Файл қосу
Жуйесінің аурулары
Қ. АЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛіЫМ
МИНИСТІРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ОӘК
ОӘК 042.18-24.1/01- 2013
<<Тыныс алу жүйесіндегі аурулары және жұқпалы емес аурулардың иммунокоррекциясы>>
№1басылым
31.08.2013
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
<<Тыныс алу жүйесіндегі аурулары және жұқпалы емес аурулардың иммунокоррекциясы>>
6N120100 - << Ветеринариялық медицина>> мамандығы бойынша
ПӘННІҢ МАГИСТРАНТТАРҒА АРНАЛҒАН ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ
Семей
2013
* ӘЗІРЛЕНДІ
Құрастырған: 1. Билялов Е.Е., ветеринария ғылымдарының кандидаты Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің <<Ветеринариялық медицина>> кафедрасының аға оқытушысы.
<< >> 20 ж.
* ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1 Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің <<Ветеринариялық медицина>> кафедрасының отырысында << >> 20 жылы № хаттама
Кафедра меңгерушісі, профессор м.а. Г.Тойкина
2.2 Аграрлық факультетіның оқу-әдістемелік бюросының отырысында
<< >> 201 жылы, № хаттама
Төрайымы А. Тлеубаева
3.БЕКІТІЛДІ
Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында шығаруға мақұлданған
және ұсынылған.
<< >> 201 жыл, № хаттама
ОӘК төрайымы, ОӘЖ проректоры Г.Искакова
4 . Бірінші рет ұсынылуы
Алғы сөз
<<Тыныс алу жүйесіндегі аурулары және жұқпалы емес аурулардың иммунокоррекциясы>>пәні тыныс алу аурулары кезіндегі иммунитеттің құрылуы. Тынысалу деп мүшелер мен қоршаған ортаның арасындағы газ алмасуды айтады. Жер бетіндегі тіршілік ететін тірі ағзалардың барлығы тыныс алу кезінде оттегін қабылдап, көмірқышқыл газын бөледі. Ағзаның әрбір жасушасының жұмысы (бұлшықеттердің жиырылуы, тердің, сілекейдің бөлінуі, қозудың берілуі) энергияны жұмсауға тікелей байланысты. Тынысалу - тірі ағзаларға тән қасиет.
Энергия ағзалық заттардың тотығуы мен ыдырауынан босап шығады. Тотығуға оттегі жұмсалады. Ағзада оттегінің қоры болмайды. Ағза тыныс алғанда оттегін қабылдайды, ыдырау өнімдері (көмірқышқыл газ бен су буы) ағзадан сыртқа шығарылады. Тынысалу мүшелері, қанайналым жүйесі, ағза мен қоршаған орта арасындағы газ алмасуды қамтамасыз етеді. Ағзалык заттардан энергия босау үшін оттегі қажет. Тірі ағза үздіксіз тыныс алады
Мазмұны
1.Қолданылу саласы
2.Жалпы ереже
2.1 Пәннің қысқаша мазмұны
2.2 Пәнді оқудың мақсаты
2.3Пәнді оқытудың негізгі мақсаты
2.4 Курстың пререквизиттері
2.5 Курстың постреквизиттері
3. Оқу пәнінің мазмұны ( модуль)
4.Магистранттардың өзіндік жұмыстарының тізімі
6.Магистранттардың өздігімен және жетекшінің қатысуымен істейтін жұмыстары
7.Оқу процесінің календарлық кестесі
* ҚОЛДАНУ САЛАСЫ
5В120100 - "Тыныс алу жүйесіндегі аурулары және жұқпалы емес аурулардың иммунокоррекциясы " мамандығы бойынша оқытушыларға арналған <<Фармакология токсикологиямен>> пәнінің бағдарламасы, оқу әдістемелік кешеннің құрамы болып табылады.
* ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕ
Пәннің қысқаша мазмұны: патогенездік терапия дегеніміз - макроорганизмге, көбінесе жүйке жүйесі арқылы әсер етіп, оның қорғану қабілеттілігі мен реактивтілігін жоғарылату үшін қолданылатын емдеу әдістерінің барлық түрлері. Патогенездік терапияның негізгі мақсаты, ауру процесінің негізіне жататын бұзылған физиологиялық процессті қалпына келтіру. Патогенездік терапияның аурудың себептеріне қарсы қолданылатын емдеу әдістерінен ерекшелігі бар. Патогенездік терапияға арнайы емес емдеу әдістері мен әдістемеліктердің көптеген түрлері жатады. Олардың қатарына: новокаинмен, тіндермен, протеинмен, физикалық әдістермен және басқа да аурудың дамуына қарсы әсер ететін дәрілік заттармен емдеу әдістері жатады.
Төменде Х.Г.Гизатуллин ұсынған патогенездік терапияның кешенді әдісінің жіктелуін ұсынып отырмыз:
* Аурудың себептеріне қарсы бағытталған арнайы емдеу әдістері:
+ Жалпы емдеу әдістері:
o қанның сары суымен емдеу (гипериммунды, реконвалесцентті қан сары суларымен);
o химиялық терапия (емдік дәрілік заттармен, превентивтік, сақтандыру, сырттай емдеу, дегельминтизация жүргізу, сүт қышқылы бактерияларын қолдану, антибиотиктермен емдеу);
o антибиотиктермен емдеу;
o фаготерапия;
o фитонцидтермен емдеу;
o вакцинамен емдеу.
+ Жергілікті емдеу әдістері:
o радикалды операция жасау;
o антисептикалық дәрілік заттарды қолдану.
* Функционалды-динамикалық және жүйке жүйесін реттеушілік емдеу әдістері:
o санитарлық жағдай мен күтім тәртібі (диеталық азық, жақсы күтім, оқшаулап жеке ұстау, тыныштық);
o аурудың белгілеріне қарсы күресу;
o тітіркендіру, көңілін басқа жаққа аудару (скипидармен емдеу, қыша және банкі қолдану);
o жүйке жүйесін сақтандыру мақсатында қажыту (новокаимен тежеу; физикалық әдістермен емдеу; бром, хлоралгидрат, морфин препараттарын қолдану);
o қуаттандырушы, қалпына келтіру емдеу әдістері (физикалық әдістер, аэроионмен емдеу, протеинмен емдеу, лизаттармен емдеу, биогенді қуаттандырушы заттармен емдеу, Дорогов препараты - АСД, Богомолец препараты - АЦС-терді қолдану, қан құю);
o оттегімен емдеу.
* Орын толтыру арқылы емдеу әдістері:
o оттегімен емдеу;
o қанмен емдеу;
o ферменттермен емдеу;
o гормондармен емдеу;
o витаминдермен емдеу;
o тұздармен емдеу.
Патогенездік, себепті-патогенездік емдеу әдістерінің әсер ету механизмін әртүрлі тұрғыдан түсіндіруге болады. Ауру организмдегі патологиялық тіндерде сау тіндерге қарағанда қозу процессі жоғары деңгейде екенін ескерсек, ол тіндердің тітіркендіруді қабылдауы да жоғары болатыны белгілі. Тітіркендіргіш заттар организмде аралық зат алмасу процессін өзгертеді және белокты ыдыратады, ол метаболиттер ағзалар мен мен тіндерде көптеген күрделі өзгерістер тудырады. Міне, осындай жағдайда қолданылған дәрілік заттардың әсері белоктардың ыдырауынан туындаған метаболиттердің екінші кезектегі тітіркендіруінен пайда болады. Сондай-ақ, аурудың себептерімен байланысты тіндердегі жүйке-дистрофиялық процесстер де бірталай аурулардың патогенезінің негізін құрайды.
А.В.Вишневский патогенездік емдеу тәсілдерінің тиімділігін қабыну процесінің патогенезімен тығыз байланыста зерттегенді дұрыс деп тұжырымдайды.
Қазіргі кездегі биологиялық, физиологиялық, клиникалық ғылыми деректерге сүйенсек кез келген патологиялық процесстің негізінде тіндердің қоректенуі мен жүйкелік реттеушіліктің бұзылуы жатыр. Жүйке жүйесінің күрделі рецепторлық аппараттары барлық тіндер мен ағзаларда орналасқан.
И.П.Павлов, М.К.Петров, К.М.Быков, А.Д.Сперанскийлердің қағидаларына сүйенсек, онда жүйке жүйесін қатты тітіркендіргенде дистрофикалық процесс дамиды және мал организмінде кері трофикалық реакция қалыптасады. Ал әлсіз тітіркендіру, керісінше - оң реакция тудырады. Осы қағиданы негізге ала отырып, А.В.Вишневский әлсіз тітіркендірудің қабыну процесінің әртүрлі кезеңдерінде, қабынған жерде, оң трофикалық өзгеріс тудыратынын дәлелдеген. Олай болса, патогенездік емдеу үшін қолданылатын әдістердің тиімділік негізінде, қабынған жерде оң трофикалық өзгерістер тудыру арқылы, жалпы организмде қажетті функционалдық өзгерістерді қалыптастыратын, жүйке жүйесін әлсіз тітіркендіру құбылысы жатыр.
Қорыта келгенде, организмде орталық жүйке жүйесінің қызметінің және кортико-висцералдық қарым-қатынастың физиологиялық және патологиялық жағдайларда өзгеру процестерін жете түсіну аурудың патогенездік емдеу әдістерін одан әрі жетілдіре түсуге кең жол ашады. Патогенездік, себептік-патогенездік емдеу әдістерінің ғылыми негізінде жүйке жүйесінің ағзалар мен тіндердің қоректенулерін реттеу, ондағы орталық нерв жүйесінің басты рөлі жатыр. Патогенездік терапия макроорганизмге орталық жүйке жүйесі арқылы әсер ететін, организмнің резистенттілігін жоғарылататын, аурудың даму процесіне қарсы белсенді түрде әсер ететін барлық терапевтикалық әдістерді қамтиды. Көптеген ауруларды арнайы емдеу әдістерімен (аурудың себептеріне қарсы күресу) қоса патогенездік емдеумен кешенді түрде жүргізгенде емдеу нәтижесінің тиімділігі жоғары болатыны нақтылы дәлелденген. Патогенездік терапияның аурудың даму процесіне әсері емдеу үшін жүргізілетін іс-шараның организмнің жүйке жүйесінің элементтеріне тітіркендіру арқылы әсер етуімен түсіндіріледі. Организмнің жүйке жүйесін тітіркендіру үшін қолданылған патогенездік дәрілік зат организм белоктарын ыдыратады, аралық зат алмасу процесінде елеулі өзгерістер тудырады. Соның салдарынан жалпы организмде әртүрлі реакциялар пайда болады. Қолданылған дәрілік заттардың ауру патогенезіне емдік тиімділігі жүйке-рефлекс механизмімен түсіндіріледі. Патогенездік терапияның негізінде А.В.Вишневский ұсынған жүйке жүйесін <<әлсіз тітіркендіру>> феномені жатыр.
2.2 Пәнді оқудың мақсаты:
Мал ағзаларынан дайындалған препараттармен емдеу (органотерапия) - құрамында белгілі бір ағзаға тән арнайы заттардың комплексі бар, мал ағзаларынан дайындалған препараттармен емдеу әдісі. Олардың ішінде малдәрігерлік тәжірибеде маңыздылары: пилорин, панкреатин, камполон, антианемин.
Пилорин (гастрокрин) - шошқаның асқазанының онекі тұтам ішек жаққа шығатын бөлігінің (пилорус) майсыздандырылып, кептірілген ұлпасы. Құрамында ферменттер, анемияға қарсы әсер ететін фактор бар. Таблетка және ұнтақ түрінде шығарылады.
Анацидті, гипоацидті гастриттерде; асқазанның функциясының бұзылуынан болатын анемияда қолданады.
Дозасы: жылқыларға - 10,0-30,0; шошқалар мен иттерге - 1,0-5,0.
Панкреатин - құрамында ұйқы безінің негізгі ферменттері - трипсин, амилопсин және липаза бар, шошқалар мен ірі қара малдарының ұйқы бездерінен дайындалған экстракттың кептірілген түрі. Қосымша толықтырғыш заттар ретінде қант немесе лактоза пайдаланылады. Суда нашар ериді. Бейтарап немесе төменгі сілтілік орталарда белсенділік көрсетеді.
Асқазан мен ұйқы безінің секреторлық функцияларының жеткіліксіздігінде, бауырдың негізгі функцияларының бұзылуынан болатын асқазан мен ішектердің ауруларында қолданылады.
Препаратты ауыз қуысы арқылы 0,5 %-ды соданың ерітіндісімен қосып немесе капсулада ұнтақ немесе таблетка түрінде береді. Дозасы: шошқаларға - 0,5-1,0; иттерге - 0,2-0,5.
Камполон - ірі қара малының бауырының белоктан тазартылған судағы концентратты ерітіндісі. Құрамында бауырдың анемияға қарсы әсер ететін заттары бар, арнайы иісті, қоңыр түсті мөлдір сұйық. 1 мл камполонның белсенділігі 20 г шикі бауырдың белсенділігіне тең болады.
Препарат еттің ішіне 0,1-0,2 мл мөлшерінде ұсақ малдарға; 0,03-0,05 мл мөлшерінде ірі малдарға 1 кг салмаққа есептеліп жіберіледі.
Қойлардың, шошқалардың, ірі қара малының, жылқылардың азықтандырудан және құрттардың себептерінен болатын гипопластикалық анемия ауруларында жақсы нәтиже береді.
Антианемин - құрамында 1,67 мг% күкіртқышқыл кобальт бар, белоктан тазартылған, ірі қара малының бауырының судағы концентратты экстрактісі. 1 мл экстракт 20 г шикі бауырмен пара-пар, сарғыш түсті, мөлдір сұйық. Қолданылуы камполонмен бірдей.
Екі препаратта организмнің қан түзу функциясын қуаттандыратын күшті препараттар. Анемияларға қарсы жақсы емдік әсер етеді. Организмге жалпы стимульдық әсер етеді: малдың тәбетін жақсартады, қоңдылығын арттырады, өсуін жылдамдатады. Камполонға қарағанда антианеминді жіберу ауырсынғандық тудырмайды. Емдеу курсы - 1-2 инъекция, аралығы 7-8 күн.
14.2. А.В.Дороговтың антисептикалық стимуляторымен емдеу әдісі (АСД). Бұл препарат 1948-1950 жылдары зерттеліп іске қосылған. Оны әртүрлі себептерден болатын көптеген ауруларда емдік нәтиже беретін, адамдар мен малдардың организміне жан-жақты әсер ететін, биологиялық стимуляторлардың тобына жатқызуға болады.
Препарат АСД малдардың, өсімдіктердің ұлпаларынан және микробтардан ерекше әдіспен дайындалған сұйық.
Препарат екі түрлі фракцияда шығарылады: фракция №2 (фр. №2) және фракция №3 (фр. №3). Фр. №2 - суда жақсы еритін, өзіне тән иісі бар, сілтілік реакциялы, сары-қошқыл түсті, ұшқыш сұйық. Фр. №3 - суда нашар еритін; өсімдік, жануарлар және минералды майларда, спиртте жақсы еритін, өзіне тән иісі бар, түсі қара, қою сұйық.
Препаратты сургуч құйылған, ағаш қабығынан жасалған тығыны бар шыны ыдыста сақтайды. Флаконның этикетінде шығарылған жері мен уақыты, сериясының номері, препараттың аты және фракциясы көрсетіледі. №3 фракцияда <<сырттай қолдануға>> деген жазу болады. Препараттарды үй температурасында қараңғы жерде сақтайды. №2 фракцияны ұзақ уақыт сақтағанда, оның белсенділігіне әсер етпейтін, тұнба пайда болады. Ондай тұнба пайда болған препаратты сүзіп барып қолдануға болады.
№2 фракцияны ауыз қуысы арқылы, сырттай, терінің астына және венаға жіберіу арқылы қолдануға болады. Препараттың дозасы төменгі кестеде көрсетілген.
АСД №3 фракциясын таза түрінде және май ретінде сырттай және сулы-спиртті ерітінді ретінде венаға жібереді. №2 фракциясының 5 % -ды судағы ерітіндісін ауыз қуысы арқылы, ал 15-20 % концентрациясын сырттай қолданады. Фр. №2 венаға дистілденген суда немесе физиологиялық ерітіндіде дайындалған 10-20 % - ды ерітінді ретінде жіберіледі. Терінің астына 4 %-ға дейінгі концентрациясы жіберіледі.
№3 фракциясынан ерітінділер дайындау үшін алдымен препаратты таза спиртте 1: 10-20 қатынасында дайындап алады да, осы негізгі ерітіндіден 5-10 %-ды судағы емдік ерітіндіні дайындайды.
Препаратты сақау, қойдың құрт бақай, эпизоотологиялық лимфангоит, жарақат ауруларында; қойдың паратүберкүлезінде, шошқалардың бронхопневмониясында, қойлардың экспериментті бруцеллезінде, катаралды-іріңді эндометритте тәжірибе жүзінде қолданылған.
Малдар мен құстарды емдеуге қолданылатын АСД препаратының №2 фракциясының бір реткі дозасы ( мл). А.В.Дороговтың ұсынысы бойынша.
Мал түрлері
Ауызға препарат
тың мөл
шері
Ауызға судың мөлшері
Венаға, 20 % ерітінді 1 кг салмағына
Тері астына,
4 % ерітінді
Жылқы: 3 жастан үлкен
10-20
200-600
0,25
-
1-3 жас
10-15
200-400
0,25
-
1 жасқа дейін
5
100
0,1
-
Сиыр: 3 жастан үлкен
20-30
200-400
0,5
-
1-3 жас
10-15
100-400
0,3
-
1 жасқа дейін
5-7
40-100
0,25
-
Қой: 1 жастан үлкен
2-5
40-100
0,1
40-100
6 айдан үлкен
1-3
20-60
0,1
20-50
6 айға дейін
0,5-2
10-40
-
10-40
Шошқа: 1 жастан үлкен
5-10
100-200
-
50-100
6 айдан үлкен
2-5
40-100
-
40-100
2-3 айда
1-3
20-60
-
20-50
Үлкен иттер
2-5
40-100
-
-
Үй қояны (1-2 кг)
0,5-1
10-20
-
-
Тауық: 1 жастан үлкен
15-30 тамшы
2
-
-
балапан
5-10
2
-
-
Ескерту: ауыз қуысы арқылы берілетін доза орта салмақтағы малға есептелген, препарат кестеде көрсетілген судың мөлшерінде ерітіледі.
И.Е.Мозгов АСД препаратының медицина саласында көптеген ауруларды емдеу үшін қолданылатынын хабарлаған.
Эксперимент жүргізген авторлардың пікірлерінше, препараттардың әсер ету механизмі жүйке жүйесін қуаттандыру, организмнің жалпы қорғаныс қасиетін жоғарылату, физиологиялық функцияларды қалыптастыру, зат алмасу процесін жақсарту, организмнің улануына қарсы күресу әсерлерінің негізінде жатыр.
Ф.А.Шустовский АСД препаратын ұлпамен емдеу әдісінің қуатты түрі ретінде малдәрігерлік тәжірибеге кеңінен негізуді ұсынған.
П.С.Терентьев препараттың екі фракциясында солтүстік бұғылардың некробациллез ауруын операциядан кейін емдеуге қолданып, жоғарғы терапевтік тиімділік алған. Автордың пікірінше, препарат организмнің иммунобиологиялық қасиетін жоғарылатады және ұлпалардың регенерациясын жақсартады.
Препараттың қан элементтерін түзетін жүйенің қызметін жақсартатыны: лейкоциттердің саны 40-50 %-ға, лимфоциттер 2-3 есеге көбейетіні байқалған. Қандағы жалпы белоктың мөлшері, альбумин фракциясының көбеюінен, және сілтілік қорының көрсеткіші ұлғайған.
14.3. Буаз бие қанының сары суымен емдеу әдісі. Буаз биенің сары суы - құрамында жыныс гормондары бар, аналық жыныс торшаларының түзілуін үдететін, қойда егіз, үшен; сиырда егіз алуға мүмкіндік беретін препарат.
Қанның сары суын алу үшін індетті аурулардан таза шаруашылықтардан, 45-120 күндік буаздықтағы биелер таңдап алынады. 500 куб.см көлемді колбаға 10 г химиялық таза бура және 5 г химиялық таза гипосульфит салынып, 30 мл суда ерітіледі де, қайнату арқылы стерилденеді. Донордан алынған 500 мл қанды осы стабилизаторы бар колбаға құйып, жақсы араластырып, стерилді тығынмен жауып қояды. Осындай әдіспен дайындалған препаратты салқын, қараңғы жерде бір жылға дейін сақтауға болады. Препаратты кез келген шаруашылықтардың малдәрігерлік лабораторияларының жағдайында дайындап алуға болады. Препаратты терінің астына төмендегідей дозада жібереді: биелерге 15-20 мл, сиырларға - 5-10 мл, саулық қойлар мен шошқаларға - 5 мл. Малдардың күйлеюі: биелерде - 3-7, сиырларда - 3-12, шошқаларда - 3-5, саулықтарда - 3 күнде байқалады.
Препарат ауылшаруашылық малдарының жыныстық биологиялық стимуляторы ретінде қолданылады. Құрамында барлық малдардың жыныстық қызметін қуаттандыратын және қойлар мен шошқалардың өсімталдықтарын жоғарылататын гонодотропты гормон бар. Онымен қатар ұлпамен емдеу әдісінің препараты ретінде жыныс жолдарының қабынуында тиімді терапевтік әсері де бар. Гонодотропты гормон жыныс бездерінің морфологиялық және функционалдық дамуына әсер етеді. Биелердің 60-90 күндік буаздығында 1 л қанында 60 мың бірліктей гонодотропты гормон болады екен.
Біздің Республикамыздың, әсіресе оңтүстік аймақтарында, қойлардан, көбінде қаракөл тұқымдарынан, көп төл алу үшін АСД жиі қолданылады.
2.3Пәнді оқытудың негізгі мақсаты:
Сүйек кемігі, айырша без, лимфа түйіндері, көк бауыр, бадамшалар, пейер шатырлары, олармен қатар асқорыту жолындағы, жыныс, тыныс алу және несеп бөлу жүйелеріндегі лимфа түзетін құрылымдар қан түзеті, әрі иммунитет дамитын ағзалар болып келеді. Бұлардан басқа иммунды жүйеге көптеген диффузды топтанған лимфойдтты ұлпалар, организмнің барлық жерінде бытыраған лимфоциттер, жебір, тегіжат жасушалары, қанның лимфоциттері, м оноциттері және лимфалар жатады.
Олар қан түзу мен иммунитет дамуының өзара байланысуына қатысып, организмдегі жасушалар әрекетін микроорганизмдер мен бөгде тегіжаттан қорғап, иммунды бақылауды қамтамасыз етеді. Иммунды реакция: иммунды қабылетті жасушаларға тікелей байланысын, олардағы нысаналарға себепші болатын Т- лимфоциттер іске асырады. Иммунды құзырлық жасушалардың жетілуі организмде басқа жасушалартүрлерімен өзара іс - қимыл жасауына және біртіндеп аууына қарай байланысты болады. Осы процестегі иммунды жүйе ағзаларының рөліне қарай, оларды орталық және шеткі болып бөледі. Жануарлардың орталыұ иммунды жүйе ағзаларына - сүйек кемігі, айырша без, және құста - бітеу қапшығы жатады. Шеткі иммунды жүйе - ағзаларына осы жүйе ағзалары, құстардың тері, өкпесіндегі лимфа құрылымдары кіреді.
Қан түзу ағзалары, иммунитет дамуы құрылысының негізгі қағидалары, олардың атқаратын қызметтерін көрсетеді. Бұл ағзалардың бәрінде қан өндіру және страмалық жасушалар болады. Кейінгілер әр ағзада тіректік , қоректік және реттеу қызметтерін орындайды; ерекше қан немесе лимфа тамырлары арнайы қызметтерді - тану, жасушаларды сортта, аудару, тегіжаттарды ұстау және тағы басқаларды қамтамасыз етеді. Иммунды жүйе шеткі ағзалардың аталған қызметтерімен бірге тән нәрсе, ол онда В-, Т -- тәуелділік аймақтарын ың бары. Сүйек кемігі - қан түзу және иммунитет дамуының орталық ағзасы және бағаналық қан жасушаларының өзін - өзі қолдайтын популяцияларын сақтап, миелоцит , лимфоцит қатарларының жасушаларын құруға қатысады. Қан өндірілу - құрамбөлігін миелоидты ұлпа құрады. Стромалық құрам бөліктер озара қимыл жасап, даму сатысындағы миелоцит , лимфоцит қатарларының жасушаларын сақтайды.
2.4 Курстың пререквизиттері:
- Латын терминология
- Биохимия
- Аналитикалық және физколоидтық химия.
2.5 Курстың постреквизиттері:
- Барлық ветеринариялық медицинаға қатысты ғылымдар
Кесте 1
Курс
Семестр
Несие
Дәріс (сағ)
ЗТС
(сағ)
ТС (сағ)
МОӨЖ (сағ)
МӨЖ (сағ)
Барлығы (сағ)
Қорытынды бақылаудың
түрі
2
3
3
30
15
-
45
45
135
Емтихан
3.ОҚУ ПӘНІНІҢ МАЗМҰНЫ (МОДУЛЬ)
Кесте 2
Тақырыптың аталуы және оның мазмұны
Сағат саны
1
2
Дәрістік сабақтар
Тыныс алу жолдарының аурулары
2
Иммунитет түзілуі, Т- , В - лимфоциттері
2
2
Мал шаруашылығын дамыту мақсатында эпизоотиялық ғылыми-негізделген болжамдар, инфекциялық және инвазиялық ауруларды емдеуге арналған диагностикалық және вакциналық препараттарды жасау
1
<<Жануарлардың жұқпалы ауруларын диагностикалау, емдеу және алдын алудың инновациялық әдістері>>,
1
Қазақстан Республикасының <<Ветеринария туралы заңы>>
1
Қазақстандағы ветеринариялық қызметтің құрлымы
1
Ветеринариялық қызметті халықаралық талаптармен үйлестіру
1
Жануарлар денсаулығын халықаралық қорғау ұйымының (OIE) аурулар тізімі және оның принципімен кіретін аурулар
1
БАРЛЫҒЫ:
15
Лабораториялық тәжірибелік сабақтар
Қазақстан Республикасының <<Ветеринария туралы заңы>>
1
Ветеринария саласындағы мемлекеттік реттеу
1
Мемлекеттік ветеринариялық қадағалау
1
Жануарлар ауруларының, оның ішінде жануарлар мен адамға ортақ аурулардың алдын алу және оларды жою
1
Қорытынды сабақ
1
Ветеринария саласындағы ғылыми зерттеулер және ветеринария мамандарын даярлау мен олардың біліктілігін арттыру жөніндегі қызмет
1
4.МАГИСТРАНТТАРДЫҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТІЗІМІ
Tepici багалы аңдардың, малдардың тыныс алу
2
1
3
3
жолдарының аурулары
Кұстардың тынысалу жолдардың
2
1
3
3
аурулары
Tepici бағалы аңдардыц ас корыту
2
1
3
3
жуйесі патологиясы
Tepici бағалы аңдардың, малдардың ас корыту
2
1
3
3
Жуйесінің аурулары
Модуль 2
Кұстардың ас корыту жуйесінң аурулары.
2
1
3
3
Tepici бағалы аңдардың, малдардың зат алмасуының бұзылуынан болатын аурулары.Зат
2
1
3
3
Алмасуының тур лер i
Малдардың.терici багалы аңдардың несеп
жүйeciнiң
патологиясы
2
1
3
3
Құстардың заталмасу аурулары
2
1
3
3
Анемия. Рахит
2
1
3
3
Модуль 3
Жуйке жуйесінің аурулары.
2
1
3
3
Аралардың патологиясы және емi.
2
1
3
3
Балықтардың анатомо-физиологиялык
2
1
3
3
ерекшеліктері
Балыктардың дамитын аурулар.
2
1
3
3
Барлыгы
30
15
45
45
*
5 ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРМЕН ҚАМТЫЛУ КАРТАСЫ
Кесте 4
Оқу әдістемеліктермен әдебиеттердің аталуы
Әр түрінің саны
Магистранттар саны
Қамтылу
пайызы
8 ӘДЕБИЕТТЕР
8.1 Негізгі әдебиеттер
8.1.1 Кожанов К.Н. Ветеринариялық фармакология. Алматы 2008
8.1.2 Айтжанов С. Фармакология Алматы, 2006
8.1.3 Кожанов К.Н. Фитотерапия. Алматы, 2008
8.2 Қосымша әдебиеттер
8.2.1 Соколов В.Д., Рабинович М.И., Горшков И.Г., Ноздрин Г.А. и др. Фармакология. - М.: Колос, 2000. - 575 с.
8.2.2 Уша Б.В., Жуленко В.Н., Волкова О.И. Фармакология. - М.: Колос, 2003. - 375 с.
8.2.3 Фармакопея СССР. - М.: Медицина, 1990. - 333 с.
8.2.4 Харкевич А.Д. Фармакология. - М.: Медицина, 2002. - 722 с.
8.2.5 Червяков Д.К. Фармакология с рецептурой. - М.: Агропромиздат, 1986. - 318 с.
8.2.6 Шәріпбаев Н. Ш. Пайдалы өсімдіктерді мал дәрігерлігінде қолдану. - Алматы, Қайнар: 1988. - 243 б.
6 БАҒАЛАУ САЯСАТЫ
<<>> пәнінен әр аптаға және аралық бақылау түрлеріне сәйкес бағалық меженің бөлінуі (кестеде көрсетілгендей).
Кесте 2
Апта
Бақылау түрі
Бағалаудың толық межесі
Ескеру
1
2
3
4
1-7 аптада барлық семинарлық сабаққа қатысу
30
1
Практикалық
0
2
Практикалық
21
3
Пр+МОӨЖ+МӨЖ
21+6+15
4
Пр+МОӨЖ+МӨЖ
21+6+15
5
Пр+МОӨЖ+МӨЖ
21+6+15
6
Пр+МОӨЖ+МӨЖ
21+6+15
7
Аралық бақылау № 1+МОӨЖ+МӨЖ
60+6+15
1-7 апта бойынша барлығы:
300
8-15 аптада барлық аудиториялық сабаққа қатысу
30
8
Практикалық
0
9
Практикалық
17
10
Пр+МОӨЖ+МӨЖ
18+6+15
11
Пр+МОӨЖ+МӨЖ
17+6+15
12
Пр+МОӨЖ+МӨЖ
18+6+15
13
Пр+МОӨЖ+МӨЖ
18+6+15
14
Пр+МОӨЖ+МӨЖ
17+6+15
15
Аралық бақылау №2
60
8-15 апта бойынша барлығы:
300
Емтихандық баға межесі
400
Академиялық мерзімдегі баға межесі
1000
Авитаминоз А, Д, Е.
Қазіргі уақытта витаминдердің 30-ға жуақ түрі жақсы зерттеледі.
Витаминдерді осы уақытта дейін латын алфавитының үлкен әріптерімен атайды /А,Д,Е,К/. Витаминдер жайында ілімнің даму барысында әріптік белгілеуді кенейтің, оған сандық белгіні қосты /В1,В2,В3....../. кейіннен химиялық құрылысы бойынша атау ұсынылады: тиамин, рибофлавин және т.б.
Өзінің <<А витамині>> деген атты 1916 жылы алғаш рет аталған. А витаминінің табиғи қосындылары А1 ,А2 , А3 , болып бөлінеді.
А тобының витаминдері түсі сарғыш салқын температурада кристалданатын зат. 120-130º- қа дейін қыздыруға төзеді. Оттегі бар жағдайда ол жылдам тотығып бүлінеді. Күн саулесінің әсерінен молекуласы тез бұзылады.
Жұлын мен орталық жүйесінің кілегейлі қабығы қабыршақтанады. Жанкардың жүріп тұруы өзгереді. Бұлшық еттері босансып тарамыстары тартылып сау пралич ауруына шалдығады.
А витаминініңжетіспеуі көздін қарашығының жөнді көрмеу салдарынан тауық соқырлығы немесе гемералопия пайда болады.Оның себебі мынада көз торының таяқша клеткаларында родопсин пигменті бар. Ол опсин деген белок пен авитаминнінен құалған. Жарық түскен кезде родапсин осы айтылған екі затты бөледі. Қаранғыда екі зат бірігіп қайтадан родапсин пайда болады. Ал көздің жарық сезгіштігі осы радапсиннің шоғырлануына / концентротциясына/ байланысты.А витамині аз болса көздің мүйізді қабығы құрғап кетеді. Ол қабыршақтанып кеуіп, мөлшерін жоғалтқаннан кейін ксерофтальмия ауруы пайда болады. Жас бөлетін бездер өзгеріске ұшырайды. Жас ағуы азаяды. Көзге түскен шаң тозанды жас жуып шайып өзінің құрамындағы лизоцим арқылы микробтарды жояды.Ал ксерофталмия жағдайында көздің мөлдір қабатына микробтар кіргендіктен ол қабынады жұмсарады және онда жара теріскен пайда болады. Кейіннен ол жараның орны ағарып ноғала пайда болады да, көздің көру қабілеті төмендеп жоғары зақымданады. Ақшам соқыр деген ауруға шалдығады. Бұл өзгерістен кейін көз толығымен немесе жартылай көрмей қалуы мүмкүн.
Е витамині токоферолдың ұзақ уақыт жетіспеуі аталық малдың енін аздырып ұрықтандыру қабілетін жояды. Тауықтардың күрке тауықтарыдң қаз бен үйрек жұмыртқаларының ұрықтануы мен балапан шығару қабілеті төмендейді.
Қазіргі уақытта витаминдердің 30-ға жуақ түрі жақсы зерттеледі.
Витаминдерді осы уақытта дейін латын алфавитының үлкен әріптерімен атайды /А,Д,Е,К/. Витаминдер жайында ілімнің даму барысында әріптік белгілеуді кенейтің, оған сандық белгіні қосты /В1,В2,В3....../. кейіннен химиялық құрылысы бойынша атау ұсынылады: тиамин, рибофлавин және т.т. Кейбір витаминдердің шартты аттары қолданылып жүр: Д2 - кальциферол, Н-биотин.
Аурудың өзіне тән ерекшелері екі жолмен аталады:
а/ арнай медциналық атымен. Мысалы: рахит, скорбут.
ә/ латын алфавитының әріптерімен. Мысалы: авитаминоз Д.
Авитаминоздық аурудың атының алдына <<анти>> қосымшасын қою арқылы атау да бар. Мысалы: антирахиттық.
Д тобындағы витаминдердің ішінде Д2 /эргокальциферол/ және Д3 / холекальциферол витаминдеері мал ауруларын алдын ала сақтандыру немесе емдеу үшін қолданылады. Бұл витиминдер түссіз, иіссіз, дәмсіз келеді. Майда, эфирде ,спиртте, хлороформда, органикалық ерітінділерде кристалдар түрінде кездеседі. Олар 77-115 0С ыстықта ұзақ уақыт төзе алады және сілтілердің әсерінен бұзылмайды.
Флормалин, сутек оксиді, минералды қышқылдар витаминдердіңқұрамын бұзып, олардың емдік қасиеттерін жояды. Жануарлар мен өсімдік тканьдерінде физзиологиялық активтігі жоқ Д провитаминдері пайда болады. Олар май тәрізді заттарға жатады. Бұл заттарда күннің күлгін сәулелері әсерінен Д витаминінің биологиялық активтігі арта түседі.
Д2 витамині күннің ультракүлгін сәулесінін әсерінен әргостерин провитаминінең пайда болады. Бұл құбылыс өсімдіктерде кездеседі.
Д3 витамині 7-дегидрохолестерин провитаминінең, ультракүлгін сәулесінің әсерімен, жануардың тер астындағы талшықтарында түзіледі.
Д авитаминозының белгілері:
Д витамині азықтарда болмағанда, немесе, жетіспегенде төлдерде рахит, ересек малдарда - остеамаляция, ал кәрі малдарда - отеопороз аурулары дамиді.
Рахит /грек. - арқа қыры, омыртқа бағанасы /мешел/құныс/ ауруы организмдегі кальций мен фосфор алмасуының өзгеруінен болады. Кальций мен фосфор тұздарының өсіп келе жатқан сүйктерде қабаттануы нашарлап, олардың әктенуі бұзылады.
Рахит мал төлдерінің барлық түрлерінде, әсіресе торайларда, құлындарда, бұзауларда және балапандарда жиі кездеседі. Бұл ауруда төлдердің өсіп-жетілуі тежеледі, олар тәбетінен айрылады, қарны қампиады, іші өтеді, төсеніш балшық, нәжіс сияқты коректіс қасиеті жоқ заттарға машықтанады, тістері кеш шығады, ақсайды, жүргісі келмей жатып қалады. Жүйке жүйесінең күйзеліп еліруі, діріл қағуы, денесінің сіресуі, қалшылдауы, сүйектері жұмсырып, аяқтарының 0 және Х - тәрізді болып қисаюы байқалады. Қанда кальций мен фофордың, ал сүйекте олардың тұздарының мөлшері тез төмендейді.
Кейбір витаминдердің шартты аттары қолданылып жүр: Д2 - кальциферол, Н-биотин.
Аурудың өзіне тән ерекшелері екі жолмен аталады:
а/ арнай медциналық атымен. Мысалы: рахит, скорбут.
ә/ латын алфавитының әріптерімен. Мысалы: авитаминоз Д.
Авитаминоздық аурудың атының алдына <<анти>> қосымшасын қою арқылы атау да бар. Мысалы: антирахиттық.
Д тобындағы витаминдердің ішінде Д2 /эргокальциферол/ және Д3 / холекальциферол витаминдеері мал ауруларын алдын ала сақтандыру немесе емдеу үшін қолданылады. Бұл витиминдер түссіз, иіссіз, дәмсіз келеді. Майда, эфирде ,спиртте, хлороформда, органикалық ерітінділерде кристалдар түрінде кездеседі. Олар 77-115 0С ыстықта ұзақ уақыт төзе алады және сілтілердің әсерінен бұзылмайды.
Флормалин, сутек оксиді, минералды қышқылдар витаминдердіңқұрамын бұзып, олардың емдік қасиеттерін жояды. Жануарлар мен өсімдік тканьдерінде физзиологиялық активтігі жоқ Д провитаминдері пайда болады. Олар май тәрізді заттарға жатады. Бұл заттарда күннің күлгін сәулелері әсерінен Д витаминінің биологиялық активтігі арта түседі.
Д2 витамині күннің ультракүлгін сәулесінін әсерінен әргостерин провитаминінең пайда болады. Бұл құбылыс өсімдіктерде кездеседі.
Д3 витамині 7-дегидрохолестерин провитаминінең, ультракүлгін сәулесінің әсерімен, жануардың тер астындағы талшықтарында түзіледі.
Д авитаминозының белгілері:
Д витамині азықтарда болмағанда, немесе, жетіспегенде төлдерде рахит, ересек малдарда - остеамаляция, ал кәрі малдарда - отеопороз аурулары дамиді.
Рахит /грек. - арқа қыры, омыртқа бағанасы /мешел/құныс/ ауруы организмдегі кальций мен фосфор алмасуының өзгеруінен болады. Кальций мен фосфор тұздарының өсіп келе жатқан сүйктерде қабаттануы нашарлап, олардың әктенуі бұзылады.
Рахит мал төлдерінің барлық түрлерінде, әсіресе торайларда, құлындарда, бұзауларда және балапандарда жиі кездеседі. Бұл ауруда төлдердің өсіп-жетілуі тежеледі, олар тәбетінен айрылады, қарны қампиады, іші өтеді, төсеніш балшық, нәжіс сияқты коректіс қасиеті жоқ заттарға машықтанады, тістері кеш шығады, ақсайды, жүргісі келмей жатып қалады. Жүйке жүйесінең күйзеліп еліруі, діріл қағуы, денесінің сіресуі, қалшылдауы, сүйектері жұмсырып, аяқтарының 0 және Х - тәрізді болып қисаюы байқалады. Қанда кальций мен фофордың, ал сүйекте олардың тұздарының мөлшері тез төмендейді.
Жалбыршақ қарыншақтың бітелуі - Obstructio omasi.
* Жалбыршақ қарыншақтың жапырақшаларының арасының азықтың қатты бөлшектерімен, немесе құммен толып, бітелуі.
Көбінесе ірі қара малы жиі ауырады, ал қой мен ешкіде сирек кездеседі.
Себептері. Ұсақ туралған сабанмен, қырман қалдықтарымен азықтандырғанда ылғалды азықтың тапшы болуы; рационда минералды заттардың ; ашыққан малдарды шөбі аз, кедей жайылымдарға жаю; әсіресе буаз малдардың серуендетілмей бір орнында көп тұрып қалуы; созылмалы гипо -, атония аурулары; кейбір індетті, құрт аурулары; әртүрлі уланулар аурудың себептеріне жатады.
Дамуы. Ағзаның жапырақшаларының арасына нығыздалған азық оның барорецепторларын қатты тітіркендіреді. Ондағы қысым жоғарылап, қан айналысы бұзылады. Жергілікті қоректену нашарлап, қабыну процесі дамиды да, өлі еттену пайда болады. Рефлексті түрде тамақ реттейтін орталыққа әсер етіп, тахия қарыншақ пен месқарынның жиырылуын әлсіретеді. Осының салдарынан алдыңғы қарыншақтардағы ас қалдықтары іріп-шіриді, улы заттар түзіледі, месқарында pH төмендейді. Ұлтабар мен ішектердегі ас қорыту процесі бұзылады. Ауру мал арықтайды, өнімі азаяды.
Өлекседегі өзгерістер. Жалбыршақ қарыншақтың көлемі ұлғайған, тығыз. Жапырақшаларының арасында кеуіп, тығыздалып қалған азық қалдығы. Кейбір жапырақшалары қабынған, әр жері өлі еттенген. Месқарында жартылай сұйық зат, ондағы ас қалдығының шіріген иісі бар.
Клиникалық белгілері. Ауру мал өте салғырт, азық қабылдау, күйіс
қайыру жоқ. Месқарында гипо -, не атония. Жалбыршақ қарыншақтың шуылы сирек, әлсіз; кейіннен естілмейді де. Ұлтабар мен ішектердің жиырылуы әлсірейді, кейде ішек бөліктерінің бітелуі байқалады. Қатты ауырғанда мал қозғалмайды, аздап дене қызуы көтеріледі, дем алысы мен тамыр соғысы жиілейді, қанның қысымы төмендейді, жалбыршақ қарыншақтың тұсын соққылағанда ауырсынғандық байқалады, ауру мал қатты ыңқылдайды.
Қанда лейкоцитоз, несепте индикан, уробилин анықталады.
Анықтау. Аурудың клиникалық белгілері ауру ұзаққа созылғанда ғана білінеді, сондықтан да ауруды бастапқы кезде анықтау қиынға түседі. Әйткенмен аурудың негізгі белгілерін тиянақты түрде, мұқият тексерген жөн. Болжау. Аурудың жеңіл түрі уақытында дұрыс көмек көрсетілгенде жазылып кетеді. Ал ауыр түрі, ауру 7-12 күнге созылып кетсе, өлім - жітіммен аяқталуы мүмкін.
Емі. Бірінші кезекте малдың рационын реттеп, алдыңғы қарыншақтардың жиырылуын жақсарту керек. Жалбыршақ қарыншақтағы астың қалдығын сұйылтып, оны тазалайды. Ол үшін суды ішкенінше береді, 10-15 % - ды 500 мл-ге дейін күкіртті натрий ерітіндісін жібереді. Ауыз қуысы арқылы өсімдік майын, кілегейлі сұйықтықты күніне 2 рет 5 л-ге дейін мөлшерде беріп отырады. 5-10 % - ды 200-300 мл ас тұзына кафеинді қосып венаға жіберуге болады. Күніне 2 рет 1,5 мл/кг мөлшерінде сау жылқыдан жаңа алынған асқазан сөлін береді.
Хирургиялық әдіспен емдеуге де болады. Ол үшін месқарынды жарып, зонд арқылы жалбыршақ қарыншаққа 5-10 % глаубер тұзына ихтиол қосылған 5-10 л-ге дейін ерітіндіні жіберіп жуады.
Сақтандыру шаралары. Малды азықтандырудың технологиясын сақтау, рационда минералды заттардың жеткілікті болуын қамтамассыз ету, малды серуендету мәселесін дұрыс шешу керек.
Өкпе эмфиземасы-Emphysema pulmonum.
* Өкпе альвеоллаларының шектен тыс кеңейіп, көлемінің ұлғаюымен және өкпенің интерстициалды тініне ау еніп жиналуымен сипатталадын ауру.
Жіті және созылмалы, жайылған және шектелген, альвеоллалық және интерстициалдық түрлерін ажыратады.
Альвеоллалық түрі көбінесе бәйге аттарында, аңшы және көлік ретінде пайдаланатын иттерде; ал интерстициалды түрі ірі қара малдарда кездеседі.
Себептері:
* Өкпеь альвеоллаларында шамадын тыс ауа толып, оның қайта шығуы қиындаған ( ат шабысы, ұзақ уақыт ауыр жұмысқа салғанда, зорыққанда);
* Жоғарғы тыныс алу жолдарының өзектері тарылған;
* Өте қатты, булықпа жөтелдерде;
* Өкпелердің аумақты көлемі жарақаттанғанда;
* Өкпе ұлпасының туа біткен сепімлігінің нашарлығы;
* Өкпе капиллярларының қызметі бұзылғанда (склероз);
* Бронхылардың қабынуының созылмалы түрінде <<пневмосклероз!.
Интерстициалды түрі альвеоллалық түрі асқынғае, өкпе өткір заттармен жарақаттанғанда, өкпедегі іріңді ісіктер жарылғанда пайда болады.
Организмнің резистенттілігінің төмендеуі, малдардың қатты қажуы, жүрек - қан тамырларының қызметтерінің жеткіліксіздігі аурудың пайда болуына өз әсерін тигізеді.
Дамуы. Жоғарыда келтірілген аурудың себептері өкпе альвеоллаларын созып, оның көлемі 5-15 есеге дейін ұлғайтады. Ондағы қан тамырлары, әсіресе капиллярлар, қатты қысылады. Өкпеде қан айналысының қиындауы салдарынан организмге газ алмасу процесі бұзылады. Аурудың алғашқы кезінде, оның себебін жойғанда да, ол барып бронхылардың қабынуын тудырады. Бронхылардың кілегейц қабықтары ісінеді, өзектері тарылады, ауаның өтуі қиындайды, ентігу пайда болады. Онымен қатар нерв талшықтары тітіркенеді, реттеушілік қабір\леті бұзылады.
Осындай өзгерістердің салдарынан бронхылардың қабырғаларының қоректенуі нашарлап, торшалары өле бастайды. Жүректің оң жақ қарыншасына күш түсіп, оның көлемі ұлғаяды. Оның өтегіштік қабілеті нашар болғандықтан, жүрек-қан тамырлар қызметтерінің жеткіліксіздігі тез дамиды. Онымен қоса, өкпенің газ алмасу процесіне қатынасатын бетінің көлемінің азаюы тыныс алу жүйесінің жеткіліксіздігін тудыраты. Егерде альвеоллаларды өзара бөліп тұрған қабырғалары бойларын қуалай отырып мойын, кеуде, арқа, белдеме, сан тұстарында терінің астына шығады. Өлекседегі өзгерістер:
* Өкпелердің көлемі ұлғайған, қырлары жұмырланған;
* Олардың сырт жақ беттерінде қабырғалардың батқан іздері анықталады;
* Түсі бозарған, кескенде нашар солады;
* Жүректің оң жақ қарыншасы шымырланып үлкейгені байқалады;
* Гистологиялық зерттеулерде ауа қуыстарының семіп,қабырғаларының жіңішкергені;
* Капиллярдың босап, семгені анықталады.
Клиникалық белгілері. Ауырған мал қатты жабығады, өнімділігі жұмысқа қабілеттілігі нашарлайды. Жүрек соғуы жиілеп, екінші сазы қаттырақ естіледі. Әртүрлі жөтел, қырылсырыл дыбыстары, қинала тыныс алу байқалады. Үдемелі дем шығару ентікпенің салдарынан ауру мал екі бүйірін соғып дем алады. Кеуденің пішіні дөңгеленген, қабырға арасының еттері тартыла жиырылады. Өкпе шекаралары артқа қарай 1-2 қабырғаларға ығыады. Дем алу екі фазада іске асады. Соңғы қабырғаның артын қуалай ойыстың пайда болуы, дем алған кезде ауру малың танауларының кеңеюі тыныс алудың қиналыңқы түрде жүруінің дәлелі. Өкпе тұсын соққылаған даңғырлаған дыбыс естіледі.
Интерстициалды эмфиземада тыныс алу жүйесінің қызметінің жеткіліксіздігі үдемелі түрде дамиды. Өкпе тұсын тындағанда көпіршіктенген шуыл естіледі. Моиын, кеуде, арқа және сауыр тустарында, тері астына ауаның жиналуынан, сипалаған кезде кіртілдеген дыбыс сезіледі.
Аурудың барысы мен болжамы.Ауру мал жазылмайды, ол жағынан тиімді нәтиже жоқ. Эмфиземаның созылмалы түрі өте жәй дамиды және малдар не кәріліктен, не басқа бір аурудан өлиейінше мал өміріне қатер келтірмейтін көрінеді. Тіпті күтімін жақсартқан уақытта ауру малдың аз уақытқа болса да жағдайы жақсаратыны байқалады.
Ауруды анықтау үшін ауру туралы жинақталған мәліметтерге, ауруға тән клиникалық белгілеріне, ренгтген арқылы тексерудің нәтижесіне сүйенеді.
Ауруы саралау. Ауруды жіті, созылмалы және интерстициалды түрлерін бір-бірінен ажырата білу керек. Ол үшін ауру түрлерінің негізгі клиникалық белгілеріне сүйенеді№
Тағы бір ескеретін жағдай: ат сатушы саудагерлер ауру малдың демікпесін сатар кезде білдірмеу үшін құрамында атропині бар өсімдіктерді азыққа қосып, немесе дәрі ретінде де қолданулары мүмкін. Атропині бар өсімдіктің жапырағын, тұтымын, тамырын азықпен қосып беру арқылы ентігуді бір тәулікке дейінтежеуге болады. Ал атропин препаратын тері астына жібергенде ентігу 1-3 сағатқа дейін білінбейді. Мұндай жағдайда атропин қабылдаған малдың көзінің қарашығы үлкейіп, тер бөлінбейтінін ескеру керек.
ЕМІ:
* жіті түрімен ауырған малды жұмыстан босатады, күтімін жақсартады. Сапалы, жақсы қорытылған азық тағайындалады;
* ентігуді үшін тері астына 0,1% атропин ерітіндісін, бронхылардың өзегін кеңейту үшін 5% эфедрин ерітіндісін, немесе ауыз қуысы арқылы эуфиллин препаратын бреді;
* организмдегі аллергиялық құбылысқа қарсы кальций хлориді, натрий немесе калий бромиді, аминазин, пропазин, супрастин, пипольфен және т.б. препараттар қолданылады.
* Жүрек қызметін жақсартатын, организмнің резистенттілігін жоғарылататынпрепараттар (кофеин, кордиамин, строфантин, глюкоза және т.б.) жақсы нәтиже береді.
* созылмалы бронхитті емдеу үшін қолданылатын дәрілік заттар, қақырық түсіретін, құрамында йод бар препараттар қолданылады;
* дәрілік заттарды инголяция арқылы қолданудың нәтжесі жақсы;
* эмфиземаның интерстициалды түрінде де осы дәрілік заттарды қолданады және жөтел басатын препараттардың әсері жақсы.
Аурудың созылмалы түрі толық жазылмайды. Сондықтан аса бір құнды мал болмаса, уақытында шығыстан шығарып, шаруашылықтың пайдасын ойлаған жөн.
Сақтандыру шаралары ретінде малдарды жұмысқа шегуді реттеу, спорт аттарын жаттықтыру еределерін сақтау, бронхылардың қабынуын уақытында дұрыс анықтап, дер кезінде емдеу мәселелерін ұсынған жөн.
Төлдердің бронхопневмониясы:
Бронхопневмония - бронхылардың және өкпелердің жекелеген бөліктерінің қабынып, альвеолалары мен бронхылардың қуыстарына эпителий клеткалары, қан түйіршіктері аралас жалқаяқтың жиналып тоқырауымен сипатталатын ауру.
Ауру төлдің ішінде жиі кездесетіндіктен ,көбінесе төл ауруларында байқалады. Тыныс алу жүйесінің ауруларының 80 пайызы осы ауруға келеді.
Бұл аурумен бұзаулар, торайлар, қозылар жиі ауырады. Ал құлындардың ішінде сирек кездеседі. Көбінесе бұрын басқа аурумен ауырып жазылған, резистенттілігі төмендеген төлдер жиі ауырады.
Жіті, жітілеу, созылмалы: қатаралды, фибринді және іріңді түрлерін ажыратады.
Себептері; негізінен бірнеше қолайсыз жағдайлардың бірден әсер етіп, организмнің төзімділігін әлсірету мәселесі жатыр. Ауру бронхты ауруларынан басталатындықтан, ол аурулардың барлық себептері ұзағырақ әсер еткенде осы ауруға да тән.
Профессор В.М. Данилевскийдің еңбектерінде төлдердің тыныс алу жүйесінің анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктерінің де себебі бар екендігі ескерілген: кеңірдектің қысқалығы, бронхы өзектерінің жіңішкелігі, кілегей қабығын қан тамырларының көптігі, оның нәзіктігі, тез жарақаттанғыштығы, өкпе ұлпаларының серпімділігінің нашарлығы аурудың пайда болуына өз әсерін тигізбей қоймайды.
Аналық малдардың рационында А витаминінің жетіспеуін эпителий торшаларының қорғау қабілеті нашарлағандықтан микроорганизмдер олар арқылы өтіп, ұрықты зақымдауы да мүмкін. Ондай аналық малдардың әлжуаз, толық жетілмеген- гипотрофиктер туады. Сондай төлдер әртүрлі ауруларға ,оның ішінде бронхопневмонияға да жиі шалдыққыш келеді.
Аурудың себептері жөнінде вирустардың ,аралас індеттердің де кездесетіндігі баяндалады.
Стресс жағдайлардың, гельминттердің көгерген саңырауқұлақтардың әсерлері туралы да деректер бар.
Дамуы; ауру жеке тыныс алу жүйкесінің ғана ауруы емес, организмнің барлық жүйелерінің қызметтерінің бұзылуы деп қарастырған дұрыс.
Ауруды тудыратын себептердің әсерлерінен организмде әуел баста алллергиялық сезімталдық күшейеді. Нейрогумаральдық реттеушілік реакциясының бұзылуы салдарынан бронхылар мен өкпе альвеолаларының қалыптасқан қызметтері өзгереді.
өкпеде қан іркіледі, оның сары суы бронхылар мен альвеолалардың қуыстарына жиналады. Бұған қанда ірі диспресті гамма- глобулиннің көбеюі де әсер етеді. Эксудат бар жерде микроорганизмнің өсіп- өнуі жылдамдайды. Оған тыныс жолдарындағы арнайы жыпылықтағыш эпителий торшаларының қызметтері мен фагоцитоздың нашарлауы да өз әсерін тигізеді. Организмде түзілетін улы заттар қанға сіңген уақытта дене қызуы көтеріледі.
Клиникалық белгілері: жіті түрінде ауру мал жабығыңқы, азыққа зауқы нашар ,дене қызуы көтеріңкі, сыртқы әсерлерге реакциясы төмен, 2-3- ші күндері жөтел пайда болады. Тыныс алу ауырлай түседі, демікпе байқалады. Танаудан әр түрлі ақпа ағады. өкпе мен бронхыларды тыңдағанда қатаң визикулярлы дыбыс: бастапқыда құрғақ, артынан ылғалды сырыл естіледі.
Жітілеу және созылмалы түрлерінде.
-малдың өсіп жетілуі баяулайды, салмақ қоспайды:
-ауру амл көбінде жата береді,азыққа зауқы бәсең:
-кілегей қабықтары көгерген:
- тыныс алуы жиі, дем шығаруы қиындайды,демікпе байқалады.
- жөтел қырыл, қатаң визикулярлы ,не бронхиялды дыбыстар мұнда да анықталады.
- перкуссияда өкпелердің әр жерлерінде күңгірттенген дыбыстар бар.
-жүрек қан тамырларының қызметтернің жеткіліксіздіктерінің белгілері анықталады.
-қан азаяды, бауыр қызметі өзгереді:
-ренген мен флюорографияда дақты ошақтар.
-қанның құрамы әр түрлі өзгерістерге ұшырайды.
Емі; Емдеу неғұрлым ерте басталуы және жан - жақты жүргізілуі қажет. Бірінші ауру белгілеріне ,себептеріне қарсы шара қолданылады. Ауру малдың күтімін жақсартып, азығын қалыптастырады. Қажетті витеминдердің мөлшерін 2 есеге дейін көбейтеді. Таза сумен қамтамасыз етеді.
Ауру төлдің етенің ішіне не аналық малдың , не дені сау семіз жылқының қанын натрий цитратымен араластырып жіберу арқылы емдеудің нәтижесі жақсы. Сондай - ақ ,полиглобулиндер, гамма- глобулиндер, гидролизин Л-103, иммуномодуляторлар, тимоген, тимозин, Т- активин, левамизол, ноздрин, иммунофан және т:б: қолдануға болады.
Н.А. Уразаевтың әдісімен мойын тұсындағы жұлдызша нерв түйініне новокаинмен блокада жасауға болады.
өкпенің ісінуіне қарсы 10 пайызды хлорлы кальций ерітіндісін венаға жібереді.
Физиотерапияны кеңінен қолданған жөн (Соллюкс,инфраруж, сынап- кварц лампасы, диатермия, ультра жоғарғы жиіліктегі тоқ және т.б.)
Гемолитикалық анемия - Anaemia haemolytica.
* Қан элементтерінің көп талқандалуы салдарынан ондағы эритроциттер мен гемоглобиннің азаюымен; анемия, сары ауру синдромдарымен; бауыр мен көк бауырдың ұлғаюымен; асқынған жағдайда гемоглобинуриямен сипатталатын ауру.
Себептеріне байланысты 2 топқа бөлінеді:
* Малдарда сирек кездесетін туғаннан пайда болатын түрі;
* Өмір барысында жүре пайда болатын түрі;
Аурудың бірінші түрі эритроциттердегі генетикалық дефектілерге, олардың мембранасының липопротеидтік құрылысының өзгеруіне байланысты.
Себептері:
* Гемолитикалық улармен улану (сынап, қорғасын, хлороформ, органикалық қышқылдар, күкіртті көміртегі, өсімдік улары және т.б.);
* Індетті аурулар, қанды мекендейтін тоғышараурулары (пироплазмоз, бабезиеллоз, тейлериоз т.б.);
* Дәрі-дәрмектермен улану;
* Е витаминінің жеткіліксіздігі;
* Бұзаулар суық суды көп ішкенде;
* Қанға эритроциттерге қарсы денелердің әсер етуі;
* Организмнің иммундық жүйесінің қызметінің бұзылуы.
Дамуы. Эритроциттер аурудың себептерінің әсерінен не қан тамырларының, не торшалардың ішіндн ( әсіресе бауыр, көкбауыр, сүйек кемігінің торшаларында ) талқандалады.
Ауылшаруашылық малдарының шуы (эпителді-десмохориалды) эритроциттерге қарсы денелердіөткізбейтіндіктен, жатырдағы ұрық бұл ауруға шалдықпайды. Оларға туғаннан кейін уыз сүті арқылы барады да, жаңа туған төлдерде 3-5-ші күндері аурудың белгілері біліне бастайды. Торайларды жиі кездеседі.
Организмнің өзінде түзілетін қарсы денелер де (гемолизин, агглютинин) эритроциттерді талқындайды. Алдымен олар бір*-бірімен жабысады да, артынан барып макрофаагтарда жойылады. Эритроциттердің көп талқандалуы билирубиннің қалыптан тыс босап, шоғырлануына апарып соғады. Ондай билирубин бауыр арқылы өтпейді, қан плазмасында жинақталады да гемолитикалық сары ауру пайда болады. Қан элементтері көп талқандалып, одан босаған гемоглобинді клеткалар сіңіріп үлгермегенде, гемоглобин несеп арқылы бөлініп-гемоглобинурия пайда болады.
Өлекседегі өзгерістер. Тері, тері астының шелі, кілегей қабықтары, ішкі ағзалардың сыртқы қабықтары бозарған, сарғыш түсті.бауыр, көкбауыр, бүйректер қанға толған, көлемдері ұлғайған. Қуықта қоңыр-сарғыш, қара-қошқыл түсті зәр қалдығы анықталады.
Гистологиялық зерттеуде : бауыр мен көкбауырда гемосидероз (қоңыр қан пигменті мен тері ), бүйректердің өзектерінде гемоглобин цилиндрлері, жілік майында-эритронормобласты гиперплазия.
Клиникалық белгілері. Жалпы клиникалық белгілерін екі топқа жіктестіруге болады:
* Оттегінің зжетіспеушілігінен болатын, қан айналу процесінің бұзылуымен сипатталатын белгілері; кілегей қабықтары мен пигментсіз тері бөліктері бозарған, тахикардия, деміепе, дене қызуы көтеріңкі, тәбеті нашар, ас қорыту жүйесінің қызметі бұзылған;
* Геморагиялық анемияға тән өзгерістер; кілегей қабықтары ағарған, сарғыш түсті, гемоглобинурия.қандагемоглобиннен гөрі эритроциттер көбірек азайған және пішіндері әртүрлі , олардың гемолизге қарсы тұру резистенттілігі нашарлайды, шөгуі жылдамдайды, лейкоциттер көбейеді.
Жілік майынан алынған пунктатта лейкоциттердің ядролыф түрлері 1,5-2 есе көп, эритробластардың түзілуі басым, олардың ішінде гемоглобин аз, толық жетілмеген эритроидты клеткалар көп. Қанда бауыр арқылы өтпеген билирубин, нәжісте-стеркобилин, зәрде - уробилин, гемоглобин. Осындай клиникалық белгілер, әсіресе сиырларда, туғаннан кейінгі гемоглобинурия ауруында, л бұзауларда-пароксизмалды, немесе суық суды көп ішуден болған гемоглобинурия ауруларында кездеседі.
Анықтау.Ауру мал туралы толық мәліметтер жиналады. Негізгі клиникалық белгілер мен лабораториялықзерттеулердің нәтижесі жақсы көмектеседі.
Саралау. Анемияларды уланулардан, аутоиммундық, пароксизмалды түрлерін бір-бірінен ажырата білу керек. Сондай-ақ пироплазмоздан, лептоспироздан, жылқылардың індетті анемиясынан ажыратады.
Емі. Ауруларды емдеудің негізгі бағыттары:
* Организмдегі оттегінің жеткіліксіздігін жою;
* Улануға қарсы күресу;
* Эритроциттерді қуаттандыру;
Бірінші кезекте эритроциттерді талқандайтын барлық себептерді жою керек. Организм уланғанда ас қорыту жүйесін тазалап жуады, іш өткізетін дәрілер береді, қан ағызып оның орнына бір топтағы қан, изотоникалық ерітінді, қанның сарысуын, не плазмасын құяды. Венаға хлорлы натрий, хлорлы кальцийлердің гипертоникалық; глюкоза мен аскорбин қышқылының ерітінділерін де құюға болады. Организмді қуаттандырушы дәрілер ретінде: темір, кобальт, мыс, витаминді (В12, С), гемостимулин, фитин, т.б. препараттарды қолданады.сиырларда жиі кездесетін туғаннан кейінгі анемияда фосфор препараттарын; темірдің глицерофосфатын, фосфенді, диаммонийфосфатты т.б. препараттар қолданылады. Анемияның аутоиммунда түрінде-глюкокортикоид гормондары; преднизолон, кортизон, гидрокортизон, преднизондары тағайындайды. Рационғп белокқа, витаминге, темірге бай азықтарды қосады. Таза, жарық қоражжжай, күнделікті серуен ұйымдастырылады.
Алиментарлық анемия ( Anaemia alimentaria ) - организмде қан түзілуінің бұзылуымен, қанның аздығымен, төлдердің өсуі мен дамуының кешеудеуімен сипатталатын ауру. Ауруға негізінен торайлар мен бағалы терілі аңдардың күшіктері шалдығады. Ересек сүтқоректілер мен тауықтарда ауру жасырын түрде өтеді деген деректер бар.
Этилолгиясы. Ауру организмде В-12 витамині мен фолий қышқылының не темірідің тапшылығынан болады. Темірдефицитті анемия жиірек кездеседі. Осыған көбінесе емшек сүті жасындағы торайлар мен күшіктер шалдығады. Бағалы терілі аңдарға кейбір балық түрлерін (треска) мол және шикі жегізуде ауруға әкеледі.
Дерттенуі. Организмде темір тұздары тапшы болғанда гемоглобиннің, миоглобиннің, цитохромдардың түзілуі бұзылып, гемопоез бен тотықтану - тотықсыздану процестерінің қарқыны бәсеңдіп, гипохромдық анемия қалыптасады, бұлшық еттер атрофияға ұшырайды, плазма нәруыздарының түзілуі нашарлайды.
Патанатомиялық өзгерістері. Торайларда кілегейлі қабықтар мен бұлшық еттедің солғын тартқаны, талақтың аздап үлкейгені, нығызданғаны, өкпенің домбыққаны, бауыр мен бүйректің дистрофияға, кейде қанталауларға ұшырағаны байқалады. Қаңқа бұлшық еттері кішірейеді.
Гистологиялық зерттеулермен сүйек кемігінде торшалар санының артқаны, талақта, бауырда және лимфа түйіндерде қан торшаларын өндіру ошақтары ( экстрамедулярлық ошақтар), талақта гемосидерин мөлшерінің азайғаны байқалады. Норкалар юауырында майда өлі ошақтар мен қанталаулар, қарынның кілегейлі қабығында ойылымдар мен қанталаулар болуы мүмкін. Қан торшаларын өндіретін экстрамедулярлық ошақтар бүйректе де, т.б. мүшелерде де кездеседі. Диагноз. Клиникалық және патоморфологиялық деректер бойынша тұжырымдалады. Азықты зерттеу нәтижелері ескеріледі. Эритроциттер мен гемоглобиннің қандағы мөлшері анықталады.
Нерв жүйесінің аурулары.
Менингоэнцефалит - ми қабығының, оның астындағы қабаттарының және вегетативті орталықтарының қызыметтерінің бұзылуымен сипатталатын бас ми мен оның қабының қабынуы.
Малдарда менингит пен энцофалиттің жеке-жеке қабынуы өте сирек болады да, көбінесе қабаттасқан түрі жиі кездеседі.
Аурудың жіті және созылмалы, басалқы және қосалқы, іріңді және іріңсіз түрлерін ажыратады. Кейде бұл ауруға жұлынның қабынуы да қабаттасып менингоэнцофаломиелит түрінде кездесуі де мүмкін. Бұл аурумен жыртқыш аңдар жиі ауырады. Жылқыларда кездеседі. Ал басқа малдарда өте сирек анықталады.
Себептері:
* бактериялы, вирусты жұқпалы аурулар асқынғанда;
* қойларда айналмаға операция жасап асқынғанда;
* хирургиялық сепсистерде;
* жарақаттанған жерден инфекция болғанда;
* жұлын арқылы қабыну процесітарағанда;
* бас мидың соққыдан, жарақаттан ауруы салдарынан болады.
Дамуы. Ми қабында, оның сүр және ақ заттарында қабынудың салдарынан түрлі өзгерістер болады: қызарып қанталайды, ісінеді, капилляррлардың ішкі қабы ісініп, сыдырылады, торшалардың маңайы сұйыққа толады т.б. Нерв тіндері ісініп, көбейе бастайды. Олар дөңгеленіп, тигроидты заттары жоғалады, артынан протоплазмада ауа пайда болып, ол біртіндеп жайыла келе торшаның ядросын сыртқа ығыстырады, торша өлі клеткаға айналады.
Клиникалық белгілері. Аурудың басында менингиалды синдром байқалады: Көздің қарашығы ұлғаяды, қозғалуы шектеледі; клоникалық тарытылу- тырысу пайда болады; мойын, желке еттері сіресіп қалады; терінің сезімталдығы жоғарлайды; сіңір рефлексі асқына түседі; Ауру мал тершең келеді.
Келесі кезекте ауру малдың күйі нашарлайды, жұтыну процесі бұзылады, рефлекстер жоғалады, мал қозғалу процесін реттей алмайды, құсады, жүрек, асқорыту, тыныс алу жүйелерінің қызыметтерінің реттелуі бұқылады.
Бас ми қабы қабынғанда ауру мал тынышсызданады, қозады, алға ұмтылады; жарыққа, дыбысқа реакциясы үдей түседі; еттері дірілдеп - қалшылдап, қатты жиырылады, рефлекстері нашарлайды. Артынан қозу, агрессия процесі малдың халінің нашарлауымен ауысады, сыртқы ортаның әсеріне реакциясы жоқ; көру, есту сезімталдықтары нашарлайды; қозғалысының реттілігі бұзылады; кейде аяқтары тартылып қалады.
Саралау. Ауруды жұқпалыжәне құрт ауруларынан (құтыру, айналма), уланулардан ажырата білу керек.
Емдеу. Ауру малды жекелеп, жарық, таза, шуыл аз, қалың төсеніші бар бөлмеге орналастырады. Құнарлы азықтармен қамтамассыз етеді. Дәрілерді аурудың себебіне байланысты тағайындайды. Іріңді түрінде антибиотиктердің жоғарғы мөлшерін жібереді: күніне 3-4 рет, 10-14 күн қатарынан.
Іріңсіз, вирусты түрлерінде - гексаметилентетрамин, күніне 1 рет, 10-14 күндей ; глюкоза ертіндісін күніне 2 рет, 10-14 күндей венаға жібереді.
Аурудың барлық түрлерінде парентеральды жолмен тиамин, пиридоксин, цианкоболамин, аскорбин қышқылы, лецитин препараттарын тағайындайды. Жүрек жұмысын жақсартатын, зәр айдайтын дәрілерді береді.
Қозу, агрессияларға қарсы тыныштандыратын, ұйықтататын дәрілер: хлоралгидрат, аминазин, мединал, вероналдарды береді.
Қабыну сұйықтарын тарқату үшін йод препараттарын: натрий, калий йодид; кальциййодиндерді қолданады.
Сақтандыру шаралары:
* бас сүйегін соққы, жарақаттан сақтандыру, бола қалғанда уақытында дұрыстап емдеу;
* операция езінде, әсіресе айналмаға жасағанда асептиканы сақтау;
* жұқпалы ауруларға қарсы уақытында вакцинация жүргізу.
НЕФРИТ
Нефрит (Nephritis) - бүйректің қабынуы, қамтитын қан тамырларының, мальпигий шоғырының және Шумлян-Боумен капсуласының және гломерулонефрит сияқты дамитын немесе каналаралық дәнекер ұлпаның дамуымен жүретін ауру. Қабыну процесі ошақты болуы мүмкін, бүйрек паренхимасының қандай-да бір паренхимасының немесе диффузды , бүйрек паренхимасының барлығына таралуы мүмкін.
Аурудың барысы бойынша жіті және созылмалы түрлерін, ал орналасуына байланысты шоғырланған және жайылыңқы түрлерін ажыратады.
Себебі: нефрит алғашқы ауру ретінде салыстырмалы түрде сирек болады. Көп жағдайда инфекциялық, инвазиялық және іріңді-септикалық аурулармен қатар жүреді. Жіті нефрит лептоспироз, аусыл, тейлериоз ауруында, энтеротоксемия және шешек қой ауруларында, шошқаның тілме және обасында, жылқының сақау, пироплазмоз, инфекциялық анемия ауруында, етқоректілер обасында, паренхиматоздық желінсау, эндометритте, вагинит, жарақатты ретикулоперитонитте және перикардитте, флегмона, хирургилық сепсисте, күйікте болады. Нефрит сапасыз сумен суарғанда, қайын бұтағымен және қандыағаш, бұзылған азықтарды көп мөлшерде беруден өсімдік және минералды улардың ұлылық әсер етуінен де болуы мүмкін. Жағдайда дәрілік заттарды дұрыс, бермеу және дозасының мөлшерінің көп болуы да себепші болады .
Патогенез: жіті түрдегі диффузды нефритте күрделі және толық зерттелмеген. Бүйрек паренхимасында бактерияның болмауы және диффузды нефритте бөлінген зәрде болмауы бактериологиялық себеп болады.
Нефрит бүйректің қан тамырында қан айналымының бұзылуымен басталады. Алғашқы пайда болған шоғырлардың түйілуі қан қысымының көтерілуіне, сүзудің және зәр түзудің нашарлауына әкеп соғады. Шоғырлардағы қан жүруінің тоқталуы бүйректе ишемиялық процестің дамуына әсер етеді. Осы уақытта капилляр қабырғасы бірнеше рет өзгеріске ұшырайды. Шумлян капсуласына жиналған эксудат шоғырды қысып, одан әрі бүйректегі қан айналымын бұзады. Шоғырлардың зақымдалуы артериядағы қан қысымының төмендеуі судың іркілуіне және ісіктің пайда болуын туғызады, санымен қатар азотемия болады.
Аурудың созылмалы түрінің дамуында гуморальды факторлардың - әсіресе рениннің ролі зор. Қан айналуы азайған бүйректерде ренин көп түзіледі де, қанның қысымын одан ары жоғарлатады. Капиллярлардың қабырғасы арқылы тек альбуминдер ғана емес, қанның басқа элементтері де өтіп кетеді. Су мен хлоридтердің алмасуларының бұзылуы ісіктің пайда болуын туғызады. Су мен тұздың жинақталуына көп түзілген антидиуретин өз әсерін тигізеді.
Бүйрек шумақтарындағы Шумлян - Боумен қан тамырларының жарақат тануы олардың сүзу процестеріне қатысатын беттерінің көлемін азайтады несеп бөлу жолдарының өзектерінде глобулиндер, фибриногендер шоғырлананды, зәрдің қышқылдығы жоғарылайды, цилиндроурия пайда болады.
Клиникалық белгілері: диффузды нефрит тез дамиды. Аурудың бастапқы кезеңінде дене температурасы 1-1,5° С-ка дейін көтеріледі, тәбеті нашарлайды және азықтан бас тартады, жағдайының нашарлағаны байқалады, қозғалысы азаяды. Қысым түсіргенде және нұқығанда бүйректе ауырсынғандық байқалады. Ерте байқалатын ауру белгісі - тез желін, іш, кеуде астында, енде, қабақта, аяқтарында пайда болатын ісіктер. Ісік сұйықтығы плевра, құрсақ перикардиальды және буын аралықтарына жиналуы мүмкін.
Ерте туындайтын негізгі белгісі болып - бүйректегі қан айналысының бұзылуымен байланысты - артериальды гипертония болып табылады. Артериальды гирпертонияның жіті дамуы, пульсі жиілеумен, жүрек дүрсілінің жиілеуімен, жүрек аймағында топасталған дыбыстың ұлғайғанымен, венада қысымнын жоғарлауымен сипатталалдыАуырған күннен бастап 1-2-ші күндері қан қысымы төмендеп, ісік тарап және жануар жазылуы мүмкін. Ошақты нефрит протеинуриямен, микрогематуриямен, кейде цилиндруримиямен сипатталады. Тәуліктік диурез бұзылмаған. Көп жағдайда ошақты нефрит клиникалық белгілері вйқын болмайды, тек зәрді ғана тексергенде ол ауруды анықтап жатады.
Паталогиялық өзгерістер: Жіті диорфузды гломеруло нефритте көлемі және түсі өзгеріске ұшырамаған, тек ауыр жағдайда ғана көлемінің ұлғайғандығы анықтамады, консуласы оңай сыдырылады. Бүйрек беткейінде және қыртысты қабатын кескенде, неізінен бүйір жағынан кескенде, қара - қызыл әр түрлі ноқаттар көрінеді, мальпигилік шумақтардың ұлғайғандағы анықталады. Бүйрекінің ауыр түрде зақымдалуы созылмалы түрінде болады, үлкен емес ұлғайу, ісік, қыртысты және ми қабтының аралығы тегіс емес болады. Милы қабат қанталаған. Микроскопиялық зерттеулер шумақтардың ұлғайғандығын анықтайды, санымен қатар капиллярға эритроцит және нейтрофильді лейкоцит жиналуы және шумақ эндотелиінің пролиферациясын анықтайды.
Нефроз (Nephrosis)- Бүйректердің өзектері мен шумақтарының эпителий тіндерінде дегенеративті өзгерістер пайда болып, организмде жалпы зат алмасуының бұзылуымен сыйпатталатын ауру, өзектердегі дистрофиялық өзгерістер барлық жағынан әр-түрлі болуы мүмкін: жеңіл сатысынан, патологанатомиялық лай бөртпелер пайда болғаннан, жіпшелер ұлпаларының майлы немесе амилоидты инфильтрациясымен және ауыр түрдегі никронифроздарға жіпшелер эпителиінің зақымдалуы.
Себебі: Нефроз екінші реттегі ауру болып табылады, себебі басқа аурулардың асқуынан пайда болатын көптеген инфекциялық және токсикалық жағдайды жеңіл және экзогенді немесе эндогенді токсиндердің әсерінен түтіктерінің эпителий зақымдалады. Ірі қара малдардың аусыл және туберкулез, миклоплазмоз және вирусты респираторлы инфекция аурулары, жылқының сақау, инфекциялы анемия, эшерихиоз ауруы. Бүйректің түтіктерінің зақымдалуын тудыратын экзогенді токсиндер ретінде ауыр металдар тұздарын, фосфор, күкірт, флавакредин, 4 хлорлы углевод, финол, крезол, өсімдік улары болып табылады.Сульфаниламид препаратарының дозасынын көп болуы және малдарды бұзылған азықтармен азықтандырғанда ас қорыту аурулары кезіндегі аутоинтоксикация да нифроздың бірден-бір себебі болып табылады. Созылмалы іріңді өтетін процесс, жарақаты ретикулоперетонид, перекардит, мастит, эндометрит, зкзема, иммундодефицит жағдайды тудыратын, сонымен қатар гипериммунизация амелоидты нефроздың себебі болып табылады.
Патогенез. Ауруды тудырған себебіне байланыст. Паталогиялық процесс әр-түрлі дамиды. Көп жағдайда дистрофиялық өзгерістер бүйректе ғана болып қоймай, барлық мүшелермен ұлпаларда кездеседі. Эндогендік және экзогендік токсиндер әсерінен ұлпалық коллоидтың физика-химиялық жағдайы, элекролит және ақуыз, су алмасуынын бұзылуы туындайды.Гипо және диспротейнеймия дамуынан қандағы осмостық қысымы төмендеп, ісіктін пайда болуымен арықтауға әкеп соғады. Нефроздар организмнің иммунодефицитті жағдайынын төмендеуінен де пайда болады. Антитело түзетін иммуноглобулиннің синтезі бұзылады. Жіті өтетін нефрозда олар қан арқылы бүйрекке түсіп жіпшелерін зақымдайды. Бірінші кезекте шумақтардың базальды жарғақшасы бұзылады, жанағы мукополиса харидтен тұратын және кологенді талшықтардан тұратын. Ақуыздың қайта сіңірілуі бұзылғанда протеинурия дамуына әсер етеді, ал судың сіңуі олигурияға әкеледі. Көп мөлшерде ақуыз жоғалтқаннан қанның онкотикалық қысымы төмендеп ісік пайда болады.
Клиникалық белгісі: Жеңіл түрде өтетін көп жағдайда кездесетін, алғашқы аурудың белгілері байқалады. Спецификалық белгісі болып, бұл жағдайда анализ кезіндегі зәр өзгерістері болып табылады. Зәр тығыздығы бірнеше есе жоғарылаған. Зәрде белок кейде альбуминурия байқалады. Зәрден гиолинді, түіршікті және эпителиальді цилиндр, бүйрек эпителийінің ұлпасы табылады. Диурез төменденген , олигурия, анурияға ауысуы мүмкін. Бұл жағдайда уремия белгілері байқалады: зорығу, солғындық, жүйкенің қозуы және клонико-тоникалық талықсу болады. Ас қорыту жүйесінің қызметі бұзылады, ішектердің метиоризмі мен энтериті дамиды.
Емі:
Бұл ауруда да малды жеке ұстап, диета тағайындайды рационнан ас тұзын, карбомид, сүрлем, барданы алып тастайды, концентраттар мөлшерін төмендететін және көк шөп және тамыртүйнек жемісті азықтарды беруді ұсынады.
Дәрі - дәрмектермен емдеу жүрек жеткіліксіздігінің және гипертонияның қалыптастыруға бағытталған. Жүрек жұмысын жақсарту үшін кофеин, камфора, оймақгүл препараттары жақсы әсер етеді.бұл препараттар жүрек жұмысын жақсартып қана қоймай, бүйректегі қан айналымды және диурездің жұмысын қалыптастыруға әсері бар. Диурезді жақсарту үшін темисал, кальций ацетат, калий нитрат,, дикарб ұсынылады. Аурудың бастапқы кезеңінде аллергияға қарсы десенсибилизейтін емдер жақсы нәтиже береді: паранефральды новокаин блокадасы немесе венаға 1% новокаин ерітіндісін,ірі қара малға 100мл\кш, супрастин, пиполфен, сульфан қышықылының жоғарғы дозасы, кортикотропин, кортизон, гидрокартизон. Гормон препараттары нефриттің жіті түрінде жақсы нәтиже береді.
Бір мезгілде микробтарға қарсы ем қолданады:кең көлемде әсер ететін антибиотик және сульфаниламид препараттары, уремиялық жағдайда қан ағызу, венаға магний сульфат ерітіндісін енгізеді.
Химостаздың клиникалық белгілері.
Ауру мал азықтанған кезде,не одан кейін қатты шаншудың белгілері байқалады. Мал тынышсызданады, демікпе пайда болады. Тамырдың соғуы жиілейді, кекіру, құсу, т.б. асқазанның кеңеюіннің белгілері, анықталады. Зонд арқылы асқазанды тазалағаннан кейін ауру мал тыныштанады, бірақ 2-4 сағаттан кейін шаншу қайта басталады. Кілегей қабықтары жылдам сарғаяды. Тік ішек арқылы тексергенде 12-тұтам ішектің нығыздалғанын, егер асқазан кеңейсе көкбауырдың артқа қарай ығысқанын анықтауға болады. Химостаз ащы ішектердің артқы бөліктерінде болса, онда клиникалық белгілері жәй дамиды. Мал ауырған жеріне қарап, бір жатып, бір тұрып, құйрығын сипалақтатып, қарнын теуіп, зәр шығарғысы келіп тынышсызданады. Кілегей қабықтың сарғаюы да жәй дамиды. Ауру ұзақ уақыт дамыса, онда асқазанның кеңеюінің қосалқы түрінің жеңіл белгілерін байқауға болады. Алғашқыда ащы ішектің жирылуы үдей түседі, тоқ ішектің жирылуы әлсіз, жоқ болуы да мүмкін. Нәжіс сирек бөлінеді. Организмулана бастағанда малдың дем алысы жиілеп, жалпы жағдайы нашарлайды, тамыр соғысының ритмі бұзылады. Тік ішек арқылы тексергенде ащы ішектің цилиндрге ұқсас бөліктерін анықтауға болады.
Барысы: Ауру 12-тұтам ішекте жылдам (6-20 сағат), басқа бөліктерінде жайырақ (1-2 күн) болады.
Анықтау үшін клиникалық белгілері мен тік ішек арқылы тексерудің нәтижесіне сүйенеді.
Болжамы күмәнді. Уақытында дұрыс емдегенде ауру мал жазылып кетеді. Бірақ химостаз ішектің тарылуынан, не басқа органикалық өзгерістерден болса - нәтижесіз. Ауру мал уланудан, организмнің сусыздануынан, қан айналысының бұзылуынан, немесе асқазан мен ішектің жарылуынан өліп кетуі мүмкін.
Емі: Ихтиолдың, соданың ертінділерімен асқазанды тазалап жуады. Шаншуға қарсы аналгин, хлоралгидрат, күкіртті магний ертінділері жоғарыда келтірілген әдістермен қолданылады. Бүйректердің, плевраның тұстарына новокайн блокадаларын жасайды. Ішектегі химусты жұмсартып қимылдату үшін кілегейлі тұнба, вазелин, не өсімдік майы қолданылады. Артынан бөліп- бөліп пилокарпин, прозерин, ертінділерін жібереді. Массаж жасайды, серуендетеді, диатермия тоғымен әсер етеді.Хлорлы натрий, глюкоза, кофейн қосындыларын венаға жібереді. Қанның қысымын көтеру үшін эфедрин, не адреналин гидрохлорид ертінділерін қолданады.
Капростаздың клиникалық белгілері:
Орналасқан жеріне байланысты аурудың барысының білінуінің өз ерекшкліктері бар. Ауру организмнің улануымен , немесе ішектердің қабынуымен асқынғанда қанда билирубиннің,лейкоциттердің ,нейтрофильдердің көбейгендігін байқауға болады. Ал ішектер жарылып перитонитпен асқынғанда- коллапс,лейкопения дамиды. Соқыр ішек бітелгенде ауру жылқылардың тынышсызданғаны; ішінің өтіп, не нәжістің қатқаны; тәбетінің жоғалғаны білінеді. Тоқ ішектердің жирылуы , ондағы шуылдар әлсірейді. Соқыр ішектің тұсында көмескі дүңкіл дыбыстың ұлғайғаны анықталады. Ауырсынғандық пен улану үдей түссе, шаншудың белгілері де созыла түседі. Дем алысы мен тамырдың соғуы жиілеп , атриовентрикулярлық блокада , экстрасистолия пайда болады. Көздің кілегей қабығы қанталаған , сірі қабығы - сарғыш. Көтен ішектің сфинктері бос, тік ішекте нәжіс жоқ, соқыр ішекте тығыздалған масса, үлкен бүйен ішек пен мықын ішектің түйіндері газбен керілген. Тік ішек арқылы тексергенде ішектердегі тығыздалған ас қалдықтары жақсы білінеді. Кіші бүйен ішек бәтелгенде малдың тынышсыздануы үдей түседі. Тамырдың соғуы ұмсарып, бәсеңдейді. Қанның қысымы төмендейді. Иттердің тік ішектері қабынғанда, онда нәжістің тоқтағаны, нәжіс бөлерде ауру малдың қиналатындығы, ішектердің қысылғандығы байқалады.
Барысы. Ауру жайлап дамып,1-2 жұмаға созылады. Үлкен бүйен ішек пен мықын ішектердің иілімдері толық бітелгенде аурудың дамуы жылдамдай түседі.
Анықтау үшін анамнезге, клиникалық белгілеріне, тік ішек арқылы тексерудің нәтижесіне сүйенеді. Ауруды ішектердің тастармен, конкременттермен бітелуінен ажырата білген жөн.
Емдеу. Ауру малдың тәбеті болғанда ылғалды азықпен қамтамасыз ету керек. Кілегейлі тұнба береді. Натрий мен магнийдің күкіртті тұздарына сабурды қосып беруге болады. Нанның ашытқысын суға езіп береді (200-400 г 5-10 литр суға). Ащу-шіру процестеріне қарсы ихтиол, салол, тимол, фталазол,антибиотиктерді қолдануға болады. Массаж жасап, Фарадей,Диатермия тоқтарын қолданады. Малды серуендетіп отырады.
Жылы кілегейлі тұнбамен, не вазелин майымен клизма жасауға болады. Уланғанда хлорлы натрий мен глюкоза ертіндісін венаға жібереді. Қанның қысымын көтеру үшін эфедрин гидрохлорид, натрий бензоат-натрий ерітінділерін қолданады. Ауырсынғандыққа қарсы алкогольді венаға, анальгинді терінің астына жібереді. Ішектер қабынғанда қолданылатын диеталық рационды тағайындайды. Жақсы ылғалды азықпен араластырып берген шөп, серуендету, малды жайылымға шығару жақсы нәтиже береді.
Сақтандыру шаралары. Малдың рационын реттеу, онда ылғалды азықтың жеткілікті мөлшерде болуын қадағалау, жылқы малын жұмысқа пайдалануды реттеу, уақытында серуендетуді ұйымдастыру керек.
Организімдегі Д витаминнінің жетіспеушілігі.
Қазіргі уақытта витаминдердің 30-ға жуақ түрі жақсы зерттеледі.
Витаминдерді осы уақытта дейін латын алфавитының үлкен әріптерімен атайды /А,Д,Е,К/. Витаминдер жайында ілімнің даму барысында әріптік белгілеуді кенейтің, оған сандық белгіні қосты /В1,В2,В3....../. кейіннен химиялық құрылысы бойынша атау ұсынылады: тиамин, рибофлавин және т.т. Кейбір витаминдердің шартты аттары қолданылып жүр: Д2 - кальциферол, Н-биотин.
Аурудың өзіне тән ерекшелері екі жолмен аталады:
а/ арнай медциналық атымен. Мысалы: рахит, скорбут.
ә/ латын алфавитының әріптерімен. Мысалы: авитаминоз Д.
Авитаминоздық аурудың атының алдына <<анти>> қосымшасын қою арқылы атау да бар. Мысалы: антирахиттық.
Д тобындағы витаминдердің ішінде Д2 /эргокальциферол/ және Д3 / холекальциферол витаминдеері мал ауруларын алдын ала сақтандыру немесе емдеу үшін қолданылады. Бұл витиминдер түссіз, иіссіз, дәмсіз келеді. Майда, эфирде ,спиртте, хлороформда, органикалық ерітінділерде кристалдар түрінде кездеседі. Олар 77-115 0С ыстықта ұзақ уақыт төзе алады және сілтілердің әсерінен бұзылмайды.
Флормалин, сутек оксиді, минералды қышқылдар витаминдердіңқұрамын бұзып, олардың емдік қасиеттерін жояды. Жануарлар мен өсімдік тканьдерінде физзиологиялық активтігі жоқ Д провитаминдері пайда болады. Олар май тәрізді заттарға жатады. Бұл заттарда күннің күлгін сәулелері әсерінен Д витаминінің биологиялық активтігі арта түседі.
Д2 витамині күннің ультракүлгін сәулесінін әсерінен әргостерин провитаминінең пайда болады. Бұл құбылыс өсімдіктерде кездеседі.
Д3 витамині 7-дегидрохолестерин провитаминінең, ультракүлгін сәулесінің әсерімен, жануардың тер астындағы талшықтарында түзіледі.
Д авитаминозының белгілері:
Д витамині азықтарда болмағанда, немесе, жетіспегенде төлдерде рахит, ересек малдарда - остеамаляция, ал кәрі малдарда - отеопороз аурулары дамиді.
Рахит /грек. - арқа қыры, омыртқа бағанасы /мешел/құныс/ ауруы организмдегі кальций мен фосфор алмасуының өзгеруінен болады. Кальций мен фосфор тұздарының өсіп келе жатқан сүйктерде қабаттануы нашарлап, олардың әктенуі бұзылады.
Рахит мал төлдерінің барлық түрлерінде, әсіресе торайларда, құлындарда, бұзауларда және балапандарда жиі кездеседі. Бұл ауруда төлдердің өсіп-жетілуі тежеледі, олар тәбетінен айрылады, қарны қампиады, іші өтеді, төсеніш балшық, нәжіс сияқты коректіс қасиеті жоқ заттарға машықтанады, тістері кеш шығады, ақсайды, жүргісі келмей жатып қалады. Жүйке жүйесінең күйзеліп еліруі, діріл қағуы, денесінің сіресуі, қалшылдауы, сүйектері жұмсырып, аяқтарының 0 және Х - тәрізді болып қисаюы байқалады. Қанда кальций мен фофордың, ал сүйекте олардың тұздарының мөлшері тез төмендейді.
Аурудың себептері: азықта Д витаминінің олқылығы, қарбалас қалқанша без қызметінің бұзылуы, азық пен суда кальций мен фосфор тұздарының аздығы, күн сәулесінің жетіспеуі.
Остеомаляция / грек ostean - сүйек, maIaria - жұмсару / сүйек жұмсаруы, басқаша - остеодистрафия ауруы. Орталық жүйке жүйесінің және оның вегетативтік бөлімінің қызметі бұзылғандықтан, мал мазасызданып, тәбеті азайып, ауызының дәмі кетеді.
Остеомаляция мен остеопороз әсіресе жоғарғы өнімді сиырлар мен шошқаларда кездеседі.
Д витаминінің организмдегі атқаратың негізгі қызметі - фосфор мен кальцийдің алмасуын реттеу. Д3 витамині асқазанда кальцийдің сорылуын жылдамдатады.
Д витамині препораттарының организмге тигізетін әсері олардың енгізу әдістеріне және мөлшеріне байланысты. Балапандарға және еметін торайларға жүргізілген тәжірибелер Д2 витаминін еккеннен гөрі азықтармен бірге берген тиімді екенін көрсетті.
Д витаминнің малға қажеттілігі рациондағы кальций мен фосфор шамасына байланысты.
Тораиларды азықтандырудағы Са және Р, Д витаминінің маңызы. Бұл екі элемент әдетте бірге қарастырылады. Себебі бұлардың арасында тығыс байланыс бар. Са мен Р сүттегі минералдық заттардың төрттен үш бөлігін құрайды. Сондықтан бұл элементтермен шошқа азықтарын толтырып отырған жөн.
Кальций жетіспеуі: шошқа рационында кальций жетіспеуілігі фосфорға қарағанда жиі кездеседі. Оның себебі азықта белгілі мөшері дәнді азықтар және белокты қоспалар болғандықтан. Азықтағы кальций ---мен шошқаның кальций тапшылығын салыстыра отырып неге осы кальцийдің көбірек жетіспейтінің байқауға болады. Рационның негізгі бөлігін дәнді дақылдар құрасы онда Са ақ болады. Дәнді азықтар көбіне - фосфорға бай келеді, ал белокты қоспалар - өте жақсы, сондықтан рацион жіресе фосфордың көбеюіне көмектеседі.
Са мен Р-ды толық пайдалану үшін қажетті 3 шарт керек. 1 - ден, Са мен Р-ды бар азықтардың көлемін арттыру керек; 2 - ден алар бір бірімен сәйкес байланыста балуы керек; 3 - ден рационда Д витаминінің ---жеткілікте балуы керек.
Кальций мен фосфордың сәйкестік ара қатынасы 1,5;1,0 тең балуы керек. Ол не жоғары не төмен болуы мүмкін, ал шошқа салмағына байланысты. Д витаминінің көп мөлшелері, кальци мен фосфор арақатынасы маңызды болмайды, себебі Д витамині Са мен р-ң тиіледі алмасуын қамтамасыз етеді. Д витаминінің жетіспеуі кальци мен фосфор алмасуын төмендетеді, егер басқа факторлар жеткілікті болса да Д витамині организімнің Са мен р-ды сіңіругіне де жер етеді.
Күн сәулесі мен жоғарғы сапалы күнге кептірілген бидай дәні Д витаминінің қайнар көзі т.т. Тарайларға Са мен р-ң қажеттілігі. Са мен р көлемі сүйектердің жетілуі үшін және салмақ қосуы үшін қажет. Салмағы 10-нан 45 кг дейінгілерге 0,8 - 0,6, ал 10-нан 90 кг дейінгілерге 0,7-0,5% дейін қажет.
Бұл минералды заттарды рационнан бөлек азықтандыру арқылы да беруге болады. Кей жағдайларда шошқаларға берген көлемі оның қажеттілігін қамтамасыз өте алмайды. Егер рацион Са мен Р толық балансталған болса да толық көлемде азықтандырмаса керек мөшелерін ала алмайды.
Д витаминін бұрын антирахитті витамин деп атаған, рахитестерал және рахитамин деп те атаған. Қолданылатын азықтардың көпшілігін құрамында Д витамині тым аз немесе мүлдем жоқ. Бірақ күн сәулесінің жерінен тері астында Д витамині түзіледі.
Азықтандру кезінде Д витамині жетіспесе малдың салмағының төмендеуіне әкеліп соғады, қозғалу қабілетін жоғалтып ақсап қалады, жалпы көрсеткіші төмендеп аяқ қалдырының қабілеті төмендейді, сүйектері жұмсарып сынғыш болады, буындары ісіп жалпы ауру белгілері байқалады.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz