Экономикалық талдаудың дәстүрлік әдістері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
                               СМК құжат
                              3 деңгейлі
                                   ПОӘК
                  ПОӘК 042  -  042-14.3.03.038/03 -  2011
 <<Ғылыми жұмыстарды ұйымдастыру және жоспарлау>> дисциплинасынан  оқу-әдістемелік кешен
                             № 4 басылым
                                  29.06.2012г












                                       
6М051000  <<МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ >>
  МАМАНДЫҒЫНЫҢ  МАГИСТРАНТТАРЫНА АРНАЛҒАН
<<ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУ>> ДИСЦИПЛИНАСЫНАН  ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР


















Семей 2012 



                                Мазмұны
                                       
* Глоссарий
* Дәрістер
* Магистранттың өздік жұмысы
                       1.  Глоссарий          
Сауалнама (сұрау беті)  -  әртүрлі респонденттердің бірдей сұраққа жауап беру арқылы, жалпы тенденцияларды анықтау. 
Баланс  -  құбылыстары және оның жеке түрлерін салыстырады немесе қарсы қою арқылы сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі.  
Таңдау  -  зерттеуге қатысуға арналып таңдалған популяция элементтердің кіші тобы. 
Сұрақ  -  ақпаратты алу үшін есептелген бірнеше ой-пікірлер. 
Жұмыс гипотезасы  -  қарастырылатын мәселенің мәні және мәселені шешу жолдары туралы болжау ұсынысы. 
Дельфи  -  әдісі  -  тар деңгейдегі мамандардан алынған ақпарат әдісі.
Нарық сыйымдылығы   -  белгілі уақыт аралығында  (көбінесе бір жылда). осы нарықта сатулуы мүмкін тауар көлемі (құнды және табиғи сипатында),
Ақпарат  -  сақтау объектісі, тасу және өңдеуболып табылатын мағлұмат. 
Бақыланатын факторлар  -  фирманың басқару қызметінің құрамына бағынатын факторлар болып табылады.  
Зерттеудің кабинеттік әдісі  -  екінші көздерді қолдану, яғни құжаттармен жұмыс істеу әдісі.
Лайкерт шкаласы  -  қарым қатынастарды өлшеуге арналуға қолданылатын шкала.
Маркетингтік ақпараттық жүйе  -  басқару шешімдерін қабылдаған кезде қолданылатын актуальды ақпаратты үнемі жинауға, талдауға, бағалауға,и сыныптауға және бөлуге арналған әдістер, процедуралар, тәсілдер жинағы.   
Бақылау  -  әртүрлі жағдайларда адамдардың қылықтарын бақылайтын әдіс. 
Бағалар  -  қорытынды мен статистикалық есептерге негізделген ақпарат. 
Сұру  -  респонденттен алынған ақпарат. 
Жоспарлау  --  қойылған мақсаттарға жетуге бағытталған іс-әрекет жүйесі. 
Популяция  -  біраз жалпы сипаттамасы бар, барлық элементтер жиынтығы.  
Бағандық зерттеулер  -  зерттеудің қойылған мақсаттарына сәйкес зерттеудің объектісі туралы ақпаратты жинау және бағалау әдістерінің жиынтығы.
Алғашқы ақпарат  -  берліген зерттеу үшін алынған мәліметтер болып табылады. 
Мәселе  -  фирманың тиімді даму жолындағы кейбір кедергілер. 
Рентабельділік --  кәсіпорынның жұмыс тиімділігін сапалы сипаттайтын көрсеткіш. 
Таңдаудың репрезентативтілігі  -  барлық генеральды жиынтық бірлігінің негізгі сипаттамаларын көрсетеді.
Стратегиялық жоспарлау  -  қоршаған ортаның тосылатын өзгерісіне бейімделген жоспарланған процесс.   
Мағлұмат  -  жүйеленген жалпыланған түрде берілген деректердің әр түрлілігі.  
Сыбыстар  -  дәлелденбеген, тексерілмеген дәйектер. 
Қызметтер  -  адамға жағымды нәтиже, табыс немесе қанағат әкелетін іс-әрекет. 
Дәйект -  тексерілген ақпарат. 
Фокус  -  топ  -  таңдалған топ адамдарымен мәселені жан-жақты талқылау. 
Қор қайтарымдылығы  -  1 теңге сома табысына келетін көрсеткіш. 

Қор сыйымдылығы - әрбір теңге табысы алынған негізгі өндірістік қорлар дәрежесін сипаттайды.   
Сандар  -  сандық ақпаратты сипаттайтын нысан.  
Шкала  -  құбылыстарды графикалық түрде бейнелеу. 
Штрихтық кодтау (штрих-код)  -  кәсіпорын туралы, өндірушінің мекен-жайы мен тауар туралы ақпарат иесі. 
Этикетка  -  ақпаратты өзіндік жеткізушісі, тауарға жабыстырылады немесе типографиялық әдіспен белгіленеді. 
Эксперимент  -  процессті моделдеу жолымен алғашқы ақпаратты жинау әдісі. 
Экономикалық тиімділік --  шығындар мен нәтижелерді салыстыру  
Эмпиринацилау зерттеу әдісі  -  нақты объектіні оқу негізінде ақпаратты жинау. 


























                            2. Дәрістер   
                                       
Дәріс 1. Ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізген кезде әдістемелік тәсілдердің даму тарихы.
* Оқымыстыға негізгі талаптар.
* Оқымысты кодексінің негізгі ережесі.
* Зерттеу әдістерінің мазмұны.
* Ғылыми абстракция, индукция және дедукция әдісі.
                                       
ОҚЫМЫСТЫ КОДЕКСІН ДАЙЫНДАУ СҰРАҚАРЫНА
Қоғамның барлық сферасын дамытуға, ғылыми зерттеу тиімділігін жоғарлату үшін әрбір оқымыстыға ережелер мен талаптар дайындау керек. Бұл оқымыстылардың өздерінің зерттеулеріне деген жауапкершілікті жоғарлатады, сонымен қоса ғылымның беделі көтереді.   
Біз ғылымды жаңа білімдерді өңдіретін құрал, құбылыстардың заңнамалық белгілеулері  деп ұғамыз. Ғылым құбылыстардың  бір түрінен екінші түріне айналуға көмектесед. Бірақта, оның әрқашан ақырғы қорытындысы маңызды: адамның барлық қызмет сферасында ғылыми-техникалық прогресті жетілдіру.   
ОҚЫМЫСТЫҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР 
Бірінші талап болып барлық оқымыстыларға таңдаған тақырыбы бойынша барлық ақпаратты білу керек. 
Бұл жерде  Л.Н. Толстойдың мына сөздерден айтқан орынды: <<Дұрыс жол мынадай: сенің алдыңғы бабаларын не жасағанын меңгер де, ары қарай жүр>>.
Оқымыстының өзінің тақырыбы бойынша ақпаратқа ие болуы туралы, айтқан бұл оңай емес, өйткені мәліметтер сенімді, яғни ресми деректер болуы керек сонымен қатар оқымыстының да шынайлығына көңіл аудару керек.  
Екінші талап болып жұмыстың соңғы мақсатын және жоспарланатын ғылыми-техникалық прогрестің деңгйін анықтап алу табылады. 
Ғылымии зерттеулердің тақырыбын қалыптастыруда жүйелі методологиялық әдістің жоқ болуы және олардың тиімділігін бағалау, ғылыми-техникалық бағытқа сай келетін, дүниежүзілік стратегиялық қателік болып табылады.  Осында біздің технологиялық және материальды-энергетикалық шығындардың көптігінің негізгі себебі жатыр.   
Ғылыми тақырыптың қалыптасуы кезінде зерттелетін сұрақтың жағдайының нақты және объективті көрсеткіштері, зерттеудің дәлелденген мақсаттары мен міндеттері болуы керек.  
Ғылыми жұмыс жоспарларда элементарлы басы жоқ сияқты көптеген мысалдар келтіруге болады, яғни оларда зерттеудің мақсаттары мен міндеттері айқындалмаған, ақырғы нәтижелер жоспарланбайды. 
Төменгі көрсеткіштерге ұмтылатын оқымыстылар, ақырында тәжірибелік маңыз әкелмейді. Кез келген жаңа жұмыс өз облысындағы деңгейден жоғары болуы керек.  
Оқымыстыға үшінші талапты қалыптастырудан бұрын, зерттеу жұмыстарының қысқартылуы оқымыстылардың: әлеуметтік статусының төмендеуінен, ғылыми жұмыстарды қаржыландыру көлемінің төмендегінен және құнының қымбаттауынан   болды. 
Жаңа кезеңде ғылыми-техникалық прогресстің деңгейінің жоғарлауы, техника мен технологияның дамуы ғылыми білім қорын күнделікті толтырусыз мүмкін емес. Егерде жаңа білім жоқ болса, онда тәжірибелік нәтижелер болмайды.   
Сонымен үшінші талап: терең зерттеулер мен жаңа білімдермен ғылымды байту.  
Терең зерттеулер ғылымның жаңа бағыттарын ашады, сонымен қатар жаңа техника мен жоғары технологияны шығаруға мүмкіндік береді. Бұл жағдай ғылыми зерттеулердің ақырғы мақсатына сай келеді. Сондықтан да әрбір оқымысты өз білім саласында терең зерттеулердің дамуына үлес қосу керек. 
Төртінші талап: ғылыми-техникалық прогрестің үздіксіз жылжуынан жаңаша шығар, шығарылғаннан асып түс. Сондықтан да ғылыми жұмыстардың сонымен қоса диссертациялық жұмыстың жаңашылдығын құрау керек:   
* экономикалық, технологялық, техникалық, экологиялық және эргономикалық жүйенің және оның элементтерінің құрылуының заңдылығы,  қызмет етуі және дамуы; 
* физикалық, химиялық, биологиялық процестердің және оның кешендерінің механизмдары; 
* білімді жүйелеу. 
Ғылыми жағдайлардың жаңашылдығы ғылыми-техникалық прогрестің өсуін қамтамасыз етеді. 
Бесінші талап: ғылыми жағдайлардың, шешімдердің және нұсқаулықтардың сенімділігін, негізділігін қамтамасыз ету.    
Ғылыми зерттеулер нәижелерінің сенімділігі мәселелердің тәсілдері мен әдістерінің  шешуін дәлелдеу керек, сонымен қатар статистикалық ақпараттың жеткілікті көлемі дәлел боа алады.  Нәтижелердің сенімділігін қамамасы етуде есептерді шығаруда математикалық тәсілдеді қолдану үлкен мағынаға ие. 
Ақиқат критериясы болып тәжірибе саналады. Сондықтан ғылыми жағдайлардың сенімілігін дәлелдеу үшін теориялық және  эксперименальдық мәліметтерді бағалау жүргізіледі. Ғылыми жағдайлардың сенімділігіне дәлел ретінде өндірістік тексеріске үлкен орын алады.  
Алтыншы талап: масштабты фактор есебімен жұмыстың тиімділігін дәлелде. 
Ғылыми жаңаыл мідетті түрде нақты тәжірибелік шешім табу керек. 
Ғылыми жаңашылдықты қолдану бойынша зертеудің тәжірибелік құндылығы өндірістік асыруда немесе оларды қолдануда жату керек: ғылыми-техникалық прогресті сәйкесінше салада қамтамасыз ететін жаңа бәсекеге қабілетті заттарды, технологияларды, құралдарды, зерттеу мен есептеу әдістерін шығару керек.  
Әрбір ғылыми жұмыстың тиімділігі зерттеудің маңыздылығы, ерекшелігі және тәжірибелік қолдануының масштабтылығымен бағалануы керек.  
Жетінші талап: табиғатқа, адамға және қоғамға зиян келтірме. 
Ірі өндірістік және ауыл шаруашылық өндіріс агроэко жүйеге біршама әсер етеді. Сондықтан ғылыми зертеулердің бағыты өндірістің қызмет ету процессінде экологиялық және табиғаттың тепе-теңдігін бұзбайтындай техногендік факторлар реттелуі керек.  
Келесідей оқымыстылардың кодексі қалыптасқан: 
таңдаған тақырыбын бойынша толықтай ақпаратқа ие бол;
жұмыстың ақырғы мақсатын және жоспарланған  ғылыми-техникалық прогресстің деңгейін нақты анықта;
терең зертеулер мен жаңа білімдемен ғылымды байыт;
жаңа шығар, шығарылғанды оз; 
ғылыми жағдайлардың, шешімдердің және нұсқаулықтардың сенімділігін, негізділігін қамтамасыз ет;
масштабты фактор есебімен жұмыстың тиімділігін дәлелде;
табиғатқа, адамға және қоғамға зиян келтірме.
Оқымысты кодексін әрбір ғылыми қызметкер білу керек және өзінің шығармащылық жұмысында басшылыққа алу керек.  

Магистранттарға басынан зерттеушілердің жұмысы неден басталатынын еске салу керек: 
- ол ең біріншіден, жұмыс уақытын жоспарлау; 
- зертелетін сұрақ пен қойылған мақсатты талдау;
- міндетті қою және анықтау;
- еңбек шығындары мен штаттық күнтізбені жоспралау; 
- әдебиетерді таңдай және зерттеу әдісі;
- зерттеуді енгізу үшін өндірістік базаы іздеу;
- диссертация бөлімдерін құрастыру және талдау;
	Адамзат ерте кезден-ақ танымны ғылыми әдістерінің күмәнсіз пайдасын ұғынды. Ағылшын философы Ф.Бэкон әдісті, қараңғыда жолаушының жолына жарық түсіретін шырақпен тенеді. Ол, жолмен ілби басып келе жатқан ақсақтың өзі жолсызбен жүгірген жаннан озатынын айтты. 
	Қоғамдық өндірістің даму заңдылықтарын танып-білу, шаруашылықты өрістеудің стихиялы күшінен босануға, тіпті болмағанда, оның күйретуші салдарын азайту үшін қажет. Экономика ғылымы әр кәсіпорын, ел және әлемдік шаруашылық ауқымындағы экономикалық дамудың объективті логикасын мүмкіндігінше толық және терең тануға ұмтылады, сондықтан экономист-ғалым зерттеу құралдарын игеруі тиіс. Ол зерттеу әдісі болып табылады.   
	Ғылыми әдіс зерттеудің принциптері, әдістері және құралдарының жанды бірлігі ретінде барша ғалым үшін біркелкі емес. Қоғамдық процестермен құбылыстарды оқып үйрену үшін, тек жаратылыстану ғылымына тән құралдарды таңдап алуға болмайды. 
Әдіс  -  теориялық танып білудің жалпы амалдарының жүйесі, практикалық қолдану мен құру тәсілі және экономикалық құбылыстар туралы білімдер жүйесін құру тәсілімен дәлелдемесі. Экономикалық құбылыстарды танып білудің әдістері, басқа ғылымдардың әдістері тәрізді адамдардың нақты тіршілігіндегі іс әрекеттеріне бастау алады және экономикалық өмірдің объективті даму заңдылықтарының және логикасының бейнеленуі болып саналады.  
Әдістер екі топқа бөлінеді: жалпы және спецификалық. 
Жалпы әдістер бүтіндей экономикалық шынайы жағдайдың ғылыми меңгерулеріндеі амалдарды, жалпы философия негізін дүние танымдық тінін, экономиканы зерттеудің әдіснамалық түйінін береді. 
Еуропадағы  ХVIII  - ХIХ ғ. пайда болған бірінші экономикалық ғылымдардың жүйелері қандай да бір философияның негіздеріне сүйенген. Мысалы, А.Смиттің <<Халықтар байлығы>> еңбегінде жүзеге асырлған экономикалық жүйесі, көпшілігінде философ-эмпирик Дж.Локтың қағидаларына негізделген; Д.Рикардоның <<Саяси экономикасының бастамасындағы>> баяндалған экономикалық жүйесі, философ-рационалст Б.Спинозаның қорытындыларымен айрықша байланыстылығы бар; К.Маркстің <<Капиталында>> келтірілген экономикалық жүйесі, Гегельдің диалектика ілімінің әдіснамалық   негізіне бағыталған.  
Спецификалық әдістер  ғылымның әр салаларына арналған әдістер. Экономиканы статикада емесе белгілі қозғалыста, кәсіпорындардың тұтастай немесе бөліктерінің дамуы қарастыруға болады. 
Экономикалық процессті зерттеу кезінде жеке әдісті ғана емес, белгілі жүйелікте әр түрлі әдістердің қолдану талап етіледі. 
Экономикалық теорияның әдіснамасында философиялық әдістерге негізделген әр түрлі көзқарастар бөлініп шығады. Нақты өмірді қарастыратын ең жалпы амалдарды және тәсілдерді бөліп алу қажет: материализмды және идеализмды, диалектиканы және метафизиканы. 
Матерализм дегеніміз адам санасының сыртқы дүние бейнесін жалпы танымдар арқылы қабылдауы.
Идеализм сананың, абсолют идеяныі өзін-өзі тануы деп түсіндіріледі. Диалектика  -  <<адам ойының болмысы және танып білудің алпы заңдаы жайындағы ғылым>>. 
Метафизика <<бір мәнді дүние картинасын жасауға немесе болмыстық үзінділерді абсолюттеуге және жекешелеп қарастыруға тырысушы тенденция>>.
	Экономикалық ғылымда философиялық жалпылама қарастыру қырымен қатар мынадайларын бөліп көрсетеді: 
           - субьективтік;
          
-неопозитивист-эмпирикалық;
- бақылау және эксперимент;
- жүйелі-құрылымдық.
	Қазіргі танып білу әдістері (гипотеза әдісі, ойша эксперимент) ғылыми зерттеулерде <<субъективтік>> сәтердің өсуіне әкелді. Экономикалық талдаудың объектісіне субъективтік қырынан қарағанда субъектінің (<<гомоэкономикус>>) шаруашылық әрекеті болы саналады, яғни экономикалық ғылымның тақырыбы адамзат баласының <<қажеттіліктің шекараларын анықтайтын іс-әрекеттері туралы ғылым>> болып есептелінеді. Осындай қырынан келген кезі де басты категория  -  қажетілік, пайдалылық. Экономика шаруашылық жүргізуші субъектінің түрлі нұсқадан таңдау жасау теориясы болып қалыптасады. 
	Неопоитивті-эмпирикалық амал кезінде танып білудің басты атқарушы құралы зерттеудің техникалық аппараттары (экономикалық  - математикалық әдістер, кибенетика және т.б.). Қазіргі кезде танып біудің ғылыми әдістерінің зерттеулері техникалық құралдармен жабдықталған. Соңғысын аппаратсыз, компьютерсіз және басқа да техникасыз, қуат жеткізгіштерсіз көзге елестету мүмкін емес. 
           Ғылыми танымға модельдік амалды енгізу қазіргі ғылыми әдебиетте кеңінен таралуда.
          Экономикалық әдебиетте <<экономикалық теорияда әдіс ретінде жалпы талдап қорыту әдісі қолданылады>> деген көзқарас бар. Автордың келтірген мысалда, индукция, дедукция әдісінің мазмұны көбірек сипатталады. Бірақ жинақтау әдіс ретінде барлық ғылымда бар. Мысалы, медицина жән химия салаларындағы көптеген тәжіриелер негізінде адам ауруларының себепті факторларына, қорытындылар жасалынады. Экономика саласында жинаған тәжірибелер негізінде белгілі бір қорытындылар жасалады. Мысалы, тауардың белгілі түріне сұраныс өндірістің дамуына немесе оның қысқартылуына әкеледі, бірақ қандай да болмасын шешімді қабылдау үшін бұл тауарларға сұраныс бойынша сансыз көп мәліметтерді жинақтап қорыту және осының негізінде олардың тенднцияын анықтау керек, және де таңдап алынған қорытындысы шығарылып шешімі қабылданады.    
            Әдіснамалық ғылымда ақыл-парасат, танып білу және әрекет негізі болып саналатын рациональдық әдіс бөліп көрсетілген. Ақыл-парасатты сенім көрсеткіштерінен ажыратылмайды, бірақ ол оған шексіз сенуге тиіс емес. Танып білу сезімдерінен ақыл-парасатты ажырату мүмкін емес рационализаторлық әдісм  -  тұтас экономикалық жүйенің, нақты жүйені реттеуші экономикалық заңдардың, қоғамның экономикалық <<анатомиясын>> зерттелуін қажет етеді. 
            Көне экономикалық таблицасы  -  осындай қырынан келу шыны. Қарастырылып отырған қырынан келу, экономикалық теория қоғамдық өнімнің тұтынуын және таралуын, өндірісін реттеуші экономикалық заңдарды зеттейді деп есептейді.
            Танып білудің тағы бір әдісі    сенсуализм (латын сөзі sensus -сезім) болып саналады. 
Аталған әдісте танып білудің негізі ретінде сезім, сезінушілік реакциясы алынады, мұнда бұл әдісті қолданушы зерттеушілер білімнің барлығын сезім органының қабылдау, түйсіктерінен шығарып тастауға тырысады. Танымның бұл әдісін жеке өздігінен қарасытруға болады, бірақ бақылаусыз, эксперимент, жасаусыз, қандай да болмасын сезінушілік реакциялары жайлы айту қиын.
Сондықтан бақылау және эксперимент сезімімен қабылдаудың алдында тұрып аналитикалық пайымдауға мүмкіндік туғызады. Яғни экономикалық құбылыстарды   танып білудің әдістері сияқты бақылау және эксперимент ақыл-парасаттылықтың қорытындыларын жасау үшін пайымдау, ойлау, түсіну және ақылдың қорытынды жасауына өте мөте қажет. 
	Итальян социологы және аяси экономика маманы Вильфредо  Паретто қоғамдық құбылыстарды зерттеудің қисынды-эксперименттік әдісін негіздеді. Оның пікірінше қғам туралы ғылымдар тәжірибелердің дәл мәліметеріне, яғни эмпирикалық, эксперименттік мәліметтерге негізделуі тиіс. В.Паретто ойлары бойынша солар ғана тек ғылыми дұрыс және сенімді қорытындыларды қамтамасыз етуі мүмкін. 
Танып білудің әдіснамасында маңыздырақ әдісті жүйелі-құрылымдық қырынан келу болып табылады. Адамза қоғамы белгілі құрылымға ие әлеуметтік-экономикалық жүйе болып келеді, оның элементері өзара әрекеттесе отырып, экономикалық процестердің ықпал жасауына қарай өзгеріледі. Сонымен қатар қоғамның экономикалық құрылымына экономикалық процестер мен экономикалық заңдар ғана емес, адамдар жәе оларың жетекшілерінің, яғни жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың, жеке елдер мен аймақ адамдарының бейімділіктері мен мүдделері ықпал жасайды.
Жүйелі  - құрылымдық қырынан қарастыру экономикалық құбылыстарды   қозғалыста, кеңістікте және уақыттағы өмір сүру тетігін ашу мүмкіндігімен құнды болып келеді.  
	Сонымен экономикалық құбылыстың нақтылы күйін жақсы бейнелейді. Құрылымның элементтерін жүйелі өзара байланыстыққа және өзара шарттастыққа қадағалау, зерттелетін құбылыстың пайда болу тарихына жауап бермейді немесе оған әр уақытта жауап берілуі мүмкін емес. 
Экономикалық жүйенің қандай да бір дамуының тарихын зерттеуі табиғи-тарихылық қырынан келуді білдіреді. 
Бұл жоқтан бар болмайды. Әр құбылыстың өз ілгергі тарихы бар, тарихы болады дегенге сайады. Құбылыстар тарихылығы жалпыға мәлім, бірақ бір тарихи құбылыстан, басқаға ауысуы ауыспалы кезеңнің проблемасын есептемеген де, жеткілікті айтылмады.
Табиғи-тарихи қырынан келу бар екендігі жоққа шығарылмайды, бірақ тарихылық және қисынды бірыңғай әдістің бар болуын болжайды. 
Әлеуметтік-гуманитарлық ғылым өкілдері, сонымен бірге экономика ғылымдары, ғылыми абстракция әдісін кеңінен пайдаланады. Абстракциялаудың басы зерттелінетін құбылыстың аналитикалық бөлшектенуінде, оның іштей байланысқан жақтарында жатыр. 
Ғылыми танымда индукциялы және дидукциялы әдіс кеңінен пайдаланылады. Индукция әдісі жеке фактіден жалпыламалы сипаттан қисынды ойлауға ойысу тәсілі болып саналады.       Индукциялы пайымдау, гипотезалардың ұсыну мүмкіндігін болдыра отырып, жалпы ғылыми білімдерді қалыптастырады, оның ғылыми постулаттары ғылымға аңа түсініктер еңгізеді. Индукциялы әдіспен зерттей отырып, құбылыстары қайталанған оқиғалардың заңдылықтарын анықтайды, сонымен жеке біркелкі фактілерден жалпы заңдылықты белгілейді.
Индукциялы әдістің екінші жағы дедукциялы әдіс болып саналады. Дедукция жалпы жағдайы бар алғы шарттар негізінде жеке эмпирикалық заңдарды  шығару мүмкіндігін береді. 
Экономикалық зерттеулерде жекелеген фактілермен емес, олардың белгілі статистикасымен, яғни статистикалық жинытығымен істес болады. Статистикалық жинақтау жағдайлардың белгілі пайызымен шектелінеді. Ал енді әмбебабы түгелдей барлық жағдайларға қатысы бар. 
Экономика өндірістік қатынастардың қарапайым және күрделі жинытығы болып саналады. Мысалы, қарапайым нарықтағы алыс беріс қатынасы және материалды  - техникалық жабдықтаудың жүйесі арқылы болатын алыс  -  беріс қатынасы. 
Дамуға байланысты қарапайым қатынастар жоғалмайды, олар күрделі жүйенің элементтеріне айналады. Тану процессінде қарапайым элементтер анағұрлым абстрактілі түсініктерде және категорияларда (тұтыну құны, құны, баға және т.б.) көрініс береді. Абстракция әр кезде шынайы өмірдің нағыз жалпы және қарапайым жақтарымен шектелінеді. Күрделі құбылыстар анағұрлым көп нақты анықтамаларды алады. Сондықтан қарапайымнан күрделі экономикалық процесске, қарай дамуы қарапайымнан күрделіге көтерілу әдісінің көмегімен зерттеледі. 
Сондай-ақ экономикалық қатынастар танымының әдісі ретінде сапалық және сандық талдаудың бірлігі белгіленеді. Экономика ғылымы экономикалық процестердің сапалық жақтарын ғана емес, сонымен қатар, сапалық өзара байланыстарын да зерттейді. Сөйтіп, танылған экономикалық процесстер өлшемдер түрінде немесе сапалы нақты сан түрінде көрсетіледі. Мысалы, экономикалық қарқындары және пропорциясы, процесстердің өлшемі дамуының    көрсткіштері болып саналады. 
Сонымен, бұл тарауда экономикадағы зерттеулердің ғылыми әдістерінің мәнін аша түсу әрекеті жасалады. Экономикалық зерттеулерге қарай ғылыми танымның тәсілдері және әр түрлі формалары қарастырылады. Нақты мысалдарда, сол немесе басқа әдістердің кономикалық құбылыстарды зерттеулеріндегі қолданылуы мен әсері және олардың арасындағы байланыстар көрсетіледі. 
Осы жерде П.Самуэльсонның сөзін келтірсек,      ол теория және практика мәселелерін қарастыра отырып, мынадай қорытындыға келді: <<баса көрсетсек: жоғарыда келтірілген пікрілердің әрқайсысы дұрыс. Бірақта олар сырттай оғаштьқта. Бұл кітаптағы оғаш болып көрінгендердің бәрін шешуге болады. Мұнда көз бояған тұжырымдамалар немесе жасырын жалғандары жоқ. Шындығында, жүйелі және қисынды дамуды дәлелдеу кезінде осындай экономикалық теория әрдайым болады және толық сапалы болып көрінуі тиіс.>>. Әр түрлі амалдарға жалпылама тән қасиет, әрқайсысы өзіне тән философиясын қамтыған экономикалық категория заңдылықтары бейнеленген ғылыми теориялық ойлау болып есептеліеді. 


Дәріс 2. Эконоимкалық құбылыстарды танып білудің сатылары.
* Танымның құрылу процессі.
* Категория ортасы мен жүйесі.
* Өндіріс әдісі мен ғылым.
Эконоимкалық құбылыстарды ғылыми танып білу әдіс тиістілік, бірақ та жеткілікті шарты емес. Тану процесінің маңыздырақ кезеңі зерттеу жүйелілігі болып саналады немесе біз таным сатылары деп жиірек айтып жүрміз. Мұнсыз заңдардың бұл процессі категориялардың шым-шытырық және ретсіз жиынтығына айналып кетеді, бұл зерттеушіні тұйыққа, ал зерттелінетін жүйені келешегі жоқ эконоимкалық процеске әкеледі. 
Қалыптасу мұнда құбылыстың бар екендігі енді басталған процес, бірақ аяқталу түрін әлі иеленген жоқ деген сөз. Қалыптасу бұл жаңа құбылыстың пайда болуының бірлігі және сол құбылыстың бір мезгілде өтуі болып есептеледі, соның ішінде жаңасы пайда болып, дами түседі. Бұны көрнекі түрде картоптың дәні арқылы көрсетуге болады. Топырақта картоптың түйнегінен тамыры, содан соң сабақтары өседі және түйнегі шырып қалады, ал тамырларынан жаңа түйнектер өсе бастайды. Ескі түйнегіне тамырының өсіп шығуынан жас түйнектердің пайда болуына дейінгі процесс қалыптасу процесін құрайды, яғни осының нәтижесінде жаңа құбылыстың пайда болуына әкеледі. Маңызы бірдей емес дамудың қалыптасуы немесе қалыптасу процессінде болмыс еместен болмысқа қозғаушы болады, яғни ол өзімен пайда болу процесін қамтиды, ал болмыс дамуында өз негізінде өздігінен дамытылады, яғни енді пайда болудың кезеңдік құбылысы өтті. 
Экономикалық құбылысты танып білудің маңыздырақ кезеңі, өмір сүру ортасын анықтау болып есептелінеді. Нақ орта едәуір дәрежеде, эконоимкалық құбылыстың атқарымдылық сипатын және дамудың дәрежесін анықтайды және қамтамасыз етеді. Орта тарихи қалыптасқан қажетті жағдайдың және экономикалық құбылыстың пайда болуының алғы шарттары және де соңғысы бұл жағдайдың және алғы шарттың негізінде әр дайым жаңадан жаңғыртылады.
Өндіріс тәсілінің категориялары жүйесімен заңдылықтарын зерттеуде жаңа эконоимкалық құбылыстардың пайда болу заңдылықтарын қалыптастыратын тарихи алғы шарттары да айқындау біршама дәрежеде өте маңызды нәрсе болып табылады. 
	Эконоимкалық құбылыстардың қызмет ету заңдылықтарын тану процесінде нақты шанайлықтың абстрактілі алғы шартын айқындау керек, тек содан ғана ой нақты құбылысқа қарай ойысады. 
Жаңа экономикалық жүйе өндіріс орайымен, заттарды бөлу, айқындау мен тұтыну ретінде жүзеге асатындықтан, бастапқы қатынастардың материалдық  -  заттық тасымалшысы болып табылатын шынайы алғы шартқа ие болу керек. Өндірістің капиталистік тәсіліне қатысты Карл Маркс тауарды сол шаруашылық жүйесінің нақты алғы шарты ретінде қарастырды. Осыған орай нақты алғы шарттарды айқындаудағы мына өте маңызды жайттерді анықтаған жөн: <<Тауар, бюржуазиялық байлықтың элементарлы түрі ретінде біздің бастапқы пунктымыз, капиталдың пайда болуының алғышарты еді. Бір жағынан ауар енді капитал өнімі ретінде көрініс беруде.>>. Мұнда Карл Марксың айтуында бастапқы категорияларды айқындаудың екі жайты аталған. Біріншіден, тауарда екі қарама-қайшы жайт  - алғышарт пен капитал өнімі көрсетілген, екіншіден тауар бастапқы категория ретінде сол  қарама-қайшылықтар бірлігі болып табылады. Болмаған жағдайда ол категориялар жүйесіне кіріге алмайды, өйткені тарихи алғышартсыз бірінші қатардың мәнін анықтауға болмайды. Осыдан, экономикалық құрылыс дамуының заңдылықтары мүмкін болмайды. Егер өзінің  дамуына алғышарт пән желісіне айналмаса, онда оны категориялар жүйесіне кіргізуге болмайды, өйткені ол әрқашан тегі бөлек құбылыс.
Пәнде бар  заңдылықтар алғышарттар заңдылығынан айырмашылықта болады. Пән заңдылықтары алғышарттар заңдылықтарына қарағанда өзіің көрініс беруі бойынша анағұрлым жан-жақты, айтарлықтай дамыған. Соңғысы оларды әлеуетін бойында ғана ашылмаған түрде сақтайды. Осыдан басқа пәннің ішкі құрылымы алғышарт құрылымына бара  - бар емес. Бірақ сонымен бірге  пән ішкі жағынан ағы шарт тарапынан дами бастайды және пән қозғалысы кезінде соңғылары бағыныңқы, ал біріншілері басыңқы түрлер ретінде көрініс береді. 
Осы процесте екінші қатар мәнінің бастапқы өндіріс тәсілі пайда болады, бұл жаңа өндіріс факторларын біріктіру негізінде жүзеге асады. Бірақ өндірістің мұрагерлік құралдары  мен өндіріс тәсілінде біртіндеп жоғарғыда аталған өзгерістер жүре бастайды, бұл өндііс тәсілінің өзгерісіне алып келеді. 
Бұл қайта өзгерістер негізгі экономикалық заңның айрықша әрекетіне алып келеді, нәтижесінде өндірістің материалдық-заттық көрінісінің спецификалық формасы мен тәсілі пайда болады. 
Өтпелі кезең түрі мен қалдық құбылыстардың өмір сүру заңдылықтарын оқып  -  зерттеу оларды арнайы зерттеу  пәні болып табылмақ. Бірақ олар жаңа экономикалық жүйемен байланыссыз, өз бетінше өмір сүруін жалғастырмайды. Керісінше, алғашқы кезеңдерде екі қарама-қайшы бастаулардың бірлігі бола отырып, өнірістің жаңа тәсілінің қалыптасуындағы өздіндік бір кезеңді құрайды. 
Өндіріс факторлары спецификалық өндіріс тәсілдерін қалыптастырудағы олардың рөліне байланысты зерттеу объектісіне айнаа бастайды. Соңғы айтылғандар кезең-кезеңімен дамиды және өндірістіңң спецификалық түрлері арқылы көрініс табады. 
Эконоимкалық анализ түрлеріне жүргізілетін сыныптаулар негізінде  басқару функциясының сыныпталуы жатады, өйткені экономикалық анализ, экономиканы басқарудың әрбір функциясының орындалуындағы қажетті элемент болып табылады. 
Дамыған нарықтық экономика ішкі басшылық анализі мен сыртқы қаражат анализіне деген қажеттілікті туындатады. 
Ішкі басшылық анализі басқару есебінің құрамдас бөлігі, яғни әкімшілікті кәсіпорын басшылығын ақпараттық-сараптамамен қамтамасыз ету болып табылады. 
Сыртқы қаражат анализі эконоимкалық анализдің дербес субъектісі ретіндегі кәсіпорын туралы  ақпараттың сыртқы пайдаланушыларына қызмет ететін, ашық қаражат есебінің құрамдас бөлігі. 
   
	 
	
Дәріс 3. Экономикалық және салыстырмалы талдау әдістері.
* Экономикалық талдаудың дәстүрлік әдістері.
* Салыстырмалы талдаудың қолданылуы және мазмұны.
* Салыстырмалы талдаудың кезеңдері.

Экономикалық талдау әдісі, шаруашылықтың қалыптасуында және дамуында экономикалык процестерді зерттейтін ғылыми сала.
Экономикалық тәлдау тәсілдері және әдістері екі топқа белінеді: дәстүрлік және математикалық. Экономикалық талдәу әдістерімен негізгі дәстүрлік тәсілдердің қатарына абсолютті, салыстырмалы және орташа шамалардың пайдалануын салыстырудың, топтаудың, индекстік әдістің, тізбекті алмасу әдіспен, баланстық әдісті колдануды қосуға болады.
Экономикалық құбылыстардың, процестердің, жағдайлардың, немесе басқа көрсеткіштердің талдануы абсолют шаралардың пайдалануымен басталады, бірақта оларды талдауда ең көп дегенде орташа және салыстырмалы шамаларды есептеу негіз ретінде пайдаланылады.
Салыстырмалы шамалар динамика құбылыстарын талдауда ауыстыруға болмайды және ең түсінікті, айқын. Динамиканың салыстырмалы шамалары уақыттылық қатарын қүру жолымен есептелінеді, яғни олар уақытылы құбылыс көрсеткішінін сол немесе басқа өзгерісін сипаттайды (мысалы, бірнеше жыл қатарынан өнеркәсіп өнімдерін базистік кезеңіне қатысты шығаруы, онысы 100 көрсеткіш етіп қабылданған).
Салыстырмалы шәмалар бүтіндей әлынған жиынтықтыи бөлігін қамти отырып, қүрылымдық реттіліктің көрсеткіштерін зерттеу кезінде де қолданылады (мысалы, негізгі белгіленген жылдық бұйымдардың, косымша бүйымдардың жалпы өніміндегі үлестік сәлмағы және т.б.}. Интенсивті салыстырмалы шәмалар нағыз анәлитикәлық сипәты бар (мысалы, инвестициялық қордың 100 мың тенгелік өнеркәсіп енімін шығару, жыртылған жердің 100 гектарынан ауыл шаруәшылық өнімін апу және т.б.).
Талдау процесінде орташа шамалардың маңызы аз емес. Олар бірліктен жалпыға, кездейсоқтан заңдылыққа көшу мүмкінділігін болдырады; оларсыз әр түрлі жиынтық бойынша зерттелетін белгісін салыстыру мүмкін емес; және уақыт көрсеткішін, түрленуші өзгерісін сипаттамасын біле алмаймыз. Қажеттілігіне қарай орташалардың әралуан түрлері -орташа арифметикалық, орташа межеленген геометриялык, мезгілдік қатардың хронологиялық орташа қатары, модасы, медианасы қолданылады.
Салыстыру - ежелден келе жатқан және кеңінен таралған тәсіл. Ол құбылыстардың арақатыстарынан басталады, яғни синтетикалық актіден, оның жәрдемімен салыстырылатын құбылыстар талданады, бүлардан жалпылары және әртүрлілері бөлінеді. Экономикалық талдауда салыстыру тәсілі ең маңыздысы болып саналады; содан талдау басталады. Салыстырудың бірнеше түрлері бар: салалар бойынша немесе іс-әрекеттердің тобы бойынша, өткенмен салыстыру, жақсы және орташа мәліметтермен салыстыру.
Шаруашылық іс-әрекетін талдаудың ең маңызды мәселесі бизнес-жоспарын орындаудың жан-жақты бағалануы болып саналады. Бұл тәсілдің маңызды болуына нақты көрсеткіштерді жоспарымен салыстыру қажет. Мұндай салыстырудың міңдетті шарттарына керсеткіштердің есептілігі және жоспарлык құрылымы және мазмүны бойынша біркелкілігі, салыстырмалылығы жатады. Есептілік көрсеткіштерді жоспарлық шамалармен салыстыру нәтижесінде айқындалған ауытқу талдаудың онан арғы объектісі болып саналады. Сонымен жоспарлаудын өзінің сапасымен байланыскан жағдайларын тағайындайды. Салыстыруды қамтамасыз ету үшін жоспарлық көрсеткіштеріне есептік түзетулер рұқсат етіледі.
Сонымен қатар, алдыңғы кездегімен салыстыру экономикалық талдауда кеңінен колданылады. Ол шаруашылық көрсеткіштерінің күнделік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық кезеңдерін салыстыруда білінеді.
Өткен уақытпен салыстыру үлкен қиыншылықтармен байланысты, олар салыстырылатын жағдайларда мейлінше бұзылатын болады. Мысалы, бірнеше жыл қатарынан өткізілген өнімді, жалпы өнімді және тауарды казіргі бағалары бойынша салыстыру экономикалық тұрғыдан сауатсыздық болады. Өткен кезеңмен салыстыру, бірдей бағаларда айналымдардын есептелуін қажет етеді, мөлшерлемесінің, тарифтік, бағаларынын индексін колданумен шығындардың бір қатар баптары қайта есептелуі тиіс, ал әр түрлі жүйелердің салыстырылуы бірнеше факторлардың ескерілу қажеттілігін тұрғызады: әлеуметтік, этнографиялық, табиғаттық.
Жүмыстың жақсы әдістерімен, көрсеткіштерімен жәнеалдыңғы қатарлы тәжірибемен салыстырылуы кәсіпорындардыңшеңберінде жүзеге асыруға болады. Берілген экономикалықжүйе жәқсы кәсіпорындардың көрсеткіштерімен олардысалыстыру арқылы казіргі кәсіпорындардың экономикалықталдау керсеткіштерінің үлкен тиімділігін береді.	
Салыстырмалы талдаудың мақсаты - шаруашылықты жүргізетін субъектілердің немесе басқа кәсіпорындардың нәтижелерімен шаруашылық іс-әрекетінің табыстық нәтижелерін салыстыру, өзгешеліктерінің себептерін зерттеу, өндірістік факторларын қолдану, өндіріс тиімділігінің әлеуметтігін, одан әрі өсуін анықтау болып табылады.
Зауытаралық талдау бірнеше кәсіпорындардың тәжірибесін талдап қорытындылау мүмкіндігін береді.
Кәсіпорындар жұмысының салыстырмалы талдану мазмұны зерттеу объектісімен және мақсатымен анықталады. Өндірістік бірлестіктердің, кәсіпорыңдардың цех жұмыстарының нәтижелері, және де жеке жұмыс орындары талдау нысандары болып саналады. Құбылыстар, процестер, бір деңгейдегі объектілердің (кәсіпорын, бөлімдер, өнімі), мазмұндасы (еңбек, техника, технология, ұйым), бір өлшемдесі (ірі, орташа, ұсақ өндірісі), біркелкі параметрлері және бірдей көрсеткіштері (еңбек өнімділігі, өндірістік куаттылығы, өнімнің өзіндік құндылығы) салыстырылады.
Зауытаралык салыстыру жалпылама (толық) және жекеленген (жергілікті) болуы мүмкін. Жалпы талдау кезінде зкономикалық талдаудың кешенді сызбасы бойынша кәсіпорынның және олардың бөлімшелерінің тұтас жұмысы зерттеледі. Жалпы кешенді талдау ұқсас өнімді өндіретін кәсіпорын бойынша, яғни бір саланың немесе ішкі саланың кәсіпорыны бойынша жүзеге асырылады. Жергілікті талдаулар кезінде қандай болса да жеке блокты немесе жеке дараланған мәселелер зерттеледі, мысалы, жабдықтардың  куаттылығы, жұмыс орындарын және т.б. пайдалануы.
Зауытаралык, салыстырмалы талдаудың нәтижелері, күнделікті жұмыста, сол сияқты болашақтағы жоспарларды әзірлеу кезінде ескеріледі. Сөйтіп, салыстырмалы талдау салалардың кәсіпорындарында қолданылатын жабдықтардың ескірген құралдарын білу мүмкіндігін береді, дәлірек айтсақ болашақтағы күрделі қаржылардың бағытын анықтайды.
Зауытаралык. салыстырудың маңызды шарты, кәсіпорындардың (бірлестіктердің) және олардың жұмыс көрсеткіштерінің салыстырылатындығы. Практика жүзінде салалардың ерекшеліктеріне байланыссыз барлық кәсіпорындарда салыстырылымы көрсеткіштері бар. 
Салыстырмалы  көрсеткіштердің  аясы,   салыстыру объектілерінің ортақтылығына және оларды салыстырылуын қамтамасыз ететін қосымша мүмкіншіліктерге байланысты. Ғылыми-техникалык процесс, өндірістің автоматтану, компьютеризациялануы, ұйымдық-техникалық деңгейін арттырады, үқсастықтын сол сияқты өндірістің әр түрлі түрлерінің салыстыру мүмкіндігін кеңейтеді.
Біркелкі немесе ұқсас өнімдерді шығаратын кәсіпорындардың, өнеркәсіптердің әр түрлі салалы кәсіпорындары (өндірісті ұйымдастыру және басқару деңгейін талдауы, яғни кәсіпорындағы менеджмент және маркетинг, қосымша және атқарушы шаруашылықтарын, қаржылық жағдайын және төлем қәбілеттілігін ұйымдастыру); әр түрлі кәсіпорындардың бір типті цехтары (құю, механикалық және т.б.); бір типті агрегаттары (прокэт стандары, домиа пештері, конверторлары және т.б.); әр түрлі салаларда немесе кәсіпорындарда шығарылатын өнімдердін біркелкі түрлері зауытаралық салыстырмалы талдаудың объектілері бола алады.

Салыстырылатын мәліметтердің негізгі шарттары болып саналатындар:
* Салыстырылатын көрсеткіштердің біркелкілік сапалығынсақтау (мысалы, өнімнін өзіндік қүнына қосылған шығыннынбіркелкілігін қамтамасыз ету).
* Өнімнін бірыңгай өлшемдөрін қолдану (материалдарғажәне өнімге бірыңғай багаларды пайдалану және т.б.), бірдейгеографиялық жағдайлар және материалдарды жабдық-таушыға, техниканы және дайын өнімді тұтынушыға қатыстыбұйрықтар беру.
Салыстырмалы талдау процесі кезінде салыстырудың шынайы жағдайларын жақсарту үшін кәсіпорындарға байланысты және байланыссыз және сол көрсеткіштер, факторлардың ерекшелік себептері айқындалады.
 Зауыт-аралық талдаудын бет алысы келесі басты кезеңдерді қамтиды:
- кәсіпорындарды таңдау және салыстыру нысандары;
            -нысандардың салыстырмалылығының дәрежесін жәнесалыстырылатын көрсеткіштердің аясын анықтау;
          -нысандар жайлы экономикалық ақпараттарды жинаужәне өндеу, көрсеткіштерді  салыстырылатын түрге келтіру;
        -көрсеткіштерді талдау және салыстыру,  табыстынәтижелердің бағасы, керсеткіштердің шамаларын анықтайтынфакторларды және олар бойынша айырмашылық себептерінайқындау;
         -талдау нәтижелерін қорытындылау, салыстырылатынобъектілердегі өндірістің тиімділігін көтеру арқылы ұсыныс-тарды және қорытындыларды дайындау, оларды қорытынды-лаушы экономикалық көрсеткіштердің    және ұсыныстардыңжүзеге асырылғанынан шығатын тиімділігін есептеу.
Зауытаралық салыстырудың объекгілері және мақсаты талдаудың әдістемесін анықтайды. Сонымен бірге, зауыт-аралық салыстырмалы талдау әдістемесінің ерекшелігі, салыстыруды не үшін және кім, қайда, қашан жүргізгеніне байланысты. Сонымен, кәсіпорындағы зауытаралық талдауды бас экономиспен немесе деңгейі әр түрлі маркетингтік бөлімшелермен, экономикалық және техникалық қызмөттердін, аудиторлык. фирмалардың, экономикалық талдау бюросы және маркетингтік зерттеу фирмаларының қатыстырылуымен маркетингтік бөлім арқылы орындалады. Өндірістік және өнеркәсіп салаларын акционерлік қоғамдарға немесе шетелдік инвесторлардың басқаруына көшірілуімен салыстырмалы талдау класы жоғары мәмандарды және көп сандық есептегіш машиналарының қатыстырылуымен, ірі, дүние жүзіне белгілі аудиторлық, консалтинггік фирмалармен жүргізіледі.
Экономикалық талдаудың мақсатына байланысты салыстыру базасы таңдалады. Мәселен, өндірістің техникалық және ұйымдастырылған деңгейін салыстыру кезінде, база ретінде өндірістік қорлардың пайдалану дәрежесі сол немесе үқсас өнімдерді шығаратын мейлінше механикаландырылған арнаулы кәсіпорын бөледі. Егер талдаудың мақсаты жақсы кәсіпорындарды айқындау болса, онда салыстыру базасы ретінде жиынтық көрсеткіштерін бөледі, олардын талдануы салалық нормативін тағайындаумен ішкі шаруашылық қорларын жұмылдыру кезіндегі мүмкіндік нәтижелерімен алдыңғы кезеңдердің мәліметтерімен озат кәсіпорындардың нәтижелерін жан-жақты зерттеу мүмкіндігін туғызады.
Зауытаралық экономикалық талдаудың қорытындылары ведомствоға қарасты кәсіпорындардың іс-әрекеттерін объективті бағалаумен, күрделі қаржыларын үлестіруге байланысты шешімдерді қабылдау үшін арнаулы ведомстволарды және министрлік қызметкерлерін, кәсіпорындармен, басқарудың жоғары ұйымдарын пайдаланады.
Экономикалық нәтижелерінің салыстырмалы талдауы жеке кәсіпорындардың әрқайсысындағы әрбір жеке фактордың айқындалуы және бір қатар кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ақырғы нәтижелеріне өндірістік жағдайлардың және факторлардың ықпалы сенімді ғылыми-дәлелді ақпарат және ақпараттық негізін қүрайды. Осы факторды қолданудың озат тәжірибесін айқындау үшін керек. Атап айтқанда;
- дәл факторы анықталынады {немесе шек қойылады), сол бойынша кәсіпорындардағы жұмыс нәтижелерін арттырудың ресурстарын айқындайды;
- зерттелінетін факторды пайдаланудың ең жоғары дең-гейдегі тиімділігінің объектілерін айқындайды. Азаймалы үлгісін қолданудың артықшылығы және жаңалығы бір мезгілде әсер етуші факторлардың экономикалық нәтижесінің ықпалына шек қойылу мүмкіндігін көрсетпейді;
- талданатын кәсіпорындарды механизациялау, компьютеризациялау деңгейінің және алдыңғы кәсіпорындардың процестерін автоматизациялау жетістіктерінің есебінен озат тәжірибесін енгізуде экономикалық нәтижесін сандық   дәлме-дәл өлшеу мүмкіндігін туғызады;
       - басқарудың жаңа әдістерін енгізуге жұмсалынған материалдық, еңбек және қаржылық шығындармен экономикалық қорытындылардың салыстырылуы, өндірісті, маркетингті, менеджменті, ноу-хау және жаңа технологияны үйымдастыруды, техникалы-ұйымдық жабдықтауға шығарылатын экономикалық тиімділігін дәл бағалау мүмкіндігін береді.

Дәріс 4. Элиминирлау және салыстырмалы талдау әдісі.
* Элиминирлау әдісінің мағынасы.
* Қаржылық талдаудың бағыттары.
* Жүйені таныстыру әдістері.
	Элиминациялау негізгі (қорытынды) көрсеткіштің өзгөрісіне жеке факторлардың ықпалын өлшеу Үшін пайдаланады, оның мазмүны негізгі көрсеткіш ықпалы кезінде бірнеше факторлар жүйелі қалдырылады жәнө олардың арасынан біреуінің ықпалы шамасы анықталынады, ал баскалардың ықпалы, қорытынды көрсеткіштен шығарылады. Экономикалық талдаудә тәсілдің үш түрі қолдаиылады:
1} тізбекті ауыстыру әдісі;
* абсолютті айырымдар әдісі;
* салыстырмалы айырымдар әдісі.
Тізбекті ауыстыруы қорытындылы көрсеткішпен факторлар-дың аралық байланысын тура немесе кері лропорционалды кезінде ғана қолданылады. Мысалы, негізгі көрсеткіш ретінде пайдасын,    факторларына;    бағаләрын, қүнын, салықтарын және т.б. жатқызуға боләды.
Фактор - бұл негізгі көрсеткішке тигізетін ықпал, себептер, факторлары теріс және оң болуы мұмкін.
Қаржылық талдау жағдайы бірнеше мақсаттарды көздейді:
* қаржылық жағдайды қарқындату;
* қаржылық жағдай, кеңістіктік-уақыттық тілігінде өзерістерді айқындау;
* қаржылық жағдай өзгерістерін тудыратын негізгі факторларды анықтау. 
Қаржылық талдау негізгі көрсеткіштердің арасындағы өзара байланысын құрылымдау және қарқындату мүмкіндігін болдыратын әр түрлі типті үлгілердің көмегімен жүргізіледі. Үлгілерді негізгі үш типке бөлуге болады: дескриптік, предикаттық және нормативтік. 
Дескриптік үлгілер сипаттаушы белгі сияқты белгілі үлгілер кәсіпорынның қаржылық жғдайын бағдарлаушы  негізі болып табылады. Оларға: есептеу баланс жүйесін құру, әр түрлі аналитикалық тіліктерінде қаржылық есептерді ұсыну, есептердің сатылас және деңгейлес талдауы, аналитикалық коэффициенттер жүйесі, есептеме аналитикалық жазылулар жатады. Бұл барлық үлгілері бухгалтерлік есептің ақпаратын пайдалануға негізделінген. 
Сатылас талдау негізіне салыстырмалы шамалар түрінде жалпы көрсеткіштердің қорытындылық құрылымын сипаттайтын бухгалтерлік есептің басқа ұсынысы жатады. Талдаудың міндетті элементінің рөлінде шамалардың динамикалық қатарларлы атқарады, бұл шаруашылық қаражаттарының және оларды төлеу көздерінің құрамындағы құрылымдық алға жылжудың барысын болжау мүмкіндігін береді. 
Деңгейлес талдау  бухгалтерлік есеп құрамына енетін жеке баптардың немесе олардың топтарын қолдану тенденциясын айқындау мүмкіндігін туғызады. Бұл талдаудың негізіне кірістер мен шығындар жайлы есеп баптар және баланстық бабының базистік өсуінің қарқынын есептеу жатады. 
Аналитикалық коэффициенттер жүйесі -   пайдаланушылардың әр түрлі топтарымен қолданылатын, қаржылық ахуалдың, талдауын жүргізу элементі болып: чменеджерлер, аналитиктер, акционерлер, инвесторлар, қарыз берушілер жәе т.б. саналады. Көпшілігінде қаржылық талдаудың келесі бағыты бойынша көрсеткіштер бес топқа бөлінеді, атап айтқанда:
1. Өтемпаздығын талдау.   Бұл топтардың көрсеткіштері өзінің күнделікті мәселелері бойынша жауап беретін кәсіпорынның қабілеттілігін тадайды және сипаттау мүмкіндігін ашады. Бұ көрсеткіштердің есептеу алгоритмі негізіне қысқа мерзімдік несиелік қарыздың күнделікті активтерін салыстыру идеялары алынды. Есептеудің нәтижесінде күнделікті операция бойынша қаржы берушілермен толық есептесу үшін кәсіпорынның айналым қаражаттары қандай дәрежеде жеткілікті қамтамасыз ете алатынын тағайындайды. 
2. Іс-әрекеттің кезектегі талдауы. Қаражаттардың айналымы жағынан ке келген кәсіпорын әрекеті басқа активтердің бір түрінің үздіксіз трансформациясы болып есептелінеді. 
Кезекті қаржылық шаруашылық қызметтің тиімділігі, активінің әр түрлеріндегі қаражаттардың айналымдылығына байланысты, операциялық циклдің ұзақтығымен бағалануы мүмкін. Басқа жағдайлары бірдей болғанда айналыстың тездетілу тиімділігінің көтерілуін куәландырады. Сондықтан, қордағы және есеп шоттағы айналымды қаражаттардың коэффициетін, қордың қайтаруын, өңдеуін, қордың материалдығын, еңбекті және қаржыны тиімді пайдаланудың көрсеткіштері, бұл топтың негізгі көрсеткіштері болып саналады;
3. Қаржы тұрақтылығын талдау. Бұл көрсеткіштердің көмегімен қаржыландыру көздерінің құрамын және олардың арақатынас динамикасын бағалайды. Қаражат көздері құнының дәрежесімен, қол жетерлік дәрежемен, сенімділік дәрежесімен, тәуекелділік дәрежесімен ажыратылады, міне осылары талдау негізделеді;
4. Ұтымды талдау. Бұл топтың көрсеткіштері белгілі кәсіпорында жалпы жұмсалатын қаражаттың тиімділігін бағалауға арналған. Негізгі көрсеткіштер авансыланған капиталдың тиімділігі және меншікті капиталдың тиімділігі болып саналады;
5. Капитал нарығындағы қызметтің және жағдайдың талдануы. Бұл талдаудың аясында бағалы қағаздар нарығындағы кәсіпорындар жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің кеңістік-уақыттық салыстыруын атқарады: дивиденттік шығысын, акция табысын, бағалы акцияларын. Уақытша еркін қаражаттары бар кез келген кәсіпорын оларды бағалы қағаздарға салуды қалайды және де белгілі топтың көрсеткіштеріне бейімделеді.  
Предикаттық үлгілер  -  бұл алдын ала болжаушы, болжағыштық сипаттағы үлгілер. Олар кәсіпорынның кірістерін және оның қаржы жағдайларының келешегін болжау үшін қолданылады. Олардың ішінде ең кеңінен таралғандары: сатудың дағдарыс көлемінің шегін есептеу, қаржы есептемесінің болжамдығын, динамикалық талдау үлгілерін құру, жағдайды талдау үлгілері болып есептелінеді. 
 Нормативтік үлгілер. Бұл типті үлгілер бюджет бойынша есептелгенімен, тасымалдауымен кәсіпорын әрекеттерінің шын нәтижелерін салыстыру мүмкіндігін береді. Бұл үлгілер негізінен ішкі қаржылық талдауда пайдаланылады. Олардың мәні  -  бұл норматив үлгісінен шын мәліметердің ауытқуларының талдануына, жауапкершілік орталығы, бұйымдадың түрлері, тенологиялық процестері бойынша, және шығындарының баптары бойынша нормативтіктерін тағайындауға әкеледі. Талдау айтарлықтай дәрежеде қатал детерминантталған факторлық үлгілердің қолдануына негізделген.      
	Жүйелі талдау  -  бұл жүйе түрінде зерттелетін объектіні ұсынудың және жүйелі амалдың негізінде қоғамдық мақсатта бағытталған әрекеттің барлық салаларында туындаушы, әралуан проблемаларды шешудің практикалық тәсілдерінің және белгілі ғылыми әдістерінің жиынтығы. 
 Қасиеттері, әрекеті немесе жағайы, сонымен бірыңғай иеленетін жүйесі, оның элементтерін құрастырушы, қасиеттерінен өзгеше болып келеді. Кез келген жүйе үшін жеке элементтерден тікелей туындамайтын, оның тек өз заңдылығы тән. 
Жүйенің сыртқы қоршаған ортамен байланысты болу дәрежесіне қарай жүйелер ашық және жабық болып бөлінеді. 
Ашық жүйелер үшін сыртқы ортамен ақпарат алмасу тән, мысалы, кәспорынның жмысын және де бүтіндей экономикасын жоспарлау. Мысалы, кәсіпорында цехтардың жұмысын жоспарлауы, жабық жүйеге тән. 
Ұсынылу жүйесінің ресмилендірілген әдістері. Бұл әдіске аналитикалық, статистикалық, теориялық қисындық, лингвистикалық және т.б. жиынтықтар жатады.   
Жүйелі талдау  -  бұл жүйе түрінде зерттелетін объектіні ұсынудың және жүйелі амалдың негізінде қоғамдық мақсатқа бағытталған әрекеттің барлық салаларында туындаушы, әр алуан проблемаларды шешудің практикалық тәсілдерінің және белгілі ғылыми әдістерінің жинытығы. 
 Қасиеттері, әрекеті немесе жағдайы, сонымен бірыңғай иеленетін жүйесі, оның элементтерін (ішкі жүйелерін) құрастырушы, қасиетерінен өзгеше болып келеді. Кез келген жүйе үшін жеке элементерді тікелей туындамайтын, оның тек өз заңдылығы тән. 
Жүйенің сыртқы қоршаған ортамен байланыста болу дәрежесіне қарай: жүйелер ашық және жабық болып бөлінеді. Ашық жүйелер үшін сыртқы ортамен ақпарат алмасу тән, мысалы, кәсіорынның жұмысын және де бүтіндей экономикасын жоспарлау. Мысалы, кәсіпорында цехтардың жұмысын жоспарлауы, жабық жүйеге тән. 
Үлкен жүйелері үшін мынадай ерекшеліктер тән: мақсаттылығы, күрдеі көп деңгейлі құрылымы, көп анды элементтер, тұтастығы және күрделілік әрекеті.    
Ұсынылу жүйесінің ресмилендірілеген әдістері. Бұл әдіске аналитикалық (бұған тағы классикалық математикалық әдстері  -  дифиринцалдық (шегермелі) есептеу, вариациялық (түсіндірмелі есептеу, математикалық бағдарлама жасау, ойындар теориясы), статистикалық (матемаикалық статистикасы, жаппай қызмет көрсету теориясы), теориялық қисындық, лингвистикалық және т.б. жиынтықтар жатады.
Г.Кантор ұсынған, көрсетудің теориялық жиынтығы: жиын (<<жиынтық>>.  <<Жиналыс>>,  <<ансабель>>,  <<коллекция>> сияқты маңызды баламалы ұғым және т.б.), жиынтық элементтер және жиынтықтағы қатынастар түсініктеріне негізделінген.
Күрдлеі жүйе әр текті жиынтықтардың жиыны және олардың аралық қатынастарының жиыны түрінде қарастыруға болады.
Жиынтықтар екі тәсілдермен беріледі: {а,, а , ..., а} санап шығарумен және сипаттамалық қасиетің аталуымен, мысалы А жинағы.
 Теориялы  -  жиынтыкқты көрсетулері кезінде кез келген қатынасы енгізуге болады. Қатынастардың қолданылуын және олардың ережелерінің пайдалануын айқындау кезінде логикалы алгебрадан біреуін, математикалық лингвистиканың ресми тілінен алуға болады. 
Қисынды көрсетулер ресми логиканың заңдарын өрнектеу үшін алгебралық әдістердің қолданылуына негізделген логиканың алгебрасына біреуінің тіліне нақты жүйесін және ондағы қатынасын көшіреді. 
Буль логикасының бинарлық алгебрасы ең көп таралғандардың бірі болып саналады. 
Математикалық логиканың негізінде қисынды талдау және синтез теориясы мен автоматтар теориясы құрылды және дамытылды. Қисынды көрсетулердің негізінде ау бастан ресми тідер теориясының кейбір бөлңмдері дами бастады. 
Бұл жерде әдістер аналитикалық деп аталды, бұлар жүйенің көп байланысқан көп өлшемдік бірсыпыра қасиеттері әлдеқандай қозғалыс жасайтын, жалғыз-ақ бір нүктесінің n-өлшемді кеңістігінде кескінделеді. Бұл кескінделу не f {Sx} функциясының көмегімен, не Ф {Sx} операторы арқылы жүзеге асырылады. Тағы да жүйенің екі немесе көбірегін, олардың бөліктерін нүктелер мен көрсетуге және өзара әрекетін қараструға болады, сонда олар заңдылықтармен бейнеленіп түсіндіріледі. 
 Экономикалық талдауда әдістер саласының қос корреляциялық талдануы және жиынтық әдістері кеңінен таралды.
Бір өлшемді статистикалық жиынтықты зерттеу үшін: вариациялық қатары, таратылу заңы, таңдамалы әдісі пайдаланылады. Статистика теориясының курсында зерттелінетін талдаудың факторлық түрлері, дисперциялы, регрессиялы, корреляциялы, көп мөлшерлі статистикалық жиынтықтарын зерттеу үшін қолданылады. 
	Экономикалық әдістер білім салаларының үш синтездік негізінде құрылады: экономика, математика және статистика. Онометрдің негізі болып экономикалық үлгі саналады, оны экономикалық құбылыстың сызба түріндегі көрсетілуі деп түсінеміз. 
Ойындар теориясы операцияны зерттеу бөлімі  -  бұл әртүрлі ынталары бар даулы жақтардың немесе екі ұштылық жағдайлардағы мәсілелердің тиімді шешімдерін қабылдаудың математикалық теориясы. 
Эвристикалық әдістер  -  бұл мамандадың сараптамашылдықты бағалаудың, алдыңғы тәжірибені, сезінудің негізінде қалыптасқан жағдаймен байланысқан.  Экономикалық мәселеледі шешудің ресмилендірілген емес әдістері.
Сонымен, жіктелудің тек екі белгісін қолдана отырып, барлық экономикалық-математикалық әдістер:
* тиімділікті дәл әдістерге тиімді процестер теориясының әдістерін, математикалық бағдарламалардың кейбір әдістерін және операцияларды зерттеу әдістерін жатқызуға болады. 
* Тиімділігі жуықталған әдістерге  -  математикалық бағдарламалаудың жеке әдістері, операцияларды зерттеу әдістері, экономикалық кибернетика әдістері, экстремальдық экспериметтерді жоспарлаудың математикалық  териясының әдістері, эвристикалық әдістері жатады. 
* Тиімді емес дәл әдістерге  -  элементар математика әдістері және математикалық талдаудың классикалық әдістері, экономикалық әдістер жатады. 
* Тиімді емес жуық әдістерге статистикалық сынық әдісі және математикалық статистиканың басқада әдістері жатады.
Шаруашылық қызметінің талдауында факторлық және байланыстық топтау әдістерінің үлкен мәні бар.Байланыстық әдістер-бұл пропорционалды,арақатынастарды,құрылымды талдау әдістері.Талдаудың баланстық әдісінің кейбір амалдары жоғарыда келтірілген.
Экономикалық талдау-бұл ең алдымен факторлық талдау схотастикалық түрін ғана емес.Экономикалы факторлық талдауы факторлық жүйенің алғашқысынан факторлық жүйе ақырғысына біртіндеп ауысуы;қорытындылы көрсеткіштің өзгерісіне ықпал етуші,сандық өлшенетін факторлардың тура толық жиынтығының анықталуы деп түсіндіріледі.
Экономикалық  көрсеткіштерді толық зерттеу үшін тек қана бір сатылы ғана емес,сонымен қатар тізбекті факторлық талдауды жүргізу керек:статистикалық(кеңістік),динамикалық(кеңістік  және уақыттылық).
Фактордың тәптіштелуі әрі қарай жалғасуы мүмкін.Оны аяқтап, <<у>> қорытынды көрсеткішін сипаттау үшін зерттеудің нәтижелерін синтездей отырып,факторлық талдаудың кері мәселесі шешіледі. Зерттеудің мұндай әдісі факторлық талдаудың тізбекті статисика әдісі деп аталады.
Тізбекті динамикалық факторлық талдауды қолдану кезінде, оның статистикалық мәні қорытынды көрсеткішінің әрекетін толық зерттеу үшін жеткіліксіз;көрсеткіштің талдануы ұсақталу уақытының әр түрлі аралығында жүргізіледі,олардың көрсеткіші зерттеледі.
Экономикалық факторлық талдау кеңістіктік немесе уақыттық шығуының әр түрлі көздері бойынша шаруашылық қызметінің нәтижелерінің қалыптастырушы фактордың әрекетін анықтауға бағытталуы мүмкін.
Шаруашылық іс-әрекетінің қатарлар көрсеткіштерінің динамикалық талдауы, деңгей қатарының, оның бөлшектенуі(дамудың негізгі сызығына-маусымдығына немесе кезеңділік құраушыларына,циклдік құраушыларына,байланысты ұдайы өндіріс құбырымен,кездейсоқ құраушылары)-бұл уақыттық факторлық талдау мәселесі.
Факторлық талдау мәселелерінің жіктелуі көптеген экономикалық мәселелердің қойылуын реттейді және олардың шешіміндегі жалпы заңдылықтарды анықтау мүмкіндігін туғызады.
	 
	
Дәріс 5. Экономикалық-атематикалық үлгілеудің шаруашылық қызметін зерттейтін тәсілі ретінде.
* Үлгілеудің мағынасы мен маңызы.
* Экономикалық құбылыстарды үлгілеу.
* Үлгілеудің негізгі типтері.
Ғылымда және сол сияқты жалы қолданыстағы тілі де, әрі әр түрлі жағайларда кеңінен таралған <<үлгі>> терминіне әр түрлі мән беріледі. Ғылыми әдебиетте, кең ұғымда <<үлгі>> сөзі қызықтырушы объектінің біреуінің бейнесі, немесе керісінше, кейбір объектінің немесе жүйелі объектілердің келешектегі үлгісі деп есте сақталады. Басқаша айтқанда, үлгілер  -  бұл оңайтылған ресми бейнелер олар әр түрлі құбылыстарды зерттеу үшін қолданылады. 
Үлгілеу деп аталуы, зерттеудің кең таралан әдісінде үлгі термині қолданылады. Үлгілеу  -  бұл кейбір басқа қосымша объектілерін талдау арқылы, тікелей емес, жанама жолмен объект танымын зерттеу. 
Әр түрлі сипаттамалардың негізінде жіктеуге болатын үлгілердің негізгі типтері: үлгіленетін объектінің сипаты, қосымша саласы, үлгілеу тереңдігі бойынша қарастырайық. 
Үлгінің сипаты бойынша, яғни үлгілеудің құралы бойынша үлгілер материалдықтарына және мінсіздеріне бөлінеді. 
Материалдық үлгілеу кезінде зерттелу зерттелінетін объектінің негізгі сипаттамаларын ұдайы өндіруші үлгінің негізінде жүргізеді. Физикалық үлгілеу материалдық үлгілеудің жеке жағдайлары болып саналады, сонда үлгіленетін объектісі мен үлгісі тек бірдей физикалық табиғатқа ие болады, сонымен қатар әр түрлі физикалық табиғатқа ие болушы құбылыстардың ұқсастығына негізделген ұқсас үлгілеу, бірақ та біркелкі математикалық теңдіктермен сипатталынады.
Мінсіз үлгілеу үлгіленетін объектілердің материалдық ұқсастығына негізделмеген, ол тек ойдағы мінсіз үйлестікке негізделген. Таңбалау мінсіз үлгілеудің бір түрі болып есептелінеді, қадай да болмасын құрылу таңбалары түрлерінің үлгілер міндетін атқарады. Логикалық және математикалық  тіл құралдарымен жүзеге асырылатын математикалық үлгілеу таңбалық үлгілеудің маңызды түрі болып есептеледі. Объектінің математикалық үлгісі  -  бұл графиктердің, қисындық қатынастардың, теңсіздіктердің, теңдіктердің жиынтығы түрінде бейнеленуі.
                                       
Экономикалық құбылыстарды математикалық модельдеу ерекшеліктері
	Экономикалық зерттеулерде математикалық модельдердің перспективасын және күйін дұрыс бағалау үшін, физикада математикалық үлгілерді қолдану тәжірибесімен олардың дамуын салыстыру пайдалы және де бұл әдіс қашан пайда болды, өзінің дамуын қай уақытта бастады және ол адамзат білімінің басқа салаларына қашан енді, осыны білу өте қажет. 
	Экономикалық құбылыстардың математикалық үлгілеуі физикалықтан айтарлықтай ерекшеліктермен айырылады.
Бірінші кезеңінде экономика тек өндірістік процестерді ғана емес, сонымен қатар өндірістік қатынастарды да қамтиды. Осы жақтары істі қиындатады. Өндірістік процестерді үлгілеу физикалық процестердің үлгілеуінен гөрі принципиалды қиындау және онша күрделі де болып көрінбейді. Адамдардың іс-қимылдарын, олардың ынталасын және жеке шешімдерін қабылдауын ескермей, өндірістік қатынастарды үлгілеу мүмкін емес. 
Атқарымдық экономикалық жүйені сипаттау үшін экономикалық процестердің негізгі деңгейін екіге бөлуге болады. 
Бірінші деңгейі - өндірістік-технологиялық. Оған экоомикалық жүйелерді зерттейтін өндірістік мүмкіншіліктерді сипаттау жатады. Жүйенің өндірістік мүмкіншіліктерін үлгілеу үшін, әдетте оны өндірістік бірліктердің қазіргі үлгінің жекелей, элементтеріне ұсақталады. Содан кейін, біріншіден, бірліктердің әрқайсысының өндірістік мүмкіншіліктерін және екіншіден, өндіріс қорларымен алмасу мүмкіншіліктерін және <<элементарлы>> өндірістік бірліктер арасындағы өнімін сипаттау қажет. 
Екінші деңгейі  -  процестердің әлеуметтік-экономикалық деңгейі. Экономикалық жүйенің өдірістік-технологиялық деңгейін үлгілеу кезінде сипатталатын өндірістік мүмкіншіктердің қалайша жүзеге асырылатынын анықтау мынада, әдетте, технологиялық шектелу салдарынан ол өздігінен экономикалық процестің дамуын толық анықтай алмайды. Технологиялық шектелуіне сыюшы тапсырмаларды таратудың көптеген нұсқалары бар, олар жүйенің өндірістік мүмкіндіктерін береді. Математикалық үлгілерде арнаулы айнымалыларға бөледі, олардың мәндері экономикалық процестің дамуының жалғыз нұсқасын анықтайды. Бұл айнымалылар әсерлерімен басқарушы деп қабылданды. Әлеуметтік-экономикалық процестердің деңгейінде басқарушы әскерлердің таңдамалы тетігі анықталады. 
Экономикалық құбылыстардың үлгілеуінде негізгі ұсыныстар маңызды рөл атқарады, бұларда экономикалық жүйелердің үлгілері құрылады. Белгілі табиғат зерттеушісі Гексли пікірінше <<математиканы мейлінше жақсы ұнтақтаушы тас диірменнен шыққан сапалы ұн алу ісімен ұқсастырады, ..., математика көмегімен алдыңғы дұрыс емес жағдайлардың уақытша нәтиже алу сенімін тудырмайды>>.
Кез келген экономикалық құбылысты үлгілеу бірнеше кезеңдерден тұрады. 
Бірінші кезең проблеманы қоюға арналған және де олар жалы алғанда қалыптастырылан. Экономикалық процестерді зерттеудің бірінші кезеңінің мақсаты  -  экономикалық - математикалық әдістердің қазіргі деңгейінде проблемалардың арасынан шешуге болатын сондай сұрақтарды табу. 
Поблемасы тұжырымдалынғаннан кейін келесі кезеңге ауысуға болады. Екінші кезеңде зерттелетін экономикалық объектінің математикалық үлгісін құру және оны сәйкестендіру түр. Бұл кезеңде  -  экономикалық лгілер жиынтығының қолайлы үлгісін таңдау және бұл үлгінің параметрлерін іріктеп алу, сөйтіп, үлгіні зеттелетін нысанға сәйкестендіру. 
Үлгіні құрудан кейінгі кезең  -  үлгілерді зерттеу. 
Экономикалық үлгілерді талдаудың бірнеше негізгі әдістері бар. Олардың біріншісі үлгінің сапалы талдауынан, яғни оның кейбір қасиеттерін анықтаудан тұрады. Әйтсе де, сапалы талдау әдістері аса маңызды пайдалы болғанмен, мұндай зерттеуде тек жеткілікті қарапайым үлгілерді жүргізуге болады. 
Келесі қойылған мәселе соңғы жылдары қарқынды дамушы қолданбалы математика бөліміндегі әдістердің бірімен  -  әдістер тиімділігімен шешуге болады. 
Соңғы кезде басқарудың барлық мүмкіншілігінде бүтіндей жүйенің мүмкіншіліктерін бағалау үшін арналған тағы бір амал пайда болды, яғни мүмкіншіліктер жиынтығына негізделген амал. Жүйе үшін жиынтық мүмкіншілігі деп белгілі уақыт аралығында басқару мүмкіншілігінің көмегімен ондағы жүйені бастапқы нүктесінен бастап, барлығына көшіруге болатын барлық осындай жиынтық күйлерін атаймыз. 
Сонымен, экономикалық нысан үлгілерін талдаудың қазіргі даму кезеңіндегі әдістері жетілудің белгілі деңгейімен сипатталады. Жеке ойлар зерттеу әдістерінің жүйесінде лайықты орынын алады, олардың ең көп мақсатты қолдану салалары айқындалды. 
	 
              Үлгілердің негізгі типтері
	Экономикада қолданылатын математикалық үлгілер үлгіленетін объектінің ерекшеліктеріне, үлгілеудің мақсатына және қолданылатын нұсқаулықтарға қатысты бірқатар белгілері бойынша келесі жіктелуге бөлінеді: экономиканың макро және микро үлгілері, теориялық және қолданбалы, тиімділеу және теңдестіктер, статистикалық және динамикалық. 
	Макроэкономикалық үлгілер іріленген материалдық және қаражаттылық көрсеткіштерді өзара байланыстыра отырып, экономиканы бүтіндей түрде бейнелейді. Макроэкономикалық үлгілер экономиканы құрастыратын құрылымдық және атқарымдық өзара әсерлерін, немесе нарықтық орта құрастыратын жеке әрекеттерді сипаттайды.  
	Теориялық үлгілер экономиканың жалпы қасиеттерін және нысандық алғышарттары қорытынды дедукциясымен, оның ерекше элементтерін зерттеуге мүмкіндік береді. Қолданбалы үлгілер нақты экономикалық объектінің атқарымдық параметрін бағалау және практикалық шешімдерін қабылдау үшін ұсыныстарды тұжырымдау мүмкіндігін береді.  
	Экономикалық үлгілеуде теңдестіктер үлгілердің ерекше орыны бар. Олар белгілі күйден, оны шығаруға тырысатын барлық күштердің қорытындысы нөлге тең болатын экоомиканың осындай күйлерін сипаттайды. 
Статистикалық үлгілерде нақтылы мерзімдегі немесе уақыт кезеңіндегі экономикалық объектінің күйі сипатталады. 
Днамикалық үлгілері уақыттық айнымалылардың өзара байланыстығын қосады, экономикадағы процестердің барысын анықтаушы күштерін және өзара әрекеттесуін сипаттайды.
Детерминантталынған үлгілер айнымалы үлгілердің арасындағы қатты атқарымдық байланыстар ойластырылады. 
	Үлгі  -  басқару объектісінің шартты бейнесі. Үлгіні басқару субъектісімен құрастырылуы, мұның қажеттілігі, басқару мақсаты үшін өте маңызды болып келетін объектінің сипаттамасын  -  қасиетін, өзара байланысын, құрылымдық және атқарымдық параметрлерін және т.с. бейнелеу үшін керек.  Үлгілеу әдісінің мазмұны объектіні алдын ала зерттеу негізінде үлгісін құрастыру және оның өте маңызды сипаттамаларын, үлгінің эксперименттік, немесе теориялық талдануын бөлу, нәтижелерін, объектінің мәліметтерімен салыстыру, үлгілерін түзету болып саналады. 
	Теңдіктер, теңсіздіктер, функциялар және басқа математикалық құралдардың көмегімен зерттелетін құбылысты және процесті бейнелейтін математикалық үлгілер негізінен экономикалық талдауда қолданылады. Үлгілер: формулалар түрінде жазылған, сандық сипаттамаларын, математикалық үлгілері нақтылы сандық сипаттамалыр үлгілер; қисынды айтылуының көмегімен жазылған логикалары және де графиктік бейнелеуіндегі графиктер болып бөлінеді. 
	Экономикалық - математикалық үлгі баламалық шындықта болуы тиіс, зерттелетін объектінің байланысы және маңызды жақтары суреттелуі тиіс. Экономикалық - математикалық үлгінің кез келген түрін құру үшін принципті белгілерін және ерекшеліктерін атап өтейік. Үлгілеу процесін шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады:
1) зерттелетін құбылысқа немесе процеске тән теориялық заңдылықтарға және оның құрылымы жайлы және ерекшеліктердегі эмпиризмдік мәліметтерін талдау, осындай талдаудың негізінде үлгілері қалыптасады; 
2) әдісерді анықтау, солардың көмегімен мәселені шешуге болады;
3) алынған нәтижелерді талдау.


Дәріс 6. Сызықтық бағдарламалау және күнтізбелік жоспарлау әдістері.
* Күнтізбелік жоспарлаудың әдістері.
* Сызықтық бағдарламалаудың мағынасы.
* Қысталаң жолды талдау.
	
Экономикалық процестерді модельдеудің екінші сатысы болып есептерді шығаруда ең қолайлы әдісті таңдау болып табылады. Мысалы, сызықты программалы есептерді шығару үшін көп әдістер белгілі, олар: сиплексті, потенциалды және т.б. 
Сызықтық программалау сызықтық теңдеулер жүйесін шешуге негізделген. Оған математикалық ауысипалы шама, белгілі тәртіп, логикалық талдау тән. Осы әдістің көмегімен өндірісте, мысалы машиналардың ең жоғары өнімділігі есепеледі, маталарды рационалды пішу есептері шешіледі. Ауыл шаруашылығында ол жемнің белгілі бір көлемі бойынша жем рационнының ең аз құнын табуда қолднауға болады. Дәл осы әдіспен көлік есептері кәсіпорын  -  тұтынушыны және кәсіпорын - өндірушіге рационалды бекіту есептері шешіледі. 
Жобаны жоспарлауда орталық орынды күнтізбелік жоспарлау есептері алады  -  кесені құру және түзету, онда әртүрлді кәсіпорындардың жасалған жұмысының уақыты және оларды әртүрлі материалды  -  техникалық және еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету мүмкіндіктері белгіленеді. 
Желілі модельдерді есептеу әдісі тек ерте және кеш мерзқімді анықтауға мүмкіндік береді. Базалық және ағымды мерзімді басқада факторларды есепке ала отырып таңдау керек. Таңдаудың үш нұсқасы бар:
* Ертедегі абастамалар бюойынша күнтізбелік жоспарлау (қатаң сол жақты): жобаны орындаушыларды ынталандыру үшін қолданылады.
* Кеш бітіру бойынша күнтізбелік жоспар (қатаң оң жақта): тұтынушы үшін жобаның ең жақсы кезде орындалуын қамтамасыз ету.
* Екеуінің арасындағы күнтізбелік жоспар: тұтынылған ресурстарды тегістеу үшін немесе тапсырыс берушіге ықтималды нәтижені көрсеу үшін жасалады.
Дәл жұмыс біткен кезде нақты ұзақтықты белгілеуге болады. Бұны білу тиімді, өйткені оны жоспарланған ұзақтықпен салыстырғанда жоспардан қаншалықты ауықығанын есептеуге болады. Күнтізбелік жоспарлау әдісі өзіне Ганта графигін құруды, критикалық жол әдісін, жоспарлауды бағалау және қайта құру әдісін, ресурстарды бөлу графигі сияқты торлы талдау әдістерін қосады. 
Кроитикалық жол әдісі - күнтізбелік жоспарлау әдісі, онда уақытты есептеу арқылы жобаның нақты орындалуының минималды мерзімі бағаланады. <<Дюпон>> фирмаларының зауыттарын жаңартудағы ірі жобалардың орындалуын басшылық ету үшін бұл әдіс 50-ші жылдары жасалынған. <<Дюпон>> және <<Ремингтон енд Юниван>> фирмаларымен ұсынылған негізгі мақсатты, әрине, жоба бойынша жұмыс ұзақтылығын ең аз мөлшерге деген қысқартуда бекітілген. Ескере кететін жағдай, жоба өзінде міндеттер мен іс - әрекеттер жиынтығын қамтиды. 
Күнтізбелік жоспарлаудың толық жүйесінде жұмысты сипаттайтын 15 мерзім және уақыт сәттері бар.
Күнтізбелік жоспарды құру процесі келсі мерзімдер мен уақыт сәттерінен тұрады:
Жоспарлау ұзақтылығы = жоспар бойынша аяқталу  -  жоспар бойынша басталу. 
Жоспарлау уақытының резерві = кеш аяқталу  -  жоспар бойынша аяқталу.
Қысталаң жолды талдау
Белгілі шаранын ортәқ нәтижесіне қарап, оның уақыт мерзімін анықтауға боләды. Әрбір операцияның орындалу үзақтығы негізінде жобаның орындалу уақыты анықталәды.
Әрбір тарауда бірнеше мүмкіншілік жолдәры бар. Ең ұзақ операция қыстәлаң делінеді. Қысталаң операцияны анықтау үшін екі мерзімі есептеліп шығарылуы керек; оперәцияның басталуының ең үзақ кеш мерзімі және аяқтаудың ен ұзақ кеш мерзімі. Сонан соң, операцияның аяқталуының ең үзақ кеш мерзімінен үзақтығын алып тастап, одан басталудың ен үзақ кеш мерзімін табамыз.
Талдаудың келтірілген әдісінде операцияны орындаудың уақыты белгілі деп үйғарылады. Бірак практикада операцияны орындәудың мерзімі әдетте, айтарлықтай белгісіз болады. Өндіріс жетекшісі әрбір жүмысты орындау үшін қанша уақыттың қажеттілігі жайлы бірсыпыра болжамдарды үсынуы мүмкін, бірак, тә орындалудың мүмкіншіліктері мен қиыншылықтары немесе кешіктірілуі алдын ала қәрастырылмайды. Оперәцияны орындау мерзімдерінің белгісіздігі, жобаның жалпы үзактығын және де белгісіздікке душар етеді.
Бұл белгісіздікті еске алу мүмкіндігін жасайтын таңдамалы әдіс, жобанын типіне және белгісіздіктің табиғатына байланысты. Егер әрбір операцияның ең жоғары және ең жогары үзактығын анықтайтын болсақ, ондә оларды жобаның орындалу уақыт болжамын және үзақтық (орташасын), бопжамын керсеткіштердін көмегімен есептейді,
Ең көп таралып кеткен алгоритм жобәларын (Рго]есі Е^аіи-аііоп апб Яеі//еи/ Төсһпі^ие) қайта қарәу және бағалау әдісі деп аталады.
РЕВТәдісі АҚШ (СТК - соғыс-теңіз күштері үшін) "Локхид" корпорациясымен, "Буз Аллен энд Гамильтон" консалтингілік фирмасымен бірге жасалынды. БҮЛ арқылы бірінші "Полярис" сүңгуір к.айықты жасалумөн айналысушы бірнеше мыңдаған конструкторлардың жүмысын тездетті, сөйтіп 50 ж. соңында, оны қолдану жобаны жүзеге асыруға жоспарланған тиісті уақытты 2 жылға қысқартты.
Жобаларды қайта қүру және бағалау әдісі төрт көрсеткішті пайдаланады: оптимистік бағалау (егер іс жақсы жүрсе); пессимистік бағалау (егер іс жақсы жүрмесе); ең көп ықтималдық бағалау (операцияны орындаудың әдеттегі орташа ұзақтығын бейнелеуші) және межелі бағалау (бағалаудың 3-ші алдыңғы орташа мәні болып саналады).
Бұл әдіс тапсырмаларды орындаудың ұзақтығының статистикалық бағаларына негізделген. Жобаны орындаудың болжамды уақытын есептеп шырару кезіндегі операцияларды болжамды уақыттың көрсеткіштері пайдалынады. Егер операцияларды орындаудың уақыты белгісіздіктің ықпалына душар болса, онда қысталаң емес жолдәр зор маңызға ие болады. Бұл барлық операцияларды орындаудың мерзімдерін өзгерту мүмкіндігін туғызады. Практикада мерзімдердің болжауға болатын мәндерін анықтаған кезде, жол қысталаңсыз болып саналса, ол анықтау әдістерінің негізінде қысталан жол болып шығады.


Дәріс 7.  Желілік талдау және қысқа мерзімді болжау әдісі.
* Желілік талдау кезеңдері.
* Тенденцияның экстраполяциясы. 
* Болжау әдістері.
	Желілік талдау - бұл жобалы силаттағы жұмыстарды жоспарләу әдісі, яғни оларда, қағида бойынша, операциялар, жұмыстар қайталанбайды. Мысәлы, бҮл әдіс офистің жиһаздарын жақсәрту бөлігінің қүрамы болып саналатын, операциянын, немесе компанияның кейбірінде компьютерлік жүйе инстилляциялау бағдарләмасынә енетін операциялардың орындалуының күнтізбелік жоспарын жасауда қолданылады. Компьютерлік жүйелерді инстилляциялау процестері немесе кәзіргі компаниялардағы офис жиһаздарының жақсартылуы үздіксіз жүруі мүмкін, бірақ кез келген екі жобаның бірдей болуы мүмкін емес,
Желілік жоспарлау әдістері жобаның талдауын жүзеге әсыру мүмкіндігін туғызады, ол әзіне өзара байланыскан операциялар-дың көбін қосады. Біз жүмыстардың орындалуының ұзақтық ык.тималдығын, олардың қүнын, уақытты үнемдеудің мүмкін мөлшерін және де бүл кезде жобаның орындалу мерзімін кідіртпей отырып, қандай операциялардыңорындалуын асық-тыруға болмәйтынын анықтай аламыз. Және де ресурстармен қамтамасыз ету мәселесі айтарлықтай маңызды болып келеді. Желілік талдау әдісі ресурстармен қамтәмасыз етілуін айтарлық шектөлумен қанағаттануын операция-лардың орындалу кұнтізбелік жоспарын дайындау кезінде қолдануғә болады.
	Жобаның желілік талдау кезеңінің үшеуі де жүзеге асырылады;
* жобаны  жеке жүмыстардың (операциялардың)бірнешеуіне бөліп-бөліп жіберу, сонан кейін солардәнқисындық сызба қүрылады. Операцияны әрекет иемесепроцесс деп түсінеміз, олардын орындалуына уақыттык. немесебасқа ресурстардың шығындарын кажет етеді;
* әрбір операциянын орындалу үзактығын бағалау.Жобаны орындәудын күнтізбелік жоспарын дайындау жәнежүмыстарды белу, олар жобаның орындалуының аяқталранынанықтайды;
* ресурстағы әрбір операция кажеттілігін бағалау;           Ресурстармен қамтамасыз етілуі ескерілген, операциялардыңорындалу жоспарын қайта қарау немесе ақшалай және басқаресурстарын қайта бөлу, бүл жоспарды жақсартады. Жобаныталдаудағы бірінші адымы, операциялар енгізілген тізімніңжасалуы болып сәналады. Мұндай тізімнің толықтығы нақтылыжобаның ерекшелігіне байланысты. Сонда да тікелей алдыңғыоперацияны немөсе операциясын бөлу қажет. Тікелейалдыңғылары деп қазіргі операцияның басталуымен салыстыр-ғандағы орындалуы бүрынырақ аяқталатын операцияны айтамыз.
Тізімі дайындалғаннан кейін операциялардын орындалу қисындық жүйелілігі графа түрінде керсетуге болады. Грәфалардын әр түрлі типтері бар, бірақ жебеліктері және шыңдары кеңінен қолданыс тапты. Олардың әрқайсысының өз артықшылықтары және кемшіліктері бар, графаның баскасын немесе анық таңдалуы жеке жақтырудың мәселесі болып саналады немесе қазіргі графанын пайдалану және жасау максатымен анықталады.
	Ресурстарды бөлу.  Желілік графалары, жобасына енуші операциялардың орындалуының жүйелік қисындылығын бейнелейді. 
                     Жобаны орындауға кіріспестен бұрын  өндірісті басқарушы алдын ала критерилерді тұжырымдауы тиіс, соған сәйкес ресурстардың бөлінуі жүзеге асады. Сондай критерий ретінде келесіні таңдауға болады:
:: ресурстарды максималды пайдалану. Ресурстарды пайдалануына сәйкес келетін коэффициент арқылы бағалауға болады. 
	Түйсіктік әдіске дербес эксперттік бағалау, ақылмандар талқысының әдісі және  "Дельфи" әдісі жатады.
	Бірінші мәселе әдісі айтарлықтай кемшіліктері бар және біржақты шешімдердің дайындығына жеңілдік келтіреді. <<Ақылмандар талқысы>> әдісінің сарапшыл жеке мәселелерінің алдындағы артықшылығы, ол білімнің әр трлі салаларынан және олардың пікірлерінің талқылануынан, мамандардың тәжірибесін және білімдерін жинақтау мүмкіндгінен тұрады. Бірақ пікірлердің тқжырымдамасында беделдердің әсерінің, амаша дәлелдемесі білінеді. Психологиялық факторлар қысымынан алыстату әрекеті 1964 жылдары <<РЭНД>> корпорациясымен дайындалған <<Дельфи>> әдісін қолданумен жүзеге асырылады.
	Тенденциялардың экстраполяциясы және бағасы өткендегі прогресін қамтамасыз етуші жаңалықтар тетігінің көмегімен қойылған мәселенің шешімділігін анықтауға мүмкіндік беруші қосымша әдістеме ретінде үлкен мәні бар. Тенденциялардың экстраполяциясы біршама қысқа мерзімсде жақсы зерттелген салалары үшін жеткілікті дәл нәтижелер бере алады; ұзақ мерзімді хабарларды күрделі құбылыстарды болжау үшін; техникаларға әкеледі.  дамудың нақтылы барысынан әжептәуір ауытқуларға әкеледі.    	
Патенттік ақпараттың бағасында болжау әдістері (патенттердің теориялы  -  ақпараттың талдауына негізделуші) шамалау бойынша патенттерде не бар екендігі конструкциялық қамтылуы, әдетінше белгілі кезеңге өту арқылы жүзеге асырылады және бірінші тәжірибелі .лгілері орташа шамамен 7-8 жылдарда пайда болады, ал өндіріс кеңінен игерілуі  15-18 жылдардан кейін басталады. Әдістер патенттердің  берілу динамикасын, инженерлік-техникалық маңыздылығын талдау және ойлап тапқыштық тиімділігін жасаудың ең көп перспективті бағыттарын талданатын патенттердің жаңалығын бағалауды ескереді. 
Морфологиялық зерттеу әдісі, немесе талдау <<белгілі ірі масштабты мәселелерді шешудің барлық мүмкін нұсқаларына жүйеленген преспективті көзқарасы>> зерттеулердің ізденуші әдісі болып саналады. Морфологиялық зерттеу  -  мәселелерді шешудің барлық мүмкіндік нұсқаларын есептеу және анықтау. 
	1964 жылы <<Хониуэлл>>  американ фирмасы әзірлеген (сәйкес келетін сандардың техникалық бағалауының көмегімен жоспарлауы  - РАТТЕ атауын алды), бағалуы сандық сызбалардың қосылуымен және қосылыссыз нақты ағашқа ұқсас байланыстықтың әдісі, құбылыстарды зерттеудің жүйеленген амалы әдістемесінің нұсқасы болып саналады. Қазіргі әдісі бойынша мәселелері және нақты мақсаттары анықталады, ал содан кейін көптеген <<аяққы сандарын>> алумен баламалы нұсқалары бақыланып отырады, олар ғылымның әне техниканың қазіргі күйінің кемшіліктерін бейнелейді. Сандық сызбадағы бұл кемшіліктерді алып тастау үшін есептелген <<басымдығы>> енгізілуі мүмкін. Қазіргі әдісі <<Аппалон>> кемесін ұшырауға арналған бағдарламаларын орындау кезінде қолданыс тапты.   
	Соғыс мәселелерін тиімді басқару үшін бірінші рет <<РЭНД корпорейшэн>> жасаған жүйелі талдау болашақ мәселелерін жан-жақты бағалау үшін ең тиімді әдіс болып есептеледі. Ол арнаулы математикалық тәсілдер көмегімен дәл  тұжырымдамалардан ерекше ауытқуларсыз, қойылған мәселеге шек қояды.   
	60-жылдар басынан статистикалық талдау әдістерін қолданушы өндіріс кәсіпорындарының ұйымдық саны бұлжытпай өсуде. Болжаулық әдістердің мәлімділігінің өсуі, олардың теориялық жетілдірілуімен қабаттаса жүргізілуімен түсіндіріледі. 
	Тұрақты көрсеткіштерді болжау. Тұрақты деп оның жеке мәнінің уақыт бойынша өзгерістерін, бірақ уақыттың жеткілікті ұзақтығы бойында орташа көрсеткіш мәнінің өзгермейтіндігін түсінеміз. 
	Болжаудың математикалық әдістерін талқылауға кіріспестен бұрын, алдымен бұлардан не күуге болатындығын айқындап алуымыз керек. Мұндай болжаулар өткендегі объект әрекеттерінің ақпараттарына негізделгендіктен, олар әр уақытта қателерге ие болуы мүмкін, сондықтан осыларды анықтау керек. 
Болжаулық сызбалардың және алгоритмдердің көпшілігі, тағы жағымды сияқты және сол сияқты жағымсыз (олжаушы мәні көсеткіштің нақты мәнімен не аз, не көп болуы мүмкін) қателер азайтылу идеясында туындайды. 
Сонымен, әрбір болжауды екі негізгі көрсеткіштермен сипатауға болады. Біріншісі  -  болжаудың қандай да әдісімен өңделіп шығарылатын, уақыттың болашақ кезеңінде болжанатын көрсеткіш мәні, яғни өзін болжауы. Екіншісі  -  болжаудың станарттық ауықуы, ол нақты төңірегіндегі болжанатын мән шашырауын сипаттайды. Бұл бапта болжаудың алынуы әдісі қарастырылады: стандартық ауытқуды табудың тәсілдері және басқа тағы болжау дәлідгінің өзге сипаттамалары берілген.  
                           Болжау базасы
	Көрсеткіштің қортындылық мәні болжаудың қысқа мерзімдік жүйелерінде бір бақылау ретінде қарастырылады, мысалы күндік сұранымы, апталық сатылу қосындысы, аайлық өнімі және т.б. Байқалатын кезеңінің ұзақтығын өсіре отырып, біз сұрыптау көлемін арттырамыз және кезеңдегі болжанатын көрсеткіштің жеке секірмелі ықпалын азайтамыз. Соымен қатар кезеңнің ұзақтығы өсумен секірмелі деректер шындығына болжаудың бейімділік әдісі жылдамдығы, сірә азайтылады. Осы екі тиімділіктің арасындағы тепе-теңдік болжау базасын немесе көрсеткішін бақылаудың қолайлы аралығын таңдап алумен жүзеге асырылады. 
Қысқа мерзімді болжау қанағаттандыру үшін бақыланатын кезеңнің ұзындығының екі бірліктері бойында қайтсе де бір бақылауы бар болуы керек, яғни кезеңнің әрбір бірлігінде қалай да  50% ықтималдықпен бір бақылауы жатуы керек. Сірә, бұл минимальды шарты. 
Болжау жасалатын уақыт бірліктер санын болжаудың шегі деп аталады. 
Болжаудың дәлдік өлшемі. Стандарттық ауытқуы
 	Жоғарыда келтіргендей, орташаның маңайында кейбір айнымалылардың шашылуы немесе шашыратылуы, әлбетте, стандарттық ауытқуымен өлшенеді. Стандарт ауытқуы диспесиядан квадрат тбірі ретінде есептелінеді, ал ол өз кезеңінде <<квадрат қателердің орташасы>> ретінде анықталады. 
Болжау жасау үшін дисперсияның мәндерін есептеудің классикалық әдістер және стандарт ауытқуы мейлінше күрделі және жарамсыздау. Әдетінше, бұл жағдайда стандарт ауытқуының басқа бағалаулары алынады. 
	Орташа пайыздық қатесі және орташа қатесі. Орташа пайыздық қатесі (МРЕ) және ораша қатесі (МЕ)  -  аралас болжам көрсеткіші. Болашақ мәнінің аса көтерілмеуімен байланысқан болжам кезінде жоғалуы азайтылып жіберілуімен теңдестіріледі, бұл жағдайда идеал болжауы ығыстырылмаған болуы керек және екі шарада нөлге ұмтылуы тиіс.  Әлбетте, практика тұрғысынан дұрысы, бұл көрсеткіштер мейлінше аздау болуы қажет.



Дәріс 8. Экономикалық зерттеулердің қисындық әдісінің тәсілдері.
* Экономикалық талдау мағынасы.
* Салыстырудың мәні мен мағынасы.
* Үйлестіктің мәні мен мағынасы.
* Экономикалық ғылымда гипотезаларды қолдану.
	Экономикалык, ой тарихының үш ірі кезеңін ажыратуға болады. Біріншісі 19-ғасырдың екінші жартысымен аяқталады - бүл негізін салушылар сатысы.
Дәл осы кезде экономиканы зерттеуде Ирвинт Фишердің бақылау мәліметтерін ғылыми өңдеумен және Лоңдон мектебінің математиктерін пайдаланумен, Австриялық мектебінің кемеліне жеткен пайдалы дифференциалдық талдауын жүргізуімен байланысты осы салада революция басталды. Бұл екінші кезені шамамен екінші дүниежүзілік соғысқа дейін созылды.
Содан кейін жаңа дәуірі басталды. Экономиканы біртіндеп теорияға, фактордың статистикалық талдауына сүйенетін нағыз ғылымға айналды, оның қисындық жүйелілігін тексеруге және теорияны бақылау деректерімен салыстыруга болады. Мүндай тенденция көптен кең сипат алды.
 Бүгінгі  экономикалық талдаудың ғылыми болып қалыптасуы төрт себептермен түсіндіріледі:
1)	экономистердің теорияны жасауға әбден мүмкіншіліктерібар, оның қисындык жүйелілігі, математиканы құрастыратынлогиканың сол бөлігінде тексеріледі;
2)	біз істің шынайы жағын көбірек жақсы білеміз. Бізешқашанда болмаған ақпараттардың бәрін қамтитын және баймүмкіншіліктерге иелік етеміз;
3)	j-ғасырдың соңғысында талдау техникасы, бақылау мәлі-меттерінің сандық өңделуі, статистикалық деректерді ендеутехникасы және ЭЕМ-де есептеулері мейлінше алғә әрлеп кетті; 4) бар болатын ақпәраттар негізінде теориялар қатәры және техника арқылы экономикада даусыз заңдылықтардың бар екендігі (физикадағы сияқты) тәғайындалады.
Көлесі әдістіц кемегімен ғылымды айқындауға болады: негізгі гипотезаларды тұжырымдау, олардан салдарларын шығару және салдарлардың бақыләу мәліметтерін сәлыстыру теориясын (кем дегенде уақытшасын) қәбылдау немесе нәтиже оның ақиқатымен сәйкес келеме соған кәрай кейде алынып гасталады. Ғылыми әдісі осындай болады. Вильфредо Парето осыны қоғамдық ғылымдарға таратты.
Экономикэ әр түрлі ғылымдар саләлары сияқты, факторларды сипаттауды, түсіндіруді және күні бүрын кәруді және бір мезгілде әрекеттерді бағыттауды езіне мақсаты етіп қойды. Оның пайдәланатын теориялары үлгінің 4 түріне сүйенеді: суреттөмелі, түсіндірмелі, болжамдыжәне шешімдер қабылдау үлгілері.
* Сипаттамалы үлгілері нәқты қүбылыстарды олардыңтүсіндірілуін,  олардың алдын  ала  болжануын,  олардыңэволюциясына әсерлесуін күні бұрын шешіп қоюсыз елестетеді.Статистикалық мәліметтері және тәралуында, эмпиризмдіккорреляциясы пайдәлынәды.
* Түсіндірмелі  үлгілердің мақсәты   -   біріншіденсипаттамалы үлгілерімен "еске түсіруші" заңдылықтарын, алекіншіден к.ұбылыстардың арасындары себеп-салдарлардыңбайланыстығын түсіндіру. Олар қандай болсә да болжамдылықжәне нормативтік сипатты мәселелерден еркін.
* Болжамдық үлгілері еткен  экстрополяциясынәсуйенеді және ол өз кезегінде бүрынғы өткен үлгілеріненегізделеді.
Шешімдерді қабылдау үлгілердің бар  мақсатықалайтын   нәтижесін  алу  үшін  шарәләрдың  қандәйынқабылдау керек екендігін анықтайды. Олардың бастапқытармағы    ғылымға    емес,     тек    белгілі    этикалықтүжырымдамасына  қәтысты  болып  келетін  нормативсаналады.  Экономист үшін ол  мәнсіз  мәлімөт болыптабылады. Нормативті сипәтты мәліметтері анықталысыменшешімдерді қабылдау үлгілері ғылым   саласына ауысады,ал олардың жасалуы басқа үлгілері сияқты жалпыға ортакболып келетін қағидаларра бәғынады. Шешімдерді қабылдауүлгілері  үшін  қажетті  мәліметтерді дайындау кезінде неғүрлым сипаттамалы, түсіндірмелі және болжамды үлгілерді талдау кезінде алынған деректер ескерілсе және де бүл үлгілердің фактісімен үйлесімділігі болсә, қүрастырылатын үлгілердің соғүрлым жақсара түсуіне КҮІУІӘН келтірмейді.
Салыстыру
Салыстыру- бүл әрекет, ол арқылы табиғаттың, қоғамнын және ойлау процестерінің, құбылыстардың айырмәшылығы және үқсастығы тағәйындалады.
Салыстыру абстракциялау әдісі сияқты жалпыләма әр жақты қисындық тәсілді, ғылыми әдісті орындайды.
Әлемде еш нәрсе өзінен өзі бағалануы мұмкін емес. Кез келген қүбылыс салыстыруда түсіндіріледі. Салыстырулардың көмегімен белгісіздін бәғалану белгісі әрқылы жүргізіледі. Кез келген экономикалық көрсеткіші бәсқа көрсеткіштермен сәлыстырусыз жекөлөніп алынғаны ештеңе туралы айтпайды.
Абстраһсгы - теориялық ойлаудың сатысында салыстырудың ерекше маңызды мәні бар, бүл жәғдәйда салыстырулар к.үбылыстардың дәл мәнісіне бірінші кезекте еніп кетеді.
Расында, таратылуы салыстыруына негізделеді және ол өлшеу процесін зерттеу үшін аса мәңызды, өйткені көптеген алғашқы экономикалық шамалар өлшеудің стандарттық бірліктерінің (кг, метр және т.б.) біреуімен белгілі экономикәлық қүбылыстарды салыстыру нәтижесінде алынады. Салыстырулар зкономикалык зерттеулерді тануда және зерттеулердің тәсілдерінде және басқа барлық әдістерінде бар.
Салыстырулардың ең таяудағы және тікелей білерлік мәселесі объектілердін өзгешеліктерін және үқсастығын тағайыңцау, олардың жалпы қасиеттерімен ерекшеліктерінін анықталуы, оның жаппай ғылыми экономикалық түсінігін тағайындаудағы бірінші қадамы болып сәналады.
Қүбылыстардын дамуын және өзара бәйланыстықтарын тәнып білуде пәндердің өзгешеліктерін және үқсастығын тағайындау арқылы жүргізілетін жіктеулерді жасауда және қүбылыстарды жүйелеуде салыстырудың үлкен мәні бар. Бұл мәліметтер бойынша бір қүбылыстың уақытылы немесе дамудың түрлі саласындағы әр түрлі күйлерді, не кеңістіктегі сан әлуан қүбылыстарды, сонымен катар индуктивті зерттеудің (ілеспелі өзгерістерін, қалдығын, үқсастығын анықтаудың) дәстүрлі амалдарымен жүзеге асырылатын себеп-салдарлар байланыстығын зерттеуге және т.б. салыстырғанда керек.
Салыстыруларды жүргізу кезінде көптеген әдіснамалық сүрақтәр туады. Бүл-салыстырылатын түріне салыстырмайтын мәліметтерін келтіруі туралы, салыстыру базасын таңдау туралы, эмпириялық немесе экономикалық ақпараты бар салыстырмалы сүрақтар және т.б.
Негізінде экономикалық салыстыру зор рөлі атқарады, әйтсе де осыған қәрамастан олардың танымдық функциясы өзінен өзі шектелген.
Ең жалпыламалы қисындық тәсілі санәлып, олар құбылыстардың тек үстірт-ерекшеліктерін тағайындайды. Алайда, салыстыруларды тәнуда бірінші қадәмдарын жәсау мүмкіндігін береді, және де ерекше маңыздылығы к.Үбылыстардың ішкі мазмүнына кәбірек терең ену жәғдайларын жасайды, бүлар басқа қисындық тәсілдермен кейінгі зерттеулерде жүзеге асырылады. Мысалы, салыстыру арқылы байқалган үқсастық тек сыртқы көрініс (екі металлургиялык зауыттың ұқсастығы) болуы мүмкін. Бірақ үқсастықтың анықталуы - экономикалық объектілерді танудың бірінші қадамы, сонымен бірге көбірек әсерлі қисындық категориялары, әдістері және де жәлпы үқсастығы азырақ басқаларды қолдану керек. Мүндай әдістер ретінде ең алдымен талдау және синтез шығады.
Үйлестік
Үйлестік - бір қүбылыстың қасиетін (жиынтығын) басқаға тасымалдәу. Белгілі қасиеттерін немесе белгілерін құбылыстан қүбылысқа тасымалдау үшін олар тәсымалданудан белек, басқа үйлесімді белгілеріне ие болуы керек. Егер екі кәсіпорын үйлесімді белгілерге (бір типті шикі заты бар) ие және олардың біреуі белгілі дәйын бүйым шығаратыны жайлы белгілі болса, онда үйлесімдігі бойынша басқа дә кәсіпорын сондай типті бүйымдарын шығарады деген қорытындығә келеміз.
Үйлесімдігі бойыншә схематикалық қорытындысын (немесе ойша байымдарын) келесі түрде кәрсетуге боләды. Егер А және Б қүбылыстары ортақ қасиеттерге ие және де А қүбылысы бүдан басқә белгілі С қасиетіне иеленеді делік, сонда Бкубылысы сондай С қасиетке ие болады деген қорытынды жасауға болады.
Үйлестігіне қарәй қорытынды шығәру ұшін құбылыстар белгілерінің арасындағы қатынастары және тиісті байланыстары және ақиқат шындығына ие болуы оның объективті негізі болып саналады.
Үйлестігіне қарай ойша байымдаулары ең анығы емес, ол тек қана сол немесё басқа ықтималдық дәрежесі.
Үйлесімдігі бойынша ойша пәйымдар индуктивтік ойшә пайымдарымен, салыстырудың қисындық кәтегориясымен және де экстраполяциянын математикалык тәсілдерімен ең көбірек тығыз байланыстар болады,
Үйлестіктін қорытындысы сонысымен маңызды, олары құбылыстарды алдын ала болжауғә, танылмәган құбылыстарғә қатысты мейлінше тиянақты болжамға әкеледі, олар терен зөрттеу жолын көрсетеді.
Белгілі "Экономикалық тәблицалардың" авторы Ф.Кенэ адам организмінде қанның таралуы жайлы үғымдармен таныстыруы, оның "таблицасы" елеулі екендігін көрсетті. Экономикалық теорияда олардың механикасының тепе-тендік ойы ертеден және кеңінен пайдаләнылады. Экономикәлық ғылымда термодинамикалық процестерімен (энтропия және ниэнтропия түсінігі) үйлестігі қолданылады. Экономикалық-матемәтикалық бағытта "әғындар" идеясының қолданыс орны табылды.
Күнделікті экономикалық зерттеулерде ұйлесімдер қолданылады, бірақ көп жағдайларда дәлелді болып келмейді. Олар тек болжәмды мәніне ие, сонымен қатар гипотезәны үсынуға көмегін тигізеді.
Гипотеза
Гипотеза - бүл байләнысты, қүбылыстардың қатынәстық және себепті мүмкіндігі жайлы ғылыми дәлелденген жорамал. Дәл ғылыми гипотезасы келесі талаптарға жауап беруі керек:
::	теориямен және әдіснамасымен дәл сәйкестігі, ең аныкматериалдан қүрылады;
*	принципиалды   дүрыс болу. ӘдеттегІ тексеру олардыңболжанатын   себептерінің   біреуін   немесе   бірнеше салдарларын  шығаруға және бул салдарларын ақиқатпен салыстурға әлып келеді;
* болжамның күшіне иө болуы, яғни ол негізделген солқүбылыстардың аясынан гөрі, фактілердің, қүбылыстардыңасазор аясына қолданысты болу. Оның эвристикалық мәні мінеосында болады;
* қарапайым қисынды болу, сондә ғылымның теориялы-методологиялық белгілерінен алынбайтын жасандылық қалайболсә, солай қүрылуы мүмкін емес.
Ғылыми гипотезаләрдын арасынан жүмысшы гипотезалары деп аталуы бөліиеді, олары дәл ғылымилыққа және үзак болуға талпынбәйды, бірақ тек қана қазіргі зерттеу үшін қол-данылады.
Қазіргі уақытта экономикалық ғылымда экономикалық-математикалық үлгілер түрінде бейнеленетін ұлгілі гипотеза-лар қолданылады. Олар арқылы есептеу эксперименті жүргізіледі: белгілі есептердің шешімдерінің нүсқалары ЭЕМ-де "ойнатылады", оның әр түрлі гипотезалық негізгі күйлеріне байланысты экономикалық жүйенін әрекөті бағаланады. Ерекше белгі-қорытындылары қос тексеруден етуі керек:
::	үлгінің сәйкестігі түрғысынан және үлгіленетін объектітүррысынан.
Тағы гипотезалардың ғылыми гипотезалық өзгеше бір түрі бар.
Математикалық статистика статистикалық гипотезаларды бағалаудың арнаулы аппаратын жасады. Нөлдік гипотезалар деп аталатын түрі, оның принципиальды ерекшелігі, сондағы мәні сол немесе бәсқа эмпирикалық фактілердің және олардың сипаттамаларының арасындары айырылысы кездейсоқты болып саналатындығын мойындау. Егер кейінгі тарауда нөлдік гипотезасы қабыл алынбаса, онда оның елеулі айырылысы мақұлданады.


Дәріс 9. Салааралық талдау.
* Салааралық талдауды қолдану.
* Салааралық талдаудың мақсаты мен құралы.
* Салааралық талдауды қолданудың ерекшелігі.
	Салааралық талдау эконометрика бөліміне кіреді және сандық статистикалык үлгіге болып саналады. Елдің экономикалық күйін бағалау үшін сала аралық талдауды қолдану, әлде де, шартты сипатта болады, бұл экономикалык-математикалық үлгілеуге тән, соған қарамастан экономиканы дамытудың бағытын және жалпы дәстүрін бейнелеп керсетеді. Қазақстан Республикасы үшін салааралық талдау әдісінің ерекше мәні бар болғәндықтән, ауыспалы экономиканы жиынтықты талдау үшін әр жәқты аспапты болып келеді. Бұл әдіс өндірістің негізгі макроэкономикалық пропорциясын жәие өнімнің таралуын, өндірістік емес тұтыну, қаражатының белінуін, сыртқы экономикалық байланыстарын сипаттайтын көрсеткіштердің салыстырмалығын қамтамасыз етеді. Ауыспалы экономика үшін салааралык талдау әдісін қолданудың маңыздығы бір жағынан экономикалық жәғдайдың тез өту өзгерісімен және де екіншіден синтетикалық аппаратына тән селқостылығымен түсіндіріледі, өз кезегінде өндіріс, нарықтағы қаражаты және ақшасы, нарыктағы қызметтері және еңбегі туралы нақтылы ұғымдары бұрмаланады. Бұл тұрғыдан ауыспалы кезеңнің экономикасын зерттеу үшін талдаудың әр түрлі әдістерін және макроэкономикалық көрсеткіштерінің есептеуін байланыстыру керек.
Салааралық талдаудың құндылығы, оның үлгісінде барлық басты факторларын және көрсеткіштерін, сонымен қатар жалпы шығарылымын, жалпы үлттық енімін, ақырғы қоғамдық өнімін және т.б. көрсету мүмкіндігінің бар болуында. 
Талдау негізінде макроэкономикалык тепе-теңдік әдістерінін біреуі жүзеге асырылуы мүмкін - күрделі қаржылардың тепе-теңдік және жинақтардың үлгісі, мұнда тауардың сүранысы мен тепе-теңдік үсынысының арасындағы тепе-теңдік сақталу келемінін және күрделі каржылы балансының нәтижесі және салдары болып саналады.
Салааралық талдау әдісі "шығын-шығарылым" талдау деп те аталады, салааралық өзара байланыстарымен және олардың негізгі макроэкономикалық кәрсеткіштеріне ықпалымен байланысқан сұрақтарына жүйелі және белгілі сан түрғысынан жауап беру мүмкіндігін береді, және де ішкі салалардын басымдығын орны-орнына қояды,
Салааралық талдауда мақсатты бірлігінің сызбасы және құралдары былай тағайындалады:
Мақсаты: түтыну, ақырғы сұранымы.
Құралы: өндіріс.
Салааралық талдау белгілі кезеңіндегі халық шаруашылық динамикасының бейнесін беретін салааралық деп аталатын статистикалық таблицалардын қолдануына негізделеді, олардын мазмүны сәлааралығының байланыстарын қүрайды. Еліктеуші экономикалық-математикәлық үлгінін теңдеуіне енетін және макроэкономикалықтепе-теңдігін қүрайтын, бір немесе бірнеше көрсеткіштерінің өзгерісі кезінде барлық өнеркәсіп жиынтығының дәму тенденциясын анықтауы түрғысынан ұсынылған нүсқаулықтар көмегімен есептеулердің жүргізілуі аса маңызды. Бірақ есептеу процесінде айнымалылардын үлкен санының қосылуынан мұны практикада жүргізу мүмкін емес.
1995 жылғы толық емес бар деректердің негізінде Қазақстан Республикасында соңғы сүраныстың есептелуіншө, ендірістің қүлдырауы және инвестиция кезінде, сонымен қатәр қосымша қүнының шамәсымен ақырғы сүранысынын арасындағы айырмәсының инфляциясы бар екендігін көрсетті, біріншіден, өтпелі кезеңде экономиканың баланс жасаушы жайы куәландырады, екіншіден, салааралық деңгейінде төлембеудің жарым-жартылай мәселесін түсіндіреді, үшіншіден, экономиканың деиндустриализациясын көрсетеді, сөйтіп бүрмаланган пропорциядағы СОҢРЫ сүраным және ішкі бағалар бейнеленеді.
Егер мынаны есепке алсәқ, яғни қосымша құны салаләрдың өндірісіндегі өнімінің шығындарын, әл соңғы сүранымы - өндірістік әрекетінің нәтижесі бойынша табыс-тарын көрсетсе, сонда осы қарастырып отырған мәселесі [түрғысынан Қазақстан Реслубликасы бойынша келесі қорытын-дыны шығаруға болады, мысалы, соңғы сұраным қосымша кұннан 8% шамасына әз болса, онда бірқатар салалар қалыпты инвестициялық климат қамтамасыз ету мүмкіндігі бардың беретін нақтылы табыстарынын көбін "жеп қояды", сөйтіп, соңғысы салааралық байланыстарында түратындардыңорнына қызмет жасау әрқылы, олардың шығындарын төлеп қүтылады. Бұның бәрі Қазақстанда реформалардың ағынымен қоса жүретін инфляция жайлы немесе шығындар инфляциясы сияқтыны ескеру мүмкіндігін туғызады.
Осыдан шығатыны, жуықталған есептеулері сонғы сұранымының векторымен салыстырранда қосымша құнның векторлық компоненттерінін кейбірінің артырылуын көрсетті, сондықтан қазіргі мәселені шығындар иңфляциясының төмендеуі түрғысынан қарастыруы керек. Сол үшін қосымша қүнының векторын қүраушыны пайдаланады. Салық компоненттерінің оның азаю жәғына өзгерісі сәлық төлемінін кейбір мәнінде бірте-бірте итеративтік әдісімен екі қисыктың қиылысуын алу мүмкіндігін береді: соңғы сүрәнымын және қосымшә қүнын.
Екі қисықтын қиылысуынын кезені макроэкономикәлық тепе-теңдік үлгісін пайдаланудың символы, ал онан аргы салыктың азаюының жағына өзгерісі соңғы сүранымының қосымша қүнымен салыстырғанда өсу жағдайынә келтіреді, ЯРНИ экономикалық өсуі басталады.
Сандык, талдаудың көрсетуінше өсуі және макро-экономикалык теле-теңдік болуы үшін салықты мейлінше кеміту керек. Бұл кезде ескерілетін жайт, экономикалы математикалық үлгілеу кейбір шарттық тән және үлгісі пәраметрлер өзгерісінің бағытын рана көрсетеді, сонда олар мәселенің шешілуіне көмектеседі.
Қашан соңғы сұраныстың қүрастырушысын қолдәнғанда тағы баламәлық амал мүмкін. Мысалы, онын өсуі жағына аекторлық компоненттің инвестициялық өзгерісі немесе айнымалылардын өзгерістерін байланыстыру: бір мезгілде сәлықтарын азайту және инвестицияларын көбейту. Одан әрі зерттеу процесінде еліктемелік үлгі үсынатын басқә компоненттері <<.осылады (жәлақысы, амортизациясы, табысы, мемлекеттік шығындары, жеке тұтынуы). БҮЛ жәғдайда сандық бағалануы мейлінше көп нүсқалы болып келеді.  
Үлгінің еліктемелік мүмкіндігі бір мөзгілде қосымша қүнның бірнеше компоненттері векторын өзгертуге болады және микродеңгейде салааралық пропорциялардың және халық шаруашылығы салалары өніміне бағалардың өзгерісін бәқылап отыруға боләды.
Қосымша қүнмен және орташа салалық бағаләр арасындағы өзгеріс ең аз айырмашылығы, денсаулық сактәу, аяарту және мәдениет сияқты бюджеттік қызмет етудің салаләрында байқалады. Оләр қуат көзін өндіретін салалардың айырмашылығы, осы салаләрмен болжанәтын кірісіне жәнө қызмет атқару үшін белгіленген бағаларына монопольды иелік жәсау мүмкіндігіне ие болмәйды. Электроэнергетиканың, мүнайдың, газдық өнеркәсіптің, түсті металлургияның саләсындағы қосымшаланғән құнның айтарлықтай қосымшә өсірілуі монополисті кәсіпорындардың өніміне бағалардың артуы дәлелсіз деп түсіндіруге боләды.
Салааралық талдау әдісінің құндылығы таратудың бағалық нәтижелерін сандық талдау үшін мәліметтер алу мүмкіндігі болып саналады. Көпшілігінде қор жинаушы салалардағы бараләрдың өсуі барлык отын-энергетика кешенде бағалардың өсуіне әкеледі, атәп айтқанда, бүл сәлалар және энергия қорларының негізгі түтынушылары болып есептеледі. Электроэнергияға бағалардың артуы түрғын үй коммунальдық шаруашылық қызметін атқәрудың қүнының екі еседей өсуіне әкелді, әрине, бүл ерекше жағдайы болып саналады.
1992-1995 жылдар арәлық кезеңінде зәңдылықтың сол сияқты түрі Қазақстән экономикасына тән шығындарымен және әлем нарығының пропорциясына үмтылатын жүйелі бағалардың әрасындары үйлеспеушілікті көрсетеді. Ішкі баралардың пропорциясы түтынушының стандарттық әлеуметтігімен, өндірістік аппараттың қүрылысымен, технологиямен анықталынатын күрделі шығындары және ағымдары қүрылыммен түгелдей түтынады.
Салалық деңгейінде таралудың бағалық нәтиженің зерттелуі екі бағыттар: басқа салалардағы тиімділіктін деңгейіне электр энергетикасында бағалардың өсуінің ықпалы ескерілуімен және бағалардың өсуінің ішкі саласы кезінде тиімділіктің сандық тәлдауы жүргізіледі. Нәтижесін 1923 ж. айқындалған тенденция растады.
Қуат көз/н шығаратын салаләрдың бараләрын тек белгілі деңгейге дейін көтеруге болады, ал одан атқан тиімділіктің темен түсуі жүреді, электр энергетикасындә бәғалардың өсу нәтижесі өндірістің басқа салаларындағы тиімділіктің төмендеуі болып саналады.  Бюджеттік салалардын немесе әзырақ әнергия жүмсалудың ішіндегі бағалардын өсуі де ішкі салалық тиімділігінің пропорционал өсуіне әкеледі.
Бүлар макроэкономикалық лропорцияларра және сала-әралық күйге ықпал ететін басымды, сәләлардың барлыры туралы қорытынды шығаруға болатындығын растайды. Қәзіргі кезенде бүл салалар қуәт көздерін жасап шығаратындәр. Олар барлық басқа салалардың қызметін атқару қүнын анықтайды. Бірақ бүл салалардағы монопольді жорәры бағаларынын шегі бар және олардыи бакылаусыз әсірілуі сол саләдағы табыстың және тиімділіктің кемуіне әкеледі.
Қызмет әтқарудә және түтыну заттәрын шығаруда, барлық халык. шаруашылық кешеніиің әрекетіне ең азырак ықпал ететін сәлаләр бар. Әйтсе де, жалпы ішкі өнімде кызмет жасәуы біртіндеп өседі, бүл қазіргі жағдәйләрда инфрақүрылымынын артуы туралы емес, куат көз/н беретін салалардың өніміне тарифтің өсуі есебінен пайдаланатын кызметтердін қымбаттау айыи куәландырәды. БҮЛ салалар өнеркәсіл секторының салаларымен генерацияланатыи (тудырбілатын), шырындардың инфляциясын төлеуге тартыләды деп айтуга болады.
Сонымен, тіпті өндірістін төмен г/суі және өтпелі кезеңінің жардайында түтыну заттарын шыраратын, саләлары алдындә, өндірістін қүралдарын жасайтын, салалардың басымды және халык шаруашылық кешенінің дәстүрлі жалпы қүрылысы сакталады. Атап өтетін жәйт,  бүл тек сандық жарынан ҮҚСӘСТЫРЫ. Салааралык   өзара әрекеттер сапалық мазмүны мәтериалды емес сферанын барлық қызметтерінің нақтылы қүндылық барасында қажеттілігінің және нарықтын реформә жүргізудін басқа салдәры болып шығады.


Дәріс 10.  Ойын териясы және шешім қабылдау әдісі.

1. Ойын теориясының мазмұны мен мағынасы.
2. Ойын теориясы және ұйымдастырушылық тәртіп.
	1994 жылдың 11 -қарашасында Стокгольм қаласында үш ралымға экономиканың саласындағы Нобель сыйлығы берілді. Джон Хәрсани, Джон Нэш және Рейнхард Шелтон "Ойындар теориясы" атты іліміне жүлде алды. Джон Фон Нейман және Оскар Моринштерн қәзіргі ойындар теориясының негізін қалады, олар 1944 жылы "Ойындар теориясы және экономикалық мәлімет" атты кітабын шығәрды.
Джон Нэш 50-жылдар басында ойындарды шешудің тәсілін ойлап тапты. Нэштің тепе-теңдігін талдәу кезінде жағдай қалыптастырылады, оның стратегиясы жағдайындағы бәсекесімен таңдап ӘЛЫНРӘН әрбір ойыншының стратегиясы ең жәқсысы болып саналады. Сонымен, бірде бір ойыншы баска ойыншының қандай стратегия таңдап алғанын анықтәраннан кейін, өзінің стратегиясын езгертуге ынтәлануы жоқ,
Қазіргі уақытта математиктер және экономистер тым қәзіргі талдағыш тәсілдерді және аса тым күрделілеу ойындарды ойлап шығарды. Әрбір ойыншы бәсқалардың әрекеттері туралы қаншалықты білетіндігімен ойындар ажыратылады, ойыншы қәнша рет қайтәланды, каншалықты ойыншылар сандәры бар екендігін біледі. Тағы да ойындар дәйындалады, кездейсоқтық негізінде бәсекешілердің әрекеттеріне өзінің реакциясын түрлендірө отырып, олардың кәтысушылары "аралас стратегияны" пайдаланады.
Ойындар теориясы олигополиялық нарығында фирмалардың әрекетін зерттеуде жиі қолданылады.
Ойындәр теориясы ойындық сипаттамәлы жағдайдә қолайлы стратегияны зерттейді. Оған енеркәсіптің кәсіпорынымен жәие басқа салалардың шаруашылық өзара катынастарының арасындағы, статистикалық бақылау үйымдастырумен, шәруашылық эксперименттерінің және жүйелі рылымдардың ең пәйдалы ендірістік шешімдерін тәңдаумен байланысты жағдәйләры жатады. Жанжалдық ахуалын нысанағә алә отырып, оларды екі, үш немесе көбірек ойыншылардың ойыны сияқты көрсетіп, әрқайсысы өзінің үтысын басқаларынын есебінен өз пайдәсына карәй максималдәу мақсәтына тырысәды.
Ұқсас  мәселердің  шешімі  олардың жағдайларын түжырымдаудың анықтығын тәлап етеді: ойыншылар санын және ойындар ережелері тағайындалуын, ойыншыләрдың мүмкіндік стратегияларын, мүмкіндік үтыстарының анықталуын (төріс үтысын  үтылысы дөп түсіндіріледі).  Мәселелер жағдайында стрәтегиясы маңызды элементі болып саналады, яғни ережелер жиынтығы, оләрдың ойынындағы стратегиясынә байланысты және қәзіргі ойыншының бір мағыналы таңдауын анықтайды. Әр ойыншы стрәтегияларының саны аяққы және шексіз болуы мүмкін, осы себептен ойындары әқырғыларына және шексіздіктеріне бөлінеді. Соңғы ойындәрды зерттеу кезінде  үтыстардың қалыптамасы беріледі, әл  шексіздік үтыстарының   функциясы.    Мәсөлелерді    шешу   үшін теңсіздіктердің және сызықтық теңдеулердің жүйесіне негізделген алгебрәлык әдістер, итерациялық әдістер және де тағы дифференциалдық тендеулердің кейбір жүйесіне бағытталған мәселөлердің мәліметі қолданылады.
Әнеркәсіптік кәсіпорындардағы ойындәр теориясы ен жақсы шешімдер тандау үшін пәйдалануы мүмкін, мысалы, ішкі заттардың, материалдардың, шала фабрикаттардың, шикі заттардың тиімді қорларын жәсау кезінде, сапалы өнімнің және басқа экономикалық жағдай мәселелерінде пайдалануға болады.  Бірінші жағдайда екі тенденциясы қарсы түрады: қорлардың өсірілуі, соның ішінде өндірістің тоқтаусыз жүмысына кепіл болатын сақтандырушысы және оларды сақтауына шығындардың минимизациясын қамтамасыз ететін корлардың қысқартылуы; екіншісінде - бұйымдар сандарының әзаюымен жиі қоса жүрілетін, сапаның төмендеуіне үмтылуы және еңбек шығындарыныи кемуіне аларатыи, өнімнің көп мөлшерін шығаруынә  үмтылуы және соләй болғандықтан еңбек шырындарының өсуі, Мәшина жасау өндірісінде бір жағынан қарағанда конструкциядары металдың максималдық үнемдеуіне үмтылуы және екінші жағынан конструкцияның қажетті беріктілігін қәмтамасыз етілуі қарсы тұратын бағыттары болып саналады.
Және де ойындар теориясын ауыл шаруашылығында қолдануы мүмкін, мысалы, экономикалық мәселелерді шешу кезінде, сол немесе басқа қүбылыстардың басталуының ықтималдығы көп нұсқалы немесе белгісіз болған жагдайында, олардә тиімділеу үшін атқарады.
Костюмдерді және балалардың киім-кешектерін шығарушы тігін фабрикасы мысалы, үшін аламыз, бүларда олардың өтімі күн райының жағдайына байланысты (кәсіпорыны өзінің енімін фирма дүкені арқылы жүзеге асырады деп қарастырамыз).
Сәуір-мамыр бойындағы өнімнің бірлігін фабриканың шығындары қүрайды: ақшалай бірліктері - 8, костюмдері - 27, ал жүзеге асырылу бағәсы - 16 және 48 сәйкес тең болып келеді. Бақылау мәліметтері бойыншә фабрика өткен айда күн рәйының жылу жағдайында 600 костюмін және 1975 киім-кешектерін, ал енді күн райы салқын кезінде (сол айлары бойында) - 625 киім-кешегін және 1000 костюмін өткізуіне асырура болады.
Фабрика алдындағы мәселе күн рәйын ескеріп, шығәрыл-ған өнімнің жүзеге асырылуынан табыстың орташа шамаларын максимизациялау болып саналады. БҮЛ жағдайлардә фабриканың екі стратегиясы болады: жылы күн райы есебіндегі (А стратегиясы), суық күн райы есебіндегі (В стрәтегиясы).
Егер де кәсіпорыны А стратегиясын қабылдай алатын болса, яғни жылы күн райына (С - табиғат стратегиясы) сәйкес болатын өнімі түгелдей сатылады, онда бұл жағдай фабриканың табысын қүрайды;
600 (48-27) + 1975 (16-8) = 28400
Егер де сатуы салқын күн райы жағдайларында (Д - табиғат стратегиясы) жүзеге әсырылатын болса, онда костюмдерін ТУГӨЛ-дей сатуға болады, ал киім-кешектері тек 625 дана мелшерінде және де қазіргі жағдайда кәсіпорынның табысын қүрайды: 600 (48-27) + 625 (16-8) - (1975-625)8 = 6800
Оған В стратегиясын қолдану жағдайында кәсіпорынынын табысы да соған сәйкестікте анықталады.
Жылы күн  райы жағдайлары үшін фабриканың табысы келесі қосындысында анықталады:
600 (48-27) + 625 (16-8) - (1000-600)27 = 6800
Бірақ сәлқын күн райы жағдайларында сол стратегияны өзі қолдануы келесі нәтижеге әкеледі:
1000 (48-27) + 625 (16-8) = 26000
Және де қазір (Р1) кәсіпорынын және (Р2) тәбиғатын екі ойыншылары ретінде қарастыра отырып, төлем мәтрицәсы деп аталатынның келесі түрін аләмыз:


Ойыншылары
                            Рд - табиғаты

Р, кәсіпорыны
стратегиясы
С  - 
стратегиясы 
А -стратегиясы
Жатық жолы бойынша min

А стратегияcсы
В стратегиясы
Бағанасы бойынша max
28400
 6800
28400
6800
 26000
26000
6800 
6800

Төлем матрицасынан көреміз, Р  ойыншы ешқашанда 6800 табысынан кем алмайды. Егер де кұн райының жағдайлары таңдап алынған стратегиямен сәйкес келсе, онда кәсіпорыннын түсімі (ұтысы) 26000 немесе 28000 болып қүрылады. Егер де Р1   ойыншысы  А стратегиясын,   әл  Р2  ойыншысы  Д стратегиясын тұрақты қолданатын болса, онда УТЫСЫ 6800 дейін төмендейді. Егер де Р1 ойыншысы В стратегиясын, ал Р2 ойыншысы С стратегиясын түракты қолданатын болсақ, онда соның өзі қайталанып (бұрынғысы) шығады. Бүдан шығатын қорытынды, егер де біресе А стратегиясын, біресе В стратегиясын алма-кезек қолданатын болсйк, онда кәсіпорын ең көп табысты қәмтамасыз етеді. Мүндай стратегия аралас деп аталады, ал оның элементтері (А және 8) - нақты стратегиялар,
Аралас стратегияның тиімділеуі әр уақытгә Р ойыншысына Р2 ойыншының стратегиясынән тәуелсіз УТЫСТЫҢ орташа мәнін алу мүмкіндігін береді. Осыны дәлелдеу УШІН бәстағән мысалымызды жалрәстырайық.
X арқылы Р_! ойыншысының А стратегиясын қолдану жиілігін белгілейік, сонда онымен В стратегиясын қолдау жиілігі (1-Х) тен болады.
28400
6800: --  =уу(227200 -i 61200} =I-288400 = 16965.
Р2 ойыншының"Д стратегиясы кезінде кәсіпорынның орташа табысы қүрайды.
Сөйтіп, Р ойыншысы 8:9 арақатынасында А және В нақты стратегияларын қолданә отырып, кез келген жағдайдә ортәша табыстың 16965 қосындысында қәмтамасыз ететін тиімділеу араләс стратегиясына ие болады, ЯРНИ орташа төлемі 16965 бірліктеріне тең.
Тиімділеу стрәтегиясын жүзеге асыру кезінде алынатын орташа төлемін бағалық ойындар деп атайды.
Қорытындысындә өзінің табысын максимизәциялау үшін киім-кешектің және костюмдердін қаншауын шығарәтындығын анықтәуымыз керек:
(600 костюмдер + 1975 киім-кешектер) 8/17+(1000 костюмдер +625 киім-кешектер) 9/17=1/17(4800 костюмдер +15800 киім-кешектер + 9000 костюмдер + 5625 киім-кешектер) =1/17(13800 костюмдер + 21425 киім-кешектер) = 812 костюмдер + 1260 киім-кешектер.
Сонымен кәсіпорынның ең жақсы стратегиясы 812 костюмін және 1260 киім-кешегін шыраруды білдіреді, сонда кез келген кұн райы кезінде ол 16965 қосындысындағы орташә табыс бірлігін алады.
Сөйтіп, біз анықталмарандык, жағдайындағы онымен шешімнің к.абылдануын және бір кәсіпорын әрекеттерін жоспарләудә ойындәр теориясының қолдануын демонстрациялы көрсеттік.
Одан әрі біз олигополиялық нәрығындары бағаныи қүрылуына ойындар теориясын калай қолдануға болатындығын қарастырамыз. Бұл ойындар теориясын қолдануының өң кеңінен таралғаны болып саналады.
Ойындар теориясы және олигополия әрекеті
Ойындар теориясы қарама-қәрсы қызықтыру арқылы әдамның әрекетін талдайды, сондықтан олигополиялық бәсекені зерттеу кезінде пайдалануы мүмкін болады. Қазіргі теория олигополиялық фирмалардың стратегиялық өзарә әрекетінің сондай сипатын ұстірт бейнелейді, сондә әрбір фирма болжап шешуі керек және бақталастықтың бәрлық мүмкін болатын әрекеттерін талдап шығуы қажет және бәсекелестердің әрекеттеріне қатысты жалғасы қалай болатынын бағәлау керек, мұнысы әрине ол ұшін коләйлы.
Енді олигополиялық баға құру процесінде ойындар теориясы қалай пайдаланатындығын көрсетеміз. Нарықта екі бәсекелес фирма ("екі ойыншы") әрекеттеседі делік, олардын әрқайсысы өзінің табысын максималдәуға тырысады. Фирмада екі баламалы іскерлік стратегиялары бар:  біріншісі-өніміне баганы төмендету, екіншісі - бүрынғы деңгейінде бағаны үстау. Фирмалар  стратегияны тәңдап алуләры керек,  қойылған мақсаттарына жетуге әкеледі, Сөйтіп, бағалық шешімдердің нәтижелері шешімдердің тек өзіне ғана емес бәсекелестер таңдап алған бағаларына да байланысты, сонда әрбір фирма табысын есептейді, сонда ол оны меншікті стрәтегияның сол немесе басқасы кезіндегі екі жағдәйлары үшін алуға болады: қашан  бақталас бағаны төмендетпейді және бағасын төмендетеді.
Фирмалардың бұл стратегиялық өзара әрекеті ойын деп аталады, Ойындардын көрсететін тәсілдерін қарастырайық. ::БіріншІ тәсілі: ойындар барысын сипаттайтын шешімдерін қабылдаудың "шежіресі" түрінде ұсынылуы кеңейтілген түр ойындары. Стратегиясын бірінші болып А фирмасы таңдайды, ал сонан кейін В фирмасы таңдауын жүзеге әсырәды. Ойыншылар иәтижесі - А және В фирмаларымен алынәтын табыстарының түрінде ойыншылардың нактылы стратегияларын таңдаушыныц нәтижесі: (ПА; ПВ) кос сандарын жазып қоямыз, сондә ойын келесі шежіре түрінде көрсетіледі:
Мұнда 1 және 2 цифрларымен фирмәлардын стратегия-лары белгіленген. Егер екі фирма 1-стратегиясын таңдаған болса, онда ойынңың (X, Ү) нәтижесі алынады; егер А ойыншы біріншісін таңдаса, онда (2, \Л/) нәтижесі алынады, әл В ойыншысы 2- стратегиясын және т.б.
Қалыптамалық нысан ойындарды ұсынудың басқа тәсілі болып саналады:

В фирмасынын стратегиясы 
А фирмасының стратегиясы 

                                      I 
                                      2 


I 
                                    X, Ү 
                                   2, \Л/ 


2 
                                   \л/, г 
                                    Ү, X 
Мүнда бірінші элемент сандәрдың жұбына сәйкес - бұл А фирмасының табысы, екіншісі - фирмалармен таңдалатын, стартегияләрдың сол немесе басқа жүбында В фирмасының табысы. Бірақ бақталасы қалай істейтіндігі белгісіз. Ендігі мәселе ойыншылардың өң көбірек әрекетінің ықтималдығын іздеуде болып отыр. Оны шешу үшін ойындар теориясы пәйдаланады. Келесі ойынды қарәстырайық:


В фирмәсының стратегиясы 

А фирмасының стратегиясы 

                                      1 
2 




                                                                             1 
                                    X, Ү 
2, \Л/ 




                                                                             2 
                                   \Л/, 7. 
Ү, X 


А ойыншы бәқталастын кез келген әрекеттеріндегі ең жақсы жадайда болады, егер де ол бірінші стратегиясын тәндап әлсә. В ойыншысы да осындай үқсастықта В ойынында 1-1 стратегиясының жүбын таңдауы кезінде (2, 2) нәтижесі ықтималды. БҮЛ стратегия үстемелеуші деп аталынады. Бір мезгілде өзінің мәні бойынша ойынның тепе-теңдік шешімі ең жақсы стратегия болып есептеледі. Дегенмен ойындар талдауының проблемасын үстемелеуші стратегиялардың жүптық тепе-теңдігіне олардын кебі ие болмайтын болып саналады. Мысалы, ойында:


1
2
1
2,2
-1,3
2
3,-1
0,0

2-2 тепе-теңдік стартегиясы, бірақ ойынның нәтижесі 1-1 стратегиясын таңдау кезімен салыстырғанда нашарлау. Әрбір ойыншы үшін 2 стратегия максималды болып келеді. БҮЛ стратегия оның қарама-қәрсы ынталарын есепке алумен бәқталәстың кез  келген әрекеттері кезіндө ойыншы ұшін қорытынды нәтиженін    нашарлауынән кепілді жақсырағын қамтамасыз етеді, Біздін мысалымызда А ойыншысы әрбір стратегия  кезінде жаманырақ нәтижелерін талдайды:   1 стратегиясы кезінде оның минималдық нәтижесі (-1) тең, ал 2-стратегиясы  кезінде  -  0.  Бұдан А фирманың мұмкіндік иәтижелерінін нашарлауынан жақсырағын таңдайды - бұл 2-стратөгиясы.  Қазіргі стратегиясы бақтәластың кез келген әрекеттері кезінде нәтижесі 0 ден кем емес. В ойыншысы да осыған үқсас істейді. 2-2 стратегиясы Нэштің тепе-теңдігін -ойынның тепе-тендік шешімін қүрәйды, сонда басқа ойыншы-лар  стратегия  тандау  жағдайында  әрбір  ойыншының стратегиясы үйлесімді.
Олигополиялық фирма бағә қүрылуының процесінде стратегияның мэксималдығын үстанады. Екі фирма үшін баганың сол немесе басқа деңгейі кезіидегі табыстың келесі матрицасын қарастырамыз, оны фирмаға оның бәсекелестері тағайындайды:


В фирмасының бәралық стратегиясы 
А фирмасының багәлық стра-тегиясы 

$4
$5


$4
$360, $360
$450, $240


$5
$240, $450
$400, $400
Стратегияның барынша мақсаты: фирмаларды қолдану -I өнімнің бағасын $4 дейін төмендету. Өзара келісіп, барәны $5 о деңгейінде үстап түру кезінде, олардын әлуға болатын
 мүмкіндігімен салыстырғәнда екі фирманың алатын табысы аз болып келеді. Бірак. бақталастығы және біріне-бірі сенімсіздігі келесі жағдайды туғызады, яғни әрбір фирма бағаның темендетілуін үнатәды, егер де фйрма бағаны қалайтын болса, онда бақаталасы оңы әзайтуы мүмкін, сөйтіп нарыкдв көп үлесін қамти отырып, өзінің табысын есіреді.
Сонымен, стратегияның басты артықшылығы мыналардан түрады: ол табыстың қорғалуын қамтамәсыз етеді, фирманың казіргі стратегиясы кезінде оның табыстары белгілі деңгейінен төмен түспейді.
Қорытындысындә келесісі ескерілуі тиіс. Біз әр түрлі жағдайдәғы ойындар теориясының қолдауын қарастырамыз; ауа райымен байланысты анықталмаған жағдайда нақтылы кәсіпорын УШІН, олигополиялық бәсекелесі-нің жағдайындағы баға құрылу жайлы шешімнің қабылдануы. Біріншісі, сол сияқты екінші жағдайдә, ойындар теориясы бірінші жардайда ауы райыныңөзгерісін және екінші жағдайда бакталастардың әрекеттерін және мүмкіншілік әсерлерін болжай және талдай отырып, фирмаға ең жақсы стратегия тандап алу мүмкіндігін береді. Сонымен фирма езінің пайдасын максимальдауға тырысатындығы мәлім.
Осымен қатар, ойындар теориясы банк жүйесінде қолданылады. Қәзір оның көмегімен бәсты банкирлер өздерінің клиенттерінің сенімділік шырайы және атағы жайлы барлығын біледі. Ал жалпы мемлекеттік катынәс жолдәрының Американ комиссиясы 1994 рәдио-спектрлер аукционын жоспарлауда ойындар теориясы пайдаланылды. Тағы кәсіпорын ойындар теориясынын. зерттеуін бастады: Гарвард инженерлі-соғыс-авиациясының (ИСА) студенттеріне және атқарушы мекемелердің басшыларына ойындар теориясының толық курсы окылды, ейткені ол әрбір экономист үшін ажырамас құралға айналып отыр.
Жеке жағдайда қолданылатын зерттеулер кептеген қызықты нәтижелер берді, бірақ әйтсе де қандай болса да әлі кортындылары жок. Кейбір ойындәр Нэштің тепе-теңдігімен шешіледі, ал кейбіреулері олай емес.
                                       
Дәріс 11. Экстраполяция әдісі.
* Экстраполяция мазмұны және мағынасы.
* Сұраныс пен ұсынысты болжау.
	Сұраным серпінінің сенімді болжауларын және тауарлар ұсыныстарының жасалу нарыктық катынастарды реттеудін тиісті шарты болып сәналады.  Сонымен экстраполяцияның . статистикалық әдісінің маңызды мәні бар.
Экстраполяция серпінінін қатарларын талдауда айқындалған болашақтәғы зерттелетін құбылыстың дәму заңцылықтары таралуы деп  тгсінеміз.
Шамалау болжаудын негізі болып саналәды, мына болжау-дын базасы ретінде аткарушы, серпін тәлданатын қатары арасында әсер ету заңдылығы мүнән былай да сақталынады. Болжаудың дәлдігі  сондай  факторлардың әрекеттер болашақтағы сақталуы жайлы шамалауының каншалықты дәлелді болуына байланысты, оләр базис қатарына оныи негізгі комлоненттерінің серпінін қисынға келістіруі керек.
Экстраполяциясы кезінде серпінніи бәзистік катарынын үзақтығы және болжаудың мерзімділігінің маңызды мәні бар. Әлеуметтік-экономикалық қүбылыстардын серпінін болжаудын практикасы экстраполяция кезінде нақтылы тарихылык жағдайындағы зерттелетін қүбылыстың дамуында белгілі кезенін қүрайтын серпінді базистік қатарынын косалқы кезөңдердін керектігін көрсетеді.
Болжау мерзімдерінін (I) тарайындалуы зерттеудін мәселесіне байланысты. Бірәқ, ескеретін жәйт, болжәуды ескертіп қою мерзімі қысқа болса, соғұрлым экстраполяцияның нәтижелері сенімді болады.
Экстраполяция әдісінің қолдану серпіннін базистік катарындағы өзгерістерінін сипатына байланысты және зерттеудің қойылу мәселесімен болжанады.
Серпіннің қатарындағы экстраполяциясы тек жуықтаған ғана емес, сонымен қатар шартты сипатта болатындығын еске алуымыз қажет. Бұл пікір таңдамалы жиынтықтардың корреляциялы-кемімелі талдау ережелері серпінділік қатарына таратылуы деп түсіндіріледі. Бұл сүрақтар статистиканың теориясында жеткіліксіз өңделген, СерпіннІң қатарындағы экстрполяция әдістерінің колданылуы да шартты сипаттамада болады және де аясы тар мақсат үшін ғана болмау керек.
Сұраным және ұсыиыс болжамы - бүл тенденцияларды және зандылыктарды, себепті-салдарлар байланыстарын зерттеудің негізінде болашақтағы үсыныстық және сұранымиың дамуын күні бүрын айту.
Экстраполяция болжаудың ең қарәпайым тәсілі болып саналады, яғни өткенде қалыптасқан төнденциялардың болашақка таратылуы.
Даму нарығынын тенденциясын график түрінде көрнекті бейнелеуге болады. Графикке түсірілген деңгейлер немесе қарқындар көпшілігінде дамудың біркелкі еместігін бейнелейді; үдеуін, бәсендетуін, өрлеудің кенет өзгеріп кетуін және төмен түсуін және т.б. Мүндай жағдайдағы айқын тенденцияны керсету және коньюнктураның бағасын беру мейлінше күрделі болып келеді. Деңгейлер графиктерінде келтірілген ауытқуларды олардың әрқайсысы тиісті жағдайда өзінің аналитикалық қүндылығы бар тәсілдердің кемегімен түзетуге болады: туралаудың техникалық әдісі (қашан зерттеушінің көзқарасы бойынша графикте дамудың тенденциясын сипаттайтын тең әсерлі сызығы, тұзуі және қисық сызығы "көз мөлшерімен" визуалды жүргізіледі), түзөтудің механикалық әдісі (циклдік дамуын немесе тенденциясын бейнелейтін деңгейлік орташадан көбірек және 3,5 өзгерілмегендігін есептеу) және туралаудың аналитикалык. әдісі (трендтін статистикалық үлгілерін күру). Осыләйша, айқындалған сызығы нарықтық дамудың негізгі тенденциясын сипаттайды. Және де ол болжау, дәлірек айтсақ экстраполяция үшін пайдалануы мүмкін.
Тенденідияларды бағалаудың техникалық әдісініңқұндылығы - коньюнктуралық шапшаңцығы және қарапайым-дылығы, әйтсе де мүнда оның дәлдігі жеткілікті дәрежедежоғары емес. Тұзетудің механикалық қолайлығы - есептеуініңқарапайымдылырында. Статистикалық трендтік үлгісініңартықшылығы сенімділік дәрежесінін ең жоғары болуы.Сонымен қатар, ол трендтің баскару параметрлөрін тиімдітүсіндіру мүмкіндігін береді, тенденциясын жеткілікті көрнектіжәне графикте одан ауытқуын бейнелейді.	
Техникалық және трендтік үлгі негізінде уақытылынарықтың турақтылық дамуын анықтауға және де өлшеуге де болады. Техникалық тәсіл тенденциясын сипаттаушы сызығынан қатардың шынайы деңгейлерінін ауытқуын тек визуалды бағалау мүмкіндігін туғызады және де түрақтылық дәрежесінін атрибутивтік бағасын береді: жоғарғы, төменгі және т.б. Сондай-ақ трендтік ұлгісі тербелісті әділетті сандық көрсеткіштерінің түрақтылық даму барасын пайдалануға мүмкіндік   береді.   Статикада   нарықтың   өзгермелі параметрлерін бағалау үшін ойдағыдай қолдануға болатын турлендірменіи коэффициенті, мүнда қолданбайды, өйткені трендтін жогарылау бұрышы көп және дамудың жылдамдығы негфлым жоғары болса, солғүрлым орташадан ауытқуы жиі және де типті дамудың толық бірқалыптылығының кезінде сәйкес түрлендірменің коэффициенті де көп болып келеді, Нарықтың динәмикалық дамуының түрақтылыры {немесе, оның қарама-қарсы түрақсыздығы) негізгі тенденциясы дамудың шынайы деңгейлердің ауытқуларының сипатында білінеді, яғни трендтен.



Дәріс 12. Экономикалық зерттеулердегі баланстық әдіс.
* Баланстық әдісті қолдану.
* Алгоритмдік шешім.
* Қорларды басқару.

Баланстық әдіс жеке кәсіпорынан бүтіндей халык шаруашылығына дейінгі әр түрлі деңгейдегі өнімдерін таратып бөлу және өндірісін жоспарлау және талдау үшін қолданыләды. Баланстық әдісі негізінде үлгілердің экономикалық-математикалық    калыптамалықтары дайындалады.
Үлттық экономика деңгейінде баланс сала аралық өндірістік байланыстардын, салалық қыйылысында қоғамдықенімнің таралып бөлінуін, материалдардың және еңбек қорларының пайдәлануын бейнелейді. Кестеде баланстың принципиалды сызбасы келтірілген. Салалардың п-өзара байланысынан түратын экономикалық жүйесі бар. Әрбір сала екі қайтара баланста қатысады: ендіруші және де түтынушы ретінде. 
Көліктік есебі белгіленген бекеттен таратып бөлу бекетіне өнімнің тасымалдау шығындарын минимизациялау проблемасын шешуге шақырады. Бұл  проблема екі тәсілмөн; не сызықтық бағдарламалау әдісінің, немесе келік есебінің арнаулы алгоритмді шешімінің көмегімен шығаруға болады. Мысалдың негізінде келіктік есебін шешудің қәғидасы барлығы жақсырақ түсіндіріледі.
Мысалы: "Ербол Со" шектеулі жауапкершілігі бар сәйкестігі А және В екі зауыттарында спирт ішімдіктерінің ендірісін жүзеге асырады. Р және 0 - екі фирмалары зауыттәрдың әрқайсына бетелкелерді жеткізіп тұрумен айналысады. Қараша айына А зауыты 5000 бөтелке қажет етеді, ал В зауыты - 3500 бөтелке. Р фирмасы 7500 максимум бөтелкелерін жеткізіп тұрады, ал О фирмасы - 4000. 6-кестесі әрбір жеткізушіден әрбір зауытқа бір бөтелкені тәсымалдау  құны  жайлы ақпаратын қамтиды.

                              Жеткізуші 
Бір бөтелкенің тәсымал-дану қүны 
Жеткізілімінің макс. көлемі 
                                     Р 0 
А 
4 
В        4 
7500 4000 


                                      3 
2 


Бөтелкелер-ге сүраным 
                                     5000 
3500 

Бөтелкенің жалпы құны максимальды болуы үшін бөтелкелерді зауытқа жеткізуді қалай ұйымдастыру керек?
Шешімі: Кәлік мәселесін шешу кезінде оның шешімінің бар емес-тігін әруақыттә тексеру пайдалы. Теориялық түррыдан дұрыс болар еді, егер тасымалдау үшін тек ең арзанырақ маршрут-тарын пайдаланәтын болсақ. Екі зауыттары үшін жеткізушіге 0 ең пайдалы болар еді, өйткені оған тәсымалдау құны Р жеткізушімен салыстырғанда төменірек болып келеді. Бірақ 0 үшін тасымалдауының максималдық, көлемі бөтелкелерінің тек 4000 құрайды, сол кезде жалпы сұранымы 8500 тең. БҮЛ мәселені келік есебінің көмегімен шығарамыз.
Алгоритмдік шешімі:
Көліктік есептің элгоритмінің қолданылуы алғышарттың бірнешеуінің сақталуын қажет етеді:
* өндірістің әрбір бекетінен әрбір міндетті бекетіне өнімініңбірлігін тасымалдау қүны белгілі болуы кажет;
* әндірістің әрбір бекетінде өнімінің қоры белгілі болуы
қажет;
::	түтынудың әрбір бекетінде өнімге қажеттілігі белгілі болуыкерек;
::	жалпы үсынысы жалпы сүранымына тең болуы тиіс.       1-есептің мысалында келтірілген 1-3 алғышарттарын қанағаттандырады,   бірақ   есебі   үшін   4   алғышарты орындалмайды. Жалған зауыт енгізуге болады, оның қажеттілігі сұраныспен және ұсынысының арасындағы айырымымен аныкдалады. Жалған зауыттың мүқтаждығы (1150- , 8500)^3000 бөтелкелерді қүрайды. Жалған зауытқа таратып бөлуге арналғән кез келген бөтелке, шындығында, өндіріс бекетінен шығарылады. Ұсынысынан сүранымы кеп болран жағдайда, жәлған жеткізушіні енгізеді, оның жеткізіп түруын максималдык көлем сүранысының қәнараттанбаған шамасына теңеседі. Жалған өндіріс бекетінен шығарылатын тауарлардың мөлшері, жеткізіп түру жетпей түрған шамасын сипаттайды.
Көліктік есебінің шешілу кезеңдері:
1 -кезең. Мәліметтерін стандарт кестесі тұрінде беру және кез келген қорларын таратып белудің мүмкіндігін іздестіру, сонда ол белгілеу бекеттегі барлық сүранымын және белгілеу бекетінен өнімінің барлық корын қанағаттандыру мүмкіндігін болдырады.
 
2-кезең. Қорларын таратып бөлінуімен алынатын тиімділігін тексеру.
   3-кезең. Егер қорлардың таратылуынан алынған тиімді болып саналмайтын болса, онда тасудың қүнын төмендете отырып, қорләр кайта бөлінеді.
4-кезең. Алынған шешімнің тиімділігін қайтадан тексеруі.
Қазіргі процесі тиімді шешім алғанға шейін жалғастырылады.
Жаңа есептің мәліметтерін енгіземіз:
Р, 0, Р - үш сауда қоймәләры бар, олар 9; 4; 8 сәйкес бірліктерінің мелшерінде бүйымдарын жеткізіп береді. А, В, С бекеттерінде орналасқан бөлшектеп сатушы үш дүкендерінің бүл бүйымына сүраным шамасы 3; 5; 6 сәйкес бірліктеріне тең.
Бүйымдарды тасудың бірлік шығындары келтірілген.


ЖеткізушІ 
Дүкендер үшін келік шығындары, т. біріл. 
                           Жалпы ұсыныс 
                                 көлемі 


                                       

                                                                            А 
                                                                            в 
С 

Р 
                                                                            10 
                                                                            20 
5 
                                      9 
0 
                                                                             2 
                                                                            10 
8 
                                      4 
Р 
                                                                             1 
                                                                            20 
7 

Д жалпы кәлемі 
                                                                             3 
                                                                             5 
6 
3 

Шешімі:

Жоғарыда келтірілген кестенің мәліметі бойынша үсыныстың жалпы көлемі сүраныстың жалпы көлемінен артып кететініи көреміз. Сондықтан, бүйымдардың жетуі керектілігімен жалған бәлшектеп сәтатын дүкенін енгізу қажет. Төмен де бірінші көліктік есебі келтірілгөн.
Қордың таратып бөлінуінің бастапқы мүмкін болатын мәнін табу үшін қүнының  өң төменгі әдісі және Вогелдің әдісі қолданылуы мүмкін.
Оңтайлылығын тексеру
Оңтайлылықтың тексерілуін жүзеге асыру үшін, тасымәлданудың бастапқы таратылуы базисті болып санәлама, яғни шешімі жиынтықтың рүқсат өтілетін шеткі нүктесінде бола ма, сонысын анықтау керек. Егер тасымалдәудың таратылуы базисті болып саналатын болса, ондә шек қойылудың әрқайсысына бір әйнымалы бәзисі сәйкес болуы қажет. Іп-сауда қоймаләры және п-бөлшектеп сататын дүкендері үшін (гп+п+1) байләныссыз шектеулерін қамтиды. Сондықтан, базистік шешімі көліктік есебінің (т+п-1) к,апазында орнәласуы тиіс. Егер тиімділіктің тексерісі мүмкін болса, ондә бүл демек, тасымалданудың таратылуы (т + п-1) бәйланыссыз айнымалыларын үстайды.
Тасымалданудың бастәпқы тәралуының оңтайлылығына тексеріс тасу үшін қазіргі нүсқасы ең арзан келе ме деген анықтәлуы жүргізіледі жәнө де егер бүл быләй болмаса, онда қазіргі таратылуына қандай өзгерістер енгізу керек, Оңтайлылықтың шешімдерін тексерудің екі әдісі бар: баспалдақты әдісі және Моди әдісі.
Баспалдақты әдісі. Бұл әдіс кезінде пайдаланбаған қапаз қүнының мәні, немесе шығындарының көлеңкелі жағы есептелінеді. Егер қүнның мәні оң болса, онда бос қапаздың қатыстырылуы тасуының жалпы қүнын өсіреді, ал бүл тиімді емес. Егер де қүннын мәні теріс болса, онда керісінше, яғни бос қапаздың пайдаланылуы, тасудың қүнын азайтады. Соңғысы тасымалдаудан алынған таратылу тиімді болып саналмайтындығын білдіреді және қазіргі толтырылмаған қапазыларын пайдалану кезінде ең жақсы шешімін алуға  болады.
Енді бос тор үшін сатылы жолды құрайық. Ксте сақтау керек келесі теңестіруді тек толтырылған торлар арқылы жүргізуге болады. Бұл жағдайда 4 қадамнан тұратын айналым құруға мүмкіндік жоқ.Бізге қиынырақ жолын таңдауға тура келеді.Торға бір бұйым орналастырайық. Таза құндық нәтиже торына еңгізуден тең болады.
Бос торды толықтырған жағдайда тасмал құны 8 теңгеге өнді.Сондықтан қарастырған өзгерісті қолданбаймыз.Қалған бос торлар үшін жасырын баға осыған ұқсас жолман есептеледі.Алынған шешім бұрынғыдай базалық болып қала береді, себебі толтырылған тор саны 6 шешімді қолайлығына тексерейік.МОДИ әдісін қолданып (Р,С) (Р жалған) (О,В)(К,А) (К,В) және (Ж жалған) торларына үндеу салсақ:
С15=  5= Ш +УЗ тағы 1= 0, онда 3=5 С14 =0= Ш+УЗ; У4=0 сз4=0=из+У4 из=0   СЗ1=1=иЗ+У1  У1=1  С32=20=иЗ+У2   У2=20 С22=10= и2+У2  и2=-10
Сонымен бос торлардан жасырын құны тең.
5Ц-Сц-(и]+У!);
511=10-(0+1)= 9 
512=20-(0+20)=0
513=2-(-10+1)=1! т.б.
Бірде жасырын көрсеткіш теріс емес болғандықтан шешім қолайлы.
Ең төменгі құн:
101+(4*(-20))=93ф.ст
Шешімі:
* 6 бұйым Р складтан С дүкеніне аударылады. 3 бұйым Р складта қалады. 
* 4 бұйым О складтан В дүкеніне тасмалданады.
* К складтан 3 бұйым А дүкеніне, 4 бұйым қоймада қалады.
Қайта үлестіру қолайсыз болған жағдайда, қайта үлестіруді бірнеше рет қайталау керек.
Сонымен нақты нысанда тасмал есептерін қалай шығару керек екенін көрсеттік. Бұл әдісті тәжірбиеде қолданудың маңызы зор. Ең қолайлы жағы бұл  алынған нәтиженің дұрыстығының деңгейі жоғары.Сызықтық программалаудың жеке түрі болып, тасмал есебі экономикада алатын орны зор, өнеркәсіптің түріне қарай, болашақкезеңге шешім қабылдау керек болған жағдайда.
Экономикада болып жатқан соңғы өзгерістердің бірі дайын өнім мен материалдарды қосқанымен ол өнеркәсіп компаниялары қорларды басқару және тасмалдау саясатын өзгертулері қажет.
Егер кейбір компаниялары тауарлау қоры бар болса, онда капитал, бұл тауарларда жиналған тұрып қалады.Бұл капитал компаниялар үшін жоғалылған құн, төленбеген пайыз және қолданбаған инвестициялық мүмкіндік. Сонымен қатар қорлардың болуы шығындарға соғады, себебі олардың сақталуы үшін жағдай жасау қажет, орын табу, персонал жұмысын төлеу,қорларды басқаруды жүргізу, қорларды сақтандыру қажет.
Егер компания тауарлар қорын жинайтын болса шығарылған құралдар партиясын қарастырсақ, онда құралдарды үлкен партиялармен шығару тиімдірек, бірақ бұл саясат бастапқы қорын көп жиналуына әкеледі. Қазіргі күнде көптеген компаниялардың басты мақсаты қорды басқару.болып тұр. Кейбір компанияларда қорды басқару саясаты кең таралған.Қорды басқаруды ең қарапайым үлгісі ол қордың бағасының теңдеуінде құрылған. Келтірілген үлгіде бақылау барлық жақты қамтиды.Теңдескен үлгіде қайталанған тапсырыс қордың деңгейі анықталады. 
Айналым жүйесінде бекітілген уақыт арақашықтығы белгіленді.Бұл уақыт ішінде қанша әр түрлі мөлшерде өнім тапсырылады.Келтірілген үлгіде қорды басқарудың негізгі үлгілері келтіріліп отыр: негізгі үлгі және оның модефикациясы  өнімнің бірлігінің мүмкін дефицитін ауыстыру үшін.
Сыртқы жеткізушімен немесе құралдарды шығарумен байланысқан қорды басқару мәселесі барлық компанияларда туады. 
Қорларды басқару кез келген үлгіде қордың өзгеруі айналымдық үлгімен өзгереді. Қордың деңгейінің түсімі сұраныс үлгісімен анықталады. Кейбір нүктеде қорды толықтыру үшін қорға тапсырыс жасалады.Жеткізу уақыты деп аталатын кезең өткеннен кейін, тапсырыс жеткізіліп қор толтырылынады.Бұдан кейін қор айналымының жаңа кезеңі басталады.
Қорды басқарудың негізгі үлгісін қарастыру үшін:
* өнімге сұраныс қалыпты немесе қалыптыға жақын.Егер қорды пайдалану коэфицнті қалыпты болса, онда қордың деңгейі қалыпты азаяды.
* Жеткізу уақыты анық және қалыпты десек, онда тапсырысы уақыт және қордың көлемі белгілі нүктеде жасауға болады, яғни қор нөлге тең болғанда жасауға болады.
* Қордың болмауы мүмкін емес.
* Айналым бойынша қор өнімінің тұрақты санына бөлінеді
Айналымның бәрі бірдей. Өнімнің максимал мөлшері, қор мөлшеріне тең.Егер сыртқы жеткізушіден тапсырыс жасалынса, ол тапсырыс беруші үшін шығындарға әкеледі.Қорды сақтау үшін жағдай жасалуы керек, сондықтан бұл жерден әр түрлі шығындардың пайда болуы тұрақты және өзгермелі.бірақ келтірілген үлгі бойынша өзгермелі шығындар басты рөл атқарады.
Қордың жылдық жалпы құны=жылдық тапсырманың жалпы құны+ жалпы жылдық қорды сақтау шығындары.
Егер өнімде 0 бірлікті жылына құраса, ал тапсырыс я бірлігіне берілсе, онда жылдық тапсырыс=0/я;
Жылдық тапсырыс беру= бір тапсырыс беру құны* жылдық тапсырыс беру саны=С^*(^/^).
Қордың бір бөлігінің сақтау құны (СЬ) бекітіліп көрсетілген ретінде немесе жалпы құны пацыз ретінде есептелінеді әртүрлі компанияларда шығыстарды есептеудің әртүрлі әдістері ққолданылады, бірақ (СЬ) пайыз мөлшерін көрсетеді.


Дәріс 13. Экономикалық зерттеулерде математикалық статистиканың әдісі.
* Эконометриканың негізгі міндеттері.
* Мәліметтерді алу тәсілдері.
* Статистикалық мәліметтерді жинау әдісі.
* Статистикалық мәліметтерді өңдеу әдістері.

Гипотизаларды зерттеу экономикада жиі статистикаға сүйенеді. Бұл әдістер экономиканың негізгі бөлігі. Эконометрика- экономикалық процесстерді сандық жағынан қарастыратын ғылым. Эконометрика экономикадағы заңдылықтарды ықтималдық теориямен математикалық статистиканың көмегімен зерттейді.Экономикадағы заңдылықтар байланыстар түрінде белгіленеді.
Экономикалық зерттеудің басты элементі- ол талдау және экономикалық өзгермелерінің байланысы мындай байланыстарды зертеуді олардың функционалды болмағанымен қиындатылған, себебі, біріншіден көптеген мындай байланыстар кездейсоқ болады, екіншіден байланысқа әсер ететін барлық факторларды анықтау қиын, үшіншіден, экономистерде статистикалық бақылау мәліметтеррі шектелген.
Кез-келген экономикалық зерттеу теориямен практикалық байланысуын талаб етеді. Біз теориялық модельдерді қолданып баулыған модельдерді сипаттайды.
Статистикалық талдау негізінде әрқашан мына сұрақтар туады:
* Қандай модельдердің жалпы түрін қолдануға болады?
* Құрылымда қандай қателер бар және талдауға қалай әсер етеді?
* Аномалдық белгілер кездесе ме, оларды жою керек пе?
* Жойылған көрсеткіштер бастапқы модельге қандай әсерін тигізеді?
Бұл сұрақтарды дұрыс модель таңдау арқылы шешуге болады.
Статистикалық талдау кезінде 4 негізгі этап белгіленеді:
* Мәліметтерді бастапқы өңдеу, мәліметтерді керекті күйге келтіру сапасын тексеру.
* Алдын-ала талдау, мәліметтердің жалпы күйін анықтау үшін, алдын-ала талдау графикалық әдіспен немесе кесте құру арқылы жүргізіледі.
* Нәтижелік талдау, қортындыға негіз алу үшін.
* Нақты және қысқа қорытынды шығару
Ондай топтарға бөлу пайдалы, бірақ оны қатып қалған қағида деп санауға болмайды, себебі алдын-ала талдау нәтижесі көрсеткіштерді көрсетеді, сондай-ақ нәтижесін талдау кезінде сәйкессіздіктердің болуы мүмкін.
    Талдаудың бір түрі әртүрлі талдауда қолдана беріледі. Мәселен, регрессиялық талдау, мәлімет алудың келесі әдістері бар.
    Тәжірибие. Бұл жағдайда қарастырылатын жүйе зерттеушімен жасалған және онымен бақыланады. 
Іріктеу бақылау онда іріктеу зерттеушімен, нақты әдістер арқылы жүргізіледі, бұл әдістерге рандомизазия жасалады.
Іріктеу кезінде бақыланатын объектің қасиеттері анықталады. Пассивтік бақылауда әр түрлі қиыншылықтар кездеседі.
Бақыланатын болашақ зерттеу. Жекеленген топ, зерттеушілермен алынған, бірнеше бақыланатын өзгермеден тұрады, олардың уақыттағы өзгерісін бақылайды.
Бақыланатын, ретроспиктивті зерттеу және объектінің бір жағынан өзгеруін, екінші жағынан шығу тарихын зерттейді.
Статистикалық талдау әдісі.
Экономикалық талдау мақсаты экономикалық объектінің табиғатын білу, сырқы өзгерістердің байланысын анықтау, бұл зерттеу мәліметтерін басқаруға және экономикалық саясат жүргізуге мүмкіндік береді. Ол үшін міндетке сәйкес әдіс керек, объектінің сапасын немесе сандық жағын қарастыратын .
Талдаудың әдістерін кейбір қасиеттер бойынша топқа бөлуге болады.
Ықтималды және сипаттайтын көрсеткіш әдістер болып бөлінеді: көрсеткіш әдістерде ықтимал кездеспей немесе оған мән берілмейді, келесі әдістер ықтималдық  үлкен мән беріледі, ықтимал моделі, ықтимал қасиеттері , ықтимал бағалау т.б
Көрсеткіш статистикасы анық түрде ықтималдықтарды қолданбайды. Көрсеткіш статистикасы графикалық әдіс қолдану үшін мәліметтерді қолданады. Бастапқы кезде және нәтиже шығару кезде графикалық әдісті қолданудың маңызы зор. Қазіргі кездегі компьютерлік заманда графикалық әдісті пайдалынып, күрделі байланыстарға, әсіресе көп өлшемді байланыстарды талдау жасауға болады. Ықтимал статистикалық және көрсеткіш статистикасының арасында қатал айырмашылығы жоқ. Кейбір есептеулер, графикалық талдаулар ықтимал статистика негізінде жасалады. 
Сандық және графикалық әдістердің арасындағы екі айырмашылық анализдің соңғы кезеңі ықтималдың талдауда соңғы нәтиже сандық сипатта болады, ал графикалық әдіс қосалқы болып саналады. Талдаудың басқа түрлерінде екі әдісте қолданылады.
Статистикалық мәліметтерді дайындау және жинау.
Экономикалық мәліметтерді жинаудың мақсаты шешім қабылдау үшін ақпарат жинау. Шешім қабылдау талдауы көкейназ және сандық экономикалық модель арқылы жүзеге асады. Сондықтан дәл осындай ақпарат жинау қажет.
Кез келген экономикалық мәлімет объект туралы сандық көрсеткіштерден құралған, ол көптеген себептердің нәтижесінде қалыптасады, олардың барлығы сыртқы бақылауға келмейді. Кейбір бақыланбайтын көрсеткіштер кездейсоқ шама қабылдайды, сонымен кездейсоқ мәлімет қалыптасады. Кездейсоқ экономикалық мәлімет стохастикалық табиғатты оған сәкес статистикалық мәліметтерді қолдануды талап етеді.
Экономикалық мәліметтерді жинаудың әр түрлі әдістері бар: сұрау жүргізу, анкета жүргізу, интервью алу арқылы ресми статистикалық мәлімет алу арқылы. Содан кейін алынған мәліметтерді байланыстырып жүйеге келтіру керек. Бұл байланыстыру жиналған мәліметтерді бір өлшем бірлікке арқылы жүзеге асады. Тіркеу қатарымен жазылған экономикалық мәліметтерге талдау жасау қиынға соғады. Статистикалық мақсатты  бір мәліметтерді дұрыс қолайлы жүйеге келтіру. Бұл үшін жүйеге келтірудің келесі әдістері қолданылады: өсуі бойынша, көрсеткіштердің сәйкестігі бойынша., ара қашықтығы бойынша, жиналған мәліметтер графикалық, кестелік, диаграмалық т.б әртүрлі арқылы көрсетіледі.

            Жиналған мәліметтерді талдау.
Статистикалық зеттеудің басты мақсаты мәліметтер арасындағы байланысты анықтау және оны шешім қабылданған кезде қолдану. 
Статистикалық мәліметтер дегеніміз  -  бақыланатын мәліметтер жиындығ бір не бірнеше өзгермелердің экономикалық объекті немесе құбылыс сипатталады. Статистикалық талдау негізін ықтималдық және кездейсоқ ұғымдары құрайды. 
Кездейсоқ-айнымалы  -  ол кездейсоқ шамалардың әсерінен белгіленген ықтималдықпен көп санның ішінен кез келгенін қабылдай алады. Ықтималдық деп  -  қолайлы оқиғалар жиынтығын атаймыз.Дискретті кездейсоқ және үздіксіз кездейсоқ шамасымен ажыратылады.Егер бақыланатын нәтиже жақсы сандар жиынтығы болса, онда ол шамалар дискретті.
Экономикалық модельге кездейсоқ шамаларды еңгізу он детерминациясын бұзады.
                                       
        Экономикалық модельдерді тексеру.
Экономикалық модельдерді тексеру- бұл біріншіден оның нақты мәліметтермен қаншалықты үлгерімінденін тексері. Ол үшін эмпирикалық мәліметтер бойынша әр түрлі мінездемелер қолданылады, 
Экономикалық мәліметтер көмегімен параметрлерді бағалау ғана емес бұрын белгілі болмаған эмперикалық заңдылықтарды анықтауға болады.
 Содан кейін шығарылған заңдылықтардың негізінде сәйкес теориялық модельдерді құру.
                                       
 Экономикалық талдау қорытындысын шығару.
Талдаудың қорытындысы талдаулық мақсаттарынан шығады. Міндетті талаб оның ұғынықты және нақты болуы.Бұл кезеңде мәліметтерді сандық түрінде беру ыңғайлы көркемді болу үшін графикалық түрде көрсетуге болады.
Графикалық әдіс, әсіресе ыңғайлы және маңызды сапалы жағын бағалау кезінде, бірақ қорытынды шешімдер сандық мәнде берген дұрыс.Графикалық түрден сандық түрге ауыстыру қатенің көп кетуіне әкеліп соғады.
Графикалық әдіс әсіресе ыңғайлы және маңызды сапалық шағын бағалау гнегізінде бірақ қорытынды шешімдер сандық мәнде берген дұрыс.Графикалық түрден сандық түрге ауыстыру қатенің көп кетуіне әкеледі.
                                       
Статистикалық бақылаудың бағдарламалық-әдістемелік және ұйымдастырушылық сұрақтары.
Бағдарламалық-әдістемелік сұрақтар мен статистикалық бақылаудың мақсаты бақылау объектісі және бақылау бірлігі анықталады, және бақылау бірлігін сипаттайтын белгілер шеңері.
Ұйымдастыру сұрақтарына бақылау жұргізілетін орыны және уақыты кіреді.
Стратегиялық статистикалық бақылау объектісі зерттеуге жататын әлеуметтік құчбылыстармен процесстер жиынтығы.Бақылау бірлігі- статистикалық мәліметтер жиынтығын зерттеуге жататын зерзат құрамының белгілі бір бөлігі .Мысалы, өнеркәсіпті зерттемек ойда бақылау объектісі (зерзат) ҚР-сындағы өнеркәсіп орындар, ал бақылау бірлігі ол цех бөліміне т.б.
Стратегиялық белгі- нақты қасиеті, сапасы.,айырым белгісі.
Бағдарламаны іске асыру үшін статистикалық нұсұау жасалынылады.Ол бақылауды жүргізу нұсқауларын және мәліметтерді, бланктерді құжаттарды тіркеу нұсқаулардан тұрады.Тіркеу мәліметтері ол анкеталар, табельдар, есеп қазіргі кезде электронды ақпарат кең таралған.
                                       
           Статистикалық бақылау түрлері.
* Жиынтық белгілерінің қамтуына қарай: жаппай және жартылай.
* уақытына қарай: үздіксіз,ағымдағы, үзілісті, кезеңдік болып бөлінеді.
* Ұйымдастыруына қарай: арнайы стратегиялық бақылау және есеп беру.
* Мәліметтер көзіне қарай: тікелей бақылау және құжаттық бақылау,сауалнама жүргізу.
Жаппай бақылау кезінде зерттеуге жататын бірліктері толығымен түгел тіркеуге алынады.Ішінара бақылау егер жалпы жиынтық кездейсоқ немесе белгілі бір тәртіппен алдын-ала реттеліп алынған бөліктері негізінде ғылыми жүйеде зерттелген болса онда осы ішінара бақылау деп аталады.
Жеке ауқымдық (монографиялық) бақылау егер жеке құбылыстың, объектінің кейбіреулері ғана белгілі бір мақсатта гежей тегжейлі, жан-жақты зерттелетін айқын жазу арқылы көрсетілетін болса онда бұл бақылауды монографиялық деп атаймыз.Егер зерттеу жұмыстары белгілі бір уақыт аралығында тұрақты түрде жүргізілетін болса онда ол кезеңдік және мерзімдік, ал егер зерттеу жұмыстары бір рет жүргізілсе онда оны бір жолғы бақылау деп атаймыз.
  Біздің қоғамымызда статистикалық есеп беру статистикалық бақылаудың негізгі формасы болып саналады. Демек есеп беру деп кәсіпорындар, ұйымдар өз жұмыстары туралы міндетті түрде арнайы бекітілген құжаттар үлгісінде және белгілі уақыт аралығында керекті мәселелерді статистикалық органдарына тапсырып отыруды айтамыз.Мерзімге қарай кезеңдік және жылдық болып екі түрге бөлінеді.
Мәліметтің келіп түсуіне қарай почталық және телеграфты болып екіге бөлінеді.Есеп беру жедел бақылауды іске асыру үшін қажет. Нарықтық эконмикаға өту кезінде ҚР-сы ұлттық статистика агенттігі және қаржы министрлігімен бірлесе ортырып республикамызда қолданылатын есеп беруге өзгерістер еңгізді.Және сандық сапалық жақтарын қарастырды.

        Статистикалық мәліметтерді өңдеу.
Статистика ғылым ретінде жалпы әлеуметтік-экономикалық құрылыстарды қарастырды.Біріншіден статистикалық қоғамдық құбылыстармен пролцесстердің мөлшерін зерттейді, сандық жағдайын зерттей отырып сапалық жағын да қарастырады, екіншіден статистика қоғамдық құбылыстар мен процестерін сандық көрсеткіштерінің өзгеруі арқылы ақпаратты көрсетеді,үшіншіден статистика қоғамдық құбылыстардың өзара байланыстарын және пропорцияларын зерттейді.
Статистикалық белгілер жиынтығы әртүрлі мәңге ие болады.
Осы статистикалық өзгермелік деп атайды.Сондықтан статистика мақсаты осындай өзгермеліктерді зерттеу болып табылады.
Сонымен статистика қоғамдық құбылыстардың құрамы мен өзгеру процесін ондағы сапалық қарым қатынастары мен заңлықтарды сипаттау тұрғыда байланыстыра отырып оның белгілі бір уақытта және қай жерде болғанын знрттейтін қоғамдық ғылым.
Басқа ғылымдар сияқты статистиканың өзіне тән ерекшеліктері мен зерттеу әдістері бар, ол әдістер өздерінің қолданылуына қарай үш сатыға бөлінеді, олар мыналар:
* Сатистикалық бақылау
* Жиналған мәліметтерді өңдеу
* Талдау және қорытынды жасау.
Статистикалық мәліметтерді өңдеу топтауды қарастырады.Топтау ол жиналған мәліметтерді өзінің қажеттері бойынша топтарға бөлу болып табылады.Статистикалық мәліметтерге талдау жасау деп жиналған, топтастырылған, өңделген көрсеткіштерді салыстыру, қорытындылау және солар арқылы ғылыми тұжырымдамалар мен ұстанымдар жасауды айтады.

        Статистикалық ақпарат алу құралы.
Статистикалық ақпарат бастапқы статистикалық мәлімет бақылау нәтижесінде алынған, өңделген және қорытынды шығарылған статистикалық ақпарат алу және бақылау жүргізудегі күрделі болып келекді.Мында ақпарат алу сұрақ қоюдан басталады.Содан кейін статистикалық бақылау басталады.Белгілі кезеңдерден тұратын статистикалық бақылау, содан кейін талдау және қорытынды шығару сонымен ақпарат алып белгілі теориялар дәлелденеді немесе қарама қарсылықтар пайда болады.
   Экономикалық теория экономикалық ақпарат алу көзі болып табылады. Экономиканы жүргізу бұл адамның қанағаттандыратын өсім шығару.осымен екі ұғым байланысты өндіру және тұтыну.Қазіргі экономикада бұл ұғымдар кеңейген , мысалы: өңдіру, кірісті реттеп тарату, кірісті пайдалану.Бақылаудың келесі түрлері белгілі:Жаппай және ішінара, бастапқы және сұрау жүргізумен алу талдау жасау және өңдеу статистикалық негізгі әдістер арқылы жүргізіледі.Қорытынды диаграмма, кесте ретінде жасалады.Кесте мен диаграмма қойылған сұраққа жауап ретінде қабылдауға болмайды, сондықтан талдау қажет.
 Талдау- статистикалық әдістерді жақсы білуді талап етеді және көп субъектіні талап етеді.

Дәріс 14.  Статистикалық әдіснама ерекшеліктері.
* Жаппай бақылау әдісі
* Статистикалық топтастыру әдісі
* Талдаудың негізгі кезеңдері

                   Статистикалық әдістер
Статистика әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестерге статистикалық зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде қоғамдық ғылымның негізгі қағидалары мен заңдылықтарына, яғни құбылыстарды танып білудің диалектикалық әдісіне сүйенеді. Бірақ басқа ғылымдар сияқты статистиканың да өзіне тән ерекшеліктері мен зерттеу әдістері бар. Ол әдістер өздерінің қолданылуына және бірінен соң бірінің жалғасып келуіне қарай үш сатыға бөлінеді. Олар мыналар:
* статистикалық бақылау, яғни бастапқы мәліметтерді жинау;
* жиналған мәліметтерді өздеріне тән ерекшелігіне қарай топтпау, өңдеу және жинақтау;
* жинақталған, өңделген мәліметтерге талдау және қорытынды жасау.
Осы көрсетілген әдістер жиынтығын статистикалық әдістемелер немесе зерттеу кезеңдері деп атаймыз. 
Статистикалық бақылау  -  статистикалық зерттеудің бастапқы сатысы. Мұнда әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестер туралы жаппай мәліметтер алдын-ала жасалған бағдарлама бойынша жиналады. 
Статистикалық бақылаудың алдында мынадай талаптар толық орындалуы тиіс:
* Халық шаруашылығы үшін зерттеліп отырған қоғамдық құбылыстар мен процестердің негізгі мақсаты, ғылыми және тәжірибелік бағалылығы жоғары болуы керек.
* Жалпы жиынттыққа әсерін тигізетін есептерді анықтауы қажет және қоғамдық құбылыстар мен процестер туралы ұдайы өзгерісте болатын сапалы мәліметтермен қамтамасыз етілуі тиіс. 
* Статистикалық бақылау арқылы жиналған мәліметтер шындықты, дәлдікті көрсетуі үшін оның сапалылығы жан-жақты, құыпты түрде, әрі өз уақытында тексерулуі тиіс. 
* Статистикалық бақылау ғылыми негізде, алдын-ала жасалынған бағдарлама-әдістеме негізінде ұйымдастырылған түрде жүргізілуі тиіс және одан алынған мәліметтер дұрыс шешім қабылдау үшін қолданылуы керек.
Статистика органдары бастапқы мәліметтерді жинауда ұйымдастырудың негізгі екі жолын қолданады. Оның біріншісі  -  есеп беру, екіншісі  -  арнайы ұйымдастырылған бақылау.  
Есеп беру деп кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар, ұйымшалар мен кеңшарлар және т.б. өз жұмыстары туралы міндетті түрде арнайы бекітілген құжатар үлгісінде және белгіленген уақыт аралықтарында керекті мәліметтерді статистика органдарына немесе тиісті орындарға тапсырып отыруды айтамыз. 
Статистикалық бақылауды жүргізу кезінде зерттелініп отырған зерзаттың жиынтық бірліктерінің толық қамтылуына, яғни тіркелуіне қарай жаппай және жартылай бақылау болып екіге бөлінеді. 
Жаппай бақылау кезінде зерттелуге жататын жиынтық бірліктері толығымен түгел тіркеуге алынады
Жартылай бақылау кезінде зерттелінетін жиынтық бірліктерінің белгілі бір бөліктері ғана қамтылады. 
Статистикалық тәжірибеде жартылай бақылау зерттеу тәсілдеріне қарай ішінара, жеке ауқымды және жиынтықтың негізгі бөлігі сияқты үш түрге бөлінеді.
 Егер, жалпы жиынтық  кездейсоқ немесе белгілі бір тәртіппен алдын-ала  іріктеліп алынған бөліктері негізінде ғылыми жүйеде зерттелетін болса, онда оны ішінара бақылау деп атайды.
Егер, жеке қоғамдық құбылыстың, объектінің кейбіреулері ғана белгілі бір мақсатта егжей-тегжейлі, жан-жақты зерттелетін, айқын жазу арқылы көрсетілетін болса, онда оны жеке ауқымды бақылау деп атайды.   
Статситикалық зерттеудің алдына қойған мақсатына қарайжалпы жиынтықтың ең негізгі бөлігін құрайтын, ал үлесі жағынан аса ірі бірліктері болып саналатын құрамы зерттелетін болса, онда оны жиынтықтың негізгі бөлігін бақылау деп атайды. 
Статситикалық топтау және статистикалық кесте әдісі
	Статистикалық көрсеткіштерді топтау, өңдеу және жинақтау. Бұл  -  статистикалық зерттеудің екінші сатысы болып саналады. Осы әдісті қолдану кезінде статистикалық бақылау арқылы жиналған мәліметтер өздеріне тән жекелеген белгілері бойынша біртекті топтарға және іштей жіктерге бөлінеді. 
	Осыған орай, статистикалық топтау бір үлгідегі, құрылымдық және талдаулық болып үш түрге бөлінеді.  
	Статистикалық топтастыру мен жинақтау нәтижелері статистикалық кесте ретінде көрініс табады, ол сандық мәліметтерді ұтымды түрде қолданылады. 
Жалпылауыш көрсеткіштер көмегімен талдау әдісі
	Статистикалық көрсеткіштерді талдау және қорытындылау. Бұл статитсикалық зерттеудің соңғы, яғни үшінші сатысы. Мұнда жинақталған, топталған, өңделген статистикалық көрсеткіштер біртектес топтық белгілері бойынша жеке қарастырылады. Олардың бір-бірімен байланысы анықталады. 
                Өсіңкілік қатар түсінігі
Нақты өсім  -  көрсетілген дәрежелердің белгілі бір уақыт аралығындағы нақты өсу немесе кему қарқындылығының мөлшерін анықтау үшін есептелінеді.
Егер әр уақыттың дәрежесінен белгілі бір тұрақты базалық уақыттың дәрежесін шегерген, нақты өсім тұрақты тәсілмен есептеледі.
Егер уақыт дәрежесінен өзінің алдында тұрған дәрежесін шегерген тізбектелген тәсіл қолданылады.
У1-1- дегеніміз ағымдағы уақыт алдында тұрған дәрежесі.
өсу қарқыны  -  екі уақыт көрсеткішінің бір- біріне қатысты шамасы арқылы есептеледі.(коэфицент немесе процентпен есептеледі). 
Егер өсіңкілік қатардағы әр бір уақыт дәрежесін тұрақты бір уақыт.
Өнім қарқыны. Өсіңкілік қатардың бұл көрсеткіші нақты өсімнің салыстырмылы шамасын көрсетеді.Бұл көрсеткіш процент немесе кофицентпен өлшенеді.
Бір процент өсімнің нақты мәні.Бұл көрсеткіштің экономикада атқаратын қызметі зор, себебі ол өнімінң әр бір проценттің қалай өзгергенін сипаттайды.

Дәріс 15. Нарық экономикасы шартындағы статистиканың міндеттері.
* Мәліметтері жинақтау және топтау.
* Стаистикалық кестелерді құрау.
* Экономикадағы индексті әдіс.
* Орташа шамалар және вариация.

	Қазіргі кезецде "статистика" термині томендегідей ор түрлі мағынада қолданылып жүр:
  + статистикалық органдар арқылы көптеген қоғамдық құбылыстардың озгерістерін жуйелі түрде есепке алу;
  + статистика - статистикалық жинақтарда, аиықтамаларда, мерзімді баспасөздерде жариялана-тын сапдық корсеткіштер;
  + статистика - қогамдық гылымиың бір саласы жэне оның өзіне тән жеке пәні мен зерттеу эдістері бар гылым.
  Статистикалық бақылау нәтижесінде жинақталған бірлік жиынтықтар тексеруден өткен соң қорытынды жасау үшін алынатын мәліметтерді бір жүйеге келтіру керек. Статситикалық мәліметтерді жинақтаудың негізгі мақсаты  -  бақылау нәтижесінде жинақталған мәліметтердің қорытынды көрсеткіштерін есептеу. 
Мәліметтерді жинақтау екі тәсілмен ұйымдастырылады:
1. Барлық мәліметтерді бір орталыққа жинап, қорытынды жасау.
2. Алғашқы мәліметер төменгі сатыдағы мекемеде жиналып, қорытынды жоғары мекемеге тапсырылады.

Статистикалық көрсеткіштер және бөлу талдауы.
	Статистикалық көрсеткіштер жиынтықты белгілі бір белгісі бойынша, құрамы бойынша сипаттайды, кеңістікпен уақыттағы өзгерісінің жағдайы мен тенденциясын көрсетеді. Статистикалық көрсеткіштің мағынасы зерттейтін құбылыстар мен процестердің нақты құрамының көрінісі бола тұрып, статистикалық көрсеткіш танымның құралы болып табылады. 
Статистика теориясында нақты объектілердің құрамының көрсеткішін және осы құбылыстың нақты мазмұнына тәуелді кез-келген қоғамдық құбылыстар мен процестердің статистикалық құрамының көрсеткішін бөледі. Біріншісінде нақты статистикалық көрсеткішті және көрсеткіш-санатты бөліп қарайық.
	Нақты статистикалық көрсеткіш  -  зерттелетін құбылыстың немесе процестің нақты бір уақыттағы және нақты бір орындағы көлемін, шамасын сипаттайды. Егер біз өнеркәсіптегі өнім өндірісі көлемінің нақты шамасын айтатын болсақ, онда оны өндңрген кәсіпорынды, орынын және уақытын айтуымыз керек.
	Көрсеткіш-санат  -  нақты бір статистикалық көрсеткіштің бір түрінің (орынын, уақытын және сандық мәнін көрсетпей) жалпы мәнін, ерекшелік құрамын сипаттайды. Әр түрлі қалалардағы өнеркәсіп кәсіпорыны өндірісі көлемі орнымен, уақытымен жіне сандық көрсеткішімен ерекшеленеді, бірақ ол бір мәнге ие, ол өнеркәсіп кәсіпорыны өндірісі шығарылымы көрсеткіш- санатында көрсетіледі. 
	Қоғамдық құбылыстар мен процестердің статистикалық құрылымының көрсеткіші  -  осы құбылыстың нақты мазмұнына тәуелді емес көрсеткіштер. Мұндай көрсеткіштерге: қатысты шама, варияция көрсеткіші, белгілер байланысының тығыздығы, құрылым көрсеткіші және бөлу мінездемесі, динамиканың құбылмалылығы көрсеткіші және т.б.
Белгі  -  жиынтық бірлігінің жалпы құрамы, сипаттамасы, ол бақылануы немесе өлшенуі мүмкін.
Сандық белгі  -  сандық мәнмен көрсетіле алатын белгі.
Сапалық белгі (атрибутивті)  -  мағыналық мәні бар, сандық көрсетілімге жатпайтын белгі.
                  Статистикалық кестелер
Статистикалық кесте дегенііз  -  сандық мәліметерді ұтымды түрде қолдану. Статистикалық кесте -  көлденең және тігіен сызылған сызықты бір-бірімен сәйкесті қиылысуы. Көлденең сызық жол, ал тігінен сызылған сызық баған деп аталады. Статистикалық кестенің екі элементі бар: бастауыш және баяндауыш. Бастауыш деп зерттелетін объектіні санлдағы суреттейтін статистикалық жиынтық немесе оның топтастырылған бірліктері. Баяндауыш дегеніміз зерттеліп отырған объектінің сандық көрсеткіштерімен сипатталуы немесе толық мазмұндалуы. Бастауыштың құрамына қарай сатистикалық кестелер жай, топтық және күрделі болып бөлінеді. Жай кестеде бастауыш бір ғана билігі арқылы бөлінеді және процестер, құбылыстар мен объектілер   аттары көрсетіледі. Оның үш түрі бар:
* тізімдік
* территориялық
* хронологиялық


                 Абсолюттік көрсеткіштер
	Абсолюттік көрсеткіштер  -  статистикалық көрсеткіштің алғашқы, жалпы формасымен суреттеуі. Абсолюттік шаманың мәні біріншіден статистикалық көрсеткішті айқындайтын алғашқы формасы, екіншіден зерттейтін құбылыстар мен процестердің абсолюттік шаманы сипаттайды, ал үшіншіден жиынтықтың көлемін сипаттайды.
	Абсолюттік көрсеткіштер аталмыш сан болып табылады. Зерттелетін құбылыстың әлеуметтік-экономикалық  мағынасына қарай натуралды, шартты-натуралды, еңбек және құндық өлшем бірліктерімен көрсетіледі.
	Жеке абсолюттік көрсеткіштер  -  зерттелетін объектілердің жеке бірліктерінің сандық белгілері шамасын айқындайтын көрсеткіш, мысалы, нақты бір жұмысшының көрсетілген айдағы жұмыс өндірімі, нақты бір фермердің егіс көлемінің шамасы т.б. Жеке шамаларды тәртіп бойынша статистикалық бақылай процесінде алады.
	Қатысты (қосынды) абсолюттік шамалар  - зерттелетін жиынтықтың барлық бірліктерінің бір белгісінің шамасын нмесе олардың жеке топтарын сипаттайды және нәтижесінде жеке абсолюттік шамаларды бір-біріне салыстырып қойып шығарады. Қатысты абсолюттік шамасын жеке мәндерді жинақтау және топтау нәтижесінде алады.

                    Қатысты көрсеткіштер
	Қатысты көрсеткіштер  -  екі сәйкестірілген абсолюттік шамалардың сандық қатынасын сипаттайтын қорытылған көрсеткіш. Қатысты көрсеткіш зерттелетін құбылыстың уақыттағы қарқындылығын өлшейді; бір құбылыстың даму деңгейін байланысы бар басқа бір құбылыстарға қарап бағалайды. 
Тақ бөлікке орналсқан абсолюттік көрсеткіш ағымдық және салыстырмалы, ал жұп бөлікте орналасқан көрсеткіш негіз немесе салыстыру базасы деп аталады. Қатысты шамалар коэффициентпен, пайызбен(%), промильмен(%0), продецильмен(%00), просантильмен (%000) көрсетіледі.
	Қатысты шамалар аталмыш емес болуы мүмкін егер олар бір атты шамаларда бөлу нәтижесінде алынса. Аталмыш қатысты шама деп әр түрлі атты абсолюттік шамаларды бөлу алынатын қатысты шаманы айтамыз. М, халықтың тығыздығы (тұрғындардың санының олар өмір сүріп жатқан территориясның көлеміне қатынасы) бір шаршы километрге адамдардың орташа санымен анықталады. Барлығы 7 түрлі қатысты шамалар бар: құрылымының (бөлудің) қатысты шамасы, координацияның қатысты шамасы, динамиканың қатысты шамасы, салыстырудың қатысты шамасы, қарқындылықтың қатысты шамасы, жоспарды орындаудың қатысты шамасы және жоспар тапсырмасының қатысты шамасы.

Орташа шамалар және вариация көрсеткіштері
	Орташа шама  -   құбылыстың біртектес жиынтығының нақты сызық белгісі бойынша қорытылған сипаттамасы. Орташа шаманың мәні ондағы жиынтықтың барлығына тән және жалпы; кездейсоқ факторлармен шарттасылған жиынтық бірліктерінің жеке әртүрлілігі өтеледі; кез-келген бір белгі бойынша әртүрлі жиынтықты салыстыруға орташа шама мүмкіндік береді. 
	Орташаның ағымдық қатынасы  -  белгінің сандық мәнінің жиынтық көлеміне қатынасы.
	Орташа шаманың  2 түрі бар: 
а) орташа деңгейлі, демек әр түрлі деңгей варианттарынан құрастырылған орташа: орташа арифметикалық, орташа квадраттық, орташа үйлесімдік, орташа геометриялық және т.б. Барлық деңгейлі орташа екі формада есептеледі: жай және салмақталған.
б) орта құрылымдық: мода және медиана, демек жиынтықтың құрылымын сипаттайтын орта шамалар.
	Кез-келген орташаның бірін таңдау зерттеу мақсатына, орташа көрсеткіштің экономикалық мәніне және алынған мәліметтердің сипаттамасына байланысты. 
	Орташа арифметикалық жай есептеледі егер жиіліктер бір немесе бірдей бірнеше рет кездессе, демек орташа топталмаған мәліметтер арқылы есептелсе:
		_    Σх
		Х = --                мұнда  x-белгінің жеке мәні;
		       n                                              n  -  жиынтықтың бірлігі саны;
	Орташа арифметикалық салмақталған есептеледі, егер жиіліктері өзара бірдей болса   --     Σx·ƒ          
		              Х=  --  --             мұнда ƒ- жиіліктер және салмақ;
		                      Σƒ
	Интервалды қатардың орташа арифметикалық шамасы. Интервалды қатардан орташаны есептеудің бірнеше өзгешеліктері бар. Интервалды қатардан орташа арифметикалықты есептеу үшін, алдымен әр интервалдық орташасын анықтау керек, ал одан кейін қатардың барлығының орташасын анықтау керек. Орташаның әр интервалы жоғары және төменгі шекараның жарты санымен анықталады, демек орташаның арифметикалық жайы бойынша.
	Орташа үйлесімді салмақтанған -  орташа арифметикалықтан қайта құрылған. Ол қажет салмақ берілген мәліметтерде көрсетілмеген болса қолданылады. Олар алынған көрсеткіштердің біріне көбейтіліп кіре алады.

Келтірілген формула орташа үйлесімді деп аталады. Ол  нақты салмағы ƒ белгісіз, ал туынды  ƒ·х=М белгілі болғанда есептеледі. 
Егер туынды ƒ·х бірдей немесе бірге тең (М=1) болса, онда орташа үйлесімді жай қолданылады, ол мына формуламен есептеледі:

Мұнда х  -  жеке варианттар; 
             n  - олардың саны;
	Орта геометриялық  -  орта жылдық өсім деңгейін есептеу үшін қолданылады. Ол белгінің жеке мәнінің туындысынан  деңгей түбірін шығарып алумен есептеледі.
Варияция  -  жиынтықтың жеке бірліктерінің белгісі мәнінің аутқуы, әртүрлілігі, өзгерілуі.
Вариация деп зерттелетін жиынтықтың кез-келген бірлігі белгісі мәнінің бір кезеңдегі және мезеттегі құбылмалылығын айтады.
Вариация мәні:
* Оның өзгеруі басқа өзгермелі белгілердің сол белгіге әсер ету деңгейін бағалауға мүмкіндік береді.
* Статистикалық моделбдерді құруда қолданылады.
Вариация өлшемі деп бегінің ауытқушылығын көрсететін абсолюттік және қатысты көрсеткіштерді айтады. Вариацияның абсолюттік көрсеткіштеріне : вариация ауқымы, оташа ауытқу, дисперсия, орта квадраттық ауытқу жатады. Вариацияның қатысты көрсеткіштеріне: осцилляция коэффиценті, вариацияның сызықты коэффиценті, вариация коэффиценті жатады.
Вариациялық қатардың құрылымдық сипаттамасына: мода, медиана, децили, квартили, перцентили жатады.
	Мода деп  -  зерттелетін жиынтықта басқаларына қарағанда жиі кездесетін вариантаны айтады. 
	Дискреттік қатарда мода деп  -  көп рет кездесетін белгіні айтады. Мода  мысалы, сатып алушыларда үлкен сұранысқа ие киім мен аяқ киімінің размерін анықтау үшін жиі қолданылады.
* Интервалды вариацияның қатарда моданы есептеу үшін алдымен мода орналасқан модальді интервалды анықтау керек, ал одан кейін белгінің модальді шамасының мәнін анықтау керек. 
Медиана (Ме)- белгілі бір тәртіппен орналасқан, өсуі бойынша немесе азаюы бойынша реттелген қатардың варианттарының бірінің орташасы. Ол мұндай қатарды ортасынан бөледі. Медиананы табу үшін реттелген қатардың ортасында орналасқан белгінің мәнін табу керек. Тақ қатардағы реттелген қатардың медианасы деп ортасында тұрған белгінің шамасын айтады. Тақ қатардағы реттелген қатардың медианасы номері келесі формуламен есептеледі:
		NMe=,     мұнда  -  қатардың мүшесі саны;
                         
Жұп сандағы реттелген қатардың медианасы деп қатардың ортасында орналасқан екі варианттың бірінің орташа арифметикалығын айтады.
Дискретті вариациялық қатардың медианасы жиынтық көлемінің ортасынан асатын жинақталған жиілігін сомасымен табылады.
Вариациялық қатардағы моданы және медиананы тапқаннан кейін қатарды 4 бірдей, 10 және 100 бөлікке бөлетін бірліктердің белгісі мәнің табуға болады. Бұл шамаларды <<децили>>, <<квартили>>, <<перцентили>> деп атайды.

             Экономикадағы индексті әдіс
	Статистика практикасында, индекстер орта шамалармен қатар статистикалық жиынтық бірліктерінің қорытындылама сипаттамасы болып табылады. Индекс- уақыт ішінде, кеңістікте немесе жоспармен кез-келген әлеуметтік  -  экономикалық құбылыстардың шамасының қатынасын көрсететін қатысты шама. Сонымен қатар индекстер бір көрсеткіштердің мәнінің өзгерісінің басқалардың динамикасына әсерінің деңгейін анықтайды, нақты бағадан салыстырмалы бағаға макроэкономикалық көрсеткіштердің  ауысуының  мәнін есептецді, әр аймақ бойынша көрсеткіштер қатынасын өлшейді және т.б.
Индекс сөзі көрсеткіш деген мағынаны береді. 
Үйреншікті жағдайда салыстырмалы көрсеткіштер әртүрлі элементтерден тұратын құбылыстарды сипаттайды, оларды өлшеу мүмкін еместігінен қосуға болмайды.
Индекстер қатысты санмен көрсетіледі. 
Индекстер мәні мынада:
* ұлттық экономиканың дамуын толық және жеке салалары бойынша сипаттайды;
* кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірістік-шаруашылық қызметінің нәтижесін талдайды;
* маңызды экономикалық көрсеткіштерді құруда жеке факторлардың ролін зерттейді;  
* өндіріс резервтерін айқындайды және т.б.
индексті әдістің өзінің символикасы мен терминологиясы бар:
q-натуралды формадағы кез-келген бір өнімнің саны (көлемі);
p-тауар бірлігі бағасы;
z- өнім бірлігінің өзіндік құны;
T- уақыттың жалпы шығыны (Т=p*q) немесе жұмысшыларды саны
П- егіс көлемі
У- егіншілік
p*.q- берілген түрдің өндірілген өнімнің жалпы құны
z.*q- барлық өнімді өндіруге кеткен шығындар
Индекстер топтамасы:
құрастыру формасы бойынша:
* агрегатты;
* орташа;
салмағы бойынша:
* тұрақты салмақпен;
* ауыспалы салмақпен;
зерттейтін объектінің сипаты бойынша:
* сандық көрсеткіштер индексі;
* сапалық көрсеткіштер индексі;
құбылыстың құрамы бойынша:
* ауыспалы құрам индекстері;
* тұрақты құрам индекстері;
Индекстерді есептеуде салыстырмалы деңгейді және базисті деп аталатын салыстыру жүргізілетін деңгейді бөліп қарайды. Салыстыру базасын таңдау зерттеу мақсатымен анықталады.
Бір аттас құбылыстардың динамикасын зерттеу салыстырудың, динамикалардың  және жоспарды орындаудың  белгілі қатысты шамалары  болып табылатын жеке индекстер (і) көмегімен зерттеледі.
Салыстырылмайтын элементтерден тұратын жиынтықтарды өлшеу топтық немесе жалпы индекстер көмегімен зерттеледі.
Соңғылары құрастыруәдісі бойынша агрегатты индекстер және жеке индекстерден орташа салмақталған  болып бөлінеді.
Негізгі индекстердің арасында өзара байланыс бар, олар бір индекстің негізінде басқа индекстерді алуға мүмкіндік береді:
- өнім құны индексі- бағалар мен өнімдердің физикалық көлемінің индекстерін шығару,
- өнім шығыны индексі дегеніміз өнімнің өзіндік құнының индексін шығарылған өнімнің физикалық көлемінің индексіне шығару;
- тауарайналым индексі  -  баға индексі мен тауарайналымның физикалық көлемінің индексін шығару.
Егер сапалық көрсеткіштер индексі ағымдық кезең деңгейінде  алынған салмақтар негізінде құрастырылған болса, онда қарастырылған жоғарыдағы агрегатты индекстер, с.қ. олардың элеметтері бір-бірімен өзара байланысты.
3. Магистранттардың өзіндік жұмысына тақырыптар тізімі 

3.1.  Ғылыми оқу ғылыми жұмыс негізгі нысаны ретінде 
3.2.  Ғылыми зерттеудің жалпы жүру сызбасы 
3.3.  Макроэкономикалық жоспарлаудың мәні, мазмұны және түрі 
3.4.  Жоспарлау әдістерінің сыныптамасы 
3.5.  Логикалық заңдар мен ережелерді қолдану 
3.6.  Ғылыми тану әдісін қолдану 
3.7.  Зерттеудің экономикалық тиімділігін бағалау  
3.8.  Ғылыми-зерттеу жұмысының кезеңдері 
3.9.  Ғылыми әдебиетпен жұмысты ұйымдастыру 
3.10.  Математикалық зерттеу әдісін қолдану 
3.11. Эксперименттердің сыныптамасы, типтері және міндеттері 
3.12. Ғылыми зерттеулере ЭЕМ қолдану  
3.13. Зерттеулерде моделдеу және моделдер типтері 
3.14. Ғылыми-техникалық ақпарат нарығының ерекшелігі  
3.15. Зерттеудің талдау әдістері 
3.16. Ғылыми-техникалық  патентік ақпарат
3.17. Жоспарлаудың бағдарламалық-мақсаттық әдісі
3.18. Зерттеудің әдіснамалық қамтамасыз етуі 
3.19. Бақылау, типтер және мазмұны
                                       


                                       

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс