Файл қосу

Сүт консервілерін санитариялық және технохимиялық бақылау



ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
                  3  -  деңгейлі СМЖ құжаты
          Оқу  -  әдістемелік бағдарламасы
                                   ПОӘК
                            042-18-23.1.11/02-2013

 <<Ет және сүт өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау-І>> пәнінен студенттерге арналған жұмыс бағдарламасы

                             Басылым  №1
                               <<___>>_____20__ж



                                       
                                       
                                       

                                       	
           ПӘННІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

<<Ет және сүт өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау-І>>



051202  -  <<Ветеринариялық санитария>> мамандығына арналған

 ПӘННІҢ СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАСЫ













                                  Семей
                                     2013


                                       
                                       
                                       
                                Алғы сөз
                                       
                                       
1ӘЗІРЛЕГЕН
_____ <<___>>_____2013ж. А.Серикова,  ветеринария ғылымдарының кандидаты, <<Ветеринариялық санитария>> кафедрасының профессор міндетін атқарушы


2 ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1. <<Ветеринариялық санитария>> кафедрасының отырысында

Хаттама<<__>> ____  2013 ж  №__

Кафедра меңгерушісі________     Е.Омарбеков

2.2. Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік ұйымының отырысында

Хаттама  <<__>> ______  2013ж  №__

Төрайымы ________   А.Тлеубаева 

3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданып баспаға ұсынылды

Хаттама  <<___>> ______  2013 ж  №__

ОӘК төрайымы _______   Г.Искакова

4  АЛҒАШ РЕТ ЕНГІЗІЛДІ














                                МАЗМҰНЫ
                                       
                                       
1 Жалпы жағдайлар
2 Пәннің мазмұны және сабақтың түріне байланысты сағаттарға бөлу
3 Пәнді оқытудағы әдістемелік ұсыныстар
4Курстың форматы
5 Курсың саясаты
6 Баға қою саясаты
7 Әдебиеттер
































1 ЖАЛПЫ ЖАҒДАЙЛАР

1.1 Пән және оқытушы туралы жалпы мәліметтер
А.Серикова,  ветеринария ғылымдарының кандидаты, <<Ветеринариялық санитария>> кафедрасының профессор міндетін атқарушы
<<Ветеринариялық санитария>> кафедрасы;
Байланыс мәліметтері  -  тел.:53-19-70, оқу ғимараты №5, кабинет № 310
Сабақты өткізу орны  -  аудитория № 309, 311, 312.           
Осы пәнге арналған кредиттер -3.

1.2 Пәннің қысқаша мазмұны:	
Нарық қатынасының дамуы экономикалық тетіктерді басқарудың тез өсуін ғылым мен техника жетістіктерін жан-жақты пайдалануды, шикізат өңдеуді арттырып сапалы өнімдер шығаруды талап етеді. Осы бағытта Қазақстанда ауыл шаруашылық қызметкерлері мен мамандары алдында өңдеу кәсіпорындары жүйелерін кеңейту міндеті тұр. Қазіргі кезде ет және сүт өнімдерін шығаратын шағын кәсіпорындарын салу құрылыстары басталды ( шұжық, консерві цехтары, ірімшік, ашытылған сүт тағамдары мен ұлттық ет, сүт өнімдері және т.б.)
	 Бұның барлығы бітірушілерден ет-сүт өнімдерін технологиялық өндірудегі, дайын өнімдер мен шикізаттардың сапасын ветеринариялық-санитариялық қадағалау туралы терең білімді талап етеді.
	Ет және сүт өнімдері адам тамақтануындағы толыққұнды белок көзі, организмді пластикалық және энергетикалық заттармен қамтамасыз етеді. Сондықтан жануарлар белогы адам тамақтануында үлкен орын алады.
	Осыған сәйкес, шикізаттың сапасына ветеринариялық-санитарияық қадағалау, өндірістегі гигиена  және дайын өнімді ветеринариялық-санитариялық сараптаудың маңыздылығы артып барады.
        Аталған пәннің негізгі мәні халықты өндірістегі санитарлық  тұрғыдан жоғары сапалы ет және сүт өнімдерімен қамтамасыз етумен қорытындыланады.

1.3 Пәнді оқытудағы мақсат: Ет-сүт өнімдерін технологиялық өндірудегі, өндірістегі гигиена және шикізат пен дайын өнімнің сапасын бақылау үшін сараптаушы, ұйымдастырушы-басқарушы және ғылыми бағыттағы мамандарды  дайындау.

1.4 Пәнді оқытудағы негізгі тапсырмасы:  Ет-сүт өнімдерін ветеринариялық-санитариялық бағалаудың ережесі мен гигиеналық зерттеу әдістемесін, сондай-ақ дайын өнімдердің технологиясының стандартизациясының негіздерін меңгеру.

1.5 Оқытудың нәтижесі
Пәнді оқу нәтижесінде студент міндетті:
Білу керек: 
-ет-сүт өнімдерін өндірудегі негізгі технологиясын және гигиенасын;
-  ет-сүт өнімдерін өңдеу тәсілдері және әдістерін;
- ет-сүт өнімдерінің стандартизациясы және ветеринариялық-санитариялық сараптау ережесі мен әдістемесін;
Ие болу:
- дайын өнімдер мен шикізаттарды кесу, қабылдаудағы тексеру, ғылыми зерттеулердегі органолептикалық, химиялық, бактериологиялық әдістерді;
Игеру керек:
- өнімнің сапасының сапалылығын анықтау үшін органолептикалық және арнайы зерттеу әдістерін;
		Істей білу керек:
- ет-сүт өнімдеріне ветеринариялық-санитариялық сараптауды жүргізуді;
-ет-сүт өнімдерін өңдеудегі барлық технологиялық кезеңдердегі ветеринариялық-санитариялық шараларды жүргізуді; 
-тағам өнімдері және ғимараттардың, құрал-жабдықтардың санитарлық-гигиеналық жағдайы туралы сұрақтары шешуді; 
-ет және сүт өнімдерін сату орындарында, сақтауда, тасымалдауда бақылау жүргізуді;
Ие болу керек: 
- мал шаруашылығы өнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар жөнінде , оларды тәжірибе жүзінде есептеуге; 
Меңгеруге тиісті:
- нормативті құжат талаптарына сәйкес ет-сүт өнімдерінен ветеринариялық-санитариялық сараптау, технологиялық және басқа да зерттеулерге сынама алу тәртібі;
-  нормативті құжаттарға сәйкес ет және сүт өнімдеріне сезімдік, физикалық-химиялық және басқа да зерттеулер жүргізуді;
1.6 Курстың пререквизиттері:
1.6.1Мал және құс шаруашылығы өнімдерін ветеринариялық-санитариялық сараптау I, II;
1.6.2 Мал шикізат өнімдерін сертификаттау
1.6.3 Мал шаруашылығы өнімдерінің стандартизациясы және технологиясы.
1.7Курстың постреквизиттері: 
1.7.1 Өнімдердің радиациялық зақымдануындағы ветеринариялық-санитариялық сараптау
1.7.2 Ет-сүт өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау-ІІ





2ПӘННІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ПӘННІҢ ТҮРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ САҒАТТАРДЫ БӨЛУ
                                                                  1- кесте
№
                           Тақырып атауы
                               Сағаттар
                             Әдебиеттер 


ЛК
ЛБ
                                    СПЗ
СОӨЖ
СӨЖ

                                       1
                                       2
                                       3
                                       4
                                       5
                                       6
                                       7
                                       8
                         Дәріс сабақтары
1 модуль. Тұздалған ет өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық  - санитариялық сараптау
                                       1
Қақталған ет .
3

                                       
                                       3
                                       
                               №5 .159-179 б.
2 модуль.  Жылқыдан алынған қазақтың ұлттық өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                       2
Жылқы еті Орталық Азия халықтарының ұлттық тағамы
1

                                       
                                      1,5
                                       
                                №7 .72-74 б.
                                       3
Жылқы ұшасын әртүрлі бөлшектеу тәсілдері
2

                                       
                                       3
                                       
                                 №7.54-71 б
                                       4
Жылқыдан жасалған ет өнімдерін дайындау технологиясы
2

                                       
                                       3
                                       
                                №7 .74-82 б
                               №4 .333-339 б
3 модуль.Ет консервілерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                       5
Ет консервілерін дайындау технологиясы және гигиенасы
2

                                       
                                       3
                                       
                               №4 .410-413 б
                               №2 .255-259 б
                                       6
Банкілі консервілерді өндірудегі және дайын өнімдерді ветеринариялық-санитариялық сараптау
2

                                       
                                       3
                                       
                                №2 262-264 б
4 модуль.  Шұжық өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                       7
Шұжық өнімдерінің тағамдық құндылығы және түрлері
1

                                       
                                       2
                                       
                                  441-442 б
                             №15 И.В.Шура
                                       8
Шұжық өндірісіндегіветеринариялық-санитариялық бақылау
1

                                       
                                       2
                                       
                                  442-445 б
                             №15 И.В.Шура
                                       9
Әртүрлі шұжық өнімдерін өндірудің технологиясы және гигиенасы
1

                                       
                                       2
                                       
                               №2 .277-282 б
                                       
Барлығы
15

                                       
                                     22,5
                                       
                                       
                    Зертханалық сабақтар
1 модуль. Тұздалған ет өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                       1
Қақталған ет өндірудегі ветеринариялық-санитариялық бақылау.

2
                                       
                                       
                                       
№5 .196-202 б
№6 .267-275 б
                                       2
Шошқаның қақталған өнімдерін ветеринариялық-санитариялық сараптау және технохимиялық талдау.

2
                                       
                                       
                                       
№4 258-259, 272-273, 286-287,293, 299 б
№8 163-165 б
№1 395-404, 407-414 б
                                       3
Шошқаның қақталған өнімдерін ветеринариялық-санитариялық сараптау және технохимиялық талдау.

2
                                       
                                       
                                       
№4 258-259, 272-273, 286-287,293, 299 б.
№8 163-165 б.
№1 395-404, 407-414 б.
2 модуль.  Жылқы етінен жасалған қазақтың ұлттық өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау 
                                       4
Жылқы етінен дайындалған қазақтың ұлттық өнімдерін тарихи дайындау тәсілдері.

2
                                       
                                       
                                       

                                       5
Қазы, қарта, жал, жая сапалылығын меңгеру әдістері.

2
                                       
                                       
                                       

                                       6
Қазы, қарта, жал, жаяны ветеринариялық-санитариялық сараптау.

2
                                       
                                       
                                       

                                       7
Аралық бақылау 1.

2
                                       
                                       
                                       

3 модуль. Ет және сүт консервілерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                       8
Ет консервілерін санитарлық және технохимиялық бақылау.

2
                                       
                                       
                                       
№3 151-166 б.
№2 264-267 б.
№4 413-414 б.
                                       9
 Ет консервілерінің сапалылығын анықтау.

2
                                       
                                       
                                       
№3 151-166 б.
№2 264-267 б.
№4 413-414 б.
                                      10
Балаларға арналған ет консервілерін ветеринариялық-санитариялық сараптау.

2
                                       
                                       
                                       
№4 426-429 б.
                                      11
Сүт консервілерін санитариялық және технохимиялық бақылау.

2
                                       
                                       
                                       
№9 131-136 б.
№11 239-246 б.
                                      12
Сүт консервілерінің сапалылығын анықтау.

2
                                       
                                       
                                       
№9 131-136 б.
№11 239-246 б.
4 модуль.  Шұжық өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                      13
Шұжық өнімдерін санитарлық және технохимиялық бақылау.

2
                                       
                                       
                                       
№3 167-174 б
№2 285-290 б
                                      14
Шұжық өнімдерінің сапалылығын анықтау.

2
                                       
                                       
                                       
№3 167-174 б
№2 285-290 б
                                      15
Аралық бақылау 2.

2
                                       
                                       
                                       

                                       
Барлығы

30
                                       
                                       
                                       

                                    СӨЖ
1 модуль. Тұздалған ет өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                       1
Шұжық өнімдері және қақталған ет өндірісіндегі негізгі және қосымша материалдар


                                       
                                       
                                       9
№6 .6-32 б
                                       2
Қақталған етті орау, сақтау және тасымалдау 


                                       
                                       
                                       9
№4 257, 260, 271, 285, 294, 298 б
№8 165 б
2 модуль.  Жылқы етінен жасалған қазақтың ұлттық өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                       3
Жылқыларды табында ұстау жағдайында жылқы өнімін алу


                                       
                                       
                                      9,5
№7 5-46 б
3 модуль.  Ет және сүт консервілерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                       4
Ет консервілерін өндіру гигиенасы және оларды сақтау


                                       
                                       
                                      10
№2 259-262 б
                                       5
Консервілерді стерилдеу және оның мәні


                                       
                                       
                                      10
420-423  б
№15 И.В.Шура
                                       6
Әртүрлі сүт консервілерін дайындау технологиясы және гигиенасы


                                       
                                       
                                      10
№10 295-303 б
4 модуль.Шұжық өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау
                                       7
Шұжық өнімдерін өндіру кезіндегі қолданылатын терминдер мен анықтамалар


                                       
                                       
                                      10
№4 135-137 б
                                       
Барлығы


                                       
                                       
                                     67,5

                                                                               
3 ПӘНДІ ОҚЫТУДАҒЫ ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
Зертханалық сабақтарды жүргізуді дайындау барысында міндетті түрде әдістемелік ұсыныстарды оқу керек. Сабақтың мақсатына, сабақты дайындаудағы негізгі сұрақтарға, сабақтың тақырыбы мен мазмұнына көңіл аудару керек. Сабақтың тақырыбына байланысты студент зертханалық дәптеріне конспект жоспарын құрастыру керек.
	Зертханалық сабақ диалог түрінде өтеді  -  тақырыптың негізгі сұрақтарын талқылау. Сондай-ақ зертханалық сабақтар мәліметтерді презентация түрінде (слайд, плакат)  оқытушы мен студенттердің әңгімелесу арқылы жүргізілуі мүмкін. 
Зертханалық сабақты орындау кезінде студент оқытушыдан қажетті мағлұмат алуына болады. Зерттеу кезінде студент орындалған жұмыстың сапасын талқылап, нәтижесін жұмыс дәптеріне жазуы керек. 
	Студент СӨЖ-ді реферат түрінде, слайд түрінде дайындап, оны қорғайды немесе дәптерге конспект жазып, берілген тақырыптың СӨЖ  - не сұрағына жауап ретінде тапсыра алады. Сұрақтың жауаптарын сурет, схема т.б қосымша әдебиеттер арқылы көрсетуге болады. 
4  КУРСТЫҢ ФОРМАТЫ
Қатысу: Дәріс және зертханалық сабақтарға қатаң түрде қатысуға міндетті. Студент сабаққа қатыспаған жағдайда материалдарды игермегені үшін жауапты болады. 
Сабақ уақытында пәннің жүйелік тәртібін бұзған жағдайда аудиториядан шығарылу арқылы немесе курс бойы <<қанағаттанарлықсыз>> деген бағамен жазаланады. 
Бақылау тапсырмасы (СӨЖ): олар орындалуға міндетті және бекітілген уақытта тапсырылуы тиіс. Кешігіп орындалған жұмыс, автоматты түрде төмен бағаланады.
Аралық аттестация: аралық аттестация қорытындысы сабаққа қатысу есебімен, дәріс және зертханалық сабақтарға дайындығымен, СӨЖ-ді берілген уақытта орындаумен бағаланады.
Көшіру және плагиат: кез келген көшіру немесе плагиат (қолдану, дайын тапсырманы көшіріп және басқа студенттердің  шешімін алу) аудиториядан шығарылу арқылы немесе <<қанағаттанарлықсыз>> деген бағамен жазаланады.
Емтихан: емтиханға жіберілген студенттер үшін компьютерлік тестілеу әдісімен өткізіледі. 
Сабақтың жүргізу кезінде ұялы телофондарын өшіру.
Ұсыныстар: оқу процессіне белсенді қатысу, барлық тапсырмаларды тырысып орындау, курстастармен және оқытушылармен ұқыпты, шыдамды, жақсы қарым-қатынасты болу.
5 КУРСТЫҢ САЯСАТЫ
Студент  қорытынды бақылауға, егер де семестр бойына жинаған баллы жоғары болса немесе 50% тең болса жіберіледі.
6 БАҒА ҚОЮ САЯСАТЫ
<<Ет және сүт өнімдерінің технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық-санитариялық сараптау-І>> пәні бойынша 
балдарды бөлу

                                                                  Кесте  2
                                   Апта
                            Бақылау түрі
                        Барлық балл саны
                                Ескерту 
                                       1
                                       2
                                       3
                                       4
                                       1
1-ден 7-ші аптаға дейі аудиториялық сабақтардың барлық түріне қатысу 
                                      30
                                       
                                       2
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 20б.
                                      20
                                       
                                       3
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 20б.
СОӨЖ -15б. 
СӨЖ -40б.
                                      75
                                       
                                       4
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 20б.
                                      20
                                       
                                       5
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 20б.
                                      20
                                       
                                       6
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 20б.
СОӨЖ15б. 
СӨЖ -35б.
                                      75
                                       
                                       7
Аралық бақылау 1. 
                                      60
1-шіден 7-ші аптаға  дейін сабақтың тақырыбына байланысты ауызша және жазбаша  сұрақ алу
1-шіден 7-ші аптаға  дейін оқу нәтижесін баллмен қорытындылау
                                      300
                                       
                                       8
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 15б.
                                      15
                                       
                                       9
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 15б.
                                      15
                                       
                                      10
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 15б.
СОӨЖ -10б.
СӨЖ -25б.
                                      50
                                       
                                      11
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 15б.
                                      15
                                       
                                      12
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 15б.
СОӨЖ -10б.
СӨЖ -25б.
                                      50
                                       
                                      13
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 15б.
                                      15
                                       
                                      14
Зертханалық сабақта білімді тексеру  - 15б.
СОӨЖ -10б.
СӨЖ -25б.
                                      50
                                       
                                      15
Аралық бақылау 2. 
                                      60
8-шіден 15-ші аптаға  дейін сабақтың тақырыбына байланысты ауызша және жазбаша  сұрақ алу
8-шіден 15-ші аптаға  дейін оқу нәтижесін баллмен қорытындылау
                                      300
                                       
Емтихандағы қорытынды балл
                                      400
                                       
Академиялық кезеңдегі қорытынды балл
                                     1000
                                       

Босатқан дәрістерді реферат түрінде жазу, тақырыпқа байланысты плакат жасау арқылы өтеледі. Босатқан зертханалық сабақтарды тақырыпқа байланысты конспект құрастыру немесе бақылау сұрақтарына ауызша не жазбаша жауап беру жолдары арқылы өтеледі.

7 ӘДЕБИЕТТЕР
7.1 Негізгі
7.1.1 С.Т.Дүйсембаев., Қ.Ж. Әмірханов., А.Т.Серикова. <<Ет, сүт өнімдерін өндіру технологиясы, гигиенасы және ветеринариялық - санитариялық сараптау практикумы>>. Семей 2007.- 168 б
7.1.2 С.Т.Дүйсембаев <<Ветеринарная санитария обьектов мясомолочной промышленности>>. Семипалатинск  - 2007. 
7.1.3 Дүйсембаев С.Т. Ветеринариялық санитариялық сараптау. Алматы 2013ж, б.510
7.1.4 Нұрғалиев Б.Е. Мал және құс өнімдерін ветеринариялық санитариялық сараптау. Алматы 2011 ж, б.165.
7.1.5 Сенченко Б. С. <<Ветеринарно-санитарная экспертиза продуктов животного и растительного происхождения>>. Ростов на Дону, 2001 г.с. 702.
 7.2 Қосымша
7.2.1 Макаров В. А.   <<Ветеринарно-санитарная экспертиза с основами технологии переработки продуктов животноводства>>. Москва, 1991 г.с. 463.
7.2.2  Макаров В.А. <<Практикум по ветсанэкспертизе>> М.-1987г
7.2.3 Позняковский В. М. <<Экспертиза мяса и мясопродуктов качество и безопасность>>. Новосибирск, 2005 г. с. 524.
7.2.4 Е.П.Мищенко, Е.И.Гольдман <<Производство колбасных изделий>> М.: Пищевая промышленность. 1976г.с.213
7.2.5 Е.П.Мищенко, Е.И.Гольдман <<Технология и оборудование колбасного производства>> М.: Пищевая промышленность. 1969г.с.301
7.2.6 Б.Х.Садыков <<Конина>> Алма-Ата: Кайнар, 1981г., с.85
7.2.7 З.П.Матюхина, Э.П.Королькова <<Товароведение пищевых продуктов>> М.:ИРПО; Изд. центр <<Академия>>, 2000.- 272с.
7.2.8  П.В.Кугенев, Н.В.Барабанщиков <<Практикум по молочному делу>> М.: Издат.: Колос 1968г.с.287
7.2.9 Н.В.Барабанщиков <<Молочное дело>> М.: Агропромиздат, 1990г.с.352
7.2.10 В.М.Богданов <<Микробиология молока и молочных продуктов>> М.: Пищепромиздат, 1962г., с.308
7.2.11 В.М.Богданов и др. <<Техническая микробиология пищевых продуктов>> М.: Пищевая промышленность, 1968г., с.740
7.2.12 Горегляд Х. С. и др. <<Ветеринарно-санитарная экспертиза с основами технологии переработки продуктов животноводства>>. Москва, 1981 г.с. 575.
7.2.13 А.А.Соколов <<Технология мяса и мясопродуктов>> М.: Пищевая промышленность, 1970г., с.740
7.2.14 И.В.Шура <<Руководство по ВСЭ и гигиене переработке животных продуктов>> М.: Пищевая промышленность, 1972г., 1959г.
7.2.15 Г.В.Твердохлеб, З.Х. Диланян, Л.В. Чекулаева, Г.Г.Шилер <<Технология молока и молочных продуктов>> М.: Агропромиздат, 1991г., с.463
7.2.16 Б.Н.Федотов, Г.В. Колоболотский, В.П. Коряжнов и др. <<Ветеринарно-санитарная экспертиза с технологией продуктов животноводства>> М.: Колос, 1967г., с.544 
7.2.17 Қолданыстағы мемлекеттік стандарттар (МЕСТ) және техникалық шарттар
7.2.18 Қолданыстағы ережелер, нұсқаулар, тағайындаулар






Пәндер