Файл қосу
Америка платформасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМК құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-16-13.1.04
/03-2013
ПОӘК
<<Педагогикалық зерттеу әдістері>> пәнінің оқу-әдістемелік материалдары
№ 2 басылым
10.01.2013 ж.
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
<<Педагогикалық зерттеу әдістері>>
<<5В016600 - География>> мамандығы үшін
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАРЫ
Семей
2013
Мазмұны
1
Глоссарий
2
Дәрістер
3
Зертханалық сабақтар
4
Студенттердің өздік жұмыстары
1. Глоссарий
Абсолюттік биіктік - жер бетінің алыс нүктесінің теңіз деңгейіне қатысты алғандағы биіктігі. Абсолюттік биіктік картада горизонтальдармен және жеке нүктелер түрінде көрсетіледі.
Азимут - бақылау нүктесінен өтетін меридиан жазықтығы мен сол нүктені қиятын бағыттың вертикаль жазықтығы арасындағы қос қырлы бұрыш. Азимут меридианның солтүстік ұшынан сағат тілі бағытымен 00-тан 3600-қа дейін өлшенеді.
Аласа таулар - онша тілімделмеген, биіктік зоналарына жіктелмеген, биіктігі 1000-1500 м-ге дейінгі таулар.
Альпілік қатпарлану - атмосфералық қысым жоғары аймақ. Оның орталық бөлігінде қысым жоғары, шеттеріне қарай төмендейді. Антициклондық аймақта желдер солтүстік жарты шарда сағат тілі бағытымен, ал оңтүстік жарты шарда сағат тіліне қарсы бағытта соғады. Карталарда антициклон орталығында қысым жоғары болатын тұйық изобаралар жүйесі түрінде бейнеленеді. Антициклонның көлемі - 2000-3000 км, олар көбінесе жоғары ендіктерде, ал қыс кезінде қоңыржай ендіктерде де қалыптасады. Антициклонға ашық ауа райы тән, ауа ағындары отасынан шетіне қарай төменге бағытталған.
Артезиан сулары - жердің су өткізбейтін қабаттары аралығында қысыммен жатқан сулар. Ұңғымаларды бұрғылағанда артезиан сулары жер бетіне ағып шығады немесе фонтан күйінде атқылайды.
Атмосфералық жауын-шашын - жер бетіне атмосферадан сұйық немесе қатты күйде (жаңбыр, қар, шық, бұршақ, қырау) келіп түсетін ылғал.
Аккумулятивті жазықтар - шығу тегі әртүрлі (теңіздік, көлдік, аллювиалды, мұздық) шөгінділермен жабылған жазықтар. Аллювиалды жазықтарға Тұран ойпаты, ал теңіздік жазықтарға Каспий маңы ойпатын жатқызуға болады.
Белдеулік уақыт - әрбір сағаттық белдеудің орта меридианындағы жергілікті уақыт. Жер шарында әрқайсысы 15 градустан болатын 24 сағаттық белдеу бар, әр белдеуге өзіндік уақыт тән.
Биік таулар - биіктігі 3000 м-ден асатын, жер бедері күрделі, биіктік белдеулері айқын ажыратылатын таулар. Биік таулардың қар сызығынан жоғары жатқан бөліктеріне мұздық жер бедері тән.
Географиялық бойлық - нүкте мен бастапқы меридиан арасындағы бұрыштық қашықтық. Бастапқы меридианнан шығысқа қарай шығыс бойлық, батысқа қарай - батыс бойлық жатыр. Бойлық 0 градустан 180 градусқа дейінгі аралықта өлшенеді. Бір меридиан бойынша орналасқан нүктелердің барлығының бойлығы бірдей.
Географиялық ендік - нүктеден экватор кеңістігіне дейінгі бұрыштық қашықтық. Солтүстік және оңтүстік ендіктерді ажыратады, 0 градустан 90 градусқа дейін өзгереді.
Географиялық координаталар - жер бетіндегі нүктенің экватор мен бастапқы меридианға қатысты орнын анықтайтын шамалар.
Геохронологиялық карта - жердің геологиялық тарихында болған оқиғалардың ретін бейнелейтін кесте. Геохронологиялық шкалалар эраларға, олар өз кезегінде дәуірлерге жіктелген. Геохронологиялық карта тау жүйелерінің пайда болған уақыты мен пайдалы қазбалардың қалыптасу кезеңін, тіршіліктің даму тарихын да көрсетеді.
Гумус - пырақтың органикалық бөлігі, топырақ құнарлылығын анықтайтын басты көрсеткіш. Гумус тірі организмдердің қалдықтарынан түзіледі, топырақтың беткі қабатын қара, қоңыр түстерге бояйды.
Декреттік уақыт - тәуліктің жарық мерзімін неғұрлым тиімді пайдалану мақсатында бір сағатқа ілгері жылжытылған белдеулік уақыт. 1930 жылы енгізілген.
Денудация - тау жыныстарының үгілу өнімдерінің жайлылығы, жер бетінің неғұрлым ойпаң бөліктеріне тасымалдануы (сумен, желмен, ауырлық күші әсерінен). Ойпаттарда жыныстар жиналады, мұны аккумуляция дейді.
Денудациялық жазықтар - қатты кристалды жыныстардан түзілген және төбелі жазықтар (Сарыарқа). Денудациялық жазықтар қатарына шөгінді жыныстардан тұратын Үстіртті де жатқызады.
Диорит - күңгірт түсті интрузивтік тау жынысы.
Жазықтар - біркелкі тегіс немесе аздап көтеріңкі жер бедері тән кеңістіктер (құрлықтың 60 %-ын құрайды). Жазықтар көбінесе платформаларға сәйкес келеді. Ойпатты жазықтардың биіктігі 200 м-ден аспайды, төбелі жазықтардың биіктігі 200-500 м шамасында болады. Шығу тегіне қарай аккумулятивтік және денудациялық жазықтар жіктеледі.
Жер бедері - жер бетінің кедір-бұдырлығы. Жер бедері көлеміне, жасына және шығу тегіне, сыртқы түріне байланысты жіктеледі. Жер бедерін зерттейтін ғылым саласын геоморфология деп атайды.
Жер сілкінулер - жер асты дүмпулері мен жер бетіндегі тербелістер. Жер сілкінулер 5-700 км тереңдегі ошағынан (гипоцентр) басталып, жан-жаққа таралады. Жер сілкіну күші мен қарқындылығын баллмен есептейді.
Жер қыртысы - литосфераның сыртқы қабығы, шөгінді, гранит және базальт қабаттарынан тұрады.
Изосызықтар - картада бейнеленетін құбылыстардың бірдей шамаларын қосатын сызықтар. Тереңдігі бірдей нүктелерді қосатын сызықтар изобаталар, температурасы бірдей нүктелерді қосатын сызықтарды изотермалар, биіктігі бірдей нүктелерді қосатын сызықтарды горизонтальдар, ал қысымы бірдей нүктелерді қосатын сызықтарды изобаралар дейді.
Климат - белгілі бір аумақта жылма-жыл қайталанып отыратын ауа райының көп жылдық орташа жиынтығы.
Каньон - беткейлері тік болатын, өте терең және тар аңғар. Қазақстанда ірі Шарын каньоны орналасқан.
Ландшафт - құрамындағы табиғат компоненттері мен морфологиялық бөліктері өзара үйлескен, өзіндік құрылымы бар аймақтық табиғат кешені.
Магма - жердің терең қойнауында жоғары температура мен үлкен қысым жағдайында түзілетін, балқыған, құрамында газ болатын масса. Суынғаннан кейін магмалық (жанартаулық) жыныстар түзеді.
Магмалық тау жыныстары - суынған лавадан түзіледі. Жер қыртысында қатып қалған магмалық тау жыныстары интрузивтік, ал жер бетіне ағып шыққандары эффузивтік деп аталады. Құрамындағы кремнезем мөлшеріне байланысты магмалық тау жыныстары қышқыл (алтын, хром, платина кендері), негізгі (темір мен титан кендері) және ультранегізді (никель, хром, платина кендері) болып бөлінеді.
Метаморфтық тау жыныстары - агмалық немесе шөгінді тау жыныстарына жоғары қысым немесе температура әсер еткенде қалыптасады. Магмалық жыныс гранит гнейске, ал шөгінді жыныстар мәрмәр, кварцит, тақтасқа айналуы мүмкін.
Минерал - минерал тау жыныстары құрамына енеді, олардың тұрақты құрамдас бөлігі болып табылады. Мысалы, кварц, слюда магмалық тау жыныстарға, ал доломит шөгінді жыныстарға тән.
Сейсмикалық белдеулер - литосфералық плиталардың шекараларындағы қозғалмалы аймақтар, мұнда тау жасалулар жүреді, жер сілкінулер жиі қайталанады.
Тақырлар - шөлдердің өсімдіксіз бөліктері, негізінен сазды шөлдерге тән. Суды нашар өткізетіндіктен бетіндегі ылғал тез буланып кетеді. Біртіндеп жер беті жарылып, тақырлар қалыптасады. Тақырлар көбінесе Батыс Қазақстанда таралған.
Тау жотасы - созыла орналасқан көтеріңкі жер бедері. Тау жотасының ең биік бөлігін қырқа деп атайды, мұнда шыңдар мен олардың арасындағы төмендеу бөліктер орналасады. Бірнеше тау жоталары түйісетін ауданды тау түйіндері деп атайды. Тау жоталары аралығында тауаралық аңғарлар орналасады.
Тау жыныстары - жер қыртысын құрайтын табиғи күйдегі минералдар. Шығу тегіне қарай магмалық, шөгінді және метаморфтық деп бөлінеді.
Сортаңданған топырақтар - құрамында едәуір тереңдікке дейін еріген күйдегі тұздар болатын топырақтар. Мұндай топырақтардың беткі бөлігі құрылымсыз, тығыз келеді. Сортаңданған топырақтар дала зонасының оңтүстігінде, шөлейт пен шөлде кездеседі.
Үгілу - тау жыныстарының сыртқы күштер әсерінен бұзылу процесі. Физикалық үгілу тау жыныстарының температураның күрт өзгерістері нәтижесінде бұзылуы болса, аяздық үгілу кезінде жыныстар саңылаулар мен капиллярларда судың қатып қалуы әсерінен бұзылады. Химиялық үгілу - әртүрлі қосылыстар әсерінен жыныстардың тотығып, үгілуі, ал органикалық немесе биологиялық үгілу тірі организмдердің тіршілік әрекеті нәтижесінде жүреді.
Циклон - ауа массаларының құйын тәрізді қозғалатын аймағы, орталығында төмен қысым байқалады. Қысымның таралуына байланысты желдер шеттерінен орталыққа қарай соғады. Жер шарының өз осінен айналуына байланысты желдер солтүстік шарты шарда сағат тіліне қарсы бағытта, оңтүстік шарты шарда сағат тілі бағытына сәйкес соғады.
Шөгінді тау жыныстары - минералды бөлшектердің, тірі организмдердің қалдықтарының жиналуынан түзілетін жыныстар. Құрамындағы бөлшектерінің мөлшеріне қарай саз (0,001 мм-ден аз), лесс (0,1 мм-ге дейін), қиыршық тастар (1-10 мм) және т.б. деп бөлінеді. Тіршілігін тоқтатқан организмдердің қалдықтарынан әктас, мұнай сияқты шөгінді тау жыныстары түзіледі.
Эндемик - таралу ауданы өте шектеулі өсімдіктер мен жануарлардың түрі, туысы, тұқымдасы.
2.Дәріс сабағының тезистері
Тақырып: Евразия материгінің жер бедерінің ерекшеліктері
Жердегі ең зор континенттің негізін құраған Европа және Сібір платформасы. Солардың төңірегінде Евразия құрлығының онан әрі ұлғаюы байқалады. Олар осы уақытта дейін өзінің тұтастығын жәнге дамуының платформалық типін сақтаған. Басында бүтін болған Қытай платформасы кейін бөлшектенген. Екі дербес платформалық учаскеге Қытай-Корея және оңтүстік Қытай суперплатформасына бөлінді. Европа платформасы шетелдік Европа жерінде Скандинавия түбегінің шығысын және Финляндияны алып жатқан Балтық қалқанынан және негізгі бөлігі ТМД жерінде жатқан плитаның батыс шетінен тұрады. Қытай платформасы шегінде кембрийге дейінгі фундаменттің үстінде таралған қатпарлы-жақпарлы және жақпарлы таулар ежелгі фундаменттің ойыстары сай келетін аккумуляциялық ойпатты жазықтар және үстіртермен кезектескен. Евразияның ежелгі платформасының шегінде пайдалы қазбалардың едәуір қоры шоғырланған: архей мен протерозой құрылымдары үшін темір марганец, хром, рудаларының сондай-ақ кейбір түсті және сирек металлдардың бар болуы тән. Үндістан платформасының жер қойнауында алтын, алмас, аслы тастар бар. Евразия материгінің кең байтақ кеңістігі құрылымдарының өте әр түрлілігімен және мезокайназой бойы даму сипатының әр алуандығымен ерекшеленетін палезой жасындағы қатпаллылық Урал тауы жүйесіндегі және Батыс сібір плитасында бар. Шетелдік евразияда ерте және соңғы палеозой ғимараттары таралған. Жер бетінің қалыптасуында үлкен роль атқарғандар бірнеше рет қайтадан жаңарған тегістеу мен аккумулияциялық процессері сондай-ақ әр түрлі дәрежеде көрінге неоген және антропоген кезіндегі тектоникалық жандану. Тау массивтері герцин қатпарлығындағы синеклизаларға және тектоникалық жарылулар зонасына сай келетін ойпаңдармен бөлінген. Азия палеоген жағасындағы қатпарлы ғимараттар әсіресе неоген - антропоген кезінде жандануға ұшыраған, оның нәтижесінде Орталық Азияның Моңғолдық Алтай Тянь-Шань және оның тармақтары аса биік қатпарлы жақпарлы және қайта қалпына келген жақпарлы таулары пайда болған.
Азияның шығысы да палеозойдың негізіндегі орташа тіпті аласа жақпарлы қатпарлы таулардың басым болуы тән. Палеозой қатпарлық құрылмдар тараған облыстар, әсіресе шетелдік Европаның жері , түсті және сирек кездесетін рудаларына бай.
Солтүстік Америка
Солтүстік Америка - батыс жарты шардағы құрлық. Жер аум. 20,36 млн. км2 (аралдарымен қоса есептегенде 24,25 млн. км2). Тұрғыны 476 млн. адам (2000). Солт. Мұзды мұхит (құрлыққа тереңдеп еніп жатқан Гудзон шығанағымен), Атлант (Мексика шығанағымен) және Тынық мұхитпен (Калифорния шығанағы) қоршалған. Қрі аралдары: солт-нде Гренландия, Канаданың Арктик. топаралы, батыс жағалауында Алеут, Александр топаралдары, Ванкувер, Королева Шарлотта; шығ-нда Вест-Индия, Ньюфаундленд, т.б. аралдар бар. Iрі түбектері: Бутия, Мелвилл (солт-нде), Лабрадор, Флорида (шығ-нда), Юкатан (оңт-нде), Аляска, Калифорния (бат-нда).
Солтүстік Американың шеткі нүктелері:
* Солтүстігінде Мерчисон мүйісі (71°51' с.е.),,
* Оңтүстігінд Марьято мүйісі (7°12' с.е.)
* Батысында Принц Уэльс мүйісі (168°б.б.),
* Шығысында Сент-Чарльз мүйісі (55°40').
Жер бедері
Құрлықтың беткі құрылысы әр түрлі: бат-н Кордильера тау жүйесі, шығ-н кең алқапты жазықтар мен орташа биіктіктегі таулар алып жатыр. Батыс бөлігінің орташа биікт. 1700 м, шығысында 200 - 300 м, құрлық бойынша 720 м. С. А-ның ең биік жері - Мак-Кинли шыңы (6193 м), теңіз деңгейінен ең төмен орналасқан жері - Ажал аңғары ( - 85 м). Солт. және солт.-шығысында Лаврентий қыраты (300 - 600 м), оңт-ке қарай Орталық жазық (200 - 500 м) орналасқан. Бат-ндағы Ұлы жазық (500 - 1500 м) солт-ндегі Макензи ойпатына жалғасады. Орт. жазық шығ-нда Аппалач тауларына тіреледі. Кордильера тау жүйесі солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай созыла орналасқан бірнеше доға тәрізді тау жоталарынан тұрады. Шығыс доға Брукс, Макензи, Элберт және Шығыс Сьерра-Мадре тау жоталарын біріктіреді. Бұл жоталар батысқа қарай Жағалық жоталар, Юкон, Колумбия, Колорадо, Үлкен Алап, т.б. үстірттер мен оңт-ндегі Мексика таулы қыратына ұласады. Бір-бірінен тау жоталары мен қазаншұңқырлар арқылы бөлінген.
Геологиясы
Құрлықтың геол. негізі - Солт. Америка платформасы. Бұл ең көне құрылым каледондық (құрлықтың солт.-шығысы, Гренландия, Ньюфаундленд аралдары, Солт. Аппалач), герциндік (Оңт. Аппалач, Уошито жотасы, Канаданың Арктик. топаралы), мезо-кайнозойлық (Кордильера) құрылымдармен қоршалған. Атлант мұхиты мен Мексика шығанағы жағалауларындағы мезо-кайнозойдың қалың шөгінділерімен жабылған ойпаттар осы платформалардың плиталары болады. Плейстоценде бүкіл Солт. Американың солт. бөлігін Тынық мұхитынан Атлант мұхитына дейінгі 14 млн. км2 жерді мұздықтар басты. Платформаның мейлінше тұрақты бөлігі - Канада қалқаны (7 млн. км2) кембрийге дейінгі кристалды тау жыныстарынан (гранит, гнейс) тұрады. Платформаның шөгінді беткі қабаты палеозой, мезозой және кайнозойдың континенттік жыныстарымен жабылған. Іргетас аум-нда бірнеше антеклизалар мен синеклизалар бар. Кен байлықтары. Кен байлықтарының негізгі бөлігі Канада қалқаны мен Кордильера тау жүйесінде шоғырланған. Жоғ. көл мен Лабрадорда ірі темір кендері, платформаның шөгінді жыныстарында мұнай мен газдың, тас көмірдің мол кендері бар. Кордильерада алтын, күміс, мырыш, қорғасын, молибден, вольфрам, Колорадо үстіртінде уран, Аппалач тауларында тас көмір мен темір кентасы, Сеңгір таулардың палеозой шөгінділерінде фосфорит, төм. мезозойда уран кендері бар. Мексика шығанағы жағалауында, Калифорнияда, Оңт. Аляскада, Ұлы жазықтың солт-нде мұнай мен газдың ірі кен орындары шоғырланған.
Климаты
С. А. қиыр солт-те арктикалық белдеу мен оңт-нде субэкваторлық белдеулер аралығында орналасқан. Батыс және шығыс жағалауының климаты мұхиттық, ішкі аудандарында - континенттік. Арктик. климаттық белдеуге Солт. Мұзды мұхит суымен қоршалған аймақ кіреді; бұл өңірдің климаты қатаң, жауын-шашынды. Субарктик. климаттық белдеудің батыс бөлігінің жауын-шашыны мол, қысы жылы, жазы салқын. Қоңыржай климаттық белдеу (40° с.е-тен солт-ке) жұмсақ, өте ылғалды (бат-нда), қоңыржай континентті (шығ-нда). Субтропиктік климаттық белдеу жұмсақ жерортатеңіздік типке жатады. Калифорния түбегі мен Мексика таулы қыратының орт. бөлігі тропиктік климаттық белдеуде жатыр. Субэкваторлық климаттық белдеуге жататын Орт. Американың оңт. бөлігінің климаты тұрақты ыстық, жазы ылғалды, қысы құрғақ келеді. Қаңтардың жылдық орташа темп-расы - 36°С-тан (солт-нде) 20°С-қа дейін (оңт.) артады. Ең төм. темп-ра - 64°С (Аляска мен Канаданың солт.-батысында) және - 70°С (Гренландияда) байқалды. Шілденің жылдық орташа темп-расы - 4°С-тан (солт.) 32°С-қа дейін (оңт.). Ең жоғ. темп-ра - 56,7°С Ажал аңғарында (Батыс жарты шардағы ең жоғ. көрсеткіш) байқалды. Жылдық жауын-шашын мөлш. Аляска мен Канаданың батыс жағалауы мен АҚШ-тың солт.-батысында 2000 - 3000 мм, құрлықтың оңт.-шығысында 1000 - 1500 мм, Орт-ндағы жазықтарда 400 - 1200 мм, ішкі үстірттерде 100 мм, Калифорния түбегінде 100 - 150 мм-ден аспайды.
Iшкі сулары
Солтүстік Америка жер беті ағын суларына бай. Мұнда дүние жүзіндегі ең ұзын өзен жүйесі (Миссисипи және Миссури) мен тұщы судың көп шоғырланған аймағы (Ұлы көлдер) орналасқан. Өзендердің орташа жылдық ағын мөлш. 8200 км3. Құрлықта өзен торы біркелкі таралмаған. Өзендердің көпшілігі (Миссисипи, Рио-Гранде, Әулие Лаврентий, т.б.) Атлант мұхиты алабына жатады. Тынық мұхиты алабындағы өзендер (Юкон, Колумбия, Колорадо, т.б.) қысқа, суы мол болып келеді. Солт. Мұзды мұхит алабындағы өзен торлары толық жетілмеген, көлдер мен батпақтар көп. Ірі өзен жүйесі - Финли - Пис-Ривер - Еріксіздер - Макензи. Құрлықтың мұз басқан солт. бөлігі мұздық-тектоник. көлдерге бай: Ұлы көлдер, Виннипег, Виннипегосис, Манитоба, Үлкен Еріксіздер көлі, Үлкен Аюлы көлі, Бұғылы көлі, т.б. орт. Америкада (Никарагуа қолатында) ірі тектоник. көлдер - Никарагуа және Манагуа орналасқан. Үлкен Алап үстіртінде ылғалды плейстоцен дәуірінен қалған Үлкен Тұзды көл бар. Жағалық ойпаттарда лагуналық, Кордильерада жанартаулық көлдер кездеседі.
Топырағы
Арктик. және тропиктік белдеулер аралығындағы топырақтың барлық түрі кездеседі. Канаданың Арктик. топаралына тундралы арктик. және тундралы-глейлі топырақ тән. Алясканың бат., Алеут аралдарының жанартаулық күлдерін шымтезекті субполюстік топырақ жапқан. Лабрадор түбегінің оңт-нде иллювийлік - темірлі-шірінділі күлгін топырақ, Лаврентий қыратының оңт.-батысында және Ұлы жазықтың солт-нде шымды-күлгін топырақ таралған. Қоңыржай белдеудің оңт. мен субтропикте біркелкі топырақ субмеридиандық бағытта немесе жинақталған массивтер түрінде таралған. Ұлы көлдер мен Солт. Аппалач аудандарында орманның қоңыр топырағы таралған. Орт. жазықтың солт.-батысында прерияның қара топырақ тәрізді қышқылы аз, шіріндісі мол топырағы Ұлы жазықтар шекарасында қара топырақпен алмасады. Ұлы жазықтар мен Колумбия үстіртінде қызыл қоңыр топырақ кең өңірді алып жатыр. Үлкен Алап аймағында сортаңмен араласқан шөлейттің сұр топырағы, құрлықтың ылғалды оңт.-шығыс бөлігіндегі теңіздің сазды және құмдақты тұнбалары үстінде құнарлы қызыл және сары топырақ басым келеді. Миссисипидің бат-нда субтропиктік прерияның қызғылт қара, бұталы даланың сұр топырағы, Мексика таулы қыратында сұр, субтропиктік шөл, Калифорния түбегінде тропиктік шөл топырақтары таралған. Кордильера беткейлеріне әр түрлі тау топырағы, ылғалды бөлігін таудың сұр топырағы, құрғақ өңірін таудың қоңыр топырағы алып жатыр.
Өсімдігі
С. А-ның басым бөлігі Голарктик., оңт. бөлігі Неотропиктік флоралық әлемге жатады. Канаданың Арктик. топаралының солт. мен Гренландияда мүк пен қынадан тұратын арктик. шөл, арктик. тундра басым; топаралдың оңт-н тундра белдемі алып жатыр. Лабрадордан Макензи тауына дейін ені 100 - 200 км өңірмен орманды тундра табиғат белдемі өтеді. Бат-нда орманды тундра мұхит жағалауының шалғынымен алмасады. Орман белдемі құрлық аум-ның 1/3-ін қамтиды. Қоңыржай белдеудің орманы: тайга, Тынық мұхит жағалауының қылқан жапырақты орманы, аралас және жалпақ жапырақты орман болып бөлінеді. Тайга негізінен қара және ақ шырша, америка балқарағайы, бальзамды майқарағайдан тұрады. Кордильера тауларының Тынық мұхит жағалауындағы ормандарда негізінен биік ағаштар: ситхин шыршасы, дуглас майқарағайы, батыс туясы және қарағайдың бірнеше түрлері өседі. Қылқан с.е-тен оңт-ке қарай субтропиктік ормандарғажапырақты орман 40 ұласады: шығ-нда мәңгі жасыл аралас орман және бат-нда мәңгі жасыл қылқан жапырақты орман таралған. Ұлы көл ауданы мен Солт. Аппалач өңірінде аралас орман (сары қайың, қант үйеңкісі, шамшат, жөке, ақ және қызыл қарағай) өседі. Жалпақ жапырақты орман Аппалачтың оңт. мен Ұлы жазықтың шығыс бөлігін қамтиды. Мұнда еменнің америкалық түрлері, шамшат, ақ үйеңкі, жөке, шынар, қызғалдақ ағашы өседі. Тау беткейлерінде орманды алқап (800 - 2000 м) тау-тайгалық самырсынды-шыршалы орманға, жоғарыда субальпі және альпі шалғындарына ұласады. Құрлықтың орт. аудандарын орманды дала, дала, шөл және шөлейт алып жатыр. Орманды дала белдемі Кордильераның шығ-нда Ұлы жазықтың Канадалық бөлігі мен Орталық жазықтың бат-нда жатыр; биік шөптесін өсімдіктерден тұратын шалғынды дала мен емен ағашынан тұратын сирек орман кезектесе орналасқан. Дала белдемі Ұлы жазық, Колумбия үстірті және Калифорния аңғарын қамтиды. АҚШ-тың Ұлы жазығы боз шалғын және бидайықты даладан, қалған бөлігі бизон шөбі, селеу, т.б. астық тұқымдас аласа шөпті құрғақ даладан тұрады. Шөлейттер мен шөлдер Үлкен Алапты, Колорадо үстіртінің шығыс бөлігін және Мексика шығанағының солт.-батысын (субтропиктік шөлдер) алып жатыр. Астық тұқымдас жусанды өсімдіктермен қатар суккуленттер (ағаш тәрізді кактус, алоэ, юкка, т.б.) басым өседі. Мексика таулы қыраты мен Флориданың оңт-нде, Орт. Америка және Вест-Индияны тропиктік ормандар алып жатыр. Лиана шырмалып өскен алып ағаштар мен бамбуктен тұратын ылғалды мәңгі жасыл ормандар емен, жөке, магнолия, т.б. жапырағын түсіретін ағаштардан тұратын ауыспалы ылғалды орманға өтеді. Тау жоталарының жел жақ беткейлерінде тропиктік саванна, жағалық ауданда мангр орманы өседі.
*
*
*
*
*
Жануарлары
С. А. мен Еуразия құрлықтарының геол. даму тарихының ортақтығына байланысты жануарлар әлемінде көптеген ұқсастықтар бар. Тундра белдемінде солт. бұғысы (карибу), ақ аю, ақ түлкі, лемминг, ақ қоян, ақ жапалақ, ақ құр, т.б. тіршілік етеді. Канаданың Арктик. топаралы мен Гренландияда күдірқодас кездеседі. Тайганы бұлан, вапити бұғысы, америка сусары, қоңыр аю, канада сілеусіні, құндыз, қызыл тиін, т.б. мекендейді. Аралас және жалпақ жапырақты ормандағы виргин бұғысы, сұр түлкі, қызыл сілеусін, сұр тиін, көртышқан; құстардан құладын, жабайы күрке тауық жойылуға жақын. Орманды дала мен дала жануарларынан бизон, айырмүйізді бөкен, мазам бұғысы, койот, прерия түлкісі тек қорықтарда ғана сақталған. Субтропикте аллигатор, кайман тасбақасы, қоқиқаз, бірқазан, каролина тотықұсы мекендейді. Кордильерада қар қойы, гризли аюы, қар ешкісі; шөлді-далалы таулы үстірттерде бауырымен жорғалаушылардың көптеген түрлері - улы жыландар мен кесірткелер бар. Орт. Америкада, Вест-Индияда, Мексика таулы қыратында тропиктік жануарлармен бірге оңт. америкалық сауыттылар, маймылдар, жарқанаттар, колибри, тотықұс, тасбақа, қолтырауын, кесірткелер тіршілік етеді. С. А-да 100-ге жуық ұлттық саябақтар мен қорықтар (Канадада 24, АҚШ-та 50, Мексикада 12, қалғаны Вест-Индияда) құрылған. Iрілері: Йеллоустон, Үлкен Каньон, Йосемит, Банф, Джаспер, Секвойя, Эверглейдс.
*
*
*
*
*
Географиялық зерттелу тарихы
Еуропалықтар Америкаға келмей тұрып мұнда әр түрлі даму сатысындағы жергілікті үндіс халықтары мекендеген. Халықтың негізгі бөлігі Оңт. Мексиканың таулы аймақтарындағы мәдениеті, қолөнері жоғары деңгейде дамыған өркениетті Майя, Ацтек мемлекеттеріне шоғырланған. Олар аңшылық, балықшылық және егіншілікпен (жүгері, бұршақ, картоп, мақта, қызамық, күнбағыс, асқабақ, темекі) айналысқан. Біршама халықтар тобы (майя, ацтек, кечуо, аймаро, т.б.) этник. аумағын, мәдениетін сақтап қалды. Үндістердің ұсақ тайпалары кейіннен С. А.-ның орманды белдеміне ығыстырылған. Құрлықтың солт. жағалауы мен Гренландияда эскимостар мекендейді. Орта ғасырларда Гренландияға қоныстана бастаған нормандар 11 - 13 ғ-да Ньюфаундленд аралын, Лабрадор түбегін және Баффин т-н ашты. 1492 - 1503 ж. Х.Колумб Багам, Куба, Гаити, Кіші Антиль, Пуэрто-Рико, Ямайка аралдарын, Кариб т-нің батыс жағалауын, Панама мойнағын ашқан. 1497 - 98 ж. Дж. және С. Кабот С. А-ның шығыс жағалауын зерттеді. 1504 ж. француз теңізшілері Әулие Лаврентий шығанағын, 1513 ж. испандық В.Нуньес де Балбоа Панама шығанағы, 1519 - 24 ж. Э.Кортес Мексика таулы қыраты арқылы Тынық мұхитқа шықты. 1648 ж. орыс саяхатшылары Ф.Попов пен С.Дежнев Чукча т-нен Тынық мұхитқа өтіп, С. А-ның Азиядан тар бұғаз арқылы (Беринг бұғазы) бөлінетіндігін дәлелдеді. 1778 ж. ағылшын Д.Кук С. А-ның батыс жағалауымен жоғары ендікке дейін зерттеу жұмыстарын жүргізді. 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында Дж. Поуэлл, Дж. Доусон, А.Брукс, т.б. америка және канада геологтары Сеңгір тауларды, Лаврентий таулы үстіртін, Аляска жотасын (С. А-ның биік нүктесі Мак-Кинли шыңымен) ашуды толық аяқтады.
Тақырып: Оңтүстік Америка
Оңтүстік Америка - батыс жарты шардың оңтүстігіндегі құрлық.[1] Жерінің аумағы (аралдарымен қоса есептегенде) 18,28 млн. км². Халқы 340 млн. адам (2000). Солтүстіктен оңтүстікке қарай 7150 км-ге, батыстан шығысқа қарай 5150 км-ге созылған. Құрлықтың солттүстіктен Кариб теңізімен, батысын Тынық мұхиты, шығысын Атлант мұхиты, оңтүстіктен Магеллан, Дрейк бұғаздарының суы шайып жатыр. Солтүстік-батысында жіңішке Панама мойнағы арқылы Орталық және Солтүстік Америкамен жалғасады. Ең биік жері - Аконкагуа (6960 м). Теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жері - Вальдес ойысы ( - 40 м). Оңтүстік Америкадағы ең ұзын өзен жүйесі - Амазонка (Мараньон саласымен қоса есептегенде - 6437 м). Дүние жүзіндегі теңіз деңгейінен ең биік орналасқан көл - Титикака (биіктігі 3812 м), ең биік су құламасы - Анхель (1054 м) және ең биік жанартау - Льюльяйльяко осында орналасқан. Оңтүстік Америка құрамына Отты Жер, Фолкленд, Галапагос аралдары, Чили топаралы, т.б. ұсақ аралдар кіреді.
Жер бедері
Оңтүстік Американың батыс бөлігін Кордильера тау жүйесінің жалғасы - Анд таулары алып жатыр. Ол қатпарланып созылған Солтүстік, Орталық, Оңтүстік Анд жоталарынан тұрады. Солтүстігінде Венесуэланың Кариб Андысы 2 тізбек құрайды. Колумбия Кордильерасы Шығыс, Орталық, Батыс болып бөлінеді. Эквадор Андысында Чимборасо (6310 м), Котопахи (5897 м), Сангай (5230 м) жанартаулары кездеседі. Орталық Анд енді, кең (750 км). Мұнда Титикака көлі, батыс жағалауында Атакама шөлі, Льюльяйльяко жанартауы орналасқан. Оңтүстік Анд Басты Кордильера мен Жағалық Кордильерадан тұрады. Ең оңтүстігіндегі Патагония Андысы батысқа қарай Патагония үстіртіне ұласады. Құрлықтың солтүстік-шығысындағы Гвиана таулы үстірті мен шығысындағы Бразилия таулы үстіртін дүние жүзіндегі аса ірі ойпаттардың бірі - Амазона ойпаты бөліп жатыр. Ол Ориноко өзенінің сол жағындағы Ориноко Льяносы ойпатымен жалғасқан.
Геологиясы.Құрлықтың шығысы негізінен жазық және таулы-үстіртті болып келеді, бұл бөлік ежелгі Гондваналық Оңтүстік Америкалық платформада орналасқан. Платформаның қазіргі іргетасы архей-протерезойлық қалқандар түрінде (Гвиана, Батыс және Шығыс Бразилия) жер бетіне шығып жатыр. Ол кристалды тақтатас, гранитті гнейс пен кварциттен құралған. Абстракциялық жасы 1,5 - 4 млрд. жыл аралығында. Олардың арасында қат-қабаттық интрузия мен жанартаулық әрекеттер әсерінен қалыптасқан конгломераттар (Рорайма формациясы) кездеседі. Әсіресе Бразилия қатпарлығы ежелгі құрылымдарға көптеген өзгерістер жасап, қазіргі жер бедерінде Орталық және Шығыс Бразилия қалқандарындағы орталық массивтер мен тұқылды таулы үстірттер жүйелерін қалыптастырды. Олар бір-бірінен тектоникалық Парнойбо, Сан-Франсиску және Парана ойыстары арқылы бөлініп жатыр. Гвиана мен Бразилия таулы үстіртіне сәйкес келетін, тұтастай көтерілген аймақ аралығында өте үлкен алқапты алып жатқан Амазона, Ориноко, Ла-Плата ойпатты жазықтары қалыптасты. Жер бедері біртегіс, көбінесе батпақты, континенттік шөгінділермен жабылған қат-қабатты аккумулятті ойпаттар түрінде болып келеді. Юра-бор дәуірлеріндегі Оңтүстік Атлант мұхиты табанындағы тектоникалық қозғалыстар әсерінен Парана ойысында терең жазықтар пайда болды. Батыстағы Анд жүйесінің қалыптасуы герцин қатпарлығынан басталады, бірақ негізгі тау жасалу Тынық мұхиттық геосинклиналды белдеудегі кейінгі альпілік қатпарланумен байланысты әлі де жалғасуда. Жанартаулардың атқылауы өте күшті болған Орталық Анд таулы қыратында терең тектоникалық жарықтар (грабендер) мен әрекетті жанартаулар жүйесі қалыптасты. Тау жүйесінің биіктеуі және Антарктида құрлығымен жақын жатуына байланысты плейстоцендік мұз басу жүрді. Патагония Андысының тау басы түгелдей мұздықтармен жабылған. Соның әсерінен Патагония Андысының батыс жағалауында мұздық жер бедері пішіндері мен жағалаудың фьордты және шхерлі типтері кездеседі.
Кен байлықтары
Оңтүстік Америка қойнауы кен байлықтарына, әсіресе мыс, темір, марганец, молибден, қалайы, полиметалл мен сирек кездесетін метал кендеріне өте бай. Темір кенін өндіруден Бразилия дүние жүзінде 2-орынды, Чили мыс кенін өндіруден дүние жүзінде 1-орынды иеленеді. Перу, Чили, Боливия жерінде, Бразилияда алтын мен алмастың ірі кен орындары кездеседі. Боливияда солтүстіктен оңтүстікке қарай 940 км-ге созылып жатқан қалайы белдеуі орналасқан. Теңіздің жағалық жазықтары мен синеклизаларында мұнай мен газдың мол қоры кездеседі. Маракайбо, Ориноко, Магдалена, Гуаякиль ойыстарында мұнайдың, Амазона ойпаты мен Бразилия таулы үстіртінің оңтүстік-шығысында тас көмірдің ірі кен орындары бар. Колумбия Кордильерасындағы замартастың, Чилидің солтүстігіндегі алтынның және селитраның мол қоры дүниежүзілік маңызға ие.
Климаты
Оңтүстік Америка дүние жүзіндегі ең ылғалды құрлық, әрі жерінің басым бөлігі төменгі ендіктерде орналасқандықтан күн сәулесін де мол алады. Оңтүстік Америка 6 климаттық белдеу деңгейінде орналасқан. Климаттағы өзгерістер әсіресе жауын-шашынның маусымдылығына тікелей тәуелді. Сол себепті құрлық үстінде қысым жыл бойы көршілес мұхит айдындарынан төмен болады да, ауа массалары оның ішінде экваторлық және муссонды-пассаттық циркуляция басым түрде құрлыққа қарай бағытталған. Оңтүстік Американың орографиялық ерекшелігі, яғни батыстағы Анд тау жүйесі құрлықта меридиан бағытында ауа қозғалысының қалыптасуына әсер етеді. Атлант мұхитына қарай жазық жер бедері басым болғандықтан мұхиттың климатқа әсер ету дәрежесі күшейеді. Қаңтар айында құрлықтың басым бөлігі қатты қызады. Ең қатты ыситын жер - Гран-Чако жазығы, ондағы абстракциялық максимум температура 49°С. Суық Перу ағысы шайып өтетін құрлықтың батыс жағалаулық бөлігі шығыспен салыстырғанда әлдеқайда салқын әрі құрғақ болады, бұл Атакама шөлінің қалыптасуына себепші болды. Жауын-шашынның мөлшері мен оның таралуы құрлық бойынша біркелкі емес. Ылғалдың ең көп түсетін жері Колумбияның батысы мен Чилидің оңтүстігі (5000 - 8000 мм), Амазонияның батысы мен оған жалғас жатқан Анд етегі, Гвиана таулы үстіртінің батысы, Бразилия таулы үстіртінің шығыс беткейінде 2000 - 3000 мм және одан да мол, ал құрлықтың қалған бөліктері 1000 - 2000 мм-ге дейін ылғал алады.
Ішкі сулары
Игуасу сарқырамасы.
Оңтүстік Америка дүние жүзіндегі ең суы мол құрлық, басқа құрлықтармен салыстырғанда онда екі есе артық жауын-шашын түседі. Жер бетіндегі құрлықтың 12%-ын құрайтын оның аумағына дүние жүзіндегі өзендер ағынының 27%-ы тиесілі. Құрлық пішіні, оның климаттық жағдайы мен орографиялық құрылымы, жер бедері ірі өзен жүйелерінің қалыптасуына мүмкіндік береді. Ірі өзендердің көпшілігі Атлант мұхитына құяды. Дүние жүзіндегі суы ең мол өзен - Амазонка осы Оңтүстік Америкада орналасқан. Мұндағы өзендердің гидроэнергетикалық әлуеті өте жоғары. О. А. жеріндегі көл қазаншұңқырлары қалыптасу жолына қарай тектоникалық, мұздық, жанартаулық және лагуналық болып бөлінеді. Маракайбо, Титикака тектоникалық көлдерге, Буэнос-Айрес, Аргентина, Сан-Мартин мұздық көлдерге, Патус, Лагоа-Мирин лагуналық көлдерге жатады. Жалпы атпен "саларес" деп аталатын батпақты көлдерге Уюни, Салинас-Грандес жатса, Поопо қалдық көлге жатады.
Топырағы мен өсімдігі
Оңтүстік Америкадағы орман.
Құрлықтың топырақ-өсімдік жамылғысының қалыптасуы мен таралуы ең алдымен ылғалдану дәрежесіне тәуелді. Ұзақ уақыт құрлық жеке дара дамыған, органикалық дүниенің эндемизмі өте жоғары. Флоралық құрамы жағынан құрлықтың көпшілік бөлігі Неотропиктік, қиыр оңтүстік Голантарктикалық әлемге жатады. Неотропиктік әлем бес флоралық облысқа бөлінеді (Кариб, Гвиана, Амазона, Бразилия, Анд) және мезозойдан бері қалыптасқан көп түрлі өсімдіктердің эндемик формалардың көптігімен ерекшеленеді. Қазіргі флора бір кездегі Гондвана құрлығындағы ежелгі қоңыржай флора қалдығы мен неотропиктік флора өкілдерінің араласуынан қалыптасқан. Өсімдік түрлерінің 75%-ы эндемиктерге жатады. Олардың ішінен оңтүстік мәңгі жасыл шамшаты, бал пальмасы, чили араукарийі ерекше көзге түседі. Өсімдік жамылғысының таралуында белдемділік айқын байқалады. Құрлықтың көпшілік бөлігін құрамы мен аумағы жөнінен дүние жүзінде теңдесі жоқ ылғалды тропиктік орман алып жатыр. Орман өте тығыз, тек қана ағаштың 4000-ға жуық түрі бар, ағаштары бірнеше қабатты болып келеді, биіктігі 80 м, кейде 100 м-ге дейін жетеді. Оларға шарап пальмасы, алып сейба, жакаранда, пау-бразил, гуаякан, гевея, хинн ағашы, бразилия жаңғағы, какао, т.б. жатады. Бұл орман лианалар мен эпифиттерге өте бай, әсіресе, әдемі гүл ашатын хош иісті орхидеялардың 5 мыңнан астам түрі бар. Ылғалды тропиктік ормандар түр құрамы онша өзгеріске ұшырамастан 1000 - 1500 м биіктікке дейін көтеріледі. Бразилия таулы үстіртіндегі қызыл ферралитті топырақтағы саванна "кампос" деп аталады. Оның шөптесін бөлігі биік астық тұқымдастардан, бұршақ тұқымдастар мен күрделі гүлділерден, ағаштар қолшатыр тәрізді бөрікбасты мимозадан, кактустен, сүттігеннен құралады. Бразилияның солтүстік-шығысында балауыз беретін карнауба пальмасы өседі. Солт. бөлігінің Ориноко ойпатындағы пальмалы саваннаны "льянос" дейді. Қара шірікке бай, құнарлы саваннаның көп бөлігі кофе ағашы, мақта, банан, какао, маниок сияқты мәдени өсімдіктер өсірілетін плантацияларға айналған. Патагония жері қоңыржай климаттық белдеуге кіреді, оның батыс желдер жолында жатқан Патагония Андысында мәңгі жасыл субантарктикалық ылғалды орман таралған. Сонымен қатар лиана, мүк, қына, ағаш тәрізді папоротник, бамбук, магнолия кездеседі. Патагония үстіртіндегі құрғақ дала мен шөлейт белдемінде сұр-қоңыр тұзды топырақта биік шөптесін және ксерофитті бұталар мен аласа кактус басым өседі. Оңтүстік Америка көптеген бағалы ағаштар мен пайдалы өсімдіктердің отаны болып есептеледі. Оларға картоп, маниок, арахис, ананас, какао, томат, асқабақ сияқты мәдени өсімдіктер мен бромелия, настурция, канна, кактус сияқты бөлме және бақша өсімдіктері нақты дәлел болады.
Жануарлары
Жануарлар дүниесі алуан түрлілігімен және эндемизм дәрежесінің жоғарылығымен ерекшеленеді. Орталық Америкамен бірге Неотропиктік фауналық облысқа біріктіріледі. Сүт қоректілерден қалталы тышқандардың 70-тен астам түрі, құмырсқа жегіштің 3 түрі, сауыттылардың 20-дан астам түрі, жалқау аңның 5 түрі, приматтар және ірі жыртқыштардан: қабылан, шибөрі, оцелот, пампа мысығы, пума, көзілдірікті аю, жалды қасқыр, т.б. тіршілік етеді. Тұяқтылардан тапирдің 3 түрі, пекари, амазона бұғысы кездеседі. Андтың биік бөліктерін терісі өте бағалы аң - шиншилла мен америкалық өркешсіз түйе - ламаның екі түрі (гуанако және викунья) мекендейді. Құстардың 2,5 мыңнан аса түрі бар, оның 90%-ынан астамы эндемиктер. Әсіресе, басқа ешбір жерде кездеспейтін нанду, ара, тинаму, кондор, колибри (500 түрі бар), тукан, гоацин, т.б. бар. Жәндіктер, қосмекенділер және бауырымен жорғалаушылар да алуан түрлі. Галапагос аралдарының піл-тасбақалары (салм. 200 кг), анаконда (ұзындығы 11 м), саламандра, аяқсыз амфибиялар, игуана, боа, кайман соған дәлел. Мұнда кездесетін жәндіктердің 5600-ден астам түрінің 3400-ге жуығы эндемиктер. Тірі табиғат байлықтарын қорғау мен сақтау мақсатында Оңтүстік Америкада көптеген экологиялық және биологиялық резерваттар мен ұлттық саябақтар құрылды.
Зерттелу тарихы
1498 ж. Х.Колумб Оңтүстік Америка жағалауындағы Ориноко өзенінің атырауы, Пария шығанағы мен түбегі маңына келіп тоқтаған. Америго Веспуччи қатысқан португал экспедициясы 1501 - 1502 ж. құрлықтың солт. жағалауымен жүзіп, оның құрлық екендігін дәлелдеген. 1507 ж. Лотарингия географы М.Вальдземюллер Веспуччи құрметіне оңтүстік құрлықты Америка деп атаған, кейіннен 1541 ж. бұл атау батыстағы екі құрлыққа да берілді. 1515 жылдың соңында испандық Х.Д. Солис Оңтүстік Американың шығыс жағалауын жүзіп өтіп, 1516 ж. Ла-Платаны, кейіннен Уругвай мен Парана өзендерінің төменгі ағысын ашты. 1520 ж. Ф.Магеллан басқарған испан экспедициясы Ла-Платадан Патагонияға дейін жүзіп, Патагония (Магеллан) бұғазы арқылы Тынық мұхитына өтті. Құрлықтың Тынық мұхит жағалауын 1522 - 1558 ж. испандықтар ашты. Оңтүстік Америка табиғатының ғылыми тұрғыдан зерттелуі 1735 - 1743 жылдар аралығында жүргізілген француз және испан Экваторлық экспедициясы көмегімен жүзеге асырылды. Ориноко өзені мен Солтүстік-Батыс және Экваторлық Анд тауларында кешенді зерттеу жүргізген неміс ғалымы А.Гумбольдт және француз Э.Бонплан болды. Көрнекті орыс геоботанигі Н.И. Вавилов экспедициясы (1932 - 33) құрлықтың көптеген дәрілік және мәдени өсімдіктерін, олардың таралу аймақтарын анықтады.
Австралия
Кіріспе. Австралия жер бетіндегі ең кіші материк. Оның аты << аустралис>> латынңың <<оңтүстік>>деген сөзінен шыққан. Ол түгелдей оңтүстік және шығыс шартда орна ласқан. Австралияның шеткі нүктелері солтүстігінде Йорк мүйісі 100 41, оңтүстік еңдік, оңтүстікте Оңтүстік - шығыс, мүйісі 39011, о.е., батыста Стип-Тойнт мүйісі 1130 05, шығыс байлық, шығыста Байрон- 153034, шығыс байлық.Австралияның жер көлемі 7,7 млн. шаршы шақырым. Сотүстіктен оңтүстікке 3200 шақырым, батыстан шығысқа 4100 шақырымға созылып жатыр.Австралия мен Антарктида арасы 2500 шақырымнан артық.Австралияның солтүстігінде Меллвилл, Баттерет,Трут-Айленд,Тасмания, Кинх, Флиндерс және Кенгуру, батысында Дерк-Харток, шығысында Фрейзер, тағы басқа аралдар бар.Геологиялық даму тарихы .Эора дәуірінің соңында ғана Австралия Гондванадан және материк болып бөлініп шықты. Ежелгі Австралия платфомасын Шығыс Австрралия қатпарлы құрылымы желектеп жатыр.Ол оңтүстік шығысында Байкалдық, солтүстік-шығысында герциндік құрылымдар,ибатысында 120-меридиан маңында ежелгі фундамент шығыңқы. Жоғарғы палезойда орталық бөлікте Амадиес майсуы қалыптасқан.Одан кейін Карпентария шығанағы, Үлкен бассейн (Орталық плазық), Мүррей синиклизалары палеогенде пайда болған, теңіз трансгрессияларына ұшыраған. Бор дәуірінің соңы мен Кайнозойдың басында көзіргіге жақын флора дами бастайды.Мезозойдың басында соңы мен кайнозойда тау қалыптасу процесі Тынық мухиттың ішінде болады.Кайнозойда платформаның орталық бөлігінде Макдоннел 1510 м. Мастгрейв 1515м. таулары көтерілді.Неогенде оңтүстіктен Нейлларбор жазығы пайда болды. Ең жаңа қозғалыстар нәтежесінде үлкен суайрық жота біршама жаңарып, жасарды,Флиндре, Маунт-Лофти таулары көтерілді.Оңтүстігінде жердің опырылу процесі жүріп,Босс бұғазы пайда болды және Тасмания аралының бір бөлігі пайда болды.Материктің көп бөлігін Австралия платформасы алып жатыр.Австралия платформасында пайдалы қозбалардан алтын, уран,түсті металдар, боксит кендері бар.Материктің солтүстігі мен батысында темір рудасының үлкен кең орны Хамерсли тау жатасында орналасқан.Австралия жер шарындағы ең құрғақ материк.Оның климатын қалыптастыратын бірінші фактор географиялық орны немесе субэкватор мен тропикте жатыр Екіншеден, біршама жылы мухиттармен қоршалған.Үшіншіден, фактор1см2- қа, 140-180 ккал/ дан жылу алады.Австралияның солтүстігінде Тимор, Арафур теңіздері және Карпентария шығанағы жатыр, шығысында маржан және Тасман теңіздері жалғасады.
Аустралия материгі
Австралия (лат. australis -- оңтүстік) -- оңтүстік жарты шардағы құрлық. Ол 10°41' оңт. ендіктегі Йорк мүйісінен 39°11' оңт. ендіктегі оңт.-шығ. мүйіске дейін және 113°05' шығ. бойлықтғы Стип-Пойнт мүйісі мен 153°34' шығ. бойлықтағы Байрон мүйісі аралығында орналасқан. Аум. жағынан Жер шарындағы ең кіші құрлық (7,63 млн км²). Батысы мен оңтүстігін Үнді мұхиты, шығысы мен солтүстігін Тынық мүхиттың Тасман, Маржан, Тимор және Арафур т-дері қоршаган. Жағалаулары аз тілімделген. Ірі шығанақтары -- солтүстігінде -- Карпентария, оңтүстігінде -- Австралияның үлкен шығанағы.
Австралияның солтүстігінде Кейп-Йорк түбегі, шығыс, солт.-шығ. жағалауын бойлап (ұз. 2300 км) Үлкен тосқауыл рифі жатыр. Оңтүстігінде Тасмания ар-нан Австралияны Басс бүғазы бөлген. Оңтүстігін бойлай Үлкен Австралия шығанағы орналасқан. Еуропалықтар үшін Австралия құрлығын 1606 ж. голландиялық теңіз саяхатшысы В. Янсзон ашқан.
Жер бедері
Австралия жерінің басым көпшілігі жазық және оның 95%-тен астамының биікт. 600 м-ден аспайды. Орограф. ерекшеліктеріне қарай жер бедерін 3-ке бөлуге болады.
Батыс Австралия таулы үстіртінің орташа биікт 400 -- 500 м, үстірттің шығысында (кұрлықтың орталық тұсында) Макдоннелл жотасы (1.510 м), солтүстігінде Кимберли алқабы (биікт. 936 м), оңт.-батыста Дарлинг (582 м) жоталары жатыр.
Орталық ойпаттың биікт. 100 метрден аспайды, ал Австралиядағы ең темен жер -- Эйр к-нің маңы (мұхит деңгейінен 12 м төмен орналасқан). Ойпаттың оңт.-батысында Флиндерс, Маунт-Лофти жоталары бар.
Құрлықтың бүкіл шығыс бөлігін ұзына бойы созылған Үлкен суайрық жот асы алып жатыр. Оның тау беткейлері жадағай келген, шығыс беткейі тік құлама және қатты тілімделген, батыс беткейлері біртіндеп төбелерге және көлбеу жазықтарға ұласқан. Австралияда ең биік жер -- Косцюшко тауы (2.230 м) құрлықтың осы тұсында орналасқан.
Геологиялық құрылысы және кен байлықтары
Құрлықтың іргетасын, негізінен, Австралия платформасы мен Шығыс Австралия геосинклинальді белдеуі құрайды. Платформа құрлықтың батысын, Сент-Винсент шығанағына дейінгі орталығын және оның Арафур т. астындағы бөлігін, Жаңа Гвинея аралының оңтүстігін қамтиды. Геосинклиналь белдеуі Кейп-Йорк түбегінен басталып, Тасмания аралымен бітеді. Австралия платформасының түпкі негізі (архей-төм. протерозой) күшті метаморфтану салдарынан гнейс пен гранитке айналған жанартаулық жыныстар мен терригенді шөгінділерден тұра-ды. Архей жыныстары Пилбара мен Калгури жақпарларында, солтүстікте Кимберли үстірті мен Антрим тауларында және Арнхемленд түбегінің солт.-батысында кездеседі. Протерозой шөгінділері Батыс Австралияның Наллагайн, Кимберли үстірті ойыстарында, Карпентария шыганағының оңт.-батысында көп ұшырасады. Платформаның солт.-батысындағы Үлкен құмды шөлде триас, юра шөгінділеріне толы Каннинг ойысы, Үлкен шығанақтың солт. жағасында палеоген жыныстары басып жатқан кайнозой дәуірінің Юкла ойысы бар. Шығыс Австралия геосинклиналь белдеуі батыстан шығысқа қарай біртіндеп алмасатын каледондық (Аделаида) және герциндік (Жаңа Англия) жүйелерден құралған. Солтүстік-тен оңтүстікке қарай Карпентария шығанағы, Үлкен Артезиан және Муррей алаптары сияқты бірнеше ойыс жатыр.
Құрлықтың архей, протерозой, кембрий, ордовик жыныстарында, алтынның (Калгури, Кулгари, Бендиго, Балларат), уранның (Рам-Джангл, Мэри-Катлин, Радиум-Хилл), түсті металдардың (Брокен-Хилл, Маунт-Айза, Клонкар-ри) ірі кен орындары, оңт. мен бат-ндағы протерозой шөгін-ділерінде темір мен марганец-тің, ал солтүстігіндегі Уайпа кен орнында боксит кентасы бар. Үлкен артезиан алабы мен Амадея ойысында, Виктория жағалауындағы әр түрлі геол. жүйелерде мұнай мен газ мол. Құрлыктың шығысы мен ба-тысында титан мен цирконийдің аса ірі кен орындары орналасқан.
Климаты
Құрлықтың басым бөлігін тропиктік (18° -- 30° оңт. ендік), ал солтүстігі мен оңтүстігін субтропиктік белдеу алып жатыр. Шығыс жағала-уының климаты -- тропиктік теңіздік, Күн радиациясы үнемі жоғары, ашық күндер басым.
Сондықтан Австралияның барлық аймағында темп-pa жоғары және тұрақгы (20 -28°C ға дейін), тек қыс айларында (шілде - тамызда 12 -20°С температуpa төмендейді. Қаңтардың орташа температурасы 40°C болатын аудан құрлықтың солт.-батысында, абс. максимум -- Клонкарриде (53,1°C).
Тұрақты аяз тек оңт.-шығ-тағы Австралия Альпісінде (-22°С-қа дейін) байқалады. Үлкен суайрық жотасының Тынық мұхиттан соғатын ылғалға бөгет жасауы, құрлықтың бүкіл орталық аймағының климатының кұрғақ болуына әсерін тигізеді. Австралия жерінің 40%-ке жуығында жауын-шашын мөлш. 250 мм-ден аспайды.
Құрлықтың солтүстігі мен шығысындағы тауларда жауын-шашын мөлш. 500 мм-ден 2000 мм-ге дейін жетеді. Бұл аймаққа экватордан келетін ылғалды муссонның әсері бар.
Гидрология
Аустралияда өзен, көлдер аз. Материктің 60%-ын қамтитын ішкі тұйық алапқа уақытша кебетін өзен арналары - криктер тән. Олар қалдық көлге құяды. Өте таяз, суы тұзды болып келетін, жағалаулары қалың тұз қабыршақтарымен жабылған көлдер - қалдық көлдер. Көлдер құрғақ кезеңде тартылып қалады. Қалдық көлдер материктің батысы мен орталығында көп. Ең ірісі - Эйр көліне бағытталған Куперс-Крик.
Аустралия өзендері жаңбыр және жер асты суларымен қоректенеді.
Үнді мұхиты алабына Аустралияның ең үлкен өзені - Муррей жатады. Муррей мен оның ірі саласы Дарлинг Үлкен Суайрық жотасынан басталып, Үнді мұхитына құяды. Муррей өзені жыл бойы Аустралия Альпісінен келетін сулар есебінен толығады. Құрғақ кезеңде Муррейдің деңгейі күрт төмендейді, ал Дарлинг төменгі ағысында мүлде тартылып қалады.
Аустралияда 33 артезиан алабы (жер асты сулар) бар. Мұнда дүние жүзіндегі ең ірі Үлкен Артезиан алабы орналасқан. Жер асты суларының көпшілігі тұзды болып келеді. Қабат аралық жер асты сулары 2000 м-ге дейінгі тереңдікте жатқандықтан, оларды бұрғылап, жер бетіне шығару көп қиындық туғызады.
Тақырып: Антарктика
Антарктика(гр. ἀνταρκτικός -- Арктикаға қарама-қарсы) -- жердің ең оңтүстігінде орналасқан құрлық. Антарктиканың ортасы шамамен оңтүстік полюспен сәйкес келеді. Құрлықтың ауданы 14,4 млн км². Антарктика ресми түрде 16(28) қаңтарда 1820 ж. Фаддей Беллинсгаузен және Михаил Лазарев басқарған орыс экспедициясымен ашылды. Ертедегі гректер солтүстікте туатын Жетіқарақшыны "Арктикос"- деп атап, кейінен бүкіл солтүстік өңірді Арктика деп атаған. Ал оған қарама-қарсы жатқан Оңтүстік өңірді Антарктика деп атаған. Бұлардың дәл ортасында біздің планетамыздың солтүстік және оңтүстік нүктелерін (полюстері) жатыр. Осы екі 90 полюстерде барлық ойша жүргізілген географиялық меридиандар түйісіп, нүктеге айналады. Антарктида-Арктиканың орталық бөлігін алып жатқан Оңтүстік полярлық полюс құрлық. Антарктида жер шарының оңтүстік поляр аймағы болып табылатын Антарктиканың орталығында орналасқан бірден-бір материк.
Оңтүстік жарты шар және Антарктида
Ежелгі Гондвана материгінің құрамында бірге болғанына қарамастан, Антарктиданың қазіргі табиғат жағдайлары оңтүстік жарты шардың басқа материгіне ұқсамайды. Ол айырмашылықтар материктің оңтүстік поляр аймағындағы орнымен түсіндіріледі. Антарктида басқа материктерден алшақ орналасқан, олардан орасан зор мұхит айдындары арқылы бөлініп жатыр. Антарктида жағалауындағы өте салқын мұхит сулары материкті айнала қозғалатын Батыс желдерінің шеңберлік ағыс жүйесін құрайды. Антарктида жалғас Тынық, Атлант және Үнді мұхиттары суларының шеткі бөліктері негізгі мұхит айдындарынан осы шеңберлік суық ағыс арқылы бөлініп жатады. Сондықтан мұндағы судың беткі температурасы мен тұздылығы, тіршілік дүниесі құрамы жағынан аталған мұхиттардан үлкен айырмашылық жасайды. Сондықтан Антарктида жағалауындағы мұхит сулары шартты түрде Оңтүстік мұхит деп аталады. Материк пен оның жағалауындағы теңіздер табанына дейін қалың қайраңдар мұздықтармен құрсалған. Антарктиданың жалпы жері 13974 мың км (шельеф мұздықтар мен олар арқылы құрлыққа қосылып жатқан аралдары және 1582 мың км-дей мұз күмбездерін қоса есептегенде). Материктің ауданы 12,4 млн км, ал қайраңдық мұздықтар мен көршілес аралдарды қоса есептегенде 14 млн км-ге жуықтайды.Оңтүстік Америкаға қарай ұзынша келген енсіз Антарктика түбегі созылып жатыр. Антарктиданың ұзындығы 30 мың км-дей асатын жиек сызығы бүкіл өн бойына дерлік биіктігі бірнеше ондаған метрге жететін тік жар тосқауылдар мұз болып келеді. Антарктида жер шарындағы ең биік құрлық. Оның мұз жамылғысының орташа биіктігі 2040 м, яғни қалған барлық құрлықтардың орташа биіктігінен (730м) 2,8 м есе артық. Антарктида мұз астындағы жер бетінің орташа биіктігі 410 м.
Антарктиданың негізгі ерекшелігі, жорамалданып жүргендей, неогеннен бері көлемі біресе кішірейіп, біресе ұлғайып тұратын материктің мұздық қалың жамылғысы болып табылады. Материктің мұз сауытын Мұзды Антарктида, ал оның астында жатқан құрлықты-Тасты Антарктида деп атайды. Бүкіл материкті қалың мұз басып жатыр. Оның территориясының 02-03 процентінде ғана мұз қабаты жоқ. Бұл биік тау шыңдары, ал кейде мұз құрсауының жоғары жағын қар басып жатқан аспандаған тау сілемдері, немесе антарктикалық көгалды алқаптар деп аталатын мұз қабатынан жақында ғана босаған шағын көлемді жағалау алаңдар. Мұздықтар күрделі тау құрылымдарын жасырып жатыр. Ұлы антарктикалық мұз қалқанының ең қалың жері қазіргі дерек бойынша 4200 метрден астам, ал оның көлемі 24 млн км шамасында. Оның мұзы бүкіл дүние жүзі қалыңдығының 50 м мұз қабаты боп жабуға толық жететінін айтсақ, бұл мұздың жалпы көлемі туралы өзінен-өзі түсінікті болар. Егер Антарктиданың мұздық сауыты ери бастаса, ол біздің планетамыздың барлық өзендерін, қазіргі өзендердегі бар суды есепке алғанда, 500 жылдан астам уақыт қоректендіруге жетер еді, ал дүние жүзілік мұхиттық деңгейі мұздық суынан 60 метрден астам көтерілген болар еді. Материктің мұз сол материктің өзінің бетін ғана емес, сонымен бірге оған жанасып жатқан көптеген аралдарды, сондай-ақ шелльфті мұздықтар түзеп, көршілес теңіз бассейндерін де жауып жатады. Кей жерлерде мұздар теңіз деңгейінен недәуір төмен жатыр (-2555 м). Материктің мұздықтардың, шелльфті мұздардың жамылғысы астындағы құрлықпен жанасып жатқан аралдар ауданы 13,974 мон км. Антарктиданың географиялық географиялық орнына байланысты мынадай табиғат ерекшеліктері бар: Жерінің 99%-ын қалың мұз жауып жатыр, мұздың орташа қалыңдығы 1720 м-ге жуық, ең қалың жері 4300 м (Шмидт жазығы); Антарктида - Жер шарындағы ең биік материк, оның мұз жамылғысы мен қоса есептегенднгі орташа биіктігі 2040 м. Материктегі мұздың жалпы көлемі 24 млн . км бұл дүние жүзіндегі тұщы су қорының 80%-ын құрайды. Антарктида- Жер шарының суықтық полюсі, мұнда 1983 жылы ғаламшарларымыздағы ең терең температура (-89,2 С) тіркелген; Материктің ең биік нүктесі биіктігі 5140 м болатын Винсон тауы, ал теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жері Бентли ойысы (-2555 м); Антарктида сөнбеген жанартаулар бар, олардың ең ірісі Эребус жанартауы (3794м); Оңтүстік полюс үстінде таңның атуы мен күннің батуын жылына бір рет қана байқауға болады.
Антарктика- Антарктида материгі мен ұсақ аралдары бар, оны коршаған мұхит кеңістігін қамтитын оңтүстік полюс атырабы. Антарктиканың шекарасына, негізінен, 48° және 60° о.е. арасындағы солтүстік жылылау және оңтүстік суық беткі сулардың түйіскен зоналары қамтылады. Антарктикаға соңдай-ақ осы сызыққа таяудағы Принц-Эдуард, Козе, Макуори және басқа аралдар да жатады. Ол антарктикалық және субарктикалық екі географиялық белдеуді қамтиды
Зертханалық жұмыстар
1-тақырып. Географиялық орны және оның географиялық салдарлары
Сабақтың мақсаты: географиялық карталарға талдау жасау арқылы, Евразияның географиялық жағдайының, ауданы мен сыртқы бейнесінің, оның табиғатының қалыптасуы мен табиғи территориялық кешендерінің әр алуан болуына әсерін анықтау.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүние жүзінің физикалық географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
1. Евразияның физикалық картасы мен географиялық атластағы материктер туралы жалпы мәліметтерді пайдалана отырып, оның шеткі нүктелерін, олардың географиялық координаталарын анықтау.
Шеткі нүктелер арасындағы қашықтықтарды градуспен және километрмен өлшеу.
2. Физикалық карта бойынша Евразия материгінің сыртқы пішініне сипаттама беру, жағалау сызықтарының ең көп тілімдеген және аз тілімдеген бөліктерін көрсету. Оны Солтүстік Америкамен және Африкамен салыстыру.
Құрылық және мұхит бөліктерінің сұғына еніп жатқан бөліктерінің материк табиғатына тигізетін әсерін анықтау. Тақырыптық карталарға талдау жасау арқылы мысалдар келтіру.
3. Атлас карталары бойынша Евразияның жағалауларына жақын өтетін жылы, суық мұхит ағыстарының бағытын анықтау. Мұхиттардың әр қайсысының материк климатының қалыптасуына тигізетін әсерін анықтау.
4. Евразияның жеке аудандарының географиялық жағдайының олардың табиғатына тигізетін әсерін сипаттау. (Бұл тапсырманы әр студент жеке орындауы тиіс).
Берілген аудандар: Исландия, Аравия, Үндістан, Үндіқытай, түбектері, Британ, Жапон аралдары, Тибет, Орталық Азия.
5. Екі ауданның географиялық жағдайына салыстырмалы сипаттама беру, мысалы; Британ және Жапон аралдары; Пиреней түбегі мен Кіші Азия түбегі; Аравия түбегі мен Үндістан түбегі; Альпі мен Гималай т.б.
2-тақырып. Жер бедері мен тектоникалық құрылымының негізгі ерекшеліктері.
Сабақтың мақсаты:
1. Евразияның ірі жазықтары мен тау жүйелерінің орналасу ерекшеліктерін, олардың табиғи-территориялық кешендердің басқа құрамдас бөліктерінің кеңістікте таралып орналасуына тигізетін әсерін анықтау.
2. Евразияның тектоникалық, геологиялық, физикалық карталарын салыстыра отырып, оның тектоникалық құрылымы және жер бедерін қалыптастырушы ролін оқып-зерттеу.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүние жүзінің физикалық географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
* Дүние жүзінің тектоникалық картасы. - Л.: Мингео, 1984.
* Власова Т.В. Физическая география материков. - М.: Просвещение, 1986. - ч.1.
1-тапсырма. 1. Евразияның физикалық картасына талдау жасай отырып, (ТМД-ның территориясымен бірге) ірі жазықтар мен тау жүйелерінің орналасу ерекшеліктерін анықтау.
Жер бедерінің ерекшеліктерін айқын көрсету үшін бірнеше бағытта орогипсометриялық қималар салу: 20 ш.б.,60 ш.б.,55 с.е. бойынша.
Физикалық картаға талдау жасау арқылы мынандай сұрақтарға жауап беру: а) Евразияның қандай аудандарында ірі жазықтар орналасқан, олардың көп кездесетін биіктік нүктелері қандай? ә) Евразияның қандай аудандарында ірі тау жүйелері орналасқан? Олардың орналасу бағыттары қандай?
2. Тақырыптық карталарға талдау жасау арқылы төмендегідей сұрақтарға жауап беру:
а) Евразияның жер бедерінің климатқа тигізетін әсері қандай? Мысалдар келтір.
ә) Евразиядағы <<географиялық тосқауыл>> ролін атқаратын қандай таулар? Оларды тақырыптық карталар арқылы дәлелде.
б) Евразиядағы негізгі өзен ағыстарының Солтүстік Мұзды мұхитқа бағытталуы неліктен?
в) Евразияның Дүниежүзілік мұхитқа құятын өзен ағысы жоқ аудандарын ата, ол жерлердің жер бедері қандай?
2-тапсырма. Евразияның тектоникалық құрылымы
1. Евразияның тектоникалық, геологиялық, физикалық карталарына біртұтас шолу жасау: ежелгі платформалары, жас (палеозой фундаменттері) платформалар, палеозой, мезозой, кайнозой тау жасалу құрылымдары, Альпі- Гималай белдеуі. Оларды құрайтын тау жыныстарын анықтау.
2. Контур картаға Евразияның оротектоникалық схемасын түсіру.
Батыс Европаның оротектоникалық сызбасы.
1. Европаның контур картасына ежелгі Шығыс Европа платформасын түсіру, платформа аумағында Фенно- Скандинавия және Украин қалқандарын көрсету.
2. Каледондық тау жүйелерін түсіру(Рz1):
а) Скандинавия таулары;
б) Шотландия таулары қыраты;
в) Пеннин таулары
г) Кембрий таулары
е) Данегол
3. Герциндік тау жүйелерін түсіру(Рz2):
а) Керри таулары;
б) Корнуэлл, Бретань, Нормандия түбектерінің таулы қыраттары;
в) Арден таулары
г) Гарц, Тюрингия орманы, Шумава, Чех орманы, Кенді таулар, Судет, Вогез, Шварцвальд таулары;
д) Орталық француз массиві
ж) Кантабрия таулары;
з) Сьерра- Морена, Орталық Кордильер
4. Альпілік тау жүйелерін түсіру(Кz):
а) Андалуз таулары
б) Каталон, Иберия, Пиреней, Юра таулары
в) Альпі, Карпат таулары
г) Стара- Планина, Родоп, Динар, Пинд, Апеннин таулары.
Азияның оротектоникалық сызбасы
* Азияның контур картасына ежелгі платформаларды түсіру:
а) Аравия
б) Үнді
в) Қытай
г) Сібір платформалары
Қытай платформасының бөліктері:
а) Ордос
б) Тарим массиві
в) Тибет массиві
г) Корей- Шандунь массиві
д) Қытай платформасының негізгі бөлігі,
е) Индо-Синий массиві.
* Байкалдық тау жүйелерін түсіру:
а) Янь-Шань
б) Инь- шань
в) Бэйшань
г) Алтынтаг тауларының солтүстік бөлігі.
* Каледондық тау жүйелерін түсіру(Рz1)
а) Танну-Ола
б) Хангай
в) Джиде тау жотасы
г) Нань- Шань
д) Нань- Линь
е) Алтынгаг (оңтүстік бөлігі).
4. Герциндік-каледондық тау жүйелерін түсіру( Рz1+Рz2)
а) Тянь- Шань
б) Моңғол Алтайы
5. Герциндік тау жүйелерін түсіру;
а) Кунь-Лунь
б) Цинь- Линь
в) Үлкен және Кіші Хинган таулары
г) Хэнпэй
д) Гоби Алтайы
6. Мезозойлық тау жүйелерін түсіру:
а) Трансгималай таулары
б) Кукушили
в) Орыс географиялық қоғамы жотасы
г) Баян- Хара- Ула
д) Тибет таулары
е) Шань тау жотасы
ж) Аннам тауларының солтүстік бөлігі
з) Тайлында
7. Альпілік тау жүйелерін түсіру
а) Понтий таулары
б) Эльбурс, Түркімен- Хорасан таулары;
в) Парапамиз, Гиндукуш, Қарақорым таулары;
г) Тавр таулары
д) Загрос, Макран; Сүлеймен таулары
е) Гималай таулары
ж) Аракан, Пегу таулары.
Әдістемелік нұсқау:
Оротектоникалық сызбаны контур картаға түсірген кезде әрбір тектоникалық құрылымдар мен тау жасалу жүйелері белгілі бір бояу түстерімен түсіріледі:
* Ежелгі платформалар шекаралары- қызғылт бояумен;
* Қалқандар- ашық қызыл;
* Байкалдық тау жүйелері- сұр;
* Каледондық тау жүйелері - күлгін;
* Герциндік тау жүйелері - қоңыр
- Мезозойлық тау жүйелері - жасыл, немесе көк;
* Альпілік тау жүйелері - сары түспен.
Евразияның оротектоникалық сызбасына талдау жасау.
3-тапсырма. Шетелдік Евразияны морфологиялық аудандастыру.
Контур картаға Евразияның морфологиялық құрылымдарын штриховкалық шартты белгілермен түсіру.
Негізгі морфоқұрылымдар:
* Жазық Фенноскандия
* Орта европа жазығы
* Фенноскандия және Британ аралдары таулары
* Исландия
* Герциндік Европаның орта биіктікті таулары мен жазықтары.
* Альпі- Гималай тау белдеулері
* Тибет тау жоталары
* Жазық Орталық Азия
* Таулы Орталық Азия
* Материктік Шығыс Азия
* Шығыс және Оңтүстік- Шығыс Азияның таулы аралдық доғалары.
* Үндістанның таулары мен жазықтары
* Аравияның жазықтары мен таулары
Жеке тапсырмалар:
1-тапсырма. Шетелдік Евразия территориясы бойынша геоморфологиялық қима тұрғызу және оған талдау жасау.
1. Берілген аудан бойынша физикалық және тектоникалық карталардың көмегімен негізгі орографиялық бірліктерді қиып өтетіндей етіп геоморфологиялық қиманың бағытын анықтау.
2. Берілген бағытта бойынша көлденең және тігінен масштабтарды анықтап алып, гипсометриялық қима сызу. Қима сызығы кесіп өтетін орографиялық бірліктер мен өзендердің аттарын жазу.
3. Гипсометриялық қима бойында ол кесіп өтетін морфоқұрылымдар мен тектоникалық құрылымдарды түстермен көрсету.
Мына аудандар бойынша гипсометриялық қималар түсіруге болады:
Фенноскандия, Пиреней түбегі, Орта Европа жазығы, Иран таулы қыраты, Тибет, Аравия түбегі, Үнді- Ганг ойпаты, Үндіқытай түбегі.
2. Контур картаға атластың пайдалы қазбалар картасын пайдалана отырып отын- энергетика, металл, бейнеметалл, минералдық ресурстарының ең ірі кен орындарын түсіру.
3-тақырып. Евразияның климаты
Сабақтың мақсаты: Материк аумағындағы климаттық жағдайлар мен климат ерекшеліктерінің қалыптасу заңдылықтарын анықтау; тақырыптық климатологиялық карталармен, кестелермен, диаграммалар мен жұмыс істей білу дағдысын қалыптастыру.
Қолданылатын құралдар.
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүние жүзінің физикалық географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
* Власова Т.В. Физическая география материков . М.:Просвещение, 1986. - 1-2 том.
* Физическая география материков и океанов. Под ряд. А.М. Рябчикова. - М.: Высшая школа, 1988.
1-тапсырма. Атластардағы тақырыптық климаттық карталарды пайдалана отырып, Евразия климатының қалыптасу ерекшеліктеріне, климаттың құрамдас бөліктерінің жылдық және маусымдық көрсеткіштеріне талдау жасау.
* Климаттық белдеулер бойынша радиациялық баланстың өзгеруі мен өзгеріс бағыттарына талдау жасау.
* Қысқы және жазғы маусымдардағы атмосфералық қысым өзгерісін анықтау. Жыл маусымдары бойынша қалыптасатын жоғары және төменгі қысым орталықтарының әсерін зерттеу.
* Маусымдық жауын-шашынның таралу картасы бойынша материктегі жауын-шашынның әр аймақтар бойынша жылдық орташа көрсеткіштерін анықтау.
* Атлант мұхиты жағалауы, материктің ішкі бөлігі және Тынық мұхит жағалауы бойынша тропиктік және қоңыржай белдеулердегі орташа температураның өзгерісіне талдау жасау.
2-тапсырма. Евразияның контур картасында климаттық белдеулер мен облыстардың шекараларын көрсету. Климаттық белдеулер мен облыстар картасының мазмұнын ашып көрсету мақсатында материктің климаттық кестесін құрастыру. Кесте құрамына мынандай бағандар енгізу қажет: 1- климаттық белдеудің атауы; 2-жылдық радиациялық баланс; 3-жазғы және қысқы маусымдардағы негізгі ауа массалары; 4-жаз айларының орташа температурасы; 5- қыс айларының орташа температурасы; 6- жылдық жауын- шашын мөлшері; 7- жылдық булану мөлшері; 8- аязсыз күндер саны; 9- климаттық белдеулер аумағындағы климат типтері.
Жеке тапсырмалар:
* Төмендегі метеостанциялардың климаттық көрсеткіштеріне салыстырмалы талдау жасау: Берген, Париж, Лиссабон, Куопио, Варшава, Афины, Абасири, Харбин, Нанкин, Ханой, Джакарта.
* Мына бағыттардың бірі бойынша климаттық қима түсіру: 900 ш.б. меридианы, Париж- Варшава- Москва; Ұлан- Батор- Харбин- Абасири.
Бұл тапсырманы орындаған кезде алдымен берілген бағыт бойынша горизонтальдық және вертикалдық масштабтарды анықтап алып, гипсометриялық қима түсіру қажет. Гипсометриялық қиманың үстіңгі жағына қызыл түспен шілденің, көк түспен қаңтардың орташа температурасын көрсететін сызықтар салынады. Оның үстіне изогиеталар бойынша жылдық жауын-шашын мөлшерін көрсететін сызық жүргізіледі. Қима бойында климаттық белдеулер мен облыстарды көрсету керек.
* Төмендегі тақырыптар бойынша баяндамалар даярлау:
а) Шығыс және Оңтүстік- Шығыс Азияның муссондық климат типтері.
б) Шығыс және Оңтүстік- Шығыс Азияның тайфундары.
в) Евразияның құрғақшылық аудандарының климаты.
г) Евразияның биік таулары аймақтарындағы климат типтері.
д) Евразия материгінің агро климаттық ресурстары.
4-тақырып. Евразияның ішкі сулары
Сабақтың мақсаты: Евразияның өзен жүйелерінің гидрологиялық режимінің табиғи жағдайларға байланыстылығын анықтау; көл қазаншұңқырларын генетикалық классификациялау және ірі көлдерге сипаттама беру;
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Географический энциклопедический словарь. Понятия и термины. - М.: Советская энциклопедия, 1988.
* Дүние жүзінің физикалық географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
1 тапсырма. Евразияның контур картасына ішкі ағыс бассейндерін, континеттік су айрық жоталарын түсіру. Евразияның физикалық картасы бойынша өзен торы жиі және сирек аймақтарды анықтап, олардың себептерін түсіндіру.
2-тапсырма. Евразияның ірі өзендерінің кестесін құрастыру. Кестедегі бағандар: 1) өзеннің аты;2) км. алынған ұзындығы;3) өзен бассейнінің ауданы;4) бастауы;5) құяр сағасы;6) негізгі салалары;7) орташа жылдық су шығыны;8) гидротехникалық құрылыстар;9) өзен бойындағы негізгі елді мекендер.
Кестеге мына өзендерді енгізуге болады: Янцызы, Хуанхэ, Меконг, Инд, Брахмапутра, Дунай, Ганг, Евфрат, Иравади, Тарим, Тигр, Годовари, Ляохэ, Рейн, Эльба, Висла, Тахо.
3-тапсырма. Евразияның ірі көлдерінің кестесін құрастыру. Кестеге мынандай бағандар енгізіледі: 1) көлдің атауы; 2) орналасқан жері; 3) теңіз деңгейінен биіктігі; 4) ауданы; 5) ең үлкен тереңдегі; 6) суының тұздылығы7) шаруашылықтағы маңызы; 8) маңындағы негізгі елді мекендер.
Кестедегі мына көлдерді енгізу қажет: Дунтинху, Урмия, Венерн, Кукунор, Ван, Поянху, Хубсугул, Тұз, Веттерн, Сайма, Меларен, Инари, Өлі теңіз.
4-тапсырма. Физикалық картаны пайдаланып, контур картаға шетелдік Евразиядағы ірі мұздықтарды түсіру.(көк сызықтармен)... Кестені пайдаланып контур картаға тау жоталары мен олардағы мұздықтардың атауларын жазу.
1-кесте
Шет елдік Евразиядағы тау жүйелерінде орналасқан мұздықтар
Тау жүйесі
Мздықтардың ауданы, мың км2
Жеке мздықтардың атаулары
Скандинавия таулары
3,1
Юстедальсбре, Свартисен
Исландия
11,8
Ватнайекюдль, Ховсиекюдль
Альпі
2,9
Алечский, Горнер, Мер-де-Глас
Гималай
33,1
Ганготри, Зему, Канчен-джанга
Гиндукуш
6,2
Үлантар, Тирич
Каракорум
Кунь-Лунь
Тибет тау жоталары
16,3
11,6
32,1
Сначен, Бальторо
5. Жеке тапсырмалар:
* Шетелдік Евразияның өзендерінің біріне сипаттама құрастыру. Сипаттамаға мына пункттер енгізіледі: географиялық жағдайы мен бассейн ауданы; негізгі салалары, бассейнінің әр бөліктеріндегі климаттық жағдай, қоректену көздері мен ағыс мөлшері,өзен бойындағы гидротехникалық құрылыстар мен су қоймалары., Шаруашылықта пайдалану,елді мекендер.
* Шет елдік Евразияның көлдерінің біріне сипаттама құрастыру. Сипаттамаға мынандай мәліметтерді енгізу; көлдің географиялық орыны, жағалау сызықтарының сипаты; өзен қазаншұңқырының генезисі мен сыртқы бейнесі, ең үлкен тереңдігі; көлдің ағындылығы мен қоректенуі, көлдегі су балансы, жылдық су деңгейінің өзгерісі, шаруашылық маңызы. Сипаттама беру үшін мына көлдерді алуға болады: Женева, Охрид, Балатон, Ван, Өлі теңіз, Кукунор.
* Өзендер және көлдер бойынша библиография құрастыру.
5-тақырып. Шет елдік Евразияның өсімдігі және топырағы
Сабақтың мақсаты: Евразиядағы топырақтар мен өсімдіктердің зоналық типтерінің таралу заңдылықтарын анықтау; олардың жылу мен ылғалдылыққа тәуелділігін түсіндіру
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Власова Т.В. Физическая география материков. - М.: Просвещение, 1986. - ч.1.2
* Воронова А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биогеография мира. - М.: Высшая. школа, 1985
* Кари- Линдал К. Европа. - М.: Прогресс, 1981
* Пфеффер П. Азия. - М.: Прогресс, 1982.
1-тапсырма. Географиялық атластағы өсімдік картасы бойынша Евразия территориясындағы өсімдіктердің таралу заңдылықтарына талдау жасау.
2-тапсырма. Жер бетін биогеографиялық аудандастыру картасы бойынша Евразияның ондағы орынын анықтау. Өсімдіктердің таралуындағы зоналық заңдылықтар Евразияның қай бөлігінде анық байқалатындығын, керісінше, жергілікті факторларға байланысты (мысалы, жер бедері) қай жерлерде мұндай заңдылықтар сақталмайтындығын анықтау.
3-тапсырма. Қосымшада берілген <<Өсімдік жамылғысы сипатының ылғалдану дәрежесіне байланыстылығы>> (Н.Н. Иванов бойынша) және <<Географиялық зоналық>> (А.А. Григорьев, М.И. Будыко бойынша) кестелеріне талдау жасау.
4 тапсырма. Арктикалық, субарктикалық, қоңыржай, субтропиктік, тропиктік, субэкваторлық, экваторлық климаттық белдеулердегі негізгі топырақ түрлерінің территориялық таралу сипаттамасын беру.
Бұл жұмысты мынандай кесте түрінде орындауға болады:
2-кесте
Топырақ түрі
Климаттық белдеу және климат типі
Өсімдік жамылғысының негізгі түрлері
6-тақырып. Географиялық белдеулер мен зоналар
Сабақтың мақсаты: Евразиядағы ендік зоналылығы мен биіктік белдеулігінің қалыптасу заңдылықтарын, географиялық белдеулер құрылымын анықтау.
Қолданылатын көрнекіліктер:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүние жүзінің физикалық-географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
* Воронова А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биография мира. - М.: Высшая школа, 1985.
* Ерамов Р.А. Физическая география зарубежной Европы. - М, Мысль, 1973
* Пфеффер П. Азия. - М.: Прогресс, 1982
1-тапсырма. Географиялық атластардағы географиялық белдеулер мен зоналар картасына талдау жасау.
Қосымшадан берілген <<Жер құрылығындағы географиялық белдеулері мен зоналардың ауданы>> кестесіндегі мәліметтерді пайдаланып, бағандық немесе шеңберлік диаграмма сызу. Диаграммаға талдау жасау.
2-тапсырма. Евразия материгіндегі таулардың биіктік белдеулік құрылымындағы айырмашылықтарды анықтау. Мысал ретінде Скандинавия, Альпі, Загрос, Кавказ, Тянь- Шань, Гималай тауларын алуға болады. Әрбір тау жүйелерінің биіктік белдеулер спектрін атап, олардың мазмұнына сипаттама беру.
3-тапсырма. Евразияның географиялық зоналарының сипаттамасын таблица түрінде беру. Бұл таблицаға мынындай мәліметтер енгізуге болады: география белдеу атауы; географиялық зона атауы; зонаның климаты; геоморфологиялық процестер мен морфомүсіндер, өзен жүйелерінің қоректену мен режимі; негізгі өсімдіктер түрлері; жануарлар дүниесі; зонаның ауылшаруашылығында пайдаланылуы.
7-тақырып. Евразия материгін физикалық-географиялық аудандастыру.
Сабақтың мақсаты: Әр түрлі табиғи факторлардың Евразия табиғатының кеңістікте таралуындағы ролін анықтау; материктің физикалық-географиялық аудандастыру картасын оқып-үйрену; жекелеген физикалық-географиялық аудандарға сипаттама беру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүниежүзінің физикалық-географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964 (76, 96, 116-беттер).
* Страны и народы в 20 томах. - М.: Мысль, 1976-1985.
* Физическая география материков и океанов. Под общей редакцией А.М. Рябчикова. - М. Высшая школа, 1989.
* Власова Т.В. Физическая география материков. - М.: Просвещение, 1986. - ч1 и 2.
1-тапсырма. Евразия табиғатының кеңістіктегі таралуы Т.В. Власованың <<Физическая география материков>> оқулығындағы Евразия территориясын физикалық-географиялық аудандастыру картасына талдау жасау:
а) Евразия табиғатының кеңістікте таралуындағы жер бедерінің ролі;
б) Евразия ірі табиғи аудандарға бөлінуіне биоклиматтық факторлардың әсері;
в) Евразия территориясындағы субконтиненттер мен физикалық географиялық аудандардың шекарасы қандай факторларға байланысты жүргізілген?
2-тапсырма. Евразияны физикалық-географиялық аудандастыру
* Материктің контур картасына Евразияның физикалық-географиялық субконтинентінің шекарасын қызыл сызықтармен түсіру. Әрбір физикалық- географиялық субконтиненттің аумағына оның индексін, физикалық географиялық формуласын қызыл түспен жазу.
* Аудандастыру картасына физикалық-географиялық формулалардың мәнін жазу арқылы түсіндірме даярлау.Мысалы:
* А - Фенноскандия - формуласы, мәні
Жеке тапсырмалар.
Евразияның жеке субконтинеттеріне кешенді физикалық-географиялық сиаттамалар құрастыру.
Субконтинеттер:
Исландия, Ренноскандия, Герциндік Европа және Британ аралдары, Жерортатеңіздік Европа, Альпі- Карпат, Иран таулы қыраты, Гималай, Аравия түбегі, Үндістан, Үндіқытай, Малай-Филиппин архипелагы, Жапон аралдары, Орталық Азия, Шығыс Қытай т.б.
Физикалық-географиялық сипаттамада: материктің аумағындағы географиялық жағдайы; территориялық құрамы мен шекаралары; субконтиненттің табиғи бірлігін сақтайтын факторлар; геологиялық құрылымы мен жер бедерінің ерекшеліктері; климаты; ішкі сулары; өсімдік және топырақ жамылғылары; жануарлар дүниесі; табиғи ресурстары және экологиялық мәселелері беріледі.
СОЛТҮСТІК АМЕРИКА
Қысқаша анықтама
Дүние жүзінде жер көлемі жөнінен Евразия мен Африкадан кейінгі 3-материк, жалпы жер көлемі 24,2 млн км[2] . Халқының саны 380 милионнан астам, оның 20 милиондайын жергілікті халықтар - үндістер құрайды. Материк табиғатына өзіндік сипат беретін жағдайлар - оның батысында солтүстіктен оңтүстікке қарай биік Кордильер тау жоталарының созылып жатуы, солтүстік-шығыс және шығыс бөлігінде жазықтар мен қыраттардың, аласа таулардың орналасуы.
Солтүстік Америка табиғатындағы негізгі ерекшеліктің бірі - табиғат зоналарының меридиан бойымен бағытталып келуі.
8-тақырып. Солтүстік Американың Евразия материгімен салыстыра алғандағы географиялық жағдайы.
Сабақтың мақсаты. Солтүстік жарты шардағы материктердің географиялық жағдайларының ұқсастықтарын және Солтүстік Американың өзіндік ерекшеліктерін анықтау
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М., ГУГК, 1980-1986.
* Дүние жүзінің физикалық географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
3. Будникова Т.И., Науменко А.А. Природа Северной Америки. Методическая разработка. - Алматы, КазГУ, 1997.
1-тапсырма. Төмендегі жоспар бойынша Солтүстік Америка материгінің географиялық жағдайына ауызша немесе жазбаша сипаттама беру:
1. Солтүстік Америка мен оған жататын аралдардың ендік бойынша орналасуын Евразияның ендік бойынша орналасуымен салыстыру.
2. Материктердің Атлант, Тынық және Солтүстік Мұзды мұхиттарға қатысты алғандағы орналасу жағдайы, аталған мұхиттардың Солтүстік Америка мен Евразияның табиғат жағдайларына тигізетін әсері.
3. Солтүстік Американың жағалауы аймақтарының географиялық номенклатурасын оқып үйрену.
2-тапсырма. Солтүстік Американың ашылу тарихы мен табиғатын зерттеушілері туралы баяндамалар даярлау.
9-тақырып. Солтүстік Американың жер бедері мен гипсометриялық жағдайлары, тектоникасы.
Сабақтың мақсаты: Солтүстік Америка материгінің тектоникалық құрылымының жер бедерімен байланыстылығын анықтау; материкті геоморфологиялық аудандастыруды оқып-үйрену.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүние жүзінің физикалық- географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
* Игнатьева Г.М. Северная Америка. - М.: Просвешение, 1965.
* Сандерсен И: Северная Америка. - М, Прогресс, 1979.
1-тапсырма. Физикалық карта бойынша Солтүстік Американың құрылық және аралдық бөліктеріндегі таулар мен жазықтардың орналасу жағдайына талдау жасау, оларды Евразия материгімен салыстыру.
Солтүстік Американың орографиялық және гипсометриялық ерекшеліктерін көрнекі түрде бейнелеу үшін 40 параллель бойынша орогипсометриялы қима түсіру. Қима сызығы қиып өтетін ірі орографиялық бірліктер мен ірі өзендердің атауларын жазу. Қимаға талдау жасау.
2-тапсырма. Солтүстік Америка материгінің оротектоникалық схемасын сызу.
* Ең алдымен тектоникалық картаға ауызша талдау жасау, ірі таксономиялық деңгейдегі тектоникалық құрылымдардың өзара орналасуы мен олардың түрлерін анықтау.
* Контур картаға материктің шығысында орналасқан тектоникалық құрылымдарды түсіру:
1. Солтүстік Америка платформасының Канада қалқаны мен Миссисипи плитасын көрсету;
2. Каледон тау жасалу кезеңінде пайда болған техтоникалық құрылымдарды түсіру.
Гренландия аралының солтүстік шығысы, Канада арктикалық архипелагының солтүстігі және Аппалач тауларының солтүстік бөлігі мен Ньюфаундленд аралы.
* Герцин тау жасалуында пайда болған тектоникалық құрылымдар: Аппалач тауларының оңтүстігі, Уошито, Бостон платолары.
4. Контур картаға Кордильер Орталық Америка мен Вест-Индия құрамындағы тау жоталарын түсіру.
а) Кордильер тауларының шығысындағы ларамий фазасында (бор+ палеоген) жататын тау жоталарын жасыл түсті сызықтармен түсіру. Олар: Брукс тауы, Маккензи тауы, Канаданың және АҚШ-тың орқаш таулары және Шығыс Сьерра-Мадре;
б) бұлардан батысқа қарай жасыл және көк түсті штрих сызықтармен ларамий және невада фазаларына жататын (юра+бор) ішкі тау қыраттары мен платоларды, таулы бұйраттарды түсіру. Олар: Колорадо, Фрейзер, Колумбия платолары, Юкон таулы қыраты, Үлкен Бассейн, Мексика таулы қыратының ішкі бөліктері;
в) одан әрі батыста Невада фазасына жататын қатпарлы құрылымдарды көк түсті сызықтарменн көрсету: Аляска тау жотасы, Канаданың Жағалау жоталары, Каскад таулары, Сьерра-Невада, Батыс Сьерра-Мадре, Көлденең Вулкандық Сьерра.
г) ең шеткі тау жоталарының альпілік белдеуін сары түсті сызықтармен түсіру. Олар: Алеут тау жоталары, Чугач тауы, Әулие Илья таулары, жағалауындағы аралдар таулары, АҚШ-тың жағалау таулары, Калифорния түбегінің таулары.
Солтүстік Американың Шығыс бөлігінің техтоникалық құрылымы мен Кордильер тауларының оротектоникалық белдеулерін физикалық карта бойынша көрсете білуге дағдылану.
3-тапсырма. Солтүстік Американың геоморфологиялық облыстарын контур картаға түсіру.
Материктің негізгі геоморфологиялық аудандары:
1) платформалық облыстың жазықтары мен қыраттары (материктің орталық, солтүстік және оңтүстік бөліктері);
2) ежелгі және жас платформалардағы қайта көтерілген таулар (Гренландия мен Канада Арктикалық архипелагының солтүстігі);
3) палеозой фундаментіндегі жаңарған таулар (Аппалач таулары);
4) мезо-кайнозой қатпарлану аймағындағы жас таулар (Кордильер).
Бұл тапсырманы орындаған кезде атластағы физикалық, тектоникалық, геологиялық және геоморфологиялық карталарды пайдалану қажет.
Геоморфологиялық аудандар әр түрлі штрих сызықтар арқылы белгіленеді.
4-тапсырма. Солтүстік Американың геоморфологиялық аудандарының Евразиядағы аналогтарын (ұқсастарын) табу. Мына аудандар бойынша:. Лаврентий қыратының солтүстігі. 2. Орталық жазықтың солтүстік бөлігі.3. Үлкен бассейн. 4. Канаданың жағалау таулары. 5. Гудзон ойпаты.6. Колумбия платосы. 7. Үлкен Антиль аралдары.
5-тапсырма. Географиялық атластардың көмегімен Солтүстік Американың орографиялық номенклатурасын оқып-үйрену
10-тақырып. Солтүстік Американың климаты
Сабақтың мақсаты: Солтүстік Американың климатының қалыптасу ерекшеліктерін, климаттық аудандастырылуын меңгеру, Евразияның климатына ұқсастықтарын мен өзгешеліктерін анықтау.
Қолданылатын құралдар:
1. Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
2. Дүние жүзінің физикалық- географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
3. Игнатьев Г.М. Северная Америка. - М.: Просвещение,1965.
4. Хромов С.П. Метеорология и климатология для географических факультетов.-М.: Гидрометео издат, 1983.
5. Климатический справочник Северной Америки.ч.1-2.Л.; Гидрометео издат,1985 447-бет
1-тапсырма. Солтүстік Американың климаттық карталары бойынша климаттың құрамдас бөліктерінің (радиациялық баланс, ауа температурасы, жауын-шашын, ауа массаларының циркуляциясы т.б.) жыл маусымдары бойынша өзгерісіне талдау жасау. Климаттық карталармен бірге Солтүстік Американың климаттық анықтамалығын және кестелерді қолдану қажет.(447-бет),.
2-тапсырма. Солтүстік Американың климаттық аудандастырылуы.
* Б.П. Алисовтың климаттық аудандастыру схемасына талдау жасау.
1 және 2 тапсырмаларды бекіту мақсатында Солтүстік Американың климаттық кестесін толтыруды ұсынуға болады. (Евразия материгі бойынша дайындалған кестенің бағаналарын қараңыз).
* Евразия мен Солтүстік Американың климаттық таблицаларын пайдалана отырып, бірдей климаттық белдеулер мен климат типтерінде орналасқан метеостанциялардың климаттық жағдайларына салыстырмалы түрде талдау жасау: Кадьяк-Берген; Ванкувер-Париж; Сан-Франциско- Лиссабон; Балтимор- Токио; Антикости- Абасири. Климатының ұқсастықтары мен өзгешеліктеріне қорытынды жасау.
Жеке тапсырмалар:
* Мына бағыттар бойынша ороклиматтық қималар салу: а) 350 с.е.; б) 550 с.е; в) 1000 б.б; г) 1500 б.б.
Ең алдымен орографиялық қима салып, оның бойында ірі орографиялық бірліктер мен су бөліктерін көрсету. Орографиялық қиманың үстіңгі жағына қара және қызыл түсті сызықтармен қаңтар мен шілденің орташа температурасын түсіру. Оның үстіңгі жағына ылғалдану балансы оң аудандарды жасыл, ал ылғалдану балансы теріс аудандарды сары түсті сызықтармен көрсету қажет.
Қима бойында вертикалды сызықтармен климаттық белдеулердің шекарасын көрсету қажет. Масштабты студенттер өз қалауынша таңдап алуына болады. Қимаға талдау жасау.
* Солтүстік Американың төмендегі аудандарының біріне климаттық сипаттама беру бұл жұмысты жазбаша немесе ауызша орындауға болады: Орталық Америка, Үлкен Антиль аралдары, Калифорния түбегі, Греландия, Аляска, Аппалач таулары, Үлкен Бассейн және Сьерра-Невада, Әулие Лаврентий өзенінің бассейні, Юкатан түбегі.
11-тақырып. Солтүстік Американың ішкі сулары
Сабақтың мақсаты: материктің ішкі суларының территориялық таралу заңдылықтарын анықтау; өзендер мен көлдерге сипаттама беру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүние жүзінің физикалық географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
* Географический энциклопедический словарь; Географические названия. - М.: Советская энциклопедия, 1983.
* Игнатьев Г.М. Северная Америка. - М.: Просвешение, 1965.
* Тимашев И.Е. Американские проекты перераспределения речного стока (Гидротехника и мелиорация), 1985. - №8.
* Қосымшадағы "Өзендердің су режимінің түрлері" кестесі.
1-тапсырма. Географиялық атластарды пайдаланып, материктегі Солтүстік Мұзды мұхитқа, Тынық мұхитына, Атлант мұхитына құятын өзендердің бассейндерін бөліп жатқан су айрық жоталарын анықтау.
2-тапсырма. Евразия өзендері бойынша құрастылған кестенің мазмұнын негізге алып, Солтүстік Американың ірі өзендерінің кестесін құрастыру. Кестеге мына өзендерді енгізу керек: Миссисипи, Миссури, Арканзас, Огайо, Юкон, Рио-Гранде, Колорадо, Колумбия, Маккензи.
3-тапсырма. Картографиялық және басқа құралдары пайдаланып Миссисипи өзеніне сипаттама құрастыру. Сипаттамада: өзеннің бассейнінің орналасқан жерін, жер бедерін, климатын, қоректену түрін, ағыс мөлшерін, Миссисипидің Огайо өзені келіп құйғаннан кейінгі аңғарының морфологиясын, шаруашылықтағы маңызын көрсету қажет.
4-тапсырма. Солтүстік Американың көлдері.
Кестелерді, картографиялық және географиялық әдебиеттерді пайдалана отырып, Ұлы Көлдерге сипаттама беру. Сипаттамада: көл жүйелерінің географиялық жағдайын, өлшемдерін, жағалауының жер бедерін, деңгейінің биіктік жағдайын, көлдер арасындағы байланысты, энергетикалық және транспорттық маңызын, жағалауындағы елді мекендер мен ірі өнеркәсіп орындарын, ластануы мен қорғау мәселелерін беру қажет.
5-тапсырма. Солтүстік Америка материгіндегі өзендер мен көлдердің номенклатурасын қосымшадағы тізімді пайдаланып, оқып- үйрену
12-тақырып. Солтүстік Американың өсімдік жамылғысы мен топырақ қабаты
Сабақтың мақсаты: Солтүстік Америка материгіндегі негізгі өсімдік түрлерінің таралу заңдылықтарын Евразия материгімен салыстыра отырып анықтау; топырақ қабатының территориялық құрамына сипаттама беру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Воронцов А.Г., Дроздов Н.Н., Мяло Е.Г. Биогеография мира. - М.: Высшая школа, 1985.
* Букштынов А.Д., Грошев Б.И., Крылов Г.В. Леса. - М.: Мысль, 1984.
* Сандерсен И. Северная Америка. - М.: Прогресс, 1981.
* Воронов А.Г. Биогеография с основами экологии. - М, 1987.
* Лобова Е.В., Хабаров А.В. Почвы. Природа мира. - М.: Мысль, 1983.
1-тапсырма. Солтүстік Американың өсімдік картасына және топырақ карталарына ауызша шолу жасау, Солтүстік Америка мен Евразия материгіндегі өсімдік және топырақ түрлерінің ауысу заңдылықтарын, олардағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау.
2-тапсырма. Зоналар бойынша өсімдік түрлері мен топырақ типтерінің өзгерісін кесте түрінде көрсету:
3-кесте
Зонаның атауы
Топырақ және топырақ қалыптастырушы процестердің зоналық түрлері
Өсімдік жамылғысының зоналық типтері, және негізгі өкілдері
Бұл кестені құрастыру кезінде Г.М. Игнатьевтің <<Солтүстік Америка>> оқулығын пайдалану ұсынылады (59-91 беттер).
3-тапсырма. Орман ресурстары.
Солтүстік Американың жекелеген мемлекеттері мен мемлекеттер топтарының орман ресурстарымен қамтасыз етілуін көрсететін бағандық немесе шеңберлік диаграммалар сызу. Диаграммалар сызған кезде мына кестедегі мәліметтерді пайдалану ұсынылады.
Диаграммадағы ормандар ауданын жасыл түспен бояп, ормансыз бөлігін ақ түспен қалдыру қажет. Сонымен қатар, диаграммада тік штрих сызықтар мен қылқанды ормандар үлесін, ал көлденең штрих сызықпен жалпақ жапырақты орман үлесін белгілеу керек.
Кестеге талдау жасау.
4-кесте
Солтүстік Американың орман ресурстары
Мемлекеттер
Ауданы, мың км2
Ормандар ауданы, мың км2
Оның ішінде %-бен алғанда
Қылқан жапырақты орман
Жалпақ жапырақты орман
Канада
АҚШ
Мексика
Орталық Америка және Вест-Индия мемлекеттері
9976
9364
1972
768
3222
3080
300
318
79
67
50
17
21
33
50
83
Жеке тапсырмалар:
1. Солтүстік Американың мына өсімдіктері туралы ауызша сипатталар жасау: алып туя; ситхин шыршасы, банке және веймут қарағайлары; бальзам самырсыны; псевдотсуга (дуглас самырсыны); Хикори (гикори, кария); мәңгіжасыл секвойя және мамонт ағашы; мескит бұтасы; креозон бұтасы.
Сипаттаманың мазмұны: аталған өсімдік түрлерінің морфологиясы мен физиологиясы, экологиялық жағдайлары, Солтүстік Америка мен басқа құрылық бөліктеріндегі ареалдары(таралу аймақтары); адамзаттың шаруашылықта пайдалануы. Баяндамаларға қосымша ретінде картиналар, фотосуреттер, тақтаға сызған суреттер қолдануға болады.
13-тақырып. Солтүстік Американың табиғат зоналары мен физикалық- географиялық аудандастырылуы.
Сабақтың мақсаты: 1) Солтүстік Америкадағы географиялық зоналықтың құрылымын оқып-үйрену, оны Евразия материгімен салыстыру, жеке табиғат зоналарына сипаттама беру. 2) Солтүстік Американың физикалық аудандастыру схемасына талдау жасау.
Қолданылатын құралдар:
1. Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
2. Игнатьев Г.М. Северная Америка. - М., Просвещение, 1965.
3. Дүние жүзінің физикалық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
1-тапсырма. Солтүстік Америкадағы табиғат зоналарының құрылымы.
1.Атластарды пайдаланып, Солтүстік Американың табиғат белдеулері мен зоналарының сипаттама құрастыру.
Олардың құрылымы мен орналасуын Евразия материгімен салыстыру.
* Қосымшада берілген <<Жер құрылығының табиғат белдеулері мен зоналарының аудандары>> кестесін пайдаланып, Солтүстік Американың географиялық белдеулері мен зоналарының аудандарының бағандық немесе шеңберлік диаграммаларын салу.
* Кордильер тау жүйесіндегі биіктік белдеулігінің түрлерін анықтау, және сипаттау.
2-тапсырма. Физикалық- географиялық аудандастырылуы.
* Дүниежүзінің физикалық-географиялық атласындағы Солтүстік Американың физикалық-географиялық аудандастырылуы картасына талдау жасау.
* Контур картаға қызыл түсті сызықтармен субконтинеттердің шекарасын, олардың ішіне физикалық-географиялық формулаларын да қызыл түспен жазу. Формулаларының мәнін картаға қосымша бетте жазып көрсету. Картаға түсірілетін субконтинеттер: Гренландия, Канада Арктикалық архипелагы, Лаврентий қыраты, Орталық жазықтар, Ұлы Жазықтар, Аппалач таулары, Жағалау ойпаттары, Аляска Кордильері, Канада Кордильері, Оңтүстік Кордильер, Мексика таулы қыраттары, Орталық Америка және Вест-Индия.
* Физикалық-географиялық аудандастыру картасына қосымша ретінде табиғат ресурстарының кестесін толтыру, оған мынандай бағандар енгізу: физикалық-географиялық субконтинентің атауы; минералдық ресурстары; агроклиматтық ресустары, гидротехникалық ресурстары, жерде пайдаланудың түрлері; негізгі ауыл шаруашылық салалары.
Жеке тапсырмалар:
* Картографиялық және оқулық материалдарын пайдаланып, Солтүстік Американың жеке табиғи аудандарына кешенді физикалық-географиялық сипаттама беру: Гренландия, Аппалач тауларына, Атлант бойы ойпатына, Сьерра-Невада және Калифорния аңғары, Флорида түбегі Юкотан түбегі; Куба аралдары, Колумбия платосы; Канаданың жақпарлы таулары.
АФРИКА
Материк туралы қысқаша мәліметтер
Африка-Атлант және Үнді мұхиттары жағалауына шайып жатқан жалғыз материк. Экватор сызығы тура ортасын кесіп өтеді. Жер көлемі жағынан Евразиядан кейінгі материк (30,3 млн.км).1869 жыл Суэцк каналы қазылғанға дейін Евразия мен Африка құрылыстың тұтас бөлігін құрады. Африкада дүниедегі ең ұзын өзен (Нил, 6671 км), ең ірі шөл (Сахара), ең биік вулкан (Килиманджаро, 5895 м) және дүние жүзіндегі ең ірі алмаз кен орындары орналасқан.
Африка территориясында 50-ден астам мемлекеттер бар, халық саны мөлшермен 60 миллиондай. Халықтың өсімі жағынан Африка Әлемнің басқа елдерінің алдында келеді.
14-тақырып. Африканың орографиялық және гипсометриялық жағдайы және тектоникалық құрылымы
Сабақтың мақсаты: Африканың морфологиялық ерекшеліктерінің оның геологиялық тарихы мен тектоникалық құрылымы мен байланысын анықтау.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Забродская М.П. Физическая география Африки. - М. Учпедгиз,1963.
* Дүниежүзінің физикалық-географиялық атласы. М.:ГУГК,1964
* Атлас Африки.М,ГУГК,1968
1-тапсырма. Африканың географиясы мен гипсометриялық ерекшеліктері.
* Төмендегі мәліметтерді пайдалана отырып, Африканың гипсометриялық қисық сызығын сызыңдар:
Биіктік, м Африканың жалпы ауданынан % алғанда
200 м төмен 9,8
200-500 м 39,0
500-1000 м 28,1
1000-2000 м 19,5
2000-3000 м 2,6
3000-нан биік 1,0
* Гипсометриялық қисыққа талдау жасау.
2-тапсырма. Африканың тектоникалық құрылымы.
* а) Африканың контур картасына Африка платформасының шекаралары мен қатпарлану аймақтарын түсіру. Шартты белгілермен синеклизаларды, антеклизаларды, қалқандарды көрсету.
Синеклизалар: Тандуф, Мали-Нигерия, Ливия-Египет, Чад, Конго, Калахари, Окованго, Карру.
Антеклизалар: Ахаггар, Регибат, Леоно-Либерия, Тибести, Шығыс Африка, Ангола.Қалқандар: Нубия-Аравия, Орталық Африка
б) Контур картаға герциндік тау жүйелері: Қап және Дракон тауларын, альпілік тау жүйелері-Атлас тауларын тиісті шартты белгілермен түсіру.
в) Оротектоникалық карта-схемаға Африканың шығысындағы Эритрея және Шығыс Африка рифтілік жарылу сызықтарын түсіру.
г) Орындалған карта-схемаға Африкадағы вулкандарды қызыл түсті жұлдызшылармен түсіру.
3-тапсырма. Африканың минералдық облыстары.
Басқа материктердің ішінде Африка материгі көптеген минермлдың қорымен, кен орындарының көптігімен ерекшеленеді, мысалы: алмаз, алтын, кобальт, титан, хромит,марганец рудасы, сурьма, фосфорит, мыс, асбест, уран және мұнай мен темір рудалары.
* Контур картаға Африканың төмендегі минералдық-шикізат облыстарының шекарасын және әр облыс бойынша кездесетін пайда қазбаларды тиісті шартты белгілермен түсіру.
Солтүстік Африканың минералдық-шикізат облысы (құрамы Марокко, Тунис, Алжир, Ливия, Египет мемлекеттері кіреді): мұнай, фасфорит, газ, марганец және темір рудалары.
Шығыс Африка минералдық-шикізат облысы (Судан, Эфидофия, Сомали, Кения, Уганда, Танзания, Мозамбик, Мадагаскар): алтын, алмаз мыс, уран.
Оңтүстік Африканың минералдық-шикізат облысы (ОАР, Набимия, Ботсвана, Зимбабве, Малави, Лесото, Свазиленд): платина, алтын, сурьма, титан, мыс, темір және марганец рудалары, асбест, тас көмір.
Орталық Африканың минералдық-шикізат облысы (Заир, Конго, Габон, Ангола, Замбия, Руанда, Бурунди, Экваторлық Гвинея, Камерун, ОАР, Чад: мыс, кобальт, алтын, уран, алмаз, марганец рудалары, мұнай, боксит, алмаз.
Батыс Африканың минералдық-шикізат облысы (қалған территорияларымен): темір және марганец рудалары, алмаз, алтын, боксит.
Құрастырылған схеманы Африканың оротетектоникалық схемасымен салыстыра отырып талдау жасау.
15-тақырып. Африканың климаты және климаттық ресурстары
Сабақтың мақсаты: Африканың климаттық жағдайының ерекшеліктерін, климаттық аудандастыру схемасын, агроклиматтық ресурстарын картографиялық, анықтамалық және әдебиеттерді пайдаланып оқып-үйрену.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүниежүзінің физикалық-географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
* Африканың атласы. - М.: ГУГК, 1968.
* Забродская М.П. Физическая география Африки. - М.:Просвещение, 1973.
* Хромов В.Е., Петросянц М.А. Метеорология и климатология. - М., 1994.
1-тапсырма. Африканың климат құраушы факторлары және климатының қалыптасуы.
* Африканың тақырыптық климаттың карталарына талдау жасау:
а) Материктің географиялық орнының, сыртқы бейнесінің, жер бедерінің климат қалыптасуына тигізетін әсерлерін анықтау.
б) Радиациалық баланс картасына талдау жасау. Рациялық баланстың Африка табиғатының кеңістікте таралып орналасуына тигізетін әсеріне баға беру.
в) Жыл маусымдары бойынша Африка территориясындағы ауа қысымы мен маусымдық желдер бағытының қалай өзгеретіні анықтау.
Пассаттық желдердің және экваторлық-муссондық желдердің әсеріне көбірек ұшырайтын территориялардың климат жағдайына талдау жасау.
2-тапсырма. Африканың климат типтері және олардың сипаттамасы.
1. <<Жылдық жауын-шашынның мөлшері>> картасы бойынша тұрақты және көп мөлшердегі жауын-шашын аймақтарын (гумидті тропиктік), ауыспалы-ылғалды тропиктік және құрғақ климатты аймақтарды бөліп қарастыру.
Оқулықтағы <<Африка метеостанциялары бойынша жауын-шашын мен буланудың жылдық мөлшері>> кестесін пайдаланып, Алжир, Мурзук, Бамако, Дебуджа, Табора, Уолфиш-Бей, Харар, Порт-Элизабет метеостанциялары бойынша жауын-шашын мен буланудың біріккен диаграммаларын салу; берілген мәліметтер бойынша әр станция бойынша ылғалдану коэффицентінің мөлшерін анықтау.
Жеке тапсырмалар:
1. Төмендегі аудандардың біріне кешенді климаттық сипаттама жасау: Эфиопия таулы қыраты; Сомали түбегі; Мадагаскар аралы; Солтүстік Гвинея жотасы; Ангола; Калахари; Атлас таулары.
16-тақырып. Африканың ішкі сулары
Сабақтың мақсаты: климаттың және жер бедерінің ерекшеліктеріне байланысты өзен және көл жүйелерінің орналасу ерекшеліктерін анықтау, оларға сипаттама беру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Атлас Африки. - М.: ГУГК, 1968.
* Забродская М.П. Физическая география Африки. - М.: Просвещение, 1973.
* Дмитриевский Ю.Д. Внутренние воды Африки и их использование. - Л., Гидрометео издат, 1967.
* Лесненко В.К. Мир озер. - М.: Просвещение, 1989.
1-тапсырма. Африка территориясындағы өзендер мен көлдердің таралып орналасуы.
* Физикалық карта бойынша Африка территориясындағы өзен, көлдердің таралып орналасу заңдылықтарын анықтау.
* Картографиялық, анықтамалық құралдар мен географиялық әдебиеттерді пайдаланып, Ніл өзеніне сипаттама беру (жазбаша түрде).
Сипаттамада Ніл аңғарының геоморфологиялық ерекшеліктерін, зоналық-климаттық жағдайын, су режимін, гидротехникалық құрылыстарды, шаруашылықтағы маңызын көрсету.
* Физикалық карта бойынша Африкадағы көлдердің топтасқан аудандарын анықтау. Шығыс Африканың Ұлы көлдер тобының географиялық жағдайы мен конфигурацияларын рифтілік зонамен байланыстыра отырып сипаттау. Құрастырылған сипаттамада көлдердің гидрологиялық, морфолитриялық ерекшеліктеріне тоқталу.
17-тақырып. Африканың табиғат белдеулері мен зоналары. Физикалық-географиялық аудандастыруы
Сабақтың мақсаты: Африка материгіндегі географиялық зоналық заңдылығын анықтау; физикалық-географиялық аудандастыру схемасына талдау жасау.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Забродская М.П. Физическая география Африки. - М.; Просвещение, 1973.
* Забродская М.П. Фактор пространственной дифференциации материков. На примере Африки. - Воронеж, 1983.
* Дүниежүзінің физикалық-географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
1-тапсырма. Африканың контур картасына географиялық белдеулер мен табиғат зоналарын түсіру. Климаттық картамен салыстыра отырып, талдау жасау.
Картаға қосымша ретінде әрбір зона бойынша қосымша сипаттама даярлау; сипаттамадағы мынандай жағдайларға тоқталу: зоналық географиялық орны, территориялық құрамы; климаты, өздерінің су режимі, өсімдік, топырақ түрлері, жануарлар дүниесі, жерді пайдалану түрлері, ауыл шаруашылығы. Картаны талдауда мынандай сұрақтарға жауап беру:
* <<Географиялық зоналылық>> дегеніміз не?
* Ол қандай факторларға байланысты?
* Африканың төменгі ендіктерінде географиялық зоналылық қалай байқалады?
* Материктің солтүстік және оңтүстік бөліктеріндегі географиялық зоналылықтың айырмашылықтары.
* Африка саванналары, олардың айырмашылықтары қандай?
2-тапсырма. Африканың тропиктік шөлдерінен (сахара) физикалық-географиялық сипаттама беру.
Бұл тапсырманы семинар түрінде өткізуге болады.
Семинардың жоспары.
* Сахара-жер шарының ең үлкен шөлі
* Тропиктік шөлдердің климаттық ерекшеліктері.
* Сахарадағы шөлдердің түрлері. Эргтер, хамадалар, сериралар, регилер. Тропиктік шөлдердің геоморфологиялық аудандастырылуы.
* Сахарадағы тіршілік. Өсімдігінің иегізгі ерекшеліктері. Жануарлар дүниесі Оазистер.
* Сахара табиғатының әркелкілігі. Сахараның физикалық-географиялық облыстары-Батыс, Орталық, Шығыс, Ніл Сахарасы.
ОҢТҮСТІК АМЕРИКА
Қысқаша мәліметтер:
Оңтүстік Америка басқа материктерден толығымен оқшау орналасқан. Материктің конфигурациясы үшбұрышқа ұқсас. Жер көлемі-18,3 млн. кв. км. Халқы-300 миллиондай адам. Жер бетіндегі ең ылғалды материк. Сонымен бірге мұнда жылдар бойы жауын-шашын бір тамбайтын Атакама шөлі бар. Батыс жағалауында дүниежүзіндегі ең ұзын Анд тау жүйесі орналасқан (9000 км). Материктің ең үлкен өзені-Амазонканың бассейні 7 млн.кв.км.,500-ден астам салалары бар.
18-тақырып. Оңтүстік Американың жер бедері мен тектоникасы.
Негізгі табиғи ерекшеліктері
Сабақтың мақсаты: Оңтүстік Америка материгінің жер бедері мен тектоникасыналық талдау жасау, табиғи ерекшеліктеріне салыстырмалы сипаттама беру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүниежүзінің физикалық-географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
* Лукашова Е.Н. Южная Америка. - М.. Угпедгец, 1958.
* Дорст Ж. Южная и Центральная Америка. - М., Прогресс, 1977
1 тапсырма. Оңтүстік Американың оротектоникалық схемасы.
1. Контур карта ежелгі Оңтүстік Америка платформасының шекарасын көрсетіп, ондағы қалқандар мен синеклизаларды шартты белгілер арқылы көрсету:
а) Гвиан;
б) Батыс Бразилия;
в) Шығыс Бразилия қалқандары
Оринока ойпаты
Амазонка ойпаты
Парнаибо ойпаты
Парана ойпаты
Ла-Плата ойпаты синеклизалары.
* Гвиан және Бразилия таулы қыраттарының биік нүктелері мен олардағы негізгі сьерраларды контур картада көрсету.
Сьерра-ду-Мар, Сьерра-да Мантикейра, Сьерра-ду-Эспиньясу, Шапада-Диамантина, Мату-Гросу қыраты, Сьерра-Пакараима
* Контур картаға палеозой қатпарлану аймақтарын түсіріп, негізгі сьерраларды көрсету:
Сьерра-дель-Тандиль, Сьерра-да-Левантана.
* Контур картаға кайназой қатпарлану аймағын, Анд тауларының орографиялық элементтерін түсіру.
а) Солтүстік Анды 10 дейін.
б) Экватор Анды 10 -140 о.е дейін.
в) Орталық Анды 140-280 - о.е дейін.
г) Оңтүстік Анды 280 о.е. оңтүстікке қарай.
2-тапсырма. Оңтүстік Американың табиғи ерекшеліктерін Африкамен салыстыра отырып қарастыру.
Бұл тапсырманы Оңтүстік Американың табиғатын салыстырмалы түрде өз бетінше оқып-үйрену мақсатында жазбаша орындауға болады. Ол үшін мынандай пункттер ұсынылған:
* Оңтүстік Америка мен Африка Гондвананың бөліктері.
* Оңтүстік Америка мен Африкадағы мезокайнозойлық қатпарлану белдеулері.
* Оңтүстік Америка мен Африканың жер бедерлерінің қалыптасуындағы жаңа тектоникалық процестер мен жанартау атқылаудың ролі.
* Материктердің климаттық жағдайлары мен ішкі суларының таралуындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер.
* Африка мен Оңтүстік Американың органикалық дүниесініңң қалыптасу тарихы. Өсімдік және жануарлар құрамындағы өзгешеліктер. Зоналық топырақ түрлері.
* Материктердегі негізгі жергілікті халықтар мен нәсілдер.
Бұл жұмысты орындағанда библиографияны студенттер өздері құрастырады.
19-тақырып. Оңтүстік Американың климаты мен ішкі сулары
Сабақтың мақсаты: Материктің негізгі климат типтерін, климат құраушы факторларын анықтау және өзен жүйелерінің территориялық таралып орналасуын климат пен және жер бедерімен байланыстыра отырып қарастыру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүниежүзінің физикалық-географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
* Хромов С.П. Метеорология и климатология для географических факультетов. - М., Гидрометеоиздат,1983
* Лукашова Е.Н. Южная Америка.-М., Учпедгиз,1958
1-тапсырма. Оңтүстік Американың климаттық карталарына талдау жасап, мынандай сұрақтарға жауап беру:
* Климаттық белдеулердегі бойынша ауа айналымының сипаты қандай?
* Климаттық белдеулер бойынша жылдық жауын-шашын мен ылғалдық жағдайы қалай өзгереді?
* Қоңыржай, субтропиктік, тропиктік белдеулердің ішкі айырмашылықтары қандай?
2-тапсырма. Мына станциялар бойынша дүниежүзінің географиялық атластарын және климаттық анықтамалықтарды қолданып, кесте толтыру.
5-кесте
Салыстыру көрсеткіштері
Гуакиль
Икике
Вальпараисо
Каракас
Форталеза
Монте-видео
1
2
3
4
5
6
7
8
1
Географиялық коодинаталары
2
Теңіз деңгейіне биіктігі
3
Климаттық белдеу
4
Ең суық айдың температурасы
5
Ең жылы айдың темпер
1
2
3
4
5
6
7
8
6
Жылдық орташа темпер
7
Жылдық орта-ша жауын-шашын
8
Ылғалдану коэффициенті
3-тапсырма. Контур картаға климаттық белдеулер мен облыстардың шекараларын белгілеу. Контур картаға қосымшада: климаттық белдеулер мен облыстардың атын, жыл маусымдары бойынша басым желдердің түрлерін, қаңтар мен шілденің орташа температураларын, жылдық жауын-шашын мөлшерін, құрғақ және ылғалды айлардың санын көрсету.
4-тапсырма. Анықтамалық материалдарды пайдаланып Оңтүстік Американың ірі өзендерінің кестесін құрастыру. Ондағы графалар Евразия, Солтүстік Америка өзендерінің кестесіндей. Мына өзендерді енгізу қажет: Амазонка, Риу-Негру, Мадейра, Тапажос, Шингу, Токантинс, Парана, Сан-Франциску, Оринока, Уругвай.
5-тапсырма. Амазонка өзенінің сипаттамасын мына жоспар бойынша құрастыру:
1. Амазонка өзен жүйесінің ерекшеліктері (бастауы, құяр сағасы, Амазонка бойындағы жер бедері);
2. Амазонканың құрылымы, ірі салалары;
3. Амазонка өзенінің су алабының жоғарғы, орта және төменгі ағыстардағы ерекшеліктері.
6.Амазонка өзенінің су балансы Нил, Нигер, Конго өзендерінің су баланстарымен салыстыру. Ол үшін кестені пайдалану.
6-кесте
Амазонка және Африканың ірі өзендерінің су балансы
Өзен
Бақылау пункті
Жауын-шашын, мм
Булану, мм
Анонс, мм
Ағыс коэф-фициенті %
1
2
3
4
5
6
Амазонка
Манаус
1422
787
635
45
Амазонка
Обидус
1575
1041
534
34
Амазонка
Сағасы
1626
1143
483
30
1
2
3
4
5
6
Нил
Сағасы
820
792
28
3
Нигер
Сағасы
1250
1048
202
16
Конго
Сағасына таяу
1510
1163
347
23
20-тақырып. Оңтүстік Американың физикалық-географиялық аудандастырылуы
Сабақтың мақсаты: Оңтүстік Американың физикалық-географиялық аудандастыру схемасын оқып-үйрену. Жеке физикалық географиялық аудандарға сипаттама беру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектап мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Дүние жүзінің физикалық-географиялық атласы. - М.: ГУГК, 1964.
* Лукашева Е.Н. Южная Америка. - М. Учпедгиз, 1958.
* Дорст Ж.Южная и Центральная Америка. - М.: Прогресс, 1972.
1-тапсырма. Дүние жүзінің физикалық-географиялық атласын пайдаланып, контур картаға Оңтүстік Американың жеке субконтиненттері мен физикалық географиялық аудандарының шекарасын түсіру. Олардың ішіне тиісті түстермен физикалық-географиялық формулаларын жазу. Олардың мазмұнын шартты белгілерде көрсету: субконтинет пен физикалық-географиялық ауданның аты, физикалық-географиялық формуласы, негізгі табиғи ерекшеліктері, морфоструктуралары мен морфомүсіндердің басым түрлері; климат; өсімдіктер жамылғысы мен топырағы; табиғи ресурстары; жерді пайдалану түрлері, территорияның мемлекеттік (саяси) картасы;
* Физикалық-географиялық субконтиненттері:
а) Батыс Анды: б) Андысыз шығыс:
Батыс Андының құрамына төмендегі аудандар кіреді.
Солтүстік-Батыс Анды; Орталық Анды, Экваторлық Анды, Чили-Аргентина Андысы, Патагония Андысы.
Андысы шығыс: Бразилия таулы қыраты, Гвиан таулы қыраты, Ориноко ойпаты, Ішкі жазықтары, Амозония ойпаты.
Аталған физикалық-географиялық аудандар бойынша қималар салуға болады.
АВСТРАЛИЯ
Қысқаша мәліметтер
Австралия (лат.australius-оңтүстік)-жер шарындағы ең кіші материк. Жер көлемі 7,6 млн.кв.км, халқының саны 17 млн. жуық. Басқа құрылық бөліктерінен өте алыс орналасуына байланысты өсімдік, жануарлар дүниесінде өте көп ерекшеліктер бар. Эквалиптердің ғана жүздеген түрі кездеседі,бұл материкте ехидна, үйректұмсық, кенгуру, қалталы ою-коала т.б. эндемиктік жануарлар мекендейді. Сондықтан Австралияны материк-қорық деп те атайды.
21-тақырып. Австралияның климаты және биогеографиялық ерекшеліктері
Сабақтың мақсаты: Оңтүстік жарты шардың тропиктік белдеулеріндегі климат қалыптасуының заңдылықтарын анықтау. Биогеографиялық элеметтеріне сипаттама беру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Кист А. Австралия и острова тихого океана. - М.: Прогресс, 1980.
* Хромов С.П. Метеорология факультетов. - М., Гидрометоиздат, 1983.
* Воронов А.Г. Дроздов Н.Н., Мясо Е.Г. Биогеография мира. - М.: Высшая школа, 1985.
* Лебедев А.Н., Ходанова В.П. и др. Климаты Австралии. - Л, 1917.
* Мухин Г.М.Австралия и Океания. - М., 1967.
1-тапсырма. 1. Картографиялық құралдарды пайдаланып, Австралия материгінің климаттық жағдайларына талдау жасау. (термика, жауын-шашын, булану, радиациялық баланс т.б.)
2. Климаттың континенталдық типі мен құрғақ ландшафт түрлерінің басым болу себебін түсіндіру.
3. Географиялық атластағы <<Өсімдіктер картасы>> бойынша Австралиядағы негізгі өсімдіктер түрлерінің таралуын анықтау.
4. Өсімдіктер және топырақ картасы бойынша кесте құрастыру:
7-кесте
Табиғат зоналары
Өсімдік формацияларының түрлері
Негізгі өсімдік түрлері
Негізгі топырақ түрлері
Бұл кестеге қосымша ретінде оңтүстік тропик бойымен физикалық-географиялық қима салу және оны талдау.
Бұл қиманы ұсақ масштабты карталардың негізінде салуға болады.
Физикалық-географиялық қиманың негізі - гипсометриялық қима. Бұл қимада: а) төменгі жағында ежелгі Австралия платформасының фундаментін (бояу түсімен), рельефтің морфоқұрылымдық түрлерін (штрих сызықтармен); б) жоғарыда - өсімдік пен топырақ түрлерін (түсті сызықтармен), климат көрсеткіштерін (цифрлармен); табиғат зоналларының шекараларын түсіру керек.
Қимаға талдау жасау.
2-тапсырма. Австралияның жануарлар дүниесі. 1. Контур картаға Австралияныңзоогеографиялық аудандастыру схемасын түсіру. Ең алдымен, Австралия зоогеографиялық облысының шекарасын түсіру. Содан соң бұл зоогеографиялық облыстың құрамындағы аудандарды бөлу.
* Австралия.
* Жаңа Зеландия.
* Папуас
* Гавай аралдары
* Полинезия аралдары
2. Аталған зоогеографиялық аудандардағы эндемиктік жануарлар мен құстардың, бауырымен жорғалаушылардың тізімін жасау.
3. Әрбір зоогеографиялық аудандарды картадан көрсете білу және оларға қысқаша сипаттама беру.
Тақырып:Антарктида
Материк толығымен дерлк Оңтүстік поляр шеңберінің ішінде орналасқан. Жер көлемі 14 млн км2. Орташа биіктігі бойынша материктердің ішінде 1-ші орын алады (2000 м).
Антарктиданың мұз қабатында жер бетіндегі тұщы су көлемінің 90% жинақталған.
Бұл материктің климаты өте қатаң, жер бетіндегі ең төменгі температура тіркелген (-89,2сС) (Восток станциясы).
Антарктида тұрақты тұрғын халықтар жоқ. Халықаралық келісімге байланысты материк территориясы тек бейбіт ғылыми зерттеу мақсаттарына қолданылады.
22-тақырып. Антарктиданың табиғаты
Сабақтың мақсаты: Картографиялық материалдар мен Антарктида материгі бойынша географиялық әдебиеттерді пайдалана отырып, материктің табиғатына, зерттелуіне сипаттама беру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986.
* Марков К.К. и др. География Антарктиды. - М., 1968.
* Трешников Ф.Ф. История открытия и исследования Антрактиды. - Л., 1980.
* Слевич С.Б. Антрактида в современном мире. - М.: Мысль, 1985.
* Дубровин Л.И. Берега ледяного континента. - М.: Знание, 1974.
1-тапсырма. Антарктиданың географиялық жағдайының, өлшемдері мен сырт бейнесінің сипаттамасын беру.
* Антарктиданың географиялық номенклатурасын оқып-үйрену.
* Антарктиданың контур картасына Д.Куктың (1772-1775 жж.), Ф.Ф. Беллинсгаузен мен М.П. Лазаревтің (1819-1821 жж.), Р.Скотт пен Р.Амундсеннің, Э.Шеклтонның, Д.Моусонның саяхаттарының маршруттарын түсіру. Контур-картаға сонымен бірге қазір жұмыс істеп тұрған ғылыми станцияларды түсіру.
* Антарктиданың жағалау сызығын көрсететін секторлық диаграмма сызу оған төмендегі кестедегі мәліметтерді пайдалану:
* Қажетті әдебиеттерді пайдаланып, Антарктиданың өсімдік және жануарлар дүниесіне сипаттама беру.
8-кесте
Жағалау түрлері
Жағалау сызығының ұзыдығы, км
Жалпы жағалау ұзындығынан пайызбен алғанда, %
Шығыңқы мұздықтар
Шельфтік мұздықтар
Материктік мұз тосқауылы
Ашық жартасты жағалау
2860
13660
11090
2420
9,5
45,5
37,0
8,0
2-тақырып. Антарктида мен Антарктика табиғаты
Сабақтың мақсаты: Антарктида мен Антарктика табиғатын қазіргі зертттеу материалдарына сүйене отырып, оқып-үйрену.
Қолданылатын құралдар:
1. Антарктиданың физикалық қабырға картасы.
* Симонов И.М. Оазисы Восточной Антарктиды. - М., Гидрометеоиздат, 1971.
* Слевич С.Б. Антарктида в современном мире, М., 1985.
* Марков К.К., Бардин В.И., Лебедев В.Л. География Антарктиды. - Л., 1968.
Сабақты семинар түрінде жүргізуге болады.
Семинардың жоспары:
* Антарктика,Субантарктика және Антарктида түсініктері. Олардың шекаралары
* Оңтүстік мұхитты бөлу мәселесі туралы. Оның су бөліктерінің жылулық және динамикалық режимі.
* Антарктика материгінің өлшемдері мен шекаралары. Геологиялық құрылымы.
* Материктің мұз астындағы жер бедері. Мұз қабаты.
* Антарктиданың климаттық аудандастырылуы.
* Антарктиданың қазіргі мұз басуы, оның атмосферамен, дүниежүзілік мұхитпен байланысы.
* Антарктиданың органикалықдүниесі, оазистері.
* Материкті зерттеудегі халықаралық келісімнің нәтижелері.
ДҮНИЕЖҮЗІЛІК МҰХИТ
Қысқаша мәліметтер
<<Дүниежүзілік мұхит>> терминін алғаш ғылымға енгізген Ю.М. Шокальский (1917).
Жер бетіндегі барлық құрылық бөліктерін қоршап жатқан су кеңістігін Дүниежүзілік Мұхит деп атайды. Оның ауданы 361 млн км[2]. Жер бетінің 71%-ын құрайды. Солтүстік жарты шардың 61%-ын, Оңтүстік жарты шардың 81%-ын алып жатыр.
Дүние жүзілік мұхит гидросферадағы судың 96,5%-ын құрайды. Жалпы су көлемі 1 млрд 336 млн км[3].
Дүние жүзілік мұхиттың орташа тереңдігі - 3711 км, еңң терең жері 11022 м м (Мариан шұңғымасы).
Дүние жүзілік Мұхит құрамына Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік Мұзды мұхиттары кіреді.
24-тақырып. Дүниежүзілік мұхиттың табиғи ерекшеліктері.
Мұхит түбінің жер бедері.
Сабақтың мақсаты: Дүниежүзілік Мұхиттың физикалық географиялық ерекшеліктерімен танысу. Географиялық атластарды пайдаланып, мұхит түбінің жер бедеріне сипаттама беру.
Қолданылатын құралдар:
1. Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М., ГУГК, 1980-1986 ж.
2. Богданов Д.В. География Мирового океана. - М., 1978.
3. Гембель А.В. Общая физическая география Мирового океана. - М., 1979.
4. Пашканг Н.В. Практикум по общему землеведению. - М.: Высшая школа, 1982.
1-тапсырма. Дүние жүзілік Мұхиттың физикалық-географиялық жағдайы.
1) Географиялық атластарды пайдаланып, Дүние жүзілік Мұхиттың географиялық жағдайына талдау жасау:
а) Дүние жүзілік Мұхит сулары бір-бірімен қалай байланысқан?
б) Шеткі теңіз, буғаз, шығанақ, түбек, арал, фьорды жағалау, лагуна, бухта деген ұғымдарға анықтама беру.
в) Дүние жүзілік мұхиттың құрылықтар климатына тигізетін әсері қандай? (Жеке мұхиттар бойынша мысалдар келтіру);
2-тапсырма. Дүние жүзілік мұхит түбінің жер бедері.
1. Контур картаға Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік Мұзды мұхиттарының шекараларын түсіру.
2. Контур картаға географиялық номенклатурадағы Дүние жүзілік мұхиттың негізгі орографиялық элементтерін түсіру.
Физикалық картаны пайдаланып, материктердің су асты жағалаулары (шельфтер) қай жерлерде көп, қай жерлерде аз таралғанын анықтау.
3. Дүние жүзілік мұхиттағы тереңдігі 8 км асатын мұхит шұңғымаларының атын дәптерге теріп жазу және оларды картадан көрсете білу. Мұхиттардағы су айрық жоталарының орналасу жағдайына сипаттама беру.
Жеке тапсырмалар:
1. Мұхиттардың физикалық картасын пайдаланып мына бағыттар бойынша гипсометриялық қималар түсіру:
20[0] оңтүстік ендік бойынша Үнді мұхиты арқылы; 0[0] (экватор) бойымен Атлант мұхит арқылы; 40[0] солтүстік ендік бойымен Атлант мұхиты арқылы; 20[0] оңтүстік ендік бойымен Атлант мұхиты арқылы; 100[0] батыс бойлық бойымен Тынық мұхит арқылы.
Гипсографиялық схема салу үшін масштаб ерікті түрде таңдалынып алынады.
Қиманың бойында кездесетін мұхиттың ірі орографиялық бірліктерінің атауларын жазу.
25-тақырып. Дүниежүзілік мұхит суының ерекшеліктері және мұхит ағыстары.
Сабақтың мақсаты: Мұхит суының физикалық, химиялық, гидрологиялық қасиеттеріне сипаттама беру, осыған байланысты тақырыптық карталарға талдау жасау.
Сабақта қолданылатын құралдар:
* Дүние жүзінің физикалық картасы. - М.: ГУГК, 1964.
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған). - М.: ГУГК, 1980-1986 ж.
* Еремина В.А., Спрялин А.Н. Физическая география материков и океанов. - М.: Московский лицей, 1997.
* Залогин Б.С. Океаны. М., Просвещение, 1996.
1-тапсырма. Мұхит суының тұздылығы, температуралық жағдайы.
1. Дүние жүзінің физикалық-географиялық атласын пайдаланып, мұхиттың беткі суларының тұздылығына талдау жасау.
а) экватор маңы, тропиктік, қоңыржай және поляр маңы аймақтарындағы тұздылық шамасы қандай?
б) мұхиттардың беткі суларының тұздылық картасын жылдық жауын-шашын және булану карталарымен салыстыру.
в) Дүние жүзілік Мұхиттың қай бөліктерінде тұздылық өте жоғары немесе өте төмен? Ол қандай факторларға байланысты?
г) Атлант мұхитының солтүстік бөлігін мысалға ала отырып, теңіз ағыстарының беткі суларда тұздылықтың таралуына қалай әсер ететіндігін түсіндіру.
а және б пунктеріндегі сұрақтарға кесте түрінде жауап қайтаруға болады:
9-кесте
Ендік
Беткі сулардың орташа тұздылығы, %
Жылдық жауын-шашын мөлшері, мм
Жылдық булану, мм
2-тапсырма. Кестені пайдаланып, Дүниежүзілік Мұхиттың беткі су массаларына жазбаша сиаттама беру.
10-кесте
Дүниежүзілік Мұхиттағы беткі су массаларының сипаттамасы (В.Н.Степанов бойынша)
Су массасының атауы
Қабат қалыңдығы, м
Темпе-ратура, О[0]С
Тұздылық %
Шартты тығыз-дық
Құрамын-дағы оттегінің мөлшері, мл/л
Құрамын-дағы фосфат-тың мөлшері мкг-атом/л
Экваторлық
Тропиктік
Субтропиктік
Субполярлық
Полярлық
150-300
300-400
400-500
300-400
100-200
26-28
18-27
15-28
20-5
5-тен 1,8 ге дейін
33-35
34,5-35,5
35-37
34-35
32-34
22,0-23,0
24-26
23,0-26
25-27
27,0-28,0
3-4
2-4
4,0-5,0
4,6-6,0
5,0-7,0
0,5-1
1,0-2,0
0,5
0,5-1,5
1,5-2,0
3-тапсырма. Географиялық атластарды пайдаланып, дүние жүзінің контур картасына негізгі жылы және суық мұхит ағыстарын түсіру (жылы ағыстарды - қызыл түсті, суық ағысты - қара немесе көк түсті стрелкалармен).
26-тақырып. Дүниежүзілік мұхиттың табиғи ресурстары. Биологиялық ресурстар.
Сабақтың мақсаты: 1. Дүниежүзілік мұхиттың табиғи ресурстары туралы, оларды пайдалану ерекшеліктері туралы ұғымдарды қалытастыру. 2. Дүние жүзілік мұхиттағы тіршіліктің әр алуандығы жөнінде, тіршілік ету жағдайлары жөнінде ұғымдарды қалыптастыру.
Қолданылатын құралдар:
* Географиялық атлас (орта мектеп мұғалімдеріне арналған. - М.: ГУГК, 1980-1986 ж.
* Степанов В.Н: Природа Мирового океана. - М.: Просвещение, 1986.
* Залогин Б.С. Океаны. - М., Просвещение, 1996.
* Улицкий Ю.А. Подводные богатства. - М., 1976.
Бұл сабақты семинар түрінде жүргізуге болады.
Семинардың жоспары:
* Дүниежүзілік Мұхиттың табиғат кешендері туралы қазірі кездегі түсініктер.
* Дүниежүзілік мұхитты физикалық-географиялық аудандастыру.
* Мұхиттардың биологиялық ресурстары, оларды пайдалану.
* Мұхиттардың су ресурстарын пайдалану.
* Дүниежүзілік мұхиттың минералдық ресурстары және оларды пайдалану.
* Мұхиттың энергетикалық ресурстары және оларды пайдалану.
* Дүниежүзілік мұхиттардың экологиялық жағдайлары.
Қосымша 1
<<Материктер мен мұхиттардың физикалық географиясы>> пәніненкурс жұмыстарының тақырыптары
* Сахара шөлінің қазіргі жағдайы мен болашағы.
* Жер шарының шөлді аймақтарындағы тіршілік мәселелері (географиялық биогеоценотикалық және экологиялық жағдайлар).
* Шығыс Қазақстан территориясын географиялық зерттеу тарихы.
* Дүниежүзілік мұхит түбінің жер бедері.
* Шығыс Қазақстан облысының көлдерінің экологиялық-географиялық сипаттамасы.
* Шығыс Қазақстан тауларындағы мұздықтар.
* Мұхиттардың жануарлар дүниесі.
* Мұхит - Жер беті климатын қалыптастырушы фактор.
* Солтүстік Шығыс Азияны зерттеудегі орыс жиһанкездерінің ролі.
* Солтүстік Мұзды мұхит табиғаты.
* Шпицберген архипелагының орыс және совет саяхатшыларының зерттеуі.
* Биосфера және ондағы адамның орны.
* Тынық мұхит аралдары, олардың табиғи ерекшеліктері.
* Географиялық қабықтың құрылымы.
* Амазония ландшафты және оның географиялық зерттелуі.
* Амазония табиғи ландшафтына антропогендік әсер туралы.
* Амазонияның ежелгі мәдениеті.
* Солтүстік Америка картасындағы орыс саяхатшыларының есімдері.
* Үнді мұхит және оның табиғат жағдайлары.
* Адамзат және литосфера.
* Тынық мұхит және оның табиғаты.
* Лаврентий қыратын физикалық-географиялық аудандастыру және оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану
* Алясканың қазіргі экологиялық мәселелері.
* Антиль аралдарының ландшафттары және оларды қорғау мәселелері
* Аппалач тауларының табиғи рекреациялық ресурстары.
* Солтүстік Америкадағы қазіргі вулканизм.
* Тынық мұхиттың биологиялық ресурстары және оларды тиімді пайдалану.
* Дүниежүзілік мұхитты физикалық-географиялық аудандастыру.
* Солтүстік Америка мен Евразия табиғатының салыстырмалы сипаттамасы.
* Австралияны адамзаттың мекендеу тарихы.
* Австралия ландшафттарының ландшафтық модификациясы.
* Солтүстік Американың Ұлы көлдерінің экологиялық мәселелері.
* Әлемдік экологиялық мәселелердің географиялық салдарлары.
* Африка - адамзаттың ең алғашқы отаны.
* Аймақтық географияның қазіргі кездегі мәселелері
Қосымша 2
Мұхиттардың морфологиялық сипаттамасы
Мұхиттар
Ауданы, млн, км2
Орташа тереңдігі, м
Ең терең жері, м
Көлемі млн км3
Жағалау толқындардың ең үлкен биіктігі, м
Атлант
91,66
3597
8742
329,7
18-Фанди шығанағы
Үнді
76,17
3711
7209
282,7
11,9- Камбей шығанағы
Тынық
178,68
3976
11022
710,4
13,2-Охот теңізіндегі Пенжин шығанағы
Солтүстік мұзды
14,75
1225
5527
18,1
10-Межен шығанағы (Ақ теңіз
Қосымша 3
Материктердің морфологиялық сиаттамасы
Материк
Көлемі
Биіктік
Жағалаулық ұзындығы
Материктің шеткі нүктесі
Орташа
Ең биігі
Ең аласасы
Евразия
Европа
Азия
12106 км2
42х106 км2 (оның ішінде арал 34х106 км2)
300 м
950 м
Монблан 4810 м
Джомолунгма 8848 м
* 28 м
Каспий деңгейі - 392 м
Өлі теңізі
379000 м
69900 км
Африка
29,8х106 км2 (оның ішінде арал 620000 км2)
650 м
Килиманджаро 6010 м
* 150 м
Ассаль оазисі
30500 м
Солтүстік Америка
243х106 (оның ішінде арал 4100000 км2)
700
Мак-Кинли 5487 м
* 85
Долина Смерти
75500 км
Австралия
9х10 км2 (оның ішінде арал 823200 км2)
400 м
Косцюшко 2234 м
* 12 м
Эйр көлі
19600 км
Антарктида
14х106 км2
2300 м мұздың үстіңгі бетінің биіктігі
г.Винсон 5140 м
Ок 4000 км
Қосымша 4
Жер құрылығындағы географиялық белдеулер мен зоналардың ауданы, млн км2
Зоналар
Белдеулер
Шөл және шөлейт
Дала
Орманды дала мен прерий
Саванналар мен сирек ормандар
Орман
Тундра мен орманды тундра
Барлығы
Ауданы
Барлық құрылық-тың % бөлігі
Полярлық
18
-
-
-
-
-
18
12,1
Субполярлық
-
-
-
-
--
1,1
10,1
6,8
Евразия
-
-
-
-
-
4,2
4,2
2,8
Солт.Америка
-
-
-
-
-
5,9
5,9
4,0
Қоңыржай
7,0
3,8
3,3
-
24,2
-
38,3
25,7
Евразия
5,9
2,9
2,3
-
16,5
-
27,6
18,5
Солт.Америка
0,6
0,9
1,0
-
7,3
-
9,8
6,6
Оңт. Америка
0,5
-
-
-
0,2
-
0,7
0,5
Австралия
-
-
-
0,2
-
0,2
0,1
Субтропиктік
7,4
2,4
1,8
-
7,6
-
19,2
12,9
Евразия
4,7
1,1
0,6
-
4,0
-
10,4
7,0
Солт.Америка
0,9
0,6
0,5
-
1,5
-
3,5
2,3
Оңт. Америка
0,5
0,3
0,4
-
0,6
-
1,8
1,2
Африка
1,1
-
0,2
-
0,6
-
1,9
1,3
Австралия
0,2
0,4
0,1
-
0,9
-
1,6
1,1
Экваторлық тропиктік (экваторлық тропиктік, субтропиктік климаттық белдеулер)
17,0
-
-
25,8
20,6
-
63,4
42,5
Евразия
3,7
-
-
3,1
5,5
-
12,3
8,2
Солт.Америка
0,4
-
-
0,9
1,0
-
2,3
1,5
Оңт. Америка
0,8
-
-
6,5
7,6
-
14,9
10,0
Африка
8,9
-
-
13,3
5,9
-
28,1
18,9
Австралия
3,2
-
-
2,0
0,6
-
5,8
3,9
Барлығы
49,4
6,2
5,1
25,8
52,4
10,1
149
100
Құрылық ауданынан %-бен алғада
33,1
4,2
3,4
17,3
35,2
6,8
-
100
Қосымша 5
Өзендердің су режимінің түрлері (М.И. Львович бойынша)
№
Атауы, формуласы,
Су режимі
1
Полярлық
Түгелімен дерлік мұздықтармен қоректенеді, негізгі ағыс тек жазда
2
Субарктикалық
Тек қар суымен қоректену басым, негізгі ағыс тек жазда
3
Қоңыржай
а)
б)
в)
Қар суымен қоректену басым, негізгі ағыс көктем айларында
Жаңбыр суымен қоректену басым (аралас түр), негізгі ағыс көктем айларында
Түгелімен дерлік жаңбыр суымен қоректену, негізгі ағыс жаз айларында
4
Субтропиктік
а)
б)
Түгелімен дерлік жаңбыр суымен қоректену, негізгі ағыс қыс айларында
Түгелімен дерлік жаңбыр суымен қоректену, негізіг ағыс жаз айларында
5
Тропиктік
Тек қана жаңбыр суымен қоректену, негізгі ағыс жазда
6
Экваторлық
Тек қана жаңбыр суымен қоректену, негізгі ағыс күз айларында
Қосымша 6
Өсімдік жамылғысының ылғалдану дәрежесіне байланыстылығы (Н.Н. Иванов бойынша)
Ылғалдану зонасы
Жылдық ылғалдану коэффициенті
Қажетті жылулық жағдайындағы өсімдік қабаты
Шартты бірлікпен алғанда
Пайызбен алғанда
Артық ылғалдану зонасы
1,5
150
Ылғалды тропиктік ормандар, қоңыржай белдеудің ылғалды ормандары, тундра
Жеткілікті ылғалдану зонасы
1,49-1,00
149-100
Жеткілікті ылғалды ормандар
Қалыпты ылғалдану зонасы
0,99-0,6
99-60
Орманды дала және саванналар
Жеткіліксіз ылғалдану зонасы
0,59-0,3
59-30
Далалық және құрғақ саванналар
Өте жеткіліксіз ылғалдану зонасы
0,29-0,13
29-13
Шөлейтті жерлер
Мүлдем ылғалдану жоқ зона
0,12-0,00
12-0
Шөлдер
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz