философиялық дүниетанымдық тереңдігі
4. Ақын шығармаларындағы Исатай бейнесі
Аз сөйлер де, көп тыңдар хас асылдың баласы.
Махамбет.
Бұқарашылық идеясын айқын танытып, қазақ қауымындағы таптық қайшылықтың шиеленіскен кезін, хан - феодалдар мен еңбекші халық арасындағы кескілескен күресті нағыз шындық тұрғысында жырлап өткен ақын Махамбет еді.Ол - езілген елдің жоғын жоқтап, ар - намысын қорғаған күрескер ақын, Исатай Тайманов бастаған шаруалар қозғалысына бастан - аяқ қатынасқан, сол қозғалыстың ең бір табанды сарбазы, жалынды үгітшісі, өз кезеңінің ірі қоғам қайраткері.Еліне, халқына шын беріліп, сол үшін шыбын жанын пида еткен асыл ер.Қазақтың ардагер ақыны Махамбеттің өмір жолы халық тарихының елеулі кезеңдерімен тығыз байланысты.
Қазақстанның батыс аймағында он төрт жылға созылған ( 1783 - 1797) Сырым Датов бастаған бұқара бұрқанысынан кейін ел ішінде феодалдық езгі ұлғая түсті.Сұлтандар мен патша үкіметінің казак әскерлері ел тонауды көбейтті.Мұндай қанау мен езгі және 1795 - 1796 жылдардағы жұт әсерінен мал саны күрт азайып, бұқара күйзеле басталды.Бөкей сұлтан біраз ауылдарды бастап екі өзен арасына өтті.Еділ, Жайық арасындағы сол өңір <<Ішкі орда>>, яки <<Бөкей хандығы>> аталған.
Махамбет 1803 жылы Еділ, Жайық арасындағы Нарын құмында, Бекетай деген жерде дүниеге келген.Махамбеттің атасы Құлмәлі би, батыр, шешен адам болыпты.Махамбеттің ақындық, шешендік дарыны ерте танылады.Ол жас кезінен бастап батыр, палуан, мерген, домбырашы атанады.
Жәңгір хан беделін көтеру үшін талантты адамдарды өз маңына жинайды. Махамбетті де баласы Зұлқарнайынның ақылшысы етпек болады. Бірақ бұқараға істеп отырған хан қатігездігін көрген Махамбеттің іші жылымайды. Профессор Қажым Жұмалиев топшылауына қарағанда, Махамбет хан, сұлтандардан жәбір көріп, Жайықтың бергі бетіне қаша көшкен бұқара толқуына қатысады.Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі әлеуметтік теңсіздікке қарсы қарулы күрестің күшін айқын танытады. Көтеріліс кезінде туған Махамбет өлеңдері - Исатай, Махамбет бастаған шаруалар бұрқанысы туралы алғашқы жырлар. Халықтың айтуына қарағанда, Махамбет арқалы күйші, композитор болған. Оның күйлері <<Өкініш>>, <<Қайран Нарын>>, <<Жұмыр қылыш>>, <<Ақтабан>> т.б.
Қолда бар деректерге қарағанда Махамбет өлеңдері алғаш 1908 жылы Қазан қаласында <<Мұрат ақынның Ғұмарқазы ұғлына айтқаны>> дейтін жинақта жарық көрген. Мұнда Махамбеттің өлеңдері бір-біріне жалғас қысқарған түрде жүйесіздеу жарияланған. Ақынның негізгі шығармалары 1925 жылы Ташкент қаласында жарық көрді. Бұл кітаптағы Халел Досмұхамедұлы пікірі бойынша, <<Махамбеттің өзі де жас кезінде Жәңгірдің нөкерінде болған екен. Исатай ханға қарсы бола бастағанда - ақ Исатайға еріп кеткен. Махамбеттің өзі әрі батыр, әрі жырау, әрі домбырашы өте қызулы адам екен>>.
Махамбет өлеңдерін шәкірті Қуан жырау, Кішкене Қобыланды ақындар жатқа білген. Одан Мұрат үйренген. Мұрат өлеңдерін Ығылман жаттаған.
Махамбет толғауларының кейбір үзінділері 1910 жылдары Орынборда шыққан <<Шайыр>> жинағында да басылған. Осы жинақта <<Исатайдың әндесі Махамбет жыраудың сөзі>> деген атпен ақынның <<Ереуіл атқа ер салмай>>, <<Мен, мен едім, мен едім>> толғаулары берілген.
Махамбет өлеңдерінің тиянақты бастырылуы мен зерттелуі революциядан кейін ғана құнттап қолға алынды. Атап айтсақ, Халел Досмұхамедұлы құрастырған <<Исатай Махамбет>> кітабы, <<Жаңа мектеп>>, <<Сәуле>> журналдарында Махамбет өлеңдері жарияланды. Махамбет өлеңлерін жинау, жариялау, зеттеу ісінде белгілі ғалым Қажым Жұмалиев елеулі еңбек етті. Ол Махамбет өлеңдерінің 1939, 1948, 1951, 1958, 1962 жылғы басылымдарын жариялады.Ғалым Ғ.Зарипов, М.Тілеужанов, Б.Аманшин сияқты әдебиетшілерге сүйенді. Махамбет творчествасы туралы басқа да ақындар жазған мақала, еңбектер жоқ емес. Мысалы, С.Зимановтың Бөкей хандығы туралы ескертулерінің маңызы ерекше. Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісіне қатысты деректерлі, Махамбет өлеңдерін жинау, жариялау ісінде жазушы Берқайыр Аманшин бірқатар еңбек етті.Ақын өлеңдері санатына педагогика ғылымының кандидаты Қ.Мырзалиев, журналист Н.Жұмалиев деректеріне сүйеніп, жаңадан <<Еңіреу ұлы емшек боз>>, <<Кел кетелік>>, <<Жақия>> тағы басқа бірқатар өлеңдер қосты. Махамбет өлеңдерінің 1974, 1979 жылғы жинақтарын дайындады.
Махамбет өлеңдері 1989 жылы <<Бес ғасыр жырлайды>> жинағының бірінші томында жарық көрді.
Махамбеттің творчествасына М.Әуезов, Ә.Қоңыратбаев, И.Жолдыбаевтар оқулықтарында (1933 - 1934 жылдары шыққан) біршама орын берілді. Жалпы, Махамбеттің бізге жеткен шығармасының саны - 80 - ге жуық болса, соның жиырма шақтысы көтеріліске дейін туғаны сезіледі. Солардың біразында жас ақын жыраулық дәстүрді ұстанғаны көрінеді. Ол бірде ежелден қалыптасқан, көп жырау қолданған, тіпті эпосқа да кірігіп кеткен тұрақты формулалар мен шумақтарды пайдаланса, бірде көрген түйгені мол мосқал адамша нақылдап сөйлейді, ендігі кезекте ақыл айтып, көп нәрсені қорыта, жинақтай баян етеді.
Ақынның мұрасы әдебиеттану ғылымының обьектісі де болды. Алайда, зерттеу еңбектер де, негізінен, идеологиялық схематизм мен орыс әдебиетінің үлгісімен талдау орын алды. Сөйтіп, Махамбеттің шығармалары реализм, романтизм, оптимизм, пессмизм деген <<измдер>> тұрғысынан зерттелді. Белгілі бір аспектіде бұл да қажет шығар. Бірақ көп жағдайда қазақтың қлттық көркем ойының даму заңдылықтары ескерілмеді. Соның салдарынан Махамбеттің өзіндік ерекшелігі тар аяда, тек күрескер ақын деп танылды. Ал оның өзіміздің көркем ойымызға қосқан үлесі және өлең сөзді ойнатудың шеберлігі толық ашылмады. Ол өзінен бұрынғы поэзияны қалай пайдаланды, оған өзі не әкелді, ақын қандай қоғамдық мәні бар проблемаларды шығармашылығында қамтыды деген мәселелер, өкінішке қарай, тиісті дәрежеде сөз болған жоқ.
Махамбет өлеңдерінде көркем тілдердің жеке жеке барлық түрі де кездеседі. Махамбет өлеңдерінде эпитет,теңеу,әсірелеу,литота ауыстыру мағынасында қолданылатын фигура өзара байланысты түргеде жиі ұшырайды. Бұлардың өзара байланыстары ақынның сөзге шеберлігін дәлелдейді. Бұл жағынан алып қарағанда да Махамбеттің көркем сөз ұстасы екендігіне ешкім шек келтіре алмайды.
Сонымен қатар Махамбет нені айтсын,нені суреттесін мейлінше еркін,жеріне жеткізе, ар жағында ештеңе қалмағандай,онан асырып ешкім айта алмағандай етіп суреттейді. Махамбет лөлеңдерінің тіл мәслесі жөнінде айтар болсақ, мазмұнымен тығыз байланыста қараймыз. Қорытып айтқанда, Махамбет шын мәнісіндегі көркем сөздің ұстасы.
Махамбет өлеңдері өз басынан кешірген ауыр халдерді сезіне отырып, терең толғам суреттеумен қатар, ол кезіндегі тарихи уақиғалармен байланысты туған қалың бұқараның көңіл күйін де көрсете білді.
Оның өлеңдерінде өзінің көңіл күйі мен ел күйі ұштасып жатты. Сондықтан, оның лирикасын - әлеуметтік сарындағы, саяси үгіттік лирика деп атауға тура келеді. Осы қасиетті Махамбетті көтеріліс туын көтерген әрі жалынды үгітшісі, әрі ардақты ақыны етті. Бұл мазмұн Махамбет өлеңдерінің құрылысы мен түріне де әсер етті. Түр - мазмұнның тура болуы қажет деген шартқа Махамбет поэзиясы толық жауап бере алады. Оның: <<Ереуіл атқа ер салмай>>, <<Мұңайма>>, <<Айныман>> деген өлеңдері, мазмұнына түрі сай жалынды үндеу сөздер. Махамбеттің досын мақтап, дұшпанын даттап шығарған өлеңдерінің мазмұны күрес идеясын жыр ету болса, құрылысы шешендікке толы үгітке арналған отты, өткір сөздер болып келеді де, сөйлемдері қаратпалы, сұрау сөйлемдер болып келеді, не жырлай арнау, не сұрай арнау немесе <<риторикалық сұрау>> болып отырады.
Қанды көбе киініп,
Бір Аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде
Кім жеңері талай - ды.
Жолдастарым мұңайма!-
дейді ақын.
Мұндағы <<азамат, жолдастарым>> деп, достарына қайырыла сөйлеу, сөйлемін риторикалық сұрау түрінде құру, өзінің айтайын деген пікіріне дәл, күреске үндеу тілегіне сай.
Махамбет өлеңдеріне бұл тәрізді үгіт өлеңдерімен қатар, лириканың басқа да түрлері бар. Ақынның бірқатар өлеңдері, жоқтау өлеңінің үлгісінде құрылады.
Қазақ фольклорында дүние салған адамның тіршіліктегі іс - әрекетін әр жағынан алып, толық баяндап жырлайтын жоқтаулар, естіртулер көп. Махамбет өлеідерінің кейбіреулері фольклорда кездесетін жоқтау, өлеңдердің қысқа түріне жақындайды. Махамбеттің жоқтау тобына жақын келеді деген өлеңдері, оның басқа өлеңдеріне қарағанда фольклормен тығызырақ байланысты деуге болады. Өйткені эпитет, метафора теңеулерін алсақ, көбіне фольклордан алынған поэтик тілдер.
Ал, Махамбеттің кейбір өледері өзінше философиялық бағытқа негізделген өлеңдер болып келеді.
Махамбеттің бақыт пен тағдырдың айнымалы екендігін философиялық түрмен қорытқан мына өлеңінен де көруге болады:
Бұл дүниенің жүзінде,
Айдан көркем нәрсе жоқ,
Түнде бар да күндіз жоқ
Күннен көркем нәрсе жоқ,
Күндіз бар да түнде жоқ,
Мұсылманшылық кімде жоқ,
Тілде бар да, дінде жоқ.
Көшпелі дәулет кімде жоқ,
Бірде бар да, бірде жоқ.
Азамат ерлер кімде жоқ,
Еріккен күні қолда жоқ,
Заманым менің тар болды,
Тура әділдік биде жоқ.
Бәрін айт та, бірін айт,
Қаумалаған қарындас,
Қазақта бар да, менде жоқ.
Бұл тәрізді эпифоралық ұйқас, синтаксистік параллелизмге құрып, образдарына философиялық мән беру, ақынды бұл дәуірде дұрыстық, әділдік жоқ деген қорытындыға әкеп тірейді де ақын сондықтан жалғыздық көріп, қасіретке шомады.
Мұнан кейін Махамбеттің кейбір өлеңдерін, әсіресе, оның өмірінің соңғы кезіндегі шығармаларын - элегиялық өлең деуге болады. <<Абайламай айрылдым>>, <<Нарын>> және басқа сол сияқты өлеңдер өткенді еске түсіруге арналған, жан қасіретін көрсететін, ақынның жалғыздық қайғысын, тарыққан көңілін білдіретін элегиялық мотивті өлеңдер, мұнда оның басында бір зұлым тағдырдың қара бұлты төніп тұрған сияқты.
Мен тауда ойнаған қарт марал,
Табаным тасқа тиер деп,
Сақсынып шыққан қиядан.
Қайымның басын жел соқса
Қаршыға құс қайғырар
Балапаным суға әкетер деп,
Мамығын төккен ұялар,
О дағы біздей болған сорлы екен, - дейдіі ол.
Махамбеттің элегиялық өлеңдері аса суретті, тамаша көркем.Бұлар ақынның тек жалаң өз қайғыруынығ сәулесі емес, ол басқа түскен сол кездердегі ауыр халдердің айнасы болды.
Кейбір өлеңдерінде ақын туған елі бүгінгі Қазақстан жерінің табиғат байлығының әдемі көріністерін, иен даланың, асқар тау, шыңырау қиялардың айбатты пішінін суреттейді.Өлеңнің көп жерлерінде ақын көшпелі, мал баққан, ит жүгіртіп, құс салған аңшылық, өз елінің өмірінде орны бар жан - жануар, аң - құстардың образын көрсетуге көбірек көңіл аударады.Бірақ бұл ел, табиғат байлығын жан - жануарлардың, әлемін суреттегенде, олардың тек көркемдік сипатын ғана көрсету немесе тек сұлулық үшін ғана суреттемейді.Мұнда да ақын ел тағдырымен байланысты, өз басынан кешірген қиын қыстау кезеңдердегі ой сезімін оқушылары толық сезінгендей етіп ашығырақ көрсетуге құрал есебінде қолданады.Исатай өлгеннен кейін, күрес арқылы жетеміз деген мақсат орындалмай, көтеріліс жеңілген соң, хан, сұлтан, феодалдар халықты бұрынғыдан бетер езіп, ел басына ауыртпалықты күшейте түсті.Бұл жағдай ақынның басынан поэзиясынан орын алмауы мүмкін емес еді.Ақынның бірқатар өлеңдеріндегі қайғының элементі жоғары халмен байланысты болды десек, Махамбеттегі элегиялық өлеңдердің негізі сол жағдайлар деуге болады.Бірақ бұл сарындағы ақын өлеңдерінде жауына деген өшпенділік бар, сөнбес кек бар, жолдас - жорасына дем беріп өмірден түңілмеуге шақырып, болашаққа сенушіліктер бар.Міне,осылардың жиынтығы келіп, Махамбет өлеңдерін сары уайымнан аулақ етеді.
Махамбет өлеңдерін сөз еткенде, екінші көңіл аударатын мәселе оның өлең жолдарының ішкі логикалық байланыстарының беріктігі дейміз.Қандай ақынға болсын бұл ең керекті шарттың бірі. Не көркем сөз, не әдеби тіпті үздік образдарды қолданса да өлең сөйлемдердің ішкі мазмұны өзара жымдасып, шебер түрде қиюласып жатпаса, образдар айтайын деген ойдың бір керегіне аспаса, ол образдардың оқушыға әсері болмайды.Көркемдіктің негізгі тірегі мазмұн. Мазмұн сөйлемдегі сөздердің өзара логикалық тығыз байланысынан туады.
Махамбет өлеңдерін сан рет рет оқысаң да, оқығығң келе беретінін, оқыған сайын оқушысының эстетикалық сезімін оятып, өзіне қызықтыра түсетінін, <<Бір тамыры>> сол логикалық байланыстарының күштілігінде. Махамбет өлеңдері көтеріліс кейіндегі тари шындықты да дұрыс баяндап береді. Елден айырылып, қуғынға түскен ерлер халі лашыннан ығысқан панасыз қызғыш құс тағдарына бірақ Махабет өмірден ешқашан түңіліп, өзі бастаған істен бас тартқан емес.
Атай да Матай екі құл
Қауіп келсе басыңа,
Көзің сүйер елің жоқ
Біткен істің міні жоқ,
Тура ажалдың емі жоқ.
Махамбет поэзиясы әдебиет қорына өзіндік жаңа леп пен тың идея қосқан жаңашылдығымен құнды. Әрбір сөйлемні образдылығы тіліп түсер өткірлігі, қызу қанды жігерлілігі, есердей екпіні, дауылдай долылығы оның поэзиясының өзгеше пафосқа көтерді. Еркіндікті аңсап, атқан мінген арыстан жүректі азаматқа ерлігін аспанға көтерер жыр төккен асыл азамат ақынның әрбір сөзі от жалынмен суарылған. Көк жүзінде жалт жалт етіп ойнаған, найзағайдай айбарлы, сұсты. Махамбет поэзиясына тән өжеттілік, өрлік, өткір сын әр кездеде кейінгі жастарға үлгі. Ақынның бітім тұлға тұрпаты, ісі, сөзі бәрі ерліктің мәңгі символы деуге боларлық.
Қазақ әдебиетінде бұрын соғыс сахнасын көрнекі әрі нақты етіп ешкім суреттеген еместі. Тек батырлық жыр мен кейбір жыраулардың өлеңдерінде шайқастың барысы баяндалады,бірақ оларда әрбір эпизод мұншалықты жинақы,әрі жүйелі,бірінен соң бірі көрсетілмейді. Рас, Махамбет бұл өлеңінде эпостың дәстүрінен де қашпайды, оны ұтымды пайдаланады. Әсіресе, көтерісшілердің қалың қол болып жиналғанын,ұрыс алдындағы Исатайды, оның астындағы атын бейнелеген тұста эпос стилі үстемдік еткен:
Жау қарасы көрінді,
Жиылған әскер білінді,
Исатай-басшы,мен-қосшы,
Исатайдың сол күнде
Ақтабан аты астында
Дулығасы басында,
Зығырданы қайнады
Астына мінген Ақтабан
Ақ бөкендей ойнайды.
Артына ерген көп әскер
Маңыраған қойдай шулайды.
(Соғыс)
Міне, Исатай -кәдімгі эпос батыры. Ол қалың жаудан беті қайтпайтын ержүрек қолбасшы,ал оның мінген аты - нағыз батырға лайық тұлпар. Оның Ақтабан аталуы,ақ бөкендей ойнауы батырлық жырдың әсерін қабылдау белгісі.
Алғашқы ірі қақтығыста көтерісшілер жеңіліп Махамбет пен Исатай аз ғана топпен Жайықтың сол жағына өтіп, жұбы жазылмай отырған Әлім мен Адай жұртына келеді де,қайтадан қол жинап, көтерілісті жалғастырады. Алайда,бұл жолғы шайқас та сәтсіздікке ұшырайды.Исатай қаза табады. Көтерілістің осы екі кезеңі де Махамбет поэзиясында көрініс тапқан. Ақын бірінші шайқастың барысын <<Соғыс>>атты өлеңінде тап - тұйнақтай етіп, жинақы әрі толық суреттесе,одан кейін Жайықтың бергі жағына өтудің қажет болғанын айтып, Исатайды үгіттеген көрінеді:
Уа,Иса еке,Иса еке
Кел,кетелік,кетелік
Кетіп,бір Жайық өтелік
Жайықтан өткеннен кейінгі жағдайды ақын бірнеше шығармаларында баяндайды.Солардың ең басында <<Әй,Махамбет, жолдасым>> деген Исатай атынан айтылған өлең тұр. Ақын өзінің бүкіл ойын, бірінші рет Жәңгір ордасын қамап алып,ханның <<бекзаттығына>> сеніп кері қайтуының қате болғандығын,сөйтіп көтерілістің жеңіліске ұшырағанын,содан соң Жайықтан өтуге мәжбүр болғанын Исатайдың өз сөзі етіп,мойындата сөйлетеді. Жайықтан өткеннен кейінгі Исатайдың көңіл күйін айту арқылы Махамбет өз жағдайын да көрсетеді:
Әскерім кетіп қасымнан
Жапанда жалғыз қалғасын
Өкінгенмен пайда жоқ
Құдайым басқа салғасын...
Көктей өтіп Жайықты,
Бір қасық ішкен қара су
Жұмасына ас қылдым...
Осы өлеңінде Махамбет көтерілістің басшысы Исатайдың жаудан қашып,өзінің серіктерінен айырылып,жалғыз қалған сәттегі жан дүниесін,сол арқылы өзінің де қиналысын сипаттайды. Исатайды елмен,досымен қоштасқан етіп суреттеуі, оған жасөспірім Жақияны Махамбетке тапсыртуы бір жағынан, Махамбеттің көкейінде жүрген арманы болуы керек.
Кермиығым кербезім,
Келіскендей шандозым.
Құландай ащы дауыстым
Құлжадай айбар мүйіздім
Қырмызыдай ажарлым,
Хиуадай базарлым
Теңіздей терең ақылдым,
Тебіренбес ауыр мінездім...
Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен...
Махамбет өз портретін жасап, көркем суреттеген:
Еңселігім екі елі,
Егіз қоян шекелі
Жараған теке
Мүшелі,
Жауырыны жазық
Мойыны ұзын
Оқ тартарға қолы ұзын
деп келеді де,осыған қоса өзіне мінездеме беріп, өзінің қандай адам екенін айтады:
Дұшпанына келгенде
Тартынбай сөйлер асылмын.
Құла бір сұлу ат мінген
Құйрық,жалын шарт түйген,
Құм сағыздай созылған.
Дулығалы бас кескен,
Ту түбінен ту алған,
Жауды көріп қуанған,
Мен Өтемістің баласы
Махамбет атты батырмын
(<<Еңселігім екі елі>>)
Былай қарағанда, бұл өлең Махамбеттің батыр ретінде жұртқа танылып, әбден толыққан кезінде туған сияқты көрінеді. Алайда, кемеліне келген адам өзін, <<батырмын>> деп айта қоймас. Керсінше, алда арманы көп, албырт шағында адам өзін барынша артық бағалап, максималист олады. Махамбетте сол бозбала тұсында өзін елден асып туған батыр сезінген, сондай болуды көздеген. Сол ойын ашық айтып, өзінің образын сомдаған. Ол өзінің бет әлпетін, дене құрылысын суреттеумен қатар, өзін жұртқа таныстырады. Сөйтіп өзінің кім екендігін, қандай адам екендігін, нені көксейтінін, нені жақсы көретінін хабарлап, тіпті өзінің мінезін, әрі астындағы атын да сипаттаған. Осы өлеңнің өзінен ақ Махамбет ертеден қалыптасқан <<ер азығы жолда>> дейтін шартпен жүретін жортуылшы номадтың идеалын ұзақ та қауіпті жолға жалғыз шыға беретін, қанша жүрсе де талмайтын, шаршамайтын, ештеңеден тайсалмайтын, ешнәрсені талғамайтын ер азаматты қалайтынын көру қиын емес.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
* Исатай мен Махамбеттің халықты көтеріліске бастауының себептері мен мақсаттары неде?
* Көтерілістің шешуші кезеңдеріндегі оқиғалар ақынның қай шығармаларында суреттеледі?
* Махамбеттің іс-әрекеттері мен ой танымының көтеріліс басылғаннан соңғы бағыты қалай өрістеді?
* Исатай-Махамбет бастаған ұлт азаттық күрес тарихы баяндалатын қандай зерттеу еңбектері бар?
Әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер: 23, 24, 25. Қосымша әдебиеттер: 6, 7, 8
Тапсырма:1.Махамбет өлеңдерін көркемдік ерекшелігіне талдаңыз.
2. <<Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқаны>>өлеңінің шығу тарихын,композициялық ерекшелігін жазыңыз.
ДӘРІС 4. ШЕРНИЯЗ ЖАРЫЛҒАСҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ТУЫНДЫЛАРЫ
Дәрістің мақсаты: Ақын өмірі мен туындыларын оқыта отырып, дүниетанымдарын кеңейту,
Тірек сөздер: көтеріліс, жұмбақ, Исатай, кіші жүз, жинақ, хандық.
Дәрістің жоспары:
* Ақынның өмірбаяны
* Исатаймен жолығуы
* Қудалауға түсуі
* Туындылары
Шернияз Жарылғасұлы (1817-1881)- халық ақыны. Қазіргі Ақтөбе облысы, Ойыл ауданы, Жарыпшыққан дейтін өзеннің бойындағы Ақкете руынан шыққан. Ақкете - оның он бірінші атасы. Ақын көтеріліс басталысымен бірден Орда жағына өтіп, Исатай мен Махамбетті өзі іздеп барып қосылады. 1836 жылы Шернияз Бөкей хандығына келіп, Исатайға жолығады. Ұзамай оның ең жақын достарының бірі болып алады. Көтеріліс күшпен басылғаннан кейін Шернияз Махамбетпен бірге Жайықтың шығыс бетіне өтіп, ел аралап үгіт жүргізеді. Махамбетеке еріп, Хиуаға да барады, бірақ көтерілісті қайтадан бастай алмайды, қуғын азабын тартады, Баймағамбеттің ел көзген жендеттері Шернияздың барарға жерін, басарға тауын қалдырмайды. Ұсталатынына көзі жеткен ақын өзі ақынға келіп, өнер асырып, оның кешірімін қабылдайды. Бірақ ол ешқашан өзінің Исатайдың Шерниязы екенін жасырмай, басына түскен жағдайға сай, сақтана жүріп қызмет етеді. Жұмбақтар шығарып , бүкпелей сөйлейді. <<Махамбет батырдың Шернияз шешенге айтқан жұмбағы>> 1925 жылы басылады.
Сол арқылы Исатайдың батырлық бейнесін жасаған: "Па, шіркін, Исатайдай сабаз тумас", "Ақ алмас алтын сапты, қылышым-ай", "Исатай ел еркесі, ел серкесі", т.б. жырларын шығарды. Шернияздың "Ай, Қазы би, Қазы би", "Тостағанды қолға алып", "Ай жігіттер", "Сөз сөйлеймін бөлмелеп", "Көл қылып құдайым талай судай ағын", т.б. өлеңдерінде өзі өмір сүрген қоғамның әділетсіздігі, өмірдің өзгермелілігі мен оның мән-мағынасы үлкен ой елегінен өткізіле жырланады. Жалпы Шернияз поэзиясы мазмұндық сипатымен, стильдік айқындығымен, көркемдік бейнелеу нақыштарының шеберлігімен ерекшеленеді. Шернияз өлеңдері үш нұсқасы (Алыш ақын, Мәшїүр Жүсіп, Омарбек нұсқалары) бар. Шығармалары 1925 жылы Мәскеуде, Ташкентте (Қ.Жансүгіров жариялауында) жарық көруінен бастап, әр кездерде шыққан орта мектептерге арналған хрестоматияларда, "18 -- 19 ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары", "Айтыс" (1-т., 1965) жинақтарында басылған. Баймағамбет Шерниязды өз сынынан өткізеді. Сүйінбекұлы Оразғалидың айтуынша, Шернияз 15 жасар шамасынан - ақ кішкене ділмар шері атанады. Сол он бес шамасында Шернияз адайдың атақты ақыны домбырашы Абылмен кездеседі. Абыл кіші жүз елін аралап жүріп, кете еліне келеді. Кейбір деректерге қарағанда, Шернияз 1817 жылы туып, 1881 жылы қайтыс болған. Ол Исатай Тайманов бастаған Кіші жүз қазақтарының көтерілісіне қатысқан. Исатай қазаға ұшырап, көтеріліске қатысқандар жазаға тартыла бастағаннан кейін, Шернияз Баймағамбет сұлтанның қудалауына түседі. Бас сауғалап лажсыздан Баймағамбетке бағынышты болып, онымен татуласса да, Исатаймен жолдас болған кезін аңсауын, қуғында жүрген Махамбет ақынмен кездесуін қоймаса керек. Қазақ әдебиетінде Шернияздың әкелген бір жаңалығы ертеден келе жатқан импровизация өнерін кемелдендіре, жетілдіре түсіп, оны өзіне қарсыласушылардың мін - кемістіктерін, оғаш мінездерін көрсетуге, әжуа етуге шебер пайдалануында демекпіз.Бұған үлгі ретінде, Шернияздың Баймағамбет төремен кездескендігі айтқандарын атаса жеткілікті. Сонымен бірге Шернияз он бір буынды қара өлеңді де кең қолданады. Шернияздың өлеңдері, көбінесе, ауызша тараған, шығармалары 1925 жылдан бері әр кезде жарияланып келді.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
* Ш.Жарылғасұлы қай жылы, қай жерде дүниеге келіп, дүниеден өтті?
* 1836ж Бөкей хандығына келіп, кіммен жолығып, тізе қосады?
* Исатай өлімінен кейін кімнің қудалауына түседі?
* Шығармалары қай жылдан бастап жарияланып келеді?
Әдебиеттер: тізімі: Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 5, 6.
Қосымша әдебиеттер: 2, 3, 5.
Тапсырма:1.>>Баймағамбетке айтқаны>> өлеңінің тарихын айтыңыз.
2.Шернияздың шешендік өнері,айтыстары туралы айтыңыз
ДӘРІС 5. Шортанбай Қанайұлының әдеби туындылары
Дәрістің мақсаты: ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы кеңінен мәлімет беру. Өмірі мен туындыларымен танысу.
Дәрістің жоспары:
* Өмірі жайлы мәлімет
* Мұрасының жариялануы, зерттелуі.
* Шығармашылық тұлғасының қалыптасу кезеңдері.
Тірек сөздер: ақын, толғау, мұсылмандық, айтыс.
Шортанбай Қанайұлы (1818 ж, қазіргі Жамбыл обылысы Қаратау өңірі - 1881ж, қазіргі Қарағанды облысы Шет ауданы) ақын, діни қайраткер. Ол Түркістан жерінде Қаратауды жайлаған шаруа Қанайдың отбасында дүниеге келген. Жас шағынан мұсылманша оқып замандастары қатарлы білім алмаған. Бұрыннан қазақ халқының қасиетті астанасы есепті Түркістан қаласы, оның сол тұстағы шартарапқа жайылған даңқы жас талапқа әсерсіз болмаған.
Қиялына қанат бітіріп, өнер-білім биігіне талпыған алғашқы тәлім-тәрбие ұясындай ізгі әсер еткен, парасатты ақыл иелеріне жақын жүріп, жақсылар қатарына ерте ілескен. Көзі ашық, сауатты, білімге құштар жасқа үлгі-өнер боларлық ойлы орта, тәлімге - ұстаздар да кезіксе керек-ті.
Көкірегі ояу, көркемдікке әуес сезімтал жас естіген есті сөздерін құлағына құйып, көрген ғажайыптарың ойына орнықтырып, шама-шарқынша ақылға салып, санамен салмақтайды.
Жас талап тұстастарының бірі аллатағала әмірімен, діни түсіністіктермен баланыстырса, екіншісі Яссауи қалдырған парасат сөздерін тақпақтап, ауызға-өсиетке негізделген <<Диуани Хикметтен>> үзінділер келтіріп, көкейге ой салар сырлы сөзжинағын ауызға алар еді. Жалғыз ғана емес, одан бергі Түркістандық өнерпаздар.
Мұсылмандық жолындағы оқудың нәтижесі оның қолын ишандық дәрежеге жеткізді. Бұл жолда қызмет атқару үшін Түркістаннан Арқаға, Қарақаралыға қарасты Бесата жайлаған Жамантай төренің мекеніне қоныс аударуға тура келеді.
Одан кейін Аюлы-Ақсу бойын қоныстанған Жанғұтты бидің қарамағанан шағын мешіт салдырып, медресе ашады. Өле-өлгенше осы биді төңіректеп, өмір кешеді. Ер жетіп, еркінше еңбек етуге бел буған талабы зор, талғамы қалыптасқан Шортанбай жаңа ортаға, өзге өлке жағдайына кезігеді.
Жігіт жасындағы Шортанбай мешіт ашып, діни жұмыс атқара бастағанмен, оған мүлде беріле алмайды. Тіршіліктің талабы, өмірдің рухани азығы, дүниенің қызығы оны тәубасынан жаңылдырады. Қызойнақ пен Алтыбақан кештеріне бірден барып, жастарға араласып кеткісі-ақ келеді. Амалын тапса, екеуін де қолданып, өзі де елден шеттемей, жастарға да, үлкендерге де үйір боп, солардың ортасында өмір сүру, мүмкін болғанынша сезімге бой алдырмай, ақыл мен парасатқа жүгіну қажет. Осылайша ой түйген Шортанбай өзін еркін ұстайды.
Жастық шақтың қызығы оны ойын-сауыққа жетелейді. Елдегі әр қилы дәстүрлі той, жиын, келін түсіру, қыз ұзату салттарына байланысты думандарға еліктемеу мүмкін емес.
Ел толған төкпе ақындардың айтыстары, жыршы-жыраулардың тамаша толғау, жырлары өнерге әуес, сөзге жүйрік, тілге шешен Шортанбайдың жанына жағады. Біраздан кейін өзін-өзі билей алмай, бойын кернеген ақындық өнердің аузын қалай ашып жібергенін өзі де сезбей қалады.
Енді ел-жұрт Шортанбайды ишан деуден көрі төкпе ақын деп атап кетеді. Қазақтың бір өлкесі бір Шортанбайды тақуа ишан етіп тәрбиелесе, екінші өлкесі оны тамаша ақын етіп шығарды. Асылы, адамды - жасаған ортасы тәрбиелейді, - дейтін қағида дұрыс. Оған Шортанбайдың өсу, жетілу жолы бірден-бір куә.
Еліне ақын боп танылған Шортанбайдың өнерлік жолына шолар болсақ, онда да өзіндік сыр жоқ емес. Қазақта бұрын-соңды, не көп десе, ақын көп деп жауап берілер еді. Бұл жауаптың екі мағынасы бар. Ақынның көптігі, ең алдымен, халықтың талантқа бай екенін көрсетеді. Екіншіден не нәрсе көп болса, онда құнсыздық та орын алып, яғни, ақын емес, елде ақындыққа жақындар да көбейер еді. Кез келген ұйқас сөз өлең емес, өлең ол Абайша айтқанда, "сөз сарасы" немесе "өлең сөздің патшасы".
Ал оны жасаушы "Ер данасы" - шын мәніндегі ақын. Ойын-сауықта екінің бірі елдің алты аузын айта алады. Бірақ ол нағыз ақын ба, жоқ, ол сөзге әуестердің бір ғана.
Ол ХІХғасырда өз дәуірінің шындығын бүге-шігесіне дейін көрсете білген бірден-бір ақын. Шортанбай белгілі бір ортаның немесе аймақтың ғана емес, барша халықтың мұң-мұқтажын толғады, көптің жоқтаушысы болды. Ресей отаршылдығының зорлығын көзімен көріп, жанымен, тәнімен сезінген ақын өзінің "Зар заман", "Бала зары", "Тар заман", "Опасыз жалған", т.б. толғаулары арқылы ақиқаттың астарын ашып көрсетті. Шортанбай өзіне дейінгі Бұқар, Тәтіқара, Ақтамберді жыраулар мен Шал ақынның мол мұраларымен жақсы таныс болған.
Шортанбай - өз заманының жалынды ақыны, ақылгөй шешен жырауы. Өзі өмір кешкен замана шындығын барлық көрінісімен айқын да дәл бейнелеп, әлеуметтік маңызы зор шығармалар жазды. Шортанбай шығармашылығы ХІХ ғасырдағы қазақ өмірінің айнасы, әсіресе, кедей - кеншік, момын шаруаларының тұрмыс тіршілігінің шынайы куәгері. Жан-жақты талан- таражға душар боп жатқан туған елінің ауыр тағдырын тайға таңба басқандай бейнелей білген білгір жазушы. Кеңес заманында толғаулары мен айтыстары С. Сейфуллиннің <<Ескі әдебиет нүскаларында>> (1931), С. Мұқанов, К. Бекхожин құрастырған <<қазақ әдебиетінің хрестоматиясында>> (1942), <<Айтыс>> (1965) жинағында жарияланды. Ш-дың өз кіндігінен Алдаберген, Аязбай деген ұлдары, Бәйіш атты қызы болған. Шортанбай шығармалары өткен ғасырдың соңғы ширегінде кейбір жинақтарда баспа бетін көре бастады. 1882 жылдардан бастап, өлең, толғаулары жинақталып, бөлек кітап көлемінде жарық көреді. Көрсетілген жинақтарға ақынның "Тар заман", "Опасыз жалған", "Байды құдай атқаны", "Атамыз Адам пайғамбар", "Өсиет - насихат сөздер", "Айттым сәлем", "Асан қожаға" т.б. енген.
Шортанбай шығармаларының лейтмотиві - заман, қоғам, халық тұрмысы, ел өмірі, жер, қоныс қысымы, отаршылар мен жергілікті әкімдердің озбырлығы, жаңа қарым-қатынастан туындаған тонаудың жаңа түрлері, сатқын ел билеушілер, бұзақы топта, т.б. Елді қанаушылардың жаңа тобының ақшалы байлар, алыпсатарлар, саудагерлер екенін ақын айқын суреттейді. Оларды нағыз ел ырысын еміп, сездірмей сорып жатқан араны толмас алпауыттар деп бейнелейді. Ақшаға байланысты елдегі қайғы қасіреттің де шынайы суреті жасалады.
Халық қайғысының қалыңдауына негізгі себеп - отаршыл патша өкіметінің озбыр саясаты және оны жүргізіп жатқан жергілікті әкімдер. Генерал, майор, князь, тілмәш, дуанбасы, оның соты, әскері, түрмесі, т.б.
Бұлар елді еркіндіктен айырған, дәулетін судай шашқан аждаһа іспетті. Халық қайғысының негізгі себепкерін "Жалмауыз болды ұлығың", - деп әкімдерден көреді.
Заман қайтып оңалсын,
Адам қайтып қуансын.
Жанарал болды ұлығың,
Майыр болды сыпайы.
Айрылмайтын дерт болды,
Кедейге қылғап зорлығың,
Князьді көрдің піріндей,
Тілмәшті көрдің биіңдей.
Дуанды көрдің үйіндей,
Абақты тұр алдында,
Қазылып қойған көріндей.
ХІХ ғасырдың көптеген ақындары қазақтың тәуелділікке душар боп, қоныс қысымына ұшырағанын күйіне жырлады. Қолынан шығып кеткен мекендеріне іштері қазандай қайнап, жоқтау айтып, зар жылады. Патшалықтың ең ілкі тырнағына ілінген Сарыарқа, Еділ, Жайық, Есіл жер суларының шұрайлы бойларынан айрылу шымбайына қатты батты. Шортанбай туралы пікір айтқан кейбір зерттеушілер оны өмірден түңілген жігерсіз, қайғы мен зардың ақыны деп келді. Жоғарыда келтірілген өлең жолдары ақынның бойындағы басым күш - түңілу емес, жігерлілік, үмітсіздік емес, батыл күреске үндеу, оптимистік, патриоттық сезім екенін көрсетеді.
Шортанбай жасаған заманда бұдан артық елі мен халқының қамы үшін адал қызмет ету екіталай. Сол тұстағы қоғамның жай-жапсарына қарай әрекет жасап, жатпай-тұрмай халқын үгіттеп, ілгері жетеледі. Ел ішіндегі әр түрлі жетесіздіктерге, талан-таражға, алуасыздыққа, берекесіздікке, ойсыз опасыздыққа қарсы шықты. Әуелі өз елінің мінезін, мініп түзетпек болды. Жігерін оятып, тәуелсіздігі үшін аянбай күресуге шақырды. Оны ақын жақсы түсінді. Отаршылар мен оның қазақ жеріндегі сыбайластары билеген заманды ол халық басына түскен ақырзаман, елдің береке-бірлігін кетірген тар заман, жұрт болашағын тұйыққа тіреген зар заман деп өзінше қорытты.
Бұл заманның енді бір кесапаты ол халықты өзінің ғасырлар бойы қалыптастырған кәсібінен, тіршілік қамынан, үйреншікті, сүйегіне сіңген әдет-ғұрпынан, наным-сенімнен, иманнан, дағдылы ел билеу салтынан айырды.
Осылайша халықтың ұлттық тұрпаты, елдік сипаты бұзылды. Адамы, азаматы, оларды мінез-құлқы, іс-әрекеті өзгерді. Олар тәуелсіздігінен айрылды. Құлдық тәуелсіздік қамытын киді. Өзіндік дербестігі жойылды. Міне, осының бәрі ақынның зарлы-шерлі толғаулары арқылы сыртқа шықты. Ол халықтың мұңы боп қалыптысты.
Шортанбай шығармаларының негізгі арқауы деп, оның жырларының ақылгөй, өсиетшіл келетінін айтқан жөн. Адамгершілік ақыл айтып, халықты түзу жолға салуды өзінің зор мақсаты санағандықтан болса керек. Ақын әр тұста терең толғап, өрнекті де өнерлі сөз термелейді. Ақылдар айтады, нақылдар қалдырады. Шортанбайдың өсиет сөздері де бар. Ол өсиеттерін қалың қазаққа, оның басшы адамдарына, ұл-қызына, кәрі-жасына арнайды. Өз атынан барлық қауымға сәлем жолдап, бақұлдасқандай болады.
ақынның қоштасу сөздері, өсиеттері мәнсіз емес. Елдің бас көтерген адамдарын тәубаға шақырып, мал, дүние үшін қор болмай, халық үшін, бір құдай үшін қызмет етуін тілейді. Ізгілік, әділет жолынан тайынбай іс қылып, саналы, салихалы өмір кешуін уағыздайды. Ақырет жолы мен адамгершілік, әділет жолдарын тең ұстап, ешкімге обал, қиянат жасамай, тек қана ізгілік жасап өткенін тілейді.
Әрбір адамға үлгі боларлық нақылдар тізбектеліп, өзінің өмір тәжірибесін жинақтайды. Тойымсыздыққа, опасыздыққа қарсы күресуге, қанағат, рақым сияқты адал жан айналысар істерге меңзейді.
Ақын адамның мінезіне ерекше көңіл бөледі, жақсы адам өз мінезіне қарауыл қойып, жауап беріп отыру керек дейді. Бұл мәселеде кейде ол Абайдың "мінезді түзелмейді дегеннің тілін кесер едім" дегеніне қосылмайтын сияқты.
Адам санаулы өмір жолын есепсіз, мәнсіз өткізіп алмай, нәтижелі, нәрлі, пайдалы өткізуі абзал. Керексіз, өнімсіз іспен шұғылданбай, еліне, халқына, өзіне, жақын-жуығына керекті тиімді әрекеттер істей білуге дағдыланғаны жөн деп термелейді.
Жамандық пен жақсылық, адамдық пен арамдық арасын ажырата білуге, достық пен қастық, шындық пен жалғанды айырып, бірін жақтап, екіншісіне қарсы тұруға шақырады.
Талапты жас, ең алдымен оқуға әуес болуы керек. Өнер, білім тек оқумен келеді. Тәлім-тәрбие алған жас ойлы, өнерлі боп өседі. Арамдыққа, зұлымдыққа бармайды. Олар құдай жолына да, адам үшін де аянбай еңбек етуге тиіс. Дүние, өмір қызығына алданбай, қиындыққа төзіп, ізденуді қолдайды.
Жылы үй, сәнді киім, мұқтажсыз өмір жастарды бейқам өсіреді. Асылы, болам деген жас еңбекке, өнерге әуестеніп, аң аулап, құс салып, кәсіппен айналысуы керек.
Шындығында да ақын туындылары әсерлі, мәңгі жасарлық мәнді. Көп жылдар өтсе де жырау сөздері өзінің құнын жоймай, халық мақсатына қызмет етіп келеді. Әсіресе, адамгершілік ақыл, өнегелі өсиет сөздері, шебер де шешен тұжырымдары құнды. Басына қайғылы, ауыр күн туған азамат, ел-жұрт Шортанбай толғауларынан өз ойына үндес сөз табады. Оның өлең жолдарын жиі қайталайды. Күйзелген жанына жай тауып, көкірегін кергеген қасіреттерді жеңілдетіп, рухани күш табады. Шортанбай сөздерін тек қасіретті адамдар үшін пайдалы туынды деп біржақты түсінікке жетелеуден аулақпыз. Керісінше, оның шығармалары - алуан салалы, өміршең, адамның бойына жігер, қуат құярлық оптимизмге де толы, оқушысын өз ырқына бірден көндіріп, ілестіріп кетерлік логикасы мықты туындылар. Сондықтан да әрбір дәуір ол туралы әр түрлі пікірлер айтып, кейде айтыстар туғызып келеді.
Шортанбай туралы осы соңғы жылдарға дейін етек алып келген кереғар пікірлердің орын алу негізі де оның талғамының күрделілігі, күштілігі демекпіз. Шортанбай - бір топтың не бір таптың ақыны емес. Ол жалпыға ортақ өз елінің, халқының жырауы. Сонысымен де құнды.
Шортанбай шығармаларын бастан-аяқ дидактикалық сарында келеді деуге болмайды. Ірі талант иесі, ұлы жырауға тән ақынның өзіндік көркемдік стилі қалыптасқан. Ақын айтар ойын жай баяндай сала бермейді.
Әр тұста ақылға бай, ойлы сөздер ұшқыр да өткір тілмен өрнектеліп, көркем бейнеленіп, өрелі туынды боп шығады. Ақындық шалқар шабыт пен төгілген сөз нөсерлері қазіргі оқушыларына да әсер естіледі.
Ақын 1881 жылы қазіргі Қарағанды мен Жезқазған облыстарына қарасты Шет ауданы жерінде қайтыс болды. Ол - өлерде үстіне ескерткіш орнатпауды, үлкен ас бермеуді тапсырып, оған шыққан шығындарды елдегі жоқ-жітік, кемтарларға үлестіруді өсиет еткен. Ақын көз жұмғалы ғасырдан астам уақыт өтсе де, оны халық қастерлеп, шығармаларын жадында ұстап, қымбат мұра ретінде қадірлеп келеді. Қалықтаған сұңқар ем, Қанатым сынды ұша алмай, Қиындап қуға түсе алмай, - деген ақынның өз сөзіне назар салайықшы. Асылы, "қияға қанат қағар сұңқар едім" - деп бекерге айтпайды.
Шортанбай толғауларының ішіндегі көпшілікке кеңінен тараған туындысы "Келер заман сипаты" атты шығармасы. Онда халқының болашағын болжай білген ақын елі үшін қабырғасы қайыса отырып, тығырықтан шығар жол іздейді. Келер заманның кескін-келбетін көрегендікпен көрсете келіп, өз тарапынан тұжырым жасайды, баға береді. Шортанбай сонымен қатар айтыс ақыны ретінде Шөже, Орынбай, Асан ақындармен сайысқа түскен. Осылардың ішіндегі көлемдісі де, мазмұны жағынан толымдысы да Орынбаймен айтысы. Айтыстың өне бойынан ақынның тапқырлығын, сөзге шеберлігін, тілінің өткірлігін анық аңғаруға болады. Талай айтыстарда шыңдалып, сан рет жүлде алған Орынбай сияқты айтулы ақынмен сайысқа түскен Шортанбай өзінің алғырлығын, тілге тиек болар жағдайды бұрынырақ болжап, алдын орап кететін сезімталдығын танытады. Шортанбай өз шығармаларында заманның кескін-келбетін дәл басып, нақты көрінісін жасаған шыншыл ақын ретінде танылды да, өзінің болмыс-бітіміндегі көріпкелдік қасиетінің арқасында бұлыңғыр болашақты айна қатесіз болжай білген әулиелік қасиетімен ерекшеленді, өлеңдерінің ою-өрнегін қиюластыра білген, мазмұн мен маңызды ұштастыра білген шебер ақын болды. Шортанбай мұраларын алғаш зерттеушілердің бірі М.Әуезов Шортанбаймен қатарлас өмір сүрген ақындар шығарм-н тұтастай алғанда Шортанбай мұрасына сай "Зар заман ақындары" деп саралады. Шортанбай мұраларын зерттеу ісінде С.Мұқанов, І.Жұмалиев, Х.Сүйіншәлиев, Т.Нұртазин, М.Мағауин, С.Қирабаев, Ы.Дүйсенбаев, Ғ.Мұсабаевтар көп еңбек сіңірді.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
* Шортанбай Қанайұлы туған жерінен қоныс аудару себебі.
* Отарлау саясаты кезіндегі өлеңдері
* Адамгершілік тақырыбындағы толғаулары
Әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер: 5, 7, 11. Қосымша әдебиеттер: 4, 6, 7.
Тапсырма:Шортанбай қай ағымның ақыны?Дәлелдеңіз М.О.Әуезов пікірі
2.Шортанбай кімдермен айтысқан жауап жазыңыз
ДӘРІС 6. СҮЙІНБАЙ АРОНҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Дәріс мақсаты: Ақын Сүйінбай Аронұлының өмірі мен шығармашылығы жайлы мағлұмат ала отырып, толғауларының тәрбиелік мәнін, әлеуметтік маңызын ашу.
Жоспар:
1. Сүйінбайдың өмір жолы, мұрасының жариялануы мен зерттелуі,.
2. Толғауларының тақырыптық - идеялық мазмұны.
3. Ел тарихы, ел қорғаған батырлар туралы толғаныстары.
4. Жақсы мен жаман адамның қасиеттері туралы өлеңі.
5. Кәрілік, жастық туралы өлеңдері.
6. Сүйінбайдың айтыстары.
Тірек сөздер: Айтыскер, ақын, шешен.
<<Жетісу ақындарының алтын діңгегі>>.М.Әуезов
ХIХ ғасырда Жетісу өлкесінің тарихында өзіндік өшпес із қалдырған белгілі қоғам қайраткері және өз елінің, жерінің қа - мын ойлаған ірі тұлғаның бірі - Сүйінбай Арон - ұлы. Өз заманында Сүйінбай Жетісу жұртына дарынды ақын, жыршы ретінде ғана белгілі болып қоймады, сондай-ақ, қазақтың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын және заң жоралғыларын жетік білетін қуатты би ретінде де танылды. Сүйінбай ауыл биі қызметіне 1871 жылдың қаңтар айында сайланып, содан 1895 жылғы жаңа сай - лауға дейін сеніп тапсырылған осы лауазымды мүлтік - сіз атқарып, жиырма үш жылға жуық ауыл биі болды. Бұл кел - тірілген мәліметтің нақ - ты - лығы мұрағат құжаттары арқылы анық - та - лып отыр. Сүйінбай Аронұлы 1815 жылы бұ - рынғы Жетісу облысы, Верный уезі, Қа - рақастек деген жерде (қазіргі Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Қара - қас - тек ауылында) дүниеге келген. Оның әкесі Арон жастайынан өткір - лі - гі - мен, мәмлегер шешендігімен ел аузына іліккен. Атасы Құсеп Жиенқұлұлы жауын - гер ақын, жыршы, күйші, қо - быз - шы бол - ған екен. Сондай-ақ, әкесі Аронның бауырлары Жаңбыршы мен Жаманақ та қазақ арасына жыршы, қобызшы, күйшілігімен белгілі болған. Атадан балаға жалғасқан ақындық, шешендік өнер Сүйінбайға дарыған. Арон - ның Жаманшал, Жұмық, Сүйін - бай, Оспан және Қосуақ атты ұлдары бол - ған. Осы ұл - да - ры - ның ішінде аты шы - ғып, танымал болғаны Сүйінбай еді.Сүйінбай Аронұлы жөнінде <<Қазақ - стан Ұлттық энциклопедиясында>> мынандай мә - лі - меттер келтіріледі: <<Тарихи деректерде Қоқан хандығы шапқын - шы - лығының әсері - нен жан-жаққа бытырай көшіп, қиын-қыс - тау - күндерде (1840-1860) іргесі ыдыраған қа - зақ рула - ры - ның басын біріктіруде Сүйін - бай мен Сарыбай бидің ықпалы зор болған - дығы айтылады. Осы тұста ақын ха - лық - ты қо - қандықтарға қарсы тұрып, тәуел - сіздік үшін күресуге шақырды. Өтеген батыр, Сау - рық батыр, Сұраншы ба - тыр, Жабай батыр, Қарасай батыр сияқ - ты толғаулар шығарды. Аумалы-төк - пелі қоғамда өмір сүргендіктен Сүйінбай сал-сері - ліктен гөрі қо - ғам - дық-әлеуметтік істерге белсене ара - лас - қан. Қазақ - стан Рес - пуб - ликасының Ор - та - лық мемлекет - тік мұрағатында сақ - таулы тұрған <<Ала - тау округі және Үл - кен орда қазақтары - ның бастығы>> атты нөмірі 3-ші қорда алғаш рет Сүйінбай Аронұлының есімі 1860 жылы кездеседі. Ол құжатта Сүйінбай - дың есімі Сарыбайдың атымен бірге аталады. Соған қарағанда әуелден Сүйін - бай Сарыбайдың жақын серігі әрі айнымас досы болған. Сүйінбай Аронұлы патша өкіметінің Жетісу өлке - сіндегі Қоқан хандығына жасаған әс - кери жорықтарына белсене қатыспаса да, өңірдегі қоғамдық-саяси оқиғалар - дың бел ортасында жүрді. Жетісу жұртына ақын және би ре - тінде аса танымал болған Сүйінбай Аронұлы 1898 жылы Қарақыстақ деген жер - де 83 жасқа келген шағында дү - ние - ден өтеді. Сүйінбай бидің сүйегі Қа - ра - қыстақ өзенінің шығыс жағындағы биік жотаға қойылған, қабіріне кесене тұр - ғызылған. Алматы облыстық фи - лар - - мониясы, сондай-ақ, Алматы шаhа - рын - дағы үлкен даңғыл, ондағы мектеп, кө - шелер Сүйінбай есімімен аталады. Ту - ған жері Қарақастекте Сүйінбай би - дің мемо - риалдық мұражайы жұмыс іс - тей - ді.2010 жылдың қараша айында Тал - дықорған қаласының <<Жастар>> спорт ғи - маратының алдында жыр сү - лейі Сүйінбай Аро - нұлының ес - керт - кіші ашылған болатын.
Сүйінбай поэзиясы терең философиясымен, ой сұлулығымен, ақын тіліндегі соны поэтикалық өрнек-айшықтарымен ерекшеленді. М.Әуезов Сүйінбайды "айтыс өнерінің алтын діңгегі" атаған. Қазақ халқы әділет үшін күресте қорғаушысы, жақтасы болған ақиық ақынның өлең, толғау, айтыстарын күні бүгінге дейін сақтап, "Сүйінбай осылай деген" деп әрдайым зерделерінде тұтқан. Сүйінбайдыңайтыстары мен өлең-толғауларынжинау, жариялау ісі 20 ғасырдың бас кезіндеқолғаалынабастады. 1920 жылы Түркістан АКСР- і халық ағарту комиссариаты жанынан құрылған қырғыз (қазақ) ғылым комиссиясы ауыз әдебиет іүлгілерін жинау мақсатында Сырдария, Жетісу облыстарына экспедиция ұйымдастырып, этнограф ғалым Ә.Диваев Сүйінбайдың өлең-толғауларын, айтыстарын жазып алған.
1929 жылы алғаш рет "Жаңа әдебиет" журналында (ғ6) ақынның "Апырмау, мынау жатқан Сарыбай ма?" деген өлеңі басылды. Ақын шығармалары әр кезеңде жарық көрген хрестоматия оқулықтарға енгізіліп, ел ішінде насихатталды. С.Сейфуллин құрастырған "Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары" атты жинаққа "Шапырашты Сүйінбай ақынның қартайған шағында айтқаны" деген өлеңі енген. 1935 жылы Қ.Жансүгіров пен Ф.Ғабитованың құрастыруымен ақынның бір топ шығармасы "Сүйінбай ақын" деген атпен тұңғыш рет жеке жинақ болып жарық көрді. С.Мұқанов пен Қ.Бекхожин 1939, 1940 және 1944 жылы орта мектептің 8-сыныбына арналған хрестоматиясына Сүйінбайдың бірнеше өлеңін енгізген ("Сүйінбай мен Тезек төре", "Сүйінбайдың Тезектің өлген баласына көңіл айтқаны", "Кәрілік туралы").
Қазақстан ҒА құрылғаннан кейін (1946) Сүйінбай ақын мұрасын жинап, жариялаумен айналысқан ғалымдарДиваев, С.Бегалин, С.Жақыпбаев, қырғыз фольклористері Ш.Умктәлиев пен Э. Мұқанбетовтардың еңбектерін айрықша атауға болады. Сондай-ақ Сүйінбай мұрасының біршамасы Ж.Жабаевтың мемориалдық мұражайының әдеби қорында сақтаулы. "Ақын жырлары", "17 - 19 ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары", "Үш ғасыр жырлайды" атты жинақтарда Сүйінбай шығарм-на кеңінен орын берілген, "Айтыс" жинағының 1-томында "Сүйінбай мен Тезек төренің айтысы" жарияланған.
Сүйінбай ақынның "Ақиық" атты жинағына таңдаулы шығармаларымен қатар, тыңнан қосылған көптеген өлең-толғаулары, айтыстары енген, шығармалары жүйеге келтіріліп, тақырыптарға бөлінген, кітапқа көлемді ғылыми алғысөз жазылып, соңынан түсіндірме сөздік берілген. Мәскеуде"Әлем әдебиетінің кітапханасы" сериясымен жарыққа шыққан 200 томдық жинақтың 102-томында Сүйінбайдың "Кәрілік" атты өлеңі жарияланған. Бұл ақын шығармаларының дүниежүзілік сөз өнеріне қосылған асыл мұра, аса құнды әдеби ескерткіш екендігін танытады. Сүйінбайдың Малыбай, Жетібай, Әзірбай атты ұлдары, Бағжан, Қойжан деген қыздары болған. Ақынның сүйегі Қарақыстақ өзінің шығыс жағындағы биік жотаға қойылған, қабіріне кесене тұрғызылған. Алматы облысы филармониясы, сондай-ақ Алматы қаласындағы үлкен даңғыл, туған ауылы, ондағы мектеп, көшелер Сүйінбай есімімен аталады. Туған жерінде Сүйінбайдың мемориалдық мұражайы жұмыс істейді.
2. Сүйінбай ақын ретінде өзінің бар жан - тәнімен ақиқатты, шындықты жақтады. Ол сараңдыққа, мейірімсіз жандарға, қатыгездікке, дүниеқоңыздыққа қарсы сөйледі. Феодалдық дәуірдің ру аралық тартысые сынап, төрелердің іс - әрекетін ащы мысқылмен әжуалай білді. Біз оның әлеуметтік ішкі қатынасты қатты шенеп айтқан мұндай өлеңдерінің қатарына <<Сөк төренің баласы хан Абылай>>, <<Сарыбайға>>, <<Момын малын зұлымға алып беріп>>, <<Төрт биге>>, Мақсұтқа>>, сияқты өлеңдерін жатқызамыз.Сүйінбай Аронұлы халқымыздың поэтикасына шебер тілді, жүйрік ақыны. Бұған оның билер мен төрелерді сынап, мысқылдап айтқан өлеңдері дәлел бола алады.Ақынның шығармаларындағы тақырып тынысы кең, ойтаным тереңдігі тіршіліктің алуан құбылыстарын қамтиды.Жеке адамдардың мінез - құлық , тқрмыс ерекшеліктерінен бастап өмір заңдылықтарын тереңнен түйіп тербеген ойщылдыққа ұласып отырады.
Сүйінбай Аронұлы - өмір, заман жайлы толғанып, философиялық қорытындылар жасаған терең ойлы өлеңдердің авторы. Ақынның <<Әділеттік орнаса>>, <<Надандық>>, <<Жақсы менен жаманның айырмасы>>, <<Жақсы болса ағайын>>, <<Нақылдар>>, <<Өсиет>>, <<Ақын боп жиырмамда>>, <<Дүние ойлап тұрсам баяны жоқ>>, т.б өлеңдерінде халықтық, философиялық мәселелер қозғалады. Бұл өлеңдңерінде негізінен, ел басқару, халық тағдыры мен адам бойындағы жақсы, жаман дағдылар сараланады және өмірдің бағасы мен өткіншілігі жайлы ой - толғамдар, ақыл - өсиет айтылады.
3. Сүйінбай Аронұлы - әлеуметтік мәні бар өлеңдермен қоса, ірі сюжетті толғау, жырларында елді бірлікке, ерлікке шақырады. Мәселен, <<Бөрілі менің байрағым>>, <<Барша жұрттың бағы үшін>> тәрізді шығармалары осындай азаматтық үні басым, патриоттық толғаулар болып саналады.
Академик жазушы Ғ.Мүсірепов бір сөзінде: <<Бөрілі менің байрағым (бөрлі байрақ - қасқырдың бас суреті салынған шапыраштылардың жебелі туы мен найзасы) деген Шапырашты елінің жауға аттанғанда айтатын ұран өлеңдері болған>>, - деген. Ал бұл өлең жайында профессор С.Садырбаев Сүйінбай Аронұлының шығармалар жинағының алғы сөзінде: <<Бұл өлең Сүйінбайдың азаттыққа арнап айтқан ұлы шығармасының бірі.Ұран түрінде айтылатын бұл өлеңнің идеялық мазмұны: жердүниені сілкіндіріп, тау мен тасты теңселтіп, тау мен тасты теңселтіп, жауға қарсы аттанып бара жатқан Сүйінбай елінің, қазақ халқының қаһармандық бейнесі көрсетілген, - деп жазған
Бөрлік байрақ астында
Бөгеліп көрген жан емен.
Бөрідей жортып кеткенде,
Бөлініп қалған жан емен, -
Деген жолдардан дыбыс үндестігін өленің күш - қуатын одан ары еселеп тұр.
Бөрілі найза ұстаса,
Түйремей кеткен жан емен,
Бөрілі байрақ құласа,
Күйремей кеткен жан емен, -
деген сөздер адамның рухын көтеріп, ерік, жігерін жинайды. Батырлар жорық алдында айтатын жырға сұранып тұрғандай.Бұл өлеңдерде замандар бойы халықпен бірге жасасып келе жатқан ерлік, батырлық дәстүрлер дәріптеленеді.Мұнда ақын өз атынан сөйлей отырып, жеке адамның табанды жауынгерлік ерлік жолын көптің мұрат - мақсатымен үндестіреді.
Бөрілі байрақ астында,
Ту түсіріп, жау алған,
Қазыбек, Қастек атамыз -
Деген жолдардағы Қазыбек, Қастек - XVI - XVII ғасырларда қоқандықтарға қарсы тұрып, жауынгерлерді күреске бастаған батырлар.
Сүйінбай << Ту алып. Жауға шықсаң сен>> деген толғауында:
Батыр елден шығады -
Ұрандап жауға шабатын,
Жауына орай салатын.
Ақын елден шығады -
Айтыста жығып шалатын, -
Деп қол бастаған халық батырларының ерлік есіне сүйсінеді.Ондай атықты ерлердің ел намысын қорғап, жау қолына тосқауыл бола алған қаһармандық сипаттарына тоқталады. Жауынгер ақын азаттық үшін жүріп жатқан шайқастың бел ортасында болып, халықтың еркіндікті қалаған ұранына үн қосқандығын орынды мақтап етеді.
Ей сұраншы, Саурық!
Қоқанның қолы қаптады,
Қасиетті жерімді,
Тозаң қылып таптады.
Қыспақта қалған елің бар,
Құтылар жолды таппады, -
деп жаудың елге көрсеткен зәбір - зорлығын, қиянатын айту арқылы ақын батырлардың Қоқан билеушілеріне деген ашу - ыза кегін өршітіп, оларга жаңа күш, тың қайрат береді.Сүйінбай мұндай батырлық толғауларында әрқашан езілуші ел атынан сөйлеп,халықтың сенім артқан батырлары Сұраншы мен Саурыққа үнемі қайырылып отырады. Саурық, Сұраншы батырлардың көптеген ірі шайқастарына қатысқан даңты Сүйінбай ақын ел еркіндігі үшін жан аямай күрескен ерлерді өмір шындығына сүйене отырып, лайықты бағалайды. Осындай толғаулардан басқа Сүйінбай ақынның көлемді, желілі жыр, дастандары болған. Мысалы, <<Жабай батыр>>, <<Қарасай батыр>>, <<Өтеген батыр>> атты эпостық жырларында ақын елдік, ерлік, азаматтық маселеледі кеңінен қамтып, эпикалық сарында жырланған.Аталған шығармалардың ішінде сюжеттік, копозициялық құрылымы жағынан тұтас та толық сақталғаны - <<Өтеген батыр>> жыры. Ал <<Жабай батыр>>, <<Қарасай батыр>>, дастаңдарының бас-аяғы түгел емес. Бір кездерде ұзақ жырланып айтылған бұл шығармалар біздің заманымызға тек үзінді кү інде ғана жеткен.
Қазақ халқы бастан кешкен үлкен тарихтың тұтас бір кезеңі Сүйінбай айтқан <<Өтеген батыр>> дастаны арқылы елес берген.Сүйінбай бұл шығармада қазақ халқының Жетісу өлкесіндегі атамекен қоныс жайын, ағынды өзендері мен көлдерін, жайқалған егінді аймақтары мен сылдырап аққан бұлақтарын, орман, тоғай, тауларын, жау қолынан азат еткен Өтеген батырдың ерлік істерін суреттеген. Патриоттық жырда халықтың азаттық пен бостандық жолындағы қаһармандық күресі, мұқалмас айбынды мінезі шыншылдықпен бейнеленген.
Сүйінбайдың ерекше туындыларының бірі - <<Сұраншы батыр>> толғауы. Толғауда Сұраншының ерлік істерін суреттеуге көп орын берілген. Жаудың он мың қолына қарсы барған батырлың батылдығы, жүректілігіжәне алған бетінен қайтпайтын табанды образы бейнеленген. Ақырында жау қолымен болған қырғын соғыста жеңіске жеткен Сұраншының халыққа бостандық әпергені айтылады. Сұраншы батыр бастаған қазақ жасағына төтеп бере алмай шегінген Қоқан қолы билеп, төстеп отырған жерлерінен айырыла бастайды.
Он мың қолдан қаймықпай,
Суырды, найза қылышты.
Таң сарғайып атқанда,
Қалың жауды қашырды.
Алдына салып қуалап,
Шоқпардан әрі асырды...
Сүйінбай сүйсіне жырлаған Сұраншы Ақынбекұлы батыоығына қоса ақылды, жағдайды тез сараптағыш және соғыстың әдіс- амалдарын жете білетін қолбасшы.Толғауда айтылатын атақты шайқаста Сұраншы батыр жауға жақындап, тұс- тұстан от жақтырған, сол арқылы қоқандықтарға қалың әскердің қоршауында қалғандай әсер еткен.
Ақын батырдың жанкешті мінезін, ерлігін сипаттайды. Сұраншының елжандылығын, ұлтжандылығын ұрпаққа үлгі қылады.
Халықтың бірлік - берекесін сақтаған батырлыарды ақын ел тарихында өзіндік орны бар азаматтар деп таныған.
3. Сүйінбай Аронұлы - әлеуметтік мәні бар өлеңдермен қоса, ірі сюжетті толғау,жырларында елді бірлікке, ерлікке шақырады. Мәселен, <<Бөрілі менің байрағым>>, <<Барша жұрттың бағы үшін>> тәрізді шығармалары осындай азаматтық үні басым, патриоттық толғаулар болып саналады.
Академик жазушы Ғ.Мүсірепов бір сөзінде: <<Бөрілі менің байрағым (бөрлі байрақ - қасқырдың бас суреті салынған шапыраштылардың жебелі туы мен найзасы) деген Шапырашты елінің жауға аттанғанда айтатын ұран өлеңдері болған>>, - деген. Ал бұл өлең жайында профессор С.Садырбаев Сүйінбай Аронұлының шығармалар жинағының алғы сөзінде: <<Бұл өлең Сүйінбайдың азаттыққа арнап айтқан ұлы шығармасының бірі.Ұран түрінде айтылатын бұл өлеңнің идеялық мазмұны: жердүниені сілкіндіріп, тау мен тасты теңселтіп, тау мен тасты теңселтіп, жауға қарсы аттанып бара жатқан Сүйінбай елінің, қазақ халқының қаһармандық бейнесі көрсетілген, - деп жазған
Бөрілі байрақ астында
Бөгеліп көрген жан емен.
Бөрідей жортып кеткенде,
Бөлініп қалған жан емен, -
Деген жолдардан дыбыс үндестігін өленің күш-қуатын одан ары еселеп тұр.
Бөрілі найза ұстаса,
Түйремей кеткен жан емен,
Бөрілі байрақ құласа,
Күйремей кеткен жан емен, -
деген сөздер адамның рухын көтеріп, ерік, жігерін жинайды. Батырлар жорық алдында айтатын жырға сұранып тұрғандай.Бұл өлеңдерде замандар бойы халықпен бірге жасасып келе жатқан ерлік, батырлық дәстүрлер дәріптеленеді.Мұнда ақын өз атынан сөйлей отырып, жеке адамның табанды жауынгерлік ерлік жолын көптің мұрат - мақсатымен үндестіреді.
Бөрілі байрақ астында,
Ту түсіріп, жау алған,
Қазыбек, Қастек атамыз -
Деген жолдардағы Қазыбек, Қастек - XVI - XVII ғасырларда қоқандықтарға қарсы тұрып, жауынгерлерді күреске бастаған батырлар.
Сүйінбай << Ту алып жауға шықсаң сен>> деген толғауында:
Батыр елден шығады -
Ұрандап жауға шабатын,
Жауына орай салатын.
Ақын елден шығады -
Айтыста жығып шалатын, -
Деп қол бастаған халық батырларының ерлік есіне сүйсінеді.Ондай атықты ерлердің ел намысын қорғап, жау қолына тосқауыл бола алған қаһармандық сипаттарына тоқталады. Жауынгер ақын азаттық үшін жүріп жатқан шайқастың бел ортасында болып, халықтың еркіндікті қалаған ұранына үн қосқандығын орынды мақтап етеді.
Ей Сұраншы, Саурық!
Қоқанның қолы қаптады,
Қасиетті жерімді,
Тозаң қылып таптады.
Қыспақта қалған елің бар,
Құтылар жолды таппады, -
деп жаудың елге көрсеткен зәбір - зорлығын, қиянатын айту арқылы ақын батырлардың Қоқан билеушілеріне деген ашу - ыза кегін өршітіп, оларга жаңа күш, тың қайрат береді.Сүйінбай мұндай батырлық толғауларында әрқашан езілуші ел атынан сөйлеп,халықтың сенім артқан батырлары Сұраншы мен Саурыққа үнемі қайырылып отырады. Саурық, Сұраншы батырлардың көптеген ірі шайқастарына қатысқан даңты Сүйінбай ақын ел еркіндігі үшін жан аямай күрескен ерлерді өмір шындығына сүйене отырып, лайықты бағалайды. Осындай толғаулардан басқа Сүйінбай ақынның көлемді, желілі жыр, дастандары болған. Мысалы, <<Жабай батыр>>, <<Қарасай батыр>>, <<Өтеген батыр>> атты эпостық жырларында ақын елдік, ерлік, азаматтық маселеледі кеңінен қамтып, эпикалық сарында жырланған.Аталған шығармалардың ішінде сюжеттік, копозициялық құрылымы жағынан тұтас та толық сақталғаны - <<Өтеген батыр>> жыры. Ал <<Жабай батыр>>, <<Қарасай батыр>>, дастаңдарының бас-аяғы түгел емес. Бір кездерде ұзақ жырланып айтылған бұл шығармалар біздің заманымызға тек үзінді кү інде ғана жеткен.
Қазақ халқы бастан кешкен үлкен тарихтың тұтас бір кезеңі Сүйінбай айтқан <<Өтеген батыр>> дастаны арқылы елес берген.Сүйінбай бұл шығармада қазақ халқының Жетісу өлкесіндегі атамекен қоныс жайын, ағынды өзендері мен көлдерін, жайқалған егінді аймақтары мен сылдырап аққан бұлақтарын, орман, тоғай, тауларын, жау қолынан азат еткен Өтеген батырдыңерлік істерін суреттеген. Патриоттық жырда халықтың азаттық пен бостандық жолындағы қаһармандық күресі, мұқалмас айбынды мінезі шыншылдықпен бейнеленген.
Сүйінбайдың ерекше туындыларының бірі - <<Сұраншы батыр>> толғауы. Толғауда Сұраншының ерлік істерін суреттеуге көп орын берілген. Жаудың он мың қолына қарсы барған батырлың батылдығы, жүректілігіжәне алған бетінен қайтпайтын табанды образы бейнеленген. Ақырында жау қолымен болған қырғын соғыста жеңіске жеткен Сұраншының халыққа бостандық әпергені айтылады. Сұраншы батыр бастаған қазақ жасағына төтеп бере алмай шегінген Қоқан қолы билеп, төстеп отырған жерлерінен айырыла бастайды.
Он мың қолдан қаймықпай,
Суырды, найза қылышты.
Таң сарғайып атқанда,
Қалың жауды қашырды.
Алдына салып қуалап,
Шоқпардан әрі асырды...
Сүйінбай сүйсіне жырлаған Сұраншы Ақынбекұлы батыоығына қоса ақылды, жағдайды тез сараптағыш және соғыстың әдіс- амалдарын жете білетін қолбасшы.Толғауда айтылатын атақты шайқаста Сұраншы батыр жауға жақындап, тұс- тұстан от жақтырған, сол арқылы қоқандықтарға қалың әскердің қоршауында қалғандай әсер еткен.
Ақын батырдың жанкешті мінезін, ерлігін сипаттайды. Сұраншының елжандылығын, ұлтжандылығын ұрпаққа үлгі қылады.
Халықтың бірлік - берекесін сақтаған батырлыарды ақын ел тарихында өзіндік орны бар азаматтар деп таныған.
4. Сүйінбай Аронұлы шығармашылығындағы орны бөлек өлеңдерінің бірі - <<Жақсы мен жаман адамның қасиеттері>>. Бұл өміршең өлеі. Өйткені, жақсы мен жаман адам қай заманды да, қай қоғамды да алып қарасаң табылады.жақсы мен жаманды ажырата білу үлкен таным тәжірибені керек етеді. Ақынның бұл өлеңі бізге жақсы адам мен жаман адамның арасы жер мен көктй екенін ұқтырып қана қоймай, бізге адамдарды қандай қасиетеріне қарап айыратынымызды үйретеді.
Жақсы жігіт ел-жұртының қаласындай,Жақсы әйел әмме жұрттың анасындай.Жақсыға ешкімнің де жаттығы жоқ,Көреді бәрін де өз баласындай.Жақсы жігіт сөзіне сақ тұрады,Қыранның қырдан байқар баласындай.Жаман парқы жақсымен бірдей емес,Жақсы жігіт елінің ағасындай.Жақсының сөзін әркім пайдаланар,Миуалы алма, өріктің ағашындай, -
деп жырлайды ақын.
Байқағанымыздыай, ақын жақсы адам жайында шабыттана тебіренеді. Жақсы адамның сөзінхалық бағалап, оны қолданады. Демек, жақсы жан өмңрде өзінің өнегелі сөзімен мәңгі жасайды. Сүйінбай жақсы мен жамандықтың қоғам тірлігінен және жеке адамның өмір ағымындағы іс - әрекетінен туып отырғандығын анықтайды.Жаманның көкірегі-көр, көзі-соқыр,Жүрер жолдан тал түсте адасып-ай.Жақсы адам қай жерден ажырайды,Жақсымын деп бәрі жүр таласып-ай.Жамандар-өтірікші, өсегі көп,Ел-жұрттың іріткі салар арасына-ай.Жалған сөзбен бықсытар ел арасын,Жанбай қалған ағаштың шаласындай.Соқтығып әркімге бір ұрынады,Сиырдың тентек болған танасындай.Сондай жанның ешкімге сүйкімі жоқ,Жылқының қотыр болған аласындай, -
деп ақын жаман адамдардан жирендіреді. Жаман адамның айналасына, халыққа, қоғамға қандай қиянат жасайтынын түсіндіргісі келген ақынның сөз қолданысы өте шебер. Теңеулерді өзінің орнымен, ретімен тапқыр да ұтымды қолданады.
Ақын жақсы мен жаманды салыстыру арқылы елге үлгі көрсетеді. Сүйінбай:Екеуін салыстырып әдейі айттым,Қажетін қолданарсың тұрмысыңа-ай, -
деп ойын түйіндейді. Бұл өлеңнің, әсіресе, жас ұрпаққа берері мол. Оң мен солын, жақсы мен жаман адамды ажырата білу үшін олар осы өлеңді оқыса, көп ой алары
5. Сүйінбай ақын <<Кәрілік>> өлеңінде:
Ақын боп жиырмада желдей болдым,
Отызда асқар биік белдей болдым.
Отыз асып қырыққа келгеннен соң,
Қаптаған жердің жүзін селдей болдым.
Қырықтан асып, елуге келгеннен соң,
Түбім терең, құрақты көлдей болдым.
Елу асып, алпысқа келгеннен соң,
Салыңды суға ілінген сеңдей болдым.
Алпыс асып, жетпіске елгеннен соң,
Тап - тақыр ел жайлаған жердей болдым, - дейді.
Ақын адам өмірінің белестерін бейнелі тілмен шебер жеткізеді. Ақын шығармаларыеың ішінде осы өлеңнің орны өзгелерден бөлек тұр. Бұл өлеңде Сүйінбай адам өмірін кезеңдерге бөліп, әр өмір белестерінің ерекшеліктеріне тоқталады. Жылдан - жылға адамның өзгеретініне, кәріліктің келіп, өз белгілерін танытатынына, оған қарсы адамның шарас ыздығын білдіреді. Нақты тақырыпты толғаған туынды біртіндеп адам өмірінің мәні, жеке адам мен тіршілік хақындағы философиялық ойларға бастайды.Жиырмада желдей ескен ақын,отызда селдей тасыған,елуде құрақты терең көлдей ақын,отызда селдей тасыған, лирикалық қаһарман тоқсанда ақ үрпек балапандай дәрменсіз, бейкүнә жан. Өнердің мәні қайратыңның барында дегенді меңзегендей.
Бұл өзі көне түркі жазбаларынан, орта ғасырлардағы қазақ - ноғай жырларынан желі тартқан дәстүрлі сарын. Сүйінбай Аронұлы ол дәстүрлі толғамға өз заманының сазы мен нақышын қосады. Дәстүрді жаңғырта жалғастырады.
6. Сүйінбай айтыстары XIX ғасыр айтыстарының ішінде өз алдына дараланып жоғарыт тұрады. Бұл оның айтыстарының мәнділігі мен тіл өткірлігінен байқалады, Ол өзінің өлеңдерінде кейбір ақындарша өз елінің байларын бедел тұтып, айтарсөзді сол бай мен төрелер мәртебесін мадақтауан қарастырмайды. Ақынның сүйеніші қалың ел және өтеген, Сұраншы, Сыпатай сияқты батыр аианған ел азаматтары болады. Осындай әйгілі азаматтарды тірек тұтқан ақынды қарсыластары <<кедейсің>> деп қанша тиіссе де жеңе алмайды.
Сүйінбай Аронұлының ең шоқтығы биік айтыстарының бірі - Тезек төремен айтысы. Тезек төре Абылайханның ұрпағы, Ұлы жүз қазақтарының албан руының аға сұлтаны. Тезек төре әлеуметтік тегіне бола қоғамдағы тарихи орны, қабілеті , еңбегі бағаланбай кеткен ауқатты зиялылардың қатарындағы адам. Сүйінбай мен тезек Төренің айтысын әлеуметтік мәні жағынан екі ақынның айтысы деуден гөрі, қоғамдық екі тап өкілінің асяси тартысы деуге тұрарлықтай. Себебі, айтыста екі ақын жарысқа түспейді, мұнда бір - бірінен жыр өнерін асыру мақсаты қойылмайды. Ашықтан - ашық қоғамдық екі тап өкілі егеседі. Қара халық атынан бұқара тілегін көтере Сүйінбай шықса, Абылайдай атақты атаның баласы, текті төре Тезек өз табының туын осылайша тіл безейді. Қоғамдық екі таптың өкілі белдесіп, саяси сайысқа түседі.
Сүйінбайдың тағы бір ерекше айтысы - қырғыз ақыны Қатағанмен болған сайысы. Екеуінің сөз сайысы - ел аралық, ұлтаралық айтыс. Ұлт ретінде тілдік, мемлекеттік - территориялық, психикалық пішін, әлемдік қауымдастыққа танымал белгілерінің бәрі толық келетін осы екі ұлттың мәдени қазыналары өздеріне меншікті қалпымен бағаланады.
Сүйінбай өлеңдері - өзінің формасы жағынан халық поэзиясы үлгісіндегі шығармалар. Ақын шығармалары ырғақты ұйқас, асқан шеберлігімен, өзіндік көркемдік бітімімен құнды. Сүйінбайдың өлеңдері тау сусындай тасқындап, талай жандардың жүрегінің түбінен орын алады. Халық рухын биіктетіп, өлең жолдармен ел еңсесін тіктеген Сүйінбай Аронұлы XIX ғасырдағы қазақ әдебиетінің аса ірі тұлғалы дарыны.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
* Сүйінбайды жастық шағы қалай өтті?
* Ақынның айтыстарының ішіндегі ең іргелісі қайсы?
* Сүйінбайдың <<Жақсы мен жаман адам>> туралы, <<Кәрілік>> өлеңдерінң негізгі идеясы не?
Әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер: 12, 13, 14, 15. Қосымша әдебиеттер: 2, 6.
Тапсырма:1.Сүйінбайдың айтыстарына талдау.
2.Түре айтыс пен сүре айтыс үлгілері туралы жазыңыз
ДӘРІС 7. МАЙЛЫҚОЖА СҰЛТАНҚОЖАҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАСЫ
Дәрістің мақсаты: Майлықожа Сұлтанқожаұлының өмірі, шығармашылығымен студенттерді таныстыра отырып, толғауларынан ғибрат алуға шақыру.
Тірек сөздер: Ақын, толғау, адамгершілік, қанатты сөздер, болыс, билер, нақыл сөз, мысал, айтыс.
Дәрістің жоспары:
* М.Сұлтанқожаұлының өмірі,шығармашылығы
* <<Майлықожа, Сүйінбай, пірім еді сиынған>>
* Майлықожаның әдеби мұрасы.
* Майлықожаның айтысқан айтыстары
Майлықожа Сұлтанқожаұлы (1835-1898) - қазақтың халық ақыны (суырып салма ақын). Қазiргi Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар ауданының Қожатоғай ауылында дүниеге келген.
Ауыл молласынан сауат ашып, ескіше хат таныған. 14 жасында әкесiнен айырылған ақын тағдыр тауқыметiн көп көрiп, терме-толғаулар шығарып,айтыс өнерiне бет бұрады. Ұлдары Асан, Жолбарыс, Исабек әке жолын қуған сөз шеберi апайтөс ақындар болып өмiрден өткен.
Майлықожа Сұлтанқожаұлы XIX ғасырда өмір сүрген ақын-жыраулардың ішінде өзіндік орны ерекше, артына мол мұра қалдырып, халықтың ықыласына бөленген ақын. Атақты Жамбыл ақынның өзі оның ақындығына, ғибраты мол өлең-термелеріне <<Майлықожа, Сүйінбай, пірім еді сиынған>> деп бағасын да беріп кеткен.
Майлықожа Сұлтанқожаұлы өлеңдерін ауызша шығарған, өзі жазып қалдырған мұралары да кездеседі. Майлықожаның әдеби мұрасын жанры мен мазмұнына қарай бірнеше тақырыптарға бөлуге болады: ғибрат, нақылдар (<<Ер көгерер дұғамен>>, <<Жолдас болсаң жақсымен>>, <<Жақсы адам қартайса>>), арнау өлеңдер (<<Ахмет төреге>>, <<Тұрлыбекке>>, тағы басқалар), дастан- мысалдар (<<Қасқыр>>, <<Тотынама>>, <<Аңқау мен қу>>, <<Шора батыр>>, <<Үш жігіт>>), айтыстар.
<< Қасқыр>> атты өлеңінде адамдардың өзі тойса да, көзі тоймайтын қасқырдың бойында болатын көрсеқызарлық,ашкөздік қасиеттерді сынап,қасқыр мінезді болмауға шақырады.
<< Үш жігіт>> деген өлеңде адал еңбекпен тапқан табысқа қанағат қылмай, байыған үстіне баю жолдарын көздеген ағайынды үш жігіт туралы айтылады.
<< Райымқұлға>>, << Ноғай мырзаға>>, << Үш жігіт>> , << Қасқыр>> өлеңдерінің жалпы мазмұны адамгершілікке шақыратын, ғибраты мол сөздер.
Майлықожаның өлеңдерінен, ғибратты сөздерінен басқа айтыстары да бар.
Майлықожа ақынның Сүйiнбай, Мәделқожа Жүсіпқожаұлы, Күдеріқожа, Құлыншақ, Айман-Гүлханым, Ұлбике, қырғыз ақыны Жаныстармен сөз сайыстыруы ақын атамыздың терең ойлы шындықты ту еткен бiлiмдi шайыр екенiне көз жеткiземiз.
Мысалы, замандасы Құлыншақ ақынның:
<<Майлы, Майлы дегенмен май болмадың,
Жұрттан алып жегенмен бай болмадың>> - дегенiне лезде сөз тауып:
Сен Құлыншақ болғалы талай болды.
Не құлын, не жабағы тай болмадың.
Немесе Гүлханым арудың:
Кедейсiң қызды жылқысы көп бай алады-деген әзiлiне:
Бибiмiз тегiн қызды күндемейдi,
Алдың деп мұны қайдан үндемейдi.
Батыр бiр оқ, бай бiр жұрт бәрi бекер,
Дүниенiң байлығы тiлде дейдi, - деп орнықты, ойлы жауап бердi.
Қырғыздың Асыл деген байының тойында қазақ ақындары бет қаратпаған Жанысты тарих жолымен жiпсiз байлап:
Молдалар кiтап оқып мән айтады.
Бiлмесе бекер сөздi неге айтады.
<<Қыс-асыл әмбиенiң>> кiтабында
Қырғыздың ата тегiн ит деп айтады - деп иттей қапқан Жаныc ақынды Жолбарыстай талауы Майлының мықтылығы Бұхара - Самарқанда бiлiм алғандығының септiгi.
Майлықожа өлеңдерінде оның өзіндік поэтикалық тілі- эпитет,теңдеулер де аз кездеспейді.
Ер едің сұңқар текті,бүркіт кекті...
Дүбірдің тұлпар жылқы жарысқандай,
Үмітің айға шабар арыстандай,
Қират бүркіт секілді тұтымың бар.
Ұстасып жібермейсің қарысқандай...
Ақбөкен қара құйрық қырда жатқан,
Мылтығын мергеншілер қырлап жатқан.
Сонымен, жоғарыда келтірілген өлеңдердің өзінен-ақ Майлықожаның әдебиет тарихынан орын аларлық өз заманының көрнекті ақыны болғанын тану қиын емес.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
* Майлықожаның қандай толғауларын білесің?
* Ақынның шығармашылығын зерттеген ғалымдар?
* Майлының табиғатты жырлауы
* Шығармаларының жанрлық түрлері.
Әдебиеттер тізімі.
Негізгі әдебиеттер: 16, 17, 18. Қосымша әдебиеттер: 6, 7.
Тапсырма:
* Ақынның << Қасқыр>>, <<Тотықұс>> т.б өлеңіне талдау жасаңыз.
* Майлықожаның айтыстары
* Өлеңдерінің көркемдік ерекшеліктері
ДӘРІС 8. БАЗАР ОҢДАСҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Мақсаты: Базар Оңдасұлының өмірі,шығармашылығымен студенттерді таныстыра отырып,толғауларынан ғибрат алуға шақыру.
Тірек сөздер: Ақын,толғау, адамгершілік, қанатты сөздер, болыс, билер, нақыл сөз.
Дәрістің жоспары:
1 .Өмірінен мәлімет.
2 .Мұрасының зерттелуі, жариялануы.
3. Базардың толғау- термелері.
4.Базардың дастандары
Оңдасұлы Ба - зар, Балқы Ба - зар (1842 - 1911) -- жы - рау. Қазіргі Қызы - лор - да об - лы - сы Қар - мақшы ауда - нын - да туған. Руы -- шөме - кей ішіндегі Балқы, сондықтан ел ара - сын - да Балқы Ба - зар ата - лып кет - кен. Бо - лашақ жы - рау әкесінен ер - те жетім қалып, есей - ген - ше нағашы - сы Өтемістің қолын - да тәрби - еле - неді. Тоғыз жа - сын - да Тәспен би оны өз қолы - на ала - ды. Тәспен бидің ауылы - на сол кез - дегі Сыр бойы, Арқа өңіріне белгілі жы - ра - улар жиі келіп, ап - та - лап-ай - лап жа - тады екен. Бұл Ба - зар - дың жы - ра - улық жолға түсуіне бірден бір се - беп, үлкен мек - теп бол - ды. Ба - зар жы - рау 15 - 16 жа - сын - да ба - ла жы - рау ата - нады. 1858 жы - лы Тәспен би Қызылқұмдағы игі жақсы - лар - ды шақырып, ұланғайыр той жа - сап, Ба - зар - дың асты - на жүйрік ат мінгізіп, үстіне ша - пан жа - уып, жы - ра - улық жо - лына сәт са - пар тілейді. Ба - зар осы кез - ден бас - тап Ор төңірегін, Ырғыз, Сыр бойы, Қызылқұмды, Үргеніш, Хи - уа жағын жы - рау ретінде ара - лай - ды. Осы төңірек - те к.еңінен жайылған Ноғай - лы дәуірінің қис - са - лары - мен та - нысып, олар - ды жат - тап, ха - лық ара - сын - да жыр - лай - ды. Хо - резм жағын - да болған кез - дерінде Ор - та Азия жұртшылығы ара - сын - да кеңінен мәлім дас - тандар - ды (<<Көрұғылы>>, <<Жүсіп -- Ах - мет>>, т. б.) қазақ тілінде, өзінше жаңадан жыр - лап, Сыр бойына та - рата - ды. Сонымен қатар шығыс аңыз - да - рының ізімен <<Әминә қыз>>, <<Ай - на -- та - рақ>> дейтін шағын дас - тандар да шығара - ды. 1907 жы - лы Ба - зар жы - рау Қазан қаласынан тасқа ба - сылып шыққан <<Ай - ман -- Шол - пан>> жы - рын қай - та - дан жаңғыр - та жыр - лай - ды. Кейіннен <<Қыз Жібек>> жы - рына да көп өзгеріс енгізіп, қай - та жыр - лап ел ара - сына та - рата - ды. Мұның өзі Ба - зар жы - ра - удың нәзи - рашыл - дық жол - ды ұстанғанын байқата - ды. Жы - ра - удың сол кез - дегі шығыс және ис - лам филосо - фи - ясы - мен жақсы та - ныс болған - дығы анық. <<Әр ке - мел - ге -- бір за - уал>>, <<Тіршіліктің түрлері>>, <<Керқұлан>>, <<Кер - миық>>, т. б. іргелі толғаула - рын - да ол өмірдің мән-мағына - сына көз жүгіртеді, тіршілікте кез - де - сетін жақсы - лық пен жаман - дық, адам - шы - лық пен зұлым - дық хақын - да те - реңнен ой толғай - ды. Оның жыр - ла - ры афо - ризм - ге то - лы, жы - рау ел аузын - да ай - ты - лып жүрген мақал - дарды өз елегінен өткізіп, қай - та - дан түрлендіріп, әрлеп, кей - де тіптен басқаша мағына беріп, асқан ше - берлікпен қол - да - нады. Со - нымен қатар Лұқпан хакім, Қорқыт бабалар - дың да өне - гелі сөздерін ретті жерінде жырға қосып оты - рады. Жыраудың жас - тық шақ, та - биғат - тың әр түрлі ма - усы - мы, ту - ып-өскен жер, т. б. жай - лы шығарған толғау-тер - ме - лері де көп. Са - раң бай - ларға, әділетсіз әкімдер - ге, қиянат - шыл кісілер - ге ар - наған сын-сықаққа то - лы, қазақтың ауыз екі поэзиясындағы ар - нау-эпиг - рамма жан - рында шығарылған бірқақпай - ла - ры да жетерлік. Базар жы - рау дом - бы - раны өте жақсы тартқан, Сыр бойын - да та - ралып жүрген, көпке ор - тақ әуен - дерді өз да - усы - на лайықтап, өлеңінің ырғағына орай өңдеп, өзгертіп қол - данған. Оның жыр - лау са - зы өте әсем, қис - са мен толғаулар - ды орын - даған - да не - ше түрлі құбы - лып оты - рады. Бұдан жы - ра - удың ком - по - зитор - лық қабілетінің де болғанын аңдай - мыз. Жы - рау көзі тірісінде, әсіре - се, қар - тайған шағын - да құрда - сы әрі ту - ысы Нұрым - беттің Төремұрат де - ген оқыған ба - ласы - на ауыз - ша ай - тып оты - рып, көп толғау-жыр - ла - рын, дас - танда - рын хатқа түсірткен. Оның бұдан да басқа хат - шы - лары болған. Жы - ра - удың өз ай - ту - ымен хатқа түскен 15 мың жолға жуық өлең-жыр - ла - ры, 5 дас - та - ны сақталған. Ба - зар жы - ра - уды көзі тірісінде-ақ Сыр бойының жы - ра - ула - ры мен шайыр - ла - ры өздеріне ұстаз тұтқан, оның өне - гесін ұстанған. Ба - зар жы - ра - удың өлеңдері 20 ғасыр - да ғана бас - па бетін көре бас - та - ды. 1925 жы - лы Таш - кент - тен шыққан <<Тер - ме>> жи - нағына, 1931 жы - лы жа - рық көрген <<Қазақтың әде - би - ет нұсқала - ры>> ат - ты кітап - тарға ен - ген. Оның шығар - ма - лары - на С. Сей - фул - лин, М. Жұма - ба - ев - тар аса жоғары баға беріп, Бұхар жы - рау мен Ма - хам - беттен кейінгі толғау алы - бы деп та - ныған. Жы - рау шығармаларын жи - нас - ты - руда Ә. Ди - ва - ев, С. Сей - фул - лин, Ә. Марғұлан, Ә. Қайнар - ба - ев - тар үлкен еңбек сіңірді.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
* Базардың қандай толғауларын білесің?
* Ақынның шығармашылығын зерттеген ғалымдар?
* Базардың өлеңдеріне талдау жасаңыз.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Негізгі әдебиеттер: 2, 7, 9, 16. Қосымша әдебиеттер: 6, 7, 8.
Тапсырма:1.Шығармашылығындағы басты жанрларға тоқталыңыз
2.Сатиралық өлеңдеріндегі өткір ойлы,сыншыл-сықақшыл тіл өрнектеріне талдау
3.Дастандарын талдаңыз.
ДӘРІС 9. МҰРАТ МӨҢКЕҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ ТУЫНДЫЛАРЫ
Мақсаты: Зар заман ақындарының бірі Мұрат Мөңкеұлының өмірімен танстыру. Шығармаларын оқыту арқылы ақынның жаңа қырларын ашу. Мұраттың шығармалары арқылы сезіміне әсер ету, рухын ояту.
Тірек сөздер: Ақын, жазушы, айтыскер ақын, жыршы ақын.
Дәрістің жоспары:
* Мұрат Мөңкеұлының әдеби туындылары.
* Мұрат Мөңкеұлының шығармаларының зерттелуі.
* Мұрат толғаулары "Үш қиян", "Қарасай-Қази", "Қазтуған"
* Мұраттың айтыс өнері
* Мұрат жайында айтылған жазушылар пікірі
Кеңес кезінде "зар заман" ақындарының ішінде жеткіліксіз зерттеген ақындардың бірі - Мұрат Мөңкеұлы. Мұрат Мөңкеұлы 1843 жылы Атырау облысы, Қызыл қоғаауданы, Қарабау ауылында дүнйеге келген.Мұраттың әкесі Мөңке кедей шаруа болған деп жазылады кейбір деректерде. Мұраттың жалғыз інісі болған, аты Матай. Мұрат өмірі көп зерттелмеген бірақ азда болса өз үлестерін қосқан адамдар да бар олар: Х Сүйіншалйев, Ы Дүйсенбаев, С мұханов, Қ Жұмалиев.1940-50 жылдар арасында жарық көрген мектеп оқулықтарында енгізіліп жүрген Мұрат ақын 1947 жылғы атышулы қаулыдан кейін зерттеу объектісінен мүлде түсіп қалды десе де болады. Тіпті 1959 жылғы конференцияда Мұрат туралы арнайы баяндама болған жоқ. Осы конференцияның ұсыныстарында Мұраттың шығармашылығын орта мектепте оқыту қажетсіз деп саналсын, ал жоғары оқу орындарында әдебиеттің қайшылықта дамығанын көрсету үшін ғана аталсын деп айтылды. Соның салдарынан Мұрат Мөңкеұлы 6 кітаптан тұратын әдебиет тарихынан да орын таба алмады. Оның шығармалары М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты 1962 жылы шығарған "XVІІІ-XІX ғасырлардағы қазақ ақындары шығармаларының жинағына" да енбеді. Тек жинақтың "Кіріспесіндегі" шолуға Ы.Дүйсенбаев ақынның атын атап, оған бірнеше жол арнайды, және оған берген мінездемесі 1959 жылғы конференцияда айтылған бағамен үндес. Осы бір "әттеген-айын" түзейін деген болу керек, Ысқақ Тәкімұлы Мұрат ақынның төрт шығармасын өзі құрастырып, алғы сөзін жазған "Үш ғасыр жырлайды" деген жинаққа енгізген Алайда, алғы сөзінде Мұратқа берген ескі бағасын қайталайды, бірақ шығармаларының алдында берген қысқаша мәліметінде былай деп жазады: "Мұрат жас кезінен жиын тойға үнемі араласып, өлең айтуға машықтана бастайды, ел ішінде: "шешен, тапқыр бала" атанып жүреді. Көп ұзамай ол айтысқа да түседі. Мұрат айтыстың асқан шебері болумен қатар үлкен эпик ақын. Оның шығармаларындағы қайшылықтары мен қателіктеріне байланысты дарынды ақынның творчествосы соңғы кезде жөнді бағаланбай келді>>.
Міне, өзі көрсеткен осы олқылықты Ы.Дүйсенбаев өзінің докторлық диссертациясында, кейінірек шыққан "Ғасырлар сыры" кітабында біршама толтырды десек болады. Еңбегінің 20 бетін түгелімен Мұрат ақынға арнап, Ысқақ Тәкімұлы оның шығармашылығын тұңғыш рет мол қамтып, кең түрде, жан-жақты талдаған. Ең әуелі ғалым ақынның ғұмыры жөнінде бірсыпыра жаңа деректер келтіреді, оның ақын ретінде қалыптасқан ортасын көрсетеді, жекелеген адамдар туралы баян етеді. Сөйтіп, Ысқақ Тәкімұлы ақынның жастай өлеңге үйір, тапқырлығы мен өскен ортасын, көзқарас-танымының қалыптасу, кемелдену кезеңдерін сөз етеді. Артына елеулі әлеуметтік мәні зор мұра қалдырған ірі тұлғаның екі түрлі мәселеге орай кейінгі кезге дейін орынсыз ауызға алынбай, зерттелмей келгенін айтады. Зерттеушінің пікірінше, оның біріншісі - патша үкіметінің қазақ даласындағы отарлау саясатының күшеюі әсерінен кейбір шығармаларындағы жалпы орысқа деген қарсылығы болса, екіншісі- ірі туындыларының дені әйгілі Едіге ұрпақтарына байланысты болуы - делінеді. Ы.Дүйсенбаев Едіге туралы теріс түсінік тарихшылардың жаңсақ бағасынан екенін айта келіп, былайша тұжырым жасайды: "Соның өзінде ақынға көзқарасың теріс екен деп, оны үзілді-кесілді тарихтан шығарып тастауға болмайды, оның үстіне Мұрат ақынды жан түңілерлік құбыжық, тұрған бойымен қап-қара, бастан-аяқ кертартпа деп қараудың өзі шындықтан мүлде алшақ жатыр. Сонан соң, орыс халқы мен қазақ халқының ежелден келе жатқан достық қарым-қатынасын сөз еткенде, біз әдетте тарихшылардың осы мәселе жөнінде қалыптасып үлгірген сыңар жақ, кейде қате тұжырымдарына еріп кетеміз... Өзіміз тексеріп, зерттеп отырған дәуірдің ерекшеліктерін яғни ондағы қайшылықтар мен игі нышандарды тереңірек тануға, дұрысырақ ұғынуға үнемі бара бермейміз .. ал, мұның ақыры неге апарып соғатыны айтпаса да белгілі ... Ал, енді Едігеге келсек, ақиқатта тіпті басқаша, құр Едіге деген аты болмаса, қазақ жырында мүлде бір өзге жанның бейнесі беріледі емес пе? Қалай болғанда, қазақ фольклорының ең бір бай саласынан Едіге мен оның ұрпақтарына бола безіп, мансұқ ету, зерттемей тастау дұрыс па? Ендеше, осы тақырыпты азды-көпті қамтитын Мұрат ақынның шығармаларындағы қайшылықтар мен кемшіліктерді әділ көрсете отырып, оларға ғылыми талдау жасауымыз қажет, онсыз ақынның творчествосына толық баға беру өте қиын" Осылайша өзіндік бағыт ұстанған зерттеуші Мұрат ақынның өлең, толғауларына, атап айтсақ, "Үш қиян", "Сарыарқа", "Қарасай-Қази" поэмалары мен "Байұлы Байбақты Ғұмар Қазыұлына Мұрат ақынның айтқаны" секілді өлеңдеріне, әр кездегі айтыстарына тоқталады. Мұрат ақынның шығармаларын Ысқақ Дүйсенбаев тұңғыш рет жүйелеп, үш салаға бөліп қарастырады. Біріншісі - ақынның өлеңдері мен толғаулары, екіншісі - дастандары ("Үш қиян", "Сарыарқа", "Қарасай-Қази"), үшіншісі - ақынның айтыстары. Біз де зерттеушінің ізімен жүруді жөн көрдік. Өлең, жырлары онша көп емес, бар болғаны 15 шақты ғана жыр, соған қарағанда, қысқа өлеңдері бізге түгел жете қоймаған тәрізді. Ақын Қаражанға, Есентемір, Тұрабай, Есенғалиға арнаған өлеңдерінде (Қазиға, Бегалыға арнауларында) оларды жер-көкке сыйғызбай мақтаса, қалған өлеңдерінде болыстықпен кеудесіне нан піскендерді сын садағына алады,- дей келе, зерттеуші бұған Қашқыншы Қаражан Құлбас баласын мақташы дегенде айтқан ақын сынын айқын дәлелге келтіреді. Мұрат тек Құлбас баласы Қаражанды ғана емес, болыс болып елді жеген, ел-жұртқа сонысымен ылаң салған кісілерді аяусыз сынап, кесірлі-кесапат мінезділерді тезге салып жөндеуді көздейді.
Ақынның әлеуметтік өмір туралы, сондағы адамдар қарым-қатынасы, өткен даналар мен бүгінгі жастардың бірлік-байланысы, әсіресе, ер жігіттің халық алдындағы міндет-борышы мен ең ақыры, ақындық өнер жайындағы ой-толғаныстары да аса елеулі. Ақын өткен өмірге қарағанда, бұрынғы даналардың халық қамы үшін еткен іс-әрекеттерін кейінгілерге үлгі ете сөйлеп:
Дүниенің төрт бұрышын,
Қорқыт атаң шайқады.
Ажалға айла таба алмай,
Қайта айналып келді деп,
Бұрынғылар айтады.
Заманның болар тәрізін.
Асан қайғы әулие,
Көзі көрмей байқады,
Қанша дәулет бітсе де,
Басыңнан аумас бақытың.
Алпыс күн асқан дария ,
Алты күнде қайтады -
деп дүниенің баянсыздығына орай айтқан ақын ойының байыптылығына көңіл аударады. Мұраттың сөз өнерінің сұлу сиқырлығы мен әсемдігін көркем бейнелеген мына бір жыры да жоғарыдағы пікірімізге дәлел болғандай: Жылы қылып сөйлейін, Ақ теңгенің мөріндей. Шалқақтатып сөйлейін, Айдынның шалқар көліндей. Асыл қылып сөйлейін, Базардың алтын беріндей Жабыстырып сөйлейін, Тұтқыр сары желімдей. Сұлу қылып сөйлейін, Қос жорғаны мініп ап, Түскен жаңа келіндей !
"Үш қиян" толғау-дастанында акын "Үш киян" деп -- үш өзен салаларын айтады. Олар: Батыс Қазақстан өлкесі, Атырау аңғары, Ойыл, Қиыл, Жем, Сағыз өзендерінің айна-ласы. Олардьщ отаршылдардьщ кольшда кеткені, елдің өрісі-нен айырылып торыққаны жырланады. Соның салдарынан "заман" бүзылды: акшалыньщ күні туды, пара-пөле көбейді, арамзалар болыс болып, ел биледі, ағайындьщ пен татулыкка жік түсті, ел ішін жылпостар жайлады, Дәулеттіден бақ тайды деп күңіренеді:
Заманы қайтіп түзелсін, Акшасына сүйеніп,
Қоңсыдан туған би болды... Айткан сөзі пүл болды,
Акылеыздьщ баласы Заманың мүндай сүм болды.
Заманның болашагы -- жастар. Акын сол жастарды заман бүза ма деп те кауіп ойлайды.
Ак борыктай иілген, Ащы суға тойдырып,
Кейінгі туған баланың Бүза ма деп іреңін.
Үстай ма деп білегін, Адыра калғьф заманньщ
Шая ма деп жүрегін... Мен жаратпаймьш сүреңін.
Тәуелсіздігінен, жерінен айырылған казак кайда бармақ? Мұрат осыны ойлап түңғиьиқ ойға батады. Баяғы заманның Асан қайғы, Қазтуған, Орақ, Телағыс сынды ірі тұлғалар өскен жерден айырылған ендігі ұрпак қайтпек?
Еділдің бойы -- канды киян,
Жайықтың бойы -- майлы киян,
Маңғыстаудын бойы -- шаңды киян,
Адыра калғыр Ү ш киян!..
Жеті жүрттьщ кеткен жер,
Қайырсыз болған неткен жер?
Адыра қалрыр, көк Жайық,
Көпір салып өткен жер.
Асан қайғы, Қазтуған,
Орақ, Мамай, Телағыс,
Шоралар шұбап кеткен жер!
"Үш қиян" -- тілі көркем толғау. Онда бейнелі сөздер, әсерлі суреттер мол. Теңеу, эпитеттердің шебер қолданыстары көптеп кездеседі.
Емендей белін бүгілтіп,
Жібектей жалын төгілтіп.
Еріні төмен салпиған,
Қүйрығы гүлдей малынған.
Күдері бел, күшнек сан,
Бедеу атқа мінген жер.
Мұрат шығармаларының екінші саласына жататын шоқтығы биік - "Үш қиян" дастаны. Мұнда оның ел тағдырына байланысты көкейтесті ойлары: халықтың тұрмыс-тіршілігі, өкініші мен күдігі, арманы мен үміті, жұрт бақыты мен ертеңі, жер, қоныс туралы толғаныстары үлкен күңіреніспен сипатталады. Ақын пайымдауынша, ел болашағы барынша бұлдыр, мұнартқан сағым секілді болып көрінеді, сол себепті ол өткенді ойлап, соның қаймағы бұзылмай қайта оралуын көксейді. Бұл жырлар Шортанбай, Дулат шығармаларымен терең үндесіп өзара астасып отырады. Дәл осы сарынды Мұраттың "Сарыарқа" туындысына да тән деген жөн. Мұнда да "Үш қияндағы" секілді Ресей империясының қанау-тонау саясаты туралы ой ашып айтылады.
"Еділді тартып алғаны - Етекке қолды салғаны. Жайықты тартып алғаны - Жағаға қолды салғаны. Ойылды тартып алғаны - Ойындағысы болғаны",
Бұлардан басқа Мұрат ақынның мұраларында "Қазтуған" "Шәлгез" "Қарасай-Қази" бірнеше толғау-термелері бар. "Қазтуған", "Қарасай -- Қази", "Шәлгез" жырларында ноғайлы жұртының аңыздарын баян етеді.
"Қазтуған" толғауының басты кейіпкері -- XV ғасырда өмір сүрген, әрі батыр, әрі шешен жырау, Еділ мен Жайык алқабын жайлаған Сүйінішұлы Қазтуған. Оқиға Қазтуған аузымен монолог ретінде баяндалады.
Елдің Еділ-Жайық аралығындағы шұрайлы жерлерінен айырылған күнін толғайды:
Еділді алса, елді алар,
Енді алмаған нең калар,
Жайықты алса, жанды алар,
Жанды алған соң нең қалар?..
"Қарасай -- Қази" жыры -- Мұрат шығармаларының ең көлемдісі, оны нағыз эпостык поэма деуге болады. Жырдың сюжеті -- тартымды, ширак, жинакы күрылған. Ноғай-қазақтың батыры Орак екіжүзді, күншіл ағайындардьщ арамза істерінен капияда каза табады. Жырда батырдың казасы ел-жүртына ауыр тигені -- оның досы Акмырзаның, шешесі Көрібоздьщ, кария Қараүлектің жоктаулары арқылы үлкен психологиялык тебіреніспен беріледі. Әкеден айырылып жетім калган екі жас Қарасай мен Қази толғаныстары сай-сүйекті сыркыратады.
Жырдағы бөлекше әсер калдыратын бейне -- Қарасай мен Қазидың анасы. Ол -- қос батыр ұлан өсірген асыл ана, мейірімді де адал жар. Батырлар жырындағыдай "көркіне акылы сай" әйел деп суреттелмейді, оның аяғы аксақ, көзі сокыр. Жырда бүл кемдікке саналмайды. Орактьщ сүйкімді жары ерін қалай сүйсе, елін де солай адал сүйеді.
Ол батырға сай -- жар, әрі ана ретінде көрінеді:
Қарсыласқан дұшпанды Қабыландай соғып жер еді.
Маңдайы күндей балқыған,
Көзі судай толқыган,
Иісі запьфандай аңқыған,
Бір патшадай неме еді,
Өтіп кетті демесең,
Қай батырдан кем еді?.. --
деп, жары Орак батырды аса жоғары бағалайды.
Ақынның көлемді де көркем шығармасы -"Қарасай-Қази" дастаны. Бұл туындыда күрделі де шытырман оқиға жоқ, өзімізде бұрыннан бар батырлар жырындағы тәсілдер; диалогтың молдығы, аттың адамша сөйлеуі, түс көру, аян беру секілді жәйттар кеңінен қолданылады. Жыр арасында батырлар жырында жиі кездесетін қара сөзді пайдалануға да орын берілген. Жырдың қысқаша фабуласы: Мұса бидің Мамайы мен Орағы бірі би, бірі батыр болып елді билесе, қалған 28 ұлының бір тобы бұларды күндейді. Орақтың есігінің алдына өзінің алмас қылышын құрып қойып, жылқыны дүсірлетіп қуып, "жау келді, Орақ, шық" деп айқайлайды. Орақ есіктегі қылышқа түсіп қалып, жараланып қайтыс болады. Оның шешесі Қараүлек, әйелі, Қарасай, Қази деген екі баласы артында қалып, батыр болып жетіледі. Он жеті жастағы Қарасай мен он бестегі Қазидың өсіп ер жетуін негізгі оқиға етіп жырласа да, Орақтың ерлігі, Қарабатыр, Тілеке, Алшы, Смайыл, Тобаяқтардың зұлымдықтары диалог арқылы ашылып отырады. Әсіресе, Орақтың елі үшін жасаған сансыз ерлік істері досы Ақмырзаның, шешесі Қараүлектің сөздері, әйелінің жоқтауынан айқын көрініс тапқан. Ал, Орақтың өлуіне себеп болған бақастар тобы өз айыптарын өздері мойындап, "ақырында күндей, күндей жоғалттық" деуге мәжбүр болады. Ел шетіне жау келгенде, баяғы "бес батыр" қарсы аттанады да, Қарасай жорыққа бармай қалады. Қарасай шешесінің сөзінен кейін әкесінің асын беріп, өзіне лайық ат іздейді. Қарындасы Қибатты Ноғайлының қарт батыры Көкшеге бермекші болып, оның Көкбұйра атын мініп жауға аттанады. Қырық күн бұрын кеткен әскерді қуып жетеді. Жау қарасынан қорқып Қарабатыр, Тілекелер кейін қайтып, Қарасай мен Естерекұлы Ер Тарғын ғана қалады, кейін Қази келіп қосылады. Үш батыр жауды жеңіп, еліне оралады. Мұнда үш батырдың қажыр-қайраты, шексіз ерлігі әсем суреттеліп, Қарабатыр тобының пасық-зұлымдығы, опасыздығы шебер сипатталады.
Зерттеуші Мұраттың айтыстағы шеберлігі мен тапқырлығын оның бес айтысын талдау арқылы көрсете алған. Жылқышы, Бала Ораз, Кете Жаскелең ақындармен және әйел ақындар Жантолы, Тыныштықпен айтыстарының көбінде рулық сипат орын алса да, Мұраттың айтыста төселген алғырлығы, сөз өрнегін келістіре білетін шешендігі зерттеуші тарапынан жоғары бағаланады. Мұрат бала кезінен атыс өнеріңде көрінген болатын. Мұратың ең алғашқы айтысы Жылқышымен айтысы болатын. Және ол осы айтыста жеңіске жеткен болатын. Мұартты айтыс өнеріне дайыдаған Есеп Қараұлы болатын. Мұраттың бұл жолда еңбегі зор. Мұарттың Жылқышымен айтысар алдында осы Есептен барып бата алады. Есеп ақын Мұратқа шежірелер жататып айтысқа өзі дайындайды. Ал сондай айтыстардың бірі 1863 жылы Бала Оразбен айтысы. Ы.Дүйсенбаев өз ой-пікірлерін қорыта отырып, мынадай тұжырым ұсынады: "Әдетте Мұрат шығармаларына баға бергенде, отаршылыққа қарсы реакция ретінде туған оның ащы сөздерінің парқына бармай бұлары жалпы орыс атаулыға айтылған наразылық деп танып келдік. Сонда Мұрат ақынды бастан-ақ ескішіл, әдебиетіміздің қорына қосқан ешбір үлесі жоқ деп кесіп айта аламыз ба? Ақынның ізгі ізденістері, туған халқының тағдыры туралы толғаныстары мен өмір шындығы екі арасындағы қабыспас қайшылықтардың себептерін неге ашпаймыз? Қайткен күнде де "кертартпа" деген ұғымды тым тар көлемде қарамай, бір жағы замана қайшылықтары ескерілсе. Қай ақынның болсын творчествосындағы барлық ерекшеліктерді түгелдей қамтып барып, терең топшылау, әділ қорытынды жасаған дұрыс". Бұл - шын мәнісінде әділ баға еді, себебі қашан да, қай ақын болса да әдебиетімізге қосқан өзіндік үлесімен,тың жаңалығымен өлшенсе керек. Мұрат Мөңкеұлы шығармалары халық аузынан, Ғылым академиясының қолжазба қорынан жинақталып, халыққа танылуына, оның шығармашылығының ғылыми айналымға түскеніне көп уақыт өткен жоқ. Қазір ол республика халқына танылды болады. Совет үкіметі кезінде кертартпа ақын деп, шығармалары баспа орындарында жарияланбай, халық санасынан аластатылса, қазір оқу орындарының бағдарламаларына енгізіліп, толғаулары мен дастандары әртүрлі жинақтарда жариялануда. Мұратты қаншама халыққа танылды дегенмен, Абай мен Махамбеттей, Ақтамберді мен Бұқардай мол орнығып, санаға сіңе қойған жоқ. Махамбет жырлары халыққа Мұрат арқылы мәңгілік ғұмырға ие болды. "Қырымның қырық батырын", Ноғайлы жырауларының толғауларын, көптеген батырлар жырларын Мұрын жыраудың Мұрат ақыннан үйренгендігі шындық. Қазақ елі ақынның я батырдың қай өлкеден екендігіне қарамастан, бәріне де ортақ болса, атақты ақындар да, батырлар да күллі қазақтың құрметтісі. Есет би мен Абыл ақыннан өнеге алып, өзі Мұрын жырау Сеңгірбайұлына ұстаздық еткен. Мұрат Мөңкеұлы 17 жасында Жылқышы, 20 жасында бала Ораз, 25-інде Жаскелең, Жантолы, Шолпан, Тыныштық сынды ақындармен айтысып, жеңіп шыққан. Ол өзінің өжет мінезі, қағытпаға жүйріктігі, тапқырлығымен әрдайым жеңіске жеткен.
Мұрат Мөңкеұлының өзіндік ерекшелігі -- заманның бұзылуы себептеріне терендей үңіліп шешімін табуы. Мұны М.Әуезовтің сөзімен айтсак: "Бұл да азған заманның белгісін айтьш келіп, заман неден бұзылғанына шешу айтады.
Шешуі: Заманды бұзған қазақтың өз қалауы."
Дәрісті бекіту сұрақтары:
1. Мұрат қай жылы дүниеге келді?
2. Мұраттың толғауларын ата?
3. Мұрат Бала Оразбен, Жылқышымен қай жасында айтысты?
4. Мұраттың ұстазы, үйретушілері кім?
5. Мұраттың Бала Оразбен айтысы?
6. Мұрат өлеңдерін зерттеген ақындар кімдер, қай өлеңдер зерттелді?
Әдебиеттер тізімі:
Негізгі әдебиеттер: 7, 12, 13, 15. Қосымша әдебиеттер: 2, 6 9.
Тапсырма 1. .Мұрат Мөңкеұлының <<Қарасай-Қази>>дастанын талдау
2.Мұраттың айтыстарының ерекшеліктерін жазыңыз.
ДӘРІС 10. ӨНЕР ТҰТАСТЫҒЫ МАЗМҰНЫНДАҒЫ АҚЫНДАР ПОЭЗИЯСЫ (БІРЖАН САЛ ҚОЖАҒҰЛҰЛЫ, САРА ТАСТАНБЕКҚЫЗЫ)
Мақсаты: Сара Тастанбекқызы мен Біржан Қожағұлұлы туралы түсінік беру. Ақындар поэзиясы, сал - серілер жайлы білімді одан әрі жетілдіру,.
Тірек сөздер: ақын, сал - серілер, айтыс, әнші, поэзия, өнер иелері.
Дәрістің жоспары:
* Біржан сал Қожағұлұлы
* Сара Тастанбекқызы
Өнер тұтастығы мазмұнындағы ақындар (сал-серілер, әнші ақындар) шығармашылығындағы көрнек өнерінің ежелгі замандық тұтастық (синкретизм) белгілерінің сақталуы, жаңғыра қолданылуы (әншілік, ақындық, жыршылық, сазгерлік, аңшылық-мергендік, атбегілік-сейістік, құсбегілік-саятшылық, әртүрлі мазмұндағы күлдіргі ойынпаздық, палуандық, ұсталық-зергерлік, т.б.).
Біржан сал Қожағұлұлы
Әйгілі қазақ ақыны, сазгер. Көкшетау өңірінде дүниеге келген. Бойында әншілік дарыны бар, домбырада шебер ойнайтын Біржан жастайынан қазақ даласына танымал болған. Ол бірегей сазды-поэтикалық шығармаларды дүниеге келтірген. Ел аралап, алуан түрлі айтыстардың ортасында жүрген. Айналасына дарынды жастарды жиып, өзіндік көшпелі театр құрған.
Рулық-патриархалдық әдет-ғұрыпқа қарсы шығып, жырына әйел теңсіздігін, әлеумет күйін арқау еткен өнерпаздың өмірі қиындықтар мен мұқтаждыққа толы болды. Қуғынға ұшырап, руарарлық қақтығыстардың куәгері болып, ауруға шалдыққан ол 1897 жылы қайтыс болды.
Біржан шығармаларында махаббат тақырыбы негізгі орын алады. Осы тақырыпта оның "Айтбай", "Ғашығым", "Ғашық жар", "Ләйлім-шырақ" т. б. шынайы сыршылдықтан туындаған өлеңдерін атап айтуға болады.
"Орынбор әнінде" жан серігі домбыраны жырлайды.
Ақын халық мүддесін қозғайтын өлеңдері "Жанбота" мен "Адасқақта" Азнабай мен Жанбота сияқты болыстардың халыққа көрсетіп отырған қысымшылығын әшкерелейді.
Ақынның "Жамбас сипар", "Теміртас" тағы басқа да әндері мұң мен шерге толы. Біржанның 40-тан астам өлеңдері бүгінгі күнге дейін жетті. Ол айтыс өнерінің де шебері болғаны мәлім. Оның Жетісуға арнайы келіп, Сара Тастанбекқызымен айтысы осы жанрдың озық үлгісіне жатады. Біржан өлеңдері ұлттық өлең өнерін жоғары деңгейге көтерген. Біржанның ерекше ақын-сазгер, өте дарындылығын бағалаған халық, оған "сал" атты қосымша ат берген. Сал өзінің шығармашылығында халық өнерінің барлық әуендік, поэтикалық, драмалық түрлерін біріктірді. Біржан салдың соңында есімдері жұртшылыққа танымал Ақан сері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса Байжанов, Әсет Найманбаев, Балуан-Шолақ Баймұрзин, Доскей Әлімбаев, Құлтума Сармұратов сынды шәкірттері мен ізбасарлары қалды.
Сал ақындар ауыл-ауылды аралап, екеуара бірігіп немесе хормен өлең айтып, халықтың көңілін көтеретін болған.
1865 жылдың жайма шуақ жаз айы. Көк майсалы Көкшетау етегіне тігілген ақ шаңқан үйлер шапқан ат шаршайтындай аймақты алып жатыр. Себебі Сары Арқаның астанасы Омбыдан "генерал-губернатор келе жатыр" деген хабар алыс-жақын аймақты түгел шарлап, қалың ел әуре-сарсаңға түскен. Әсіресе болыс, старшындар қатты әбігер үстінде. Үй тігу, қонақ күту, сән-салтанат көрсету жөнінде бірінен-бірі асып түскісі келіп жанталасуда. Бұл аймақтағы көп болыстың ішіндегі ең көрнектілері - Азнабай мен Жанбота. Азнабай - жуан тұқым Қоңырқожаның баласы болса, Жанботаның "сегіз болыстан шені артық" (Біржан салдың сөзі)...
Түске салым Жанбота тіктірген үйлер жақтан шырқау ән естілді. Бұл - "Сары Арқаны әнмен сандалтқан" Біржанның дауысы екенін естіген жұрт сол жаққа құлақ түріп, аңсары ауа бастаған. Басқа шаруа былай қалып, әсіресе жас жігіттер, қыз-келіншек ән шыққан жаққа ағыла бастады. Бұл - Жанботадан абыройын асырғысы келіп жүрген Азнабай болысқа ұнаған жоқ. Генерал-губернатор келмей жатып, Жанбота ауылының той-думанға айнала бастағанын жақтырмай, араға кісі салып көріп еді, бақталас болыс: "Жастардың қолқалауымен ән салып отырған Біржанға мен не деймін?" - деп қырсық жауап қайтарыпты.
Біржан отырған үйдің иесіне: "генерал-губернатор келгенше қоя тұрсын" - деп сөз айттырса, ол да: "Жиналып тұрған көпшілікке топырақ шаша алмаймын", - десе керек. Бұған ашуланған Азнабай мінезі дөкір, дойыр қамшылы поштабайын жұмсап: "Тоқтат Біржанды!" - деп бұйырады. Поштабай барып бұйрықты жеткізсе, Біржан тоқтамайды. Поштабай әуелі қолындағы домбырасын тартып алмақ болады. Өзі де балуанға түсіп жүрген қарулы Біржан домбырасын бермейді. Сосын поштабай қолындағы қамшымен Біржанды бір тартып жібереді. Мұның аяғы төбелеске айналып, отырған жұрт поштабайды үйден қуып шығады. Бірақ денесіне қамшы тиген Біржан бұған қатты намыстанып, жан айқайы "Жанбота" әнін шығарған. Мұнда өзін қолқалап ертіп келген Жанбота болысқа:
"Жанбота, осы ма еді өлген жерім?
Көкшетау боқтығына көмген жерің?!" -
деп ашулана шырқаса да, "қарғаның көзін қарға шұқымайды" дегендей, "азуы алты қарыс" Азнабайға ештеңе істей алмасын байқаған соң, атақты "Адасқақ" әнін шығарған. Онда бұл дүниеде әділеттің жоқтығын, кім болса да біреуге жағынудың, жағымпазданудың керек еместігін, өз күшіңе, біліміңе, қабілетіңе қарай өмір сүру керектігін өкіне, ашына айтқан.
Бұдан кейін Біржан сал өз ауылында тұрақтамай, ел кезіп кетеді. "Үш жүзді сайран қылған Біржан едім" деп өлеңінде өзі айтқандай, қазақ жерінің барлық түкпірін аралайды. Ел көреді, жер көреді, талай той-думандардың сәні, көркі болады. Жүрген жерлерінің бәрінде бүгінге дейін ел аузында жүрген, халқымыздың өшпес мәдени қазынасына айналған әндер шығарады. Бүгінгі әншілеріміз айтып жүрген "Ләйлім шырақ", "Теміртас", "Жайма шуақ", "Айтпай", "Бурылтай", "Айбозым", "Асыл-Ақық", "Керкекіл", "Ақ серкеш", "Мәті-Дәулен", "Алтын балдақ", "Телқоңыр", "Аққошқар", "Көкек" т. б. әндері - мәңгі өлмейтін туындылар. Бұлардың бәрі бұрын жеке дауыста орындалса, ұлы композиторымыз Мұқан Төлебаев біразын "Біржан - Сара" операсында пайдаланған. Арқаның ақиығы Біржанның Жетісу бұлбұлы атанған ақын Сарамен айтысы да - өлмес қазынамыз.
Біржанды өз құлағымен тыңдаған данышпан Абай:
Құлақтан кіріп бойды алар,Әсем ән мен тәтті күй.Көңілге түрлі ой салар,Әнді сүйсең - менше сүй, -
Деген мәңгілікке жетерлік сөз қалдырған.
Біржан Қожағұлұлы композитор, әнші, акын. Біржанның үлкен әкесі - Қожағұл, өз әкесі Тұрлыбай қарапайым шаруа болған. Біржан алғаш ауыл арасында ән салып, өнер куған, бертін келе өз жанынан да ән шығара бастайды. Ол -- қазақтың әншілік-орындаушылық өнерін дамытып, халық музыкасын өз шығармашылығымен биік белеске көтерген аса дарынды халық композиторы. Біржан сал әндері өзі өмір кешкен заманның неше алуан окиғаларын, адамгершілік, ізгілік мәселелерін толғап, адам жанының нәзік сезім күйлерін лирикалық әсем сазға бөлейді. Біржанның алғашқы әндерінің бірі -- <<Біржан сал>> әні. Мұнда жастық шақтың от-жалыны да, салдық, серілік салты да, сұлулык атаулыға қызығу да көрініс береді. <<Айтбай>>, <<Ақтентек>>, <<Алтын балдақ>>, <<Бірлен>>, <<Ғашығым>>, <<Мәті-Дәулен>> сияқты әндер Біржан сал шығармашылығындағы шоқтығы биік, сыршыл шығармалар. Мысалы <<Ләйлім-Шырак>> немесе <<Көлбай-Жанбай>> әнінде жоғалған шідерін тілге тиек ете отырып, өзі қонып шыққан үйдің сұлу қызы Ләйлімге деген ішкі жан толкынысы, көніл күйі паш етіледі. Біржан сал патриархалды-феодалды заманның етектен тартқан ескілігіне, қарадүрсін заңжосығына, зорлықшыл ісіне, әлеуметтік әділетсіздігіне асқақ әндерімен, уытты жырларымен қарсы тұрған суреткер. Оның <<Жанботасы>> тек Азнабай болыстың ғана зорлықшылдығын әшкерелеп қоймайды, сол сияқты озбыршыл Жанботаларға деген акынның ашу-ызасын білдіреді. Ал <<Адасқақ>> атты әнінде осы ойын, шонжарларға деген іштегі ыза-кегін одан әрі айқындай түседі. Заманының әділетсіздігіне, зорлық-зомбылығына деген Біржан салның наразылығы, өкініш үні тіпті оның өмірінің соңғы кезеңінде шығарған <<Жамбас сипар>>, <<Теміртас>>, <<Қарасу есік алды>> деп аталатын трагедиялық әндерінен де айқын сезіледі.
Біржан сал әншілік, ақындық, орындаушылық өнерде де өз үн-бояуымен, өз әуенімен жеке-дара өнерпаз болғандықтан, оның айналасына халықтың таңдаулы ақын, әншілері, өнерпаздары топталып, ақынды ұстаз тұтқан. Бұлардың бір тобы Біржан салның әншілік, ақындық, композиторлық өнерін өздерінің шығармашылығы арқылы дамытса (Жаяу Мүса, Акан сері, Қанапия, Балуан Шолақ, Үкілі ЬІбырай т. б.), енді бірқатары оның ән шығармашылығы, орындаушылық өнерін, халық арасына кеңінен таратушы, насихаттаушы болды (Құлтума, Жарылғапберді, Ғазиз т. б.). Біржан салның ізін қуған осындай өнерлі адамдар арқылы біздің заманға оның 44-ке жуық әні жетті. Кеңес заманында Ғ. Айтбаев, К, Байжанов, Ә. Кашаубаев, К. Бабаков, Қ. Лекеров, Ж. Елебеков, М. Ержанов сынды әншілер Біржанның өз шығармашылығын, оның әншілік-орындаушылық ерекшелігін бүгінгі ұрпаққа жеткізген. Біржан сал әнші-композиторлығымен қатар талантты әрі дарынды суырыпсалма ақын да болған (Біржан мен Сара айтысы т. б.). Оның ақындық өнерін кейінірек Сара, Әсет, Доскей сияқты ақындар жалғастырды. Біржан сал өмірінің сонғы кезеңі трагедиялық жағдайда өтті. Ел ішіндегі руаралық талас-тартыстың салдары Біржанға да соқпай кеткен жок. Біржанды <<жынданды>> деп ел арасына жалған лақап таратып, қол-аяғын байлап, жан азабын тартқызады. Кеңестік заманда әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржаның жырларын, сыршыл әндерін жинап, бірнеше рет жинақ етіп бастырды. Оның әдеби және музыка шығармашылығы туралы бірқатар зерттеулер де жазылды. Біржан мен Сараның айтысы негізінде КСРО халық артисі, композитор М. Төлебаев қазақ опера өнерінің классикалық туындысы болған <<Біржан -- Сара>> операсын жазды (либреттосы Қ. Жұмалиевтікі). Ал академик А.Қ. Жұбанов <<Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы>> (1942) атты кітабының үлкен бір тарауын Біржанға арнады. 1982 ж. республика жұртшылығы халық композиторының туғанына 150 жыл толуын салтанатпен атап өтті.
Тастанбекқызы, Сара (1878-1916) - айтыскер ақын. Туған жері қазіргі Алматы облысының Қапал ауданы. Руы Найман.
Өзінің қысқа ғұмырында тауқыметтің талайын көріп, әлеуметтік теңсіздіктің тәлкегіне ұшыраған Сараның шығармашылық жолы тым ауыр да күрделі жол. Ол үш жасында әкесінен айырылып, еңсе басқан жетімдік пен жоқшылықтың зардабын көріп өседі. Бұл аз дегендей, сырттай болса да жалғыз сүйенер тірегі немере ағасы Жайсаңбек <<өгіз ұрлады>> деген жаламен түрмеге түседі. Жоқшылық өтінде жеке қалған жетім бала, жесір әйелге қамқоршы болып, ауылына көшіріп әкелген Тұрысбек қажы Сараны шырылдатып, өзінің теңі емес, жаратылысынан кеміс туған, бай баласы Жиенқұлға атастырады.
Жетім қыз үшін мал алған Тұрысбек қажының әрекетін естіген Есімбек қажы дау шығарып, Сараны өз ауылына көшіріп алады. Бірақ бұдан Сараға жақсылық болмайды. Ақырында бар шаруа екі қажының қыздың қалың малын тең бөліп алуға келісуімен тынады.
Осылайша қаршадайынан басы дау шарға түскен ақын қыздың бағының ашылуына осы кезде найман елін аралап, серілік жасап жүрген атақты Біржан салмен кездесіп, шаршы топтың алдына онымен айтысуы үлкен себепші болады. Бұл айтыс Сараның халық алдындағы беделін арттырып, атағын алысқа жаяды. Елдің құрметіне бөленіп, халықтың махаббатына ие болған ақын қыздың тағдыр тізгінің өз қолдарынан сусып шығып бара жатқанын сезген қажылар да көпке көренеу қарсы шыға алмай, оның басына бостандық береді. Сөйтіп ақын Сара өзінің асқан дарынының арқасында теңдікке қол жеткізіп, он тоғыз жасында өз теңі Алтынбекұлы Бекбай дегенге тұрмысқа шығады. Теңдікке жетіп, теңіне қосылып, көзі ашылғандай болған осындай күндердің бірінде Верный қаласынан Әбіштің (Әбдірахманның) сүйегін алып қайтқан жолда Қапалда Абайға көңіл айтуға келген Найман елінің игі жақсылармен бірге Сара да келіп, ұлы ақынмен көріседі, аяулы баласынан айырылған ауыр қайғысына ортақтастығын білдіреді.
Жастай жоқшылықты көп көріп, ауыр тұрмысты бастан кешкен теңсіздіктің зардабын шегіп, қайғы мұңды серік еткен ақын қыз көп ұзамай ауруға шалдығып, жалғанның қызығын жарытып көре алмай, ерте көз жұмады.
Сара Тастанбекқызының Біржан салмен айтысы ғасырдан ғасырға үзілмей жалғасып келе жатқан қазақтың айтыс өнерінің шоқтығы биік, көркем үлгісі болып саналады. Ақынның бұл айтыстан басқа <<Жүрек>>, <<Ашындым>>, <<Арсалаң аға алдында>>, <<Жүрек сыры>>, << Жайлауда>>, << Әбіштің аруағына>>, << Хош бол, елім>> секілді көптеген өлеңдері мен <<Тұзақ>> атты дастаны бар.
Сара Тастанбекқызы Абайдың көзін көріп, онымен замандас болған тұлға. Оның өмір жолын оқып, ауыр тағдырына үңіліп көрсеңіз сол кезеңдегі әйел теңсіздігінің қандай болғанын шамалайсыз. Расында да, Сараның басына түскен тауқыметті екінің бірі көтере алмас еді. Ол үш жасында әкесінен айрылып, анасы екеуі жетімдік пен жоқшылықтың зардабын көрді. Бұларды алғашында қамқорына алған немере ағасы Жайсаңбекке де жала жабылып, ол ертеректе қамалып кеткен болатын.Онсыз да әбден қиыншылықта бой жеткен қыз бен оның жесір анасын Тұрысбек қажы деген кісі алғашында өз ауылына көшіріп әкелген. Кейін ол Сараны кеміс туған бай баласы Жиенқұлмен атастырып, одан қыздың қалыңмалын алады. Мұны естіген Есімбек қажы дау шығарып, Сараны өз ауылына көшіреді. Алайда, бұл жағдай ақын қыздың өмірін жеңілдеткен жоқ.Тек Біржан салдың Сара ауылына келген сапарынан кейін ғана жетімнің өмірі өзгере бастады. Барлығы да осы екі ақынның айтысынан кейін, әрине. Таңды таңға ұрып айтысқан Біржан мен Сара сол маңдағы бүкіл жұртты тамаша өнерімен тамсандырған. Нәтижесінде ақын қыздың абыройы ел алдында бірден көтеріліп, халықтың оған қошеметі артты. Сараның тағдыр тізгінінің өз қолдарынан сусып шығып бара жатқанын сезген қажылар да көпке көренеу қарсы шыға алмай, оның басына бостандық береді. Сөйтіп ақын Сара өзінің асқан дарынының арқасыңда теңдікке қол жеткізіп, он тоғыз жасында өз теңі Алтынбекұлы Бекбай дегенге тұрмысқа шығады.Сара мен Абайдың кездесуі жайында <<Абай жолы>> романында айтылады. Ұлы ақынның перзенті Әбіш қайтыс болғанда Найман елінің игі жақсыларымен бірге Сара да Абай ауылына келеді. Алайда ақын қыздың өзі де мұнан кейін көп ұзаған жоқ, жастайынан әбден қиындық көріп өскен ол ауруға шалдығып, ерте көз жұмған. Оның артынан "Жүрек", "Ашындым", "Арсалаң аға алдыңда", "Жүрек сыры", "Жайлауда", "Әбіштің аруағына", "Хош бол, елім" секілді көптеген өлендері мен "Тұзақ" атты дастаны қалды.
Сол Сараның соны жырлары ортамызға оралды. Жақында Елордадағы ҚР Ұлттық академиялық кітапханасында "Сара саңлақ" атты жинақты тұсаукесері өтті.
Жобаның жетекшісі әрі идея авторы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, жазушы Шәрбану Бейсенова: <<Сара Тастанбекқызы қазақ әдебиеті тарихында өшпес із қалдырған өз заманының шәйір ақыны. Ал Біржан мен Сара айтысы бүгінде қыз бен жігіт айтысының қайталанбас үлгісіне, қазақ өнерінің рухани мұрасына айналған. Бұл жинаққа ақын Сараның өлеңдері мен айтыстары, сонымен қатар өнерпаз қыздың өнері мен өмір жолын арқау еткен мақалалар, естелік әңгімелер, ақын өнеріне бас иген ақындардың өлең-жырлары топтастырылды>>, - дейді.
<<Негізі ол қазіргі ақындарша өз өлеңдерін жазып қалдырмаған, кезі келгенде ауызша айтқан, солай таратқан. Соған кезінде бір жырында <<Қағазға жалғыз сөзім түспеген соң, Ұмтылып қалар Сара құр аңыз боп>> деп наласын да айтқан екен. Сол сөзі бізге қатты әсер етті. Сол кісінің өлеңдерін жинастырып, бүгінгі оқырманға танытуды өзімізге мақсат тұттық>>, - деп атап өтті ол.Тұсаукесер рәсімге ақын-жазушылар, Парламент депутаттары, белгілі зиялы қауым өкілдері қатысты.
Біржан - айтыскер ақын. Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы - айтыс өлеңдері. <<Айтыс>> деген сөздің мағынасына назар аударсақ, екі адамның сөз таластыру, сөз жарастыру, сынасуын, т.б білдіреді. Айтыс өзара сөз түрінде де, өлең түрінде де болған. Әдебиетте сөз болатыны - көбінде өлең түріндегі айтыстар. Айтыстың бірнеше түрлері бар. <<Қыз бен жігіт>> айтысы, <<Бәдік>> айтысы, <<Жұмбақ>> айтысы және <<Ақындар>> айтысы. Осылардың ішінен қазірге дейін жеткені - <<Ақындар>> айтысы. Ақындар айтысы - айтыс өлеңдерінің ішіндегі ең көркемі көлемдісі. ХІХ ғасырда ақындар айтысына араласқан жүз елуден аса адамның өмірбаяндық деректері Қазақстан Ғылым Академиясының қолжазба қорында сақтаулы. Бұл деректер ХІХ ғасырда ақындар айтысының ерекше дамығанының дәлелі. ХІХ ғасырда Жанақ, Шөже, Кемпірбай, Тоғжан, Орынбай, Балта, Біржан, Әсет, Рысжан, Майкөт, Сабырбай, Сара, Кеншімбай, Нұрпейіс, т.б.жүзден жүйріктер <<айтыс>> өнері арқылы ақын атанғандар. Қазақ халқының айтыс өлеңдерінен ойып орын алатын, көркемдік дәрежесі жоғары айтысы - <<Біржан мен Сараның айтысы>>. Жетісу өңірінде Сара атты әрі әнші, әрі атақты ақын қыздың бар екенін, оның сан жүйріктерді сөзбен буғандығын ақын Біржан естиді. Ал Біржан жайын, оның қандай әнші, ақын екендігін Сара да естіген. Бұлар бір-бірін көрмесе де, сырттай таныс, көрісіп, айтысуды арман етіп жүреді. Біржан бір жолы қасына шәкірттерін, жолдастарын ертіп, Сараның еліне келеді. Біржан келсе, Сара үйінде жоқ екен. Біржанның алдынан Сараның шешесі мен сіңлісі шығады, олармен бір - екі ауыз сөз қағыстырады. Сараның қажы аулына кеткендігін естіп, оны іздеп сол ауылға тартады. Бұл кезде Сара жиналған көпшіліктің алдында қажы атасына:
... Қажыеке, сізге айтарлық арызым сол, Қапамын бастан билік алмағанға, - деп мұңын шағып отыр екен. Осы тұста Біржан келіп: <<Бұл үйде Сара бар ма, шықсын бері>>, - деп хабар салады, жұрт жиналып қалады, осылайша екі ақынның айтысы да басталып кетеді. Біржанның:
Адымым күні бүгін қалыбында, Екі жыл отыз беске келгеніме, - деуіне қарағанда, Біржан Сарамен Отыз жеті жасында айтысқан. Екі ақынның екеуі де жүйрік, алғыр. Біржан: ... Қырандай аспандаймын желді күнгі, Даусымның көтерілер шықса тері. Болжаған жер шарасын майталманмын, Жасымнан маған мәлім қыз не дері. Алтын менен күмістің нақысындай, Міні жоқ бізден шығар сөз бедері... Ақ иық мұзбалықпен жерге түспес, Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес, - деп, өзін мұзбалық қыранға, жүйрік арғымаққа теңейді.
Ақын қолданған көркемдегіш сөздер сөзді ойнатып, айшықтандыра түседі. Бейне асыл ақ сандығын ашқандай. Біржанның тілі өткір, поэзиясы сомдалған құрыштай жұп-жұмыр. Ақын өлеңінің өткірлігін, әнінің әсемдігі мен әсерлігін аспандағы аққулардың жүз құбылған сыңқылына ұқсатады. Бұл тәрізді бейнелі теңеулерді табан астында табатын шеберлік - ақын талантының куәсі. Айтыс өнерінің шырқау биігіне шығу, әрине, жалғыз Біржан ақындығының қуатына ғана байланысты емес. Ол қарсыласының да мықтылығына байланысты. Айтыс өлеңді оқып отырып, жеңіс Сара жағында болуы тиіс деп отыратын тұстар да бар. Мысалы:
Арыстан, сол Ниязбек іздеп келіп, Шошынған жүрісімнен танбағанға... Жанақ та қобызбенен түк қылған жоқ, Оңай ма сендей сорлы бейшараға... - дейді. Айтыста осындай өрелі ақындарды жеңген Сара Біржанға дай айрықша айбын танытады. Сараның уытты тілі тиген жерін күйдірердей. Ақын Біржан Сараның әдемілігіне, ақындығына көңіл толып, жоғары бағалайды. Біржан:
Жарайды, жаным Сара, осы сөзің, Тастүлек түрымтайдай екі көзің... Шіркін-ай, мұндай жүйрік туармысың, Сөйлейсің алтындай ғып сөздің жезін.
Қанатын күн шалмаған ақ тұйғынның Жапалақ иемденер басқан ізін... Кемітер дұшпан шіркін қай жеріңді, Адамзат озар емес бір басыңнан, - деп сүйсіне мақтап, шын бағасын береді.
Айтыскерлердің бар мақсаты - жеңу. Осы қасиеті жағынан айтыс спорт түріне де ұқсайды. Біржан ақын Сараның өнерін ардақтай отырып, осындай сөзге жүйрік ақын қызын елі қалай қадірлейді екен деп, тың тақырып бастап кетеді. Біржан аяқ астынан Сараға:
Шақыртып, осында алдырт күйеуінді, Көрейін таңдап қосқан сыңарыңды, - дейді. Сан жүйрікті сөзбен буған Сараның қауіптенетіні де осы еді... Тағдыры аянышты ақын Сара дәл осы жерде жеңілгенін мойындайды.
... Адамға жол бермеген есіл тілім, Күн өтпей желпін ұшқан қызыл гүлім. Сіздерден ұялғаннан жүруші едім, Есекке қосақтаулы өтті күнім. Өзі білер деуші едім жақсылардың, Ақыры қайғы болды енді мұным. Сіздерге сенетұғын сорлы басым, Келгенде Жиенқұлға шықпайды үнім... - деп қатты қамығады, басына теңдік беруін сұрайды. Өзімен теңдес әріптесінің қайғысына Біржан да ортақтасып:
Обалың Есімбек пен Тұрысбекке, Күйеуің жаман екен, ей, бейшара, - деп аяушылық білдіреді. Бүкіл қазақ баласы білетін <<Біржан - Сара айтысы>> атақты екі ақынның өнер жарысы ғана емес, әлеуметтік теңсіздікті, әйел теңсіздігін көтерген саяси мәні бар өнер туындысы болып саналады. Елді ардақтап, халқы қадірлеген Біржан салдың сан қырлы өнерінің рухани өмірі ғасырлар бойы жасайды.
Қорытынды. Біржан сал үш бірдей өнер иесі - асқақ үнді ақын, сазгер, әнші. Ол - қазақтың әншілік-орындаушылық өнерін дамытып, халық музыкасын өз шығармашылығымен биік белеске көтерген аса дарынды халық композиторы. Біржан салдың лирикалық өлеңдерінде өзі өмір кешкен заманның әлеуметтік, адамгершілік, мәселелері алға тартылып, адам жанының нәзік сезім-күйлері шертіледі, оқушысына эстикалық сұлулық, ұмытылмас эмоциялық әсер сыйлайды. Біржан салдың <<Айтбай>>, <<Ақтентек>>, <<Алтын балдақ>>, <<Ғашығым>>, <<Бірлән>> шығармалары өзіндік көркемдік шешімін тапқан тамаша туындылар. Ал <<Ләйлім Шырақ>> немесе <<Көлбай - Жанбай>> өлең-әндері қазақ аруларының қайталанбас көркем бейнелерін сомдаған шығармалар. Біржан әнші, сазгер, орындаушылығымен қатар өте талантты суырыпсалма айтыс ақыны да болған. <<Біржан мен Сара>> айтысы-көркемдігі жағынан айтыс үлгілерінің ішіндегі ең таңдаулысы. Біржанның өлеңдері, әндері бірнеше рет кітап болып басылды. Оның жалпы шығармалығы туралы бірқатар зерттеулер жазылды. Біржан мен Сара айтысының негізінде композитор Мұқан Төлебаев <<Біржан - Сара>> операсын жазды.
Дәрісті бекіту сұрақтары:
* <<Біржан мен Сара айтысы>>
* Біржанның өмірі жайлы не айтар едіңіз?
* Сараның аяусыз тағдыры қалай өтуде?
Әдебиеттер:
Негізгі әдебиеттер: 20, 21, 22. Қосымша әдебиеттер: 6, 7, 9.
Тапсырма1 <<.Біржан - Сара>> айтысы туралы ғалымдар еңбектерінен пікірлер келтіру
2.Ақан сері,Сегіз сері,Әсет Найманбайұлының шығармашылықтары туралы айтыңыз
Дәріс №11
Тақырыбы: Ақан сері Қорамсаұлының өмірі, шығармашылығы.
Мақсаты: Ақан сері Қорамсаұлының өміріне оның шығармашылығына үңілу.Оның махаббат, айтыс өлеңдеріне тоқталу.Олардың көркемдіктері мен бейнелігін, сұлу сырларын ашу.
Тірек сөздер: лирик, махаббат, жастық, жастар, Иран бақ
Жоспар:
а) Ақанның лирикалық өлеңдері, махаббат тақырыбындағы өлеңдері
ә) Ақанның айтыс өлеңдері,көркем тіл кестелері, бейнелігі.
Ақан сері Қорамсаұлы 1843 жылы күзде қыркүйек айында Көкшетау обылысында Володаров ауданында Қоскөлдің жағасында дүниеге келген.Оны жұрты Ақжігіт деп атаған.Қыз ылжардағы Уәли ахун медресесінде оқыған.Ақан сері үш жыл ішінде араб, парсы тілдерін меңгереді, Фердауси, Низами, Хафиз шығармаларымен еркін сусайды.Ақынның жалпы саны 40 тан астам өлеңдері бар.
Ақан сері - лирик ақын.Адамның сезім сырнайын тарта білген сыршыл да шыншыл поэзия.Әрбір сөзі жүректі елжіретер, жаныңды жадыратар жастық лебіне суарылған нұрлы.
Қыз бала болса сұлу, болар қандай,
Ләззаты болса егер шекер балдай.
Күлім көз, оймақ ауыз түссе қолға,
Сүмбіл шаш, қиғаш қасты, жазық маңдай.
Ақанның махаббат тақырыбындағы өлеңдері көп.Мысалы "Сүйген жардан айырылдым" "Біздің көңіл қайда жатыр " " Ұзатылайын деп жатқан қызға" "Нұрила" "Балқадиша" "Мақпал қыз" "Ғалиянұр" "Бибиғайша" "Ақшабақ"т.б.Жастар атынан жыр толғап, көптің көңілін дәл басқан адал жарлардың ең нұрлы өкілі.Аспандағы жұмақты мекендеген қор қыздарының бейнесін жерден іздеп ,Иран бағы ішінде сайраған бұлбұлдың өзі.Ауызынан шыққан сөзі, көмейінен құйылған ән бәрі нағыз ғашықтардың шын сыры, адал ниет, ақ пейілдері.
Ғашықтық мен шығарған мирас емес
Жүсіп пен Зылихадан үлгі қалған
Ізденіп Баһарам да Гүләндәмді,
Мехнатпен ақырында сүйтіп алған.
Көп жүріп, жаһан кешіп Сейфілмәлік,
Жамалға Иран баққа іздеп барған
Біреуі жеті ғашықтың Жүсіп еді,
Зынданға Зылиха үшің түсіп еді
Бұрыннан ғашық болған бір біз емес
Болмайды басқа жанның ісі енді
Баласы падишаның Сейфілмәлік
Неше жыл о да жүрген от боп жанып
Келтірілген жолдардан ақынның махаббаты сүйіспеншілік тақырып ретінде түсінетіндігі, оның отына шарпылмайтын жастың болмайтыны көрініп тұр.Ол өзінің өлеңдері арқылы махаббат деген қорлыққа көнбейтін, қара күшке бас имейтін адамға тән ең қасиетті сезім, теңдесі жоқ рухани күш екенін дәлелдеді.Ақанның бір өлеңінен сұлулықтың, ғашықтықтың толық образын таппасаң ,бәрін тұтас алсаң, сұлудың бейнесінде ғашық жарлардың сыр сыйпаты мүсінделіп шыға келді.Сұлудың сыртқы сымбаты ғана емес, оның ішкі сыры, мінезі, дүниетанымы,ақылы елге қадірі түгел табиғаты танытылады.
Райхандай безіп өстің гүл бау шарбақ
Гүл жүзің зифа бойың етің шәрбәт
Әуелден көңілімді бердім саған
Нәзік бел, қиғаш қасты қалам бармақ
деген жолдардағы сұлудың сымбатын басқа ақындардан кездестіре қою қиын.Адамдардың асыл қасиеттері, жақсы мінездеріне сүйкімді сөзі, әдемі жүзі,сызылған үні бойы мен ой тазалығы мәдениеті білімі сұлудың жан дүниесі түгел бейнелі суретін табады.
Арқаның ардагері атанған Ақан қазақтың ән өнері аспанында зор даусымен асқақтата жыр нөсерін ақтарып өткен ерекше дарын иесі.Өмір сүрген ортасынан озат шығып, асыл өнерімен де, жеке бас әдет мінездерімен, жүріс тұрысымен, киім киісімен ,сән салтанатымен де дараланып көзге түскен қазақтың ең қадірлі серісі.Асып таспай, жабырқап жасымай әркез арын таза ұстай білген , жақсылық пен әділеттік жолына белін бекем буған ақыл парасаты биік саналы гуманист.Ақанның ақындық талабына дем беріп, оған негіз болған өзге халықтар мәдениеті ғана емес ақын творчествосының негізгі бастау арнасы өз халқының поэзиясында жатыр.
Ақан сері өз заманы ұсынған дәуір талабын таныған, сол жаңа талаптар тұрысында ізденіп оқып білім бұлағынан сусындаған зор талаптың жемісі.Адамның қуатты жас шағы бос өтпей, өнер дүбіріне ілесер шын тұлпар болуы абзал.Кедейлікті намыс қып, мал жиюға ғана талаптанбай ең алдымен білім табуға күш салса деген армандарына меңзейді.
Ер жігіт мақтанады асы болса
Биік тау шаттанады тасы болса....
Жігітке кедейшілік намыс емес
Жігітке ең керекті іс білім деген
Білімсіз ілтипатқа ілінбеген
Ақан сері өлеңдерінде де басқа ұлы ақындарда кездесетін белгілі мөлшерде сүйіспеншілік сезімнің жетегіне еріп, елжірей ынтығу тән азығына құмарту орын алады.Әркімге мәлім Абайдың мынадай сөзі бар:
Етің етке тигенде
Демің тынып сүйгенде
Тән шымарлап бой еріп
Ішім оттай күйгенде
Құмарлықтың шарықтау шегіне жеткен кездегі осындай кездерін Ақан да шебер бейнеленеді.Сүйіскен екі жастың дегендеріне жеткен шақтарын табиғи жырлайды.
Қарағым құшақтасам құмарланып
Қосылған қос ғашықтай жалын шықса
Жан тынып ішімдегі жалын шықса
Ауымнан ақ сағымдай мұнарланып
Ми тамыр ақыл ойдан арман қалмай
Мақтансам қызуыңа тым алданып
Көтеріп гүл бәйшешек көңіл күліп
Семірсе нәпис мұрат бір жалданып
Қардан ақ қаннан қызыл ет пен бетің
Иықтан қолаң шашың гул талданып
От сөнсе жүректегі жанып тұрған
Сорғанда тілден ләззат мейір қанып
Ет пен бет бір біріне еріскенде
Айтысқан шартқа жетсем әбден қанып
1
Ақынның махаббат мәселесіндегі кредосы өзіне барлық жағынан тең, шын жүрегінен берілген, сертке берік адал жармен айырылмас өмір сүру.Көрінген көріктіге көз тастап, жеңілтек мінез көрсетуге мүлде қарсы:
Сүйек тең, ой орайлас, ақыл шендес
Ғаухарсың бағаң қымбат қолға тимес
Қызығар бет табылар ниет табылмас
Таза жүрек шын сөзбен серт беріп ем
Нәпсіме жүрегімді сұлтан қылып.......
Ақан сері адам бойындағы жаман мінездерді, қылықтарды әсіресе жігіттерді сынаған.Таудай талабы бар жігіттер алдына адамгершіл тілектер айтып қоймай, халықтық зор мақсаттар жүктейді.Маңызды әлеуметтік ойлар түйіндейді.Елде етек алған жоқ жітіктер қамын жеуге, сол жолда аянбай адал адам болуға шақырады.
Біліңдер өсиетін ата бабаң
Қараңдар кем кетікке келсе шамаң.....
Өмірінің мағынасына мән бермей , жауапсыз жүріп, дүниеден босқа өтетіндер елге мысал.Асылы ондай адамдардан берекелі іс күту артық.
Әрқашан сондай жігіт тәуір болмас
Бояма шүберектей жасыл болса
Көзі де, көңілі де соқыр қарағанғы
Несі адам түк білмейтін масыл болса
Бұл сияқты жетесіздер өнімді іспен емес, зиянды әрекеттермен шұғылданғыш келеді.Өсек аяңға үйір жүреді: "Ақылсыз кейбірдің мінезі сол бір сөзді екі қылып жүреді" дейді.Жақсы жігіттер сипатын сынап көрсетіп, оларға тән іскерлік, адамгершілік, терең білімділік , парасаттылық еліне халқына деген адал ниет , қажыр қайрат дәріптенеді.Өзі армандаған осындай мінсіз өткір жастардың идеялды образын термелейді.
Нәркестен қайырылмайтын қылыш болса
Мінезі, ақылы, өнері дұрыс болса
Бір сырлы, сегіз қырлы болса жігіт
Жорғадай тілі майда жүріс болса
Ақылы, сабырлы ер деп соны айтамыз
Еткені берекелі жұмыс болса
Осындай "бір сабаз өнері көп топ бастаса" деп өзі қалаған асыл азамат туралы ойын түйіндеді.
Ақан серінің үстемдер билеген қоғамға қарсы пікірлер айтқан.Қазақтың болысы, биі, байы, молдасы, қанды балақ қарақшылары шенді шекпенднрі ақынның басын, қатырып қажытқан қарсыластары.Оларға деген ақынның ащы сөздері ел аралап, халықтың арасына сіңіп, өзінің айтушыларының қолдаушыларын күн санап көбейте береді.Ақын өзіне сырлас дос тауып ел арасында мәңгі жасап келеді.Ақан сері қоғам туралы терең толғанып, езілген елмен бірге күңіренеді.Өзінің "Заманға қарап" "Халқым сенген" "Достарыма" "Жақсы мен жаман" "Өсиет өлең" т.б. әлеуметтік мәні зор өлеңдерін шығарды.Аталған шығармаларда ақынның саяси әлеуметтік қоғамдық
2
Көзқарасы прогрессшіл, алдымен адамгершіл екені айқын.Оқу өнер, білім жастар еркіндігі махаббат азаттығын көксеген ақынның басқаша болуы мүмкін емес.Үстемдердің ел мүддесін ұмытып, еңбекші халықты жаныштап, оларды қараңғылық қамауынан босатпай аяусыз қанап жатқанына наразылық үнін шертті.Әр тұста елі, халқымен бірге замана зардабын тартты.Азаттықтың тура жолын іздеп, жарғақ құлағы тиыш таппады:
Болғанда мындай күйде заманамыз,
Жай жатып сахарада қамаламыз
Болыс, би ет пен шайға мәз болуда
Қайткенде тура жолды таба аламыз.......
Халық ел мақсаттарын жеке бас қамынан жоғары ұстай білетін шын қайраткер ғана халқына пана, адасса жол тауып, жаңылса жөн сілтеп, тарыққанда дем беріп отыра алады деп, ел басы болар азамат ердің міндеттерін термелеп, оларды жастарға үлгі етеді.
Төрелер ширатады есіп мұртын
Алмайды еш теңдікке елі жұртын,
деп, ақын менменсіген төрелер тобын да өткір тілін бір сұғып өтеді.
"Науан қазіретке" арнауында да мал үшін дінді пайдаланатын қажыны қатты ажуалайды:
Білмейтін ба ең мал десе
Періштенің азатынын
Мал алудың қамы ғой
Осы салған азаның,
депті оған.
Ақанның әндері мен өлеңдері халқымыздың баға жетпес мұрасы.Оның есімі мәңгі жастықтың символы.Лирикалық шығармалары әдемілік пен махаббаттың асыл өрнектері, поэтик образдардың сарқымас көзі.Ақан серінін көркем бейнесі халқымыздың көз алдында.Онын қазіргі көрермендеріміз театрсахнасынан,кино экранынан жиі көріп тұрады.Ақындарымыз жыр қып, жазушыларымыз том том роман жазып жүр.Серінің нөсерлі әнін үздіксіз тыңдап , құлақ құрышын қандыру мүмкіншілігі өте мол Ақан сері жігіттің мінезін сынап, оған баға берген.Жігіт мінездерін және олардың он үш түрін атап көрсетеді.
Дәріс №12
Тақырыбы: Әсет Найманбайұлы
Әсет Найманбаев бұрынғы Қарқаралы уезі, Темірші болысы, 8-ауылда (қазіргі Жезқазған облысы, Ақтоғай ауданы) 1867 жылы туған. Руы Арғын, оның ішінде Қаракесектен тарайтын Майлық деп аталатын аз атадан. Әкесі Найманбай кедей шаруа болыпты. Ауыр тұрмыстың айдауымен 1875 жылы Семей қаласына көшіп келген. Кейіннен қала тұрмысына тұрақтала алмай Мақаншы ауданындағы Бақты ауылына көшіп барады. Осында Әсетті медресеге окуға береді. Он бір жасында бірінші рет мектеп есігін ашқан зерделі бала төрт-бес жылда медресенің білімін жақсы меңгеріп алады. Медреседе жүргенде-ақ ақындық таланты ашыла бастайды. Жасы ұлғайған шағындағы бір өлеңінде ақындық өнер сапарының он үш жасында басталғанын айтады:
Елуден жасым менің белең асқан,
Өлеңге он үш жастан араласқам.
Қызыл ит қимылдаса қызуымен,
Текпінді терең сөзден жаза баспан...-дейді ақын
Әсеттің алғашқы ақындық қаламындағы айтатын, жазатын өлеңдерінің тақырыбы көбінесе жастық, махаббат туралы және суырып салма айтыс өлеңдер болды.
Әсет - ақындық өнерді өзгеше жоғары бағалап, табиғаттың тартқан ерекше қасиетті сыйы деп біліп, ардақтаған адам.
Ақындық өнерін халқына арнаған Әсетті туған елі қадірлеп, құрметтеген. Үйрек пен қаздай қалқып жүрмін жүзіп, Көп елде - көл жұртымда қыдыр шалған- дейді ақын.
Әсеттің ақындығы ең алдымен айтыс өнерінде танылады. <<Айтыс - майдан, айтысқан ақындар майданның жекпе-жектегі батыры>>- деп М.Әуезов айтқандай Әсет ақын да осы жекпе-жектен жеңіп шыққандардың бірі. Әсеттің алғашқы түскен ең үлкен айтысы - Рысжан қызбен айтысы.
Абайдың алдын көріп, ұлы ұстаз ақыннан ақындық, әншілік өнер жолында үлкен тағылым алған талантты шәкірттердің бірі - Әсет.
Қазақ даласын әнмен тербеген Әсеттің өзі өмір кешкен тұста - халқының ақберен ақыны ретінде танылғаны анық еді.
Айтыс бәйгесіне түсіп жүлде алып, елге атағы шыға бастаған жалынды, албырт жас ақын, асқақ әнші Әсет ұлы ақынның, кемеңгер ақынның алдына келгенде 20 жаста болатын. Абай ауылы қазақ сахарасындағы өнер-білімнің, мәдениеттің өнегелі ордасындай еді.
Сол кездегі Абайдың қасында ұдайы болған адамдары: Шаһкәрім, Көкбай, Ақылбай, Мағауия, Тұрағүл, Кәкітай, Ахметбектер тобына Мұқа, Әсет келіп қосылған екен.
Әсет- Абай ағасының алдында мол тағылым алып, үлгі алады, Пушкин шығармаларымен танысады. Әсеттің <<Евгений Онегин>> романының оқиғасын алып, еркін аударма жасауы Абай әсері екені сөзсіз.
Әсет - нағыз сегіз қырлы өнерпаз. Ол ақындық өнердің өрен жүйрігі, суырып салма - импровизатор, ақпа ақын. Табиғи тума таланты күшті, дарынды ақын қолына домбыра алғанда, қолма-қол нөсерлете жыр төксе, домбырасымен қоса, қағаз бетінде қаламы да қатар жүйткитін сауатты саңлақ ақын болған.
Әсет өзінің әрбір өлеңіне арнап ән шығарып, өлең-жырын шаршы топта домбыраға қосып шырқап айтады екен. Ақын Әсет асыл жырын әсем әнімен домбыраға қосып, асқақтата ән шырқайтын болған. ...
... Ән салсаң Әсеттей сал әсемдетіп,
Қоздырып делебеңді әсерлі етіп,
Шырқатып, шығандатып, шалықтатып,
Шапшытып, шумектетіп, нөсерлетіп.
Атақты музыкатанушы Ахмет Жұбанов, Әсеттің сөзіне музыкасы сай келетінін айта келе: <<Орындауы келіссе <<Әсет>> сахна сәнінің бірі. Әсіресе қайырмасында ән құйқылжып, төгіліп, шын мөнісінде ойнақтап, делебеңді қоздырып кетеді>>
Әсет - әнші, сазгер. Әсет -- нәзік сезімді, ұшқыр қиялды лирик ақын; ол тілге бай, алғыр ойлы, бөгелмей жүйткитін айтыс өнерінің де ерен жүйрігі.; ол алысқа алқынбай сілтейтін жүйрік, бай оқиғалы поэма, дастандар жазған акын. Әсеттің атақты <<Қызыл табан - ағаш ат>> поэмасы Шығыс ертегі әңгімелерінің әсерімен жазылған, <<Мың бір түн>> сияқты өз уақытына жазылған екі жастың арасындағы махаббатқа құрылған ғылыми-фантастикалық поэма. <<Салиха-Сәмен>> поэмасы да бас бостандығы үшін, махаббат үшін, кұрбан болған жандар туралы. Олар өз заманының қатал заңының құрбандары.
Осындай тамаша туындылары бар, айтыскер ақын, жан-жақты Әсетті нағыз сегіз қырлы өнерпаз дейміз.
Әдебиеттер:
Әсеттің жария болмаған өлеңдері// Дидар.-1998.-17 қараша
Бекбосынов О.Әсет ақын қайда туған// Халық кеңесі.-1992.-24 маусым
Болғанбаев Ә. Алашқа аты шыққан Әсет ақын// Халық кеңесі.-1991.-2
қараша
ЖанботаД. Сағындым, Әсет, өзіңді// Қаза елі.-1998.-13 қараша
Кұдайбергенов Т. Ақынды еске алғанда: Ақынның 125 жыл толуына
орай// Семей таңы.-1992.-4 шілде
КерейқұловҚ. Шабытты шақ// Лениншіл жас.-1989.-31 наурыз
Мамырбаев Ш. Ақын арманы// Семей таңы.-1992.-1 ақпан
Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері: 3-кітап.- Алматы:
Дәуір, 1995.-320 6.
НүржекеевБ. Найманбаев Ә. .- Алматы:Жазушы, 1988.-303 6.
Түгелбаев А. Тереңге тамыр тартқан: Әсеттің аударма өлеңдері//
Білім және еңбек.-І987.-№7.-47 б.
Дәріс №13
Тақырыбы: Шоқан Уалихановтың өмірі мен ғалымдық қызметі
Мақсаты: Шоқанның өмірі жайлы деректер жинау, шығармаларымен танысу, орыс достары жайлы мағлұмат беру.
Тірек сөздер: ғалым, монография, жыр, <<Иллиада>>, зерттеуші
Жоспар:
1. Өмірі туралы мәлімет.
2 Шоқан әдебиетші
3 Шоқан публицист жазушы
4 Шоқанның қазақ әдебиеті тарихының мәселелері, ақындар, олардың шығармалары туралы еңбектері.
5 Қырғыз бен қазақ халықтарының ауыз әдебиеті туралы зерттеулері
6 Қырғыз бен қазақ поэзиясының түрлері туралы теориялық зерттеулері Сонау 19 ғасырда ақ әлемге аты шыққан алғашқы қазақ ғалымдарының бірі Шоқан (шын аты Мұхамед Қанапия) Шыңғысұлы Уәлиханов еліміздің тарихында ерекше орын алады. Ол Абылай ханның шөбересі, 1835 жылы қазіргі Қостанай өңіріндегі Аманқарағайда дүниеге келген. Шоқан жастайынан білімге құштар болып, өз бетімен сауатын ашады. Ол он екі жасында Омбы қаласындағы кадет корпусына оқуға қабылданады. 1858-59 жылдары Шоқан сол кездегі көпшілік үшін <<жабулы, жұмбақ мемлекет>> саналатын Қашқарияға экспедиция құрамында іссапарда болып, ол қңір жайлы көптеген құнды тыі мәліметтер табады. Сол сапарда экспедицияның жинаған материалдары бүкіл Еуропа ғылымы үшін баға жетпес үлкен жаңалық болды. Дарынды жас ғалым, әскери офицер Ш. Уәлихановтың еңбегі жоғары бағаланып, Ресейдің сол жылдардағы астанасы Петербургқа шақырылып, ол екі жылдай (1860- 1861жж.) және білім орталығында өндіре жемісті қызмет етті, көптеген қызықты еібектер жазды. Бұл жылдар шынында да алғыр Шоқан үшін өте пайдалы, табысты жылдар болды. Ол көптеген орыс зиялыларымен танысып, олардың біразымен сырлас пікірлес болып, жаңа достар тапты, білімі мен дүниетанымы едәуір толығып, қабілеті шыңдалып, қаламы ұшталды. Әттең солтүстіктің аса ылғалды қысы қытымыр суық, күзі мен көктемі тұманды да ызғарлы шаһардың ауа райы кең даланың мөлдір таза ауасына үйренген ш. Уәлихановтың денсаулығына керісінше әсер етіп, ол өкпе ауруына шалдығады. Ол өкініш кеудесін кернеп, дәрігерлердің кеңесімен атамекені Қазақстанға кері қайтты. Елге келгеннен кейін Атбасар округінің аға сұлтандығына сайлауға қатысып, ағайынның алауыздығынан бұл қызметке жолы болмады. Осыдан кейін ол Омбы қаласына барып, сол жердегі заң комиссия құрамына қабылданып, қазақ даласында сотәкімшілік реформасын жүргізуге қатысады.
Ол жылдары Верный орыс әскерінің шекаралық бекіністерінің бірі еді. 1864 жылдың көктемінде Верный бекінісінен полковник Черняевтің басшылығымен жорыққа аттанған әскери жасақ құрамында 68 офицер, 2571 солдат және 400-ден астам жергілікті қазақтардан құралған милиция тобы, 22 зеңбірегі бар қарулы жасақ Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі елді мекендер мен қалаларды жуық арада Ресейге қосуға мақсат етті. М. Г. Черняев өзінің әскери жорығына күшпен отарлап алған сол өлкелерді ғылыми негізде түбегейлі зерттеп, географиялық картасын жасау үшін ғалымдарды шақырды. Сол ғылыми зерттеушілер құрамында талантты да білгір ғалым географ, поручик Шоқан Уәлиханов та болды. Патша үкіметі М. Черняевқа жорық алдында мүмкіндігінше Әулиеата, Шымкент, Ташкент қалаларының басқарушыларымен, <<жергілікті қазақ қырғыздармен>> өзара келісімге келіп, шу жанжалсыз, ешқандай қақтығыссыз, соғыссыз, қантөгіске бармай- ақ қосылуын қамтамасыз етуді тапсырды. Ол тапсырманы орындау үшін патша үкіметі М. Черняевқа қазақ- орыс тілін жақсы меңгерген Ш. Уәлихановты пайдалануға кеңес берді.
1864 жылы << Түркістан жорығы>>, оның Әулиеатаға сапары бүгіндері қазақтың мақтанышына айналған, құйрықты жұлдыздай ағып өткен дарынды ғалым Шоқан Уәлиханов соңғы әскери жорығынан оралған срң одан әрі әскери қызметтен мүлдем бас тартып, Жетісу өңірінің сол кездегі беделді азаматы Тезек сұлтанның аулына кеп қоныс тепті. Осы жерде ол Тезек төренің қарындасы Айсарыға үйленеді. Бірақ, ауыр өкпе аурурынан айыға алмаған Шоқанның денсаулығы нашарлап, ол сол дертінің асқынуынан 1865 жылы сәуір айының төртінші жұлдызында Алтынемел қңіріндегі Көшентоған мекенінде (қазіргі Алматы облысының Кербұлақ ауданындағы Алтынемелге таяу елді мекен) 30 жасында көз жұмады да, сол жерге жерленеді. Ғалымның зираты басына Түркістан генерал губернаторы К. П. Кауфманның тапсыруымен мрамор тастан биік ескерткіш орнатылды.
Қырғыз халхының байырғы замандарынан елес беретін ғажайып мұрасы <<Манас>> жырымен Ш. Уәлиханов Қарқарадан Ыстықкөлге беттеген жолдағы Сантас асуы маңында қоналқаға тоқтаған 1856 жылғы мамырдың 26-сы күні алғаш рет танысу мүмкіндігіне ие болды. Боранбай манап арнайы аттандырған Назар жомоқшы жасы отыздар шамасындағы жігіт ағасы екен. Шоқан оны қуана қарсы алды. Экспедиция қатарына қосылғаннан бастап, өзіне арнайы бөлінген киіз үйге дастарқан жайғызып, қымызы мен дәмін ұсынып, әуелі манасшының бабын жасатқызды. Сәлден кейін <<Манасты>> бастап та кетті...
<<Манас дастанына айрықша тоқтап, бұл асыл мұраның халықтық сипатына назар аударады. Оны орасан жоғары бағалап, <<үлкен бір энциклопедия>> деп қарайды. <<Иллиадамен>> салыстырады. Зерттеуші осы <<Манасты>> жыршылар аузынан жазып та алған. Жырдың варианты соңғы кезге дейін белгісіз болып келген еді.1965 жылы бұл жырдың Шоқан жазып алған нұсқасын ғалым Ә. Марғұлан тауып, табыс етті.
Шоқанның қырғыз әдебиетін зерттеген еңбектері өз алдына толық талдауды керек етеді. Ғалымның <<Манас>> дастанын зерттеген еңбегінің өзі орасан маңызды. М. О. Әуезов Шоқанның бұл саладағы еңбектерін жалғастырып, <<Манасты>> жете зерттеген арнайы еңбек жазып қалдырды. Мұны М.Әуезовтің <<Әр жылдар ойлары>> атты кітабынан да оқуға болады.
Шоқанның әдебиет тарихы туралы пікірлері де маңызды. Бұл саладағы еңбектері оның әдебиет туралы түсінігі терең қабілетті зерттеуші болғанын таныта алады. Шоқан әдебиет теориясының да кейбір мәселелерімен шұғылданған. Қазақтың поэзиясының жанр, түр, өлең құрылысын зерттеген, қазақтың өлең құрылысымен орыс ғалымдарын таныстырған. Қазақ өлеңдерін Шоқан жыр, жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлең деп беске бөлген. Қайсысы ескі түр, қайсысы жаңарақ, олардың қайсысын кімдер айтады, міне осы жағына талдау береді. Ол қазақ өлеңдері құрылысының силлабикалық жүйеге жататындығын аңғармай, жыршылардың өлең айтқанда қобыз қосып айтуына қарап қазақ өлеңінің құрылысын басқаша түсінген.
<<Қазақ поэзиясы өмір шындығын көрсетуі жағынан, қоғамның ұғымын қарым қатынасын көрсетуі жағынан өте қызғылықты>>, деп жазған Шоқан. Қазақ ауыз әдебиетінің жіктері мен түрлерін, оның құрылыстарын, шешендік сөздерін, айтушылары мен сақтаушыларын Шоқан біраз қарастырған. Қазақтың кейбір
ақындары: Сыпыра, Асан, Бұқар, Шал ақындар туралы пікірлер айтқан.
Шоқанның әдебиет зерттеу еңбектері өзінің осындай ғылымдық жоғары маңызымен және бұқаршылдығымен құнды. Ол әдебиеттің қоғамдық мәнін, халықтық қасиетін, реалистік сипаттарын қастерлеуді талап етті. Оның ғылыми еңбектері әдебиет мәселесін кең қамтыды. <<Ұлы жүз қазақтарының ескі сөздері>>, <<Ыстықкөл саяхатының күнделік дәптері>>, <<Құлжа күнделіктері>>, тағы басқа мақала очерк хаттары әдебиетке байланысы мол шығармалар. Шоқанның бұл шығармалары оның талантты әдебиетші ғалым екенін толық танытады.
<<...Шоқан Уәлихановтай ерекше қабілетті адам бұратана деп аталатын басқа халықтардың ешқайсысынан бұрын соңды шыққан емес>> , деп жазған.
Қазақтың алдыңғы қатарлы адамдары да оны ерте таныды. 1870-1882 жылдары Ташкент қаласында шығып тұрған <<Түркістан уәлаятының>> бетінде Шоқан туралы мақалалар басылып, онда Шоқан Уәлихановтың өлімі, жерленуі, қабірі туралы мәліметтер жарияланды. Газеттің енді бір санында Қашқарға саяхат туралы мақала берілді.
<<Дала уәлаяты>> газетінде де Шоқан туралы мақалалар басылып тұрды. Онда Шоқанның туғанына 60 жыл толғалы отырғаны хабарланады. Өмірбаяны және еңбектері туралы түсініктер беріледі.
Шоқан қазақтың тұңғыш ағартушысы, елін ілгерішіл мәдениетке үндеген адал ниетті азамат. Тамаша ғалымның еңбектері ұлттық мәдениетіміздің алтын қорына қосылған зор үлес деп танылады. Шоқан творчествосын толық танытуда Ә. Марғұлан еңбегі ерекше аталады. Шоқан шығармаларын баспаға даярлау үстіндегі іздену нәтижесінің өзі орасан. Сондай ақ, жазушы С. Мұқанов та ғалым творчествосын зер сала зерттеп, соны еңбектер жазды. Мысалы, оның <<Жарқын жұлдыздар>> монографиясы Шоқан мен Абай творчествосы туралы зерттеу. Жазушы қаламынан туған <<Шоқан>> пьесасы мен <<Аққан жұлдыз>> трилогиясы тамаша ғалымның көркем образын жасап, оның есімін кейінгі ұрпаққа паш еткен туындылар болып отыр.
Шоқан жан жақты ғалым. Ол этнограф, географ, экономист. Сондықтан бұл саладағы ғалымдар да Шоқан туралы бағалы еңбектер жазып жүр. Бұл зерттеулердің бәрі Шоқан қалдырған мұралардың маңызы орасан зор екенін дәлелдейді. Әсіресе, ол әдебиет ғалымы мен публицистиканың дамуы үшін ерекше еңбек еткен адам. Орыс тілінде жазылса да, Шоқанның күнделіктері мен очерктері қазақ публицистикасы тарихынан елеулі орын алуға тиіс.
<<Нағыз, шын әділдігін айтқанда, Уәлихановты үздік адам деп айтуға болады. Уәлиханов өз еліне шын берілгендігін, оны терең сүйетіндігін, батыстың мәдениетін жоғары бағалады және өз халқының қызықты келешегі тек қана Россияның қамқорлығымен болатындығын күні бұрын болжай білді>>, деп жазды орыстың Географиялық қоғамы Шоқан өмірі мен еңбектері туралы хабарында. Г. Н. Потанин, Н. М. Ядринцев, И. Н Березин естеліктер мен мақалалар жариялады.
Дәріс № 14
Тақырыбы: Ыбырай Алтынсарин
Тірек сөздер: әңгіме, ағартушы,педагог,тілмаш, білім ,бай мен кедей, адамгершілік,еңбек,балалар әдебиеті,этнография,хрестоматия,оқулық
Жоспар:
Ыбырай Алтынсариннің өлеңдері.
Ыбырайдың әңгімелері.
Көркем прозаның алғашқы негіздері. Балалар психологиясына лайықты көркемдік ұстаным.
Өмір шындығы және көркемдік қабылдау. Классикалық әдебиет дәстүрінің ұлағаты.
Ыбырай Алтынсарин
(1841-1889)
Ыбырай Алтынсарин - бар саналы ғұмырын туған халқын өнер-білімді, жаңа заманның өркениетті, мәдениетті елдерінің қатарына қосу жолына арнаған көрнекті тұлға. Ол өзінің ағартушылық, педагогтік, ақын-жазушылық тарихи қызметі мен зор талантын, жан-жақты терең білімі мен қайрат-жігерін елдің "желкілдеп өскен көк шөптей" жас ұрпағын оқытып, тәрбиелеуге, қазақ жерінде жаңа үлгідегі мектептер ашып, оқушыларды өз кезінің озық ғылымымен қаруландыруға, кәсіп түрлеріне үйретуге арнаған.
Ыбырай бұл жолда сан алуан кедергілер мен қиындықтарды жеңе отырып, үлкен жетістіктерге қол жеткізді, сөйтіп, туған халқының мақтан тұтатын ардақтысына айналды.
Ыбырай 1841 жылы қазан айының 20-сында қазіргі Қостанай облысы, Қостанай ауданында дүниеге келеді. Үш-төрт жасында әкесі Алтынсары қайтыс болып, атасы Балғожаның қолында өсіп, тәрбиеленеді.
Атасы Балғожа би өз аймағының атақты кісілерінің бірі болған. Ел ішіндегі көп билікті қолында ұстаған би, Орынбор әкімшілігінің алдында да беделді, белгілі кісі болған.
Замана бет алысын өзінше болжаған Балғожа табысқа жетудің ендігі жолы - оқу деп біледі. Сөйтіп, немересі кішкентай Ыбырайды Орынборда ашылады деп күтілген орыс-қазақ мектебіне күні бұрын жаздырып қояды. Бидің ондағы мақсаты, әрине, немересінің бала оқытып, педагог болуы емес, әкімшілік орындарда жұмыс істеп, шенеунік, орысша оқыған "төре" болып шығуы, ата-анасын асырауы. Балғожа бұл ойын Орынборда оқып жүрген жасөспірім Ыбырайға жолдаған өлең-хатында былайша білдірген:
Үміт еткен көзімнің нұры - балам,
Жаныңа жәрдем берсін Хақ тағалам.
Атаң мұнда анаңмен есен-аман,
Сүйіп сәлем жазады бүгін саған.
Атаңды сағындым деп асығарсың,
Надан боп білмей қалсаң, аһ ұрарсың.
Шырағым, мұнда жүрсең не етер едің,
Қолыңа құрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргенмен, не мұратқа жетер едің?!
Әлгі мектеп ақыры 1850 жылы ашылады да, оған қабылданған отыз қазақ баласының бірі - тоғыз жасар Ыбырай болады. Ыбырай мектепте сабақты ынта қойып оқиды, 1857 жылы оқуын "өте жақсы" деген бағамен бітіріп шығып, 1859 жылдың тамызына дейін өзінің туған елінде тілмаштық қызмет атқарады. Қалада оқып, қазақ даласына беймәлім жаңалықтардан хабардар болып, ой-өрісі кеңейген зерделі бозбаланың екі жылдай елде болуы -- қазақ қоғамының жағдайын тереңірек түсініп, жаңаша сезінуіне, өзіндік ойға келуіне мүмкіндік береді.
1859 жылы Ыбырай Алтынсарин атасының жақсы танысы, сыйлас кісісі -- Орынбордағы Шекаралық комиссияның төрағасы, шығыстанушы белгілі ғалым, профессор В.В.Григорьевпен жақын танысады. Ол Ыбырайға қамқорлықпен қарап, оған өзінің бай кітапханасын еркін пайдалануына жағдай жасайды. Ыбырай Григорьевтің кітапханасынан орыс жазушыларының шығармаларын, орыс және дүние жүзі ағартушы-педагогтерінің еңбектерін, ұлы адамдардың өмірі жайындағы кітаптарды алып, бас алмай оқыған. Мерзімдік басылымдарды оқып тұрған.
Өз бетімен көп ізденіп, білім қорын молайта келе, Ыбырай өзінің алдына тілмаш болуды емес, туған халқына пайдалырақ басқа бір қызмет істеуді мақсат етіп қояды. Оның ынтасы ағартушылыққа ауады. 1860 жылы Жайықтың шығысындағы қазақтар үшін төрт бастауыш мектеп ашылған кезде, Ыбырай өзі сұранып, Торғай мектебіне мұғалім болуға рұқсат алып, сонда келеді. Бірақ мектеп бірден ашыла қоймайды. Бұл аралықта, Ыбырай ел ішінде мектептің пайдасын түсіндіріп, біраз баланы өз үйінде оқытады.
Торғай мектебі 1864 жылы ғана ашылады. "Осы жылы қаңтардың 8-і күні көптен күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды. Оған 14 қазақ баласы кірді. Бәрі де жақсы, есті балалар. Мен балаларды оқытуға қойға шапқан аш қасқырдай қызу кірістім", - деп жазады, ол белгілі шығыстанушы, профессор Н.И.Ильминскийге жолдаған хатында. Ыбырай мектептегі сабақ пен тәрбие жұмысын сол кездегі орыс мектептері үлгісінде құрады. Сабақты қазақ тілінде жүргізе отырып, ол балаларға орыс тілін үйретуге, пән негіздерінен білім беруге тырысады. Тәрбие жұмысын адамгершілігі мол, жаңа ұрпақ тәрбиелеп шығаруға бейімдейді.
Ыбырай мәдениет пен білім жолына халқының өте ынталы екенін жақсы ұғады. Бұл оны жігерлендіре түседі. "Қазақтар мені құшағын жая қарсы алды. Мектепке балаларын беруге ынталы адамдар толып жатыр", - деп жазады ол бір хатында. Ыбырай Н.И.Ильминскийге жазған әлгі хатында тағы да былай дейді: "Қазақ даласын үш жылдай аралаған Сіздің қазақ халқы ұғымтал, ақылды, дарынды, бірақ оқымаған халық дейтініңізге мен сенемін. Қазақ халқы қарапайым, өнері жоқ халық, бірақ біз қарапайымдылықтың өзінен де көп жақсылық табамыз". Туған халқы туралы мұндай ой Ыбырайдың демократтық көзқарасына негіз болды және оны сеніммен жұмыс істеуге шабыттандырды. Сонымен бірге Ыбырай ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздікті де көре білді. Әкімдердің зорлықшыл сорақы қылықтарын сынға алды. Олардан қарапайым халықты корғады.
"Қызмет бабында мен қазақтармен жиі-жиі ұстасып қаламын, -- деп жазды ол 1864 жылы Ильминскийге, олардың ішінде менің өз туысқандарым да бар. Олардың сырын жақсы білемін, көбін тіпті жек көремін, қазақ арасындағы қызмет адамдарын да көңілім тіпті сүймейді. Олар кедей қазақтарды -- қарсылық көрсете алмай, қаскырдың аузында жем болатын қорғансыз момындарды -- адамшылықтың шегінен шыға, арсыздықпен тонайды, талайды. Соларды көргенде... өте қатты күйінемін... Осы елдің күшті жемқорларының бірі өздерінің істеп жүрген істерін менің жақтырмайтынымды біліп қалды... Сондықтан ол мені бұл арадан қуып жіберудің амалын істеп жүр".
Ыбырайдың ағартушылық, демократтық көзқарастары осылайша қалыптасып, дамыды. Қоғамдық әділетсіздік пен адам бойындағы ұнамсыз мінездерге қарсы күресу үшін, ол ел ішінде білім, өнер тарату ісін кеңейте беру керек деп ұғады. Сол ниетпен бар күш-жігерін мектеп ісіне, бала оқыту жүйесін жақсартуға жұмсайды.
1876 жылы Ыбырай Петербург, Қазан қалаларына барады. Орыстың ағартушылық жүйесін, орыс ағартушыларының еңбектерін зерттейді. Қазақ тілінде оқу құралдарын жасауды ойлайды.
1879 жылы Ыбырай Торғай облысы мектептерінің инспекторы қызметіне тағайындалады. Бұл оның ағартушылық қызметінің кең өріс алуына жол ашады. Ол еуропалық үлгідегі мектептер ашу ісімен шұғылданады. 1879-1883 жылдар аралығында Торғай облысының төрт уезінде (Торғай, Ырғыз, Троицк, Ақтөбе) жаңа мектептер ашады. 1883 жылы Торғай қаласында қолөнер мектебі ашылды. Ол қазақ даласындағы техникалық білім беретін тұңғыш оқу орны болды.
Ыбырай қазақ қыздарын оқыту ісіне ерекше көңіл бөледі. Бұған ескішіл әдет-салттарға қарсы күрестің бір жолы есебінде қарайды. 1887 жылы Ырғызда қыздар мектебін ұйымдастыруы - оның ағартушылық аса зор еңбегі.
Қазақ даласында мектептер санының артуына байланысты Ыбырай мұғалімдер даярлайтын мектеп ашуды қолға алды. 1881 жылы Омбы қаласында тұңғыш мұғалімдер мектебі ашылды.
Ыбырай мектептер ашу ісімен ғана шектеліп қалмады. Ол сол мектептердегі тәлім-тәрбие, оқу жұмысына айрықша мән берді. Оқу-тәрбие ісін жаңа бағытта ұйымдастырды. Бұл ретте ол мұғалімнің атқаратын рөлін жоғары бағалады. "Халық мектептері үшін ең керектісі - мұғалім, - деп жазды ол. Тамаша жақсы педагогика құралдары да, ең жақсы үкімет бұйрықтары да, әбден мұқият түрде жүргізілетін инспектор бақылауы да мұғалімге тең келе алмайды".
Ыбырай туған халқын ерекше сүйді, оның болашағына зор сеніммен қарады. Сондықтан халық ағарту ісін айрықша шабытпен жүргізді. 1883 жылы Торғай облысының әскери губернаторына жолдаған баяндамасында ол: "Қазақтарға - осы дарынды, ақыл-есі мол халыққа - кешікпей рухани және қоғамдық даму жолына түсетін дұрыс бағыт беру -- қалай дегенмен де аса қажет болып отыр", - деп жазды.
Осы жолда Ыбырай көп қиыншылықтар да кездестірді. Ел ішіндегі ескішілдік, парақорлық пен өсек-аяң оның жанын күйзелтті. "Заман осылай болған соң, амалын тауып, мүмкіндігі бар жерде қазақ халқының елдігін бұзып, болашағын бүлдіріп жатқан жауыздыққа қарсы күресе беру керек" деп санады.
Мәдениетті де талантты педагог-жазушы әрі мінезге бай, адамгершілік, жолдастық қасиеті мол Ыбырай орыс зиялыларының арасында мейлінше беделді, сыйлы болған.
Оқулық жасау жолында оқулыққа Ыбырай мектепте қазақ балаларына білім мен тәрбие берудің басты құралы деп қарайды. Ол балаларға ана тілін таза және ұқыптылықпен үйретеді, шағын көркем шығармалар арқылы оларды жақсы мінез-құлыққа баулуды көздейді. Ыбырай балаларды мазмұны олардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын кітаптарды... қазақтың өз тілінде... басып шығару керек деп білді. Өзі 1876 жылдан бастап "Қазақ хрестоматиясын" жазуға кірісіп, оны 1879 жылы Орынборда бастырып шығарды. "Бұл кітапты кұрастырғанда мен, - деп жазды. Ыбырай хрестоматиясының алғы сөзінде, - біріншіден, осы біздің ана тілімізде тұңғыш шыққалы отырған жалғыз кітаптың орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленіп жүрген қазақ балаларына оқу кітабы бола алу жағын көздедім". "Қазақ хрестоматиясы" балаларға арналған өлеңдер мен шағын әңгіме-новеллалардан құрастырылды. Олардың бірқатарын өзі жазды, біразын сол кездегі орыс оқулықтарынан еркін аударып алды. Хрестоматияға қазақтың халық әдебиетінің үлгілерін де іріктеп кіргізді.
"Қазақ хрестоматиясы" арқылы жеткен Ыбырайдың бүкіл әдеби мұрасы оның көркем шығарма жазуды ағартушылық идеясына бағындырғанын айқын көрсетеді. Ол әдебиетті бала санасына әсер ететін, оны жақсы, үлгілі істерге үйрететін күшті құрал деп ұқты.
Ыбырай "Қазақ хрестоматиясына" кірген өлеңдерінде де халық ағарту идеясын көтерді. Оның "Кел, балалар, оқылық!", "Өнер-білім бар жұрттар" өлеңдері осындай мақсатта туған.
"Кел, балалар, оқылық!" өлеңі жастарды оқуға, білім алуға шақырады:
Оқысаңдар, балалар,
Шамнан шырақ жағылар.
Тілегенің алдыңнан
Іздемей-ақ табылар.
Кел, балалар, оқылық!
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық!
Өлеңнің әр шумағында оқудың әр жақты пайдасын айта отырып, ақын соңғы жолдарды ылғи қайталап отырады.
Мал, дәулеттің байлығы -
Бір жұтасаң, жоқ болар.
Оқымыстың байлығы -
Күннен күнге көп болар,
Еш жұтамақ жоқ болар.
Сөйтіп, ақын, бір жағынан, жастарды оқуға, білім алуға үндесе, екінші жағынан, оқу, өнер, ғылым-білімге, оның жалпы халық үшін керектігіне еш мән бермейтін ескі көзқарасқа соққы береді. Өмірдегі сарқылмайтын мол байлық - білім екендігін айта келіп, білімге адамның қолы жету үшін, ерінбей оқу, қажымай еңбек ету керектігін түсіндіреді.
Ыбырай "Өнер-білім бар жұрттар" атты өлеңінде оқу, білім алудың мақсатын кеңінен сөз етеді. Өлеңнің негізгі идеясы - қазақ қауымына озық мәдениетті елдерді үлгі етіп көрсету.
Өнер-білім бар жұрттар
Тастан сарай салғызды.
Айшылық алыс жерлерден
Көзіңді ашып, жұмғанша,
Жылдам хабар алғызды.
...Отынсыз тамақ пісірді,
Сусыздан сусын ішірді.
Теңізде жүзді балықтай,
Дүниені кезді жалықпай.
Ыбырай жастардың оқыған адам болғандағы мақсаты өз халқының бір керегіне жарау, оны "тастан сарай салдырып, айшылық алыс жерлерден көзіңді ашып-жұмғанша, жылдам хабар алғызатын" елдердің қатарына жеткізу деп білді. Келешекке сенімі мол Ыбырай өмір көркі, болашақтың иесі - жастар деп ұқты.
Біз надан боп өсірдік,
Иектегі сақалды.
"Өнер - жігіт көркі" деп,
Ескермедік мақалды.
Біз болмасақ, сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды! -
деп, жеткіншек ұрпаққа сенім артады.
Бұл өлеңдердегі: жақсы мен жаманды, білімділік пен надандықты салыстыра суреттеу әдісі де жас балаларға оларды айқынырақ таныту мақсатын көздейді. Сондықтан Ыбырай өз дәуірі оқырмандарының ұғымына жеңіл етіп, салыстырулар жасайды. Бұл өлеңдердің көп тіркестері бүгінде мақал-мәтелге айналып кетті.
Ыбырайдың "Өзен", "Жаз" деген өлеңдері табиғат көріністерін суреттеуге арналған. Мұндай тұтас лирикалық, пейзаждық өлеңдер Ыбырайға дейінгі қазақ поэзиясында кездеспейді. Оқырмандардың көңілін табиғаттың сұлу көріністеріне аудару арқылы ел сүю, жер сүю, Отан сүюге тәрбиелейтін патриоттық өлеңдер орыстың демократтық, гуманистік әдебиетінің үлгісі болатын. Ыбырай өлеңдері - туған ел табиғатын жырлап, сол арқылы өзінің жас шәкірттерінің бойында табиғатты, Отанды сүю сезімдерін тәрбиелеуге жасаған елеулі қадамы. Екі өлеңінде де Ыбырай табиғат көрінісін жалаң алмай, адамдардың тіршілігімен байланыстыра көрсетеді. Сол арқылы табиғат пен адамның байланысын, табиғаттың адам ісіне, еңбекке, ой-сезіміне тигізер жанды әсерін бейнелейді.
Таулардан өзен ағып сарқыраған,
Айнадай сәуле беріп жарқыраған.
Жел соқса, ыстық соқса, бір қалыпта,
Аралап тау мен тасты арқыраған.
Көңілің суын ішсең, ашылады,
Денеңде бар дертіңді қашырады.
Өксіген оттай жанып жануарлар ,
Өзеннен рақат тауып, басылады.
Ақын тау өзенін нақты әрі әсерлі суреттеген. Бүкіл тіршіліктің "өзеннен рақат тауып" жатқанын нақты сипаттау оқырман көңіліне жағымды сезім ұялатады.
"Жаз" өлеңінде көктемгі табиғаттың келісті суреттері бар. "Ұшпақтың күн сәулесі жерге түсіп", "Аспаннан рақымменен күн төнгенде", "Ұйқыдан көзін ашқан жас балаша, жайқалып шыға келер жердің гүлі", "Кеш болса, күн қонады таудан асып, шапаққа қызыл алтын нұрын шашып", т.б. суреттер мен бейнелі сөздер Ыбырайдың табиғат көріністерін сезінуінің тереңдігін, суреткерлігін көрсетеді. Ақын бар тіршілікті көктем күнінің мейірімді шағымен байланыста бейнелейді. Қырдағы жаз көріністеріне сүйсіну, мал бакқан елдің қыстан қысылып шығып, жазда тынысының кеңуі, қуаныш-шаттығы көңілді әсерге бөлейді.
Бір малы шаруаның екеу болып,
Қыстаудан ауыл көшер алуан-алуан.
Күлісіп, құшақтасар, әзіл етер,
Әйелдер көш жөнелтіп кейін қалған.
Жүгіріп киік, құлан тау мен қырда,
Қуанып ықыласпен келген жылға...
Алыстан мұнарланған сағымдары
Шақырып, тұрар күліп: "Кел, - деп, - мұнда..." Бұл өлеңдер арқылы Ыбырай қазақтың жазба әдебиетінде табиғат лирикасын бастады. Оны кейін Абай әлемдік поэзияның биік деңгейіне жеткізді:
Еңбекті сүю және қадірлеу - Ыбырай әңгімелерінің негізгі тақырыбы. Оны жазушы шағын әңгімелерде үгіт, өсиет түрінде берсе, кей шығармаларында халықтың қоғамдық санасын тәрбиелейтін реалистік суреттер арқылы бейнелейді.
"Өрмекші, құмырсқа, қарлығаш" әңгімесінде Ыбырай ең кішкентай жәндіктердің өзі де тіршілік үшін тыным таппай еңбек етіп жүргендігін көрсете келіп, оларды балаларға үлгі етеді. "Қарлығаш, өрмекші ғұрлы жоқпысың, сен де еңбек ет, босқа жатпа", - дейді.
"Атымтай жомарт" әңгімесінде жазушы халық арасындағы Атымтай жомарт туралы аңыздарға жаңаша мазмұн беріп, өзінше қорытады. Атымтайды ол еңбек адамының үлгісі етіп көрсетеді. Еш нәрсеге мұқтаждығы жоқ болса да, Атымтай ылғи жұмыс істейді. "Күн сайын өз бейнетіммен, тапқан пұлға нан сатып алып жесем, бойыма сол нәр болып тарайды. Еңбекпен табылған дәмнің тәттілігі өзгеше болады", - дейді ол.
"Әке мен бала" әңгімесінде мынадай бір жай сөз болады.
"Бір адам он жасар баласын ертіп, егістен жаяу келе жатса, жолда қалған бір ескі тағаны көріп, баласына айтты: "Анау тағаны, балам, ала жүр", - деп. Бала әкесіне: "Сынып қалған ескі тағаны не қылайын", - деді. Әкесі үндемеді. Тағаны өзі алды да, жүре берді. Қаланың шетінде темірші ұсталар бар екен, соған жеткен соң әкесі кайырылып, тағаны соларға үш тиынға сатты. Одан біраз өткен соң, шие сатып отырғандардан 3 тиынға бірталай шие сатып алды. Сонымен, шиені орамалына түйіп, шетінен өзі бір-бірлеп алып жеп, баласына қарамай аяңдап жүре берді. Біраз жер өткен соң, әкесінің қолынан бір шие жерге түседі. Артынан келе жатқан бала да тым-ақ қызығып келеді екен. Жерге түскен шиені жалма-жан жерден алып, аузына салды. Біраздан соң және бір шие, одан біраз өткен соң және бір шие, сонымен, бала әрбір шие тастаған жерге бір еңкейіп, шие теріп жеді. Ең соңында әкесі тоқтап, баласына шиені орамалымен беріп тұрып: "Көрдің бе, бағана тағаны жамансынып, жерден бір иіліп көтеріп алуға еріндің. Енді сол тағаға алған шиенің жерге түскенін аламын деп, бір еңкеюдің орнына он еңкейдің. Бұдан былай есіңде болсын: аз жұмысты қиынсынсаң, көп жұмысқа тап боларсың; азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың", -- деді.
Кейде сәл нәрсені қомсынып, оған көңіл бөлмеушілік, аз жұмысты қиынсынып, бойкүйездікке салынушылық өмірде аз кездеспейді. Бұл - жақсы әдет емес. Сондықтан балалардың бойкүйез, жалқау болмауына, еңбекқор болуына Ыбырай ерекше мән берген.
"Бай баласы мен жарлы баласы" атты әңгімесінде Ыбырай еңбекке деген коғамдық, таптық көзкарасты бейнелейді. Көшкен елдің жұртында қалған екі баланың бір тәулік ішінде басынан кешкендерін суреттеу аркылы сол балалардың өмір тануы, тіршілікке икемділігі жайлы мәселеге әлеуметтік мән береді.
Жазушының шығармаға жасы құрбы екі баланы алып, оларды бай мен кедейдің өкілі етіп суреттеуінің сыры да оның идеясынан айқын көрінеді. Жарлы баласы Үсен - тұрмыстың ауыртпалығын көре жүріп, ысылған еңбек адамы. Ауылдары көшіп кетіп, жұртта қалған екі баланың далада тамақ тауып жеуіне, ауылдың калай қарай көшкенін аңғаруына, түнде далада түнегенде ит-құстан сақтануына Үсеннің тапқырлығы мен еңбекқұмарлығы себеп болады. Ал бай баласы Асан - өмір үшін күресудің жолын білмейтін, шыдамсыз, еңбекке икемі жоқ жан. Кісі еңбегімен күн көріп, бейқам болып өскен бай баласының басына күн туғандағы дәрменсіздігін суреттеу арқылы жазушы келешек Үсендер жағында екенін аңғартады. Сөйтіп, жастарға өмірден еш нәрсе үйренбей, жалқау болып өскен бай баласындай болмай, қиыншылыққа төзімді, өнерге бейім, еңбек сүйгіш жарлы баласы Үсендей болып өсуді уағыздады.
"Жаздың бір әдемі күнінде бір кісі өзінің баласымен бақшаға барып, екеуі де егілген ағашты көріп жүрді. "Мына ағаш неліктен тіп-тік, ана біреуі неліктен кисық біткен"? - деп сұрады баласы. "Ата-анаңның тілін алсаң, ана ағаштай сен түзу кісі болып өсерсің. Бағусыз кетсең, сен де мына қисық ағаштай болып, бағусыз өсерсің. Мынау ағаш - бағусыз өз қалпымен ескен", - деді атасы. "Олай болса, бағу-қағуда көп мағына бар екен ғой", - деді баласы. "Бағу-қағуда көп мағына барында шек жоқ, шырағым, бұдан сен өзің де ғибрат алсаң болады, сен жас ағашсың, саған да күтім керек. Мен сенің қате жеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, менің айтқанымды ұғып, орнына келтірсең, жақсы, түзу кісі болып өсерсің", - деді.
Ыбырай "Бақша ағаштары" атты әңгімесінде осылай деп жазды. Яғни тәрбиенің үлкен рөл атқаратынын көрсеткен.
Соның бірі - талап. Талап етіп талпынбаса, адам баласы алға баспаған болар еді. "Талапты ерге нұр жауар" деген халық мақалы да өмір тәжірибесінен туған. Жастық шақ - жігер-қайраттың мол кезі, бойдағы жақсы қасиеттерді жарыққа шығарып қалатын кез, ол үшін талап керек. Талаптан да, өмірден керегіңді ал.
"Талаптың пайдасы" деген әңгімесінде Ыбырай сол идеяны көтереді.
I Петр патша шіркеуге барып ғибадат етіп тұрғанда, арт жақта бір баланың сурет салып тұрғанын көріп, қасына келіп, не салып жатқанын сұрағанда бала: "Сіздің суретіңізді салып жатырмын!" - дейді. Петр суретті көрсе, мәз еш нәрсесі жоқ екен. Бірақ ақылды Петр патша ол баланың суретке талабы бар екенің аңғарып, сурет салатын оқуға бергізеді. Кейін сол бала үлкен суретші болады.
Жазушының бұл арадағы көздегені - жас баланың талабын, сол талаптың арқасында неге қолы жеткенін көрсету, кім талап етсе, сол мақсатына жететіндігін дәлелдеу.
Мейірімділік баланың отбасына деген махаббатынан басталады. Әркім алдымен өз ата-анасын, туғандарын жақсы көреді, сыйлайды. Ыбырай ата-ана мен бала арасындағы осындай жылы қарым-қатынасқа ерекше мән береді. "Мейірімді бала" әңгімесінде 13 жасар қыздың әкесінің орнына, өз қолын кесуді сұрағанын жазады. Қыз: "Тақсыр, жұмыс істеп, бала-шағаларын асырайтын атамның қолын қалдырып, мына менің қолымды кесіңіз", - дейді.
Жазушы "Аурудан аяған күштірек" деген әңгімесінде аяғы сынған Сейіт деген бала, ауруы қанша батса да, анасын қиналтпау үшін қабақ шытпағандығы айтылады. "Ауырмақ түгіл, жаным көзіме көрініп тұр, бірақ менің жанымның қиналғанын көріп, әжем де қиналып, жыламасын деп жатырмын", - дейді ол.
Алғашқы әңгімедегі қыз да, соңғы әңгімедегі Сейіт те шын мәніндегі мейірімді қылықтарымен ерекшеленеді, мұның негізінде жалпы адамды сүйетін жақсы сезімдер жатыр. Олар біртіндеп жетіліп, Отан сүю, ел сүю сезімдеріне ұласатыны даусыз.
Дәріс № 15
Тақырыбы: Абай Құнанбайұлының шығармашылық өмірбаяны. Ақылбай Абайұлы,Мағауия Абайұлы шығармашылықтары.Шәңгерей Сейіткерейұлы Бөкеев
Мақсаты: Абайдың шығармаларына тоқталу.Балаларының шығармашылықтарының көркемдігі мен тереңдігіне үңілу.
Тірек сөздер: Күз, жастық, махаббат, білім бай мен кедей, адамгершілік
Жоспар:
* өмірлері туралы мәлімет.
* Абайдың заман, өмір, табиғат, ғылым,өнер жайлы толғаныстары.
* Абайдың поэмалары
* Абайдың қара сөздері.
* Ақылбайдың,Мағауияның поэмалары
Абай 1845 жылы тамыз айында Абай ауданында Шыңғыстауда туған.Абай ауыл молдасынан оқып,кейін Ахмет -Риза медресесінде білім алады.
Абай өмірдің сан қырына қалам сілтеген ақын.Бай мен кедей арасындағы теңсіздікті "Күз" "Қараша мен желтоқсан сол бір екі ай" деген өлеңдерінде қазақ кедейлері мен байларының өмірін салыстыра келіп, кедейлердің аянышты халін суреттейді.
Кедейдің өзі жүрер малын бағып
Отыруға отын жоқ үзбей жағып
Тоңған иін жылытып тонын илеп
Шекпен тігер қатыны бүрсең қағып
Махаббат, әйел теңдігі тақырыбы Абай өлеңдерінде кең камтылып, жалпы адамгершілік идеясымен қабысып келеді.Ол қазақ қыздарының теңсіздікке езіліп сүйгеніне қосыла алмай келген ауыр халін көрді.Абай үйлену ерлі зайыпты болу ісіне немқұрайлы қарауға,мал беріп алғанның бәрі жар болып, дос өмір сүре алады мыс деген ескі түсініктерге қарсы шықты:
Кәрі жас дәурені өткен тату емес
Епке көнер ет жүрек сату емес
Кімде кім үлкен болса екі мүшел
Мал беріп алғанымен қатын емес
дейді.
Абай шығармашылығынан орын алар тақырып ағартушылық білім жайлы.Абай оқыған білімді жастардың мақсаты айқын болу керек, ол халқы үшін еңбек етерлік азамат болсын деп талап қояды."Я тілмаш, я адвокат болсам деген бәрінде ой ", деп бас қамынан аспайтын тар мақсаттың мұрат бола алмайтынын айтып ел үшін оқитын жаста түбегейлі мақсат болуы керек деп ескертіп, жастардың алдына дана адамдарды үлгі етеді.Абай поэмалары "Ескендір" "Масғұт және Әзім әңгімесі".Абай поэмаларында әлеуметтік , адамгершілік идеяларын көрсетеді.
Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең
Мықты болсаң өзіңнің нәпсіңді жең
дейді.Мұндай адамның көзі, нәпсісі тек топырақтан ғана тояды деп Абай соғысқұмар патшаға көз сүйегін тартып Аристотельдің ұтымды сөзімен аяқтайды.Абайдың "Масғұт" поэмасы жаңа идеяға құрылған.Ақын өз поэмасының негізгі кейіпкері Масғұтты адамгершілік үшін күрескер етіп көрсетеді.Абай поэмаларының ерекшеліктері ақынның өзіндік түр іздеу жолындағы сол кездегі әдебиеттегі тосын жаналығы деуге болады.
Әлеуметтік идеясы мен композициялық тұтастығы жағынан Ақылбайдың "Дағыстаны" мен Мағауияның "Медғат Қасымы " жаңа туындылары.
Абай қара сөздері әдеби жаңа түр, алғаш көрінген проза.Ақынның тереңнен толғаған озық ойларының шынайы туындысы.Кейбір тарихи не философиялық пікірлерін жеткізе айту үшін поэзиядан гөрі қарасөздің мүмкіншілігі мол сияқты көрінді.Абай дүние, табиғат, дін, өмір туралы ойлары ретінде трактат формасында эсселер жазған.Абай өз қоғамының маңызды мәселерін толғап сын айта білген алысты болжай білген ойшыл дана.
Абай Құнанбаев қазақ халқының тұтас бір дәуірінің ақыл ойы мен мәдениетін, өнері мен әдебиетінің асқар шыңын бейнелейтін кемеңгері, өз ұлтының реалистік жаңа әдебиетінің негізін қалаушы қазақ поэзиясын кезінің ең озық деңгейіне көтеріліп, қоғамдық дамудың шындығын бейнелеп дұрыс қорытынды шығара білген ақын.Ол халқының болашағы үшін аянбай қызмет етті, оны мәдениет нұрына үндеді.Белгілі тарихи кезеңнің алға қойған сұрақтарына жауап беріп, ел көшін зор мақсатқа меңзеді.Қазақстанның Россияға қосылуының тарихи маңызын түсініп өз халқы үшін оның ізгі әсерінен мол үміт күтті.
Абай өзі айтқандай соқтықпалы , соқпақсыз жерде өсті, үстем тап билеген ауыр заманда өмір сүрді.Сол қоғамның езілген халыққа істеп отырған тағылық, айуандық қылмыстарын көзімен көрді.Ол халық игілігін болашақ қамын көздеді.Ел дертіне ем болар түскен еңсесіне дем болар қуат оқу, өнер деп тың жол ұсынды.
Ақын өзінің жастық шағы мен ер жеткен кезін, кездескен соқтықпаларын, етек басты кедергілерін:
Жасымда албырт өстім ойдан жырақ
Айлаға ашуға да жақтым жырақ
Ерте ояндым, ойландым жете алмадыа
Етек басты көп көрдім елден бірақ
Ой кіргелі тимеді ерік өзіме
Сандалмамен күн кешкен түспе ізіме
Өзі ермей ерік бермей жұрт қор етті
Сен есірке тыныш ұйықтат бақ сөзіме
деп түйді.Абай қазақ халқын қараңғылықтан алып шығатын жол тек мәдениет деп білді.Абай мәдениеттің маңызын оның қоғам өмірінен алатын орнын дұрыс түсінді.Ол өлеңге жеңіл желпі қарап, байларды мақтап тілін безеп мал үшін сатылып өнердің өадірін кетіріп жүрген ақынсымақтарды қатты сынға алды:
Бұрынғы ескі биді тұрсам барлап
Мақалдап айтады екен сөз қостап
Ақындары ақылсыз надан келіп
Көк жерді өлең қыпты жоқтан қармап
Қобыз бен домбыра алып топта сарнап
Мақтау өлең айтыпты әркімге арнап
әр елден өлеңменен қайыр сұрап
Кетірген сөз қадірін жұртты шарлап
Абай өлеңдері еңбек сүйгіштікке тәрбиелейтін зор идеялы шығармалар.Абай дүниеде өмір сүру, оны білу де тану да бәрі еңбекпен келетінін түсіндірді.Адам өмірі үшін де ол еңбектің шешуші роль атқаратынын еңбексіз өмірдің адамды аздыратынын ескертті.
Тамағы тоқтық
Жұмысы жоқтық
Аздырар адам баласын
Абайдың көптеген өлеңі ақынның өз еліне халқына деген сүйіспеншілігін бейнеледі,Абай қазақ қызының шынайы бейнесін жасады.Абайдың қаламынан туған қыз бейнесі Пушкин жырлаған орыс қызы да Гете суреттеген неміс қызыда емес,ақының өзі көрсеткендей қазақтың ақ жарқын, үяң жүзді ай бейнелі піскен алма секілді сұлуындай суреттейді.
Махаббатты өте жоғары бағалай ақын ғашық болу тек жа сезіммен сүйгендік емес адамшылық пен шын көңілдің тоғысқандығы деп суреттейді.Ол жастардың сүйген жарына деген нағыз адал көңілдерін ашып жыр ете білді.Жүрекпен сыйласқан сырласқан екі жастың кездесуі олардың арасындағы іштей бірін бірі ұғынулары шебер бейнеленеді.
Аядап ақырын
Жүрекпен алысып
Сыбдырын,тықырын
Көңілмен танысып
Иығы тиісіп
Төмендеп көздері
Үндемей сүйісіп
Мас болып өздері
Бірін бірі шынайы ынтық екі ғашықтың кездесу суреттері, жүректерімен алысқан сырлары үнсіз ұғыну, құмарлық құштарлық.Абай прозасы ішінде ғақлия, нақыл сөздер де ғылыми мақалалар ойшылық трактат өткір сын мысқыл ретінде келетін сатиралық әңгіме адамгершілік өсиеттерде публистикалық насихат түрлері де шешендік әңгіме кеңестері де бар.Тек көлемді проза жазбаған.
* Өсиет ғақлия.Бұған Абайдың адамгершілік мораль мінез туралы мысал жөнімен келетін өсиет мазмұнды эссе ретіндегі сөздері және діни ғибадат ретінде жазған біраз дидактикалары жатады.Олар "Он үшінші" "Жиырмасыншы" "Жиырма сегізінші" "өтыз сегізінші" сөздері деуге болады.
* Тастих немесе философиялық трактат.Бұған Абайдың философиялық ойларын дүниеге көзқарастарын білдіретін, ғылыми пікірлер айтқан эсселері жатады.Мысалы: "Жетінші сөз" "Он жетінші сөз" "Қырық бесінші сөз".
* Нақыл тұспал сөз Абайдың өлеңдерінде қарасөздерінде тауып айтқан тұжырымды афоризм.Мысалы: Сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық
Абай музыкалық шығарма жазған композитор.Оның бізге жеткен әсем әндері бар.Ақынның музыка саласындағы өнерін А.Жұбанов өзінің "Замана бұлбұлдарында " кең талдап танытқан болатын.Қазір Абайды екі күйі де табылып отыр: "Май " "Тор жорға" күйлері.
Абайтану қазір өз алдына бөлек бір ғылым болып қалыптасты.Бұл ғылымды негіздеуде аса көрнекті ғалымымыз М.О.Әуезовтің еңбегін ерекше атап көрсету қажет.Ол қазақтың классик ақыны Абайдың көркем образдарын жасаумен қатар терең ғылыми зерттеу жұмысын да жүргізіп, абайтану ғылымының негізін салды.Ақын шығармаларын жинап зерттеп оның танылуына үлес қосты.Абай өз елінің мәдениетіне өнеріне үлес қосқан ұлы дана ойшыл.Абай бұқарашыл ой сананың жемісі.Абай шығармаларында қазақ тіліне тән белгілер сақталған.
Шәңгерей Сейіткерейұлы
Бөкеев
(1847-1920)
Шәңгерей - ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасып, дамыған қазақ жазба әдебиеті өкілдерінің бірі. Ол Батыс Қазақстан облысының қазіргі Орда ауданында, Жасқұс құмында - хан ордасында дүниеге келген. Жәңгір ханның немересі. Ақын өзінің бір өлеңінде <<Алпыс бөлме, жүз есік>> көк орданың ішінде дүниеге келгенін айтады. Әкесі Сейіткерей Шәңгерей бес жасқа келгенде қайтыс болған. Бірақ жас Шәңгерей ауқатты ортада жетімдік көрмей өседі. Жасынан оқып, білім алады. Өнерге, өлең сөзге жас кезінен әуестенеді. Ордадағы медресені бітіріп, мұсылманша білім алғаннан кейін, Астраханьдағы реальды училищиге түседі. Одан кейін Орынбордағы Кадет корпусында екі жыл оқиды. Орыс тілін үйреніп, орыс әдебиеті, мәдениетімен танысады.
Самар губерниясында (қазіргі Куйбышев облысы) бітімші сот (мировой судья) болып жұмыс істейді. Әділдік жолын іздеу, шындықты қорғау жолындағы ой-санасы осы тұста қалыптасқан сияқты. Ол әкімшілік-төрешіл биліктің зорлық, алдау, парашылдық сыр-сипатын көріп, бұл жұмыстан бойын аулақ салуды ойлайды. Сөйтіп, біраз жыл қызмет істегеннен кейін қызметін тастап, өз еліне келеді. Бұдан кейін кеңсе жұмысына араласпай, патша тарапынан дворян атағын алып, Самар губерниясындағы дворяндар тізіміне тіркеледі де, еңбекпен, өнермен шұғылданады. Орданың Жәнібек жағындағы Көлборсы деген жерді өз меншігі етіп, сол кездегі орыс помещиқтері сияқты тұрақ жай тұрғызады. Онда ағаштан, тастан сәулетті үйлер, мектеп, медресе, мешіт салғызып; туыстарының балаларын оқытады. Бау-бақша, алма ағашын ектіріп, егін салады. Асыл тұқымды мал өсіреді.
Шәңгерей ашқан мектепте білікті мұғалімдер жұмыс істейді. Сондай бала оқытқан, білімді әрі талапты мұғалімнің бірі көрнекті ақын Ғұмар Қараш (1876-1921) еді. Ол Шәңгерейді аға тұтып, жиі араласып тұрады. Шәңгерей оның ой-өрісінің кеңеюіне, орыс әдебиетімен танысуына ерекше ықпал етеді. Ғ. Қараш <<Жәңгір ханның немересі, сұлтан Шәңгерей Сейіткерейұлына>> деген толғауында:
Алғыр жүйрік сұлтаным,
Ақылың жетіп алысқа
Ілгеріні болжадың.
Болжағанның белгісі,
Атаңнан мұра қалған су --
Көлборсыны меншіктеп,
Жағасынан жер алдың...
Кешегі өткен бабаңыз --
Хан Жәңгірден үлгі алдың, --
деп жырға қосқа. Сонымен қатар Шәңгерейдің ақындығын, тілге шешендігін, сөз асылын қадірлеген көсемдігін, серілігін тамаша суреттеген. Бұл толғауы ақынның 1914 жылы Уфада шыққан <<Аға тұлпар>> жинағында жарияланған.
Осыдан бастап Шәңгерей өз мекенінде оқшау өмір сүріп, аңшылықпен айналысты, жақсы ат, қыран құс, құмай тазы ұстаған. Құс салып, ит жүгіртіп, саятшылық өнерін қызықтаған.
Шәңгерейдің ерекше көңіл аударған бір ісі - әдебиет, өнер, ғылым болады. Ол орыстың классик жазушыларының шығармаларымен танысады. Лермонтовты, Гогольді сүйіп оқиды. Ән-күйге, сурет өнеріне, сән-салтанатқа ерекше көңіл қойған ол ақын, әнші, күйші, домбырашы, суретші сияқты өнерпаздарды өзіне жақын тартып, олардың өнерін тамашалайды. Ол қадір тұтқан өнер адамдарының бірі - орыс суретшісі Мальцев деген досы. Оған шеберхана да салып берген. Орыстың Фет, Тютчев сынды ақындарының да өлеңдерін оқып, әсерленеді. Шәңгерейдің бай кітапханасы болған. Ғылыми әдебиеттерді, әр түрлі қазақ және орыс тіліндегі газет-журналдарды алдырып оқыған. ХХ ғасырдың басында қазақ, татар тілінде басылған ақындардың кітаптарын оқып, қоғамдық, әдеби өмірдің беталысынан үнемі хабардар болып отырған.
1911-1913 жылдары қазақ зиялыларының ұымдастырумен Оралда <<Қазақстан>> газетін шығару мәселесі сөз болғанда, бұл істі қолдап, оған қажетті қаржыны толықтыруға көмектескен де Шәңгерей еді.
Шәңгерей прозалық шығармалар жазған деген де дерек бар. <<Қара мұрт>> атты роман, <<Сұрау-жауап>> деген көлемді әңгіме жазса керек, бірақ ол туындылары сақталмаған. Ол 1917 жылы шамасында Көлборсыдағы қонысын тастап, аталас төре тұқымдары мекендеген Ақбақай деген жерге (Батыс Қазақстан облысы, қазіргі Қаратөбе ауданы) көшіп келеді. Қоныс аудару себебі де мәлімсіз. Бізге белгілісі - өмірінің соңғы кезінде ел ішінде даулы, талас-тартысты мәселелерге көп араласпай, оқшау өмір сүрген.
Шәңгерей 1920 жылы қаңтарда сол Ақбақайда қайтыс болған. Ақынның біраз өлеңдері <<Шайыр>> (1910) және <<Көкселдір>> (1912) деген жинақтарда жарияланған. Бұл жинақтарды бастырған Ғ. Қараш еді. Кеңес дәірінде Қызылорда қаласында ақын өлеңдерінің жинағы (1933) басылды.
Шәңгерейдің бізге белгілі шығармалары әлеуметтік өмірдің әр түрлі жақтарын қамтиды. Отаршылдық салдарынан туындап жатқан өзгерістерді көре білген ақын бұрынғы хандық дәуірдегі өмірді аңсайды. Оның қоғамдық ой-пікірлері, топшылаулары бірде өмір шындығын айқын көрсетсе, бірде өткенге алаңдау сарынында келеді. Жер-судың құты кетті, сәні кетті, бәрі адыра қалды. Бұрынғы асыл адамдар енді жоқ, бұрынғыдай билер, ерлер енді тумайды дейді.
Адыра дедім Нарынды,
Құсы ұшып көлінен,
Құты кетіп жерінен,
Саба құрсақ билерден,
Еңіреген ерлерден,
Айырылып адыра қалғанда.., --
дейді. Ақын өз кезіндегі жаңалықтардың бәрін бірдей қабылдай бермеген. Қазақ даласындағы ел билеудегі жаңалықтар мен заң, тәртіптер, біртіндеп еніп жатқан капиталистік қарым-қатынастар, отаршылдық, сауда-саттық, халықтың жерден қыспаққа ұшырауы сияқты өзгерістер Шәңгерейдің көз алдында өтіп жатты. Бұрынғы хан ордасындағы ата-баба билігі мен беделі жайлы ұғым-түсініктер оның ақындығын сол бағытта оқшаушырақ қалыптастырды. Бұл кезеңде хан тұқымдарының да еркіндігі шектеле бастаған еді. Ақынның:
Құйрық атып құлия,
Түлкідей қашқан жымия.
Қаранды үзіп барасың,
Бізден де, қайран дүния...
деуі содан туған. Сондықтан да ақын бұрынғы ата-баба дәуірі еркіндік дәуір еді, ешкімге тәуелді емес едік, дегенді білдіреді. <<Ағасын ақылдың артық асқармен тең>> өлеңінде:
Ағасын ақылын артық асқармен тең,
Асылдың арқар ұранды тіреуі - сен.
Ала ту Абылайдың ала аттансаң,
Аламан артындағы біреуі - мен..,
деп, ұлы дүбір шықса қалмас едім, ел тәуелсіздігі үшін аттанған сарбаздың қатарында мен да Абылайлап аттанар едім дейді. Хан тұқымдары арасында Абылай ханның ел тәуелсіздігі үшін еткен тарихи еңбегі дәріптеліп, есімі қастерленді.
Ақынның өмір мен өлім туралы пәлсапалық толғанысынан өмір шындығының елесі көрінеді. Ол тумақ, өлмекті табиғи құбылыс ретінде түсінеді. Бұл ойын өлеңінде лирикалық бейне арқылы жеткізеді. Барлық қауіп-қатерді себеп-салдарлы түрде көрсетеді. <<Өмірдің өтуі>> өлеңінде қырдағы құланың аман жүрмегі жоқ, құдыққа құлан құласа, құлағында құрбақа ойнар, суға құлан шұбырса, жолын тосқан жолбарыс жүрегін жұлып, жем етер. Ол да аман қалмайды. Бөкен терісін бөрік еткен, сексеуілді күрке еткен мерген жалғыз оқпен оның да қазасын жеткізеді. Мерген де ажалдан құтылмайды. Кім болса да ажал оғынан құтылмақ емес дейді. Өз заманындағы әлеуметтік құрылысқа жатырқай қараған ақын алдағы болашақтан үміт күтпейді. Ақын ескі қоғамдық құрылыстың күйреуін белгілі мөлшерде өз басының да трагедиясы деп түсінетін сияқты. Бұл дүние пәнилығын етеді екен,
Бір дәурен өтіп, бірі жетеді екен...
Өзіне халық аузын қаратқан ер,
Тіріге, өлсе, қадірі кетеді екен...
Бұл сөздерінен де өмірдің өтуі, ескінің өтіп, жаңаның келуі, елді аузына қаратқан ерлердің, көзден тайса, көңілден кететінін айтып, торыққандай болғанын көреміз.
Шәңгерей шығармаларында өнер, ғылым, білім тақырыбы ерекше жырланады. Ол ғылым жетістігінде үлкен сеніммен қарайды. Қоғамның дамуы үшін қажет шарттардың бірі - ғылым екенін ұғындыруға күш салады. Жастарды оқуға, ғылыммен шұғылдануға шақырады.
Оқысаң ғылым нұрын білім асар,
Көңілдің кіршік басқан көзін ашар.
Мас болған біліміне кейбір жастар,
Жерлерге аяқ жетпес аяқ басар.
Апырай, кімге аян бұл жиһанның
Белгісіз ұлылығы асқар-асқар!
Ғылымға ұмтылушы жастарға Шәңгерейдің үлгі еткені - Бұхарда, Казанда оқып келген қазақ-татар молдалары емес, дүние жүзіне әйгілі ғалымдар. Ол атақты ағылшын ғалымы Эдиссонды (1847-1931) үлгі етеді. Эдиссон Томас Алва - американың атақты физигі, электротехника мен байланыс жөнінде көп жаңалықтар ашып, түрліше құрал-аспаптар ойлап шығарған ғалым.
Сонымен қатар ғылымға бөгет жасайтын надан молдаларды шенейді. Ақын Эдиссонға арнаған өлеңінде ғылым мен надандықты бір-біріне қарама-қарсы қояды. Ғылымды бұтағы көп, жемісі мол, биік шынар бәйтерек бейнесінде суреттеп, ғалымның әр саласын сол бәйтеректің жемісі ретінде бейнелейді.
Бұл ғылым - бір бәйтерек шектен асқан,
Шұлғанған бұтағына ғарсы-күрсі.
Бар ғаләм он сегіз мың саясында,
Таусылмас, бұтақ сайын бар жемісі.
Шайтани бұл өнерді қалай дейміз,
Әр өнер - сол жемістің бірдемесі.
Эдиссон мұны істеген - ғалым адам,
Оқымас, жалқау біздей емес надан.
Пәнделерден қимие-симие ғылымы хикмет,
Көп сырлар ашты түпсіз дариядан...
Ақын ғылымның қоғамдық маңызын көпшілікке түсіндіруді оқыған адамға міндет етіп қояды.
Шәңгерейдің шығармаларына арқау боларлық ортақ бейне - оның ақындық "мені". Ол барлық шығармаларында өзінің жайын, өмір жолын, дүниеге келгеннен бастап кешкендерін айтар ойына ұштастыра отырып, образдар арқылы терең толғайды.ақын "мен" деген сөзге философиялық мән беріп, оны дүниенің өзгерісімен, дәулеттің тұрақсыздығымен, өмірдің өткіншілігімен байланыстырады.
"кімсің" деп біреу сұраса,
Өзім болып "Мен!" деген.
"Мен" деген кетсе дүниеден,
Өзім болып "менмін" деп,
Жауап берер қай адам?!
"Менмін" деген - сол менмін,
Жалпылама алаш, әр заман, -
деп, "мен" - деген сөздің мағынасы, жалпы халық, адам баласы екенін өзі-ақ айтады. Бұл тұста ақын пікірі Абайдың "Өлсе өлер табиғат, адам өлмес" атты өлеңіндегі пікілерімен үндес шығады.
Өмірдегі, дүниедегі табиғилық, өсу, өну, өшу заңдылықтарын ақын өз атынан, өзінің "Мені" - жеке басы тағдыры тарапынан танытады.
"Өмірдің өтуі", "жалғаншы жарық дүние", "Бұл дүние пәнилығын етеді екен", т.б. өлеңдерінде әр нәрсенің пайда болуы, өсуі, дәурендеуі, гүлдеуі бар; оған қоса, солуы, кебуі, қартаюы, қажуы, өлуі-өшуі болатынын айтады. Бірақ жүниеде шек жоқ, біріне-бірі жалғасып жатқан өмір, дәурен, ескінің орнын жаңа, кәрінің орнын жас басады.
Шәңгерей М.Ю.Лермонтовтың "Беглец" шығармасын аударған болатын. Күрескер халықтың батырлық салтын жақтауы, қорқақтарға, жанаярларға деген кешірімсіздіктерін, қатыгездіктерін жақтауы анық. Тек жауға қарсы тұрған ерлер емес, оның туған елі, анасы, сүйген жары - түгел өздерінің жауына қарсылық білдіреді. Қорқақты қорлайды. Қорқақ, қашқын Һарунның жексұрын бейнесін жасайды. Ондайлардың жазасы өлім екендігін ескертеді:
Киіктей орғып таудан Һарун қашты,
Қояндай бүркіт қуған жаман састы.
Соғыстың Һарун қашқан майданында,
Төгіліп шеркеш қаны судай тасты.
Ар, намыс, абырой үшін шаһит болған,
Ата мен ағасын тастап қашты.
Һарун өзінің туған елінің қарғысына ұшырайды. Ақыры өзін-өзі өлтіреді.
Шәңгерей ақынның шығармалары ХХ ғасырдың басында ғана баспа бетін көрді. Кейбір ақындар жинақтарына жекелеген шығармалары ғана еніп жүрді. Олар: "Шайыр", "Көк сілдір" атты 1910 жылдары Орынбордан Ғұмар Қарашұлы шығарған жинақтар. Ғұмар Шәңгерей жайлы жазған өлеңінде оның шығармашылығын өте жоғары бағалаған. Шәңгерейдің кейінгі жылдары да баспа көрген еңбектері болды: "Шәңгерей өлеңдері" (Манаев құрастырған жинақ, Алматы, 1934 ж), Есмағамбет Ысмайыловтың 9 сынып оқушыларына арналған оқу құралдары (Алматы, 1939 ж, 1940 ж), "Үш ғасыр жырлайды" (Жинақ, Алматы, 1989 ж, 2 том), Шәңгерей шығармашылығы туралы ілкі пікірлер Х.Жұмалиевтің 1942 жылғы орта мектепке арналған оқулығынан және 1959 жылы шыққан қазақ әдебиеті тарихынан (авторы З.Ахметов) кездестіреміз.
17
Тақырыбы: ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті
Дәріс жоспары:
1. ХХ ғасыр басындағы тарихи-әлеуметтік жағдай
2. Оқу-ағарту мәселесі. Қазақ баспасөзінің дамуы
3. Әдеби жанрлардың дамуы
4. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиетіне көзқарас
Тірек сөздер: идеология,отарлау саясаты, көтеріліс, оқу-ағарту, баспасөз,шыншыл лирика, проза, роман, драматургия, аударма, көсемсөз, әдеби сын
Мақсаты: ХХ ғасыр басындағы тарихи жағдайға шолу, оқу-ағарту жайы мен баспасөз ісінің дамуын, жанрлардың дамуын түсіндіру.
Дәрістің жалпы мазмұны
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті дамуының күрделі сипаты. Тарихи өзгерістерге сай идеологияның қалыптасуы. Заманның жаңғыруына сай қалыптасқан бұрынғы көзқарастар мен тұжырымдарға жаңаша тұрғыдан қарау.
Бұл кезеңдегі қазақ қоғамының саяси, әлеуметтік жағдайы және ұлттық мәдениеттің даму бағыттары. Ресей мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынас. Орыс патшасының отарлау саясатының орныға түсуі. Ресейдегі 1905 жылғы оқиғалардың Қазақстандағы дүмпуі. 1916 жылғы оқиғалар. Наразылықтың халықтық қозғалысқа ұласуы. Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы көтерілістердің ұлт санасын оятудағы маңызы.
Қазақстан оқу-ағарту ісінің жедел өрістеуі. Қазақ мектептері мен оның түрлері. Ескі үлгідегі мектептер. Өмір талаптарына жауап беру дәрежесі. Ауылдық мектептердің пайда болуы. Жаңа сипаттағы оқу жүйесі. Жәдитше оқытудың артықшылықтары.
Қазақстанда баспасөз ісінің қанат жаюы. Газет-журналдар санының көбеюі. Қазақ баспасөзінің тарихы туралы мәлімет. <<Айқап>> журналы, <<Қазақ>> газеті. Кітап шығару ісінің жандануы.
Ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналып, кітап болып шығуы. Шығыс хисса-дастандарының көптеп аударылып, кітап болып шығуы.
Әдебиеттің дамуы. ХХ ғасыр басындағы саяси, әлеуметтік өзгерістер, мәдени жаңарулардың ұлттық әдебиетке тікелей қозғау салуы. Қазақ әдебиетінің тақырыптық, жанрлық, көркемдік жағынан өркендеуі. Поэзияда жалаң насихаттық сарынның азайып, Абай үлгісіндегі шыншыл лириканың орнығуы. Лирика тілінің өткір сипат алуы, тақырып ауқымының кеңейюі, әлеуметтік мәселелерді қозғаудағы батылдығы. өмір құбылыстарын шынайы бейнелейтін оқиғалы, күрделі шығармалардың пайда болуы.
Проза жанрының өркендеуі. Тұңғыш қазақ романының дүниеге келуі. Күрделі проза үлгісінде жазылған алғашқы романдардың тақырыптық бағыттары. Оларда дәуір мәселелерінің көтерілгені. Шағын проза үлгісіндегі шығармалардың жазылғаны. М.Дулатов, С.Көбеев, Т.Жомартбаев, Ш.Құдайбердіұлының т.б. жазушылардың қазақ прозасын өркендетужолында ерекше еңбек атқарғаны.
Алғашқы драматургиялық шығармалардың дүниеге келуі. /Б.Серкебаев <<Бақсы>>, <<Ғазиза>>, 1912; К.Төгісов <<Надандық құрбаны>>, 1915; Б.Майлин <<Шаншар молда>>, 1916; Ж.Аймауытов <<Рабиға>>, <<Мансапқорлар>>, <<Қанапия-Шарбану>>, 1916-1917; М.Әуезов <<Еңлік-Кебек>>, 1917/.
Аударма жанрының өрістеуі. Заман талабынан туған рухани қажеттілікті түсіне отырып, қазақ қаламгерлерінің өзге елдер әдебиетінің озық үлгілерін қазақ оқырмандарына жеткізуі. Абай, Ыбырай дәстүрлерінің жалғасуы.
Көсемсөз дамуының жайы. Көсемсөз жанрының қуатты күшке айналуы. Қазақ баспасөзінде тарихи кезең тақырыбы көтерген ойлы да батыл мақалалардың көптеп жариялануы. А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының, Шәкәрімнің, Сұлтанмахмұттың, М.Сералыұлының, Ә.Бөкейханұлының мақалалары. Бұл еңбектердің дәуір мәселелерін көтерудегі, халықтын санасын оятудағы және ұлттық көсемсөз өнерін дамытудағы маңызының айырықша екендігі.
Әдеби сынның ілгерлеуіндегі Шоқан, Ыбырай, Абай дәстүрінің жалғасуы. Бұл кезеңнің толғақты мәселелерін қозғалған көркем әдебиет пен әдеби сынның өзара байланыста дамуы. Проблемалық сыңдардың көріне бастау. <<Айқапта>> басылған С.Торайғырұлы, М.Сералыұлының, С.Сейфулиннің, <<Қазақ>> газетіндегі А.Байтұрсының, М.Дулатұлының әдебиет туралы сың еңбектері.
Олардың қаламгер машығы, көркем шығармаларының табиғаты туралы тұжырымдар жазылғаны. Сын жанрында әдебиеттің көркемдік, эстетикалық мәселелерін көтеруге талпыну. Кейбір сын әдебиеттерінде сыңаржақ идеологияға, таптық көзқарасқа бой ұрушылық. Сынның жалпы деңгейі туралы мәлімет. Алғашқы қадамға тән ерекшелік.
Әдебиет мәселелері, жекелеген қаламгерлердің шығармашылығы, Абайдың әдеби мұрасы, халықтың ауыз әдебиеті жөнінде ойлы мақалалардың жарық көруі.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
ХХ ғасыр басындағы тарихи-әлеуметтік жағдай
2. Оқу-ағарту мәселесі. Қазақ баспасөзінің дамуы
3. Әдеби жанрлардың дамуы
4. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиетіне көзқарас
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6. С.Қирабаев <<Октябрь және қазақ әдебиеті>>Алматы, <<Жазушы>>,1968жыл,99-бет.
7. Т.Әбдірахманов <<Жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ әдебиеті Октябрь алдындағы кезең,Алматы,1983-7-20
№18 Дәріс.
Тақырыбы: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы (1858-1931).
Мақсаты: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:Шығыс әдебиеті,мақала, жинақ,сатира,халық ауыз әдебиеті,ағартущылық сарын,жаңару идеялары,қолжазба
Шығармашылық өмірбаяны. Білімдар, парасатты адам болғандығы. Мәшһүр атануының себебі. Шығыс әдебиетіне жетіктігі. Қазақ тұрмысының жайына қанықтығы. Қазақ даласын, сырт жерлерді көп аралағаны. Заман мәселелері тақырыбына түрлі мақалалар жазып, <<Дала уәлаятының газетінде>>, <<Қазақ>> газетінде жариялауы. Қазақтың тұрмыс тіршілігі, шаруашылығы, ел ішіндегі оқу-ағарту ісі жайындағы ой-пікірінің мәнділігі. Қоғамдағы өзгерістерге сергек қарауы. Патшаның 1905 жылғы манифесіне қатысты ойлары. <<Хал-ахуал>>, <<Тіршілікте көп жасағандықтан көрген тамашамыз>>, <<Сараыарқаның кімдікі екендігі>> жинақтарының жарық көруі. Оларда заман шындығының бейнелеуі. <<Сарыарқаның кімдікі екендікі>> жинағының ұлт болашағы және отаршылдық саясатқа қарсы пікірлердің батылдығы. Патша өкіметінің тиым салуы. Сатиралық үлгідегі <<Шайтанның саудасы>> өлеңі. Қоғам тазалығы, адамдар санасының жаңаруы идеяларының көтерілуі. Өлеңдеріндегі ағартушылық сарын. Әлуметтік теңсіздік, байлық пен кедейлік жөніндегі ойларының оқшаулығы. Сыншылдық сипатының күштілігі.
Мәшһүр Жүсіптің халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаудағы еңбегі. Ол жинаған. Мұралардың молдығы әрі сан-салалығы. <<Қара мес>> атты қолжазба мұрасының сақталуы және оның мәні.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны .Мәшһүр атануының себебі
2. Заман мәселелері тақырыбына түрлі мақалалар жазып, <<Дала уәлаятының газетінде>>, <<Қазақ>> газетінде жариялауы
3. Оқу-ағарту ісі жайындағы ой-пікірінің мәнділігі. Патшаның 1905 жылғы манифесіне қатысты ойлары. <<Хал-ахуал>>, <<Тіршілікте көп жасағандықтан көрген тамашамыз>>, <<Сараыарқаның кімдікі екендігі>> жинақтарының жарық көруі.
4. Сатиралық үлгідегі <<Шайтанның саудасы>> өлеңі.
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 3том. Павлодар қ.: "ЭКО" ҒӨФ, 2003.
№1 9 Дәріс.
Тақырыбы: Мақыш Қалтайұлы (1868-1916).
Мақсаты: Мақыш Қалтайұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:діни,теңсіздік,адамгершілік,мысал жанры,көсемсөз
Шығармашылық өмірбаяны. Діни білімдарлығы. Қоғам құбылыстарына қатысты көзқарастың күрделілігі. Дегенмен заман талабына лайық пікір айта білгендігі. Айналадаға өзгерістердің мәнін дұрыс пайымдалуы. Әлеумет ортасындағы теңсіздік, кемшіліктерді сынауы. Бала оқыту, халыққа білім беру, оқудың пайдасы туралы пікірлер. Өлеңдерінде адамгершілік пен имандылықты насихаттап отыруы.
Мысал жанрында еңбек еткендігі. Белгілі сюжеттерді пайдалана отырып, өзіндік түйіні бар мысалдар жазғаны. Көсемсөз саласында заман тақырыбына мақалалар жазғаны. Жазған дүниелерін жинақтап 1907-1913 жылдар аралығында сегіз кітап бастырғаны.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2. Бала оқыту, халыққа білім беру, оқудың пайдасы туралы пікірлері
3. Көсемсөз саласында заман тақырыбына мақалалары,жинақтары
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6.Қалижанұлы У.Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым (ХІХ ғ 2-жартысы мен ХХ ғ басы)А-1999,256 б
№ 20 Дәріс.
Тақырыбы: Нұржан Наушабайұлы (1859-1919).
Мақсаты: Нұржан Наушабайұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:жақсылық,жамандық,Назым,жұмбақ айтыс,
Шығармашылық өмірбаян. Өзі өмір сүрген заман жайындағы, жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділсіздік, байлық пен кедейлік жөніндегі жазуы. Жастарға бағыт бағдар беру, ғибрат айту ыңғайындағы ойларының айқындығы. Өлеңдерінде ел ішіндегі келеңсіздіктерді сынау. <<Заман азды>> деген ой білдіруі. Бірқатар <<Назымдарының>> көркемдік деңгейінің биіктігі. Араб, парсы, шағатай тілдерінің әсерінде жазылуы. Үш кітап шығарғаны. Сапарғалимен жұмбақ айтысының мәні мен ерекшеліктері. Жаңа ұғымдарды пайдаланғаны. Ауыз әдебиеті дәстүрін ұстағаны. Адамның жаратылуы, қазақтың шығу жайындағы пікірлер. Жалпы өмір құбылыстарына деген көзқарас, түсінігіндегі ерекшеліктері.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2. Жақсылық пен жамандық, әділдік пен әділсіздік, байлық пен кедейлік жөніндегі жазуы,үш кітап шығаруы
3. << Назымдарының>> көркемдік деңгейінің биіктігі.
4. Сапарғалимен жұмбақ айтысының мәні мен ерекшеліктері
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
№ 21 Дәріс.
Тақырыбы: Шәді Жәңгірұлы (1865-1933).
Мақсаты: Шәді Жәңгірұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:дастан,ағартушы,діни аңыз,еңбек
Шығармашылық өмірбаяны. Шығыс әдебиетінен мол хабардар болғаны. 18 дастан жазғаны. Халықты ояту, білім беру мәселелерін көтеруі. Имандылық, ағартушылық идеяда бірқатар шығармалар жазғандығы. Діни аңыздарды мол пайдалануы. Ресей тарихынан жазғаны. Бейнелеу құралдарының молдығы. Еңбек ету тақырыбына <<Атымтай жомарт>> жазылған туындылары.
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6.Қалижанұлы У.Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым (ХІХ ғ 2-жартысы мен ХХ ғ басы)А-1999,256 б
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2.Шәдінің 18 дастаны ,Ресей тарихынан жазғаны туралы
3. <<Атымтай жомарт>> туындысы
№22 Дәріс.
Тақырыбы: Тұрмағамбет Ізтілеуұлы (1882-1939).
Мақсаты: Тұрмағамбет Ізтілеуұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірексөздер:медресе,Шығыс үлгісі,философия,дастан,нақыл,рубаят,аударма
Шығармашылық өмірбаяны. Бұқара медреседе білім алуы. Араб, парсы, шағатай тілдерін жетік болғандығы. Шығыс үлгіде өлең жазуы. Шығыстың ақындарын насихаттап отыруы. Сауатсыздық, әлеуметтік теңсіздік тақырыбын <<Қара Қоңыз>>, <<Бар мен жоқ, ал мен бер>> т.б. арқау етуі. Ғылымдарды діннен жоғары етіп қойып жырлауы. Абай өлеңін құрмет тұтуы. Сол үлгіде жазуға талпынуы. Өлеңдерде философиялық түйіндердің кездесетіні. Нақыл негізінде дастан жазуы. Шығыс сюжеттерін пайдалануы. Еңбекті, достықты, адамгершілікті насихаттауы. <<Мәрді дихан>> дастаны. Бірқатар мысалдар <<Өгіз бен есек>>, <<Төрт дос>> т.б. қалдырғаны. Рубаят жазғандығы. Заман үндес шығармалар тудыруы. 1916 жылғы одан кейін оқиғаларды жырға қосуы. <<Шаһнаманы>> аударуы.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2. Шығыс үлгісінде өлең жазуы. Шығыстың ақындарын насихаттауы
3. Нақыл негізінде дастан жазуы. Шығыс сюжеттерін пайдалануы
4. <<Мәрді дихан>> дастаны. Мысалдары <<өгіз бен есек>>, <<Төрт дос>>т.б Рубаяттары. 1916 жылғы одан кейін оқиғаларды жырға қосуы. <<Шаһнаманы>> аударуы
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасы басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6.Қалижанұлы У.Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым (ХІХ ғ 2-жартысы мен ХХ ғ басы)А-1999,256 б
№23 Дәріс..
Тақырыбы: Мұсабек Байзақұлы (1849-1932).
Мақсаты: Мұсабек Байзақұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:лақап ат,Шығыстық дәстүр,сыншылдық сарын,азаматтық үн,мысал жанры, хат арқылы айтысу
Шығармашылық өмірбаяны. Лақап аты - Молда Мұса. Шығыстық дәстүрде тәрбие алғандығы. өмір құбылыстарына сын көзбен қарағаны. Өлеңдерінде заман суреттерінің анық бейнелеуі. Сыншылдық сарынның молдығы. <<Сайлау деген елге бір бүлік болды>> т.б. Өлеңдердегі азамматтық үн <<Адам түгіл алдайды періштені>>, т.б. Ағартушылық ойлардың көтерілуі. <<Ғылымсыз болып қартайсаң>>, т.б. Мысал жанрында біраз өлеңдер жазғандығы <<Жолбарыс пен түлкі>>, <<Түзу керек>>, <<Адалдық пен арамдық>> т.б. <<Манат қызбен айтысы>>. Хат арқылы айтысудағы ерекшеліктері.
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6.Қалижанұлы У.Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым (ХІХ ғ 2-жартысы мен ХХ ғ басы)А-1999,256 б
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2. Өлеңдердегі азамматтық үн. <<Адам түгіл алдайды періштені>>, т.б. Ағартушылық ойлары
3. Мысал жанрындағы өлеңдері. <<Манат қызбен айтысы>>. Хат арқылы айтысудағы ерекшеліктері
№24 Дәріс..
Тақырыбы: Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931).
Мақсаты: Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер: Абай тәрбиесі,реалистік әдебиет,шет елдер әдебиеті,әлем әдебиеті,шежіре, Мекке,философия,лирика,поэма,көркем проза,аударма
Шығармашылық өмірбаяны. Абай аулында туып, Абайдың тікелей тәрбиесінде болуы. Азамат ретінде, ақын ретінде қалыптасуына ұлы ақынның әсер еткені. Абайдың реалистік әдебиет дәстүрін ілгері апарғандығы. Оны өзіндік өрнек-бояулармен байытқаны. өз бетімен біліп жинап, Батыс пен Шығыс тілдерін меңгергендігі, шет елдер әдебиеті мен ғылымынан мол хабардар болғандығы. Әлемдік әдебиеттің көрнекті өкілдерімен Л.Толстой хат алысып, шығармашылық байланыста болуы. Меккеге бару сапары. Абайдың ақыл-кеңесімен қазақ шежіресін жинауы. Дүние жүзі ғылымдарының әр дәуірде айтылған ой-пікірлерін сараптап пайымдалуы, өз көзқарасын білдіріп отыруы. Орта жастан асқан шағында оңаша тіршілікке бой ұруы. Философиялық толғаныстарға ден қоюы. 1917 жылғы төңкерістерден кейінгі кезеңде заман тақырыбына қалам тербеуі.
Лирика жанрында зор еңбек еткені.реалистік лириканы дамытудағы үлесі. Шыңдықты жырлауда қуатты шабыт танытуы. Адам бойындағы ұсақ-түйек міндеттерден бастап, қоғам қайшылықтарына дейін сынға алуы <<Сәнқойлар>>, <<Еріншек>>, <<Қазақтын жаманы болмас>>, т.б. Шәкәрім өлеңдеріндегі ағартушылық идеяның қуаттылығы.
Поэма жанрында Абай дәстүрін жалғастыруы. Ел басынан ертеректе өткен оқиғалар желісімен реалистік дастандар жазылуы. <<Қалқаман-Мамыр>> поэмасы. Шығармадағы тарихи фон.
<<Еңлік-Кебек>> дастаны. Екі жастың трагедиялық тағдыры. <<Қалқаман-Мамырдағы>> тарихи фонның жалғасуы.
<<Нартайлақ-Айсұлу>> дастанның тақырыбы. Шығарма табиғатына кемшілік. Шәкәрім шеберлігінің анық байқалатыны.
<<Әділ-Мария>> романы Шәкәрімнің көркем проза саласындағы ең күрделі шығармасы екендігі.
Көркем прозаның үлгісінде жазылған <<Шын бақтың айнасы>>, <<Бәйшешек бақшасы>>, <<Мәнді сөздер>> атты шығармалары. Олардың қысқа әңгіме, толғаныс түрінде жазылған. Өмірлік тәжірибеден түйген философиялық тұжырымдардың молдылығы.
Аударма саласындағы еңбегі. Батыс, Шығыс классикасына үңілуі. Өз халқына ол әдебиеттердің асыл туындыларын таныстырып отыруы. <<Ләйлә-Мәжнүн>> дастанын аударуы. Оның таза аудармадан гөрі нәзира үлгісінде туған төл шығармаға жақындығы. А.С.Пушкиннің <<Дубровский>>, <<Боран>> атты шығармаларын аударудағы ақын қолтаңбасының ерекшеліктері. Аударма мен түпнұсқа оқиғаларының арасында айырманың жоқтығы. Қазақ оқырманының ұғымына лайықтап, кейбір адам есімдері мен жер аттарының өзгерткені. Шәкәрімнің бұлардан өзге Л.Толстой әңгімелерін, Хафиздің сұлу жырларын, американ жазушысы Бичер Стоунның <<Том ағайдың балағаны>> романын аударуы.
Тарихшы, философ ретінде <<Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі>>, <<Мұсылмандық, шарты>>, <<Үш анық>> атты еңбектер жазуы.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны.
2.Азамат ретінде, ақын ретінде қалыптасуына Абайдың әсері.
3. Меккеге бару сапары. Абайдың ақыл-кеңесімен қазақ шежіресін жинауы
4. Орта жастан асқан шағында оңаша тіршілікке бой ұруы.
5. Лирика жанрындағы еңбегі.Реалистік лириканы дамытудағы үлесі.
6. Поэма жанрында Абай дәстүрін жалғастыруы
7. <<Қалқаман-Мамыр>> поэмасы. Шығармадағы тарихи фон.
<<Еңлік-Кебек>> дастаны, <<Нартайлақ-Айсұлу>>
* <<Әділ-Мария>> романы Көркем прозаның үлгісінде жазылған <<Шын бақтың айнасы>>, <<Бәйшешек бақшасы>>, <<Мәнді сөздер>> атты шығармалары
* Аударма саласындағы еңбегі
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6. Әбдіғазиев Б.Асыл арна.-Алматы: Ғылым, 1990. 128б.
7.Ш.Құдайбердиев. Шығармалары. Алматы, 1991. 560б.
8.Базарбаев М.Заман тудырған әдебиет.-А.,Ғылым.1997.-504б.
9.Ахметов З.Ойшыл,суреткер ақын.//Абай тағылымы.-Алматы. Жалын.1988. - 256 б.
№ 25 Дәріс..
Тақырыбы: Сұлтанмахмұт Торайғырұлы (1893-1920).
Мақсаты: Сұлтанмахмұт Торайғырұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:демократиялық бағыт,төңкеріс,зиялы,Алашорда,лирика,романтика,роман,қара сөз,көркемдік жаңалықтары, стиль,мазмұн, түр, пішін
Шығармашылық өмірбаяны. Сауат ашу, білім алу қайнарлары. <<Айқапта>> қызмет атқаруы. Демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларымен қызметтес болуы. Тарихи өзгерістердің, төңкерістердің заманының ақын санасына ықпалы. әлеумет ісіне, қоғамдық қызметтерге белсене араласуы. Заман тақырыбына түрлі мақалалар жазып, баспасөзде жариялануы. Ақынның шығармашылық жолының кезеңдері. Алашорда қатысы. Шығармаларының жанрлық, тақырыптық жағынан әралуандылығы.
Лирикасы. Ақын назарына қоғамдағы жаңғыру нышандарының ілінуі. Өзіне өзі серт беріп ұмтылуы. Өлеңдердегі әршілдіктің, романтикалық екпіннің ақын жүрегіндегі жалынды отпен ұштасып жатқандығы. Оқуға, білім алуға, сол арқылы халқына қызмет етуге ұмтылуы. Өлеңдердегі осы сипаттың көрінісі. Табиғатты, әлеуметтік көңіл күйін, жастық пен махаббаттың жырлауындағы шеберлігі. Лирикалық кейіпкері.
<<Қамар сұлу>> романы. Қара сөз бен өлең аралас шығарма екендігі. Өз дәуірінің көкейкесті мәселесін көтеруде, шынайы образдар жасауда және көркемдік құралдарды пайдалануда жаңашыл шығарма болғандығы. Қоғамдағы жағымсыз салт, жат мінез-құлықтың зияндылығын әшкерелеуі. Қазақ өмірінің шындығы мен қоғам дамуының барысы ұсынып отырған шындықтың өзара астасқан тұсындағы адамдар тағдырының, образдардың шебер бейнеленуі. Романның композициясы, тіл шұрайы мен көркемдік өрнектері.
<<Кім жазықты?>> романында үш ұрпақ өкілдерінің суреттелуі. Тарихи кезеңнің шындығына орай олардың көзқарастары мен түсініктеріндегі, өмірлік бағыттарындағы айырманың айқындығы. Әжібай образының типтік сипаты. Оның өз заманының туындысы, бүтіндей бір құбылыстың белгісі ретінде көрінуі. Аппақай, Жүсіп, фельдшер т.б. образдары. Шығарманың көркемдік дәрежесі. Лирикалық шегіністің мол кездесетіндігі.
<<Адасқан өмір>> поэмасында бастан-аяқ ақын өмір сүрген дәуір суреттерінің бейнеленетіндігі. Түрлі адамдар мен мінез-құлықтың, мың құбылған психологияның молдығы. Автордың сыншылдық көзқарасы.
<<Кедей>> поэмасында қарапайым еңбек адамының заман диірменіне түсіп кеткен ауыр өмірінің суреттелетіндігі. Тарихи кезең сипатының айқындығы. Әлеуметтік теңсіздік үстемдік үстемдік еткен ортадағы хал-ахуал. Лирикалық кейіпкердің образы.Сұлтанмахмұттың поэзиядағы көркемдік жаңалықтары. Мазмұн мен пішін, түр бірлігін шебер ұстана білуі. Ақынның стильдік ерекшеліктері.
Көсемсөз саласындағы бірқатар мақалалары.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны .<<Айқапта>> қызмет атқаруы
2. Ақынның шығармашылық жолының кезеңдері. Алашорда қатысы.
3. Лирикасы, <<Қамар сұлу>>,<<Кім жазықты?>> романдары,поэмалары
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6. С.Қирабаев <<Октябрь және қазақ әдебиеті>>Алматы, <<Жазушы>>,1968жыл,99-бет.
7. Ы.Дүйсенбаев. С.Торайғыров. Алматы, - 1967ж.
8. С.Торайғыров. Таңдамалы шығармалар. Алматы, - 1957ж.
9. А. Еспенбетов. Сұлтанмахмұт Торайғыров. Алматы, - 1992ж.
№26 Дәріс..
Тақырыбы: Мұхамеджан Сералыұлы (1871 - 1929)
Мақсаты: Мұхамеджан Сералыұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:журналист,журнал,аударма, мақала,сюжетті поэма,
Шығармашылық өмірбаяны. Қазақтың алғашқы журналисі екендігі. <<Айқап>> журналын шығарудағы еңбегі, ұлт мәдениетіне қосқан үлесі. Ондағы мақалаларының тақырыптарының әр алуандығы.
Аударма саласындағы еңбегі. <<Шаһнаманың>> <<Рүстем-Зорап>> атты тарауын аударып, баспасөзде жариялауы. А.Сорокиннің <<Жусан>> әңгімесін аударғаны.
Ақындық қуаты. Сюжетті поэмалар жазғандығы. <<Гүлкәшима>> дастанында махаббат тақырыбын көтеруі. Екі жастың арасындағы сүйіспеншілікті бейнелеудегі шыншылдығы. Адалдықты, адам сезімінің пәктігін паш етуі. Тіл көркемдігі. <<Топжарған>> поэмасының объективті мәні. Ақынның Кенесары тобына қатысты көзқарасының сол кезеңдегі қоғам өмірі ұсынған түсінік-ұғымдарға орайластығы. Өмірлік деректерді іріктеп алу және оны жүйелеп жеткізуде ауыз әдебиетінің дәстүрлі құралдарын пайдаланғаны.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
* Шығармашылық өмірбаяны .<<Айқап>> журналын шығарудағы еңбегі, ұлт мәдениетіне қосқан үлесі
* Аударма саласындағы еңбегі.
* Ақындық қуаты. Сюжетті поэмалары. <<Топжарған>>, <<Гүлкәшима>>
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6. М.Сералин <<Айқап>> оқушыларға-<<Айқап>>,1911,№9-69.
№ 27Дәріс..
Тақырыбы: Спандияр Көбейұлы /1878-1956/.
Мақсаты: Спандияр Көбейұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:оқытушы,аударма,мысал,проза,роман,мемуар жанры
Шығармашылық өмірбаяны. Ұзақ жылдар оқытушылық қызмет атқарғаны. Қоғам өміріне араласқандығы. Аударма саласында еңбек еткендігі Орыс ақыны И.Крыловтың мысалдарын қазақша сөйлетуі . Ол мысалдардың айтпақ ойы мен сатиралық уытын өз мақсатына орайластыра пайдалануы. Сыншылдық бағыт ұстанғаны. Оқу құралы ретінде аударма мысалдарды пайдалана отырып, <<Үлгілі тәржіма>> атты кітап шығаруы. Аударма өнерідегі қолтаңбасы. Стильдік, поэтикалық ерекшеліктері . Спандияр аудармаларының еркіндік сипаты.Ұлттық әдебиеттің тарихынан алатын орны.
<<Үлгілі бала>> жинағын хрестоматиялық оқу құралы ретінде жазғаны. Оған енген шығармалардың тақырыбы және олардың шәкірттер ұғымына лайықтап алынғаны. Ақынның аудармалары мен төл шығармаларының, ауыз әдебиеті үлгілерінің жинақталғаны. Кітаптың тәрбиелік, эстетикалық мәні .
<<Қалың мал>> романы. Күрделі прозаның алғашқы үлгілерінің бірі екендігі . Қазақ романының даму жолындағы елеулі белес блып саналатыны. Романның тақырыбы. Адамдар арасындағы қарым-қатынастардың күрделілігі . Екі түрлі өмір салтының ұштасқан тұсындағы ғашық жастардың тағдыры. Өзге де әлеуметтік мәселелердің / жерге таласу, рулық, таптық тартыс/ бой көрсетуі .Ғайша мен Қожаш бейнелері . Олардың өз тағдырлары жолында күресе білгендігі . Бас кейіпкерлерін сомдаудағы жазушы жаңашылдығы. Өмір шындығына үндес шешім жасауы. Итбай образының сатиралық қалыпта бейнеленуі . Оның психологиясындағы оқырман есінде қалар елеулі нышандар. Итбай маңындағы кейіпкерлер. Романның құрылымы. Образ жасаудағы әрқилылық. Стилі мен тіл шеберлігі . Оқиғаны баяндаудағы биязылық. Шыншыл суреттердің молдығы. Романның әдебиет тарихынан алатын орны.
<<Орындалған арман>> - Спандиярдың мемуарлық шығармасы. Романның композициялық құрылымының өмірбаяндық мақсатқа бағындырылғаны. Жазушы өмірінің өз айналасында болған тарихи оқиғалармен, әлеуметтік өзгерістермен тығыз байланыста қаралатыны. Романның қазақ әдебиетіндегі мемуар жанрына елеулі үлес қосқандығы.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
* Шығармашылық өмірбаяны
* Оқытушылық қызметі. Қоғам өміріне араласқандығы. Аударма саласындағы еңбегі
* <<Үлгілі тәржіма>> , <<Үлгілі бала>> жинақтары
* <<Қалың мал>> романы
* <<Орындалған арман>> - мемуарлық шығармасы
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
№ 28 Дәріс. А.Байтұрсынов, М.Дулатов
Тақырыбы: Ахмет Байтұрсынұлы (1873 - 1937)
Мақсаты: Ахмет Байтұрсынұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:қоғам қайраткері,газет,уытты сатира, түпнұсқа,жинақ, халықты ояту идеясы,ағартушылығы,көсемсөз,ғылыми зерттеу еңбектер
Шығармашылық өмірбаяны.Қазақ мәдениетінің көрнекті өкілі, қоғам қайраткері болғандығы. Жас кезінен әлеуметтік теңсіздіктің сырын пайымдауы, оған қарсы үн қатуы. <<Қазақ>> газетін шығаруы. Газеттің басты мақсаты халық жүрегіндегі сыр мен мұңды қорғау болғандығы. Ұлттық мәдениеттің дамуына, адамдар санасының оянуына көп көмегін тигізуі.
<<Қырық мысал>> жинағы. И.Крылов мысалдарындағы уытты сатираны қазақ оқырмандарына жеткізудегі мақсатының ең алдымен елді түзеу болғандығы. Түпнұсқаға өзіндік өзгерістер мен толықтырулар енгізіп отырғаны. Сол арқылы оқиғаны қазақ оқырманына жақын, ұғымына лайық етіп баяндауы. <<Маса>> жинағындағы халықты ояту идеясы. Ағартушылық ойдың молдығы. Көпшілік мүддесін жеке бас мүддесінен жоғары қоюы.
Көсемсөз шебері ретіңдегі еңбегі. <<Қазақ>> газетінде сан алуан тақырыпта мақалалар жариялағаны / <<Бұ заманның соғысы>>, <<Закон жобасының баяндамасы>>, т.б. / . Әдебиетке қатысты мақалалар / <<Қазақтың бас ақыны, т.б. /. Мақалаларында тарихи шындықты батыл бейнелеуі , елдің тәуелсіздігін армандауы, отарлық саясаттың құйтырқыларын әшкерелеуі. Негізгі жол оқу мен білім жолы, ғылым үйрену мен еңбек ету жолы екенін баса айту.
Қазақтың әдебиеті мен тілін зерттеудегі ғалымдық еңбегі туралы мәлімет. <<Әдебиет танытқыштың>> қазақ әдебиетіндегі тұңғыш теориялық еңбек екендігі. Әдебиеттің теориясын жасаудағы жаңалық болып саналатыны. А.Байтұрсынұлының ауыз әдебиетінің озық үлгілерін жинап, кітап етіп бастыруы /<<Ер Сайын>>, <<23 жоқтау>>./.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
* Шығармашылық өмірбаяны.
* <<Қазақ>> газетін шығаруы
* <<Қырық мысал>> жинағы,<<Маса>> жинағындағы халықты ояту идеясы
* Көсемсөз шебері ретіңдегі еңбегі.
* Қазақтың әдебиеті мен тілін зерттеудегі ғалымдық еңбегі
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6. А.Байтұрсынов. Ақ жол. - Алматы: Жалын. 1991.-460 б.
7. С.Қирабаев <<Октябрь және қазақ әдебиеті>>Алматы, <<Жазушы>>,1968жыл,99-бет.
№ 29Дәріс..
Тақырыбы: Міржақып Дулатұлы /1885-1935/.
Мақсаты: Міржақып Дулатұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:саяси қызмет, газет,қайраткер,жинақ,лирик,гуманист,публицист,роман, реализм
Шығармашылық өмірбаяны. Батыс пен Шығыс әдебиеттерін жетік меңгергендігі . Ел ісіне, саяси қызметтерге ерте араласқандығы. Әр тұста жазғандарының / <<Жұмбақ>>, <<Біздің мақсатымыз>>,т.б. / патша тыңшыларының назарына ілінуі . Қазақтың белгілі зиялыларымен, қайраткерлерімен тізе қосып іс атқарғаны. <<Серке>> газетінің ұйымдастырыуына көмегі . <<Қазақ>> газетінде А.Байтұрсынұлымен бірге қызмет атқаруы. Қайраткерлік еңбегі .
Ақындығы. <<Оян, қазақ>> жинағында отарлық езгіге, қараңғы марғаулыққа қарсы күреске шақыру, халықты ояту идеясын ашық та батыл көтеруі . Кітаптың тұтқындалуы. Еркіндік аңсаған халықтың ой-армандарын тұжырымдаған сүйікті кітапқа айналғандығы. Мыржақып өлеңдерінде отарлық саясатқа қарсы ойдың, ағартушылық идеяның молдығы. <<Азамат>> жинағы арқылы Мыржақыптың шын мәніндегі ақындық қуатының танылуы. Онда ақынның тамаша лирик, сезімтал гуманист, сергек публицист ретінде көрінуі . Жастарға үлгі-өнеге ұсынуы.
<<Бақытсыз Жамал>> романы. Қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман екендігі .Тақырыбының әз заманының көкейкесті мәселесіне арналуы.Онда Жамал мен Ғали арасындағы махаббат трагедиясының суреттелуі . Заманынан да, айналасындағы адамдардан да мейірім таппаған екі мұңлықтың қайғылы тағдырын қысқа әрі көркем етіп баяндап шыққандығы. Жамал мен Ғали образдары. Олардың бойындағы өзгелерге үлгі боларлық жарық пен жылудың, адалдық пен әділдік сөзімдерінің молдығы. Романдағы өзге кейіпкерлер образдары. Мыржақыптың қаламына тән реализм. Көркем бояу мен кестелі орамдарға, бейнелі тіркестерге бай келетіні . Тілінің шұрайлылығы. Композициялық құрылымы. Ұлттық көркем прозаның қалыптасып, дамуына үлес болып қосылғаны.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
* Шығармашылық өмірбаяны.
* Саяси қызметтері, <<Серке>> газетінің ұйымдастыруы . <<Қазақ>> газетінде А.Байтұрсынұлымен бірге қызмет атқаруы. Қайраткерлік еңбегі .
* Ақындығы. <<Оян, қазақ>>, <<Азамат>> жинақтары
* <<Бақытсыз Жамал>> романы
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
№ 30Дәріс..
Тақырыбы: Сәбит Дөнентайұлы /1894-1933/.
Мақсаты: Сәбит Дөнентайұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:ағартушы-демократ,мысал өлең,
Шығармашылық өмірбаяны. Ағартушылық, демократтық бағытта шығарма жазғандығы. Өлеңдерінде әр-алуан тақырыптарды қозғағаны. Қазақ еңбекшілерінің тұрмыс-тіршілігін жырлағаны. Олардың екі жақты езгінің астында отырғанын баяндауы. Әлеуметтік әділетсіздікті әшкерелеуі . Халыққа білім беру, мәдениетке шақыру идеясында бірқатар өлеңдер жазғаны. Ел ішіндегі келеңсіз жағдайларды сынауы / <<Жаман кімдікі>>, <<Менің жайым>> т.б. /. Абай дәстүрінен үйренуі . Шыншылдық бағыт ұстануы. <<Уақ-түйек>> жинағы.
Мысал өлеңдер жазуы / << Бозторғай>>, <<Ыбылыс пен шайтан>>, <<Ауырған арыстан>> т.б. /. Ащы сықақ түрінде, шағын өлең үлгісінде жазғандығы. Заман тақырыбына ден қоюы. Төңкерістен кейінгі жағдайларды мол жырлауы. Өлеңдеріндегі ойдың тереңдігі / <<Қыл>>, <<Ой>> /. Бірқатар мақалалар жазғандығы. Сәбит поэзиясының тақырыптық, стильдік ерекшеліктері . Шағын формада салмақты да ғибратты ой тұжырымдау қасиеті .
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2. Ағартушылық, демократтық бағыттағы шығармалары.
3. <<Уақ-түйек>> жинағы, Мысал өлеңдері
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
6. С.Дайырбеков. Ағартушы ақын мұрасы (С.Дөнентаевтың туғанына 100 жыл) // Халық кеңесі. - 1994 жыл, 28 маусым.
7. Б.Ысқақов. С.Дөнентаевтың ақындық жолы. Алматы, 1966ж.
№ 26 Дәріс..
Тақырыбы: Ғұмар Қарашұлы /1876-1921/.
Мақсаты: Ғұмар Қарашұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:діни білім, молда,сатира,Шығыс әдебиеті,мақала
Шығармашылық өмірбаяны. Діни білімінің мол болғандығы. Молдалықпен айналысқаны, бала оқытқаны. Бірнеше кітап бастырғаны / <<Өрнек>>, <<Бала тұлпар>>, <<Аға тұлпар>>, <<Тумыш>> т.б. /. Өлеңдерінде сыншылдық сарынның молдығы. Отаршылдықты батыл сынағаны. Сатираны қару еткендігі . Халықтың арманы мен мұңын жырға қосуы. Шығыс әдебиетінің озық үлгісін пайдаланғандығы. өнер мен ғылымды насихаттауы. Бірқатар мақалалар жариялағандығы.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2. Кітап бастырғаны / <<Өрнек>>, <<Бала тұлпар>>, <<Аға тұлпар>>, <<Тумыш>> т.б. /. Ө
3 Өлеңдеріндегі сыншылдық сарын.Сатираны жанрындағы шығармалары
4.Мақалалары
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
№27 Дәріс
Тақырыбы: Бекет Өтетілеуұлы / 1883 - 1949/
Мақсаты: Бекет Өтетілеуұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:аударма,түпнұсқа,өлең өрнегі,дайын сюжет,оқытушылық қызмет
Шығармашылық өмірбаяны. Негізінен аударма жанрын дамытуға үлес қосқандығы. Орыс классиктерінің шығармаларымен жақсы таныстығы. А.Пушкинді /<<Евгений Онегин>>/, М.Лермонтовты /<<Үш бәйтерек>>/, М.Жуковскийді /<<Туған жер>>/, сондай-ақ И.Крыловтың мысалдарын, И.Хемницер, Плещеев шығармаларын аударуы. Тәрбиелік мәні ерекше мысалдарды тандап аударуы. Аудармаларының түпнұсқаға жақын болуы. Көркемдігі жоғары дәрежеде болғандығы. Аударғанда негізінен қазақ өлеңінің қалыптасқан үлгісін пайдалануы. Аудармашылық стилі , өлең өрнегі .Төл шығармаларының реалистік тұрғыда жазылғандығы. Сыншылдық ойының күштілігі . Әділетсіздікті әшкерелеуі / <<Қазақтың байлары мен нашар кедейлері>>/, елді мәдениет жолына жетелеуі / <<Болғанда сыртың бүтін, ішің түтін>>/. Дайын сюжеттер негізінде шығармалар жазуы / <<Дүние ісі ақыретте кетпес>>/.
Оқытушылық қызметі. Әдебиет тарихында алатын орны.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
* Шығармашылық өмірбаяны
* Аударма жанрын дамытуы ,стилі , өлең өрнегі
* Сыншылдық ойлары. Оқытушылық қызметі
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
№ 28Дәріс
Тақырыбы: Әріп Тәңірбергенұлы / 1856 - 1924/
Мақсаты: : Әріп Тәңірбергенұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер:ауыз әдебиеті дәстүрі,сатира,айтыс,еркін аударма
Шығармашылық өмірбаяны. Ауыз әдебиеті дәстүрінде шығармалар тудырғаны. Өлеңдерінің әралуан сипатта болуы. Көркемдігі биік, ойы айқын өлеңдерімен қатар, олпы-солпы, шашыраңқы шығармаларының да кездесетіні. Ғылым мен білімнің пайдасы, еңбек, достық пен махаббат, өмір сырлары сияқты тақырыптарға қалам тербегені. Сатираны мол пайдалануы. Сыншылдық бағыттағы өлеңдері / <<Найман Серікбай қажыға>>, <<Тәуірбек болысқа>> т.б. /. Олардағы әжуа-сықақтың молдығы. Бірқатар өлеңдерінде / <<Еңбек туралы>>, <<Ғылым туралы>>, <<Шұғбанға>> т.б. / еңбек пен ғылымның пайдасын насихаттайтыны. Дүние, өмір жайындағы / <<Дүние туралы>>, <<Өлім туралы>> т.б. / өлеңдері. Заман мәселелеріне арналған шығармалары. Біржан мен Сараның айтысын бастырудағы еңбегі. <<Евгений Онегиннің>> кейбір тарауларын еркін аударуы.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2. Ауыз әдебиеті дәстүріндегі шығармалары
3. Сатирасы. Сыншылдық бағыттағы өлеңдері.
4. Біржан мен Сараның айтысын бастырудағы еңбегі. <<Евгений Онегиннің>> кейбір тарауларын еркін аударуы.
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б..
№ 29 Дәріс
Тақырыбы: Бернияз Күлейұлы /1899-1923/.
Мақсаты: Бернияз Күлейұлы шығармашылығымен танысу,оқу
Тірек сөздер: символ ,декадент,сыршы торығу ,дастан, роман, қара жұмыс,Жарлық,ұлттық қозғалыс,көтеріліс
Шығармашылық өмірбаяны. Ақын поэзиясының ерекшеліктері. Орыстың символшыл, декадент ақындарының әсерін қабылдағаны. Әдеби мұрасының әрқилылығы, күрделі қасиеті. Кейбір шығармаларын Абайдың үлгісінде жазуы. Өлең техникасын меңгерудегі жетістіктері. Сыршылдығы. Туындыларынан торығу шылық сарынның бойы көрсететіні.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2Ақын поэзиясының ерекшеліктері
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б..
6.Шаяхметұлы Қ.Шартарап .Ғылыми жинақ.(филология-контактология)-Семей-Новосибирск.Талер-Пресс,2006-350 б.
№ 30 Дәріс
Тақырыбы:1916 жылғы Ұлт - азаттық көтеріліс туралы жыр дастандар
Бұл топтағы ақын-жазушылар қатарына Ығылман Шөрекұлы /1876-1931/, Тайыр Жомартбайұлы /1884-1937/ сияқты қаламгерлердің де жататыны. Ығылманның <<Исатай-Махамбет>> дастанын жазуы. Ауыз әдебиеті үлгісінде шығармалар тудырғаны. Т.Жомартбайұлының <<Қыз көрелік>> романында сол кезеңдегі іргелі тақырыптың қозғалуы. Екі ақын шығармаларындағы ағартушылық сарынның молдығы. Олардың әдебиет тарихынан елеулі орын алатыны.
Патшаның 1916 жылғы маусым айының 25-ші жұлдызындағы жарлығы. Қазақ жастарын майданның қара жұмысына алу дүрбелеңінің басталуы. Жарлықтың ел ішіндегі болыс-билер тарапынан қолдау тапқаны. Халық бұқарасының наразылық білдіруі. Оның бірте-бірте ұлттық қозғалысқа ұласуы. Осы оқиғаға байланысты қазақ ақындарының түрлі сипатта шығармалар жазуы. Көтерілістің әлеуметтік сипатын ашатын туындылардың дүниеге келуі. Ақындардың ел қасіретін жүректерімен қабылддап, толғағаны. Арқау етер оқиғалары, көтерген тақырыбы, жазылу үлгісі жағынан олардың бірнеше салаға бөлінетіні:
1.Халықты көтеріліске шақырған шығармалар / С. Еспембетов. <<Июнь жарлығы>>, Жамбыл <<Зілді бүйрық>> т.б. /
2.Көтеріліс барысын суреттейтің шығармалар / И. Дәукебаев <<Бекболат>>, О. Шипин. <<Торғай соғысы>>, <<Аманкелді>> /
3.Майдан өмірін суреттейтін шығармалар / Б. Берденов. <<1916 жыл>> <<Туған ел>>, <<Қоштасу /.
4.Ел мен майдан арасындағы хаттар түріндегі шығармалар.
5.Қаза болғандарды жоқтау үлгісіндегі шығармалар.
Көтеріліске байланысты шығармалардың ірілі-ұсақты өлеңдер және оқиғалы дастандар түрінде жазылғандығы. Дәукебайұлының <<Бекболат дастаны. Халық наразылығының күштілігі. Бекболаттың бейнесі. Отаншылдық сезімнің бұл топтағы шығармаларға ортақтығы. Жамбылдың <<Патша әмірі тарылды>>, <<Зілді бұйрық>> атты шығармаларындағы ел күйзелісінің суреттелуі. Өлеңдер мен дастандардағы сыншылдық сипат, әділетсіздікті, парақорлықты әшкерелеу. Халық кегі. 1916 жылғы көтеріліске байланысты өлең-жырлардың көркемдік, стильдік жанрлық ерекшеліктері, деңгейлерінің әралуандығы.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің мәні, мәдени тарихымыздан алатын орны туралы қорытынды тұжырымдама.
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
1.Шығармашылық өмірбаяны
2. Ақын поэзиясының ерекшеліктері
3. Ығылман Шөрекұлы, Тайыр Жомартбайұлының шығармашылықтары
4. Патшаның 1916 жылғы маусым айының 25-ші жұлдызындағы жарлығы. Осы оқиғаға байланысты қазақ ақындарының түрлі сипатта шығармалар жазуы
5. Дәукебайұлының <<Бекболат дастаны.
6. Жамбылдың <<Патша әмірі тарылды>>, <<Зілді бұйрық>> атты шығармаларындағы ел күйзелісінің суреттелуі.
Әдебиеттер
1. Кенжебаев Б., Есназаров Ө. ХХ ғасыр басындағы әдебиет. - А. 1976
2. Әбдиманұлы Ө. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2002. - 430 бет.
3. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. Алматы, 1966.
4. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия. 1983.
5. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылар. - Алматы: Қазақстан.1958. - 308 б.
Практикалық сабақтар , семинарлар СЕМИНАРЛАР
Семинар сабақтарына арналған әдістемелік нұсқау: Семинарлар, олардың жоспарларында көрсетілген тақырыптың қамтитын мәселелері пәннің оқу бағдарламасындағы әдеби мәтіндік, теориялық және практикалық материалдарды студенттердің әдеби-ғылыми тұрғыда өз бетімен іздене отырып, терең де жан-жақты игерулерін мақсат етеді. Ол үшін студент ең алдымен семинар тақыры бойынша пайдаланылатын әдебиеттерді алып, мұқият оқып шығып, тақырып жоспарларындағы әр сұрақтың мәнін ашатындай конспект жазуы керек. Одан соң сол пікірлеріне іштей салыстырулар жасап, дәріс материалдарын басшылыққа ала отырып, түйінді ой тұжырымдарды қағаз бетіне түсіріп, осы мәселе төңірегіндегі көркем мәтіндер, әдеби-ғылыми материалдар , дәрісте оқылған және баспасөздерде жарияланған тың деректерге сүйеніп, өз тұжырымын дәйектеу керек. Әрбір семинарда алдыңғы өткен сабақтарда қарастырылған материалдарды репродуктивтік, зерттеушілік сипатта жаңа тақырыппен байланыстыру және семинар тақырыбының әдеби-теориялық мәселелерімен қатар, шығарма мәтінін білу талап етіледі.
№1 семинар. Тақырыбы: ХІХ ғасырдағы қазақ тарихы және әлебиеті. ХІХ ғасырдағы ұлттық сөз өнері дамуының тарихи-әдеби сипаты.
Сабақтың мақсаты: ХІХ ғасырдағы қазақ жеріндегі тарихи-әлеуметтік мәселелермен үндес келетін қазақ әдебиеті жайын студенттердің қандай дәрежеде меңгергендігін талдап, бағалау.
Сабақ жоспары:
* ХІХ ғасырдағы патша үкіметі жүргізген отарлық езгі тарихы мен оған қарсы туған азаттық бағытындағы жаңа дәуір әдебиетінің мәні мен ел өмірінің саяси-экономикалық, тарихи-әлеуметтік жағдайы.
* Қазақ әдебиеті қоғамдық құбылыстар туралы. Зар заман ақындарының шығармашылығы
* ХІХ ғасыр әдебиетінің зеттелуі мен жариялануы.
* ХІХ ғасырдағы сөз өнерінің даму тарихы.
Әдістемелік нұсқау: әдебиеттің дәуірлерге бөлінетіндігі. ХІХ ғасырдағы отарлық езгінің ел өміріне әкелген кесір-кесапаттары. Оның сөз өнеріндегі азаттық бағытындағы тұтас дәуір әдебиетінің тууына себеп болғандығы. Отарлық езгінің жүргізілу саясатына орай әдебиетте жаңа әдеби ағымның дүниеге келуі. Әдебиеттің жыраулық кең толғаулы дәстүрінен нақты ақындық өең өлшеміндегі саяси-әлеуметтік лирикаға көшуі. Әдбиеттегі дәстүр жалғастығы және тың әдеби жаңашылдық үлгілердің тууы. ХІХ ғасыр әдебиеті мұраларының жиналуы, жүйеленуі, басылу, зерттелу тарихы. Ғасыр әдебиетін көркемдік-теориялық тұрғыда саралап, бағалаудағы әдебиеттану ғылымындағы көзқарастар мен ой-тұжырымдар тарихы. ХІХ ғасыр әдебиетін зерттеп, танудағы, жүйелеп оқытудағы бүгінгі күнгі жаңаша көзқарастар мен тұжырымдар.
Әдебиеттер:Н. ә: 1,2,3,4. Қ. ә: 1,3, 5.
№ 2 Семинар. Тақырыбы: Дулат Бабатайұлының өмірі мен шығармашылығы.
Сабақтың мақсаты: Дулат Бабатайұлының өмірі мен шығармашылығы туралы ақпарат беру, ақын өлеңдері мен дастандары туралы білімді одан ары кеңейту.
Сабақтың жоспары:
* Дулат Бабатайұлы шығармаларының зерттелуі, жариялануы.
* Ақын өлеңдеріндегі туған жерге, атамекенге деген құрмет. Зар замандық сарын.
* Шығармаларындағы фольклор мен әдебиет сипаты.
Әдістемелік нұсқау: Дулат Бабатайұлының өмірі. Шығармашылығы. Дулат ақын мұраларының жиналу, жариялану, зерттелу, оқытылу тарихы. Өлеңдеріндегі зар замандық сарын. Тәуелсіз Қазақстан және Дулаттың өмірі мен шығармашылығының бүгінгі азат таным тұрғысынан зерттелуі. Ақын шығармашылығының көркемдік ерекшеліктері.
Әдебиеттер: Н.ә: 1, 2, 5, 7. Қ.ә: 4, 6, 7.
№3 семинар. Тақырыбы: М.Өтемісұлының әдеби мұралары.
Сабақтың мақсаты: Махамбет поэзиясын ұлт азаттық күрес тарихымен байланыста талдап түсіндіру.
Сабақтың жоспары:
* Махамбет шығармаларының жариялануы, зерттелуі
* Махамбет жырларындағы күрескерлік, жауынгерлік, сарын
* Махамбет өлеңдерінің философиялық дүниетанымдық тереңдігі
* Ақын шығармаларындағы Исатай бейнесі
Әдістемелік нұсқау: Патша үкіметінің отарлау саясатының жүргізілу тарихы. Соған орай Ішкі Бөкей Ордасында қалыптасқан саяси-әлеуметтік жағдай. Жер отары. Екі жақты қанау. Азаттық жолындағы Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілісі. Жорықты жылдар мен күреспен өткен күндер шежіресінің Махамбет жырларындағы суреттелуі. Көтерілістен соңғы ақын өмірі мен іс-әрекеттері, оның Махамбет поэзиясындағы көрінісі. Махамбет жырларындағы ұлт-азаттық танымдар мен олардың әдебиет тарихындағы жалғастығы. Көтеріліс тарихы мен Махамбет поэзиясының тарих пен әдебиеттегі алар орнының филологиядағы бағалану тарихы. Тәуелсіз Қазақстан және Махамбет өмірі мен шығармашылығының бүгінгі азат таным тұрғысынан зерттелуі.
Әдебиеттер:Н. ә: 3, 7, 19 . Қ. ә: 5, 7, 8.
№4 семинар. Тақырыбы: Ш.Жарылғасұлының өмірі мен туындылары.
Сабақтың мақсаты: Өмірі мен туындыларын оқыта отырып, дүниетанымдарын кеңейту, ойландырып жүрген сұрақтарына жауап алдыру.
Сабақтың жоспары:
* Ақынның өмірбаяны
* Исатаймын жолығуы
* Қудалауға түсуі
* Туындылары
Әдістемелік нұсқау: Ұлт азаттық көтерілісінің қарулы күшпен басылуы және Шернияз ақынның өмір жолы. Ақын шығармаларының тақырыптары мен мазмұндық түрлері. Шернияз шығармашылығының ақынның өмірі мен поэзиясындағы ерекшеліктеріне орай шартты түрде екіге бөлінетіндігі. Ақын поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық. <<Шернияздың Баймағамбет сұлтанға айтқаны>> өлеңі, оның нұсқалары мен басты образдары, ақын қолданған юмор, сатира, т.б. да әдеби-көркемдеу құралдары. Шернияз ақын мұраларының жиналу, жариялану, зерттелу, оқытылу тарихы.
Әдебиеттер: тізімі: Н. ә: 1, 2, 5, 6. Қ. ә: 2, 3, 5.
№ 5 Семинар. Тақырыбы: Шортанбай Қанайұлының әдеби туындылары.
Сабақтың мақсаты: ақынның өмірі мен шығармашылығы жайлы кеңінен мәлімет беру. Өмірі мен туындыларын оқыта отырып, дүниетанымдарын кеңейту, ойландырып жүрген сұрақтарына жауап алдыру.
Сабақтың жоспары:
* Өмірі жайлы мәлімет
* Мұрасының жариялануы, зерттелуі.
* Шығармашылық тұлғасының қалыптасу кезеңдері.
Әдістемелік нұсқау: Шортанбай Қанайұлының шығармашылығы. Зар заман сарыны. Адамгершілік тақырыбындағы өлеңдері.
Әдебиеттер: Н.ә: 5, 7, 11. Қ. ә: 4, 6, 7.
№ 6 Семинар. Тақырыбы: Сүйінбай Аронұлының өмірі мен шығармашылығы.
Сабақтың мақсаты: Ақын Сүйінбай Аронұлының өмірі мен шығармашылығы жайлы мағлұмат беру, толғауларының тәрбиелік мәнін, әлеуметтік маңызын ашу.
Сабақтың жоспары:
* Сүйінбай мұрасының жариялануы мен зерттелуі, өмір жолы.
* Толғауларының тақырыптық - идеялық мазмұны.
* Ел тарихы, ел қорғаған батырлар туралы толғаныстары.
* Жақсы мен жаман адамның қасиеттері туралы өлеңі.
* Кәрілік, жастық туралы өлеңдері.
* Сүйінбайдың айтыстары.
Әдістемелік нұсқау: Сүйінбай ақынның өмір жолы. Ақын шығармаларының тақырыптары мен мазмұндық түрлері. Сүйінбай шығармашылығының ақынның өмірі мен поэзиясындағы ерекшеліктеріне орай келуі. Ақын поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық.
Әдебиеттер: Н.ә: 12, 13, 14, 15. Қ.ә: 2, 6.
№ 7 Семинар. Тақырыбы: Майлықожа Сұлтанқожаұлының әдеби мұрасы.
Сабақтың мақсаты: Майлықожа Сұлтанқожаұлының өмірі, шығармашылығымен студенттерді таныстыра отырып, толғауларынан ғибрат алуға шақыру.
Сабақтың жоспары:
* М.Сұлтанқожаұлының өмірі,шығармашылығы
* <<Майлықожа, Сүйінбай, пірім еді сиынған>>
* Майлықожаның әдеби мұрасы.
* Майлықожаның айтысқан айтыстары
Әдістемелік нұсқау: Майлықожа ақынның өмір жолы. Ақын шығармаларының тақырыптары мен мазмұндық түрлері. Майлықожа шығармашылығының ақынның өмірі мен поэзиясындағы ерекшеліктеріне орай түрде болуы. Ақын поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық.
Әдебиеттер: Н.ә: 16, 17, 18. Қ.ә: 6, 7.
№ 8 Семинар. Тақырыбы: Базар Оңдасұлының өмірі мен шығармашылығы
Сабақтың мақсаты: Базар Оңдасұлының өмірі,шығармашылығымен студенттерді таныстыра отырып,толғауларынан ғибрат алуға шақыру.
Сабақтың жоспары:
* Өмірінен мәлімет.
* Мұрасының зерттелуі, жариялануы.
* Базардың толғау- термелері.
* Базардың дастандары
Әдістемелік нұсқау: Базар ақынның өмір жолы. Ақын шығармаларының тақырыптары мен мазмұндық түрлері. Базар шығармашылығының ақынның өмірі мен поэзиясындағы ерекшеліктеріне сәйкес келуі. Ақын поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық.
Әдебиеттер: Н.ә: 2, 7, 9, 16. Қ.ә: 6, 7, 8.
№ 9 Семинар. Тақырыбы: Мұрат Мөңкеұлының әдеби туындылары
Сабақтың мақсаты: Оқушыларды Зар заман ақындарының бірі Мұрат Мөңкеұлының өмірімен танстыру. Шығармаларын оқыту арқылы ақынның жаңа қырларын ашу. Мұраттың шығармалары арқылы балалардың сезіміне әсер ету, рахын ояту. Зар заман кезінде Мұраттай ақын жыраудың болғандығын балалар жадында жаңғырту. Балаларды ақын шығармаларымен таныстыру.
Сабақтың жоспары:
* Мұрат Мөңкеұлының әдеби туындылары.
* Мұрат Мөңкеұлының шығармаларының зерттелуі.
* Мұрат толғаулары "Үш қиян", "Қарасай-Қази", "Қазтуған"
* Мұраттың айтыс өнері
* Мұрат жайында айтылған жазушылар пікірі
Әдістемелік нұсқау: Мұрат ақынның өмір жолы. Ақын шығармаларының тақырыптары мен мазмұндық түрлері. Мұрат Мөңкеұлы шығармашылығының ақынның өмірі мен поэзиясындағы ерекшеліктеріне орай келуі. Ақын поэзиясындағы дәстүр мен жаңашылдық.
Әдебиеттер: Н.ә: 7, 12, 13, 15. Қ.ә: 2, 6 9.
№ 10 Семинар. Тақырыбы: Өнер тұтастығы мазмұнындағы ақындар поэзиясы (Біржан сал, Сара ақын)
Сабақтың мақсаты: Сара Тастанбекқызы мен Біржан Қожағұлұлы туралы түсінік беру. Ақындар поэзиясы, сал - серілер жайлы білімді одан әрі жетілдіру, өздігінен ойлауға үйрету, ой - өрісін одан әрі дамыту.
Сабақтың жоспары:
* Біржан сал Қожағұлұлы
* Сара Тастанбекқызы
Әдістемелік нұсқау: Аңызға айналған айтыс. Біржан мен Сара ақынның өнегеге айналған өмірлері. Біржан мен Сара айтысының тарихи маңызы. Әлеуметтік мәселелердің көтерілуі. Теңсіздік тақырыбы.
Әдебиеттер: Н.ә: 20, 21, 22. Қ.ә: 6, 7, 9
Бақылау жұмысы, курстық жұмыс
16. Білім бақылауы. Курс бойынша емтихан сұрақтары:
1.19 ғасырдағы қазақ әдебиеті және қоғамдық-әлеуметтік жағдай.
2. Ұлттық-азаттық көтерілістері және тарихи өлеңдер, дастандар.
3. Дулат өлеңдеріндегі ұлттық-отаншылдық сарындар.
4. Дулаттың дастандары.
5. Махамбеттің философиялық өлеңдері.
6. Махамбет өлеңдеріндегі авторлық және тарихи тұлға, адресаттық нысан.
7. Шортанбайдың зар замандық толғаулары.
8. Шортанбайдың айтыстары, дастаны.
9. Сүйінбайдың толғаулары
10. Сүйінбайдың айтыстары.
11. Майлықожаның толғаулары, мысалдары.
12. Майлықожаның айтыстары.
13. Базардың толғау термелері.
14. Базардың дастандары.
15. Мұраттың зар замандық толғаулары.
16. Мұраттың жыршы-ақындығы, айтыстары.
17. Әбубәкірдің өлеңдері, айтыстары.
18. Біржан салдың лирикалық өлеңдері, айтыстары.
19. Ақан серінің лирикалық өлеңдері, айтыстары.
20. Сегізсерінің әдеби мұрасы.
21. Сараның әдеби мұрасы.
22. Әсеттің әдеби мұрасы.
23. Шоқанның әдеби шығармашылығы.
24. Ыбырайдың өлеңдері.
25. Ыбырайдың әңгімелері.
26. Хакім Абайдың лирикасы.
27. Хакім Абайдың поэмалары.
28. Хакім Абайдың қарасоздері, көркем аудармалары
29. Хакім Абайдың ақындық айналасы (Ақылбай, Мағауия, Щәкәрім, Көкбай).
30. Абайтанудың қалыптасуы, дамуы.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихынан сұрақтар:
1 ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің даму сипаты
2 Поэзия, проза, драматур-гиялық шығармалардың дүниеге келуі. Аударма, көсемсөз жанрының өркендеуі. Қазақ әдебиетінің тақырыптық аясының кеңеюі.
3 Мақыш Қалтайұлының шығармашылық өмірбаяны
4 Шәді Жәңгірұлының шығармашылық өмірбаяны, дастандары.
Т.Ізтілеуұлының өмірі мен шығармашылығы, ақындығы.
М.Байзақұлының шығармашылық өмірбаяны,өлеңдері.
5 М.Жүсіп Көпейұлының шығармашылығы өлеңде-ріндегі ауыз әдебиеті үлгілері. Заман мәселесіне арналған түрлі мақала-лары. Сатиралық үлгідегі өлеңдері.
6 С.Торайғырұлының шығармашылық өмірбаяны. Ақынның шығармашылық жолының кезеңдері. Шығармаларының жанр-лық, тақырыптық жағынан әр алуандағы поэмалары, көсемсөз саласындағы еңбегі.
7 Ш.Құдайбердіұлының шығармашылық өмір-баяны, Лирика жанрына дамуындағы үлесі. Поэма жанрында Абай дәстүрін жалғастыруы <<Бәйшешек бақшасы>>, <<Мәнді сөздер>> атты шығармалары.
8 М.Сералиннің шығармашылық өмірбаяны. Қазақтың алғашқы журналисі екендігі. <<Айқап>> арқылы ұлт мәдениетіне қосқан үлесі. Ондағы мақалалар тақырыбының сюжетті поэмалар жазғандығы.
9 Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны, шығармашылығы. Қазақ мәдениетінің көрнекті өкілі, қоғам қайраткері болғандығы. <<Қырық мысал>> жинағы <<Маса>> жинағындағы халықты ояту идеясы. Көсемсөз шебері ретіндегі еңбегі <<Қазақ>> газетінде сан алуан тақырыптағы мақалалары. Қазақтың әдебиеті мен тілін зерттеудегі ғалымдық еңбегі туралы. Ауыз әдебиетінің озық үлгілерін жинап, кітап етіп бастыруы <<Ерсайын>>, <<23 толғау>>.
10 М.Дулатұлының шығармашылық өмірбаяны, ақындығы <<Оян, қазақ>>, <<Азамат>> жинағы. <<Бақытсыз Жамал>> романы. Тілінің шұрайлығы. Композициялық құрылымы. Көркем прозаға қосқан үлесі.
11 С.Дөнентайұлының шығармашылық өмірбаяны. Ағартушылық демократтық бағытта шығарма жазғандығы, мысал өлеңдері.
12 Ғ.Қарашұлының шығармашылық өмірбаяны
13 .М.Дулатұлының шығармашылығы
14 Ж.Аймауытовтың шығармашылығы.
15 М.Жұмабаевтың шығармашылығы.
16. Б.Майлиннің шығармашылығы. Заман мәселесіне арналған түрлі мақалалары. Сатиралық үлгідегі өлеңдері.
17 С.Сейфуллиннің шығармашылығы
18 І.Жансүгіровтің шығармашылығы. қазақ әдебиетінің ұлттық сөз өнерінің даму процесіндегі мәні, халықтың мәдени тарихында алатын орны.
19.1916 жылғы Ұлт- азаттық көтерілісіне байланысты әдебиет. Көтерілістің шығу себептері. Халық ақындары жырларының тақырыптары.
20. Қазан төңкерісі және әдебиет.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz