УМКД

Раушан гүлі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК
ПОӘК
042-18.21.21/03-2013
ПОӘК
<<Гүл шаруашылығы және әсемдеу ісі>> пәнінен арналған оқу әдістемелік материалдар
басылым орынына
№

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

5В080100 Агрономия
мамандығына арналған

<<Гүл шаруашылығы және әсемдеу ісі>>
ПӘНІНЕ АРНАЛҒАНОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

СЕМЕЙ
2013

МАЗМҰНЫ

* Глоссарий
* Дәрістер
* Тәжірибелік және зертханалық сабақтар
* Курстық жоба және дипломдық жұмыс
* ОСӨЖ және СӨЖ

Дәріс 1
Раушан гүлі
Раушан - жабайы итмұрыннан шығарылған іріктеме. Итмұрын гүлінде аталықтар өте көп екенін байқаған боларсыңдар. Олардың саны 100-ге жетеді екен. Адамның ерінбей еңбектенуі нәтижесінде соншама аталықтар күлтеге айналдырылды.
Сөйтіп бұйраланған раушан гүлі пайда болды. Қазіргі деректер бойынша раушанның 25000 іріктемесі шығарылыпты. Раушан гүлінің күлтесінен май алынатынын естіген боларсыңдар. Раушан майы - өте бағалы май, хош иісті заттар алуға пайдаланылады.
Шығу тарихы
Бағзы заманнан бұл гүл, гүлдердің патшайымы болып есептеледі. Көне Индияда әлемнің сұлуы деп есптелген сұлу Лакшми, розаның гүлінен пайда болыпты да оның бесігі -- роза гүлі жаратушы құдыреттің құпиясының айғағы екен деген аңыз. Көне индияның заңында патшаға роза гүлін әкелген адам одан сұрайын деген затын(нәрсесін) сұрап алған екен.Мұсылмандар аңызында Жердің бүткіл өсімдіктері Алладан ылғи шала ұйқыда немесе өте паң Лотостың орнына басқа бұйырушы(повелитель) беруін сұрағанда Аллаһ оларға ең керемет гүл -- Розаны жасап беріптіміш.Персияда розаны кереметтей көретіндіктен сол елдің өзі Гүлстан аталып кетуіне себеп болды.
Ал гректерде -- өмірдің тым қысқалығының символы ретінде яғни осы бір әсемде хош иісті гүлдің жаратылысы мен солуындай деп қарайды. Оларда: <<Егер сен розаны байқамай жанынан өтіп кетсең қайта іздеме>> -- деген мәтел бар... Қысқасы -- аңыздар көп!
Ақ немесе қызыл розалардың гүлдерінен жасалған сироп әйелдердің жүкті болуына себепкер болады, егер <<кінәрәт >> әйелден болса. Ер адамға емдеоу үшін тек қызыл немесе алқызыл түсін таңдау керек. Халық емінде өкпе ауыруына, тыныс жолдарын емдеуге де қолданылады.
Дәріс 2
Ерекше раушан гүлі
Қазақстанның туы іспеттес раушан гүлі де жақын арада шығып қалады екен. Жапониядан алдырған көк раушан гүлі мен сары түсті раушанды араластырып гибрид алуға тәжірибелер жасалып жатыр.
Лалагүлдер тұқымдасы
Уикипедия -- ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
Лалагүл тұқымдасы (Lіlіaceac) -- дара жарнақтыларға жататын көп жылдық түйнек жуашықты, кейде тамырсабақты шөптесін, бұташық өсімдіктер. Еуразия, Африка, Америка құрлықтарының далалы, таулы аймақтарында өсетін 3 мыңға жуық түрінің Қазақстанда 21 туысы мен 196 түрі кездеседі. Гүлсидам сабақтары жапырақты, кейде жапырақсыз. Жапырақтары қандауыр, таспа, жүрек пішінді, сағақты, бүтін жиекті. Ірі және ұсақ гүлдері қос жынысты, жеке жетіледі, кейде гүлшоғыры сыпыртқы гүлшоғырына топтанған. Жемісі -- қорапша кейде жидек. ұсақ тұқымдары шашылу арқылы, кейбіреулері жел, құмырсқа арқылы таралады. Қазақстанда көбірек кездесетін және маңызды туысы -- жуа (Allіum). Олар -- көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Жуаның 108 түрі далалық шөл, шөлейт жерлерде, әсіресе, таулы аймақтарда өседі. Сабағы қуыс, кейде бітік, оның ұшында көп гүлді, шатыр тәрізді гүлшоғырлары бар. Жапырағы тұтас қынапты, сабағын орап тұрады. Гүлі майда, ақ, қызғылт сары, жасыл, т.б. түсті. Жемісі -- үш қырлы қауашақ. Баданалары домалақ, кейде сопақша. Жуаның сирек кездесетін 9 түрі (мысылы, Піскем жуасы, түпті жуа, Сергей жуасы, т.б.) қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген. Лалагүл тұқымдасы мал азықтық, тағамдық, дәрілік өсімдіктер ретінде де бағаланады. Ерте заманнан бері ерекше сәнді әсемдік өсімдіктер (лалагүл, қызғалдақ, қынжыгүл, т.б.) есебінде мәдени түрде өсіріліп келеді.

Тамыры - тамырсабақ, түйнекті пиязшық немесе пиязшық. Қандауыр немесе таспа пішінді жапырақтары болады.
Гүлі - қосжынысты, шашақ гүлшоғырына жиналады, ірі гүлдері жеке орналасады. Гүл серігінде 6 күлте жапырақша бар, олар екі шеңберле орналасады. Аталығы - 6, бұлар да екі шеңберлі. Аналығы - 1. Жемісі - қауашақ немесе жидек. Өсімдік бунақденелілер арқылы тозаңданады. Гүл формуласы: Гс3+3А3+3Ж(3) (қазжуаның формуласы).
Галамшарымызда лалагүлділер тұқымдасының 1 300-ге жуық түрі өседі. Қазақстанда 57 түрі кездеседі. Лалагүлділердің шаруашылық, медициналық маңызы зор. Лапыз, тамырдәрі, қырлышөп дәрілік өсімдіктерге жатады. Сәндік өсімдіктер: секпілгүл, сумбілшаш, қызғалдақ (нақты атауы - жауқазын) ауламызда көздің жауын алады.
Шырыш (эромурус) техникалық өсімдік болып саналады. Дәрілік өсімдіктердің көпшілігі улы өсімдіктер. Бал беретін өсімдіктер қаншама десеңдерші?! Бөлмеле өсірілетін: кірпішөп өздеріңе таныс та болар. Сирек кездесетін түрлері де бар. Қазақстан Қызыл кітабына лалагүлділердің 14 түрі тіркелген. Демек Қызыл кітапқа тіркелген гүлдерге ерекше қарап, оларды қорғау - сендердің де міндеттерің.
Дәріс 3
Лапыз

Ақ лапыз
Лапыз - көпжылдық, шөптекті, биіктігі 15 сантиметрге жететін дәрілік және улы өсімдік . Оның тіршілігі ерекше назар аударады. Күздік лапыз мысалында тіршілігі мен құрылысын қарастырайық.
Күздік лапыздың қабыршақты пиязшығы топыраққа терең сіңіп орналасады. Қабыршақ оның тіршілігін сақтайды. Күздік лапыз күзде қарақошқыл күлгін түсті гүл жарады. Гүлі ұзын түтікшенің жоғары ұшында 6 бөлікке бөлінеді. Гүлсерік түбінде 6 аталық болады.
Гүлдің жатыны топырақ астында тереңірек орналасады. Жатыннан 3 ұзын аналық мойны өсіп шығады. Жатынның аналық аузы тозаңдыққа дейін жетелі. Өсімдік тозаңданғаннан кейін жемістері дереу пісіп жетіледі. Алайда лапыз келесі көктемге дейін топырақ астында жатады. Көктемде қандауыртаспалы, жиегі тегіс жапырақтар дамиды. Жапырақтардың ұзындығы 20 сантиметрге дейін жетелі. Жапырақтар одан әрі ұзарған кезде үш қырлы қауашақ түріндегі жемісі жер бетіне көтеріледі. Пісіп-жетілген жемісінде өте көп қошқыл-қоңыр тұқымдар болады. Жапырақтары қаулап өскен кезде ескі пиязшық кішірейіп, жойылып кетеді. Сөйтіп жаңа пиязшық пайда болады да жаңа өсімдік өсіп шығады.
Қазақстанда лапыздың сары лапыз, Кессельринг лапызы деген екі түрі өседі. Лапыздың тұқымы медицинада дәрі ретінде пайдаланылады. Тұқымнан қан ауруларын, подагра, қатерлі ісікті емдейтін дәрі алынады. Тұқымы өте улы. Лапыз тұқымының құрамынан жасушалардың бөлінуіне әсер ететін зат табылды. Ауыл шаруашылығында мұның маңызы зор. Лапызды кейбір өсімдіктердің (қияр, қызанақ) түсімін арттыру үшін қолдануға болады.

Жабық тұқымдылар немесе гүлді өсімдіктердің даражарнақтылар класына жататын құртқашаш, лалагүлділер, пияз, інжугүл және астық тұқымдастар өкілдерімен таныспақшымыз. Құртқашаш және лалагүл тұқымдастар - шөптекті, кейде шала бұталы, көпжылдық өсімдіктер. Олардың тамырсабағы, түйнектері, түйнекті пиязшықтары және пиязшықтары болады. Жапырақтары қандауыр немесе таспа пішінді болып келеді. Бұлар - қосжынысты. Жемісі - үш ұялы қауашақ немесе жидек. Қазақстанда сирек кездесетін лалагүлділердің 14 түрі Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген. Құртқашаш және лалагүл тұқымдастар негізінен сәндік өсімдіктер. Олар медицинада дәрі-дәрмек ретінде пайдаланылады.
Дәріс 4

Калохортус Натолла
* <<Жауқазын>> - гүлді өсімдіктің жалқы атауы, ал <<қызғалдақ>> - ақындар сипатындағы жалпы атауы. Көктемде шығатын өсімдік жауқазынның бір түрі екенін ақын Абай былай бейнелеген: <<Жазғытұрым қылтиған бір жауқазын>>.
* Қазжуа - лалагүл тұқымдастардың ең кішкене түрі. Биіктігі көбінесе - 3 ем, кейде 35 сантиметрге дейін жетелі. Оның өсімді мерзімі өте қысқа, жер бетіне жалғыз ғана талдырмаш жапырағы мен алты жіңішке күлте- жапырақты сары гүлі пайда болады да, көп ұзамай тіршілігін жолды. Топырақта кішкене пиязшығы қыстал, келесі көктемді күтеді.
* Баршынгүл (латынша <<гладиюс>> - семсер, орысша -<<шпажник>>) - түйінпиязшықты құртқашаш тұқымдас көпжылдық өсімдік. Еуразия және Африкада жабайы түрде өседі. Жапырағы - семсер пішінде және қатқыл. Баршынгүл сәндік өсімдік ретінде XVII ғасырдан бері өсіріліп келеді. Қазіргі кезде 10000-ға жуық іріктемесі шығарылды. Кейбір іріктеме гүлінің диаметрі 14 сантиметрден асып түседі.
* Дәріс5
Білмекке құмарлар үшін

Құртқашаш гүлдерінің сан алуандығы
Құртқашаш тұқымдастар - даражарнақтылар класына жататын көпжылдық шөптекті, кейде шала бұталы өсімдік . Құртқашаш тұқымдастардың ғаламшарымызда 1 800-ден астам түрі бар деп есептеледі. Олардың Қазақстанда 36 түрі өседі. Құртқашаштар тропикте және субтропикте таралған, көпшілігі сәндік өсімдіктер (құртқашаш, баршынгул (гладиолус), запран(шафран), т. б.). Олардың тамырсабағы, түйнектері, түйнекті пиязшықтары және пиязшықтары болады.
Жапырақтары қылыш тәрізді немесе таспа жапырақты болып келеді. Гүлдері - ірі, қосжынысты, дұрыс, кейде бұрыс гүлді. Құртқашаштардың гүлсерігі жай күлте тәрізді болады. Гүлінің жеке өсуі де, гүлшоғырлы болуы да мүмкін. Гүлсерігі 6 жапырақшадан құралган, күлте тәрізденіп, айқын көрінеді. Аталығы - 3. Бір аналығы болады, аузы үштелімді. Көпшілігінің үш ұялы жатыны төмен орналасады. Жемісі - ұш ұялы қауашақ. Құртқашаш тұқымдастар гүлінің формуласы: *Гс6А3Ж1 (Ге - гүлсерік) немесе К (күлте) деп те атауға болады. Дәрілік, тағамдық, басқа да мақсаттарға қолданылатын құртқашаш тұқымдастар бар. Халық құртқашашты кейде <<жыланқияқ>> деп те атайды.
Дәріс 6
Құртқашаш
Құртқашаш - Қазақстанда кездесетін көпжылдық шөптекті өсімдік. Оның ғылыми атауы - германдық құртқашаш. Сабағының биіктігі - 1 м. Германдық құртқашаштың топырақта шырынды, ақ түсті тамырсабағы болады.
Тамырсабақтан таспа тәрізді жапырақтары, тармақталған гүлсидамы өсіп шығады. Гүлсидамда иіссіз, күлгін көк, сары түсті гүлі жеке өседі. Гүлсерігі 6 күлтеден құра лып, дұрыс орналасқан. Олардың үшеуі төмен салбырап, үшеуі тік тұрады. Аталығы - 3. Аналығы - 1. Аналығы біріккен 3 жеміс жапырақша сынан тұрады. Гүлдің формуласы: * Гс6А3Ж1 Жемісі -ұш ұялы ұлкен қауашақ. Құртқашашты көктемде немесе жазда тамырсабағынан көбейтіл өсіруге болады. Тамырсабағы медицинада қақырық түсіретін дәрі ретінде қолданыл ады. [1]
Дәріс 7
Ерінгүлділер
Уикипедия -- ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
Мазмұны
* 1 Ерінгүлділер тұқымдас өсімдіктердің ортақ белгілері
* 2 Кермек жалбыз
* 3 Көкжалбыз
* 4 Кәдімгі жебір
* 5 Сәлбен
* 6 Таралуы
* 7 Қолданылуы
* 8 Пайдаланған әдебиет
Ерінгүлділер тұқымдас өсімдіктердің ортақ белгілері

Ерінгүлділер .
Қосжарнақтылар класына жататын ерінгүлділердің жер жүзінде 3500-ге жуық түрі өседі. Қазақстан аумағында олардың 234 түрі бар. Еріндігүлділерді кейде тауқалақайгүлділер деп те атайды. Тауқалақайдың гүл құрылысына зер сала қарайтын болсақ, гүлдердің әрқайсысы аузын аңқайта ашқандағы көрінісі жоғары және төменгі ерінді еске түсіреді. Гүлдің 5 күлтесі жіңішкерт бітіседі де түтікше құрайды. Біріккен 2 жоғары күлте - жоғары ерін тәрізді, ал біріккен 3 күлте төменгі ерін тәрізді болып көрінеді. Тауқалақайгүлділер сондықтан ерінгүлділер деп аталады. Гүлдің мұндай құбылысы - осы тұқымдастағы өсімдіктердің барлығына тән ерекшелік.
Ерінгүлділер тұқымдасы - жапырақтары қарама-қарсы орналасатын шөптекті өсімдіктер. Олардың бөбешік жапырақтары болмайды. Тропиктік Оңтүстік Америкада бұталы, шала бұталы, кейде аласа ағаш түрінде, өрмелегіш түрлері өседі. Бұлардың сабағы 4 қырлы. Аталығының саны 2,4. Аналығы әдетте 2 жеміс жапырақты болып келеді. Жоғары жатынды. Жемісі - сүйекті жеміс немесе бір-бір тұқымнан төртке бөлінетін жаңғақша. Гүл формуласы: Т(5)С(2+3)А4Ж(2).
Гүлшетен, лаванда, молдавандық жыланбас, көкжалбыз және басқа өсімдіктер парфюмерия өнеркәсібіне шикізат есебінде пайдаланылады. Өте хош иісті.
Дәріс 8
Кермек жалбыз
Қазақстанда жалбыздың 10 түрі бар. Олар суармалы жерлерде, бұлақ, өзен, көл маңында, арықты бойлай өседі. Шалғындықта, тоғайда, таулы аймақта да өсетін жалбыз түрлерін кездестіруге болады. Солардың бірі - кермек жалбыз. Оны кейде бұрыш жалбыз деп те атайды. Кермек жалбыз - биіктігі 30-120 см шамасындағы көпжылдық шөптектес өсімдік. Оның тармақталған тамырсабағы көлбей өседі. Жапырақтары жұмыртқа тәрізді, бір ұшы сүйірлеу болады. Өзіне ғана тән хош иісі бар. Гүлдері ұсақ, түсі - бозғылт күлгін немесе қызғылтым, шоғырланып орналасады. Өркендердің ұшында масақ тәрізді гүлшоғыр түзіледі. Гүл шірнелігінде тәтті тірне жиналады.
Кермек жалбыз - маңызды дәрілік өсімдік. Оның жапырақтарында 3%-ға дейін, гүлшоғырларында 6%-ға дейін эфир майы болады. Жалбыз майы ауырсынуды басатын дәрі ретінде пайдаланылады. Бас сақиналы, асқазан, тыныс жолдарының ауруларын емдеуге таптырмайтын дәрі. Дәрілерге, парфюмерия бұйымдарына хош иіс беру үшін өте пайдалы. Соңғы кезде Ресей кермек жалбызды қолда өсіре бастады. Кермек жалбыздың бір гектарынан 18-25 ц түсім алуға болатыны анықталды.
Кермек жалбыз - ылғал, жарық, топырақ құнарлылығын талап ететін өсімдік. Оны тамыреабақ кесінділерінен көбейтеді. Өсімдіктің қаулап өсуі үшін орташа тәулікте 18-220С температура қажет. Температура бұдан жоғарылап кетсе, жалбыздың өсуіне кедергі жасайды. Тамырсабақты ерте көктемде егеді. Ол үшін жыртылған жердің тереңдігі 8-10 см болуы шарт. Жалбыздың түсімін гүлдеу кезінде жинайды. Өсімдік сабақтарын жасыл күйінде орып алып, май алады.
Дәріс 9
Көкжалбыз
Еріндігүлділерде халық медицинасы мен медицинада дәрі ретінде пайдаланылатын өсімдік көп. Солардың бірі - көкжалбыз. Ол - биіктігі 1 метрге дейін жететін, жапырақтары ірі, сабағы тармақталған шөптектес өсімдік. Гүлдері төбе жапырақтардың қолтығында масақ тәрізді топтасып өседі. Тостағаншасы үлпілдек түкті, күлтесі - ақ немесе қызғылт түсті, ерін тәрізді. Аталығы - 4. Жемісі -жаңғақша. Маусымнан тамызға дейін гүлдейді. Халық медицинасында тынысалу, асқорыту мүшелері талаураған кезде пайдаланады.
Кәдімгі жебір

Тау жебірі.
Қазақстанда киікшөп деп аталатын кәдімгі жебірдің отаны - Жерорта теңізі. Ол - хош иісті, бұтағы тармақталған көпжылдық бұта. Гүлдері жапырақ қолтығында шоғырланып өседі. Гүлінің екі ерінді, бес тісшелі тостағаншасы болады. Жемісі - 4 жаңғақша. Мамыр, маусым айларында гүлдейді. Кәдімгі жебір - дәрілік өсімдік, қақырық түсіреді. Сондықтан халықтық медицинада оны көкжөтел, бронхит ауруы кезінде ауызды шаюға қолданады. Құрамында эфир майы болғандықтан, тіс пастасына, тазартқыш сабынға қосады.
Сәлбен

Сәлбен.
Сәлбен (шалфей) ерінгүлділер тұқымдастарының ең көп тараған түрі. Олардың 700-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанда сәлбен туыстастардың 8 түрі бар. Сәлбен қоңыржай, субтропиктік және тропиктік аймақтарда көп тараған. Олардың дәрілік, эфир майы алынатын және сәндік түрлері бар. Сәлбенді халық <<тіршілік шөбі>> деп те атайды. Халықтық медицинада оның жапырағы ойық жаралы емдеуге қолданылады. Тұқымынан алынған тұнба бала көтеруге себепші болады деген ұғымдар болған. Сәлбен қазіргі медицинада да дәрілік өсімдік болып саналады. Жұпарлық сәлбен - эфир майы өндірілетін өсімдік. Жылтыр сәлбен, қызыл сәлбен, айқарылма сәлбен сәндік мақсатта қолданылады. Сәлбен - балды өсімдік. Гүл формуласы: Т(5)К(2+3)А2Ж(2).
Қырынан қарағанда гүлі аузын ашқан адамның кескінін бейнелейтін, үстіңгі 2 күлтесі - жоғары ерінді, астыңғы 3 күлтесі төменгі ерінді еске түсіретін өсімдіктер ерінгүлділер тұқымдасына топтастырылған. Бұлардың жапырақтары қарама-қарсы орналасады. Жапырағында бөбешік жапырақ болмайды. Ерінгүлділер - бұталы, шөптекті өсімдік. Сабағы - төрт қырлы.
Таралуы
Қазақстанда ерінгүлді өсімдіктердің жебір туыстыларынан - 27, жыланбас туыстыларынан - 22, көкжалбыз туыстыларынан 16 түр белгілі. Бұлар хош иісті болғандықтан, парфюмерия өнеркәсібіне шикізат есебінде пайдаланылады. Ежелгі Мысырда жебірмен мәйіт бальзамдалған. Сан алуан эфир жайы көп мөлшерде хош иісті лаванда, гүлшетен, молдавандық жыланбастан алынады. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатайдың альпілік белдеулерінде өсетін аталықты жыланбастың жер бетіндегі бөліктерінде 0,4%-ға дейін эфир майы болады. Ол - бал жинағыш өсімдік. Ерінгүлділер ағашы тек тропикте өседі. <<Жарғақты хиптис>> деп аталатын бразилиялық түрі ағаш тәрізді ерінгүлділердің ең биігі. Оның биіктігі 12-15 метрге жетелі. Ал өзге ерінгүлді ағаштардың биіктігі 5 метрден аспайды. Ерінгүлді лиана аз мөлшерде тропиктік аймақта кездеседі. Оған америкалық салазария туысын, кейбір томағашөп түрлерін және гавайлық стеночипа туысын жатқызуға болады.
Қолданылуы
Ерінгүлділердің әр түрлі эфир майын көп мөлшерде өндіруде маңызы зор. Олардың көпшілігі медицинада дәрі-дәрмекке пайдаланылады. Мәселен, дәрілік жөтелшөп. Халықтық медицинада демікпені, асқорыту мүшелерінің талаурауын емдеуге және жүйкені тыныштандыруға пайдаланылады. Ерінгүлділер тұқымдас өсімдіктердің тағамға пайдаланылатын да түрлері (кәдімгі жұпаргүл) бар.[1]
Дәріс 10
Қашқаргүл тәрізділер
Уикипедия -- ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Мында өту: шарлау, іздеу
Asteraceae

A poster with twelve different species of Asteracea from the Asteroideae, Cichorioideaea and Carduoideae subfamilies
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:
Plantae
Бөлімі:
Magnoliophyta
Табы:
Magnoliopsida
Сабы:
Asterales
Тұқымдасы:
AsteraceaeMartynov, 1820

Синонимдері
Compositae Giseke
Қашқаргүл тәрізділер (лат. Asteráceae), немесе ескі атауы Күрделі гүлділер (лат. Compósitae) -- қос жарнақты өсімдіктердің бір тұқымдасы.

Күрделігүлділер.
Күрделігүлділер тұқымдас өсімдіктер. Қосжарнақты, гүлді өсімдіктердің ең көп тараған тобы - күрделігүлді өсімдіктер. Жер жүзінде, Арктика және Антарктида мұздарының өзге таралу аймақтарының барлығында 1300 туысқа бірігетін 25 мыңнан астам түрі бар. Қазақстанда 140 туысы, 700-дей түрі кез-деседі. Қоңыржай аймақта -- шөптесін өсімдік, шала бұта түрінде, тропикте -- шырмауық, бұта, кейбір түрлері ағаш түрінде өсетін бір, екі не көп жылдық өсімдік. Бұлар - негізінен шөптекті, сүтті шырыны болатын өсімдіктер. Олардың шала бұталы, бұталы, ағаштекті түрлері де кездеседі. Күрделігүлділер - көбінесе көпжылдық өсімдіктер. Кейде біржылдық түрлері де кездеседі. Гүлшоғыры бір гүлден мың гүлге дейін жинақталатындықтан, себетгүл деп аталады. Себетгүлдегі гүлдердің құрылысы әр түрлі. Пішіні, құрылысына байланысты себетгүлде тілше, түтікшелі, қосерінді, жалдан тілшелі, шоқырақ тәрізді гүлдер орналасады. Міне сондықтан да бұл топқа жататын өсімдіктер күрделігүлділер тұқымдасы деп аталады.
Өсімдік себетгүлінің құрылысы да ерекше. Мысалы, күрделігүлділер тұқымдас бақбақтың себетгүлінде тек тілше гүлдер орналасады. Түймедақтың себетгүлінен тілше және түтікшелі гүлдерді көреміз. Гүлкекіре себетгүлінде шұқырақ тәрізді гүлдер болады. Себетгүлі тек түтікшелі гүлден тұратын да өсімдіктер (сарықалуен, түйетікен) бар.
Күрделігүлділер әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Күнбағыс, мақсырдан өсімдік майы алынады. Ассүттіген, бөрігүл - көкөністік өсімдіктер. Дермене, түймедағы, бақбақ, итошаған, қырмызыгүл дәрілік шөп ретінде пайдаланылады. Жералмұрт (топинамбур) - малазықтық дақыл.
Бақытгүл (хризантема), нарғызгүл (георгина) - сәндік өсімдіктер. Күрделігүлділердің арамшөп түрінде өсетіндері де бар. Оларға ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер жатады.
Мазмұны
[жасыр]
* 1 Сипаттамасы
+ 1.1 Күрделігүлділер тұқымдастарына жататын өсімдіктердің ортақ белгілері
* 2 Мақсыр
* 3 Өгейшөп
* 4 Гүлдерінің құрылысы
* 5 Шаруашылық маңызы
* 6 Суреттер көрмесі
* 7 Пайдаланған әдебиет
Сипаттамасы

Күнбағыс гүл шоғыры
Жапырақтары әдетте кезектесіп, кейде қарама-қарсы орналасқан, пішіні әр түрлі. Ұсақ гүлдері себет гүл шоғына топтанған. Бірнеше гүлі бір гүл тәрізді жұмырлана топтанған түрі де кездеседі. Гүлі қос не дара жынысты, жыныссыз түрі де болады. Тостағаншасы жойылып кеткен немесе айдарша тәрізді. Күлтесі біріккен, осыған орай гүлі түтік тәрізді, қос ерінді. Аталығы 5, аналығы 1, жемісі тұқымша, эндоспермсіз.
Күрделігүлділер тұқымдастарына жататын өсімдіктердің ортақ белгілері
Бұлардың гүлдерінде тостағанша болмайды. Тостағаншасы кейде үлпекті айдарша тәрізді өзгеріп кетеді. Нағыз күрделігүлді өсімдіктердің себетгүлі - гүлшоғыры болады. Күлтесі 5 күлтежапырақшалардан құралады. Олардың төменгі бөлігі түтікше тәрізденіп бірігіп, жоғары ұшындағы 5 тісшесі болады. Ал жалған, тілшегүлдің жоғарғы ұшында 3 тісшесі ашылып жайылады. Күлтенің түтікшесіне бітісіп өскен 5 аталығы бар. Тозаңдығы да түтікшеге қосылады. Жатыны төмен орналасады. Аталық түтік арқылы аналық аузы қостелімді аналық мойны өтеді. Демек, күрделігүлділерде бір ғана аналық болады. Жемісі - айдарлы немесе айдарсыз тұқымшалар. Күрделі гүлділердің формуласы: Т0К(5)А(5)Ж(2)(бақбақ гүлі).
Мақсыр

Мақсыр.
Бұл өсімдіктің жабайы түрі кездеспейді. Жерорта теңізі елдерінде, Орта Азияда мақсырдың қолдан өсірілетін 19 түрі бар. Қазақстанда оның 4 түрі өсіріледі. Олар: түкті мақсыр, тікенді мақсыр, сортаң мақсыр және бояу мақсыр деп аталады. Енді бояу мақсырға толығырақ назар аударайық.
Мақсыр (сафлор) - тармақталған тік сабақты, біржылдық өсімдік. Оның қандауыр тәрізді сопақ жапырақтары өсімдік сабағына сағақсыз орналасады. Жапырақтарының жиегінде тікенектері болады. Сабақтың биіктігі - 100 сантиметр, кейде одан асып түседі. Гүлшоғыры - себетгүл. Гүлінің түсі ашық сары немесе қызыл-сары болып келеді. Бір өсімдікте 5-тен 60-қа дейін себетгүл бар. Жемісі - тұқымша. Бір себетгүлдегі ақ түсті, қырлы, жылтыр тұқымшалар саны 20-дай 100-ге дейін жетеді.
Мақсырдың тұқымшаларынан май алынады. Олардың құрамында 25-37% май болады. Мақсыр майы күнбағыс майынан кем түспейді. Оның майы тағамға және техникалық мақсатқа (бояу, эмаль, сабын алуға) пайдаланылады. Мақсырдың тұқымшалары ауыл шаруашылық құстарына жем ретінде беріледі. Ал тұқым ұны ауыл шаруашылық малдарға күнжара түріндегі малазық болып саналады. Мақсырдың балаусалы сабақ жапырақтары сүрлемге салынып, малға беріледі. Күлте жапырақшалары да бағалы. Олардан қызыл және сары бояу өндіріледі. Аспаздыққа да пайдаланылады. Мата бояйтын бояу алынады.
Солтүстік Африка және Азия елдерінде өсірілетіндіктен, мақсыр ыстыққа төзімді, құрғақшылыққа төтеп бере алады. Ол суды да үнемді жұмсайды. Мақсыр топырақ талғамайды. Өскіндері -6-10оС температураға төзеді. Өсімді мерзімі 93-117 күн. Мақсыр ауыспалы егістікте астық дақылдылардан кейін егіледі. Оның тұқымы көктемде қатар аралығы 30-60 см болатындай етіп себіледі. Егу нормасы - 1 гектарға 8-15 кг тұқым себу. Себу тереңдігі 5-8 см. Тұқымы толық пісіп, өсімдік құраған кезде комбайнмен тауып алады. Бітеугүлдену кезінде - пішен ретінде, ал гүлдеу немесе себетгүл түзу кезінде сүрлемге орып жинайды. Мақсыр - өте пайдалы өсімдік.
Өгейшөп
Өгейшөп - Қазақстанда 1 ғана түрі кездесетін тамырсабақты, көпжылдық шөптекті өсімдік. Ерте көктемде көптеген шөптекті өсімдіктерден бұрын өгейшөп шығып, гүлдейді. Өгейшөп тамырсабағынан дамыған гүлсидамның биіктігі 10-25 см, жапырақтары қызғылт-қоңыр түсті, сағақсыз, қабыршақты болады. Гүлдеп болған соң тамырға жақын жерінен ұзын сағақты, жүрек пішінді, ені 10-15 сантиметрге жететін үлкен жасыл жапырақтары дамиды. Өгейшөп жапырағы тақтасының үстіңгі беті түксіз жылтыр - <<салқындық>> сезім тудырады. Жапырақтың астыңғы бетінде жұмсақ түктер өсіп, <<жылылық>> шырай білдіреді. Осы екі түрлі ерекшелігіне байланысты өсімдік <<өгейшөп>> аталған. Өгейшөптің сары түсті ұсақ гүлдері ені 1-2 см мөлшерінде себетгүлге (корзинка) - гүлшоғырға жиналған. Себетгүлде топтасқан гүлдері екі түрлі: себетгүлдің жиегіндегі (шетіндегі) гүлдердің барлығы - аналық тілшелі гүлдер, ортасында орналасқандарының барлығы - аталық түтікшелі гүлдер. Сонымен, өгейшөптің себетгүлінде (гүлшоғырында) аталық та, аналық та гүлдердің болатынына көз жеткіздік.
Өгейшөпті өзен жағалауынан, сайлардан, аласа төбе етектерінен, өзге де жерлерден кездестіре аламыз. Ол - дәрілік өсімдік. Халықтық медицинада жапырағы, гүлі, сабағы әр түрлі дертке дәру ретінде пайдаланылады. Оның жапырағы қақырық түсіруге жиі қолданылады. Ауатамырдың қабынуына, сондай-ақ туберкулезді емдеуде де өгейшөп жапырағының маңызы зор.
Гүлдерінің құрылысы

Күнбағыс.
Гүлдерінің құрылысы өте күрделі және алуан түрлі болғандықтан, кейбір өсімдіктердің гүл формуласын ұсынамыз.
1. Кәдімгі бақбақ тілшегүлі: Т0К(5)А5Ж(2).
2. Мыңжапырақ (тысячелистник) себетіндегі түтікшелі гүлі: Т0К(5)А5Ж(2); жалған тілшегүлі: Т0К(5)А5Ж(2).
3. Дәрілік түймедағы (ромашка лекарственная) түтіктелі гүлі: Т0К(5)А5Ж(2) жалған тілшегүлі: Т0К(0+3)А0Ж(2).
4. Күнбағыстың себетінде де түтікшелі, тілшелі гүлдер бар. Жалған тілшелі гүлдері себет гүлшоғырының жиегінде (шетінде) орналасады, ол жеміс бермейді; формуласы: Т0К(0+3) немесе 3А()Ж(). Сонымен күрделігүлділер тұқымдасы 2 тұқымдас тармағына топтастырылады: 1) түтікiелі гүлділер (күнбағыс, түймедағы, мыңжапырақ, жусан, ермен, гүлкекіре және т. б.), 2) тілше гүлділер тұқымдас тармағы (бақбақ, шашыратқы, қалуен және т. б.).
Кейде қашқаргүл тұқымдастар деп аталатын күрделігүлділер тұқымдас өсімдіктер қосжарнақтылардың көбірек назар аударатын тобы болып саналады. Бұлар гүлшоғырында әр түрлі гүлдер өте көп жиналғандықтан, күрделігүлділер тұқымдасы деп аталған. Гүлшоғыры - себетгүл, күрделігүлділерге жататын өсімдіктердің көпшілігі біржылдық, көпжылдық, едәуір биік шөптекті өсімдіктер. Жапырағында бөбешік жапырақ болмайды. Себетгүлге орналасқан кішкене гүлдердің тостағаншасы үлпекті айдаршаға айналған, күлтесі 5 күлтежапырақшадан құралады. Себетгүлдегі гүлдердің барлығы жеміс бере бермейді. Көбінесе қосжынысты (аталықтар және аналықтар) гүлдер болғанымен, жеміс түзбейтін дара жынысты аталық гүлдер де кездеседі. Жемісі айдарлы немесе айдарсыз тұқымша. Күрделігүлділердің тозаңданбай-ақ жеміс түзетін бірнеше түрлері бар (бақбақ). Жемісі жел, жануарлар, су арқылы таралады. Күрделігүлділердің май алынатын, көкөністік, дәрілік, малазықтық, сәндік, техникалық түрлері бар. Ойраншөп, қалуен, гүлкекіре, түйетікендер - арамшөптер.[1]

Шаруашылық маңызы
К. г-дің шаруашылық маңызы зор. Бұлардың арасында каучуктылары (мыс., көксағыз, гвайюла, жерсағыз, т.б.), көкөніс түрінде пайдаланылатын (мыс., ассүттіген, бөрікгүл, шашыратқы, т.б.), мал азықтық (мыс., жер алмұрты), май алынатын (күнбағыс, мақсары, т.б.), әсемдік үшін өсірілетін (қошқаргүл, нарғызгүл, хризантема, қырмызыгүл,барқыт шөп, әсел, т. б.), дәрілік маңызы бар (түймедагы, арника, дермене, андыз, итошаған, т.б.) түрлері кездеседі.
К. г-дің арам шөп (шоңайна, қалуен, түйетікен, у кекіре, гүл кекіре, тікенқурай, ошаған, бақ-бақ, түйме-шетен, ақбас жусан, жусан, лаңса, т. б.) түрлері де бар.
Суреттер көрмесі
*
*
Aster alpinus
*
Senecio aureus
*
Vernonia fasciculata
*
Eupatorium cannabinum
*
Chuquiraga oppostifolia (Barnadesioideae)
*
Carduus tenuiflorus (Carduoideae)
*
Gerbera sp. (Mutisoideae). Note the zygomorphic disc flowers.
*
Pertya scandens (Pertyoideae)
*
Cichorium intybus (Cichorioideae). Note the dark blue anther tubes and the bilabiate styles.
*
Aster novae-angliae (Asteroideae)
*
Ray floret (as in Chichorioideae, and the outer florets in Asteroideae)
*
Disc floret (as in Asteroideae)
*
The involucral leaves of the capitula of the globe artichoke (here flowering) are eaten as vegetable
*
The large seed head of Tragopogon pratensis is composed of many single achenes, each with its own pappus
*
Sticking teeth of a Bidens tripartita achene under stereomicroscope (30X).
*
The stem of the dandelion (Taraxacum, Cichorioidea) contains a bitter latex.
Емтихан сұрақтары
* Гүлдің репродуктивті органдары атаңыз
* Гүл серігіне анықтама беріңіз
* Гүлдің құрлысы
* Тостағанша жапырақша
* Күлте жапырақша
* Гүлді өсімдіктерді топтарға бөлу
* Егу әдістерінің ең негізгілері
* Жалғастыру екпесі
* Ермен екпе
* Жарып ұластыру
* Гайсфус екпесі
* Қабыққа екпе
* Бүйірлік екпе
* Жақындап егу
* Телу
* Өсімдіктерді өсіру үшін қажетті факторлар
* Жарық сүйгіш өсімдіктер
* Жарықты шашырап түсуін қажет ететін өсімдіктер
* Көленкеге төзімді өсімдіктер
* Жылылықты сүйетін өсімдіктер
* Гүлді өсімдіктерді орналастыру
* Гүлді өсіру үшін қолдалынатын дайындалған топырақтар
* Жапырақ орналасқан топырақ
* Шымтезек топырағы
* Жылыжай қарашірік топырағы
* Шым топырақты дайындау
* Гүлді өсімдіктерді суару
* Гүлді қсімдіктерді тыңайту
* Өсімдіктерді өз кесінділерінен көбейту
* Тамырынан бөліп көбейту
* Жылыжайда нарцис гүлін өсіру технологиясы
* Жылыжайда раушан гүлін өсіру
* Үй жағдайында өсірілетін гүлдерге арнап топырақ қоспаларын дайындау
* Үй өсімдіктерінің үш талабы
* Аспалы өсімдіктер
* Әдемі гүл шашатындар
* Өсімдіктерді дұрыс орналастыру
* Үй өсімдіктеріне топырақ таңдау

* Қорда топырақ

* Өсімдіктердің табиғатпен биологиялық байланысы

* Гүлді жабық грунта өсіру

* Грунттың түрлері

* Грунттардың ылғал сиымдылығы

* Грунттың сіңіру мүмкіндігі

* Грунттық сорғы

* Гүлді өсімдіктер, жабық тұқымдылар

* Күрделі гүлділер тұқымдас өсімдіктер

* Гүл теплицаларында гүлді күтіп- баптауға керекті құрал жабдықтар

* Гүл өсіруге қажетті жағдайлар

* Гүлдердің тамырларының алуан түрлілігі

* Гүлдерді көшеттеу жәнетопырағын алмастырып отырғызу

* Гүлдердің шаруашылықтағы маңызы

* Пеларгония (сәндік өсімдік)

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz