Денемен жасалатын әдістер

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
          Жаратылыс ғылымдары факультеті
Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың
        теориясы мен әдістемесі кафедрасы








          Пәннің оқу  -  әдістемелік кешені
       "Мектептегі САМБО және қол күрес"
5В010400 <<Бастапқы әскери дайындық>> мамандығы бойынша
         IҮ  -  курс студенттеріне арналған.
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       

                                       
                                       
                                       


Құрастырушы: Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың теориясы мен әдістемесі кафедрасының аға оқытушысы Уразбаев М.Т _________________

Кафедра отырысында бекітілген: хаттама №___ <<__>>__________жыл
Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың теориясы мен әдістемесі кафедрасының  меңгерушісі                           Прохоров Б.Н. 

Жаратылыс ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік  кеңесінің отырысында  талқыланып бекітілді 
Хаттама №___ <<__>>__________жыл

Жаратылыс ғылымдар
Факультетінің ОӘК төрайымы                                             Абдишева З.В.

Жаратылыс ғылымдар факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілген

Хаттама №__ <<__>>__________________жыл

Жаратылыс ғылымдар 
факультетінің деканы                                   Ибраева Л.С.









                                       
        Мазмұны:                                          бет
* Силлабус...................................................................................................4-15                                                                                
* Тәжірибелік сабақтар бойынша қысқаша конспект..................................................................................................18-49 
* СОБӨЖ арналған әдістемелік нұсқаулар .............................................50-62                         
*  Бақылау алу сұрақтары.........................................................................63-64

























         Пәннің оқу  бағдарламасы  -  (SYLLABUS)

Пән туралы мәліметтер 
Атауы: <<Мектептегі САМБО және қол күрес>>
Кредит саны  -  2
Оқу сабақтарын өткізу орны: №3 оқу ғимаратты
Оқытушы туралы мәліметтер 
Уразбаев Марат Төлеуханұлы, Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың теориясы мен әдістемесі кафедрасының аға оқытушысы
Кафедрада болу  уақыты 8.00-17.00 күнделікті

Оқу жоспарынан көшірме 

курс
семестр
кредит
дәріс
тәж.сабақ
СОБӨЖ

барлығы
бақылау формасы
4
7, 8
2/2
                                       -
60
                                      30
90
емтихан

Пререквизиттер: пәнді меңгеру үшін студент орта мектептің <<Дене шынықтыру>> пәні бойынша  берілетін білімі меңгеру қажет.

Постреквизиттер: спорттық  -  педагогикалық пәндер. 

Қысқаша сипаттамасы: Жұмыс бағдарламасы Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына негізделіп 5В010400 <<Бастапқы әскери дайындық>> мамандығына жасалған.Самбо және қол күрес пәнінен оқу сабақтары семинар және тәжірибелік сабақ пен оқу практика түрінде жүргізіледі.
	<<Мектептегі САМБО және қол күрес>> курсы спорттық педагогикалық пәндердің арасында болашақ дене мәдениеті мұғалімдері мен спорт түрлерінен жаттықтырушылар даярлауда студенттердің таңдауы бойынша пән болып табылады.
	Күрес жаттығуларының көп түрлілігі және олардың орындалу әдістері пәнінің негізгі мазмұны болғандықтан адам ағзасына қозғалыс мүмкіндіктерін ескере отырып ағза қызметтеріне жағымды әсер ету мүмкіндіктерін қалыптастырады. Күрес саласында қолданылатын мүмкіндіктері мол болғандықтан <<мектептегі самбо және қол күрес>> пәні барлық жас деңгейлеріндегі адамзат баласына қолдануға өте тиімділігімен ерекшеленеді.
Курс мақсаты: Педагогикалық, ұйымдастырушлық жалпы білім беретін мектептер мен орта білім беретін оқу орындарына дене мәдениеті мамандарын, сонымен қатар спорт түрлерінен жаттықтырушылар даярлау.
Курстың міндеті: Күрес түрлерінен ілім, тарих және әдістемелер саласында қажетті білімдермен қарулану. Өз мамандығын талапқа сай меңгерген, теориялық, практикалық даярлығы бар, жоғары мәдениетті, нақты интеллегент маман даярлау.
Студент білу керек:
* Күрес жаттығуларының ілімдері мен әдістерін.
* Жалпы білім беретін мектеп оқушыларының жас ерекшеліктері мен қозғалыс әрекеттерінің мүмкіндіктерін.
* Күрес саласындағы құрал-жабдықтардың құрылысы мен қолдану ерекшеліктерін.
* Спорттық құрал-жабдықтарды қолданудың ерекшеліктерін.
* Самбо және қол күрес саласындағы жарыстардың ережелерін.
* Оқу бағдарламасын игеру
* Оқытудың техникалық саласын оқу процессінде қолдана білу.
Студент орындай білу керек:
* Дене мәдениеті және спорт саласындағы игерген білімін педагогикалық салада қолдана білуі қажет.
* Оқытушылық іс-әрекетпен айналысу.
* Педагогикалық іс-әрекеттерін дұрыс жоспарлау.
* Денсаулықтарында ауытқулары бар балалармен тәрбие және оқу жұмыстарын ұйымдастыра білу.
* Оқушылардың дене даярлығы деңгейін бағалай алуы.

                                   Курсты мөлшерлеп жоспарлау

№
Курс мазмұны
Семестр бойынша сағаттарды бөлу
Барлық сағат саны


7 семестр
8 семестр

1
Дәріс сабақтар
-
-
-
2
Тәжірибелік сабақтар
30
30
60
3
СОБӨЖ
15
15
30
4
Барлық сағат саны
45
45
90

                               <<Мектептегі самбо және қол күрес>> пәнінен сағат саны
№
Тақырыптар
Барлық сағ саны
Тәжірибелік
                                   7 семестр
1
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштеріндегі самбо күресінің ролі
Сарбаздарды самбо күресіне дайындаудың жолдары 
2
2
2
Сарбаз палуанның жалпы дене дайындығы
2
2
3
Самбо әдістері. Қолмен жасалатын әдістер  
2
2
4
Шалу әдістері
2
2
5
Аяқтан қағу әдістер
2
2
6
Іліп тастау әдістері
2
2
7
Шалып жығу әдісі
2
2
8
Денемен жасалатын әдістер
2
2
9
Арқалап тастау әдісі
2
2
10
Жамбастан тастау
2
2
11
Диірмен (сүңгіп көтеріп тастау) әдісі
2
2
12
Өңгіріп тастау әдісі
2
2
13
Құлап жасалатын әдістер
2
2
14
Жүдеде күресу (Партер)
2
2
15
Буынды ауырту әдістері 
2
2
                               8 семестр
16
Қоян-қолтық ұрыстың құрылымы
2
2
17
Қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілі
2
2
18
Шабуыл тактикасы  
2
2
19
Қорғаныс тактикасы
2
2
20
Буынды ауырту әдістерін үйрету әдістемесі
2
2
21
Қолмен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі
2
2
22
Қолмен төменнен жасалатын соққылар
2
2
23
Қолмен қапталдан жасалатын соққылар
2
2
24
Аяқпен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі
2
2
25
Аяқтың ұшымен жасалатын соққы
2
2
26
Аяқпен қапталдан жасалатын соққылар
2
2
27
Айналып тебуден қорғану
2
2
28
Қарумен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі 
2
2
29
Таяқпен жасалатын соққыдан қорғану
2
2
30
Жаттығудың жылдық жоспарын құру
2
2
                                       





        <<Мектептегі самбо және қол күрес>>  пәнінен аралық бақылау жұмысы.

Дәрістер            -
Тәжірибелік    60
ЖИКсем          60 ұпай


1.АБ
Дәрістер           -
Тәжірибелік   30
ЖИКсем         30


2.АБ
Дәрістер           -   
Тәжірибелік   30
ЖИКсем         30 ұпай

	Ағымдағы бақылау дәріс пен тәжірибелік сабақтарындағы жұмыстары қосады. Жалпы ережелерге бағынып, қорытынды баға қойылады.

0-49%  - 2
50-74% - 3
75-89% - 4
90-100% - 5 
   <<Мектептегі самбо және қол күрес>> курсы  тәжірибелік курс болып табылады, сондықтан негізгі сабақты өту шарты барлық жеке тапсырмаларды орындау болып табылады, олар бақылаудын негізгі түрін құрайды.
Сабаққа қатысу міндетті түрде болу керек, ал себеппен немесе себепсіз қалдырылған сабақтар студентті тәжірибелік кешендерді орындаудан ешқандай босатылмайды. 
Студенттердің білімін бақылауға ағымдағы, аралық және қорытынды білімді  бағалау формалар кіреді. 
Ағымдағы бақылаудын әр формасы 5 ұпай мен бағаланады. Дәрістік, тәжірибелік СОӨЖ, СӨЖ тапсырмаларын орындау 5 ұпайлық жүйе бойынша бағаланады. 
Оқу курсы аяқталған соң бақылау формасы  -  емтихан. 
Тәртіпті бұзған үшін тапсырмаларды кестедегі мерзімнен кешігіп тапсырған үшін келесі айып санкцияларға еңгізіледі: 
Кешегу-минус 0,5 ұпай 
Сабаққа келмеу  - минус 1,5 ұпай
Жұмысты уақытылы өткізбеу  -  баға 1 ұпайға келмейді
1 аралық бақылау қорытындысын шығарған кезде студент 7 аптада жинаған ұпай санының жиының есептейді. 
2 аралық (қорытынды) бақылау қорытындысына 15 аптаның жиынтық ұпай саны есептеледі. 
Егер 2 аралық бақылау бағасы 50% және одан жоғары болса  рейтингті жоғарлатуға рұқсат етілмейді. Бұл жағдайда 2 аралық бақылау қорытындысы болып табылады. 
Емтиханға студент қорытынды рейтингісі 50%-дан жоғары болса ғана жіберіледі. 
Қорытынды бағаға мыналар кіреді: 
Аралық бақылау -60%
Емтихан-40%
Курс саясаты мен процедурасы келесі әкімшілік талаптарды көздейді: 
Курс компоненттері мен оны оқытуға келесі негізгі талаптар: 
Студент сабаққа қатысу керек, дәрістік, тәжірибелік, СОБӨЖ,СӨЖ тапсырмаларын орындағанда белсенділік таныту керек;
Дәрістік және тәжірибелік сабаққа тек әскери формамен қана қатысуға рұқсат етіледі. 
Тәжірибелік сабақта қауыпсыздық техниканы сақтау керек. 
Сабақта өзін-өзі ұстау ережесі: 
Кешікпеу, сабаққа қонырауға дейін кіру;
Кітап  -  құралдарды білдірмеу;
Сабақ уақытында шығуға, сұрануға рұқсат етілмейді. 
 








         ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  



















Тәжірибелік сабақтар  бойынша қысқаша конспект

№ 1 тақырып: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚАРУЛЫ КҮШТЕРІНДЕГІ САМБО КҮРЕСІНІҢ РӨЛІ

Сабақ мақсаты: Самбо күресінің маңызы жайлы түсіндіру.
Қарастырылатын сұрақтар:
*  Сарбаздарды самбо күресіне дайындаудың жолдары
* Самбо күресінің ҚР Қарулы Күштеріндегі ролі  
Самбо күресінің әдіс - айласы жекпе - жекте қарапайым қозғалыстан (ол қозғалыс кеңістік және уақыт арқылы бірімен-бірі байланысты) тұратын тұтас әрекет болып табылады. Яғни әр бір әдіс қол, аяқ, дене арқылы жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым қозғалыс деп аталады. Күресте қозғалыстар шартты түрде былайша бөлінеді:
Қолдардың қозғалысы - ұстау, орап ұстау, қысу, итеру, жұлқу, тұю, тарту, тіреу, басу,т.б.
Аяқтардың қозғалысы- қою, аттау, кейін қою, аттап кету, бүгу, жазу, ілу, шалу, қағу, үстіне салу, итеру т.б
Дененің қозғалысы- еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу, итеру, құлату.т.б.
Палуанның қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң бірі орындалады. Барлық әдістерді шартты түрде қарапайым қозғалыс және қозғалу фазасы деп бөлуге болады.
Палуанның негізгі жағдайы және қозғалыстары, олардың биомеханикалық талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық орталығы. Күрескен кезде палуандар көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасындағы кеңістік болып табылады. Жалпы ауырлық орталығына түсетін түзу сызық тіреу алаңының ішіне келсе не одан шығып кетсе тепе -теңдік бұзылады. Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық орталығының түзу сызығы алаңның ортасына жақын болуының маңызы зор. Тепе -теңдікті сақтау өнері мынаған саяды:
Тіреу алаңын тез өзгертіп, <<қауіпты бағытта>>  орнықтылық бұрышын арттыратын қимылдар жасау; қарсылас жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері серпу үшін тиісті бұлшық етерін қатайту немесе босату. Мұндай қимылдар жасау үшін ең қолайлы жағдайды күресте палуанның тұрысы деп атайды.
Бастапқы қалыпта күресу әдіс-айласы-тұрып күрескенде қолданылатын амалдар.
Ұстасу- қолмен орындалатын әрекет, палуан шабуылдау, қорғану немесе қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің бір жерінен ұстау.
Бір жақты ұстау- оң қолмен қарсыласының оң қолынан (сол қолмен сол қолынан ) ұстау.
Әр жақты ұстау - оң қолмен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң қолынан) ұстау.
Шалу-аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан балтырын, жіліншігін қарсыласының тізесінен төмен қойып, сырттан шалады.
Ілу-аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан қарсыласының денесінің қандайда болмасын бір бөлігін ұстап, өзіне немесе бір жағына қарай тартады да, аяқтың басымен не өкшесімен қарсыласының өкшесінен  іледі.
Орау- аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай ұстап, оны өзіне немесе бір жанына тартып, онымен бір мезгілде жіліншігімен және аяғының басымен аяғынан орайды.
Қағу- аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі ,сыртқы қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Төрт таған- екі қолмен және аяқпен кілемге (алақан, шынтақ және тіземен) бауырын көтеріп яғни ішін тигізбей тіреп тұру.
Жүде- кілемнің үстінде етбетімен яғни ішімен жатуы.
Соққы- қолмен және аяқпен жасалатын қимыл.
Төте соққы- қолмен тіке жасалатын соққы.
Қапталдан жасалатын соққы- қолмен құлаштап не аяқпен жаннан жасалатын соққы.
Арқаға ұстау- палуандың кілемнің үстінде арқасына (жауырынына) белгілі уақыт ұстау.
Буынын ауырту- қол және аяқтың белгілі бір буынын (иық, шынтақ, тізе, қылта, шат, бел және жуан сіңірді) бүгілуіне қарсы қайырып ауырту.
Қылқындыру  -  миға баратын қан тамырларының жолын бөгеу (қол сайысқа тән).
Тұншықтыру  -  тыныс алу жолын бөгеу (қол сайысқа тән).
Көтере итеру- аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Еңкею- денені тік тұрған күйінен горизанталь күйге қозғалту.
Тікею- денені горизанталь күйден тік күйге келтіріп қозғау.
Шалқаю- денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу- артқа қарай құлаған кездегі дененің қозғалысы: палуан шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен немесе төрт тағандап түсу үшін айналады.
Жұлқу- палуан қарсыласын қатты тартып қалады.
Итеру- палуан қарсыласын өзінен ары қарай немесе қапталға қарай қатты итереді.
Жығу- түрегеліп тұрған қарсыласты кілемнен көтеріп алмай-ақ кеудесімен немесе арқасы, қырынан түсіруге көмектесетін әдістер.
Әдіс- палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым түсу немесе жығу амалы.
Қорғану- қарсыласының шабуылын тойтаруға мүмкіндік беретін әрекеттер.
Қарсы әдіс- қарсыласының әдісіне қарсы қолданылатын әдіс.
Лақтыру- қарсыласын кілемнен көтеріп алып жауырынымен немесе кеудесімен түсіруге көмектесетін әдістер [7,17].
Күрес әдіс - айласын анықтау үшін палуандардың барлық негізгі қимылдарын талдаудан өткізу қажет. Мұндай талдауды ең алдымен ол қимылдарды орындауға жұмсалатын механикалық күш тұрғысынан қарау керек. Ең қарапайым қимылды орындағанның өзінде де адам денесінің бір қатар ағзалары өзара қимылға келіп, оны орталық нерв жүйесі реттеп тұратындығы белгілі. Сондықтан күрес әдіс - айласын  талдап анықтағанда жеке бұлшық ет қызметі қарастырылмайды. Күресте оның қысу немесе тарту күші, тарту ұзақтығы, шапшаңдығы пайдаланылады. Сонымен палуандар әсер етуші күш мыналар ескеріледі:
-салмақ күші;
-бұлшық еттің тарту күші;
-дененің инертті (қозғалыссыз тұрған кездегі) қарсылығы;
Осы күштер әсер еткенде палуан денесі әртүрлі жағдайға түседі, оның жеке бөліктерін рычаг ретінде қарастыру ынғайлы.
Самбо күресінің айла - тәсілі  -  дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі бір әрекеттер жүйесі.
Тактикалық даярлық амалдар- палуанның шабуылдау немесе қарсы шабуылдау үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттер.
Барлау- палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына көмектесетін тактикалық әрекеттер.
Бүркемелеу - палуан қарсыласынан шын ойын жасыру үшін жасайтын тактикалық әрекет.
Қауып төндіру- палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін тактикалық әрекет.
Жалған әрекеттер- арырына дейін жеткізілмеген және қарсыласты тиісті қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар, қарсы амалдар. Ұстау. Жұлқу, итеру және басқа да әрекет.
Алдау - бұл да жалған әрекет.
Шақыру - палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр ететін тактикалық әрекет.
Тұқырту-палуан қарсыласын еркін қимылдауына мүмкіндік бермейтін тактикалық әрекет.
Тепе-теңдіктен шығару - палуанның өзінің шабуылға шығуына ыңғайлы, ал қарсыласы тепе -теңдігін сақтай алмай қолайсыз жағдайға түсуге мәжбүр ететін тактикалық әрекеттер.
Шабуыл-тактикалық әрекет оның мақсаты басым түсу немесе жеңіске жету.
Комбинация- белгілі нәтижеге жету үшін орындалатын әрекеттерді тактикалық жағынан ұштастыру немесе әдістерді бірінен соң бірін орындау.
Алдын алу- палуанның қарсыласының шабуылымен бір мезгілде жүргізілетін шабуылдау әрекеттері, барлық палуан қарсыласының алдын алу үшін оны шапшаң орындайды.
Күрес тактикасында  аса тиімді әрекетер сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттері деп бөлуге болады. Осылардың ішінде палуанның әдіс-айлалық шеберлігін артыруға ең пайдалысы шабуылдау әрекеттері болып табылады.
Шабуыл тактикасы - күрес күшті қарқынмен басталып.  Алдына бәсекелесін таза немесе ұпай санымен ұтуды мақсат етіп қояды. Тактиканың бұл түріне тән қасиеттер: кілемде еркін жүру, өзі жақсы білетін әдістерді бірінен соң бірін қолданып, түйдек - түйдек комбинациялар құру, қарсыласының шабуылына іле  -  шала қасы жауап әдіс жасау, шегінбеу, тайсақтамау тән.   Шабуыл тактикасы палуанның жан  -  жақты  және жақсы психологиялық дайындығын, әдіс - айланың техникалық жағынан шебер орындалуын талап етеді. Міне мұның өзі үдемелі және мезгілдік болып екіге бөлінеді.
Үдемелі  шабуыл тактикасы - палуан бар мүмкіндікті өз қолына алып, өзіндік әдістерді қолдана отырып, қарсыласын таза  немесе ұпай санымен ұту мақсатын көздейді. Үдемелі шабуыл тактикасын қолдану үшін палуан өте күшті. Шыдамды, айлакер болумен қатар жан  -  жақты дайындықтан өтуі тиіс. Осындай қасиеттері аз палуандар кейде өте үдемелі шабуыл тактикасының құрбаны болып кетуі  де жиы кездеседі. Себебі олардың белдесуді жоғары қарқынды өткізуіне шыдамдылығы жетпейді де, соңында күші жетпей ұтылып қалып жатады. Бұл арада жаттықтырушыға үдемелі шабуыл тактикасының екі палуаннан да көп күш талап ететіндігін ескеру керек.
Мезгілдік шабуыл тактикасы- палуан тек өзіне ыңғайлы деп тапқан кезеңдерде шабуылға шығады. Шабуыл арасындағы әр қимыл арасындағы уақыттар да ол қарсыласының әр қимылын бағып, жалған қимылдар жасап шатастырады. Осылай өзіне қолайлы сәт тудырған кезде қапы қалмай күтпенген жерден үрдіс шабуылға шығады.
Қарсы шабуыл тактикасы- қарсыласының алға ұмтылуын бағып жүріп, өзіне қолайлы сәтте шабуылға шығады.
Қорғаныс тактикасы - көбінесе өзінен күші басым, тәжірибесі мол, дайындығы жақсы палуандармен кездесу кезінде қолданады. Сондықтан қорғанушы жағдайы шабуыл жасаушы палуанның қимылына тікелей байланысты. Қорғаныс тактикасы қарсы әдістерді шебер қолдана білеті палуандар үшін өте пайдалы.
Самбо күресінің тактикасы - деп белдесудің әр сәтіндегі жағдайды, қолданған айла - әдістерді дәл әрі дұрыс бағалап, палуанның жан - жақты дайындығы мен ерік күшін бір бағытқа, жеңіске жете беру үшін пайдалана білуді айтамыз.

Өзін  -  өзі тексеруге арналған сұрақтар:
* Самбо күресінің маңызы
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.

№ 2 тақырып: Сарбаз палуанның жалпы дене дайындығы
Сабақ мақсаты: Сарбаз палуанның дене дайындығының маңыздылығын түсіндіру
Қарастырылатын сұрақтар:
* Дене дайындығы
* Жаттығу түрлері
* Дене сапалары

Дәріс:
Дене дайындығы - дегеніміз белгілі бір іс -әрекетке байланысты мақсатты орындауға бағытталған дене тәрбиесінің мамандандырылған процесі. Ол жалпы және арнайы дайындығын танып білуге көмектеседі. Сонымен бірге еңбекке әзірлеудің, қажет кезде әскери қызмет етуге даярлаудың бөлінбес құралы.
Спорттық даярлық- дегеніміз палуанның дамуына ықпалын тигізу мен спорттық жетістіктерге жету жолдарындағы даярлық дәрежесін қамтамасыз ететін құралдарды, әдістері мен әдістемелерді мақсатты түрде пайдаланатын көп факторлы процес.
Спорттық әрекет - дегеніміз қоғамның мақсаттарымен мұқтаждарына сәйкес белсенді  адам әрекетінің көп факторлы процесі ретінде дене тәрбиесі ұйымдарының толысып жетілуі. Осы салада қозғалыс әрекетінің жоғарғы түрі.
Спорттық жаттығу  - дегеніміз палуан даярлығының негізгі түрі яғни жаттығушылар әдістерінің көмегімен жүйелі құрылған және сазбаздың дамуын басқарудағы педагогикалық ұйымдасқан процесті танытатын даярлық.
Спорттық даярлықтың жүйесі- дегеніміз палуанның спорттағы жетістіктерге жетудегі үйлесімді даярлығын қамтамасыз ету, сондай -ақ палуандарды даярлаудағы іс жүзіндегі әрекет білімдері мен құралдар, әдістерінің жиынтығы.
Спорттық нәтиже - дегеніміз спорттағы сандық немесе сапалық көрсеткіштердің деңгейі.
Палуанның жан - жақты дайындығы самбо күресі  - спорттың күрделі түрлерінің бірі. Мұнда жан  -  жақты  дайындығы мол күшті, төзімді, епті, иілгіш, жылдам (шапшаң) спортшы болмай  жеңіске жету қиын. Белдесу кезінде адам бойындағы сан алуан қасиеттер сынға түседі [11].
Күш дегеніміз  -  сазбаздың сыртқы қарсылықтарды жеңуі немесе оған бұлшық ет қуатымен қарсы тұру қабілеттілігі. Күш болу үшін адам ағзасында қажетті бұлшық ет көлемі  болуы қажет, ұзаруы және статистикалық, қалпын өзгертпеген жағдайда пайда болады. Күш барлық қимыл-қозғалыс сапаларының, яғни жылдамдық төзімділік, ептілік, иілгіштік сапаларының пайда болуында және оны дамытуда, қажетті қозғалыс қасиетінің көзі болып табылады. Күштің бірнеше түрі бар, олар меншікті күш, абсолютті күш және жылдамдық күші. Сазбаздың зорланбай 1-2 рет көтерген салмаққа жұмсалған күшін меншікті күш дейміз. Зорланып бір рет қана көтере алған салмаққа жұмсалған күшті абсолюттік күш дейміз. Адамдардың нақты күшін анықтағанда салыстырмалы күш көрсеткіші қолданылады. Ол сазбаздың меншікті салмағының абсолютті көтерген салмағына қатынасы бойынша есептеледі. Мысалы, бірінші сазбаздың меншікті салмағы 50 кг болып, абсолютті көтерген салмағы 100 кг болса, онда салыстырмалы күш кофициенті екі болады/100.50/. Екінші бір ауыр салмақтағы сазбаздың меншікті салмағы 120 кг болып, 150 салмақ көтерсе, салыстырмалы күш көрсеткіші /кофициенті/ 1,25  -  ке тең.	
Меншікті күштің өзін дене мүшелерінің дамуына байланысты қолдың, аяқтың, дененің күші, қол саусақтарының күші т.б. бөліктерге бөлініп айтылады. Аталған күштерді арнайы жаттығулар арқылы дамытуға болады.
Жоғарыда айтқандай, күш әртүрлі жағдайда пайда болады, оның бірінші түрі бұлшық ет өзінің қалпын өзгертпей пайда болуы мысалы, қолды алға түзу ұстап екі кг салмақ түсірсек, онда екі кг күш пайда болады, ал ол салмақты өсіретін болсақ күште өседі. Бұл статикалық жағдайда пайда болғанкүш деп аталады. Күштің пайда болуының екінші түрі бұлшық еттің созылуы кезінде пайда болса, ал үшінші түрібұлшық еттің қысқару жағдайында өседі. Күш қабылетін өсіру бұлшық етке қызу жұмыс істету арқылы іске асырылады.
Егер адам қимыл-қозғалыстар жасап әртүрлі салмақтағы денені бір жерден екінші жерге таситын болса, онда жұмсалатын күштің мөлшері де өзгеріп отырады. Тасылатын салм ақтың үздіксіз өсуі, жұмсалатын күштің де мөлшерсіз өсуіне жол бермейді. Салмақ өте көп қосылған жағдайда, күш оны орнынан қозғалта алмайтын жағдайға душар болады. Бұл жағдайда күштің салмаққа тәуелді екені көрінеді. Егер дененің салмағы үлкен болса, оған жұмсалатын күштің мөлшері өзгеруші салмаққа байланысты болмай, тек адамның білек күшіне 	байланысты болады. Мысалы, сазбаздың ядроны итеруге жұмсалатын күші штанганы көтеруге кететін күшпен салыстырғанда әжептәуір кем болады. Тәжірибе жүзінде орындалатын жаттығуларды алатын болсақ күшпен жылдамдықтың арасында кері қатынасты байланыс болатындығы белгілі. Мысалы, штанга көтеруде салмақ аз болса онда көп күшпен әсер етумен қатар көтерілу жылдамдығы да өте төмен болады.
Күшті дамытудың үш түрлі жолы бар. Біріншісі абсолютті салмақтан 5-10 пайыз аз көтеру, яғни берілген салмақты еркін 1-2 рет көтеруге бағытталған,  ал 3 рет көтеретін қалге жеткенде көтерілетін  салмаққа 5 кг салмақ қосылып көтеріледі, бұл әдістемемен 6-7 рет келіп көтереді. Мысалы абсолютті көтерген салмағы 100 кг болса жаттығуды 90 немесе 95 кг салмақты 6-7 рет дем алып келіп көтереді.95 кг салмақты еркін үш рет көтерсе, келесі жаттығуда  бұған 5 кг қосылады.  Көтерген салмақ былай жазылады: 90*2,95*1,   95*1,  95*1,  95*1, 95*1
Яғни алтыншы рет келіп көтергенде салмақты көтере алмаған белгі күнделікте осылай жазылады.
Екінші жолы абсолютті салмақтың 50-60 пайызын бір көтергенде қуаты бітіп көтере алмайтын халге жеткенше көтереді. Көтеру саны жоғарыдай. Бұл екі жол изотонды тәсіл деп аталады /динамикалық қозғалыста/. Осы жағдай бұлшық еттердің қысқаруы немесе ұзаруында олардың зорлану күші өзгермейді.
Үшінші жолды изометриялық /статикалық жағдайда/ тәсіл деп атаймыз. Изометриялық жағдайда бұлшық еттердің зорлануы өседі. Мысалы: штанганы /гантель т.б./ қол созылған күйде ұстап тұру, гимнастикада <<бұрыш>> немесе <<крест>> жаттығуларын жасап қозғалмай тұру немесе салмағы өте ауыр затты, қабырғаны барлық күш қуатын сала игеру. Жаттығуды орындау бірнеше секундтан  - 20 секунд аралығында болуы шарт. Жаттығуды 10-15 минут орындап арасында денеге керегінше дем алдырып отырады. Бұл жаттығулар жалпы дененің күшін арттырады.
Изометриялық жаттығуларды орындау алдында денені қыздыру, яғни сабақтың дайындық бөлімі толық орындалып жаттығуды күніне шама келсе екі реттен жасап жетісінде бір күн дем алып отырады. Алғашқы жаттығуды орындағанда денеге түсетін ауыртпалық күші ортадан жоғары болып, бұлшық еттермен буындардың сезінуі күннен күнге артады. Бұл жерде <<ауыртпалық күші>> деген ұғымды пайдаландық, ол денеге жаттығулардың /түсірген/ тигізген әсері. Мысалы, отыру тұру жаттығуларын шамасы келгенше /500 ге дейін/ орындағанда бұлшық еттерге түсірілген қозғалыс жаттығуларының әсерін сезінуге болады.
Дайындықтың изометриялық жағдайындағы жаттығуында бұлшық еттердің зорлануы өседі. Мысалы, штанганы қол созылған күйде ұстап тұру, гимнастикада <<бұрыш>> немесе <<крест>> жасап қозғалмай тұру т.с.с. Осы жаттығуды орындайтын сазбаздың салыстырмалы күш көрсеткіші бірден жоғары болу керек, тек сол жағдайда ғана спортшы аталған жаттығуларды дұрыс орындай алады.
Жоғарыда айтылған күш көріністерінің бір түрі <<оқыс күш>> /взрывная сила/. Бұл спортшылардың жаттығуларды орындау барысында аз уақыт ішінде өте үлкен көлемде күш көрсетуі. Бұл күш биіктікке секіргенде, т.б. жаттығуларды орындағанда көрінеді. 
Күш сапасын тәрбиелеу жолындағы негізгі мақсат адамның жан-жақты және жоғарғы көрсеткішті қозғалыс қабылетін арттыуменқатар дененің басқа да сапаларына пәрменді түрде әсер етіп дамыту. Күш сапасын тәрбиелеуде қолданылатын құралдар негізінен үдемелі қарсыласу мен күшпен орындалатын жаттығулар жатады. Ол жаттығулар әсер ету бағытына қарай екі топқа бөлінеді.
Сырттан түсетін күш әсері. Оған заттардың салмағы, қарсыласының қарсылық әрекеті серіппелі заттардың көрсеткен күші және сыртқы ортаның кедергісі /қармен жүгіру, суда, құмда жүгіру т.с.с./ жатады.
Адамның меншікті салмағына түсетін ауырлық күш әсерін жеңу мен қоса сырттан әсер етуші қосымша салмақпен денеге ауырлық түсіру. Мысалы, қолға гир алып жүгіру, белге қорғасынды белдік салып тартылу т.с.с. Адамның күш сапасын тәрбиелеудің бірден бір  нақтылы әдістемелік жағдайды оның үдемелі қарсыласу кезіндегі күш құрамын, керекті шамасын белгілеу болып табылады да, бұлшық ет күшінің әр түрлі қуатта қимыл-қозғалысын орындауды түсінуден бастап шешіледі. Көптеп күш қуатын жұмсамай бұлшық ет күшін көбейту жұмыстың әртүрлі қуатта орындалуы, қозғалыстың физиологиялық ерекшеліктерін түсіндірсе де ұтымды көрсеткішке жете алмайтындығы мәлім.
 Мысалы, әлі келетін салмақты 25 реттен көтерудің орнына 15-18 реттен ұзақ уақыт бойы көтерсе де, күштің өспейтіндігі белгілі. Егер де адам жүйелі түрде көтеретін ауыр салмақтың,  жартысын ғана көтеретін болса, оның бұлшық етіне ешқандай күш қосылмайды,  ал көтеретін салмақ 20 реттен төмен болса, онда бастапқы күштің өзі де төмендейді. Бұл уақытта ет күшінің азаюы, жалпы бұлшық еттердің жұмыс істеу қабылеттілігін төмендетеді.
Сондықтан дененің қозғалыс күшін тәрбиелеп көбейтуде оған салмақтың белсенді әсер ететін шамасын табу керек. 
Күшті тәрбиелеуде шамадан тыс берілген салмақпен жаттыққанда оның пайдасы шамалы екенін, ал ортадан жоғары, шамасы келетін салмақпен жаттыққанда айтарлықтай көрсеткіштерге жетуге болатыны белгілі. Күш өскен сайын берілетін салмақта өсуге міндетті және көтерілген салмақ максималды салмақтың 80-90 пайызы шамасында болуы шарт. Жоғарыда айтылып кеткендей максималды күш қуатын тәрбиелеудің жолдары бар. 1. Ортадан жоғары салмақты шамасы келгенше қайталап көтеру. 2. Сыртқы қарсылықты барынша көбейту /динамикалық немесе статикалық жағдайда/. 3. Қарсылықты барынша жылдамдықпен жеңу. 
Осыған байланысты күшті тәрбиелеудің әдістемелік үш бағытын анықтауға болады. 
	Күш сапасын тәрбиелеуде шамамен денеге түсетін ауырлықтың шамасын төмендегі көрсетілгендей пайдалану ұсынылады. 
	Көтеру салмағын бір мезеттегі салмақтың деңгейі мен қайталап көтеру шамасы %.:
	Өте ауыр салмақ 1 рет             100%
	Ауыр салмақ        2-3 рет         80-90%
	Үлкен салмақ       4-7 рет         75-80%
	Үлкенге жақын салмақ     8-12 рет       65-70%
	Орташа салмақ                  3-18 рет        55-60%
	Кіші салмақ                       19-26 рет      40-50%
   Өте кіші салмақ                  25% жоғары 40% дейін.
Шамасы бір рет көтеруге келген салмақты 100% деп алынады. Күшті тәрбиелеу жолының бірінші бағыты аз салмақты өте көп рет қайталау жолы. Жоғарыда айтылғандай өте ауыр және аз салмақты өте көп көтергенде дененің физиологиялық механизмінің жұмысы әр түрлі болады. Бірақ көп салмақты көтергендей нәтиже береді. Ал <<ақырғы күшке>> дейін қайталап көтеру, адам қуатын жұмсаудың тиімсіз жолы болады. Себебі жұмыс көлемі ұлғайып, ал күш сапасын толықтыруда көп жетістіктерге жеткізбейді. Жұмыстың көп уақыты дене қызметінің қалжыраукезінде істелінеді, ал ол орталық нерв жүйесінің қозу процесінің төмендеген кезіне дәл келеді. 
Күшті дұрыс тәрбиелей алса: 1. Адам денесіндегі зат алмасу жұмыстары жақсарады, 2. Алғашқы уақытта шұғылданып жүрген адамның, әдісті дұрыс үйренуіне жәрдемдеседі, 3. Бұлшық ет көлемін ұлғайтады, 4. Дайындық барысында иррадиация ғамалиясы басым болып дайындалушының қимылын түзу орындатпай керексіз бұлшық ет күштерін қосарластырып көп кедергісін тигізеді, ал осы әдістемені пайдалану кезінде бұл құбылыстар азайып, тек орындауға қатысты бұлшық ет күштері ғана қатысады, 5. Көп көтеру шыдамдылыққа, табандылыққа тәрбиелейді.
Аталған әдістеменің бағытында тиімді қолданатын жолдары жаттығуды қайталау, бірққалыпты үзілісті жаттығу т.с.с. әдістер. Дайындық уақытының ұзақтығына байланысты, айтылған әдістеркөптеген спортшылардың нақты құрал ретінде пайдалынылады. Ондағы мақсаты әртүрлі ірілі, ұсақ бұлшық еттердің күшін арттыру жолы көзделініледі.
Екінші бағыты -- өте үлкен және оған жақын салмақты пайдаланады.
Бұл әдістемелік бағыт жоғарғы дәрежелі спортшылардың дайындығында орын алады, бірақ дайындық барысында әр түрлі кемшіліктер кездеседі. Бұл бағыттың басты артықшылығы нерв жүйесінің үйлесімділік қабылетін құруға қатысып, спорттық көрсеткіштің нәтижесін арттыруға әсерін тигізуі сөзсіз, бірақ, біріншіден дененің күш сапасының өсуі тек қана дененің тепе-теңдік үйлесімділігіне ған байланысты емес, екіншіден - өте көп жұмыс істеп күш жұмсау әр уақытта тиімді болмайды, үшіншіден  -  қандайда болсын бір әдістемені көп уақыт бойы пайдаланса, ол өзінің тиімділік әсерін жоғалтады. Себебі ол дағдылы қозғалысқа айналады. Сондықтан өте үлкен және оған жақын салмақты қолдану әдістемесі сазбаздың дайындығында жалғыз болмауы керек.
Жаттығу тәжірибесінде <<ауыр салмақ>> және <<өте ауыр салмақ>> ұғымы қолданылады. <<Ауыр салмақ>> -- деп адамның нерв жүйесін қоздыру әсерінсіз барлық қуатымен көтерген салмағын айтамыз. Артық салмақ көтеру тек қана мінез-құлық көңілінің жоғарғы сатысында көтарген салмақ <<өте ауыр салмақ>> деп аталады.
Адамның көңілінің көтерінкі болуы орталық нерв жүйесінің қозу процесі арқасында іске асырылады, осындай мезгілде <<ауыр салмақ>> жаттығулармен жұмыс істелінеді. Бұл салмақ <<өте ауыр салмақтан>> 5-10 пайыз кем болады.
Төзімділік дегеніміз  -  организмнің ұзақ уақыт жұмыс істеген кезінде пайда болған шаршауға қарсы тұру қасиеті. Спорттық тәжірибеде жаттығуларды үздіксіз орындағанда тек төзімділікті ғана қажет ететін жаттығулар таза күйінде кездеспейді. Ол ылғи да дененің басқа да сапаларымен байланысты кездесіп отырады. Бірақта дененің төзімділік сапасын басқа сапалардан айыру қиынға соқпайды. Қимыл қозғалыс жағдайынан жан-жақтығына байланысты төзімділік те әртүрлі жағынан көрінеді. Баяу қарқынды жұмыс атқарған жағдайда жалпы төзімділіктің нышанын байқауға болады.
Тәжірибе жүзінде жалпы төзімділіктен басқа арнайы төзімділіктің де барлығы анықталған. Арнай төзімділік дегеніміз  -  дене тәрбиесі жаттығуларын орындау барысында дененің ұзақ уақыт бойы тиімді жұмыс істеу қабылетінің сақталуын айтамыз. Мысалға, 100 метрлік қашықтыққа өте жоғарғы қарқынмен жүгіргенде арнайы төзімділіктің керек екені баршаға мәлім,ал орта, алыс қашықтыққа немесе динамикалық яки статикалық күш жұмсауда, жекеленген спорт түрлерінде байқалатын арнайы төзімділіктің басқа да түрлері кездеседі. Осыған орай арнайы төзімділіктің бірнеше түрлері анықтауға болады, атап айтқанда: күш төзімділігі алыс қашықтыққа жүгіру төзімділігі тағы да басқа көптеген түрлерін атауға болады [12]. 
Белгілі бір қызметке таңдап алынған шыдамдылықты арнайы төзімділік дейді. Бұл жағжайда, мысалы: жүгірушінің арнайы төзімділігі күш жаттығуларына төзімділік т.б. түрлеріне айтуға болады. Нақты айтқанда арнайы төзімділіктің түрі өте көп, оларды ауыртпалықтан шаршаудың кейбір белгілеріне қарап, оларды түр-түрге бөліп топтастыруға болады. Бірінші жұмысқа қатысқан бұлшық ет топтарының көлеміне жай және шаршау болып бөлінеді. Локальды/жай/ жұмыс, жүрек, қан тамыры, дем алу жүйелерінің екпініне байланысты емес. Мұндай шаршаудың себептері тікелей қозғалыс жасайтын жүйке жүйесі мен бұлшық ет аппаратының жұмысына байланысты. Әдетте жұмысқа денедегі бұлшық еттің 3/2 бөлігі қатысады. Бұл энергиялық метобализм жүйелеріне үлкен талап қояды, оның ішінде тыныс алу және қан айналым органдарына да. Сондықтан локальды жаттығудағы жоғарғы шыдамдылық жалпы әсер ету жаттығуларындағы жоғарғы шыдамдылықтай бола алмайды. Мысалы, 200-300 ретке дейін аяқпен отырып  -  тұру жаттығуын жасауға болады, бірақол алыс қашықтыққа жүгіруде мұндай нәтиже көрсете алмайды. 
Дене сапасын тәрбиелеуде, әсіресе спортта көпшілік жағдайда жалпы шаршауға кезігеді. Жүгіру, жүзу, шаңғы тебу сияқты жаттығуларды орындағанда дененің барлық бұлшық еттері қатысады. Ал, түрі жағынан бірдей жаттығуды орындау қарқыны бірнеше секундтан, бірнеше сағатқа дейін өзгеруі ықтимал. Мұндай жағдайда шаршау механизмі әртүрлі болады. Осыған байланысты дене тәрбиесі жаттығулары уақытына, орындалу қарқынана  қарай әртүрлі топтарға бөлінеді. Бұл негізінде қозғалыс жылдамдығы мен жаттығудың орындалу уақыты арасындағы байланыстылық есепке алынады. Жылдамдылық пен уақыттың бір-біріне тәуелділігін жұмыс көрсеткіші анықтайды. Жүгіру жылдамдығы азайған сайын жүгіру уақыты көбейеді.
Егер орындалатын жұмыс бір ара қашықтықта жатса /жүгіру 800м, 1000м/, онда физиологиялық өзгерістері, яғни шаршау мен төзімділік көп жағдайда ұқсас болады. Егер істеген жұмыс әртүрлі аралықта жатса /жүгіру 200м, 10 000м/, онда организмге қойылатын талап та өзгеше болады. Осыған байланысты, салыстырмалы қуаттылықты төрт аралықтарға бөледі: өте жоғарғы, жоғарғы, үлкен және орташа. Кей жағдайларда одан ұсақ аралықтарға бөлінеді. Төзімділікті талап ететін жаттығулар адам қызметінің мүмкіндігімен анықталуы: бір жағынан кезекті қозғалыс дағдысының әдіс-айласын меңгеру деңгейінде болуы, екінші жағынан, организмнің аэробты, анаэробты мүмкіндігіне байланыстылығы. Анаэробты мүмкіндіктер салыстырмалы аз мамандандырылған, олар қозғалыстың сыртқы түрлеріне онша байланысты емес, адам жаттығулардың көмегімен жүгіруде өзінің аэробты мүмкіндігін көбейтсе, онда оның өзгерісі басқа жаттығуларды /жүруде, шаңғы тебуде/ орындағанда байқалады. 
Спортты организміндегі вегатативтік жүйенің қызметіндегі мүмкіндігі  -  айтылған  жаттығуларға   ұқсас  барлық   қозғалыстарды   орындағанда   жоғары болады. Бұл жалпылама сипаттама, былайша айтқанда <<вегатативті>> жаттығу төзімділікті жалпылай тасымалдауға жақсы жағдай жасайды. Бірақ, әрбір жеке жағдайда тасымалдаудың болуы не болмауы тек қана организм қуатының мүмкіндігіне және қозғалыстың сапалы ерекшелітері арасындағы жағдайына, ал жұмыс күші дағдының жетілу дәрежесімен адамның аэробты мүмкіндігінің дамуына байланысты болады. Өте  төмен  қарқындағы жұмыс күші /жай жүгіру, еркін қозғалыс/ кезінде аэробты мүмкіндік өте үлкен болады. Мұндай жұмыста төзімділік жалпы сипат алады. Осыған байланысты жалпы төзімділіктің физиологиялық негізі адамның аэробты мүмкіндігі болып табылады. Жұмыс барысында адам денесіне түскен қиыншылықтарға қарамастан, көп уақытқа дейін жұмыс істеу қарқыны сақтай алу күш  -  жігердің арқасы деп білуге болады. Мұндай жағдай <<компенсациясы>> фазасы деп атайды. Егерде жігердің өсуіне қарамастан жұмыс істеу қарқыны төмендесе онда <<декомпенсивті>> шаршау фазасы басталады. 
 Шаршау деп жұмыс істеу кезіндегі адам денесінің жұмыс істеу қабылетінің уақытша төмендеуін айтады. Шаршау - жұмыс қозғалысындағы күш қарқының төмендеуі немесе оны аяқтауы қиын немесе аяқтап бітіре алмайды деген түсінік береді. Егерде бірнеше адамға біртүрлі тапсырма беріліп жұмыс істесе, олардың шаршауға қарсы төзімділігі әр түрлі сатыда екенін көріге болады. Сонымен төзімділіктің негізгі белгілерінің бірі  -  берілген уақыт аралығында өзінің жұмыс істеу қабілетін бір деңгейде ұстап тұруы. Осы белгіні пайдалана отырып төзімділікті тура және жанама тәсілдермен өлшеуге болады. Тура тәсілде сыналушыға бір тапсырманы орындау ұсынылады. 
Мәселен берілген бір қашықтықтың қарқыны мен уақытын анықтап осы жүгіру барысында жылдамдықтың төмендеп бара жатқанға дейінгі уақытын өлшеу. Бұл тәсілі іс жүзінде әрқашанда қолайлы болып келе бермейді. Сондықтан да төзімділікті өлшеуде көбінесе жанама тәсілді қолданады. Әдетте сазбаздың ұзақ қашықтықта жүгіріп аяқталуын білдіретін хабаршы күш түсудің белгісі ретінде жүректің жиырылу көрсеткішін басшылыққа алуға болады. Денесі дамыған адамдардың қозғалыс жылдамдығы демалыс арақашықтығы және қайталану кезінде ең басты демалыс кезіндегі тамыр соғуы минутына 120-140 рет, ал жұмыс аяғында 70-80 рет болуы керек. Аэробты мүмкіндігінің өсуіне,  дұрыс тыныс алуда өкпенің маңызы ерекше. Дегенмен, өкпемен тыныс алу  -  аэробты дайындықтың бірінші факторы болғанымен адамның төзімділігіне тигізетін әсері зор. Тыныс алуды дұрыс жолға қою дене тәрбиесінде ден саулықты нығайту бөліміне жатады. Тыныштық күйде және денеге аз  күш түскенде мұрын арқылы терең тыныс алған жөн. 
Тыныс алудың үш түрі бар: кеудемен іш арқылы және аралас тыныс алу. Денеге ауыр күш түсірген жұмыс кезінде ауыз арқылы терең дем алғаны жөн. Себебі өкпеге енген оттегі аз қордағы ауамен араласады. Сондықтан да тыныс алуды жетілдіру барысында арнаулы тыныс алу жаттығулар қолданылады /тыныс алу гимнастикасы/. Жаттығуларды таңдап алу және оны орындау тиісті бағытқа байланысты болады. 
Тыныс алу бұлшық еттерінің күшін өсіру үшін суға демді шығару, маскіде демалу, баппен тыныс алу және көкірек клеткасының қозғалысымен жиі және терең қарқында тыныс алу, ең жоғарғы мүмкіндікке дейін  өкпенің ұлғаю көлемін асықпай созып терең дем алу керек. Тыныс алу жаттығуларын қарқынды түрде жасау көмір қышқылының жуылып кетуіне әкеп соғады да басты айналдырады. 
Төзімділікке тәрбиелеу кезеңінде организмнің ішкі ортасындағы қолайсыз жағдайларының өсуіне байланысты арнаулы тұрақтылық шараларын арттыру қажет. Бұл жағдайда екі мақсат шешіледі:
1. Физиологиялық тұрақтылық шегінің өсуі /қанның буферлік көлемінің өсуі, бұлшық ет талшықтарына оттегінің жетіспеушілігі мен көмірқышқыл газінің көптігіне дағдылануы/.
2. Психологиялық тұрақтылықты ұлғайту шегі. Физиологиялық шектеу тұрақтылықтың  кез-келген іс әрекеттерінде артады /қажу жағдайы/. Оны көтеру үшін дене тәрбиесінің жалпы құралдары мен төзімділікті тәрбиелеу тәсілін оның ішінде тыныс алу мөлшерін тежеу арқылы тәрбиеленеді. Мысалы: жүзгішке кез  -  келген арақашықтықты жүзіп шығу үшін 3-4 циклды қозғалыс кезінде бір рет демалу ұсынылады. Бұл жолмен организмде оттегінің жетіспеушілігін жасанды түрде қалыптастыру ішкі организмде маңызды жұмыстың алға басуына көмегін тигізеді. Бұл топқа таулы аймақтарда ұйымдастырылған жаттығулар жұмысына жақын. Биік таудағы оттегі, қысымының төмендігімен тыныс алу мүмкіндіктерінің жоғарылауы /қандағы гемоглобиннің/ гипоксиялық тұрақты жағдайға әкеледі. Биік тауларда жүргізілетін жаттығудың организмге тигізетін әсері өте зор жағдайда аэробтық мүмкіншілікті дамыту үлкен нәтиже береді. Бұл бірінші көзқараста әдеттен тыс болып көрінгенімен анаэробты жұмысты қысқа уақытта қайталау түрінде өтеді, бұл жағдайда жұмыс арасында қысқа демалыстар жасауға болады. 
Қысқа мерзімді жұмыс нәтижесінде түзілген анаэробты өнімнің ыдырауы тыныс алу процесінде дем беру болып табылады. Сондықтан 1-ші 10-90 секундтық жұмыстан кейін оттегін пайдалану көбейеді. Жүректің жұмыс атқару қызметі жоғарлайды, тамыр соғу көлемі өседі. Бұл көрсеткіштер қосымша күш түсіретін жаттығуларды оттегін жұмсау жоғарғы қажеттілігіне жеткенше артады. Белгілі жұмыс пен демалыс аралығы теңелген кезде дененің оттегіне сұранысы мен оны пайдалану да тепе  -  теңдік пайда болады. Бұл жағдайда қайталанылатын жұмыс уақыты ұзарады. Қайта орындалатын күшке байланысты оттегін пайдалану уақыты біресе жоғарылап, біресе төмендеп ауытқып тұрады. Жоғарғы сұраныс пайдаланудан да асып кету спортшыға байланысты және оның көтеріңкі тыныс алу мүмкіндігіне себепші болады. Бұл жағдайлар үшін қайталанатын ауыспалы жаттығулардың жұмыс пен демалыс уақытында алмастыруға мүмкіндік береді. Осыны ескере отырып төмендегі сипаттамаларды жобалы түрде ұсынуға болады.
Жұмыстың қарқыны ортадан жоғары болу керек. Яғни жұмыстың75-80%. Жұмыстың аяғында жүректің жиырлуы жоғарғы маман спортшыларда минутына 180 рет соғады. Төменгі ауыртпалық қарқынында аэробты мүмкіндіктердің жоғалуын тудырмайды. 
Жекеленген ауыртпалықтың ұзақтығы 1 - 1.5 минуттан аспайтындай етіп таңдап алынады. Бұл жағдайда дененің оттегін  қабылдаудағы қарызы көбейіп жоғарғы мөлшерде пайдалануы тек демалыс кезінде байқалады.
Үзіліс аралығындағы демалыстың арақашықтығы келесі жұмыстың қолайлы жағдайда өтуін қамтамасыз етуі қажет. Егер қанның көлеміне сүйенсек онда демалыс аралығы жаттыққан спортшыда 45-90 сек. Тыныс алу қарқыны пайдаланған оттегінің көлеміне байланысты 1  -  2 ші минутта қалпына келуі байқалады. Бұл жағдайда демалыс аралығы 3  -  4 минуттан көп болмауы керек.
 Демалыс арақашықтығын төменгі қарқынды жұмыспен толықтыру керек. Бұл бірқатар қолайлы жағдайлар тудырады: тыныштау жұмысқа көшу қайта қалпына келу процесін жылдамдатады.
Қайталау саны сазбаздың тұрақты жағдайын ұстауына мүмкіндік беріп жоғарғы денгейде оттегін бірқалыпты қайталану мүмкіндігін тудырады. Қалжырау туған кезде оттегінің пайдалы көмегінің мүмкіндігі төмендейді, бұл төмендеу жұмыстың өседі. Бұл жағдайда супкритикалық және критикалық жылдамдықтағы жаттығуды орындаудағы аралықтарының азаюы аэробты процесті ұлғайтады.
Демалыс мінездемесі көбінесе жарыс аралықтарын әртүрлі әрекеттерімен толықтырады. Мысалы: негізгі жүрістің аралықтарын да жай жүгіруді қосу дененің жұмыс түріне қарамастан оған әртүрлі әсер етеді. Критикалыққа жақын жұмыс кезінде қосымша жұмыс ағымын төмендеткенде демалу ғамалиясы жоғарылап тыныштық күйден жұмыс күйіне ауысады және керісінше болады. Сондықтан ауыспалы жаттығудың мәнінің өзі осында.
Қайталанатын жаттығу санының қосындысы денеге түсетін күштің мөлшерін анықтайды. Ұзақ уақыт бойы аэробты жағдай кезеңінде қайталанатын жұмыс санының өсуі жүрек, тамыр және тыныс алу жүйесінің жұмысын күшейтеді. Ал, анаэробты жағдайда жаттығуларды жиі қайталау организмнің оттегісіз жұмыс істеуіне соқтырады. Бұл кезде жұмыс тоқталады немесе жұмыс әрекетінің қозғалысы төмендейді.
Дене тәрбиесінің организмдегі аэробты мүмкіндігіне әсер етуі арқасында үш міндет шешіледі:
Оттегін жұмсау мөлшерінің абсолютті өсу шегін ұзартады.
Осы қасиетті ұзақ уақыт сақтауды дамытады.
Тыныс алу процесінің жылдамдығының көлемін барынша өсіреді. 
Тыныс алу мүмкіндігін өсіруге ұзақ уақыт бойы оттегін жұмсау жаттығулар жатады. Жаттығулардың ең тиімді түрлері шаңғы тебу, жүгіру, яғни бұлшық ет топтары қатысатын жаттығуларды орындау. Егер мүмкіндік болса жаттығуды оттегіне бай табиғи жерде өткізген /орманды, өзенді жерлерде/ пайдалы. Кейінгі кезде жорға жүріс сазбаздың дайындық кезеңінің бәрі жүгіруден тұрады. Себебі жүгіру жүрек-тамыр тыныс алу жүйелеріне көп әсер етеді. Аэробты мүмкіндіктерді өсіру тәсілдеріне біркелкі үздіксіз қайталанатын және ауысып отыратын жаттығулар қолданылады. Біртекті үздіксіз жаттығулар көбінесе төзімділікке тәрбиелеудің 1  -  ші сатысында қолданылады. Әдетте жұмыс ұзақтығындағы оттегін жұмсау уақыты 10-12 минуттан аспайды, ал жоғары дәрежедегі спортшылардың жұмыс істеу қабылеті 1-1.5 сағатқа дейін созылады. Одан кейінгі уақытта жүрек тамыр және тыныс алу жүйелерінде үйлесімсіз қозғалыс басталады да, дененің оттегін пайдалану төмендейді,  осының арқасында дайындалушыға түсетін қиыншылық арта түседі де, жаттығудың тиімділік әсері азаяды [13].
Бұл факторлардың өзара үйлесімділігі ағзанің жауап беруіне байланысты көлемі мен сапасы да әр түрлі болады. Жоғарыда айтылған факторлардың әсерін қарастыратын болсақ:
Абсолюттік қарқынды жаттығу денені энергиямен қамтамасыз ету ерекшеліктеріне байланысты.
Қозғалыс жылдамдығы төмендегенде энергия аз жұмсалып, сазбаздың аэробты мүмкіндігіне байланысты отттегін қабылдауы да азаяды. Сондықтан оттегі бір қалыпты деңгейде жұмсалғандықтан организмнің жағдайы бірқалыпты қалыптасады. Мұндай жылдамдық субкритикалық жағдай деп аталады. Бұл зонада оттегіне сұраныс қозғалыс жылдамдығына пропорционалды болады. Егер спортшы жылдам қозғалса жылдамдық қиын-қыстау кезеңге жетіп ағзанің оттегіне сұранысы анаэробты мүмкіндігіне тең келеді. Сазбаздың тыныс алу мүмкіндігі неғұрлым үлкен болса, жылдамдықтың қиын-қыстау кезеңінің мөлшері де үлкен болады. Жылдамдықтың қиын-қыстау кезеңінен жоғары жылдамдық ең жоғарғы қиын-қыстау кезеңі деп аталады. Мұнда оттегіне сұраныс сазбаздың аэробты мүмкіндігінен асып жұмыс анаэробты энергиямен жабдықтау жағдайына өтеді.
Жаттығудың ұзақтығы қозғалыс жылдамдығы мен тығыз байланысты. Ұзақтың өзгешелігі екі жақты. Біріншіден - жұмыстың ұзақтығы дененің энергиясымен жабдықталуына байланысты. Егерде, қозғалыс ұзақтығы 3-5 минут болса тыныс алу жүйесі оттегін жеткізіп үлгермесе дененің энергиямен қамтамасыз етілуі анаэробты реакцияда өтеді. Жұмыстың ұзақтығы қысқарған сайын тыныс алу процесінің ролі де азаяды, алдымен гликолитикалық одан соң креатинфосфокинез реакциясының маңызы өседі. Екіншіден - жұмыстың ұзақтығына критикалық жылдамдық оттегінің тапшылығын оның көлемімен қамтамасыз етсе, субкритикалық ұзақтығы әрекет жасау жүйесінің ұзақтығын ұзартады. Бұл жағдай ағзаға қиындық тудырады.
Демалыс ұзақтығы жұмыс аралық кезеңінде үлкен роль атқарады. Жаттығуларды субкритикалық және <<критикалық>> жылдамдықтар демалыс аралықтарының ұзақтығына қарамастан дененің физиологиялық қызметі бірқалыпты жағдайда болады. 
Сарбаз палуанның жылдамдығын дамыту сазбаздың бойындағы әл-қуаттан туатын қозғағалыстың аз уақыт ішінде атқаратын қызметін жылдамдық дейміз. Жылдамдық қозғалыс уақытымен анықталады да, пайда болуының өзі үш түрлі қимыл-қозғалыста көрінеді.
Қозғалыс реакциясының жасырын уақыты /қозғалысқа дейінгі дайындық/.
Спортшы мүшелерінің жекеленген қозғалыс жылдамдығы /аяқ, қол т.б./. 
Қозғалыс жиілігі.
Бұл үш жағдайда көрінген қозғалыс жылдамдығы бір-біріне тәуелсіз болуы уақыт реакциясының көрсеткіштеріне тән құбылыс. Көп жағдайда қозғалыс жылдамдығының көрсеткіштері өзара байланыста болмайды. Осы себепті аталған көрсеткіштерде әртүрлі жылдамдық бейімділігі болады. Осы үш көрсеткіштің қосындысы жылдамдықтың пайда болған кезеңдерін бағалауға мүмкіндік береді. Сазбаздың қысқа қашықтыққа жүгіргендегі нәтижесі сөреден тез шығу мен жекеленген қозғалыс жылдамдығы /қол, аяқ жұмысы/ және қозғалыстың жиілігіне /аяқ алысы/  байланысты болады. Жоғарғы жылдамдық кезіндегі орындалатын қозғалыстың екі түрлі фазасы болады. Біріншісі шапшаңдықты алу фазасы, екіншісі алынған сол жылдамдықтың /шапшаңдықты/ тұрақты болуы. Бірінші фазада сөреден шығу шапшаңдығының өсуі, ал екінші одан кейінгі қашықтықтағы шапшаңдығы. Яғни тез арада алып қалған керекті жылдамдықпен берілген қашықтықты жоғарғы шапшаңдықпен жүгіріп өту. Бұл екі фаза бір-біріне бағынышты емес, сондықтан да кейбірсазбаздың сөреден шығу жылдамдығы жоғары болғанымен қалған қашықтықтағы шапшаңдығы баяу немесе керісінше болуы ықтимал. 
Негізінен адам жылдамдық қабілетін жақсы игеруге бейімделген. Кей жағдайда шапшаңдықтың тікелей тасымалдануы, тек дәлдігі ұқсас қозғалыстар арқылы жүзеге асады. Мысалы: ұзындыққа секіруші сазбаздың қысқа қашықтыққа жүгірістегі көрсеткішіне, ядро итергенде аяқтың бүгіліп, түзетілу жылдамдығы өте көп күш қабілетін керек етеді, ал бұл қозғалыстар, суға жүзуде немесе бокста өзіндік көрсеткіштерге жетуге көп көмегін тигізеді. Ол қозғалыс жылдамдығының реакциясы сезіну дайындығының жасырын уақытымен бағаланады. 
Қозғалыс жылдамдығының реакциясы қарапайым және күрделі реакция болып екіге бөлінеді.
Қарапайым реакция дегеніміз  -  алдын ала қозғалысқа берілетін жауаптың белгілі болуы, яғни кенеттен берілген белгі. Мысалы, спорттық тапаншаның атыруы.
Қозғалыс реакциясының жылдамдығы спорттық күрестің барлық түрлері, бокс, қылыштасу т.б. түрлерінде маңызы зор. Көптеген жағдайларда кенеттен берілген белгіге жауап беру шамалы уақыт ішінде орындалады. Сол себебті жылдамдықты дамытатын жаттығулармен айналысу жылдамдық реакциясының қарапайым түрін дамытады /берілген ысқырық бойынша әдіс-айланы орындау/. Жаттығудың жылдамдық реакциясы тәжірибе жүзінде қозғалыс жылдамдығына әсерін тигізбейді., себебі тәжірибе кезінде әңгіме секундтың ондық немесе жүздік бөлігін ұтуда жүргізіледі. Спортпен шұғылданбаған адамның моторлық реакциясының орташа көрсеткіші 0.25 секунд болып 0.20 дан 0.35 сек аралықта болады, спортшыларды 0.15-0.20 сек, ал кейбіреулерінде 0.10-0.12 секундқа тең болады.
Себебі оларға дайындық кезіндегі жаттығуларды орындау жылдамдығын тасымалдау жолдарын да пайдалану жеткілікті болады. Әсіресе бағалы болып есептелінетін қозғалыс жылдамдығы, қолданбалы спорт ойындарының қозғалыстарындағы әртүрлі қимылдар. 
Қарапайым жылдамдық реакциясын тәрбиелеуде көбінесе қайталау тәсілдері кеңінен қолданылады. Бұл кенеттен берілген белгі бойынша жылдамдығын арттыру немесе сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты жағдайдағы қозғалысының өзгеруі. Қарапайым жылдамдық реакциясын тәрбиелеуде талдау әдісі де қолданылады, ол жай қозғалыстың өзін жеңілдетілген түрде екі бөліп орындайды. Мысалы: төменгі сөрелік қозғалыспен жүгіруде көмекші құрал ретінде пайдалану т.с.с. Келесі әдіс сенсомоторлық деп аталады. Бұл жылдамдық реакциясымен қозғалыстың арасындағы секундтың ондық немесе жүздік бөлшегіндегі уақытты ажырата білу. 
Осындай қасиет сазбаздың жылдамдық реакциясының өте жоғары дәрежеде екенін білдіреді. Мысалы: бір жаттығуды орындау кезін үш сатыға бөлсек бірінші сатыда спортшы 5 метрлік қашықтықты бар жылдамдығымен /берілген белгіге қарамай/ жүгіреді. Әрбір жүгірістің уақытын жаттықтырушы айтып отырады. 
	Екінші сатыда жаттығудың екінші бөлігін бар жылдамдықпен орындайды. Жаттықтырушы орындаушыдан осы жаттығуға қанша уақыт жұмсалғанын шамамен сұрайды, ол осы уақытын айтқан соң ғана жаттықтырушы дұрыс уақытын айтады, осы екі уақытты салыстыруда орындаушының уақыт бірлігін дұрыс қабылдау қасиеті қалыптасады. Үшінші сатыда осы жаттығуды әртүрлі жылдамдықпен орындау ұсынылады, мұнда өз жылдамдығының реакциясын еркін басқаруға ие болады. Сарбаз-палуанның ептілік қасиетін тәрбиелеу сазбаздың қимылы еркін қозғалыс болып бір нақты міндетті шешуге бағытталады /күресу барысында әдісті тиімді жасай алуы/. Қозғалыстың күрделі болуы оның әртүрлі себептеріне байланысты анықталып, орындалатын жаттығулардың кезектілігіне, бір мезгілде орындалуына байланысты, ал қозғалыс дәлдігінің күрделілігі ептіліктің бастамасы болып табылады. Қозғалыс міндетінің орындалуы қимылдың кеңістік уақыт бірлігіндегі дұрыс орындалуына байланысты болады. Сонымен ептілік - біріншіден жаңа қозғалысты тез игеру мүмкіндігіне байланысты болса, екіншіден қозғалыс жағдайының өзгеруіне байланысты қимыл жаттығуларын үйлесімді орындау тәртібін тез өзгерте білу мүмкіншілігіне де ие болады. Ептілікке тәрбиелеуде күрделі қимыл жаттығуларын игеру, тәрбиелеу болып келсе, екінші қимыл қозғалыстың кенеттен өзгеруіне байланысты қайта жаңадан құру мүмкіндігінен тұрады. Бұл жағдай тепе-теңдік сақтау, денені босаңсытып ұстау, кеңістікте және уақыт бірлігінде өзінің қозғалысын білу сезімталдығына көңілін білудің маңызы зор. 
Ептілікке тәрбиелеудің негізгі жолы, қозғалыс жаттығуларының әртүрлі дағдыларын игеру болып табылады да олардың қорын көбейтіп, қозғалысты талдап дененің жұмыс істеу қабілетін жақсартады. 
Жаңадан әдетте қозғалысқа үйрету үздіксіз болуы керек. Тәжірибе кезінде спортшы көп уақыттар бойы жаңа қозғалысты үйренбесе оның үйрену мүмкіншілігі төмендейді.
Ептілікке тәрбиелегенде жаңа қозғалысты үйрету үшін, жаңа элементтер кіргізілген жаттығуды қолданып және кенеттен өзгеретін жағдайлармен байланысты бар жаттығулар да болуы керек. Мысалы, спорт ойындары, тау шаңғысы, жекпе-жек, суға секіру, акробатика т.с.с. Ептілікті дамыту кезіндегі жұмыс көлемінің өзгеруі дененің тепе-теңдік қайшылығының ұлғаюына және осы қарсылықтарды сазбаздың жеңуіне байланысты болады. Айтылған қиыншылықтар негізінен талаптардан туындайды. 
Ептілікке тәрбиелеу процесінде әртүрлі әдістер қолданылады. Сонымен ептілік деп  -  кеңістікте өз қозғалысын басқара алатын, қандайда болмасын жаттығулардың жаңа түрін тез игеретін, жағдайдың өзгеруіне байланысты өз жылдамдығын тиімді қолдана алатын дененің сапалық қасиеті.
Ептілік, көбінесе анализаторлардың қызметіне бағынады да дененің басқа сапаларымен тығыз байланыста болады.  Ептілік күнделікті әдетте қозғалысы мен шеберлікті шыңдаған сайын өседі және оны өсіру үшін әртүрлі жаттығуларды қолданған жөн.
Ептілікті өсіруге арналған жаттығулар  адамды тез шаршатады да, оның орындалуы бұлшық ет жұмысының бір деңгейде өтуін талап етеді. Шаршаған ағза ондай жұмысты көңілдегідей атқара алмайды. Сондықтан да ептілікті өсіруге арналған жаттығуларды жасаған сайын ағза керегінше дем алуы керек.
Бұлшық еттің қатаюы мен босаңсуының нәтижесінде қозғалыс пайда болады. Буындарының ептілігі мен қозғалысы көбінесе бұлшық еттердің икемділігіне байланысты болады да әртүрлі жаттығуларды орындау әсерінің өсуіне мүмкіндік туғызады. Буын қозғалысының өсу, дене қозғалысының кеңдігін, сұлулығын, сымбаттылығын көрсетеді [14].
Жаттығуды орындау аяқталар кезінде созылуға арналған жаттығулар қолданылып, ал онымен қоса серпінді қозғалыстарды орындау ептіліктің өсуіне жағдай жасайтындығы белгілі болып отыр. 
Ептілік сапасын сақтау үшін күнбе-күн арнайы жаттығуларды үзбей жасап отырған жөн, жаттығу жұмысын тоқтату адам ептілігінің төмендеуіне әкеп соғады. Бұлшық еттің қозғалыста қатаюы жұмыс қорытындысына кері әсерін тигізеді.
Ептілікті керек ететін жаттығуларды орындағанда бұлшық еттің дұрыс жұмыс істемеуі жалпы дененің тез шаршауына әкеп соқтырады, ал оның шапшаң қозғалыста тигізетін зияны көп, жоғарғы жылдамдықты төмен етеді.
Адамға керекті сапа қасиеттерін өсіруде бұлшық еттерді <<босата>> білгеннің де пайдасы зор. Бұлшық етті босата білу адам ағзанің тез қалпына келуіне пайдаланылатын құралдардың бірі. Адамды ептілікке тәрбиелеу мен басқа да қасиетті оның бойында өсіру жаттығу ғамалиясында іске асырылады.
Бұлшық ет қуатының пайда болуы әртүрлі жағдайда анықталады:
Тыныштық жағдайда бұлшық еттегі қатаюдың ұлғаюы /техникалық қатаю/.
Босаңсыту жылдамдығының жеткіліксіздігіне байланысты жұмыс істелгеннен кейін дененің қалыпты жағдайына келіп үлгермеуі.
Бұлшық еттің босаңсу фазасымен қозғалыс тепе-теңдігінің жетілмегендігінен қозу процесінің төмен немесе жоғары болуынан. Бұл тиімсіз сесбептерінің қатаюын жоюдың негізгі жолдары: техникалық қатаюға қарсы тұру жолында бұлшық еттің созылу рефлексінің деңгейін төмендету. Бұл жағдайларда адамның аяқ қолдарына берілетін жаттығулар дене бұлшық еттерінің босаңсуына арналады.
Иімділікті қозғалыс - дененің тіреу мүшелері тізбегінің қозғалымдылық дәрежесін көрсететін морфофункционалды қасиеті деп білеміз. Иілгішті қозғалыстың максималды тербелу шегі арқылы өлшейді. Мұны бұрыштық градус немесе ұзындық өлшемімен анықтайды.
Иілгіш бұлшық еттер мен буындардың эластикалық байланысы, орталық нерв жүйесінің /мысалы, жарыстарда эмоционалдық көтеріліс кезінде икемділік көрсеткіші көбейеді/ әсерімен үлкен өзгеріске ұшырауы мүмкін. Қозғалымдылықты тежеу, созылған бұлшық еттердің әсерленуі оның табиғи қорғану қасиетіне жатады. Иілімділікті өсірген сайын бұлшық еттер, үлкен амплитуданың соңына қарай жоғары әсерлену жағдайына кіріп олардың белсенділігіне, дене қызуына да әсер етеді. Дененің қызуы көтерілген кезде иімділік көрсеткіші өседі. Иімділікке басқа сапалық қасиеттерге қарағанда тәуліктегі уақыт тәртібі қатты әсер етеді. Сондықтан таңертеңгі уақытта иімділік көрсеткіші едәуір төмен болады. Оның әртүрлі жағдайлардың  /температура, уақыт/ әсерінен өзгеруін жаттығу жасату кезінде ескерген жөн.
Иімділік көрсеткішін төмендететін қолайсыз жағдайларды бой қыздыру арқасында жылыну арқылы жоюға болады. Организм шаршағанда белсенді иімділік көрсеткіші азайып, енжарлығы басым болады.
Балаларда иімділік қасиеті үлкендерге қарағанда жоғары болып және белсенді иімділік тікелей бұлшық ет күшіне байланысты болады. Бірақ ауыр жаттығуларды орындаудың әсерінен буындардың қозғалымдылық дәрежесінің кемуі мүмкін. Иімділік пен күш жаттығуларын тиімді үйлестіре отырып орындау арқылы бұл қарсы  әсерді жеңіп қана қоймай осы қасиетті жоғары дәрежеге дейін жетілдіруге болады. 
Дене сапасын тәрбиелеу кезінде иімділікті шектелген дәрежесіне дейін жетілдірудің керегі шамалы, тек жаттығулардың керек қозғалысын бөгетсіз орындалуын қамтамасыз етсе болады, және де иімділік көрсеткіші жаттығудың қозғалыс амплитудасынан көп болуы керек / <<Иімділік қоры>>/. Ал буындардың анатомиялық құрылыстарының шегінен тысқары  -  қозғалымдылықты көбейту ешқандай ақылға сиымсыз, себебі оның үйлесімділігі бұзылады және педагогикалық мақсатқа қарама-қайшы келеді. Омыртқа, жамбас және иық буындарының қозғалымдылығына әсері зор. Иімділікті жетілдіру үшін қозғалыс амплитудасы жоғары созымдылық жаттығулары қолданылады. Олар екі топқа, белсенді және енжар қозғалыс болып бөлінеді. Белсенді қозғалымдылықты өсіру осы буынның бұлшық етінің қысқаруы арқылы, ал енжар жаттығуларды сыртқы күштердің көмегімен жасайды.
Белсенді жаттығулар серіппелі құлаштамалы және белгілі салмақпен және салмақсыз болады. Бұл топқа айтылғандардан басқа жаттығудың максималды амплитудасы кезінде дененің бірқалыпты қозғалмау мақсатын көздейтін статикалық жаттығулар да жатады. Енжар статикалық жаттығуларда дененің қозғалмауы тысқары күштердің көмегімен жасалып белсенді иілімділікті жетілдіру тиімділігі динамикалық қозғалысқа қарағанда төмен, бірақ енжар иімділікті жетілдіруге көмегін тигізеді [15].
Мұнда бұлшық еттер /салыстырмалы, тура/ аз созылады. Егер оның ұзындығын бір қозғалыспен ұзартуға тырысса /мысалы, алдыға максималды еңкею/, онда оның нәтижесі өте төмен болады. Бірақ қайталаудың әсерінен, /егер бірнеше рет еңкеюді қайталаса/, амплитуданың өскені көзге түседі. Сондықтан созылымдылық жаттығуларын бөлшектеп әрқайсысын бірнеше рет қайталап жасаса бөлімнен бөлімге дейінгі қозғалыс амплитудасы өсе береді.
Кейбір созылымдылық жаттығуларын ауырсыну, жұмысты тоқтату белгісі болғанға дейін істейді. Егер  оларды күнделікті, тіпті күніне екі рет істесе үлкен көрсеткіштерге жетуге болады. Егер иімділік көрсеткішін тек сақтап қалу мақсаты болса онда бұл жаттығуларды жасау жиілетпей орындалады. Иімділік жаттығуларын үйге сабақ тапсырмалары ретінде берген жөн. Сабақ кезінде оларды негізгі бөлімнің соңында және дайындық бөлімдегі бой қыздыру кезінде басқа жаттығулармен орындау алдында жақсы тер шыққанға дейін қыздырынып алу крек, бірақ осы жаттығулардың әсерінен қол жеткен көбейген қозғалымдылық көп сақталынбайды. Белсенді жаттығулардан кейін өскен иімділік көрсеткіші, енжарға қарағанда ұзағырақ сақталады.
Иімділікті жас кезінде жетілдіру жеңіл болғандықтан, тәрбиелеу ісін 11-14 жас шамасында жоспарлау керек.
Дене дайындығы жалпы және арнайы  дайындықтар болып екіге бөлінеді. Жалпы дене дайындықта палуандардың жалпы дене сапасын дамытуға өте көп көңіл бөлінеді, ал арнайы дене дайындығы кезінде күрес тәсілдерінің негізгі және <<сүйікті>> әдіс деп аталатын өзіндік  -  күшті дене жаттығуларымен жетілдіріледі, яғни дене дайындығы қатаң және мақсаты мазмұнға ие басты көңіл кілем үстіндегі жағдайды бағалай білетін және қарсыласқа кездейсоқ әсер ететін және жеңісті қамтамасыз ететін тиімді тәсілді техникалық  -  тактикалық дайындыққа басты назар аударылады [16].
 Бұл, аталған дайындықтарды  палуандардың қаншалықты игергенін байқау үшін теориялық әңгімелесулер қарапайым педагогикалық бақылау мен ойлаумен жүргізіледі. 
қарсыластың техникалық дайындығының дәрежесін бағалай білу;
оның ұнайытпайтын әдістері мен әлсіз жақтарын аша білу;
алдау әдістері мен күресті жүргізу тактикасын таңдау арқылы бағалауды жүргізе білу (шабуылдау, қарсы шабуылдау, қорғану);
Палуандардың техникалық  -  тактикалық дайындығы  мен ойлауының негізі қозғаушы күші бізге берілген үлгідегі жазбаша  өзіндік талдауға шығуы  болып табылады. 
Жарысқа шығудағы өзіндік баға.
Жеңісті қамтамасыз ететін қозғаушы күш.
Атаулы жарыстардағы жеңіліс немесе белгі нәтижеге жетпеу себептері.
Келешектегі дайындыққа қандай өзгерістер  еңгізу керек?
Жаттықтырушыға жазбаша талдау есеп беру негізінде палуандардың жасаған талдау мен келесі оқу - жаттығу процесіне нәтижемен сәйкес келетін өзгертулерді еңгізуді міндетті түрде жасау керек мұны мүмкін болған жағдайда көп уақыт алатын барлық жаттығатын топтың алдында жүргізу дұрыс. Егер мұндай мүмкіндік болмайтын болса, жекелеген тәртіппен немесе 2 - 3 палуанмен жүргізу тиімді болады.
Жалпы дене дайындық кезінде палуанның шыдамдылығына көлем бойынша қажетті деңгейде жұмыс істеу қабілетінің әр түрлілігі жаттығу қарқындылығы (жалпы шыдамдылық) және жарыстық ауырытпалықтар              (арнайы шыдамдылық)  кіреді. Арнайы шыдамдылық  палуанға жеңіске жету мақсатында белдесуге қабілеттілікті нәтижелі жүргізуді, сондай - ақ олардың арасында  арнайы белдесу жарыс күн мен атаулы жарыстың барлығында да қайта қалпына келе алуын қамтамасыз етеді. 
Арнайы шыдамдылық деп  -  дене тәрбиесі жаттығуларын  орындау барысында дененің ұзақ уақыт бойы тиімді жұмыс істеу қабілетінің сақталуын айтамыз.
Палуан шыдамдылығының ерекшелігі циклсіздік сипаттағы ырғақты тыныс алу мен оның кешігуімен бірге жүретін, күш  ауыртпалығымен , жылдамдықты  -  күш ауыртпалығын және басқа да техникалық әрекеттер мен тәсілдерге (лақтырулар) байланыстырады. Осыған орай бұл адам үшін табиғи емес жағдайлармен (әдетке айналған) бірге жүреді. Арнайы шыдамдылық басқа спорт түрлеріндегідей жалпы шыдамдылықтың негізінде ойдағыдай қалыптасады. Палуан  дайындығының бірінші және екінші кезеңінде жалпы шыдамдылыққа баса көңіл бөлінеді. 
Жалпы шыдамдылықтың даму процесінде қайталанбалы дене жаттығулары ( кросс, шаңғы тебу, жүзу т.б) орындау уақыттың ұлғаюында қарқынды өсу әдісімен қосымша ауырлық түсу әдістері қолданады. 
Палуандарды дайындаудың келесі кезеңдерінде жеңіске жетудің негізі факторы, арнайы шыдамдылық болып табылады. Арнайы шыдамдылықты дамыту жаттығуларының төмендегідей әдістері ұсынылады:   
ұзақ белдесу тәсілі;
бірнеше қарсыласпен бір мезетте белдесулер;
қарсыласты шаршату белдесулері;
шаршаған палуанның дем алған палуанмен күресуі;
жоғарғы типтегі белдесулер;
дене жаттығуларын айналымды жаттығу әдісі бойынша орындау;
Күш барлық қимыл - қозғалыс сапаларының, яғни жылдамдық, төзімділік, ептілік, иілгіштік сапаларының пайда болуына және оны дамытуда, қажетті қозғалыс қасиетінің көзі болып табылады. Күшті меншікті күш, абсолютты күш және жылдамдық күш деп бөліп қарастыруға болады. Сазбаздың қиналмай бір екі рет көтерген күшін меншік күші, зорланып бір рет  қана көтере алған  салмаққа жұмсаған күшін абсолюттік күш дейміз.
Палуан дайындығының ең негізгі бөлшегі күш пен жылдамдықты күшті арттыратын мүмкіндігі (шұғыл күш) болып табылады. Олардың танымдық әсер етуі күрес тәсілдері мен әрқашан өзгеріп отыратын жағдайларға негізделеді. Күш сапасын тәрбиелеу жолындағы негізгі мақсат адамның жан - жақты және жоғарғы  көрсеткішті қозғалыс қабілетін арттырумен  қатар дененің басқада сапаларына пәрменді  түрде әсер етіп дамыту. 
Күш сапасын дамытуда қолданылатын құралдар негізінен үдемелі қарсыласумен күшпен орындалатын жаттығулар жатады. Ол жаттығулар әсер ету бағытына қарай сырттан әсер ететін күш оған заттардың салмағы, қарсыласының қарсылық әрекеті серіппелі заттардың көрсеткен күші және сыртқы ортаның кедергісі. Екінші адамның меншікті салмағына түсетін ауырлық күш әсерін  жеңу мен қоса сырттан әсер етуші қосымша салмақпен ауырлық түсіру. 
Күшті дамыту үшін қарсыласынан жоғары немесе қалыпты ауыртпалықтары гирмен, гантельдермен, тастармен, ауыр доптармен, штангмен, палуан әріптесімен және басқа ауырлық түсіру әдістері пайдалынылады. 
Жылдамдықты күш арттыратын қабілеттіліктер палуанның жылдам және күшпен шабуылдау мүмкіндігін немесе қарсыластың келесі қарсы шабуылын жүргізумен болатын шабуылдауларын қамтамасыз етеді. Күрес тәсілдерінің көпшілігі жарылыс сипатында басқа да және қарсыластың қозғалысына жауапты әрекетті мен  әрқандай жағдайларға байланысты өзгерумен және кілем үстіндегі белдесу кезінде қалыпты болып табылады. Жылдамдықты - күш арттыратын мүмкіндіктердің негізгі әдістеріне күштілік жаттығулардан қозғалыс жылдамдығының біршама жоғарлығымен ерекшеленетін дене жаттығулары соның ішінде ағзаға ауырлық түспейтін жаттығулар қолданылады.  
Жылдамдықты - күш арттыратын дене жаттығуларын оқу - жаттығу сабақтарының апталық циклдің барлығына жуығы, әсіресе демалыс күндерінен кейін және жаттығу ауыртпалығының көлемі төмендегенен кейін мақсатты жүргізуге болады. Бір жаттығу сабағының құрылымында оларды бой қыздырудан кейін тікелей жүргізу мақсатталған. Олардың құрамы кең және әр түрлі, бірақ оларды жалпылай екі негізгі топтарға бөлуге болады: күрес әдістерінің қозғалыс тәсілдері мен өзге спорт түрлерінің дене жаттығулары (секірулер, лақтырулар, т.б).
Палуандардың ептілігі қозғалыс әрекеттерінің қалыптасуы мен тұрақтылығы, олардың келісімділігі, үйлесімділігі, шабуыл мен қорғану тәсілдерінің қажетті және әсерлі орындалуы үшін кеңістікте дененің әртүрлі қалпын қолдану мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Палуанның  ептілігін дамыту мақсатында жалпы және арнайы дене жаттығулары, сондай - ақ спорттың өзге түрлерінің жаттығулары (алға, артқа домалаулар) қолданылады. Кординационалдық қабілеттілік жаңа әрекеттерді оқу жолдарымен немесе меңгергендерді шыңдаумен жетілдіріледі (жаңа қалыпты жағдайды қолдану, жаттығуды қиындату, кедергілер, қозғалыс жылдамдығын өзгерту және т. б. ). 
Осыған орай палуанның жауапты қозғалыс әрекетін табу арқылы өзінше шешуге мәжбүр болатын,  палуанға жағдай туғызу керек.  
Біздің тәжірибелерде салмақ дәрежелері әрқалай, дене дайындығы және палуанның әріптесінің күрескерлік біліктілігі кең түрде қолданылады. Басқа әдістемелік белдесу кезінде нақты тәсілдермен міндетті  орындалатын талаптар жатады [17].
Палуан икемділігі техникалық тәсілдердің түрлі ауытқу шегінің орындалуымен тығыз байланысты. Икемділіктің дамуына көп жылдық палуанның жаттығуының барлық кезеңдерінде қажетті көңіл бөлінеді. Икемділікке арнайы жаттығулар дене қыздырудың екінші бөлігінде және дене ауыртпалығының жоғары үйлесімділігінен кейін, яғни палуанның ең жоғарғы бұлшық ет керілуіне бағытталған жаттығулардың орындау дайындық жағдайына жеткен кезде қолданылады.  

Өзін  -  өзі тексеруге арналған сұрақтар:
* Сарбаздың дене дайындығына түсінік беру
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.


№ 3 тақырып: Самбо әдістері. Қолмен жасалатын әдістер   
Сабақ  мақсаты:
Самбо әдістері туралы түсінік беру. 

Қаралатын сұрақтар:
* Қолмен жасалатын әдістер   
* Үйіру, қолмен шалу, қылтадан қолмен іштен және сырттан ілу, өңгеріп тастау, бөктеріп тастау әдістері

Самбо күресінің әдістері
Сарбаз самбо күресінің шебері атануы үшін мінез - құлық, моралдық, жан -жақты дайындықтармен қатар оның әдіс-тәсілдерін жетік білу керек. Самбо күресінің єдістер сан алуан, сондықтан қай халықтың күрестері болса да тай-таласа алады. Қазір олимпиада бағдарламасына еңген күрес түрлері: грек-рим күресі (ертедегі греция мен римнен), еркін күрес (ағылшындардан), жу-до күресі (жапониядан)  елдерінен бастау алатынын білеміз. Ал самбо күресінің негізін қалаушы мемлекет ретінде бұрынғы КСРО елін атауға болады.
Әдіс үш бөлімнен тұрады: әдістің негізі, анықтайтын бөлімі және бөлшектері.
Әдістің негізі деп  -  динамикалық, кинематикалық және ырғақты қозғалыстардың бір  -  бірінен сәйкес келіп қозғалыс міндеттерін іске асырудағы ерекшеліктерін айтамыз.
Ең алдымен әдістің негізін дұрыс игеріп, оның баршаға бірдей шарттарын бұлжытпай орындау керек. Жаттығуды жақсы игерген кезде жасөспірімнің жеке басының  дене бітімінің ерекшелігіне байланысты әдіс  негізін өзіне қолайлы өзгеріспен  орындауы қателікке жатпайды.
Ал, әдістің іске асыратын негізгі қозғалыс бөлігін  әдістің анықтаушы  бөлігі дейміз.  Әдістің бұл бөлігін орындаған аз уақыт ішінде  орасан зор  дене күші  жұмсалады.
Әдістің бөлшектері дегеніміз  -  орындалған қозғалыстың екінші қатарлы маңызы бар, орындағанда әдістің негізгі сиқын бұзуға әсер етпейтін қозғалыстар жатады.
Әдісті меңгеру нәтижесінде қимыл ебдейлігі  яғни қимыл іскерлігі пайда болады. Жаңадан үйренген әдістері алғашқы орындаудың өзі, орындалатын қозғалыс жөнінде орындаушының аз ғана мөлшерде  болса да білімі, қозғалыс тәжірибесі мен жалпы дене дайындығының арқасында әдістің негізін саналы орындауға мүмкіндік туғызады. Әдісті  шебер орындау мен саналы басқару арасында байланыс күшейе түседі. Алғашқы да берілген әдіс сананың бақылауы бойынша тұрақсыз тәсілдермен  орындалып әдістің негізінен ауытқулар болуы заңды құбылыс.  Ал , әдісті жүйелі түрде көптеп қайталай берсе оның құрамына кіретін қозғалыстар бірте -  бірте үйреншікті қалыпқа келіп, дененің тепе  -  теңдік  механизмінің  қозғалысы біртіндеп автоматты түрге еніп қимыл іскерлігі  дағдыға  айналады.
Дағды дегеніміз - әдісті көптеп қайталаудың нәтижесінде сананың  қатынасуынсыз автоматты түрде басқарылып, әдістің жоғары сапада орындалуы. Іскерліктің дағдылы  қозғалысқа айналу кезі, сатылап өту процесін  қалыптастыруда  ашық көрінеді. Қозғалыс іскерлігі оқыту, үйрету, білім беріп түсіндірудегі бағасы өте зор. Осының арқасында шығармашылық ойлау әдістерді талдап,  сұрыптауға мүмкіндік туады.
Дағдының мазмұнын анықтаушы белгілерін атап өтсек:
Әдісті автоматты түрде басқару қозғалыс дағдысын анықтайтын бағалы ерекшелігі. Қимыл іскерлігі автоматтандырылған қимыл  -  қозғалыс әрекеттерін жасауға көмектесе отырып, әдістің жоғары сапамен, терең ықыласпен орындауға мүмкіншілігін артырып, көптеп қайталау қозғалыс барысында  сананың бақылауын  керек етпейді. Бұл әдісті орындауда сананың бақылау жұмысы біржола іске аспай қалады деген емес.
Ол алғашқы істің басынан бастағанда жалпы бақылау мен реттеуші жұмыс атқарады. Көп жағдайда дағды іскерлікпен жұптасып қатар қолданылады.
Дағдылы қозғалыста, әдісті тұтас орындағанда оның жеңіл, анықтаушы бөлігі  мен бөлшектерінің  бір - бірімен тығыз  байланыста  болып тұрақтылығымен сипатталады.
Сенімділік әдіс - айланы жоғары қарқында орындағанда өзінің тиімділігін сақтайды. Орындау барысында пайда болатын психикалық (қорқу, қобалжу, дене қуатының төмендеуі салдарынан болған шаршау, бейжай болу) төтеп бере  алатындай жағдай болады.
Жаттығу барысында дағдылы қозғалыстың бөліктерінің тасымалдануы  үлкен орын алады. Әдістерді орындағанда бір қозғалыс дағды екінші бір ұқсас әдістере қолданылуы жиы қайталанады. Оның басты себебі оқыту, үйрету барысында негізгі мақсаттардың бір жасөспірімнің бойында  қозғалыстың көптеген орындалу жүйесін қалыптастыру. Ал, үйрену кезінде дағдылы қозғалыстардың бір тобы екінші бір тобына белсенді түрде әсер етеді.
Дағдының осылай бірлесіп тиімді және тиімсіз әсер етуінің түрін қарастырар болсақ:
Әдістердің  бөліктерінің дағдылы үйлесімді тасымалдау кезінде  машықтанған қозғалыс дағдысы, кейінгі үйренетін  дағдының тез қалыптасу  процессін жеңілдетеді. Әрбір дағдылы қозғалыс  әдістерінің дағдыларына алғашқы тіреу болып, үйренген әдіс  тәжірибесін кеңінен қолдануға көмегін тигізеді. Бұл жағдайда бұрынғы қозғалыс дағдыларының  құрылым бөліктері  кейінгі үйрену дағдысын тез арада меңгеруге негіз болады.
Дағдыны үйлесімсіз тасымалдау дегеніміз  -   адамның дағдылы қимыл  -  қозғалысының жаңадан қалыптасатын қимылына сәйкес келмей кедергі келтіретін  қозғалысын айтамыз.
Дағдыны үйлесімсіз тасымалдау көп жағдайда дұрыс орындауды талап
ететін, техникасы  күрделі әдістерді жасау кезінде  пайда болады. Сондықтан дағдылы қозғалыстарды үйретуде, әдістерді топтастырғанда, оқу үйрету процессі жұмысын жоспарлағанда тигізер әсерін алдын  -  ала еске алу қажет.
Әдістерді дәл кітаптағыдай етіп қолдан деп талап қоюға болмайды. Палуан оны ынғайына қарай дене құрлысна сәйкестеп. Сәл өзгертіп қолдануы мүмкін. Үйіренген әдісті дұрыс  қолдана білу үшін адуын күш емес тактика керек. Қарсылас палуанды  ниетін сезу, оны әдіске түсетіндей оңтайлы жағдайға алдап келтіре білу де шеберлік. Әдісті шебер меңгеру - деп қарсыласының қарсы әдісіне, шаршағанына қарамай, шабуылынан нәтиже шығарған палуаның шеберлігін айтамыз.
 Кілемдегі орын ауыстыру немесе жүру әдіс  -  айласы қарсыластар қандай бір әдіс- айлалық ұпай алу үшін тепе - теңдікті  сақтап дұрыс жүріп орын ауыстырып отыруы шартты.
Қарсыластың шабуылынан қорғану немесе шабуылға шығу үшін өзіне ынғайлы жүрістер немесе орын ауыстыруларды міндетті түрде жасайды.
    Самбо  күресінде орын ауыстыруды негізгі үш топқа бөледі.
Тек алға, жанынан тіке алға;
Оңға, солға жанына жасалатын қозғалыстар;
Ұлы дене бұрылып жасалатын қозғалыстар (90º-180º-қа бұрылып);
Самбо  күресінде арақашықтықты бес топқа бөлуге болады:
Қарсыластар ұстаспай аңдысып тұру.
Қарсыластар ұстасып аралары алыс қашықта жүру.
Қарсыластар ұстасып орта қашықта жүру.
Қарсыластар ұстасып жақын қашықтықта жүру.
Қарсыластар қоян - қолтық ұстасып, өте жақын қашықтықта жүру.
Сондықтан палуандар белдесу кезінде белгілі ұстау айласы және арақашықтықтағы әдіс жасауға жеңіске жетуге мүмкіндік береді.
  Құлау әдіс- айласы немесе өзін-өзі қауіпсіздендіру самбо күресінде палуан құлау әдіс - айласын жасап үйренеді. Мұның негізгі мақсаты кез  -  келген  самбошы  жаттығу, жарыс уақытында  күрес кілемінде  әр түрлі жағдайда құлайды және әдісті дұрыс істеп үйрену үшін сан мыңдаған рет жұптасқан палуандар бірі  -  бірін  лақтырып құлатады.
Сол себепті ішкі ағзаларды жарақаттанбау, мертікпей, ми шайқалудан сақтану үшін құлау әдіс - айласын шартты түрде орындайды. Сондықтан дұрыс құлап үйрену абзал. Құлау әдіс-айласын үйретуде жеңілден күрделіге қарай деген қағиданы ұстанған жөн.
   Құлау әдіс- айласын негізгі төрт топқа бөледі.
Алға құлау әдісі;
Жанға құлау  әдісі;
Артқа құлау әдісі;
Алға бүтін айналып құлау әдісі яғни алға айналып жауырынға құлау.
- Құлау әдіс  -  айласын жұптасыпта орындауға болады. 
- Құлау әдіс  - айласы  самбошының   шыңдалған сайын әр түрлі әдіс - айлалық элементтермен толықтырып күрделендіріп отыру керек.
 Тепе  -  теңдіктен шығару самбошының әдіс жасауға мүмкіндік алу кезеңі, бұл әдіс  -  айланы шабуылдаушы орындау үшін қарсыласын:
	а\ алға;
	ә\ артқа;
	б\ оң жақ қапталға;
	в\ сол жақ қапталға;
	г\ оң жақ артқа;
	ғ\ сол жақ артқа;
	д\ оң жақ алға;
  е\ сол жақ алға қозғап тепе  -  теңдігінен шығару керек. Сондықтан самбошылар бұл әдіс -айланы дұрыс орындап үйренуі шарт [18].
Бастапқы қалыптан күресу әдіс -айласысы күресте белдесу бастапқы қалып яғни табанда тұрған қалыптан басталады.
Самбо  күресінде бастапқы қалыпта күресу әдіс-айласы бірнеше қимыл әрекеттермен ұштастыруға болады.
	Самбо күресінде әдістер жасалу ерекеліктеріне қарай екі үлкен топқа бөліп қарастырылады: 

Самбо әдістері

Бастапқы қалыпта 					Төрт тағанда 
жасалатын әдістер  					жасалатын әдістер

				
қолмен жасалатын әдістер 			Буындарды ауырту әдістері

 аяқпен жасалатын әдістер.			Арқаға ұстау әдістері.		 
денемен жасалатын әдістер.			 

Қолмен жасалатын әдістер (үйіру, қолмен шалу, қылтадан қолмен іштен және сырттан ілу, өңгеріп тастау, бөктеріп тастау т.б).
Аяқпен жасалатын әдістер: (шалу әдістері, қағу әдістері, ілу, орау, ашалап тастау, шалып жығу және т.б).
Денемен жасалатын әдістер: (арқалап тастау, иықтан асырып тастау, кеудеден асыра лақтыру, жамбастан тастау т.б).
Жоғарыда аталған әдіс-айлалық әдіс элементтерін самбошы  оң және сол жаққа жасап үйіренсе бұл палуанның жеңіске жетуіне өз үлесін қосады.
Самбошы дайындау \жаттықтыру\ кезінде әдіске машықтану жүктемесін жас ерекшелігіне, жынысына байланысты жаттықтырушы өзі ғылыми негізде жасау шартты.
- Бастапқы қалыпта күресу әдіс -айласын машықтандырудың өзін үш кезеңге бөліп қарауға болады.
Тартып жақындату немесе тепе  -  теңдіктен  шығару кезеңі;
Әдістің басталу кезеңі;
Аяқтау кезеңі.
Бұл белдесу кезеңдеріндегі  тұрып жасалатын әдістің жүдеден күресу кезеңіне \партер\  дейінгі әдіс - айлалық элементтердің топтамасы [7,26].
Қолмен жасалатын әдістер  
Үйіру әдістері шабуыл жасаушы палуан қарсыласының белдігінен мықтап ұстап, қолдың және белдің күшімен оны кілемнен жоғары көтеріп алып, өзіне тарта үйіріп әкету керек. Жерден көтерілген палуанға  жамбастан тастау, аяқтан шалу, иіліп лақтыру, қағу тағы басқа әдістері қолданылады.
22860105410


Бұл топтағы  әдіс- айласында біздің ұлттық күрестегі көп қолданылатын жасбастан тастау, қырқа шалу т.б әдіс элементтері көптеп кездеседі. Содықтан бұл әдіс - айлалары біздің қазақ балаларының физологиясына жақын келеді.
Қорғаныс: қарсыластың екі қолмен бірдей белдіктен ұстауына мүмкіндік бермеу.
Қарсы әдіс: тіреп тұрған аяқты сырттан шалу.
Жіберілетін қателер: палуан белдіктен көтере тартып үйрген кезде денені босатып, салмақты төмен түсірмеу;
Қолмен шалу әдісі: әдісті жасаудың үш түрі беріліп отыр.


Жіберілетін қателер: қолды дұрыс тартпау. Қолмен шалған кезде екінші қолмен қарсыласты дұрыс тартпау т.б.
Қорғану: қолмен аяқтан шалуға мүмкіндік бермей аттап кету.
Өзін  -  өзі тексеруге арналған сұрақтар:
* Әдіс түрлеріне талдау жасау
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.

№ 4 тақырып  Шалу әдістері
Сабақтың мақсаты: Самбо күресінің шалу әдістеріне түсінік беру
Қаралатын сұрақтар:
* Іштен және сырттан шалу, қырқа шалу
* Жіберілетін қателер
* Қорғаныс
Шалу әдістері самбо күресінде тиімді сондықтан жиы қолданылады. Шалу әдістері : Іштен және сырттан шалу, қырқа шалу болып бөлінеді. 
Жеңнен және жағадан ұстап аяқтың алдынан шалу- бұл әдісті қарсыласын жақын және орта қашықтықта жүргенде қолданады.
Жіберілетін қателер: Аяқты қапталға қоя білмеу, әдісті қолданғанда аяқпен қолды бірдей жұмылдыра алмау.
Қорғаныс: қарсыласының шалатын аяғынан аяқы асырып жіберу.
Қарсы әдіс: Белден  ұсап кеудеден асыра лақтыру, салмақ түсіп тұрған аяқты сырттан шалу. 
Жеңнен және иықтан ұстап, аяқты сырттан шалу - бұл әдісі палуандар жарыс кезінде қарсы әдіс ретінде қолданып жүр. 
Қорғаныс: қарсыласының шапанының жеңінен ұстап шалуға мүмкіндік бермеу, тез кейін шегініп кете білу.
Қарсы әдіс: жеңнен белдіктен ұстап арқадан тастау.
Іштен шалу - бір қолмен жағадан келесі қолмен шынтақ тұсынан ұстап, палуанды өзіне қарай тартып, қарсылас алға аттаған кезде аяғының ішінен шалу.
Жіберілетін қателер: қол мен аяқ қозғалысын үйлестіре білмеу аяқпен шалған кезде кеуде мен қолмен бірдей  итере білмеу.
Қорғаныс: шалу кезінде кейін шегініп кету аяқтан аттап кету.
-5715416560Қарсы әдіс: єдіс жасаған кезде сырттан шалу.

Қырқа шалу  - бір қолмен жағадан келесі қолмен шынтақ тұсынан ұстап қарсыласының алға аттаған кезде екі аяғының алдынан қырқа шалу.
Жіберілетін қателіктер: аяқпен қолдың қозғалысын үйлестіре білмеу.
Қорғану: шалу кезінде аяғынан аттап кету
Қарсы әдіс: сырттан шалу, артқа қайырып жығу [19].
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.


3528060241935№ 5 тақырып  Аяқтан қағу әдістер
    Бұл әдістері қарсыласыңды кілемде сүріндіріп, тепе - теңдік қалпынан шығарып немесе қағып жығу үшін қажет. Белдескен кезде қарсыласыңды тізеден, аяқтың ішінен, сырттынан қағуға болады.
Қағу әдістерін жүзеге асыру үшін қарсылас палуанды оң қолмен жеңнен, сол қолмен жағасынан  ұстап (немесе керісінше) өзіне қарай жұлқи тартып, тепе-теңдік қалпынан шығарып аяқтан қағу керек.
Жіберілетін қателер: қарсыласының денесін бұрау мен аяқтан қағу бір сәтте болмауы, қолмен тарта білмеу.
Қорғаныс әдістер: қарсы аяғыңды бүгіп сәл еңкейіп, шабуыл жасаушы палуанның қағуына мүмкіндік бермеу.
Қарсы әдіс: қағу кезінде аяқты көтеріп қалып өзін қарсы қағу.

№ 6 тақырып  Іліп тастау әдістері 
-15240113030Бұл әдіс негізінен аяқтан шалу әдістеріне ұқсас. Бірақ әдіс қолданушы палуан қарсыластарының аяқтарын іліп алып, әдіс өз нәтижесін бергенше аяқты ілмектен босатпайды. 
Аяқтан іліп тастау. Әдістің мақсаты  - қарсылас палуанның алға қарай еңкейген сәті. Оң қолмен білектен, сол қолмен жеңнен ұстап, сәл бүгіліп сол жаққа бұрылып, сол аяқты өзіне жақын ұстай оң аяқпен қарсыласының жіліншікінен іле оны жоғары көтеру арқылы кілемге жығу  керек.
Жіберілетін қателер: дененің салмағы түсіп тұрған аяқты іліп алуға мүмкіндік болмауы, дененің салмағы түсіп тұрған аяқты әдіс қолданылатын жаққа бұрмай, шабуыл жасаушы палуан өз денесінің тепе-теңдігін ұстай алмауы.
Қорғаныс- қолмен тіреп әдісті жасауға кедергі келтіру.
Қарсы әдіс- қолмен және белден қапсыра ұстап, сырттан қырқа шалу.
Аяқтың алдынан іліп тастау. Оң қолмен белдікті оң бүйірден немесе сырттан ұстап, ал сол қолмен шынтақтан ұстау керек. Қарсылас палуанды оң жаққа қарай жұлқи- тартып оң аяқы алға жіберіп жоғары көтере екпінмен кілемге құлату.
Жіберілетін қателер: Аяқты ілу қарсыласының тепе-теңдік қалпынан шыққан жағдайда орындалмауы.
308610270510Қарсы әдіс. Шегініп кетуі денеден қапсыра ұстап, сырттан шалуы. 


                                       






№ 7 Тақырып    Шалып жығу әдісі  
Шалып жығу әдісі  күресте аяқпен іштен және сырттан шалып жығу әдістері бар.
Сырттан шалып жығу- Шабуыл жасаушы палуан қарсыласының белін қапсыра ұстап, жоғары көтере өзіне тартады да, сол немесе оң аяғын қарсыласының сыртына шығарып, тізе буыннан сәл төменірек аяғын шала жоғары көтереді. Осы сәтте қарсыласын иығымен не денесінің салмағымен алға қарай қозғау керек. Сонда өз салмағымен қарсыласының салмағы бір аяғына түскен кезде палуан кілемге құлайды.
Жіберілетін қателіктер: шабуыл кезінде төмен отырып қалу, шалынған аяқты жоғары көтере алмау.
Қорғаныс:  Шегініп кетіп, аяқты шалуға мүмкіндік бермеу.
-53340250190Қарсы әдіс. Іштен шалу, шалынған аяқты оңға бұрып әкетіп, арқадан тастау.

а). өзіне қапсыра қысып сырттан шалу.

22860-144780
ә). Өзінен итере сырттан шалу әдісі. 

-3924300758825
-40576502336165б). Аяқтың сыртынан өкшемен іле сырттан шалу әдісі.
в). Өзіне қыса сырттан шалу әдісі.
Іштен шалып жығу- әдісті қолдану үшін қарсыласыңның еңкейген сәтін дәл пайдалана білу керек. Шабуыл жасаушы қарсыласын арлы - бері жұлқи тартып, жағадан сәл жоғары көтеріп, шалатын аяғын ішке өткізеді де тез еңкейіп әдісті орындайды.
Жіберілетін қателіктер. Қарсыласынан тым қашықтап не жақындап кету, әдіс жасаған кезде аяқтыжоғары көтермеу.
Қорғаныс. Шалатын аяқ жақтағы белдіктен ұстау, тізе арасын қосып шалатын аяқты ішке өткізбеу.
118110234950Қарсы әдіс. Сәл төмен отыра қалу, аяқты сыртынан шалу, аяқты сыртынан тіреу.



60960478790а). Іштен өкшені сыртқа қарай шалу.
ә). Іштен өкшені ішке қарай(өзіне) шалу [20].






Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.


№ 8 тақырып                Денемен жасалатын әдістер
Сабақтың мақсаты: Денемен жасалатын әдіс түрлеріне анықтама беру. Қолдану әдістерін үйрету
Қаралатын сұрақтар:
* Кеудеден асыра лақтыру әдістері
* Қолтықтан құшақтап жамбас арқылы тастау
* Арқалап тастау әдісі
* Диірмен (сүңгіп көтеріп тастау) әдісі
Кеудеден асыра лақтыру әдістері.Бұл әдіс-күрес тарихында өте ертеденден қолданып келе жатқан әдістер тобы. Қазақ даласының батыры, кәсіпқой күрестің үш түрінен әлем чемпионы, күш атасы атанған  Қажымұқан Мұңайтпасұлы бұл әдісті көптеген ірі жарыстарда тиімді қолданып мерейлі жеңістерге жетіп отырған. 
Белдіктен ұстап, шалқалай иіліп кеудеден асыра лақтыру. Мұнда қарсыластар оң аяқтарын алға жіберіп, біріне  - бірі қарсы тұрады. Екеуі де белдіктен мықтап ұстап, осы сәтте шабуыл жасаушы палуан оң аяғын ішке еңгізе алға ұмтылады да, сол аяғын тұсына апарады. Өзі өте тез қимылдап, тізе буынын жазу арқылы қарсыласын кілемнен көтеріп әкетеді де, екпінді бәсеңдетпей, шалқая беріп қарсыласын  иіле кеудеден асыра лақтырады.
Жіберілетін қателер. Белдіктен нашар ұстау, жоғары көтергенде қолымен демей білмеуі.
Аяқты іштен іліп, кеудеден асыра шалқайып лақтыру. Шабуыл жасаушы палуан оң қолымен қарсыласының иығынан ұстап, сол қолымен қарсыласының қолтығынан демей өзіне тарта түседі. Оң аяғын қарсыласының ішіне еңгізе қылтадан іледі. Бұдан кейін сол аяғын жарты қадамдай алға қойып, ілген аяғын жоғары көтере шалқалқайып, екпінін бәсеңдетпей оң қапталға қарай бұрылып қарсыласын ала кілемге құлайды. 
Қарсы әдіс. Аяқты түзетіп, ілмектен босатып, шабуыл жасаушы палуанды отыра қалып, аударып лақтыруға болады.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
                                       
№ 9 тақырып  Арқалап тастау әдісі 
Бұл әдісті самбо күресінде ең бір тиімді, қарсыласыңды қапысыз жеңудің ең қолайлы әдісі деуге болады.
41910107315Жағадан және жеңнен ұстап, арқалап тастау. Әдісті жасағанда қарсылас палуаның бір қолмен жағасынан, келесі қолмен жеңнен ұстап, өзіне қарай жұлқи тартып тепе-теңдіктен айырады да, өзіне оңтайлы келген жаққа кілт бұрылып арқалап тастайды. Самбо күресінің ережесі бойынша  бұл әдісті табанда жасауға және екі тізеде жасауға болады.  
Жіберілетін қателер: Қарсыласын тепе - теңдік қалпынан шығара алмау; қолын жақсылап тарта білмеу; тізе буынын жаза білмеу.
Қорғану:  Қарсыласының бұрылуына кедергі жасау. Қарсыласын аяғын алдынан шалып етбетінен құлату.
Қарсы әдіс:  Екі аяқтың сыртынан шалу.
Қолтықтан құшақтап жамбас арқылы тастау 
Бұл әдісті орындағанда оң немесе сол қолды қолтықтың астынан өткізіп белбеудің тұсынан немесе белдіктен ұстап, келесі қолмен шынтақ тұсынан немесе жағадан ұстап, жамбасты ішке кіргізе айналып тізені сәл бүгіп, аяқтың серпінімен қарсыласты кілемге  құлатады. 
Жіберілетін қателер: Тепе-теңдіктен шығармау, Жамбасты дұрыс қоя білмеу. Аяқ пен қолдың қозғлысын үйлестіре алмау.
Қорғаныс:  Қарсыласыңның ұстасын бұзып, әдіс жасауға мүмкіндік бермеу.
Қарсы әдіс: Қарсыласыңның алдыңа қойған аяғынан аттап, қарсы жамбас жасау. 

Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.

 
                                       
№10 тақырып  Жамбастан тастау 
-110490286385 Бұл әдіс күрестің байырғы әдістерінің бірі. Шабуыл жасаушы палуан қарсыласының жеңіне не білегінен ұсап, екінші қолымен белдіктен немесе арқасынан ұстап өзіне қарай жұлқи тартады да, тепе-теңдіктен айырады. Сөйтіп оңтайлы келген жаққа бірден бұрылып жамбасын ішке кіргізе қарсыласын кілемге құлатады.
Жіберілетін қателер: Қарсыласын тепе-теңдіктен шығара алмауы. Жамбасты ішке сүңгітте енгізе білмеуі. Тізесінің буынын жаза білмеуі.
Қорғану: Қарсыласына бұрылуға мүмкіндік бермеу.
Қарсы әдіс: Белдіктен ұстап кеудеден асыра лақтыру. Аяқты сырттан шалу. Қарсы жамбас әдісін жасау. 
                                 -24384043815
Жамбас арқылы бөктеріп тастау Бұл әдіс самбо  күресіндегі классикалық әдістің тек көп қолданылатын түрі, сонымен бірге шапшаң дұрыс жасалса таза жеңіс  немесе жоғары әдіс - айлалық ұпай алуға болатындықтан самбошылар арасында өте көп қолданылады.
 Бұл әдісті жасамас бұрын жасанды қозғалыстарды үйірету шартты. Сол үшін палуанның арқасын, шаттын, қолтығын созу \ иілгіштік\ қасиетін жетілдіріп тепе - теңдігін сақтай білуге үйрету жөн. Шабуылдаушы  қарсыластың оң \сол\ қолымен қолтықтан немесе жағадан, арқа тұсынан ұстап, сол \оң\  қолымен білек тұсынан ұстап, оң \сол\ аяғын ішке қадам жасап, жамбаспен кіру арқылы  қолдың көмегімен жұлқа тартып, сол \оң\ аяқпен қарсыласты бөктеру керек.
13335391160Жіберілетін қателер: Жамбасты дұрыс қоя білмеу, аяқ пен қолдың қозғалысын үйлестіре білмеу. 
Қорғаныс: Ұстасты бұзу, әдіс жасауға ынғайлы мүмкіндік бермеу, мықынды алыс қою.
Қарсы әдіс: Белден құшақтап кеудеден асыра лақтыру. Аяқтың өкшесінен қағу т.б. Жалпы қарсы әдіс қолданылуды сол мезеттегі шабуылдаушының жағдайына байланысты мүмкіндікті пайдаланып әдіс жасаған абзал.  
а). Жеңнен және жағаның арқа тұсынан алып жамбас арқылы бөктеріп тастау әдісі.
13335-344805

ә). Жеңнен және басын қолтыққа қыса жамбастан бөктеріп тастау әдісі.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.

№ 11 тақырып  Диірмен (сүңгіп көтеріп тастау) әдісі   
Бастапқы қалыптан өзіне ыңғайлы қолмен жағадан ұстап, қарсыласты өзіңе қарай тартып аттауға мәжбүрлеп осы сәтте қолтықтың астына сүңги кіріп, бір қолмен қарсыластың ашасынан ала желкеге көтере кілемге құлату. Бұл әдісті шабуылдаушы палуан өзінің ыңғайына қарай табанда немесе тізеге отыра қалып (екі тізеге бірдей не бір тізеге отырыпта) жасауға болады. Кейде тіпті құлапта жасай береді. Сондықтан бұл әдістің жасалуына қарай табанда, екі тізеден және бір тізеден деп бөліп қарастыруға болады. 
Әрі бұл әдісті қарсыластың өз күшін пайдаланып жасаған кезде оның тиімділігі жоғары болады. Яғни қарсыласың өзіңді қуып шабуылдаған кезде қарсы әдіс реттінде жасауға болады.   
Жіберілетін қателіктер: қолды дұрыс тартпау, әрі қарсыластың алдына тізерлеп отырған кезде кешігіп қалу сияқты т.б жағдайлар.
Қарсы әдіс: диірмен әдісін жасаған кезде айналып шығып кету. Не қолмен кедергі қою.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.

№ 12 тақырып  Өңгіріп тастау әдісі
 Бастапқы қалыптан қарсыластың қолтығының астына сүңги кіріп, бір қолмен жағадан (жеңнен) ұстап келесі қолмен қарсыласың аяғының сырттынан қапсыра ұстап, тізе буының сәл бүге кеудеге (көкірекке) қыса өңгеріп алу. Бұл әдісті палуан сол және оң жақтпенде жасай беруіне өте ыңғайлы. Жіберілетін қателіктер: дер мезетінде қолтықтың асына сүңгіп кіріп үлгермеу.
Аяқтың қозғалысының кешігіп қалуы. 
Көтеріп әкетуіне мүмкіндік бермей денені босатып үлгеру
Қорғану: бастапқы қалыпта әдісті жасауға мүмкіндік бермей ұстаған жерден қолды жұлқып ұстаудан босанып кету.
Қарсы әдіс: аяқтан ұстаған бетте сырттан немесе іштен шалып қалу [21]. 


Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.

№ 13 тақырып  Құлап жасалатын әдістер 
Құлап жасалатын әдістерді самбошының қимыл бағытына байланысты 2  -  топқа  бөлуге болады. 
- Артқа құлап жасалатын әдістер;
- Жанға құлап жасалатын әдістер.
а\ Аяқпен іштен тіреп бастан асырып лақтыру. Бұл әдісті бастапқы қалыптан немесе  екі жағадан ұстап, қарсыластың екі аяғының ортасына жылдам адым жасап, ыңғайлы (оң, сол) аяқпен кіндік тұстан табанмен тіреп ешқандай үзіліссіз аса жылдамдықпен арқаға құлай бастан асырып лақтырады.
Қорғану: Ұстастың  бұзу. Шабылдаушы жамбасқа отырғанда жанға айналып шығып кету. Тірейтін аяғынан қорғану.
ә\ Жатып кеудеден асырып лақтыру. Бұл әдісті тез шапшаң қарсыласты тепе  -  теңдіктен  шығару арқылы жамбасқа құлап жасайды.
Жасау элементтері:
	а\ Бастапқы тұрыс, бастапқы ұстас. 
	ә\ Шабылдаушы сәл жанға қадам жасайды. (Сол аяқпен болса оңға, оң аяқпен болса солға)
	б\ Қылта тұсынан тірей жамбасқа құлап лақтырады.
	в\ Бұл әдістің жалғасы жүдеде күресуде \партерде\ жалғасатындықтан самбошыға  өте тиімді.

800106261104461510626110Қорғану: Шабылдаушы әдіс жасаған уақытта өте сезімталдықпен ынғайлы аяғын қорғанушы шабылдаушының сыртына қадам жасап, шабылдаушыдан бұрын жүдеде күресуге \партерге\ ауысу  тиімді [22].
Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:
* Әр әдіске түсінік беру
* Тиімді жолдарын көрсету
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.

№ 14 тақырып   Жүдеде күресу (Партер)
Сабақтың мақсаты:  Самбо күресінің айырықша ерекшелігі  -  жүдеде күресу әдісіне түсінік беру. 
Қаралатын сұрақтар:
1. Самбо күресінің айырықша ерекшелігі жатып күресу әдіс- айласы мұны үш түрге бөліп қарауға болады.
	а). Арқаға ұстау;
	б). Буындап ауырту.
Самбо күресі ережесі бойынша қарсыласын кілемде арқасына 20 секут толық бір рет ұстаса рұқсат (төрт ұпай береді де) әрі қарай басқа әдіске көшуіне шамамен бес секут береді. Басқа әдіске яғни буынын ауырту әдісін жасауға мүмкіндігі болмас тоқтатып орындарынан тұрғызып, бастапқы қалыптан күресті жалғастырады. Самбо  күресінде жатып күресуде жас самбошыларға арнайы жасайтын жаттығулар беріп арнайы машықтандыру дұрыс.
а) Арқаға ұстау әдіс  - айласы
51435436880Самбошыдан  арнайы ептілік, күш, жылдамдық талап етеді және осы әдіс техникасымен арнайы әдіс - айлалық бағалаулар жоғары төрт ұпай алуға болады. Самбо күресі ережесі бойынша:
2390775130810  20-секунт арқасына ұстаса \ толық\ яғни 4-ұпай.
10-секунт  сәл басымдылық \жартылай\ яғни 2-ұпай. 
Арқаға ұстау әдістері: шабуыл жасаушы палуанның ұстауына қарай (бас жағынан ұстау, қапталдан, жанынан, кеудесіне мініп ұстау т.б) болып бөлінеді. 
1\ Жанынан арқаға ұстау. Бұл әдіс техникасын оңға және сол жаққа жасауға болады. Әдісті жасау техникасына байланысты көп түрге бөлуге болады. Соның ішінен белдесу кезінде жиы қолданылатын түрі  мойыннан және қолдан ұстап қайшылап арқаға ұстау әдіс -айласы. Бұл техниканы орындағанда  оң \ сол\ қолымен қарсыластың мойынын қыса шынтағын сырттынан кимонаның жеңімен   ұстап, аяқты қайшылап екінші қолмен бүйір тұсынан немесе белдігінен мықтап ұстайды.
Қорғаныс: а\.  Шабуылдаушыны белінен қос қолдап құшақтап сәл алға итеріп, күшпен келесі жаққа аударып шығуға болады. ә\. Жартылай көпір жасап қаусыра көпір жасап күшпен итеріп аяқтың көмегімен асып түсуге болады
 2\ Бас жақтан басып белдіктен ұстап арқаға ұстау. Бұл әдіс әдіс -айласын екіге бөліп қарастыруға болады. 
  + Қарсыластың бір қолын қолтыққа қысып, екінші қолды иықтан   асырып
  + белдіктен ұстау әдіс - айласы.
	 Бұл әдіс - айлада біріншісіне ұқсас. Бірінші қарсыластың екі қолын шынтақ тұсынан қолтыққа қысып  белдіктен ұстау әдіс - айласы.
156210600710Қорғаныс: Шабуылдаушы бос қолымен қарсыласын өзінен жоғары күшпен итеріп барып, аударып шығуға немесе шынтағын тіреп шабуылдаушының арқаға ұстауына мүмкіндік бермеу. 

3\ Жаннынан көлденең арқаға ұстау. Жанынан көлденең арқаға ұстау әдіс - айласы өте сенімді және ынғайлы болады.
Шабуылдаушы қарсыласының бір қолымен кимоносының жағасынан ұстап екінші қолымен аяқтың арасынан өткізіп белдіктен ұстайды. Аяқты артқа созып немесе тізерлеп отыруға болады.
Қорғаныс: Бұл әдістен қорғанудың бірнеше түрі бар.
	-Аяқтың арасы арқылы белдіктен ұстаған қолын екі аяқпен мықтап қысып, бас жағына қарай етбетімен айналуға әрекет жасау керек. Осы сәтте жағадан ұстаған қолының шынтақ буынынан ауырту әдісін қолдануға мүмкіндік болады.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.

446151021590
№ 15 тақырып Буынды ауырту әдістері 
Буынды ауырту әдістері буындарды ауырту әдістері ішінен үш топқа бөлінеді: (қол буындарын ауырту, аяқ буындарын ауырту, белді ауырту).
Қол буынын ауырту әдістері: (шынтақ, иық буындарын ауырту әдістері).
Аяқ буындарын ауырту әдістері: (тізе, қылта, шат және жуан сіңірді ауырту әдістері).
Белді ауырту  -  белді қайырып ауырту әдісі.
Буынды ауырту әдістерінің барлығына тән бір ерекшелік буындарды бүгілуіне қарсы қарай тартып ауырту болып табылады. Егер буынға ауырту әдісін шабуылдаушы палуан жасаған кезде қарсыласы бос қолмен немесе аяғымен кілемді не болмаса шабуылдаушыны қағып белгі береді. Содан кейін барып кілемдегі төреші тоқтатуға пәрмен берді. Буынға ауырту әдісін шабуылдаушы жасаған кезде қарсыласы қандай бір дыбыс шығаратын болса бұл ауырту әдісінің нәтижесі болып есептеліп күрес тоқтатылып шабуылдаушыға таза жеңіс беріледі.  Буынды ауырту әдісі ережеге сай таза жеңіс болып есептеледі.

Қол буынын ауырту әдіс
а). Шынтақ буынын ауырту әдісін жасау түрлері
458533514414570485144145
308610229235				 

3642360256540


Самбо күресін Қазақстан Қарулы күштерінің қатарындағы сарбаздарға жалпы дене дайындығымен қоян-қолтық шайқасқа шығумен кез-келген жекпе-жек түрлерінде қарсыласынан басым түсу үшін әр сарбазға самбо күресінің әдіс-тәсілдерін жеттік меңгерулерін жағдай жасап, шеберліктерін талап ету керек деп санаймыз.
Қолданылатын әдебиеттер тізімі:
* А.А. Харлампиев. Борьба Самбо. -М.: ФИС,- 1957. 460 с.
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.

№ 16 тақырып  Қоян-қолтық ұрыстың құрылымы
Жалпы жекпе - жек өнеріне қызығушылар оны ғылыми тұрғыдан қарамай-ақ тез арада оны меңгеруді армандайды, сол арқылы денсаулығын шыңдауды, батыл болуды, өз - өзіне  сенімді болуды, т.б. с   
Жалпы қол сайысының шығу тарихына қарап отырып оның өзін - өзі қорғау жағдайынан туындағанын аңғарамыз уақыт өте келе адамдар бір  -  біріне үстемдік көрсетіп, әлім-жеттік жасайтын болды, адамдар қатыгездікке бой ұрды. Қоғамның дамуы адамдардың ой қабілетінің жетілуіне әсер етті, имандылыққа мойын ұсынды, ең қымбат адам екенін түсінді. Осы уақыттан бастап көптеген қол сайыс мектептері діни ұйымдарға, жоғарғы биліктерге тәуелді болды. Арнайы ғалымдар, мамандар (шеберлер) сайыс түрлерінің жаңа тәсілдерін ойлап тапты.
Әскери жауынгерлік өнері дегеніміз не? неден тұрады? Қандай мақсат көздейді? Неден құралады? - деген сауал туындары сөзсіз. 
Ал, спорттық күрестің анықтамасын алар болсақ ол екі адамның арнайы ережеге сай жекпе - жегі.  Өкінішке орай бұл анықтама қол сайыс өнеріне сай келмейді. Неге десеңіз әр дайым қарсыластар екеу бола бермейді, олар ережемен сайыспайды. Әскери жауынгерлік өнер дегеніміз не? Алдымен  айтар болсақ, кез - келген өнер екі деңгейден тұрады. Біріншісі - осы өнерге қолданылатын әдістерден тұрады. Ал, екіншісі - өзінің жеке талантының арқасында аталған әдістерді қолдануы және дамыта білуі негізінде дағдыдан шеберлікке айналдыра алуы. Кез  -  келген әскери жауынгерлік өнері осы ережеге бағынады. Біріншіден өзіндік негізгі әдістері, бұны үйренбеген кез  -  келген талант өзін - өзі көрсете алмайды.
 Қоян-қолтық ұрыстың анықтамасы (жауынгерлік өнердің әліппесі) оның бірінші сатысын табу қиын емес.  Мысалы: Нели Озиобилисинда <<қол сайысы өнерінің ішіне кіретін барлық әдістермен жеке өзін- өзі  қорғау тәсілі мен шабуылы, олардың іс жүзіндегі оқытылуы мен шын ұрыстың ғылыми талдауы және оның жағдайы негізделеді.  
Енді оның қандай компенентерден тұратынын қарастырайық. Қол сайысын, бірінші негізгі ұрыс және бос қолына түскен нәрселермен жауын жою, бұл ең қажеті және бірінші адамның іскерлігінің берілген мақсаты түрі. Қол сайыстың мақсаты жарыс емес, бұл ережесі және төрешесіз айқас. 
Қоян-қолтық ұрыстың екінші негізі  -  техникасы.
Техникасыз ұрыс төбелес болады. Төбелесте техника пайда болса, ол ұрысқа ауысады. Төбелесте жеңу үшін көп тәсілдер бар. Мысалы: ауыр соққыға жығу, дем алу ретін бұзу, қылқындыру, ауырту тәсілдерін жасау т.б. 
Ұрыс жолдары әртүрлі болады. Сондықтан түрлі техникасы түсінікті болуы заңдылықты құбылыс. 
Қоян-қолтық ұрыстың үшінші негізі  -  оқыту әдісі. Әдіссіз ештеңе шықпайды. Әдістің құпиясы туралы көп айтуға болады, бірақ жаттығу алгоитмі бұрыннан өзгермей келеді.  Әрбір тәсіл төрт кезеңде ретімен істеледі. 
І  -  кезең  -  тәсілді <<ауада>> жаттықтыру. (траектория, соққының бетін тұжырымдау)
ІІ  -  кезең  - тренажорда қозғалысты қайталау. Оқушы бұл кезеңде өз күшін салады.
ІІІ  -  кезең - әріптеспен үйренген әдістерін бір - біріне жасау арқылы қайталайды.
ІҮ  -  кезең  - еркін ұрыста қарсыласпен жұмыс жасау. Бұл кезеңде сарбаз әдісті қарсыласына сенімді қолдана алғанына дейін жаттығады. 
Сонымен біріншіден <<жауынгерлік өнер>> (қол сайыс) ұрыстың мақсатын құрайды  (кәдімгі ұрыс), қолданатын техника, және осы  техникасын қайталау әдісі. 
Жауынгерлік өнер  -  бұл техниканы кәсіби білу және қол сайыстың тактикасы мен өзінің дарындылығы, стератегиялық қайталаудан жақсы игерген <<азов>> өзіндік деңгейге дейін көтерілуіне мүмкіндік береді.
Жекпе - жек өнеріне машықтандыру мақсатында жас ерекшеліктеріне, жынысына байланысты әр түрілі тәсілдер дүниеге келді. Кейбір мемелекеттерде дәстүрлі жекпе  -  жек өнерлерін жетілдіріп жаңаша, тиімді қол сайыс түрлерін қалыптастырды. Мысалы: Кикбокс (бұл қол сайыс түрі тай боксымен ағылшын жұдырықтасу өнерінің таңдаулы тәсілдер жиынтығы бұл спорт түрі әлемде кеңінен дамуда). 
Қол сайысының тәсілдерін орындалуына байланысты лақтыру әдістері, қылқындыру, аяқ және қол буындарына ауырту әдістері, аяқпен және қолмен соққылар жасау деп топтауға болады.
Қазіргі қолданыстағы және әлемде кеңінен тараған қол сайыс түрлері тәсілдерімен қатар күрес тәсілдерін қолдану тиімды, сондықтан қол сайыстағы тәсілдерді топтауда күрес түрлеріне де баса көңіл аудардық.
Жалпы күрес түрлерін ұлттық және халықаралық спорттық деп екі топқа бөлуге болады.
 1.Ұлттық күрес түрлері сол халықтың салт - дәстүріне, өмір сүру ортасына, жалпы ұлттық физиологиялық ерекшелігіне тікелей байланысты. Мысалы: Қазақ күресте аяқ әдістері жиі қолданылса, татарша күресте ұлы денемен жасалынатын әдістерді қолданады, қазақ күресте шапан киіп күрессе, түріктер жалаңаш денесіне май жағып күреседі. Осындай ерекшеліктеріне байланысты әрбір ұлттық күрестерде дене сапаларының даму ерекшеліктері әр түрілі болады және психологиялық дайындықтары, ойлау қабілеттері т.б. сол сияқты жалпылама ерекшеліктер көп болады.Ұлттық күрестерді қолданылатын киімдеріне (форма) байланысты белдіктен ұстап күресетін күрес түрлері, жалаңаш денеден ұстап күресу, киімнен ұстап күресетін күрес түрлері  деп топтауға болады. 
 Күрестердегі қолданылатын әдіс - тәсілдерді  жасалу қасиеттеріне байланысты: аяқпен жасалынатын, ұлы денемен, қолмен жасалынатын деп топтауға болады. Сонымен қатар халықаралық спорт күрес түрлерінде киіммен және жалаңаш, белдікпен күресетін болғандықтан қолданылатын әдіс -  тәсілдерде әр түрілі болады бұл күрес ережесіне тікелей байланысты [12].
Жу-до, самбо күрестері арнайы киімен күресетіндіктен киімнен үстап әдіс жасауға рұхсатталады. Еркін күрес, Грек  -  рим күресінде киімнен ұстауға болмайды. Сумо, ширм (корея күресі), татар, парсы күрестерінде белдіктен әдіс жасауға болады. Осындай ерекшеліктерге байланысты жасалатын әдіс, тәсілдер әр түрілі болады бұл спортшының дене сапаларына тікелей әсір етеді мысалы киімен күресетін күрес түрлерінде саусақ, білек күштері жоғары дамыған, белдіктен күресу ұлы дене, қол күштерін дамытуды талап етеді. Бұндай ерекшеліктерді ескере отырып сол ұлттың, жеке шеберлердің негізгі тәсілдерін анықтауға болады, бұл олардың басты ерекшелігі.                                            
Жалпы жауынгерлік жекпе  - жек өнері дегеніміз не? Деген сұраққа жауап іздеп көрейік: барлық өнердегі сияқты, бұл өнердің өз шеберлері, өз таланттары, өз жанкүйермендері бар.
Кез келген кәсіпқой спортшы бұл өнерді игеріп кете алмайды, сонда бұл өнердін құпиясы  неде? 
Жан - тәнімен берілу, ішкі жан дүниені ашу. Бастапқы да айтқанымыздай бұл өнердің өз шеберлері, таланттары бар олар кімдер? олар кез - келген әскери жекпе - жек өнерінің негізгі әдістерінің 90%  меңгерген немесе қол сайысының техникаларын толық білетін мамандар.
Әскери жекпе - жек өнері осылайша адамның дене қалыпын (формасын) жақсы сақтауын, рухын, күш қуатын тәрбиелейді.
Осылайша әскери жекпе - жек өнерімен шұғылдану барысында дене шынықтыруға, күш қуатты артыруға, рухты шыңдауға болады десек бұл өнер түрімен кез келген адамға шұылдану артық болмайтынын аңғарамыз.
Әскери жекпе жек өнерінің әлппесі қол сайысы деп санасақ,  онда оның алғашқы сатысын бастай беруге болады .Мысалы: Нила Ознобишин <<Қол сайыс өнері өзін -өзі  қорғанумен шабуылдаудың  әдістерінің практикалық үйрету негізі мен қатар нақты бетпе бет белдесудің  ғылыми сараптау жиынтығы>> деп атап көрсеткен.  
Ғаламданған ХХІ - ғасырда әлемде жаңа заман талабына сай жабдықтанған, әртүрілі бағыттағы қол сайыс мектептері ашылып жастарды тәрбиелеуде. Бұл мектептердің бір  -  бірінен айырмашылықтары олардың стильдік (мәнерлік) жағыдайы болып отыр.       
 Сонымен қатар қол сайысының пайда болуына өмір сүру салты, қоршаған ортасы  ұлт ерекшеліктері, физиологиясына т.с жағдайларға байланысты  қалыптасқан [13].
Адамдар қол сайыс өнерін тез арада меңгеріп сол арқылы қоғамдағы кереғар топ пен күш сынасып оларды жеңіп әділет орынатуды армандаса, келесі адам өз дұшпанынан кек алуды армандайды, бірақ сол үшін олар бұл өнердің құпиясын іздеп шарық ұрады оның сыры дұрыс жоспарланған оқу жаттығу жоспары бойынша қажымай - талмай еңбек ету, жоғары дәрежеде ұйымдастырылған мектеп қалыптастыру. 
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  

№ 17 тақырып  Қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілі 
Топтау - күрес тәсілдерін және соққылардың жасалу ерекшелігіне сай топтастыру (квалификациялау) барлық белгілі әдістер мен соққыларды ортақ белгілеріне қарай бөлуге саяды.
Жіктеу - тәсілдердің әртүрлі топтарының  арасындағы байланыстар мен өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежелеріне, құрылымының күрделігіне т.с.с белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру.
Атау беру- педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде пайданылатын қол сайысқа тән атаулар.
Топтау, жүйелеу және атау беру оқытушыларға педагогикалық үдерісті тәртіпке келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу -  топтау негізінде жүргізіледі. Ол жаттықтырушының қол сайыс әдіс - айласы мен соққылардың топтармен амалдар арасындағы өзара байланыс жөнінде жаттығушыға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл спортшыларды дәйекті түрде және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді. Қол сайыста топтау негізіне қарсыласпен сайысқан және жекпе-жекке түскен кезде қолданылытын және жарыс ережелерінде рұқсат етілген әдістер мен соққылар алынған. Қол сайыстағы әдіс -айласындағы кейбір түсініктерді анықтау.
Қоян-қолтық ұрыстың атаулары (терминологиясы) оның топтау және жүйелеумен тығыз байланысты. Атаулар оқу процессін жақсаруға көмектеседі, қол сайыстың әдіс  -  айласы мен тактикасын дұрыс атаудың жаттығулардың мәнін түсіну үшін маңызы зор.
Атаулар мынандай төменгі ережелер негізінде жасалады: ықшамдылық, дәлдік және анықтық, тіл түзілуінің және грамматикалық заңдылықтарға сәйкес.
Атаулар әдетте бір-екі сөзден тұрады. Олар дұрыс түсінік береді.
Атаулар былайша түзіледі:
* Қазақ тіліндегі кейбір сөздер жаңа мағанаға ие болады. Мысалы: көпір- шалқайып басымен және аяқтарымен жер тіреп белін көтеріп көпірге ұқсап тұруы.
* Өндірістік сөздерден жаңа мағанаға ие болатын сөздер түзіледі: орап алу- аяқпен арнайы жасалатын қимыл.
* Сондай-ақ сөз тіркестері дәл қолданылады: шалқайып лақтыру.т.с.с.
Ұсынып отырған атаулар әбден қалыптасқан  өзгермейтін атаулар емес.
* Әдістердің аттарының түзілу ережелері.
Самбо күресінің әдіс - айласы құрылымы сан-алуан қимыл - қозғалыстар мен әдістерден тұрады. Күрестің әрбір әдістерін жеке атаулармен атайтын мүмкіндік жоқ. Бірақ дәл түсіну үшін әдістің дұрыс аталуының маңызы зор. Сондықтан әдіске ат бергенде оның құрылымына қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынандай ереже бар:
Қол сайыстың әдіс- айласы, құрылымы сан-алуан қимыл - қозғалыстар әдістерден тұрады. Сондықтан әдіске ат бергенде оның құрылымына қарамайды.
Әдістің атын анықтау үшін мынандай ереже бар:
Әдістің аты екі немесе үш бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі негізгі әдіс- айлалық белгіні, негізгі топтау топтың атын білдіреді. Мысалы: Лақтыру. Екінші бөлігі әдіс құрылымындағы негізгі элементті сипаттайды, негізгі әрекеті орындауды ерекшелігін білдіреді.  Шалқайып лақтыру, тобықтан қағу т.б. Үшінші бөлігі детальдардың, қосымша қимылдарды және ұстау түрлерін, олардың бағытын ерекшкліктерін анықтайды. Мысалы: жеңнен және жағадан ұстап ашалап тастау, жеңнен және белдіктен ұстап жамбастан тастау т.б.
Екі элементті немесе қозғалысты қосу үшін <<және>>, <<мен>> жалғаулары қосылады. Егер дененің жекелеген бөліктерінен қалай ұстауды анықтағанда "және" жалғаулығы қолданылған болса, бір қолмен дененің бір бөлігі, екінші қолмен екінші бөлігі ұсталатындығы көрсетіледі. Мысалы: Жеңнен және жағадан ұстап.
Егер <<мен>> жалғаулығы қолданылса, қарсыластың денесінің екі бөлігі қоса ұсталып, қолдарының айқастырлатыны сөз болғаны, мұндайда <<қаусырып>> деген атауды қолданса да болады. Мысалы: Кеуде мен қолды ұстап ( қоладары мен кеудесін қаусырып ұстап). Егер екі элемент қатар аталса, онда бірінші әрекет (қимыл) негізгі, екінші қосымша болғаны. Мысалы: Шалқалап кеудеден асыра лақтыру. Мұнда  - шалқалау негізгі,  кеудеден асыра- қосымша,  лақтыру - әдіс - айлалық атау [14].
Қоян-қолтық ұрыстың әдіс - айласы (техникасы: қол сайыс әдіс-айласы-дегеніміз спортшының жеңіске жетуі үшін қолданатын, қол сайыстың ережесінде рұқсат етілген қимыл - қозғалыс амалдарының жиынтығы.
Қоян-қолтық ұрыстың әдіс - айласы жекпе - жекте қарапайым қозғалыстан (ол қозғалыс кеңістік және уақыт арқылы бірімен-бірі байланысты) тұратын тұтас әрекет болып табылады. Яғни әр бір әдіс қол, аяқ, дене арқылы жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым қозғалыс деп аталады. Күресте қозғалыстар шартты түрде былайша бөлінеді:
Қолдардың қозғалысы - ұстау, орап ұстау, қысу, итеру, жұлқу, тұю, тарту, тіреу, басу,т.б.
Аяқтардың қозғалысы- қою, аттау, кейін қою, аттап кету, бүгу, жазу, ілу, шалу, қағу, үстіне салу, итеру т.б
Дененің қозғалысы- еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу, итеру, құлату.т.б.
Спортшының қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң бірі орындалады. Барлық әдістерді шартты түрде қарапайым қозғалыс және қозғалу фазасы деп бөлуге болады.
Споршының негізгі жағдайы және қозғалыстары, олардың биомеханикалық талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық орталығы. Сайысқанда кезде спортшылар көбінесе тіреу алаңын көзбен бақылайды.
Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасындағы кеңістік болып табылады. Жалпы ауырлық орталығына түсетін түзу сызық тіреу алаңының ішіне келсе не одан шығып кетсе тепе -теңдік бұзылады. Сондықтан спортшы қимылдаған кезде ауырлық орталығының түзу сызығы алаңның ортасына жақын болуының маңызы зор. Тепе -теңдікті сақтау өнері мынаған саяды:
Тіреу алаңын тез өзгертіп, <<қауіпты бағытта>>  орнықтылық бұрышын арттыратын қимылдар жасау; қарсылас жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері серпу үшін тиісті бұлшық етерін қатайту немесе босату. Мұндай қимылдар жасау үшін ең қолайлы жағдайды қол сайыста спортшының тұрысы деп атайды.
Бастапқы қалыпта әдіс-айласы-тұрып күрескенде қолданылатын амалдар.
Ұстасу- қолмен орындалатын әрекет, спортшы шабуылдау, қорғану немесе қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің бір жерінен ұстау.
Бір жақты ұстау- оң қолмен қарсыласының оң қолынан (сол қолмен сол қолынан ) ұстау.
Әр жақты ұстау - оң қолмен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң қолынан) ұстау.
Шалу-аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде спортшы балтырын, жіліншігін қарсыласының тізесінен төмен қойып, сырттан шалады.
Ілу-аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде спортшы қарсыласының денесінің қандайда болмасын бір бөлігін ұстап, өзіне немесе бір жағына қарай тартады да, аяқтың басымен не өкшесімен қарсыласының өкшесінен  іледі.
Орау- аяқпен жасалатын қимыл. Спортшы қарсыласын қимылдатпай ұстап, оны өзіне немесе бір жанына тартып, онымен бір мезгілде жіліншігімен және аяғының басымен аяғынан орайды.
Қағу- аяқ қимылы. Спортшы табан жағымен, табанның ішкі ,сыртқы қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Төрт таған- екі қолмен және аяқпен кілемге (алақан, шынтақ және тіземен) бауырын көтеріп яғни ішін тигізбей тіреп тұру.
Жүде- кілемнің үстінде етбетімен яғни ішімен жатуы.
Соққы- қолмен және аяқпен жасалатын қимыл.
Төте соққы- қолмен тіке жасалатын соққы.
Қапталдан жасалатын соққы- қолмен құлаштап не аяқпен жаннан жасалатын соққы.
Арқаға ұстау- спортшыдың кілемнің үстінде арқасына (жауырынына) белгілі уақыт ұстау.
Буынын ауырту- қол және аяқтың белгілі бір буынын (иық, шынтақ, тізе, қылта, шат, бел және жуан сіңірді) бүгілуіне қарсы қайырып ауырту.
Қылқындыру  -  миға баратын қан тамырларының жолын бөгеу (қол сайысқа тән).
Тұншықтыру  -  тыныс алу жолын бөгеу (қол сайысқа тән).
Көтере итеру- аяқ қимылы. Спортшы қарсыласын санымен немесе жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Еңкею- денені тік тұрған күйінен горизанталь күйге қозғалту.
Тікею- денені горизанталь күйден тік күйге келтіріп қозғау.
Шалқаю- денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу- артқа қарай құлаған кездегі дененің қозғалысы: спортшы шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен немесе төрт тағандап түсу үшін айналады.
Жұлқу- спортшы қарсыласын қатты тартып қалады.
Итеру- спортшы қарсыласын өзінен ары қарай немесе қапталға қарай қатты итереді.
Жығу- түрегеліп тұрған қарсыласты кілемнен көтеріп алмай-ақ кеудесімен немесе арқасы, қырынан түсіруге көмектесетін әдістер.
Әдіс- спортшының толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым түсу немесе жығу амалы.
Қорғану- қарсыласының шабуылын тойтаруға мүмкіндік беретін әрекеттер.
Қарсы әдіс- қарсыласының әдісіне қарсы қолданылатын әдіс.
Лақтыру- қарсыласын кілемнен көтеріп алып жауырынымен немесе кеудесімен түсіруге көмектесетін әдістер.
Күрес әдіс - айласын анықтау үшін спортшыдардың барлық негізгі қимылдарын талдаудан өткізу қажет. Мұндай талдауды ең алдымен ол қимылдарды орындауға жұмсалатын механикалық күш тұрғысынан қарау керек. Ең қарапайым қимылды орындағанның өзінде де адам денесінің бір қатар ағзалары өзара қимылға келіп, оны орталық нерв жүйесі реттеп тұратындығы белгілі. Сондықтан күрес әдіс - айласын  талдап анықтағанда жеке бұлшық ет қызметі қарастырылмайды. Күресте оның қысу немесе тарту күші, тарту ұзақтығы, шапшаңдығы пайдаланылады. Сонымен спортшыдар әсер етуші күш мыналар ескеріледі:
-салмақ күші;
-бұлшық еттің тарту күші;
-дененің инертті (қозғалыссыз тұрған кездегі) қарсылығы;
Осы күштер әсер еткенде спортшы денесі әртүрлі жағдайға түседі, оның жеке бөліктерін рычаг ретінде қарастыру ынғайлы.
Қол сайыстың айла  -  тәсілі (тактикасы)
Қол сайыстың айла - тәсілі  -  дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі бір әрекеттер жүйесі.
Тактикалық даярлық амалдар- спортшының шабуылдау немесе қарсы шабуылдау үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттер.
Барлау- спортшының қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына көмектесетін тактикалық әрекеттер.
Бүркемелеу - спортшы қарсыласынан шын ойын жасыру үшін жасайтын тактикалық әрекет.
Қауып төндіру- спортшының қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін тактикалық әрекет.
Жалған әрекеттер- арырына дейін жеткізілмеген және қарсыласты тиісті қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар, қарсы амалдар. Ұстау. Жұлқу, итеру және басқа да әрекет.
Алдау - бұл да жалған әрекет.
Шақыру - спортшының қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр ететін тактикалық әрекет.
Тұқырту-спортшы қарсыласын еркін қимылдауына мүмкіндік бермейтін тактикалық әрекет.
Тепе-теңдіктен шығару - спортшының өзінің шабуылға шығуына ыңғайлы, ал қарсыласы тепе -теңдігін сақтай алмай қолайсыз жағдайға түсуге мәжбүр ететін тактикалық әрекеттер.
Шабуыл-тактикалық әрекет оның мақсаты басым түсу немесе жеңіске жету.
Комбинация- белгілі нәтижеге жету үшін орындалатын әрекеттерді тактикалық жағынан ұштастыру немесе әдістерді бірінен соң бірін орындау.
Алдын алу- спортшының қарсыласының шабуылымен бір мезгілде жүргізілетін шабуылдау әрекеттері, барлық спортшы қарсыласының алдын алу үшін оны шапшаң орындайды.
Қол сайыс тактикасында  аса тиімді әрекетер сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттері деп бөлуге болады. Осылардың ішінде спортшының әдіс-айлалық шеберлігін артыруға ең пайдалысы шабуылдау әрекеттері болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  

№ 18 тақырып  Шабуыл тактикасы
Шабуыл тактикасы - сайысты күшті қарқынмен басталып.  Алдына бәсекелесін таза немесе ұпай санымен ұтуды мақсат етіп қояды. Тактиканың бұл түріне тән қасиеттер: кілемде еркін жүру, өзі жақсы білетін әдістерді бірінен соң бірін қолданып, түйдек - түйдек комбинациялар құру, қарсыласының шабуылына іле  -  шала қасы жауап әдіс жасау, шегінбеу, тайсақтамау тән.   Шабуыл тактикасы спортшының жан  -  жақты  және жақсы психологиялық дайындығын, әдіс - айланың техникалық жағынан шебер орындалуын талап етеді. Міне мұның өзі үдемелі және мезгілдік болып екіге бөлінеді.
Үдемелі  шабуыл тактикасы - спортшы бар мүмкіндікті өз қолына алып, өзіндік әдістерді қолдана отырып, қарсыласын таза  немесе ұпай санымен ұту мақсатын көздейді. Үдемелі шабуыл тактикасын қолдану үшін спортшы өте күшті. Шыдамды, айлакер болумен қатар жан  -  жақты дайындықтан өтуі тиіс. Осындай қасиеттері аз спортшыдар кейде өте үдемелі шабуыл тактикасының құрбаны болып кетуі  де жиы кездеседі. Себебі олардың белдесуді жоғары қарқынды өткізуіне шыдамдылығы жетпейді де, соңында күші жетпей ұтылып қалып жатады. Бұл арада жаттықтырушыға үдемелі шабуыл тактикасының екі спортшынан да көп күш талап ететіндігін ескеру керек.
Мезгілдік шабуыл тактикасы- спортшы тек өзіне ыңғайлы деп тапқан кезеңдерде шабуылға шығады. Шабуыл арасындағы әр қимыл арасындағы уақыттар да ол қарсыласының әр қимылын бағып, жалған қимылдар жасап шатастырады. Осылай өзіне қолайлы сәт тудырған кезде қапы қалмай күтпенген жерден үрдіс шабуылға шығады.
Қарсы шабуыл тактикасы- қарсыласының алға ұмтылуын бағып жүріп, өзіне қолайлы сәтте шабуылға шығады.
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  


№ 19 тақырып Қорғаныс тактикасы

Қорғаныс тактикасы - көбінесе өзінен күші басым, тәжірибесі мол, дайындығы жақсы спортшыдармен кездесу кезінде қолданады. Сондықтан қорғанушы жағдайы шабуыл жасаушы спортшының қимылына тікелей байланысты. Қорғаныс тактикасы қарсы әдістерді шебер қолдана білеті спортшыдар үшін өте пайдалы [15].
Қоян-қолтық ұрыстың тактикасы - деп жекпе жектің әр сәтіндегі жағдайды, қолданған айла - әдістерді дәл әрі дұрыс бағалап, спортшының жан - жақты дайындығы мен ерік күшін бір бағытқа, жеңіске жете беру үшін пайдалана білуді айтамыз.
Қоян-қолтық ұрыстағы арақашықтықты сақтау әдістемесі: қол сайыста спортшы  жекпе - жек кезінде түрлі арақашықтықты сақтайды. Олар - алыс, орта және жақын арақашықтықтар деп үшке бөлінеді. Спортшы бұл арақашықтықтардың өзіндік ерекшеліктерін жақсы білуі тиіс. Себебі әр қашықтықтағы жекпе-жек тәсілі әр түрлі болады.
Алыс арақашықтық. Спортшылар техникалық жетілдіру кезінде алыс арақашықтықтарда жекпе-жек өткізуге машықтанады. Бұл  -  спортшының бір қадам ілгері аттап, қарсыласына соққы дарыта алатын арақашықтығы болуы тиіс.
Мұндай қашықтықты жекпе-жек кезінде сақтай алу спортшы үшін өте қиын. Бұл жаттығу кезінде көп көңіл бөлінетін, әбден дағдыға айналған әдіс болуы керек. Арақашықтықты дұрыс анықтап, оны үнемі сақтай алатын спортшының қарсыласын дәл және ауыр соққылардың астына алуына мүмкіндігі де мол болады.
Бір қадам ілгері аттап, қарсыласына соққы дарыта алатын спортшы үнемі шешуші шабуыл жасайтын кезді күтіп жүреді. Мұндай кезде қарсыласының назарын аударатын әдіс-айлаларды көбірек қолданады. Қарсыласының назарын сол немесе оң қолмен жасайтын алдамшы соққыларға аударған жөн. Оңқай қарсыласқа соққы негізінен сол қолмен жасалғаны дұрыс. Оңқай спортшы шабуылды үнемі сол қолмен бастайды. Сондықтан мұндай алдамшы соққылар қарсыластың шабуыл жасау мүмкіндігін жояды.
Сол аяқты алға басып тұрған бастапқы қалыпта оң қолмен соққы беру сол қолдың соққыларына қарағанда төзімді. Ал егер жұдырық тимей кетсе, онда шабуылдаушы ашық, қорғаныссыз қалады. Сондықтан оң қолмен соққы беру үшін біраз жайындық жасау керек. Алдамшы қимылдармен қарсыласты алдап, оның қорғанысын әлсірету қажет. Бұл арада өзінің де қорғаныссыз қалуы мүмкін екенін естен шығармағаны жөн [16].
Шабуылдаушы өзінің қорғанысын жеңілдету мақсатымен көп жағдайларда қарсыласының жұдырығын дарытпау үшін немесе өзінің жылдамдықтағы басымдығын пайдалану үшін алыс арақашықтықты қалайды. Қарсыласын алыс арақашықтықта ұстауға да спортшы көп дайындалуы қажет. Жекпе-жекті осындай арақашықтықта өткізетін спортшының бойы да, қолы да ұзын болуы және адымы кең болуы керек. Сондай-ақ шабуылшының жылдамдығы, қарсыласының ерекшелігі мен тактикасы да естен шықпағаны жөн [17].
Орта арақашықтық. Ілгері қарай қадам жасамай - ақ, спортшы қарсыласына кең құлаштап жұдырық дарыта алатын қашықтығын орта арақашықтық дейміз. Бұл жағдайда қарсыласына тым жақындамай-ақ шабуыл жасауға болады. Мұндай жекелеген және қосарланған соққыларды, тіпті үздіксіз бірнеше соққы тізбегін де пайдаланады. Бірақ бұл қашықтықтың өзіндік ерекшелігі бар. Спортшы бұл сәтте де өте сақ болуы керек. Себебі кез келген жағдайларда ауыр соққының астында қалады.
Алыс немесе жақын арақашықтықтарға қарағанда бұл жағдайда қорғану да қиындау. Орта арақашықтықтықта жүруге қалыптасу үшін спортшы өзіне-өзі өте сенімді, шабуыл мен қорғанысты дұрыс құра білгені және жекпе-жек тізгінін уысынан шығармағаны ләзім.
Шабуылдаушы соққы беруге үнемі дайын болғаны жөн. Мұнда аяқтың қозғалысы алыс арақашықтықтағы сияқты әдіс-айла қолдануға, сондай-ақ, арақашықтықты сақтауға және соққының күшін арттыруға жұмылдырылады. Сондықтан орта арақашықтықтағы шауылдаушы негізінен жеке қадамдар немесе сүйретпе қадамдар жасайды. Бұл спортшының өзіне үнемі сенімді болуына мүмкіндік береді. Мұнда әдіс айла және алдамшы қимылдар көбіне денемен ғана жасалдады.
Спортшылардың көбі орта арақашықтықты өте аз шабуылды үдету немесе қарсы шабуыл кезінде соққылар тізбегін жасау үшін ғана пайдаланады. Сонан кейін олар алыс арақашықтыққа немесе жақын қашықтыққа ауысады. Сондықтан болар, бұл қашықтықты көбіне <<жартылай арақашықтық>> деп те атайды. Соған қарамастан орта арақашықтықты жақсы көретін спортшылар да баршылық.
Жақын арақашықтық. Бұл - спортшылардың қысқа соққылар ғана жұмсай алатын қашықтығы. Мұндай жағдайда спортшылардың бір  -  біріне денесі тиіп тұруы да мүмкін. Бұл қашықттықтағы бәсекеде өте жинақы болып, денеде жұдырық даритын ашық жер қалдырмауға тырысу керек.
Қарсыласымен бетпе-бет келгенде спортшылардың аяқтары оған дейінгі таңдаған соққы жұмсауға ыңғайлы арақашықтықта болуы тиіс. Егер тіресіп тұрған спортшылардың бірі итерсе немесе кейін кетсе, аяқ дененің тепе-теңдігін сақтайды. Тіпті жақын арақашықтықтың өзінде де спортшы күшті соққылар беруге болатын жағдайды іздеуі керек. Дененің салмағын бір аяқтан екінші аяққа алмастырғанда да шабуыл мен қорғанысты ұмытпаған дұрыс [18].
Жақын арақашықтықта жекпе-жек өткізуде дәлдік керек. Арақашықтықты дұрыс есептемеу, қарсыласы өте жақын тұрғанда сәтсіз қимылдар жасау көбіне қолайсыз қимылдарға соқтырады. Мұндай кезде шабуылдаушыға қарсыласының басы тиіп жарақат алуы да мүмкін. Осындай жағдайда көбіне спортшылардың қабағы жарылады. Мұндай сәтсіз қимылдар споршыны жарысты жалғастыру мүмкіндігінен айырады.
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  

№ 20 тақырып Буынды ауырту әдістерін үйрету әдістемесі

Буындарды ауырту әдістері ішінен үш топқа бөлінеді: (қол буындарын ауырту, аяқ буындарын ауырту, белді ауырту) (2-6 суреттерде көрсетілген).
Қол буынын ауырту әдістері: (шынтақ, иық буындарын ауырту әдістері).
Аяқ буындарын ауырту әдістері: (тізе, қылта, шат және жуан сіңірді ауырту әдістері).


-1593851636395367093540767013335302895Белді ауырту  -  белді қайырып ауырту әдісі.
42995851200150-1581152571750-15811512573006-сурет. Қолмен аяқтың буындарын бірдей ауырту әдісін жасау

Буынды ауырту әдістерінің барлығына тән бір ерекшелік буындарды бүгілуіне қарсы қарай тартып ауырту болып табылады. Егер буынға ауырту әдісін шабуылдаушы палуан жасаған кезде қарсыласы бос қолмен немесе аяғымен кілемді не болмаса шабуылдаушыны қағып белгі береді. Содан кейін барып кілемдегі төреші тоқтатуға пәрмен берді. Буынға ауырту әдісін шабуылдаушы жасаған кезде қарсыласы қандай бір дыбыс шығаратын болса бұл ауырту әдісінің нәтижесі болып есептеліп күрес тоқтатылып шабуылдаушыға таза жеңіс беріледі.  Буынды ауырту әдісі ережеге сай таза жеңіс болып есептеледі [19].

Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  

№ 21 тақырып  Қолмен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі
Қол сайыста қолмен жасалатын бокс техникасындағыдай негізгі үш түрлі соққы бар. Олар: төте соққы, төменнен және қапталдан жасалатын соққылар. Бұл соққылардың әрқайсысын оң қолмен де, сол қолмен де қарсыластың басына немесе денесіне дарытуға болады. Соққылардың түрі (төте, төменнен және қапталдан) сол соққыны атқаратын қол (оң немесе сол) және нысана (бас немесе дене) бірімен-бірі байланысты. Сондықтан бокс терминологиясында соққыларға арналған он екі тізбек бар: <<оң қолмен басқа төте соғу>>, <<оң қолмен денеге төменнен жасалған соққы>>, <<сол қолмен денеге қапталдан жасалған соққы>> және тағы басқалар.
Жекпе-жек кезінде негізгі соққылардың техникасы шабуылдаушының өзіндік ерекшелігіне қарай өзгеріп отырады. Бұл арада жекпе-жек қалай өтіп жатқандығы, жылдамдық қарсыласаның бәсекені жүргізу әдісі мен тактикалық міндеттері де соққыға өзгеріс енгізуі мүмкін. Осыған орай соққылардың ерекшелігі байқалады, дәлірек айтқанда,  олардың орындалу техникасы ғана өзгереді. Қандай соққы болса да арақашықтыққа байланысы әр түрлі. Мұндай қолдың бір түзудің бойымен созылуы да, тіпті созылмауы да мүмкін. Ныснаны көздеген соққының бағыты да өзгеруі ықтимал. Қапталдан жасалған соққылар нысанаға төменнен немесе жоғарыдан тиеді. Мұндай соққылар кезінде аяқ қозғалысы да өзгереді. Сол аяқты алға қойып тұрған кезде дененің салмағын екі аяққа бірдей түсіріп,  жоғарыда аталған соққыларды қолданады. Сондай-ақ оңға немесе солға жылжып та, қарсыласын соққы астына алуға болады [20].
Көптеген жекпе жек шеберлерінің техникасында өзіндік ерекшеліктер бар. Осындай ерекшеліктер кейбір спортшының соққыларды жүзеге асыруына ықпал етеді. Олардың соққыларында шеберлік байқалады, ал техникалық орындалуына ешқандай мін таға алмайсың.
Мұндай мысалдарды көптен келтіруге болады. Сондықтан қол сайыстағы соққылар техникасын өзгермейтін, тұрақты деп қарамау керек. Бұл соққылар спортшылардың қалыптасу кезеңінде негізге алынуы тиіс. Ал шеберлігі толысқан спортшылар өзінің қабілетіне, мүмкіндігіне қарай өзіне пайдалы, тиімді әдістер іздейді. Енді сол соққылардың түрлерімен танысалық.
Соққылардың негізі. Қол сайыста әр соққының тактикалық негіздері болады. Спортшылар шабуыл соққыларын, қарсыласы шабуылға шыққанда қарсы және жауап соққыларды, әріптесінің қорғанысын бұзуға арналған алдамшы соққыларды, қарсыласының шабуылын тоқтататын соққыларды пайдаланады. Мұндай соққылар әртүрлі жағдайда жүзеге асырылады.
Спортшылардың арақашықтығына байланысты ұзын және қысқа соққылар көбірек пайдаланылады. Жақын арақашықтықта қысқа соққылар ғана жүзеге асырылады.
Соққы үйреткен кезде дәлдік және жылдамдық сияқты қасиеттерді спортшының бойына сіңіруге басты назар аудурған жөн. Бірақ еш уақытта спортшыдан қарсыласын құлататын күшті соққыларды талап етуге болмайды. спортшының шын шеберлігі қарсыласын ұрып құлатуда емес, оны жан  -  жақты тактикамен, ұшталған техниканың көмегімен жеңуде.
Татамиде жекпе-жек ең алдымен айла тәсілдердің бәсекесі. спортшылардың күшті соққылармен беріле әуестенуі көбіне өздерін қиын жағдайда қалдырады. Әрине, жекпе-жекке түскен жұптың қайсысы болмасын соққы тигізбей кете алмайды. Бірақ мұнда шебер қорғана білетін, шабуылды да есеппен жасайтындар ғана жеңеді.
Қандай соққы жасаса да спортшы өзінің тепе  -  теңдігін сақтауы керек. Егер оның жұдырығы ауаға босқа сілтенсе, онда спортшы тепе  -  теңдіктен, онымен қоса қорғаныстан да айырылады. Бұл терезесі тең қарсыласпен жекпе  -  жекте сәтсіздікке ұшыратуы мүмкін.
Жылдам қарсыласпен бәсекеде соққы да жылдам болуы тиіс. Көптеген тәжірибелердің арқасында, осындай жекпе  -  жекте әр соққының шамамен жарты секундта жасалатыны анықталады.
Тез соққылар негізінен әр бір қимылдың дәлдігіне байланысты. Әр бір соққы мынадай элементтерден тұрады: аяқпен демеп, дененің салмағын бір аяқтан екінші аяққа ауыстыру, денені ыңғайлап соққы жасайтын қолды алға жұмсау. Сонымен қатар тездік спортшының соққы басталар кездегі қалпына да байланысты.
Дәл соғу және қарсы соққылардан қорғана білу  -  жекпе  -  жектің сәтті аяқталуын қамтамасыз ететін тактикалық есеп. Сондықтан тактика мен техниканы үнемі бірге пайдалана білу қажет. Жаттықтырушылар шәкірттеріне жекпе жек техникасын үйреткенде осы сүйікті өнердің тактикасын да естен шығармағаны жөн.
Соққы кезіндегі жұдырықтың қалпы. Қолдың саусақтары мен олардың буындары дененің басқа мүшелерімен және буындарымен салыстырғанда әлсіздеу болады. Ауыр соққылар кезінде саусақ немесе оның буындары жарақат алуы мүмкін. Жұдырықтың соққы кезінде түйілу керектігі де сондықтан. Саусақты жарақаттау немесе буынды тайдырып алу жиі кездесетін жайлар. Жекпе жекпен әуестенушілердің көбі алғашқы сәттерде осындай жарақаттар алады.
Саусақтың немесе буынның жарақат алуының басты себебі соққы жасаған кезде жұдырықтың дұрыс түйілмеуіне байланысты. Оның үстіне ол соққылардың өзі де көздеген нысаннаға емес, қарсыластың денесінің ең қатты жерлеріне  -  шынтаққа, маңдайға, кейде жамбас сүйекке тиеді.
Соққы кезінде түйілген жұдырық мынандай болады: саусақтар бүгіліп алақанға тиіп тұруы керек. Қолдағы ең мықты жер және қарсыласына соққы кезінде даритын жер  -  алақанның ортасы. Ал бүгілген саусақтардың буындары соққы кезінде ауырсынып, қолды жарақаттан қорғайды.
Жұдырықты түюдің де әдісі бар. Қол қарсыласына қарай сілтенген сәтте ғана қатаюы керек. Егер жұдырықты үнемі қатты түйіп жүрсе, онда қолдың жұмысы ауырлайды, бұлшық еттері шаршайды.
Саусақтарды байлау әдісі. Саусақтарды, буындарды түрлі жарақаттан сақтау үшін жаттығу кезінде де, үйрену жекпе  -  жектерінде де жарыстарда да боксшы саусақтарын орап, шанду қажет. Бұл, әсіресе, басбармақ үшін өте қажет. Спортшылардың көбі абайсызда бармағын тез тайдырып алады [21]. 
Қолмен жасалатын төте соққылар: қол сайыста әсіресе төте соққылар көп қолданылады. Ол үйренуге жеңіл және жылдам, дәл орындалады. Төте соққылар көбіне алыс және орта арақашықтықтарда пайдалынылады. Кейбір спортшылар жақын арақашықтықтарда да төте соққылар жасайды. Сонымен бірге мұндай соққылар шабуыл кезінде немесе қарсыласының шабуылын тоқтатуға, сондай  -  ақ алыс және орта арақашықтықтарды сақтауға жұмсалады.
Жекпе - жекті тек алыс қашықтықта өткізуге тырысқан спортшы көбіне төте соққылармен қаруланады. Мұндай жағдайларда олар үнемі әр жаққа жылжумен болады. Бұл оған бәсекеге тізгінін уыстан шығармауға, жарыста көп ұпай алып, жеңіске жетуге мүмкіндік береді.
Қол сайысты үйренгісі келгендер алдымен осы төте соққыларды үйренеді. Себебі мұндай соққылар жекпе  -  жек кезінде жинақылыққа үйретеді. Сонымен қатар спортшыға алыс арақашықтықта бәсеке өткізудің техникасын жете меңгеруге мүмкіндік береді.
Сол қолмен басқа төте соққы беру және одан қорғану. 
Бұл соққы татамиде өте жиі қолданылады. Себебі сол қолмен қарсыластың арасы жақынырақ болады. Сондықтан шабуылдаушы бұл соққыны дәл және тез орындай алады.
Сол қолмен төте соққылар алыс қашықтықтағы түрлі-түрлі тактикалық шешімге байланысты қолданылады. Оның негізгі міндеттері  -  шабуыл алдында шабуылдаушының назарын басқа жаққа аударып, өзіне қолайлы арақашықтықты сақтай отырып, жақындатпау, шабуылын тоқтату, келесі шешім қабылданғанша инициативаны қолдан шығармау үшін қарсыласының өзін осындай есептермен қақпанға түсіру. Сол қолмен жасалған көп әрі соққылар оның есін жиюына мүмкіндік бермейді.
Сол қолымен қарсыласының басына соққы берген кезде спортшы өзін сенімді сезінеді. Себебі ол мұндай кезде қарсы соққы ала алмайды. Алыс арақашықтық қарсыластың қысқа соққыларынан сақтайды.
Мұндай соққылар негізінен спортшының бастапқы қалпынан басталады. Соққы болар алдында дененің салмағы екі аяққа тең түседі. Сонан кейін аздап оң аяққа ауыса бастайды. Оң аяқ серпілген кезде дене қарсыласқа қарай жылжиды да, сол аяқ ілгері қарай сүйретпе қадам жасайды.
Сол қолын қарсыласына  тез сілтеген сәтте де дене де солдан оңға қарай шапшаң бұрылады. Бұл соққының күшін бұрынғыдан да арттыра түседі. Жұдырық нысанаға тиген кезде, бүгілген саусақтар төмен қарап тұруы қажет. Кейбір спортшылардың соққысы кезінде бүгілген саусақтар оңға қарап та тұрады. Бұл да ыңғайлы.
Дененің бар салмағы сол аяққа түскен кезде ғана қол нысанаға тию керек. Бұл соққының күшті болуына көмектесіп қана қоймай, жұдырық қарсыласына тимеген сәтте тепе  -  теңдікті сақтауға да мүмкіндік береді. Желеген шабуыл кезінде, шешуші шабуылдарда да мұны естен шығармаған жөн.
Осындай соққы кезінде алақаны қарсыласына бағытталған оң қол иекті, сол шынтақ денені қорғап тұрады. Сонымен қатар иекті сол иықпен жабу керек. Шабуыл кезіндегі мұндай қорғаныстар спортшының дағдысына айналғаны дұрыс.
357568511982452324101198245Қорғаныс: сол қолмен басқа төте соққы жасаған кезде шабуылдаушының сол қолының сырт жағына қарай аттап, жалтарып шығып соққы жасаған қолының сыртынан оң қолмен ұстап, сол қолмен шабуылдаушының басын қолына қыса сол аяқпен сырттан шалу әдісін жасау керек (7-сурет).   

7- сурет. Сол қолмен денеге төте соққы беру және одан қорғану. 
Бұл соққыны қолданған кезде де шабуылдаушының денесі ілгері әрі оңға қарай қозғалады. Ол қарсыласының қарсы соққыларынан басын қорғайды. Себебі бастың негізгі бөлігі сол иықтың тасасында қалады. Сол қолмен соғукейде қарсыласының басын қорғаныссыз қалдыратын алдамшы соққы ретінде пайдаланылады.
Мұндай шабуыл кезінде сол аяқпен бір қадам ілгері жылжиды. Иек астына қарай жұмсалған сол жұдырық нысанаға бағытталған сәтте, оң қол басты қарсы соққыдан қорғайды. Оның үстіне оң қол да соққы беруге дайын тұрады.
Соққы кезінде салқындылық өте қажет. Сол аяқтың басы оңға қарай бұрылуы керек. Бұл егер жұдырық нысанаға тимеген сәтте, дененің алға кетіп, тепе - теңдікті жоғалтуынан сақтайды. Оң аяқтың да қажетті қашықтықта болғаны дұрыс. Егер спортшы мұндай ұсақ жайларды ескермесе, нысанаға тие алмаған кезде теңдікті жоғалтып, қорғаныссыз қалады. Сөйтіп, өз қарсыласына ашық нысана болады. Оның үстіне нысанаға тимеген жұдырықты, сондай-ақ қолдың бұлшық еттерін тез босатып үйренгенде дұрыс. Мұның да дененің теңдігін сақтауға тигізер көмегі аз емес.
384810842010Қорғаныс: шабуылдаушы денеге сол қолмен төте соққы жасаған кезде еңкейіп соққыны өткізіп жіберу арқылы шабуылдаушының өзіне жақын тұрған аяғын ұстап өзіне қарай көтере жұлқи тарту керек (8-сурет) [22]. 

8- сурет. Оң қолмен басқа төте соққы беру және одан қорғану. 

Бұл ең күшті соққылардың бірінен саналады. Себебі оң қолды қарсыласына жұмсағанда, дене солға қарай кілт бұрылады. Дененің осындай бұрылысы және оң аяқтың серпілуі соққының күшін едәуір арттырады. Сол аяқты алға жіберген бастапқы қалыпта оң қол шешуші соққы жасауға үнемі дайын тұрады. Дененің бұрылысына, оң аяқтың қозғалуына және қарсыласынан алыстауға оң қолдың жұмсалуына біраз уақыт кетеді. Қарсылас мұндай шабуылдан оңай қорғана алады. Сондықтан ондай шабуылды бастауға, оң қолды нысанаға дәл жұмсауға алдын ала дайындалу керек.
Оң қолдың жұдырығы нысанаға дәл тию үшін алдымен шабуылды оң қолмен бастайды. Толассыз соққылар қарсыластың назарын басқа жаққа аударуы керек. Сонан кейін ғана қорғаусыз қалған нысанаға оң қол жұмсалады. Осындай шабуыл кезінде тепе-теңдікті сақтауды да ұмытпау керек.
289560488315Оң қолмен соққы берген кезде өте сақ болған жөн. Ол кезде басты сол қолдың жұдырығы, ал денені шынтақ қорғайды. Соққы бергеннен кейін боксшы бастапқы қалыпқа тез келуге тырысады. Себебі мұндай шабуыл кезінде кеуденің біраз жері қорғаусыз қалады. Әсіресе, оң қолдың жұдырығы нысанаға тимей кетсе, қорғанысты тез ұйымдастыру қиынға соғады. Егер дәл осы кезде шабуылға сол қол араласса, онда шабуылдаушының жағдайы бұрынғыдан жақсарады. Бұл арада сол аяқта созылып, соққыға күш қосады (9-сурет). 
9- сурет. Оң қолмен дененге төте соққы беру. 

Қорғаныс: Оң қолмен жасалған соққыға сол қолмен білек түсынан тосқауыл қойып, оң қолмен шабуылдаушының оң қолынан ұстап, сол қолмен желке түсынан ұстап күрестің сырттан шалу әдісін қолдау тиімді.
Бұл соққының орындалу техникасы өте көп. Көбіне сол қолдың дайындық, жалған шабуылдарынан кейін орындалады. Сондай-ақ сол қолымен қарсыласының басына соққы жасағаннан кейін қосалқы күшті соққы ретінде пайдаланылады. Немесе қорғанысқа тығыз байланысты қарсы соққы ретінде қолданылады. Сонымен қатар шабуылды өрбітетін соққылар тізбегіне де енеді. Бұл қарсыласты басына бағытталған төте соққының одан айырмашылығы сол, бұл соққыны жасағанда дене көбірек иіледі, екі тізе жиі - жиі бүгіледі.
Оң қолмен денеге төте соққы жасаған кезде алда  тұрған сол аяқ еденге ұшымен ғана тиіп тұрады. Бұл жұдырық нысанаға дарымай кеткен жағдайда дененің тепе - теңдігін сақтауға мүмкіндік береді. Оның үстіне осы соққыны жасаған кезде тізе көбірек бүгіледі. Бұл да соққыны күшейтуге көмек етеді. Сонымен бірге шабуылды одан әрі үдетуге де қолайлы болады.
Оң қолмен денеге төте соққы жасаған кезде қорғаныстың әлсірейтінін естен шығармау керек. Дене солға қарай бұрылғанда әсіресе, оң жақ ашық қалады. Спортшы сол қолдың жұдырығымен басты, сол білекпен және шынтақпен денені түгел қорғауға тырысуы керек.
184785368935Қорғаныс: шабуылдаушының оң қолның сыртына қарай аттап, шабуылын сол қолмен білек тұсынан тосқауыл қойып, сол сәтте оң қолмен ұстап, сол қолмен желке тұсынан басын қолына қапсыра қысын алдынан қрқа шалу әдісін қолдану жөн. 
Екінші жолы шабуыл жасаушының өзінің күшін пайдаланып, желке тұсынан баса, сол аяқпен алдынан  қырқа шалып сүріндіре құлату керек (10-сурет) [23].
10- сурет. Оң қолмен жасалған төте соққыға қарсы соққы жасау.
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  

№ 22 тақырып Қолмен төменнен жасалатын соққылар
Төменнен жасалатын соққыларда шабуылдаушының басқа соққылары сияқты ұзын, тіпті өте қысқа болуы да мүмкін. Қарсыласын басты нысанаға алып, бірақ жұдырығын денеге дарыта алмаған кезде ұзын соққыларды пайдалану керек. Ал қарсыласың өзіңнен қысқа немесе аяқтарын бүгіп төмен тұрса, онда басты ұзын соққылармен нысанаға алған абзал.
Қысқа төмен соққылар жақын қашықтықтарда пайдаланылады. Оны екі қолмен бірдей денеге де, басқа да дарытуға болады. Сонымен қатар қарсыластың шабуылы кезінде қорғаныспен ұштасқан қарсы соққылар ретінде де қолданылады. Егер бәсекелесің тік тұрса еш уақытта шабуылды қысқа соққылармен бастауға болмайды. Қарсылас мұндай соққылардың алдын алып кетуі мүмкін. Сондықтан қысқа төмен соққылар қарсылас спортшы еңкейген сәтте ғана пайдаланылады.
32385403225Қысқа төмен соққылар қолданған кезде дене түзеледі. Кейде еңкейіп тұрған спортшының шалқаюы да мүмкін (11-сурет).
11- сурет. Оң қолмен жасалған соққыдан қорғану

Дененің осындай қозғалысы соққыға күш қосады. Мұндай соққыларды 
жүзеге тез асыру қажет. Осындай тездік және дененің тез өзгерісі соққының күшін молайтып, қарсыласты қиын жағдайға қалдырады. Жекелеген төмен соққылар кезінде бос қолмен басты, денені қарсыластың қарсы шабуылынан қорғап жүрген абзал.
Сол қолмен басты төменнен соғу.
 Бұл соққы қарсылас алға қарай еңкейіңкіреп тұрған кезде пайдаланылады. Қысқа соққылардың түзу бағытталуы да, қапталдан болуы да мүмкін.
Ұзын соққылар қарсыластың тұрысын өзгертуге мәжбүр ету үшін қолданылады. Егер қарсылас еңкейіп тұрса, онда оған шабуылдау қиын болады. Сондықтан ұзын соққылар оны тік тұруға мәжбүр етеді. Тік тұрған адымды шабуылдау да, одан басымдылық көрсету де оңайлау болады.
Егер қарсылас оң жақ қапталында болса, қысқа, төмен соққыларды бір орында тұрып та немесе қысқа қадам жасап та орындауға болады. Бұл кезде дененің салмағы оң аяққа түседі. Соққы жасаған кезде дене оңға қарай кілт бұрылады және сәл еңкейеді. Шынтақ тұсында сүйір бұрыш жасап бүгілген қол төменнен жоғары қарай нысанаға бағытталады.
Егер қарсылас бетпе-бет тұрса, сол қолмен басқа төменнен соғуға да, дененің салмағын сол аяқтан оң аяққа алмастыруға да болады. Дененің осындай қозғалысын нысанаға сілтеген қолдың қозғалысымен байланыстыру да өте қажет. Осындай соққыларды жүзеге асырғаннан кейін, дененің салмағын түгелдей оң аяққа ауыстырады. Мұндай қимыл шабуылды жалғастыруға мүмкіндік болмаған сәтте қарсыласпен арақашықты ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Сол қолмен денені төменнен соғу. 
Сол қолмен төменнен жасалатын басқа соққыларға қарағанда мұның ерекшелігі көп. Ұзын және қысқа соққыларды алыс және жақын арақашықтықтарда бірдей жүзеге асыруға болады. Бұл соққыларды орындау да басқаларынан жеңілдеу. Денені қорғап тұратын қарсыластың оң қолын басқа бағытталған соққымен кей кезде алдауға да болады. Қарсылас оң қолымен басын түгел жапқанда, сол қолдың бағытын өзгертіп, соққыны денеге дарыту керек.
Сол қолмен денеге төменнен жасалатын соққыдан бағыты ғана өзгеше. Ұзын соққы да сол қол шынтақ тұсында жазық бұрыш, ал қысқа соққыда сүйір бұрыш жасайды. Бұл соққыларда мұнан басқа ерекшелік жоқ.
Сол қолмен денеге төменнен соққы жасалған кезде арқа, қарын, аяқ және соққы жасалған бұлшық еттері қатаяды. Бұл соққының күшін біршама арттырады [24].
Оң қолмен басты төменнен соғу. 
Бұл соққы спортшы қарсыласына бетпе - бет тұрған  сәтте және оның оң қолы соққыға кедергі жасай алмайтын кезде ғана жасалады. Мұндай жағдайға қарсылас спортшының басына немесе денесіне оң қолмен соққы жасаған кезде ғана душар болады. Осы кезде оң қолмен басқа төменнен қарсы соққы беру және оны қорғаныспен ұштастырып немесе соққы бергеннен кейін шегіну дұрыс.
Осындай шабуыл қарсылас еңкейген сәтте ғана жасалады. Соққы жасаған кезде дененің бар салмағы сол аяққа түсу керек. Ал оң қолмен басқа төменнен соққы дарыту үшін дайындық жасаған жөн. Сол қолмен жасалатын көптеген алдамшы соққылар, шабуылдар қарсыластың назарын аударып, әлсіретуге тиіс.
Жекпе - жек кезінде басқа төменнен жасалатын қысқа соққылар бір орында тұрып та, бір қадам аттап та жасалады. Бұл спортшылардың арақашықтығына байланысты. Бір орында тұрып соққы жасаған кезде тізе сәл бүгіледі, дене оңнан солға бұрылады, оң иық алға шығады, түйілген жұдырықтың саусақ жағы өзіңе қарайды. Сол қолдың жұдырығы басты, ал шынтақ дененің сол жақ бөлігін қорғайды.
Оң қолмен басқа төменнен жасалған қысқа соққыны бір қадам аттап орындаған кезде, дененің барлық салмағы алға аттаған сол аяққа түседі. Ал орындалуы жағынан жаңа ғана жоғарыда айтылған соққыдан ешқандай өзгешелігі жоқ.
Оң қолмен денені төменнен соғу. 
Бұл соққыны жиі қолдану өте қиын. Себебі, қарсыластың сол қолы бұл соққының жүзеге асуына мүмкіндік бермейді. Ол үшін қарсыластың сол қолын көтеруін күту керек. Тіпті сондай кезде туған да өте сақ болған дұрыс. Абайсызда соққы қарсыластың шынтағына тиюі мүмкін. Ал мұндай жағдайда көбіне саусақтар жарақаттанады.
Егер қарсылас тік тұрса онда соққы үшін нысана да көбірек болады. Мұндай соққыны жүзеге асырған кездегі дене мен аяқтың қозғалысында соққыны басқа бағыттаған кездегіден ешқандай өзгешелік жоқ.
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  

№ 23 тақырып Қолмен қапталдан жасалатын соққылар
Қапталдан жасалатын соққылар алыс және орта арақашықтықтарда пайдаланылады. Егер шабуылдаушы қарсыласымен арақашықтықты жақындатқысы келмесе, осындай соққылар жиі қолданылады. Немесе қарсыласының қорғанысын бұзуға арналады. Сонан кейін орта және жақын қашықтықтарда шабуылды жалғастыруға болады.
Қапталдан жасалатын қысқа соққылар - қол сайыстағы негізгі соққылардың бірі. Себебі мұндай соққы кезінде нысананың жақын болатындығы сондай, қарсылас соққы берген қолдың жылдам қозғалысын барлық уақытта бірдей байқай алмаймыз. Соққы беретін қолдың жолының қысқалығы, соған байланысты иық бұлшық еттерінің қатаюы соққының күшін арттырады. Мұндай қысқа соққылар нысанаға нық тиеді.
Қапталдан жасалатын қысқа нық соққылар қысқа арақашықтықтағы шабуылды одан әрі дамытады. Қысқа соққылармен алыс және орта арақашықтықтардан да шабуылдауға болады. Ол үшін спортшы жылдам қадамдар жасап, қапталдан жасалатын қысқа соққыларды шабуылға және қарсы шабуылға тиімді пайдалану үшін, оны татамидың әр жағына қозғала жүріп жасауды жете үйрену керек.
Сол қолмен басты қапталдан соғу және одан қорғану. 
Сол қолмен басты қапталдан соғуды, әсіресе, сол қолмен жақсы жұмыс істейтін спортшылар көп пайдаланады. Ондай шабуылдаушы үшін қарсыласының сол қолы қауіпті. Жақын жерден сол қолмен, басқа немесе денеге бағытталған жұдырықтан қорғану өте қиын. Сол себептен әсіресе қысқа соққылардың спортшының ұпай қорын арттыруға да қосар үлесі көп.
Сол қолмен басқа жасалатын ұзын және қысқа соққылардың арасынан сол аяқпен алға бір аттап жүзеге асырылатын соққылар негізінен шабуылда қолданылады. Спортшы шабуылды көбіне тек осындай соққылармен ғана жасайды. Сонымен қатар қапталдан жасалатын соққылар қарсыластың қорғанысын бұзу үшін де пайдаланылады.
Қапталдан сол қолмен жасалатын ұзын соққылар қазіргі қол сайыта жиі қолданылады. Оны татамиге шығып, тәжірибе жинақтаған сайысшылардың бәрі де ұнататнын біз күнделікті жарыстардан көріп жүрміз. Бұл соққыны жасағанда алғашқы қимыл оң аяқтан басталады. Созылған оң аяқтан дененің салмағы алға аттауға көтерілген сол аяққа тез ауысады. Сол қозғалыспен қабаттаса сол қол алдымен төмен түсіріледі, содан кейін ол төменнен доға жасап, қарсыластың басына қарай жұмсалады. Қолдың осындай әдіспен нысананы көздеуінен, дене де оңға қарай бұрылады. Міне осы қозғалыстың бәрі соққының күшін арттырады. Бұл кезде оң қол басты және денені қарсыластың қарсы соққыларынан қорғайды (12-сурет) [25].
514351430655Қапталдан сол қолмен басқа тез соққы жасау үшін, қарсыластың көңілін өзге жаққа аудару қажет. Ол үшін жалған шабуылдар немесе соққылар пайдаланылады. Сәтті кезеңді күту керек. Сәтті түскен кезде бұл қауіпті соққымен нысананы дәл көздейді. Ол үшін мұнда да қозғалыс оң аяқтан басталады. Ұзын соққыдағыдай салмақ оң аяқтан сол аяққа ауысады. Мұнда қол кең сермелмейді. Бар болғаны жарты доға ғана жасап, сонан кейін нысанаға дәл көзделеді. Дене алға қарай кілт бұрылады. Соққы нысанаға тиген сәтте сол аяқтың ұшы еденге тіреледі. Мұның бәрін соққының күшін едәуір арттырады. 

12-сурет. Сол қолмен жасалған төте соққыдан қорғану

Осындай соққылардан қорғануға дұрыс көңіл бөлмейтін спортшылар көп ретте аса қиын жағдайда қалады. 
Оң қол әдеттегідей қорғанысқа пайдаланылады. Сол қолмен жасалған соққы кезінде қарсыластың  денесі қорғаныссыз қалуы мүмкін. Оң қол мұндай жағдайда шабуылды жалғастыруға дайын болуы керек. Сол қолмен басқа  қапталдан соққы жасаудан қорғанудың төрт нұсқасы сурет арқылы берілді (13-14 сурет).
51435-1905

13-cурет. Сол қолмен жасалған төте соққыға қарсы соққы жасау

304228516783051562101611630
14- сурет. Сол қолмен денені қапталдан соғу. 
Мұның өткен соққыдан айырмашылығы шамалы. Мұнда дене алға қарай көбірек еңкейеді, аяқ көбірек бүгіледі, соққы беретін қолдың бағыты өзгереді.
Бұл соққының атқаратын міндеті көп. Онымен шабуылды бастауға болады немесе қарсы шабуыл кезінде қорғаныспен тығыз байланыстыра қарсы және жауап соққы ретінде қолданылады және сол қолмен басты қапталдан соғу үшін, қарсыластың қорғанысын бұзу үшін пайдаланылады. Қарсыласты алдау үшін алыс арақашықтықтан осындай соққылар жасалады.
Оң қолмен басты қапталдан соғу және одан қорғану. 
Шабуыл бұл соққымен өте сирек басталады. Ол көбінесе сол қолмен жасалған соққыдан кейін, қарсыластың қорғанысы әлсіреген кезде қолданылады [26].
Спортшының бастапқы қалпында оның иегі жабық болады. Қорғаулы иекті нысанаға алу өте қиын. Сондықтан сол қолмен қарсыластың денесіне алдамшы соққылар жасалады. Үздіксіз жасалатын мұндай соққылар қарсыластың қорғанысын негізінен денеге ауыстырады. Сол кезде оң қолмен нысананы көздейді. Сол қолмен жасалған шабуылда төте немесе қаптал соққылар пайдаланылуы да мүмкін. Шабуылда әсіресе қысқа соққылар пайдаланылады. Ол үшін шабуылдаушы сол аяғымен ілгері қарай тез бір қадам аттайды. Қозғалыстың жылдамдығы оң аяқтың серпу күшіне, дененің оңнан солға қарай бұрылуына байланысты. Осы кезде денеге жабысып тұрған оң қол доға жасап төменнен жоғары қарай жұмсалады. Сол қолдың жұдырығы басты, ал шынтақ ішті қорғауы керек. Бұл шабуылдаушыны қарсыластың қарсы шабуылынан қорғайды (15-сурет).
51435679450Оң қолмен қапталдан басқа соққы бергенде ұзын соққыларды пайдалану өте қиын. Себебі шабуылдаушының оң қолы қарсыласынан алыста болады. Оны сермеген кезде бәсекелес қорғанып үлгереді. Сондықтан бұл соққыға егжей-тегжейлі дайындалу қажет.

15-сурет. Аралас соққыдан қорғану

Соққы бастан соғуға рұқсат етілмейтін желке жағынан тимеу үшін, соққы берген кезде дене солға қарай диагональ арқылы қозғалады. Оң қолды оңға қарай біраз шығарып сонан кейін шынтақ тұсында жазық бұрыш жасап тұрған қолды нысанаға оңнан солға қарай доға жасап сілтейді. Саусағы ішке қарай бүгілген жұдырық сонда ғана нысанаға дәл тиеді [27].
Оң қолмен қапталдан басқа жасалатын қарсы соққы әр уақытта қорғаныспен тығыз байланысты. Егер қарсылас шабуыл жасап өте жақын келсе, онда шабуылдаушы соққы жасау үшін әуелі дене салмағын артта тұрған оң аяққа ауыстырады. Осы кезде қысқа жасайтын арақашықтық пайда болады. Мұндай жағдайда кеуде оңнан солға қарай бұрылады. Сол аяқтың ұшы ғана еденге тиіп тұрады (16-сурет).
3086101905
16- сурет. Аралас соққыға қарсы әдіс жасау

Оң қолмен денені қапталдан соғу. Бұл шабуыл кезінде жасалатын соққыға жатпайды. Әсіресе, оңқай спортшының орындалуына өте ыңғайсыз соққы. Орта және алыс арақашықтықтардан жасалатын соққылар көбінесе қарсыластың шынтағына тиюі мүмкін. Қатты сүиекке тигенде соққы берген қолдың саусақтары жарақаттанады. Егер оңқай спортшының қарсыласы солақай болса ғана мұндай алыс және орта арақашықтықтан жасалатын соққылар қауіпсіздеу болады.
Қапталдан денеге жасалатын қысқа соққылар көбірек пайдаланылады. Бұл арада қарсыластың оңқай немесе солақай екені бәрі бір. Ол тек бетпе-бет келуі керек. Немесе шабуыл жасамақ ниетпен ұмтылғанда, спортшыға оң жақ қырымен келуі тиіс. Оң қолы нысанаға дарымаған қарсылас бір сәт қорғаусыз қалады. Осы сәтті мүлтіксіз пайдаланған дұрыс.
156210432435Осындай қысқа соққы жасаған кезде қарсы соққыға душар болудан қашу керек. Ол үшін алда тұрған сол аяқ ілгері, бірақ сәл солға қарай жылжытылады. Сонан кейін дененің бар салмағы осы аяққа ауысады. Кеуденің солға қарай бұрылуы соққыға жылдамдық және күш береді. Жұдырық нысанаға тиген сәтте, жұдырықтың саусақ жағы боксшының өзіне қарай бұрылуы керек. Бұл да соққыны біршама қатайтады (17-сурет).
Мұндай соққыдан кейін іле-шала қорғанысқа көшкен абзал.


17-сурет. Сол шынтақпен сыртқа қарай соққы жасау және одан қорғану

Қол сайыста жұдырықпен ғана соққылар жасамайды. Мұнда шынтақпен де күрделі соққылау жасауға болады. Шынтақпен жасалатын соққылардың өзіне тән ерекшелігі орта және жақын арақашықтан жасалынады. Шынтақпен жасалатын соққылар жұдырықпен жасалатын соққы түрлеріне қарағанда басқа яғни ашық бетке бағытталады. Ол тиген жерін көп жағдайда жарақаттап кетеді. Мысалы қабаққа тиетін болса, ол жарылып кетеді. Сондықтан мұндай соққыға әр дайым дұрыс тосқауыл қоюға машықтану керек (18-сурет). 

60960222250Құшақтасып ұстаса кеткен мезетте шынтақпен иекке жасалған соққы. 

18-сурет. Оң жақ шынтақпен сыртқа қарай соққы жасау

Шабуылдаушы шынтақпен жасалған соққы кезінде әр дайым қолының сырттына қарай атап, қолының сырт жағынан тосқауыл қою арқылы қолын басына қапсыра қысып шалқайта тартып, сырттан шалу әдісін жасау тиімді болмақ. Егер шынтақпен иек тұсына соққы жасау өте ауыр соққылардың қатарына жатқызылады. Өйткені, ол иекті сындыруы не болмаса бөбежікті ішке кіргізіп жіберуі мүмкін.
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  

№ 24 тақырып   Аяқпен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі
Қол сайыста аяқпен жасалатын соққылардың маңызы ерекше. Өйткені, аяқпен жасалатын соққының күші қолмен жасалған соқыдан қарағанды қуаттырақ болады. Аяқпен жасалатын соққыларды тіке тебу, айналып тебу, қапталдан тебу деп үш топқа бөліп қарастыруға болады. Аяқпен жасалатын соққылар аяқтың ұшымен , жанымен және қырымен жасалады.
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  


№ 25 тақырып   Аяқтың ұшымен жасалатын соққы. 
Қарсыластар бетпе-бет келген жағдайда орта және жақын арақашықтықта жасалынады. Аяқтың ұшымен тізе буына (тобыққа), куыққа жасауға болады. Адамның тізе және қуықтары өте нәзік келетіндіктен, бұған жасалған соққылардың зардабы зор болмақ. Сол себепті қол сайыста қуықты қорғайтын арнай құрал киіп алады. Ал тізеге тізе қап киіп алған жөн. Бұлар өз кезегінде соққылардың күшін сәлде болса азайтып, жарақат алудың алдын алады. 
Қорғану: аяқтың ұшымен жасалған соққыларға тосқауыл қою үшін мүмкін болғанша артқа бір қадам шегініп, қос қолдың алақан тұсымен жіліншіктің үстінен тосқауыл жасау керек. Одан әрі мүмкін болса аяқты ұстап қалыпаяқтың ұшын айналдыру арқылы артқа шегініс жасап, ұстап тұрған аяқты созып өзіңе ыңғайлы аяқпен қылтаға айырту әдісін жасауға болады [28].
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  

№ 26 тақырып   Аяқпен қапталдан жасалатын соққылар 
Аяқпен қапталдан жасалатын соққылар аяқтың үстімен жасалынады. Аяқпен қапталдан жасалатын соққылар: қылтаға, бүйірге, иыққа және басқа бағытталады.
40614605499102051685549910-34290549910Аяқпен қапталдан жасалатын соққыны оң және сол аяқпен де жасай беруге болады. Қол сайыста көп жағдайда аяқпен қапталдан жасалатын соққыларды қолданады (19-сурет).


		1				2 3						
19-сурет. Аяқпен қапталдан жасалатын соққылар: 

1562101783715250888520256570485154940Себебі бұл соққылар шабуылдаушыға өте тиімді болып келеді. Өйткені, шабуылдаушы қарсыласының алға қойған аяғын сырт жағынан қылта тұсынан тебетін болса, соққының күшіне байланысты ол отырып қалуы мүмкін, сонымен қатар қорғанушыдан қарсы қауіптің туындауы өте төмен (20-сурет).

Аяқпен қапталдан бүйірге жасалатын соққылар өте жылдамдықты қажет етеді. 
20-сурет. Аяқпен қапталдан жасалатын соққылар
143510174625Өйткені шабуылдаушының аяғын көп жағдайда қарсыласы ұстап қалады. Бұл қарсыластың қарсы шабуылға шығуына мүмкіндік береді.
Төменде оң және сол аяқпен қапталдан жасалған соққының түрлері келтірілген оған қарсы тосқауыл қою арқылы қарсы әдіс жасау жолдары бейнеленген (21-сурет).


Аяқпен қапталдан басқа жасалатын соқылар: мұнда шабуылдаушы орта арақашықтықтан қарсыласының жағына аяқтын үстімен соққы жасауды көздейді. Бұл соққының саті шығуы шабуылдаушының қаншалықты шатының ашылатындығына байланысты. Өйткені, шабуылдаушы мұндай соққы жасау үшін өзі тепе теңдікті жақсы сақтай алатын деңгейге жетуі керек. Мұндағы қолдың ұстауы өзіндік ерекшеліктері бар (22-сурет). 
3375660-17145280035-17145





Аяқпен басқа қапталдан соққы жасау кезінде қолмен қарсыластан болатын қарсы соққыға дайын болу үшін басты әрі денені жақсы қорғау керек. Қарсылас аяқты ұстап қалмас үшін мұнда да шабуылдаушының соққы жасауға шеберлігімен қатар жылдамдығы көп рол атқарады. қарсылас көп жағдайда қолмен аяққа тосқауыл қоюмен қатар аяқты ұстап қалуға тырысады. Ұстап үлгерсе онда өзінің қарсы шабуылға шығуына толық мүмкінтік туарын ол жақсы сезінеді (23-сурет) [29].
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  


4604385134620№ 27 тақырып Аяқпен айналып тебу әдісі
Аяқпен айналып тебу әдісін бұл қол сайыста сирек жасалынылады. Бұл әдісті жасау үшін өте жоғары шеберлік керек. Өйткені, әдісті жасау барысында шабуылдаушы мүмкін болғаныша айналып өкшемен немесе табанмен қарсыласына соққы беруге әрекет жасайды. Қарсылас шабуылдаушының толық айналып кетуіне мүмкіндік бермей сырт жағынан ұстап қалуға ұмтылды. Бұл қорғанудың бірден бір жолы екені рас.






Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  


№ 28 тақырып  Қарумен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі

Қол сайыс өнерінде қарумен жасалатын соққыларды төмендегідей топтарға бөліп қарастыруға болады. Таяқпен, суық қарулар яғни пышақ, тапанша және мылтықпен.
Қол сайыста қарумен жасалатын соққыларға машықтану және одан қорғанудың маңызы өте жоғары. Ел болашағы болар азаматтарымыздың ел қорғауда әскер қатарына шақырылғанда өздерінің жан-жақты дене дайындығымен қатар жекпе жек өнері саласынан бастапқы мағұлматтарының болуына көмектеседі. Ал, біз тек қорғану бағытындағы жаттығуларға басты назар аударамыз. Бұл азаматтардың сырттан қарумен өзіне жасалатын шабуылдар кезіне мүмкін болғанынша қорғану тіпті болмағанда аз жарақаттануына септігін тигізері сөзсіз (24-сурет). 

Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  


 № 29 тақырып Таяқпен жасалатын соққыдан қорғану
Таяқпен жасалатын соққы қол сайыс өнерінің ішінде шығыс жекпе жектері тобында кеңінен қолданылады. Бүгінде әлемге кең тараған түрін <<Гендо>> деп аталатын жапондық стиль. 
Бүгінде осының негізінде полицейлердің қолдарына ұстап жүретін резина тақтары пайда болған деуге болады.
Таяқпен соққыны қарсыластың кез келген жеріне жасауға, оң сол демей шабуылдауға болатындығы одан қорғанудың өте күрделі қозғалыстарды талап ететіндігін ұғынуға болады. Таяқпен шабуыл жасаған кезде таяқтың ұшымен жасалатын соққы, оның қолмен ұстап тұрған жерінен жасалған соққыдан қарағанда қатты тиеді. Сол себепті таяқпен соққы жасаған жағдайда қарсыластар оның ұшынан жалтаруды мақсат қоюлары керек. 
Қорғану: шабуылдаушы таяқпен соққыны басқа немесе денеге жасауға бағыттайтын болса, шегініп кетуге немесе шабуылдаушының өзіне қарай аттап таяқты қолымен ұстап тұрған жеріне қолмен тосқауыл қою жөн.
Өйткені,  бұл тұстан соққының күші әлсіз болып келеді. Әрі қарсы шабуыл жасауға тиімді жағдай туады. Көп жағдайда таяқпен жасалатын соққыларда қорғанудың басты мақсаты шабуылдаушының қолындағы таяқты тартып алу яғни қарусыздандыру болып келеді [31].
Пышақ арқылы жасалатын соққы және одан қорғану: қол сайыста қарумен жасалатын шабуылдардың ішіндегі көп қолданылатын түрі пышақпен жасалатын шабуылдар. Қол сайыста пышақты шабуылдаушының үстау ерекшелігіне қарай екі түрге бөліп қарасырамыз. Біріншісі пышақты алға қаратып ұстау, екіншісі пышақты өзіне қарай білегінің астына жасырып ұстау.
Пышақпен жасалатын соққының көп кездесетіні пышақты алға қаратып ұстап жасалатын шабуылдар. Мұндай жағдайда шабуылдаушы өзіне деген сенімділігі жоғары болады. Пышақты екі жаққа шайқап немесе тіке ішке қарай іреп шабуылдайды. Сонымен қатар қолдың сырт жағына қаратып пышақты ұстап жоғардан төмен қарай соққылар жасайды. Пышақ суық қарулар санатына жататындықтан одан қорғануда өте сақтықты талап етеді. Алдымен пышақтан қорғанып үйрену үшін резина және ағаштан жасалған пышақ макеттерін пайдаланған тиімді. Қорғану жаттығуларын көп қайталаудың арқасында спортшылар бойында өзіне деген сенімділік пайда болып, қандай бір жағдайда өзін пышақпен жасалатын соққылардан жалтарумен қорғану үшін тиімді шешімдер қабылдай алуларына мүмкіндіктер туады [10,142]. 
Пышақпен жасалатын соққылардан қорғану үшін шабуылдаушының қолының басынан тосқауыл қоюға машықтану керек пайдаланған тиімді. Қорғану жаттығуларын көп қайталаудың арқасында спортшылар бойында өзіне деген сенімділік пайда болып, қандай бір жағдайда өзін пышақпен жасалатын соққылардан жалтарумен қорғану үшін тиімді шешімдер қабылдай алуларына мүмкіндіктер туады [10,142]. 
Пышақпен жасалатын соққылардан қорғану үшін шабуылдаушының қолының басынан тосқауыл қоюға машықтану керек (25-29-суреттерден көріңіздер).  
3185160210185-62865210185


-3429033528026-сурет. Пышақты өзіне қарай білектің астына жасырып соққы жасау одан қорғану

27-сурет. Оң қолмен пышақты қолдың сырт жағына ұстап жоғардан төмен қарай соққы жасау одан қорғану
19431052705
28-сурет. Сол қолмен пышақты қолдың сырт жағына ұстап жоғардан төмен қарай соққы жасау одан қорғану
9906066675
29-сурет. Сол қолмен пышақты қолдың сыртына ұстап жаннан соққы жасау одан қорғану

Мылтық арқылы жасалатын соққы одан қорғану: Қол сайыста мылтықпен жасалатын соққыны арнайы әскери бөлімдерге үйретеді. Мылтықпен жасалатын соққыны мылтықтың өзімен және мылтықтың ұшыны қанжар қадап алып жасалатын соққы деп бөліп қарастырамыз. Мылтықпен жасалатын соққылар жаугершілік заманда қоян қолтық айқас кезінде кең колданған. Мылтықпен жасалатын соққылар таяқпен жасалатын соққылармен пышақпен жасалатын техникасына ұқсас [10,145].
Қол сайыста мылтықтың дүмі мен ұшына бекітілген қанжарларды тиімді пайдалану спортшының шеберлігіне өте байланысты. Біз сабақ барысында тек суық қарулармен жасалатын соққылардан жасалатын шабуылдан қорғану тәсілдерін үйретеміз (30- сурет).

Ал, шабуыл жасау техникасын үйрету сабақтың мақсатына қарастырылмаған. Оны тек қана арнайы мектептерде үйретеді.  Сол себепті біз сабақ барысында мылтықтардың ағаштан жасалған макеттерін пайдаланмыз. Бұл жаттығуды машықтану кезінде сполртшылардың және студенттердің қауіпсіздігіне тікелей байланысты. 


30-сурет. Тапаншамен шабуыл жасау және одан қорғану тәсілдері
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  

№ 30 тақырып Жаттығудың жылдық жоспарын құру
Жаттығу кестесін құру: жаттығу кестесінде оны өткізетін күндер, сағатын, өткізетін орынын анықтайды және жаттығуды өткізетін бапкерлерде көрсетіледі. Жаттығу кестесі қол сайысының жұмысын ұйымдастырудың алғашқы бастамасы болып есептеледі сондықтан жаттығу кестесін 6-12 айға жоспарланады және спортшылардың бос уақытын есепке алу керек.
Жаттығудың жылдық жоспарын құру қағидасы қол сайысында жастарды тәрбиелеу, сауықтыру, спортық табыстарға жету үшін педогогикалық, психологиялық, физалогияалық, дене тәрбиесі әдістемесі тұрғысынан тығыз байланыста ғылыми негіздегі кәсіби оқу жоспарын құру өз жемісін береді. Жаттығу жоспарында басты шарттар қадысушылардың жас ерекшелігі, жыныстық ерекшелігітеріне қарай жаттығу жоспары құрылады.
Жаттығу жоспарын жасау кезінде теориялық және практикалық деп екі топ пен жасайды. 
Жылдық жаттығу жоспарына қамтылатын практикалық және теориялық жаттығулар қол сайысының спорттық ерекшелігіне тығыз байланысты қол сайысшылардың дене дайын дығын, арнайы дене дайындығын, техникалық дайындғын, тактикалық дайындығын, психалогиялық дайындығын, өзін-өзі бақылау дәргери бақылау, тамақтану және гигиеналық ережелер.
Қолданылған әдебиеттер:
* Қазақстан Республикасының Конституциясы.  -  Алматы, 2002ж.
* А. Е. Тарас. (под. общ. ред.) Боевые и спортивные единоборства. Справочник.  - Минск: Харвест,  -  2002. 565 с.
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Рудман Д. Самбо. Техника борьбы лежа. Защита Москва, 1983г.
* Ю.А. Шулика. По системе СПЕЦНАЗА. Боевое самбо и прикладные единоборства. Ростов  -  на Дону <<Феникс>> 2004г.
* М.Н Шепетюк. Обучение в спортивнсй борьбе. Алматы. КазГАСТ  -  2003г.  


СОБӨЖ тапсырмаларын орындау және өткізу кестесі.
№
Тақырып
Пәннің мақсаты мен мазмұны
Ұсынылатын әдебиеттер негізі/қосымша
Ұпай
Жұмыстың тапсырым мерзімі 
Бақылау формасы.
1
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштеріндегі самбо күресінің ролі
Сарбаздарды самбо күресіне дайындаудың жолдары 
Тақырыпты түсіндіру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
1 апта
Реферат
2
Сарбаз палуанның жалпы дене дайындығы
Теория жүзінде түсіндіру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
2 апта
Баяндама
3
Самбо әдістері. Қолмен жасалатын әдістер  
Тақырып жайлы түсінік қалыптастыру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
3 апта
Конспект
4
Шалу әдістері
Тақырып жайлы түсінік қалыптастыру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
4 апта
Реферат
5
Аяқтан қағу әдістер
Тақырып жайлы түсінік қалыптастыру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
5 апта
Конспект
6
Іліп тастау әдістері
Теория жүзінде түсіндіру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
6 апта
Баяндама
7
Шалып жығу әдісі
Теория жүзінде түсіндіру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
7 апта
Ауызша
8
Денемен жасалатын әдістер
Теория жүзінде түсіндіру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
8 апта
Баяндама
9 
Арқалап тастау әдісі
Теория жүзінде түсіндіру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
9 апта
Реферат
10
Жамбастан тастау
Теория жүзінде түсіндіру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
10 апта
Реферат
11
Диірмен (сүңгіп көтеріп тастау) әдісі
Теория жүзінде түсіндіру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
11 апта
Конспект
12
Өңгіріп тастау әдісі
 Шалқалап жылжу әдісі жайлы айту
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
12 апта 
Конспект
13
Құлап жасалатын әдістер
Теория жүзінде түсіндіру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
13 апта 
Ауызша
14
Жүдеде күресу (Партер)
Жүзіп үйренген адам жайлы айту
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
14 апта
Баяндама
15
Буынды ауырту әдістері 
Тақырып жайлы түсінік қалыптастыру
[1,2,3,4,5]/
[1,2]
1
15 апта
Баяндама


СОБӨЖ тапсырмасын орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар.
№1 Сарбаздарды самбо күресіне дайындаудың жолдары 
Сабақтың мақсаты: Самбо күресінің дайындау жолдарына түсінік беру.
Сұрақтар: 
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін  Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.

                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.

№ 2 Сарбаз палуанының жалпы дене дайындығы
Сабақтың мақсаты: Жалпы дене дайындығы жайлы түсінік беру.
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
                                       
                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.

№ 3  Самбо әдістері
Сабақтың мақсаты: Әдістердің классификациясына түсінік беру.
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
 
                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№ 4 Шалу әдістері 
Сабақтың мақсаты: Шалу әдістеріне талдау жасау
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б 
                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№  5  Аяқтан қағу әдістері
Сабақтың мақсаты:  Аяқтан қағу әдістері  жайлы түсінік беру.
Сұрақтар: Қолдар және аяқтардың қозғалыстарының келiсуi.
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б
                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.

№ 6 Іліп тастау әдістері.
Сабақтың мақсаты:  Іліп тастау әдістері техникасын зерттеу  жайлы түсінік беру.
Сұрақтар: Баяндама
Есеп беру түрі: Іліп тастау  техникасының зерттеу.
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б 
Ұсынылған әдебиеттер:
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№ 7 Шалып  жығу әдістері.
* Сабақтың мақсаты: Шалып жығу әдістері  жайлы түсінік беру.
Сұрақтар: Шалып жығу  әдістері.
Есеп беру түрі: Ауызша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б кітабын оқуға болады.
Ұсынылған әдебиеттер:
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№ 8 Денемен жасалатын әдістер
Сабақтың мақсаты: Денемен жасалатын әдістер жайлы түсінік беру.
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б әдебиетін оқуға болады
                   Ұсынылған әдебиеттер:
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№ 9 Арқалап тастау әдісі 
Сабақтың мақсаты: Арқалап тастау әдісіне түсінік беру.
Есеп беру түрі: Реферат
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.

№ 10 Жамбастан тастау
Сабақтың мақсаты: Жамбастан тастау әдісін үйрету жайлы түсінік беру.
Есеп беру түрі: Ауызша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б..
                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№ 11 Диірмен әдісі
Сабақтың мақсаты: Диірмен әдісі жайлы түсінік беру.
Есеп беру түрі: Реферат 
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№ 12 Өңгіріп тастау әдісі
Сабақтың мақсаты:  Өңгіріп тастау әдісі жайлы түсінік беру.
Есеп беру түрі: Конспект 
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
                   Ұсынылған әдебиеттер:
* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№ 13 Құлап жасалатын әдістер 
Сабақтың мақсаты:  Құлап жасалатын әдістеріне түсінік беру.
Есеп беру түрі: Конспект
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№ 14 Жүдеде күресу (Партер)
Сабақтың мақсаты:  Жүдеде күресу жайлы түсінік беру.
Есеп беру түрі: Баяндама
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.

                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
№ 15 Буынды ауырты әдістері
Сабақтың мақсаты: Буынды ауырты әдістері жайлы түсінік беру.
Есеп беру түрі: Ауызша
Тапсырманы орындауға арналған әдістемелік нұсқаулар:  Жалпы бұл тақырып бойынша СОӨЖ тапсырмаларын орындау  үшін Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
                   Ұсынылған әдебиеттер:

* Ж. Бөжиг. Самбо және қол сайысты үйрету негіздері. -Қарағанды: ҚарМУ баспасы, -2007.-160 б.
* Е. Алимханов. Самбо күресін үйрету негіздері.  - Алматы: ҚазМСТА, 1999.-50 б.
* Есмағамбетов З.Е. Дене тәрбиесін өткізу және басқару. - Қарағанды: Арко, 2004.-325 б.
* Қуанышов Т. Ш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі.-  Алматы: Санат, -2002.- 290 б.
* С.Цэвээн., Г.Пүрэв-очир.  Самбо күресінің халықаралық ережесі.  - Улаанбаатар:- 2000.-80 б. 
* Рудман Д. Самбо.Техника борьбы в стойке. Защита Москва, 1984г.
* Булгакова  - Плавание. Учебник для пед. Фак.институтов физкультуры

                   Бақылау алу сұрақтары.
* Кіріспе
* Қазақстан Республикасы Қарулы Күштеріндегі самбо күресінің ролі
* Сарбаздарды самбо күресіне дайындаудың жолдары  
* Сарбаз палуанның жалпы дене дайындығы
* Самбо әдістері. Қолмен жасалатын әдістер  
* Шалу әдістері
* Аяқтан қағу әдістер    
* Іліп тастау әдістері 
* Шалып жығу әдісі  
* Денемен жасалатын әдістер
* Арқалап тастау әдісі 
* Жамбастан тастау  
* Диірмен (сүңгіп көтеріп тастау) әдісі 
* Өңгіріп тастау әдісі: 
* Құлап жасалатын әдістер 
* Жүдеде күресу (Партер)
* Буынды ауырту әдістері 
* Қоян-қолтық ұрыстың құрылымы
* Қоян-қолтық ұрыстың айла-тәсілі 
* Шабуыл тактикасы  
* Қорғаныс тактикасы 
*  Буынды ауырту әдістерін үйрету әдістемесі
*  Қолмен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі
* Қолмен төменнен жасалатын соққылар: 
* Қолмен қапталдан жасалатын соққылар
* Аяқпен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі
* Аяқтың ұшымен жасалатын соққы 
* Аяқпен қапталдан жасалатын соққылар: 
* Айналып тебуден қорғану
* Қарумен жасалатын соққыларды үйрету әдістемесі 
* Таяқпен жасалатын соққыдан қорғану
* Жаттығудың жылдық жоспарын құру
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
           Білімді бағалау туралы мәлімет
"Мектептегі самбо және қол күрес>>   тәжірибелік курс болып есептеледі.
Сондықтан, бақылаудың негізгі түрі болып саналатын барлық жеке тапсырмаларды орындау міндетті шарт.
Студент сабаққа қатысуы міндетті. Ешқандай сабақты себепті босату студентті тәжірибелік және жеке тапсырмалар кешенінен босатпайды.
Ағымды, аралық  және қорытынды бақылау түрлері арқылы студенттің білімі бағаланады.
Уақытынды орындамаған немесе тәртіп бұзғаны үшін штраф салынады.
Сабаққа кешігу-0,5 ұпай алынады.
Дәріс сабағына келмеу-1,5 ұпай алынады.
Уақытында  жұмысын тапсырмаса- бағасы 1 ұпайға кемітіледі.
1 аралық бақылау жүргізгенде 7 оқу аптасында жинаған ұпай санын қосып бағалайды. 
2 (қорытынды) аралық бақылау жүргізгенде студенттің 15 оқу аптасында жинаған ұпай саны есептеледі.
Егер 2 аралық бақылау бағасы 50 % және жоғары болса, рейтінгтің жоғарлауына рұқсат етілмейді. Бұл арада 2 АБ бағасы қорытынды баға болып есептеледі.
Қорытынды аралық бақылау нәтижесі 50 %-ден кем болмаса ғана студент емтиханға рұқсатнама алады.
                         Бағалау жүйесі:

Тәжірибе

3
5             35х3=105
6
СОБӨЖ
4
6             10х3=30
7
СӨЖ
3
5             25х3=75
6

           А/Б
7 =60














Тәжірибе

10
12             35х3=105
14
СОБӨЖ
11
13             10х3=30
15
СӨЖ
10
12             25х3=75
14

           А/Б
15 =60

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс