УМКД

Файл қосу

Пирофитті балдырлардың клетка құрылысы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ
БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Ботаника

<<050113>> - <<Биология>> мамандығы үшін

Құрастырғандар:
Жумадилова Р.Ж.

Аға оқытушы

Семей 2013ж

ПЭОӘК- авторлары туралы мәліметтер

ПЭОӘК авторлары туралы мәліметтер

Жумадилова Роза Жумагазиевна

Ғылыми дәрежесі:

Ғылыми атағы:

Қызметі:
Биология кафедрасының аға оқытушысы

Мамандандыруы:
Биология

Байланыс мәліметтері:

Жұмыс телефоны:
+7 (7222) 42-34-72

Электрондық пошта:
kob@sgpi.kz

Skype:

Жұмыс бағдарламасы

1.Қолдану саласы
2. Нормативті сілтемелер
3. Жалпы ережелер
4. Әдебиет және қорлар
5. Пән мазмұны, пәннің модульдік бөлінуі
6. СӨЖ тақырыптары мен мазмұны
7. Пәнді оқу бойынша әдістемелік ұсыныстар
8. Курс форматы
9. Курс саясаты
10. Баға қою саясаты
11. Студенттер білімін бақылау
12. Өсімдік анатомиясы және морфологиясы пәнінен өтетін далалық жаттығу практикасы
13. Өсімдік анатомиясы және морфологиясы пәнінің тест сұрақтары
14. Глоссарий

1. Қолдану саласы
<<Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы>> пәнінің электрондық оқу-әдістемелік кешені <<5В011300>> - <<Биология>> мамандығының студенттеріне арналған. ПОӘК студенттерді курс мазмұнымен, өзектілігімен, қажеттілігімен, саясатымен және студенттің оқу үдерісінде қандай дағдылар мен іскерлікті үйренетінімен таныстырады.
Пәнді оқу кезінде ПОӘК негізгі құрал болып табылады.

2. Нормативтік сілтемелер
Осы <<Өсімдіктер анатомиясы мен морфологиясы>> пәнінің электрондық оқу-әдістемелік кешені (ПЭОӘК) берілген пән бойынша оқу үдерісін ҚОТ пайдалана ұйымдастыру ретін анықтайды және келесі құжаттардың талаптары мен ұсыныстарына сәйкес әзірленген:
<<5В011300>> - <<Биология>> мамандығының Мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті білім стандарты ҚР МЖМБС 3.08.0ХХ-20__, ҚР Білім және ғылым министрлігінің 20__ жылғы <<__>> _________ №__ бұйрығымен бекітілген.
Шәкәрім атындағы СМУ <<Пәннің электрондық оқу-әдістемелік кешені туралы ережесі>>.

3. Жалпы ережелер
* Оқытушының тегі, аты, жөні - Карипбаева Нурзия Шайкеновна, биология ғылымдарының кандидаты, доцент;
* Кафедра биология__________________________________________;
* Хабарласу ақпараты - тел: 8722242-34-72, Оқу ғимараты № 3, кабинет № 221; e-mail: kob@sgpi.kz
* Контактілі сабақтардың өткізілу орны - аудитория № 117;
* Пән атауы - <<өс - імдіктердің анатомиясы мен морфологиясы>>;
* Кредит саны - 3;

Жұмыс оқу жоспарынан көшірме
1 кесте
Курс
Семестр
Кредиттер
Аудиториялық жұмыс
СӨЖ және СОӨЖ
(сағ)
Барлығы
(сағ)
Қорытынды бақылау түрі

АС (сағ)
ҚК (сағ)

1
2
3
15
30
45
90
емтихан

4. Әдебиет және қорлар

№
Оқулық және оқу-әдістемелік Құралдың атауы
Саны
Студент саны
Қамтылу пайызы,%
1
Агелеуов Е. Ботаника.Өсімдіктер анатомиясы
24
18
100
2
Әметов Ә.Ә. Ботаника,2000ж.
12

100
3
Мұсакулов Г. Ботаника, 1975ж.
62

100
4
Андреева И.И. Ботаника,2002г.
4

5
Бавтуто Г.А. Учебно-полевая практика по ботанике
30

6
Культиасов М.В. Ботаника,1953г.
20

7
Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом
68

8
Рейвн П. Современная ботаника, в 2-х т.
4

9
Байтулин И.О. Строение и работа корневой системы, 1987г.
3

10
Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж. 20
20

100
11
Васильев А.Е. Ботаника,1988г.
20

12
Мусакулов Ботаника(каз)
15

100
13
Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, 1997г.
10

100

5. Пән мазмұны, пәннің модульдік бөлінуі

Ботаника (Өсімдіктер анатомиясы және морфологиясы) пәні бойынша дәрістердің тізімі және қысқаша мазмұны: (15 c). Модуль саны - 8

№1 Дәріс.(1 c)
Тақырып: Кіріспе.
Дәрістің мақсаты: Ботаника ғылыми тұралы мағлұмат, өсімдіктің ғылыми систематикалык, топтары тұралы, ботаниканың басқа ғыльмдармен байланысы туралы, өсімдіктердің тіршілігі туралы мағлумат беру.
Дәріс мазмұны: Бұл бөлімде өсімдіктер дүниесі (ғылыми) каңдай ғылым зерттейтіні тұралы мағлұмат беріледі. Сонымен қатар өсімдіктер кашанан бері танылып, зерттеле бастады, өсімдіктер дүниесін классификациялаудағы, алгашқы қадам өсімдіктер тіршілік ерекшеліктері, өсімдіктің табиғаттағы маңызы, өсімдікктердің зат
айналымдағы маңызы,
өсімдіктердің адам өміріндегі маңызы, туралы сұрақтар қамтылады.

Кіріспе. Ботаника ғылымы туралы мағлұмат.
Ботаника өсімдіктер туралы ғылым. Ботаникалық білім адамның практикалық тіршілігіне байланысты пайда болып, тез дамып қалыптасқан.
Ботаника ғылым ретінде осыдан шамамен 2300 жылдай бұрын қалыптасқан. Қазіргі уақытта ботаника үлкен көпсалалы ғылым болып отыр. Ботаниканың жалпы міндеттеріне жекелеген өсімдіктерді және олардың жиынтығын, басқаша айтқанда өсімдіктер қауымдастығын жан-жақты зерттеу жатады.
Ботаниканың жаңа салалары бойынша эксперименттік зертеулерді жүйелі түрде жүргізу мақсатында әртүрлі жаңа тәсілдерді және техниканың мүкіндіктерін пайдаланды.
Ботаника жалпы биология ғылымының негнізгі бөлімі болып табылады. Олардың міндеттеріне өсімдіктер мен өсімдік жабынының құрлысының тіршілік жағдайының әртүрлі заңдылықтарын зерттеу жатады.
Өсімдіктер морфологиясы - ботаниканың ең үлкен және ең ерте қалыптасқан бөлімдерінің бірі. Бұл өсімдіктердің және олардың жекелеген органдарының пайда болып қалыптасуының және әртүлі тіршілік формаларының дамуының заңдылықтарын зерттін ғылым.
Флорография. Бұл ғылымның міндеттеріне түрлерді танып және сипаттап жазу, басқаша айтқанда олардың белгілерін (диагнозын) құрастыру жатады.
Систематика - түрлердің алуан түрлілігін және осы алуан түрліліктің себептерін зерттейтін ғылым.
Өсімдіктердің географиясы (фитогеография) - ботаниканың ең үлкен бөлімдерінің бірі, оның негізгі міндеттеріне өсімдіктердің және олардың құрлықтағы және судағы қауымдастықтарының (ценоздарының) таралуы мен белгілі бір кеңістікте қаншалықты жиілікте кездесетіндігінің заңдылықтарын зерттеу болып табылады.
Өсімдіктердің экологиясы. Өсімдіктердің өмірі қоршаған ортамен тікелей байланысты (климатқа, топыраққа, рельефке және т.б.), бірақта өсімдіктер өз кезегінде осы ортаны түзуге қатысады.
Палеоботаника - бұрынғы геологиялық кезеңдерде жойылып кеткен өсімдіктер туралы ғылым.

Бақылау сұрақтары: тест сұрақтары берілген.

Қолданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

№ 2 Дәріс.(2c)
Тақырып: Клетка.
Дәрістің мақсаты: Клетка құрылысымен танысу.
Дәріс мазмұны: 1. Өсімдік клеткасының құрылысы турлері.
2. Цитоплазма және оның қасиеті. 3. Цитоплазманың негізгі органоидтары, митохондрия пластид, эндоплазмалык тор, рибосомалар т.б.
4. Ядро, оның физикалық химикалык, касиеттері, клетканың бөліну түрлері, митоз, амитоз, эндомитоз.
5. Вакуоль және клетка шырыны. 6. Өсімдік клеткасының қабығы.
Бұл бөлімде бір клеткалы, колониялы өсімдіктер туралы берілді. Өсімдік клеткасының құрылысы, яғни, цитоплазманың химиялық физикалык, қасиеттері, цитоплазмада кездесетін органоидтардың субмикроскопияльқ құрылысы, олардың атқаратын кызметі көрсетіледі. Клетканың негізгі бөліктерінің бірі ядроның құрылысы және қызметі. Клетканың бөліну жолдары (әдістсрі) оқытылады. Бұл тарауда клеткаға тән биологиялык, процестермен студенттерді таныстыру керек (заталмасу, энергия алмасу, өсу, көбею, т.б.).

Клетка.
Клетканы зерттеуде қолданылып жүрген тәсілдер алун түрлі. Олардың негізгілерінің бірі микроскопиялық тәсіл. Тағы да бір түрі - өсімдіктің ұлпадан немесе клеткадан өсіру тәсілі, үшінші бір түрі - цитологиялық тәсіл.
Клетканың формасы мен мөлшері алуан түрлі болып келеді және олар орналасуы мен атқаратын қызметіне тікелей байланысты болады. Клеткалардың алуан түрлі формаларын паренхималық және прозенхималық деп екі топқа бөлуге болады. Паренхималық клеткалардың ұзындығы енімен бірдей немесе одан 2-3 еседен артық болдмайды, ал прозенхималық клеткалардың ұзындығы енінен бірнешеге артық болады.
Өсімдіктің толық жетіліп қалыптасқан клеткасын оптикалық микроскоппен қарағанда, оның мынандай компонентерден: қатты қабықшадан, клетканың ортаңғы бөлігін алып жататын бір үлкен, немесе 2-3 кішілеу вакуольден, вакуольмен клетка қабықшасының арасын алып жататын цитоплазмадан және цитоплазмада болатын ядродан тұратындығын байқауға болады.
Клетканы түзетін заттар алуан түрлі болады. Клеткада ең көп мөлшерде болатын зат су (60-90%), ол зат алмасу реакциясының дұрыс жүруіне аса қажет. Химиялық қосылыстардың қалған бөлігін негізінен органикалық заттар түзеді (10-23 %), ал органикалық емес заттардың мөлшері көп болмайды (құрғақ заттардың 2-6%)
Органикалық заттар конституциялық және эргастикалық деп екіге бөлінеді. Конституциялық заттар органелдердің құрамына кіреді және зат алмасу процесіне қатысады. Ал эргастикалық заттар органелдердің тіршілк әрекетінің жемісі.
Цитоплазма мембраналардан тұратын клетканың құрамды бөлігі.
Плазмалемма цитоплазманы клетканың қабықшасынан бөліп тұратын мембрана. Ол әдетте клетка қабықшасына тығыз жабысып тұрады.
Тонопласт цитоплазманы вакуольден бөліп тұрады.Оның атқаратын қызметі плазмалеммамен бірдей.
Гиалоплазма каллоидтық ерітінді түріндегі сұйықтық, оның ішінде органелдер болады. Гиалоплазманың атқаратын өызметі үлкен: ол органенлдердің өзара қатынасынқамтамасыз етеді, зат алмасуға, клеткадағы заттарды тасымалдауға қатысады, тітіркенуді сездіреді және т..б. Онда эндоплазматилық ретикулум, рибосомдар, гольджи аппарты, сферорсомалар, лизосомалар, митохондриялар, пластидтер бар.
Эндоплазматикалық ретикулум (эндеплазматикалық тор). Ол мембраналармен қоршалған, бір-бірімен байланысқан субмикроскопиялық каналдар мен цистерналардың системасы. Ретикулумның екі формасы болады - гранулярлы (кедір - бұдыр) және агранулярлы (жылтыр).
Рибосомдар. Олар белоктан және рибонуклеин қышқылда- рынан (РНК) тұрады, мембраналық структурасы болмайды.
Гольджи аппараты. Диктиосомдардан және Гольджи көпіршіктерінен тұрады. Диктиосомдарда полисахаридтер синтезделіп жиналады және сыртқа шығарылып отырады.
Сферосомдар. Ол өсімдік майларының синтезделетін және жиналатын орталығы.Олар эндопламатикалық тордың шеттерінен бөлініп шығады.
Лизосомалар. Олардың белоктарды, полисахаридтерді, липидтерді және басқа да органикалық қосылыстарды ыдырататын ферменттер болады. Сферосомдар секілді оларда эндопалзматикалық тордың жіпшелерінен пайда болады.
Митохондриялар. Митохондриялардың сыртында екі қабат мембранасы болады. Ішкі қабатын тарақ тәрізді немесе түтік тәрізді митохондрияның қуысына өтетін өскіндер - критисталдар деп аталады. Осында оттегінің қатысуымен углеводтар, майлар және басқа органикалық заттар ыдырайды жәнен АТФ синтезделеді.
Пластидтер.Тек өсімдіктерде ғана болады. Түсіне қарай пластидтер үшке бөлінеді: көк түсті - хлоропластар; сары, қызғыш, қызыл түсті - хромопластар; түссіз - лейкопластар.
Хлоропластарда жасыл пигмент хлорофилл, сонымен қатар кратиноидтар тобына жататын пигменттерден каротин (қызғыш түс) және ксантофилл (сары түсті) болады. Хлоропластардың негізгі қызметі тікелей хлорофиллмен байланысты. Дәлірек айтқанда органикалық емес заттардан күннің энергиясының қатысуымен органикалық заттарды синтездеу болып табылады.
Ядро тек цитоплазмалық ортда өмір сүре алады. Ол мынандай органелдерден: ядро қабықшасынан, нуклеоплазмалардан, хромосомдардан, ядрошықтан тұрады.
Эволюциялық процестің барысында ядро шамасы хромосомдардың нуклеотидтерден жетілуіне байланысты пайда болған.
Ядроның бөлінуі барлық уақытта клетканың бөлінуімен аяқталады. Клетканың бөлінуінің үш түрлі жолы бар: митоз, мейоз, амитоз.
Митоз. Саматикалық клеткалардыің бөлінуінің ең универсалды (жан-жақты) жолы. Митотикалық цикл бір-бірімен тығыз байланысты болатын интерфазадан және митоздан тұрады.
Амитоз - бұл соматикалық клеткаларының бөлінуінің басқа жолы. Оның мәні мынада, клетканың ядросы алдын ала структуралықөзгеріске ұшырамастан екіге немесе одан да көп бөліктерге бөліну.
Мейоз - митоз секілді ядроның бөлінуінің универсалды түрі, бірақта ол клеткалардың аз тобына тән, дәлірек айтқанда жыныстық клеткаларда жүретін процесс.
Вакуоль - клетка шырынына толы қуыс, ол цитоплазмадан тонопласт арқылы бөлініп тұрады. Вакуоль эндоплазматикалық ретикулумның локальдық кеңістігінен пайда болады, онда клетка шырыны жиналады.
Клетка шырнының химиялық құрамы органикалық және органикалық емес заттардан тұрады. Органикалық заттар: азотты заттар: белоктар (протеиндер, претидтер), амин қышқылдары (аспарагин, триозин, лейцин және басқалар), алкалоидтар (хинин, морфин, никотин, колхицин, кофеин және т.б.); азотсыз заттар: моносахаридтер - глюкоза, фруктоза; дисахаридтер - сахароза, мальтоза; полисахаридтер - инулин, глюкозиттер (амигдалин, сапонин, соланин, пигменттер-антоциан, антохлор және басқалар), илік заттар (танидтер), органикалық қышқылдар (қымыздық, алма, вино, лимон және басқалар), кристалдар (қымыздық және басқа қышқылдардың тұздары), эфир майы және басқалар.
Органикалық емес заттар: нитраттар, хлоридитер, фосфаттар.
Бұл заттардың біреулері, мысалы углеводтар, қорлық, екіншілері - экскреторлық, яғни зат алмасудың соңғы өнімдері болып табылады.
Өсімдіктердің клеткасының жануарлардың клеткасынан айырмашылығы сол, олардың жақсы жетілген, әдетте қатты қабықшасы болады. Клетка қабықшаларының жиынтығы өсімджікке мықтылық беретін, оның қаңқасын түзеді.Әр түрлі заттардың өсімдіктің сіңірілуіне және тасымалдануына қабықшаның маңызы зор. Ол бірнеше қабаттан тұрады: алғашқы қабықша, екінші реттік қабықша, орталық табақша, плазмодесмалар, поралар.

Бақылау сұрақтар: тест сұрақтары берілген.

Қолданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж. 20
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

№ 3 дәріс.( 2 c)
Тақырып: Өсімдік ұлпалары.
Дәрістің мақсаты: Өсімдік ұлпаларымен танысу.
Дәріс мазмұны: 1. Түзүші ұлпалар.
2. Түпкілікті ұлпалар.
3. Қоректік ұлпалар.
4. Өткізгіштік ұлпалар.
5. Механикалық ұлпалар.
Бұл тарауда өсімдік ұлпалары туралы ұғым және олардың классификациясы беріледі.
Сонымен қатар, түзуші ұлпаларының, жабындық ұлпаларының ассимиляциялаушы қоректік ұлпаларының құрылысы, түрлері, өсімдік денесінде орналасуы және олардың атқаратын кызметі көрсетіледі.
Өсімдік ұлпалары.
Ұлпа туралы ғылымның негізін салған белгілі Италия ғалымы М. Мальпиги мен Ағылшын ғалымы Н. Грю (1671 ж.) болған.
Ұлпа негізінен мынандай алты топқа бөледі: меристемалық (түзуші), жабындық, негізгі, арқаулық (механикалық), өткізгіш және бөліп шығарушы ұлпалар.
Түзуші ұлпалар (меристемалар).
Алғашқы және соңғы меристема. Алғашқы меристема өскінің, ұрықтың клеткаларынан дами бастаған кезінен пайда болады. Соңғы меристема, әдетте алғашқы меристемадан кейін тұрақтанған (дифференцияланған) ұлпалардан пайда болады.
Төбелік (апикальдық) меристема. Төбелік меристема сабақтың, тамырдың негізгі және бүйірлік өстерінің ұштарында орналасады.
Бүйірлік (латеральді) меристема.Өстік органдардың бойында, олардың үстіне параллель, цилиндр тәрізді орналасады. Әдетте ол соңғы меристемаға жатады жәнеоргандардың көлденңінен өсіп жуандауын қамтамасыз етеді. Көп жағдайда оны камбий деп атайды.
Қыстырмалы (интеркалярлық) меристема. Сабақтың буын аралықтарының төменгі жағындағы және жапырақтың гүл сағағының түп жағында орналасады. Бұл алғашқы меристема болып табылады, ол органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді.
Зақымдық (травматикалық) меристема. Өсімдіктің денесінің кез келген зақымдалған бөлігінде пайда болады, шығу тегіне байланысты ол соңғы меристемаға жатады.
Жабындық ұлпалар.
Жабындық ұлпалардың негізгі атқаратын қызметі сол, олар қсімдікті кеуіп қалудан және сыртқы ортаның қолайсыз әсерінен сақтайды. Шығу тегіне қарай жабындық ұлпа 3-ке бөлінеді: эпидерма, қабық, қыртыс.
Эпидерма. Протордермадан пайда болатын алғашқы жабын ұлпасы. Олар жапырақты және жас сабақтарды жауып тұрады.
Перидерма (пробка). Эпидермистің клеткалары сабақтың жуандап өсуінің нәтижесінде өзгеріске ұшырап (деформируется) өледі. Осы кезде соңғы жабын ұлпасы перидерма пайда болады. Оның пайда болуы соңғы меристема тоздық камбийдің (феллогеннің) жұмысына байланысты.
Қыртыс (корка немесе ритидом) - сабақтың сыртында қабықтың бірнеше қабатынан және қабықтың өлі бөліктерінен (участкелерінен) тұратын өлі тканьдердің комплексі.

Негізгі ұлпалар.
Өсімдіктің әртүрлі органдарының негізгі бөлігін құрайтын ұлпаларды негізгі ұлпалар деп атайды.Сонымен бірге оларды орындаушы паренхима, негізгі паренхима, жай паренхима деп те атайды. Негізгі ұлпалар клетка қабықшалары жұқа болып келетін тірі паренхималық клеткалардан тұрады. Негізгі ұлпалар мынандай түрлері болады.
Ассимляциялық, немесе хлорофилл түзетін паренхима (хлоренхима). Жапырақтарда және жас сабақтардың қабығында орналасады. Ассимиляциялық паренхималардың клеткаларында хлоропластар болады. Олар фотосинтез процесін іске асырады.
Қор жинаушы ұлпалар. Негізінен сабақтың өзегінде, тамырдың тоздық бөлігінде, сонымен бірге көбею органдарында дәндерінде, жемістерінде, жерасты түйнектерінде және басқаларда жиналады. Қорлық ұлпаларға шөлді аймақтарда өсетін өсімдіктердің бойына су жинайтын ұлпаларында жатқызуға болады.
Сорушы ұлпалар. Бұл ұлпаларға тамырдың, тамыр түктері бар аймағындағы клеткалардың (эпиблема) тобы жатады.
Ауалық ұлпа (аэренхима). Бұл ұлпа әсіресе өсімдіктің су асты органдарында, ауадағы және тыныс алу үшін қажетті тамырларында жақсы жетілген. Олардың клетка аралық қуыстары аса үлкен болып келеді және өзара байланысып, ауаны тазартып тұратын бір жүйеге түзеді.

Арқаулық ұлпалар.
Арқаулық ұлпалар бірігіп, өсімдіктің барлық органдарын сынудан немесе жыртылудан сақтайтын ең жоғарғы беріктікті қамтамасыз етеді.Бұл ұлпалар қабыршақтары қалың, жиі (бірақ барлық уақытта емес) сүректенетін клеткалардан тұрады. Көп жағдайда бұлар өлі клеткалар. Клеткаларының формасына, олардың қабықшаларының химиялық құрамына және қалыңдау ерекшеліктеріне қарай арқаулық ұлпаларды екі топқа бөледі.
Колленхима. Колленхима тірі, әдетте паренхималық клеткалрдан тұрады. Колленхима бұрыштық және пластинка тәрізді болып екіге бөлінеді. ол жас өсіп келе жатқан органдардың тірегі болып табылады. Колленхима қос жарнақты өсімдіктерге тән.
Склеренхима. Склеренхима клетка қабықшалары бірдей болып қалыңдайтын прзенхималық клеткалардан тұрады. Тек жас клеткалары ғана тірі болады.Қабықшаларының химиялық құрамына байланысты паренхиманың екі түрі болады: талшықтар және склереидтер.

Өткізгіш ұлпалар.
Түтіктер (трахеи) және трахеидтер. Бұлар өткізгіш ұлпалар, олар арқылы су мен минералдық тұздардың өсімдіктердің бойымен тасымалдануы қамтамасыз етіледі.
Түтіктер (трахеи) - бунақты мүшелерден тұратын трубалар. Олар прокамбийдің, немесе камбийдің вертикалды клеткаларының қатарынан бөлінеді.
Трахеидтерде түтіктер секілді өлі құрлым, бірақ одан айырмашылығы сол, бұлар трубалар емес, прозенхималық клеткалар. Қабықшаларының қалыңдауының формаларына байланысты түтіктер мен трахеидтер сақиналы, спиральді, торлы және т.б. болып келеді.
Електі (сүзгілі) түтіктер. Өткізгіш ұлпа, ол арқылы жапырақтарда синтезделген органикалық заттардың тасымалдануы жүзеге асады. Бұл тірі клеткалардың вертикальды қатары, олардың көлденең қабықшаларында көптеген тесіктері болады (електі пластинкалар).

Бөліп шығарушы ұлпалар.
Өсімдіктердің арнаулы бөліп шығарушы органдары болмайды, бірақта экскреторлық заттар организмнен қалайда сыртқа шығарылып отырады, немесе белгілі бір орындарда (қуыстарда) жиналады. Осыған байланысты бөліп шығарушы ұлпалар екіге бөлінеді: сыртқы және ішкі бөліп шығарушы ұлпалар.
Ішкі бөліп шығарушы ұлпаларға сүт жолдары, жекленген бөліп шығарушы клеткалар (идиобластар), сизогендік және лизогендік қуыстар жатады. Ал сыртқы бөліп шығарушы ұлпаларға органдардың үстінде орналасқан безді түктер мен өсімдік бездері жатады.
Схизогендік және лизогендік қуыстар. Бұл қуыстар зат алмасуға уақытша қатыспайтын, өсімдіктің тіршілігінің көптеген соңғы өнімдерін жинау және оларды ұзақ уақыттар бойы сақтау үшін қажет.Олардың формалары домалақ немесе канал тәрізді болып келеді және мөлшері әрқилы.
Схизогендік қуыстар, клеткалардың ығысуының нәтижесінде, олардың арасында пайда болатын бос кеңістіктерден түзіледі.Қуысқа жақын орналасқан клеткалар эпителиальды клеткалар болып саналады және олар осы қуысқа экскреторлық заттарды бөліп шығарады.

Бақылау сұрақтар: тест сұрақтары берілген.

№ 4 -5 дәріс. (4 c)
Тақырып: Өсімдіктердің вегетативті органдары:
Дәрістің мақсаты: Өсімдіктердің вегетативті органдарының морфологичлық және анатомиялық құрылысымен танысу.
Дәріс мазмұны: 1. Сабақтың морфологиясы. Бірінші анатомиялык, құрылысы.
2. Сабақтың екінші анатомиялык құрылысы.
Бұл тарауда өсімдіктердің вегетативті органдардъң құрылысы оқытылады. Сабактың морфологиклык және анатомиялық құрылысы, өркен, бұршақ, туралы ұғым, сабактың бұтақтануы.
Жапырақтың морфологиясы (жапырақ пішіні, жапырактың жүйкеленуі, жапырақтың шеті, жапырақтың сабақта орналасуы, күрделі жапырактың түрлері). Жапырақтың анатомиялык қызметі туралы мағлұматтар беріледі.
Бұл тарауда тамырдың өсуі мен бұтақтануы, тамырдың метоморфозалық түр өзгерістері көрсетіледі. Сонымен қатар, өсімдіктерде кездесетін гомология, аналогия, атавизм сияқты сұрақтар көрсетіледі.
Өсімдіктің вегетативтік органдары.
Негізгі вегетативтік органдардың бастамасы дәннің ұрығында болады.Қолайлы жағдай туысымен, яғни қажетті температура, ылғал және ауа жеткілікті болғанда тұқым бойына су тартып, ісініп өне бастайды.Алдымен тамыр өседі.
Тамыр.
Тамыр өсімдіктің өстік, көп симметриялы жер асты органы. Ол ұзақ уақыт бойы ұзындыққа шексіз өсіп отырады. Тамырдың ұшын тамыр оймақшасы қорғап тұрады. Тамыр еш уақытта жапырақ түзбейді. Оның бұтақтануы, бүршіктенуі ішкі жағынан басталады (эндогенді).

Морфологиялық құрылысы.
Шығу тегіне қарай тамырды үшке бөлінеді: кіндік, қосалқы және жанама тамырлар.
Кіндік тамыр, тек ұрықтың тамыршасынан пайда болады. Қосалқы тамырлар сабақтан, жапырақтан немесе олардың өзгерген түрлерінен пайда болады. Кіндік тамыр мен қосалқы тамырлардан жанама тамыралр кетеді. Соңғыларынан жанама тамыралардың екінші және одан кейінгі қатарлары тарамдалып кетіп отырады.
Тамыр систематикасы. Ұзындыққа өсудің және тарамдалудың негізінде пайда болатын барлық жиытығын тамырлар ситематикасы деп атайды. Тамыр систематикасының негізгі үш түрі бар: кіндік тамыр ситемасы, ол ұрықтың тамыршасынан пайда болады және кіндік тамырдан (өстің алғашқы қатары), сонымен бірге одан кететін жанама тамырлардың әртүрлі қатарынан тұрады. Қосалқы тамырлардың системасы, ол сабақ пен жапырақтың кез келген бөлігінен пайда болады; аралас тамырладың ситемасы ол бір мезгілде қатар өсетін кіндік тамырдың және қосалқы тамырлардың системалары.

Тамырдың анатомиялық құрлысы.
Кіндік, жанама және қосалқы тамырлардың анатомиялық құрлысы біршама ұқсас болады.
Тамырдың зоналары. Тамырды ұзына бойында құрылысы әртүрлі болып келетін және әртүрлі қызметтер атқаратын бірнеше зоналарға бөлуге болады. Клетканың бөліну зонасы, созылу зонасы, сору зонасы (тамры түктерінің зонасы), өткізу (бұтақтану) зонасы.
Клетканың бөліну және созылу зоналары тамрыдың ең ұшында орналасады. Бұл сырты жылтыр, ұшында тамыр оймақшасы бар кішілеу участок. Ол өсу конусын топырақтың түйіршіктерімен зақымданудан сақтайды.
Одан жоғарылау клетканың созылу зонасы орналасады. Бұл жерде клеткалар біртіндеп тоқтатады да ұзындыққа созылады, нәтижесінде олардың көлемдері ұлғаяды. Бұл екі зонаны кейде біріктіріп өсу зонасы деп атайды.
Сору зонасы созылу зонасынан жоғары орналасады, бұл жерде тамырдың үстінде көптеген бүгірлер пайда болады, олар келешекте созылып, тамрыдың түктеріне айналады.Әрбір тамырдың түгі жекеленген сыртқы клетканың өсіндісі болып табылады.
Тамыр түктері топырақтан минералды заттардың ерітіндісін бойына сіңіреді. Олар 10-20 күн ғана өмір сүреді.
Одан әрі өткізгіш зонасы орналасады. Ол тамырдың мойнына дейін созылады және тамырдың көп бөлігін түзеді. Бұл жерде тамырдың түктері болмайды, сыртын жабын ұлпасы жауып тұрады. Тамырдың осы участогінде бұтақтану жүреді.
Тамырдың алғашқы құрылысы. Тамырдың ұлпалары сору зонасында дифференциацияланады. Шығу тегіне қарай бұлар алғашқы ұлпалар, өйткені олар өсу зонасының алғашқы меристемасынан пайда болады. Сондықтан да сору зонасы тамырдың анатомиялық құрылысы алғашқы болып табылады.Осы кезеңде тамыр орталық цилиндрге және алғашқы қабыққа бөлінеді, оның сыртын тамыр түктері бар қатар клеткалар - эпиблема жауып тұрады. Оған құртқашаштың (ирис) тамырының алғашқы құрлысынының мысалын келтіруге болады. Ол эпиблеманың қалдығы, экзодерма, негізгі паренхима, эндодерманың өткізгіш клеткасы, перицикл, ксилеманың сәулесі, флоэманың участкесінен тұрады.

Тамырдың өзгерген (метоморфозға ұшыраған) түрлері.
Олардың ішінде ең көп таралғандары мыналар.
Қорлық тамырлар. Тамырлардың өзгерген түрлері сүректік және тіндік (лубтық) паренхималарға артық қор заттарының жиналуына байланысты пайда болады. Шығу тегіне және құрлысына қарай қорлық тамырлардың екі типі болады - тамыр жемістер және тамырдың түйнектері.
Тамыр жемістер кіндік тамырдан пайда болады. Олардың пайда болуына гипокотильде қатысады. Тамыр жемістері мынандай бөліктерге бөлінеді: басжағынан - жапырақтары бар қысқарған сабақтық бөлігі; мойынға - гипокотильдің ұлғайып өсуінің нәтижесінде түзілетін, тамыр жемістің ең жуан бөлігі; нағыз тамырға, одан жанама тамырлар кетеді.
Тамыр жемістері монокамбиалды - камбийдің бір ғана қабатынан және поликамбиалды - камбийдің бірнеше қабатынан тұратын болып келеді.
Тамыр түйнектері (тамырдың түйіндері) артық қор заттары бүйірлік және қосалқы тамрыларда жиналған жағдайларда ғана түзіледі. Тамырдың түйнектерінде көп жағдайда қосалқы бүршіктер болады, солар арқылы өсімдіктердің вегативтік көбеюі жүзеге асады.
Микориза. Тамырдың ұштарын олармен бірге симбиозда селбесіп өсетін саңырауқұлақтардың жіп шумақтарын (гифаларын) микориза деп атайды. Микоризаның үш типін ажыратуға болады: 1) сыртқы немесе эктотрофты микориза, бұл жағдайда саңырауқұлақтың жіп шумақтары тамырды тек сыртынан тығыз қоршап тұрады; 2) сыртқы-ішкі немесе эктоэндотрофты микориза, бқл жағдайда саңырауқұлақтың жіп шумақтары тамырдың клеткаларына аздап еніп тұрады; 3) ішкі немесе эндотропты микориза, бұл жағдайда саңырауқұлақтың жіп шумақтары тек тамырдың ішінде өмір сүреді.
Түйнектер. Бұршақ тұқымдастарға жататын өсімдіктердің тамырларына ауадағы азотты бойына сіңіруге қабілетті рибозиум туысына жататын ерекше бактериялар қоныстанады. Бактерияның тамырға енуі оның қабықтық бөлігінің ұлпаларының ұлғайып өсіп, түйнектер деп аталынатын, ісік тәріздес буылтық түйнектердің пайда болуына әкеліп соғады.

Сабақ.
Сабақ жапырақтар мен тамырдың арасын байланыстырып тұратын, жақсы ассимиляциялық системаның түзілуіне мүмкіндік туғызатын және жапырақтардың оларға күннің сәулесі жақсы түсетіндей жағдайда орналасуын қамтамасыз ететін мүше. Сонымен қатар сабақ артық қор заттарының жиналатын орны болып табылады.
Морфологиялық құрлысы.
Сабақтың көлденең кесіндісі көп жағдайда цилиндр тәрізді болып келеді, бірақ шөптесін өсімдіктерде сабақ үш қырлы (қияқта), төрт қырлы (ерін гүлділер), қанатшалы (орман чинасы), жалпақ (шылаң-рдест) болып келеді.
Сабақтың ұзындығы көп мөлшерде ауытқып отырады. 280-300 м-ден (ротангалы пальманың өрмелеп өсетін сабақтары) 1,5 мм дейін (су өсімдігі вольфия).
Анатомиялық құрлысы.
Сабақтың құрлысы тамыр құрлысынан біршама күрделі болып табылады.
Ол алғашқы құрылыстан және соңғы құрылыстан тұрады.
Алғашқы құрылысы. Сабақтың ұшында алғашқы меристема орналасады. Осы жерде жапырақтың алғашқы бастамасының деңгейінде прокамбий түзіледі. Одан алғашқы флоэма мен алғашқы ксилема пайда болады. Камбийден сыртқа қарай алғашқы қабық, ал ішке қарай өзек орналасады. Өсу конусының ұшындағы клеткалардың қабатынан эпидермис пайда болады. Осылайша сабақтың алғашқы құрылысы пайда болады. Сабақтың алғашқы құрылысында ұлпаларды, тамырдағы секілді екі комплекске: сырты эпидермиспен қапталған алғашқы қабыққа және орталық цилиндрге бөледі.
Тамырдың алғашқы құрылысының сабақтың алғашқы құрылысынан айырмашылығын көрсететін негізгі белгілерге мыналар жатады: тамырдың орталық цилиндрінде көп жағдайда өзек түзілмейді; еш уақытта эпидермасы мен колленхимасы болмайды; өткізгіш шоқтары барлық уақытта радиальді болып келеді және орталық цилиндрдің ортасында орналасады; тамырдың көп бөлігін алғашқы қабық қабаты алып жатады.
Соңғы құрлысы. Сабақтың соңғы құрлысы, тамырдағы секілді соңғы меристеманың - камбийдің пайда болуымен байланысты. Сондықтанда ол жалаңаштұқымдыларға және қосжарнақты жабықтұқымдыларға тән. Камбий орталық цилиндрде алғашқы флоэма мен алғашқы ксилеманың арасында түзіледі. Ол прокамбийден және алғашқы өзектік сәулелердің паренхимасынан пайда болады. Камбий сабақтың шетіне қарай соңғы қабықтың элементтерін бөліп шығарады. Соңғы қабықтың өзіне тән гистологиялық элементтері - сүзгілі түтіктері, серіктік клеткалары, тіндік талшықтары, тіндік паренхималары және өзектік сәулелердің паренхималары, соңғы флоэмадан (екінші реттік тін) тұрады. Өзекке қарай камбий түтіктерден, трахеидтерден, сүректік талшықтардан, сүректік паренхималардан және өзектік сәулелердің паренхимасынан тұратын соңғы ксилеманы бөліп шығарады.
Жапырақ.
Жапырақ дегеніміз өсуі шектелген бүйірлік орган. Ол қыстырмалы меристеманың белсенділігінің нәтижесінде түп жағымен немесе барлық жағымен ұлғайып өседі. Ағаштар мен бұталарда бұлар уақытша орган.
Жапырақтың атқаратын қызметтері: фотосинтез, газдың алмасуын және судың булануын реттеу болып табылады. Сонымен қатар жапырақта артық қор заттары жиналады, жекеленген жағдайларда жапырақ вегетативтік көбею қызметін де атқарады.

Морфологиялық құрлысы.
Жапырақтың мөлшері (көлемі) қатты өзгеріп отырады. Көп жағдайда тіптен бір өсімдіктің өзінде мөлшері әр түрлі болып келетін жапырақтар кездеседі.
Жапырақтың формациясы, әртүрлі жапырақтылық (гетерофилия). Әдетте бір өркенде мөлшері, формасы, түсі жағынан әртүрлі болып келетін жапырақтар пайда болады. Жапырақтың үш түрлі формациясы болады: төменгі, ортаңғы және жоғарғы. Жапырақтың төменгі формациясы әдетте арнаулы қызмет атқаруына байланысты (қорғаныштық, қор жинайтын) жетілмеген немесе түрі өзгерген болып келеді. Жапырақтың ортаңғы формациясы өсімдіктердің жапырақтарының негізгі массасын түзеді. Жапырақ-тың жоғарғы формацияның жапырақтары гүл беретін өркендерде (гүл шоғырында) орналасады.
Жапырақтың бөліктері. Өсімдіктердің көбі жапырақтардың сағақтары арқылы (сағақты жапырақ) сабаққа бекінген, азды көпті жалпақ тақтадан тұрады. Сағақ жапырақ тақтасын күнге қарай бағыттайды. Егер сағағы болмайтын болса, онда мұндай жапырақтарды отырмалы деп атайды.
Жүйкеленуі. Жүйкеленудің мынандай типтері белгілі. Қарапайым жүйкелену - бұл жағдайда жапырақ тақтасының түбінен жоғарғы ұшына дейін тек бір ғана жүйке (өткізгіш шоқ) өтеді; дихотомиялық жүйкелену - бұл жағдайда жапырақтың жүйкелері аша тәрізді болып тармақтанады; торлы жүйкелену - бұл жағдайда бір немесе бірнеше үлкен жүйкелер көптеген бүйірлік тармақтар береді, нәтижесінде олардан қалың тор түзіледі; доғалы және параллель жүйкелену - бұл жағдайда жапырақ тақтасының түбінен жоғарғы ұшына дейін бірнеше мөлшері жағынан бірдей, жан-жаққа бүйірлік тармақтар бермейтін жүйкелер өтеді, бір жағдайда тек параллель, екінші жағдайда доға тәрізді болып табылады.

Анатомиялық құрлысы.
Жапырақ тақтасы эпидермадан, мезофилден, өткізгіш шоқтарынан (жүйкелерден) тұрады.
Буктың жапырағының үстінгі эпидермисінің клеткаларының кутикуласы астыңғы эпидермасының клеткаларының кутикуласына қарағанада біршама қалың болып табылады. Үстінгі эпидермасында устьица аппараттары болмайды. Үстінгі эпидерма мен астыңғы эпидщерманың арасында ассимиляциялық паренхималардан тұратын мезофилл жатады. Оның жоғарғы эпидермаға жақын орналасқан клеткаларының формасы ұзынша созылған, тығыз орналасқан және клетка аралық қуыстары болмайды. Бұл бағаналы (полисадная) паренхима. Онда негізінен фотосинтез процесі жүреді. Астыңғы эпидермаға жақын жерде клетка аралық қуыстары үлкен, біршама дөңгелектеу болып келген клеткалар - борпылдақ паренхима орналасады. Оның негізгі атқаратын қызметі - газдың алмасуын және судың булануын (транспирация) реттеу болып табылады. Мезофиллде бір-бірінен қашықтықта өткізгіш шоқтары орналасады. Негізгі жүйке үстінгі эпидермистен астыңғы эпидермиске дейінгі жапырақтың қалықдығының барлығын түгелдей дерлік алып жатады. Ксилема жапырақтың үстінгі бетіне қарай, ал флоэма астыңғы бетіне қарай бағытталған. Яғни бұл жабық коллатеральды шоқ. Ол склеренхиимамен қапталған. Шоқтың жоғарғы және төменгі жағында эпидермаға жанасып колленхима жатады. Жүйкенің тармақталуының қатары жоғарылаған сайын, шоқтан біртіндеп оның флоэмаллық бөлігі жойылады да, қарапайым формаға келеді. Сонымен, буктың жапырағының дорсальды (арқа) және вентральды (астыңғы) әр түрлі қызмет атқарады және соған байланысты құрылыстары да әр түрлі болады.

Өркен.
Өркен төбелік меристемадан пайда болатын және морфогенездің алғашқы этаптарында арнайы маманданған бөліктерге: сабаққа, жапыраққа, бүршікке бөлінетін мүше (орган). Оның негізгі атқаратын қызметі фотосинтез. Сонымен қатар өркеннің әртүрлі бөліктері, өсімдіктің вегетативтік жолмен көбеюін, артық қор заттарымен суды бойына жинау қызметтерін атқарады.

Өркеннің морфологиялық құрылысы.
Бүршік. Бұл қысқарған өркен. Ол өсу конусымен аяқталатын (сабақтың бастамасы) меристемалық өстен және жапырақ тұмсықшасынан (жапырақтың бастамасы), яғни алғашқы метамерлердің сериясынан тұрады. Төмен орналасқан дифференцияланған жапырақтар, өсу конусы мен жапырақ тұмшықшасын қоршап жауып тұрады. Вегетативтік бүршіетің құрлысы осындай болады.
Көп жағдайда жапырақтардың түрі өзгеріп, бүршікті кеуіп, құрғап қалудан сақтайтын қабыршақтарға айналады. Мұндай бүршіктерді жабындық (жабық) бүршіктер деп атайды.
Орналасу ерекшеліктеріне қарай бүршіктерді төбелік және бүйірлік деп екіге бөледі.Соңғысы шығу тегіне қарай, қолтықтық және қосалқы болып бөлінеді.Ұзақ уақыт бойы өркен бермейтін, қолтықтық бүршіктерді бұйыққан бүршіктер (спяшие почки) деп атайды.
Жапырақтың орналасуы. Жапырақтың орналасуының негізгі үш түрі бар: спиральді немесе кезектесіп орналасу - буында тек бір ғана жапырақ болады, сабақта жапырақ спиральдың бойымен орналасады; қарама-қарсы орналасу буында бір-біріне қарама-қарсы орналасқан екі жапырақ болады; топтасып орналасу буында үш немесе одан да көп жапырақтар орналасады.
Өркеннің ұлғайып өсуі. Өркен ұзындыққа әдетте төбелік меристемалардың белсенділігінің нәтижесінде өседі. Егер өркен бір төбелік меристеманың есебінен ұзақ уақыттар бойы шексіз өсетін болса, онда өсудің мұндай түрін моноподиальдық деп атайды. Өркеннің төбесінен үстемелеп өсуін симподиалды өсу деп атайды.
Бұтақтануы. Бұтақтанудың мынандай екі типі бар: төбесінен және бүйірінен бұтақтану. Төбесінен бұтақтанғанда өсу конусы екі немесе оданда көп бөліктерге бөлінеді. Ал бүйірінен бұтақтанғанда жаңа өстер бұтақтың жоғарғы ұшынан төмендеу орналасады.
Өсудің бағыты. Вертикаль бағытта жоғары көтеріліп өсетін өркендер тік өсетін, жабысып өсетін, өрмелеп өсетін болып бөлінеді.Жердің бетіне төселіп өсетін өркендерді қатаған өркендер деп атайды (стелющиеся). Егер жатаған өркен қосалқы тамыр берсе, онда оны сұлама өркене деп атайды (ползучий).

Бақылау сұрақтар: тест сұрақтары берілген.

№ 6-7 дәріс. (4 c)
Тақырып: Көбею және даму.
Дәрістің мақсаты: Өсімдіктердің көбею және даму сатыларымен таныстыру.
Дәріс мазмұны: 1. Өсімдіктердің әртүрлі көбею жолдары қамтылады:
Бұл такырыпта жынысты және жыныссыз көбею жолдары көрсетіледі. Өсімдіктерді вегетативті жолымен көбейту әдістері оқытылады.
Бұл дәрісте мүктердің, папоротниктердің даму циклы мен студенттерді таныстыру керек, сонымен қатар, даму циклінде кездесетін ядро фазаларының алмасуы, ұрпақтардың алмасуы деген ұғымдарды беру қажет.
Карағайдың даму циклі туралы мағлұматтар беріледі. Бұл тақырыпта тозаңның пайда болуы, оның қүрылысы, тұқым бүршігінің құрылысы. Микроспорогенез, макроспорогенез, тозаңдану және ұрьқтану туралы ұғымдарды көрсету қажет.
Сонымен қатар, бұл дәрісте гүл, гүлдің құрылысы, андроцей және гинецейдің құрылысы, спорогенез және гаметогенез туралы сұрақтарды қарау керек. Гүлде жүретін тозаңдану және ұрықтану (қосарынан) процестерімен таныстыру керек.
Гүл шоғырының түрлері оның биологиялық маңызымен таныстыру.
Тұқымның құрылысы, пайда болуы, түрлері, таралуы және маңызы туралы мағлұматтар беріледі.
Бұл тақырыпта жемістің пайда болуы, оның түрлері, құрылысы, классификациясы және таралу жолдары көрсетіледі.

Өсімдіктердің көбеюі.
Тірі организмдерде міндетті түрде болатын қасиеттердің бірі, ол артына ұрпақ қалдыру, басқаша айтқанда бір особьтың қзі секілді жас особьтардың тұтас сериясын немесе кем дегенде біреуін беруге қабілеттілігі.
Көбеюдің бір-бірінен прициптік айырмашылығы бар екі түрі белгілі: жыныстық және жыныссыз.
Жыныссыз көбею.
Жыныссыз көбеюдің екі түрі бар: вегетативтік және нағыз жыныссыз. Кейбір төменгі сатыдағы өсімдіктерде жыныссыз көбеюдің осы екі түрінің арасында айқын шекара болмайды.

Вегетативтік көбею.
Вегетативтік көбеюі, талломның, тамырдың, сабақтың бөліктері арқылы жүзеге асады. Ол өсімдіктердің регенерацияға қабілеттелігіне, яғни өсімдіктің бір бөлігінен тұтас организмнің пайда болуына негізделген.
Бір клеткалы өсімдіктерде (балдырларда, бактерияларда) вегетативтік көбею клетканың тең екіге бөлінуі арқылы жүреді, ал коллониялы және көпклеткалы өсімдіктерде талломдарының бірнеше бөліктерге бөлінуі арқылы, саңырауқұлақтарда маманданған бір клеткалы құрылым арқылы жүзеге асырылады (оидилер, хламидоспоралар және т.б.).
Жабық тұқымды өсімдіктерде вегетативтік көбею тамырдың, сабақтың, жапырақтың бөліктерімен және бүршіктері арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар өсімдіктер тамырсабақтары, түйнектері, баданалары секілді сабақтың өзгерген түрлері де арқылы вегетативтік жолмен көбейе алады.
Оның мынандай қолдан көбейту түрлері бар: қалемшелері арқылы және телу арқылы.
Қалемшелері арқылы көбею. Қалемше деп аналық өсімдіктен кесіліп алған сабақтың, тамырдың, жапырақтың бір бөлігін айтады. Қалемшелері арқылы көбейгенде полярлық заңдылықтарды естен шығармау керек.
Телу арқылы көбею. Телі дегеніміз бір өсімдіктен ойып алған бүршіктің (көзшенің) немесе сол өсімдіктің сабағынан дайындалған қалемшенің екінші бір өсімдіктің сабағымен (тамыры жақсы жетілген) жымдасып бірігіп кетуін айтады. Бқл жағдайда көбейту үшін теліген (отырғызған) өсімдікті үстінгі (привой), ал қалемшені отырғызған тамыры бар өсімдікті астыңғы (подвой) деп атайды.

Нағыз жыныссыз жолмен көбею.
Нағыз жыныссыз жолмен көбею арнайы маманданған клеткалар арқылы (споралармен, немесе зооспоралармен) іске асырылады. Споралардың қатты қабықшасы болады және олар желмен таратылады. Зооспоралардың қатты қабықшасы болмайды және талшықтарының көмегімен қозғалады. Олар жыныссыз көбею органдары болып табылады және спорангилардың немесе зооспорангилардың ішінде жетіледі.
Спораның түрлері көп. Шығу тегіне және атқаратын қызметіне қарай оларды екі топқа бөледі: жыныссыз көбеюге арналған споралар және жыныстық жолмен көбеюге арналған споралар.
Жыныссыз көбеюге арналған споралар (зооспоралар) митотикалық бөліністерден соң пайда болады және тікелей особьтар беруге қабілетті келеді. Мұндай споралармен көбею төменгі сатыдағы өсімдіктерге тән.
Жынысты жолмен көбеюге арналған споралар аналық особьты бере алмайды. Олар гаплоидты (п), өйткені мейоздың негізінде пайда болады. Мұндай споралар саңырауқұлақтардың кейбір топтарына және жоғары сатыдағы өсімдіктерде болады.

Жыныстық жолмен көбею.
Жыныстық көбеюдің мәні өсімдікте арнайы маманданған клеткалардың - гаметалардың (n) түзілуімен, олардың екеу-екеуден жұптасып қосылуымен (капуляция) және зиготаның түзілуімен (2n), одан жаңа өсімдіктің пайда болуымен байланысты.
Гамета дегеніміз ядросында хромосомдардың саны гаплоидты болатын жыныстық клетка. Өзара қосылатын гаметалардың бір-бірінен құрылысы жағынан (формасы, мөлшері, қозғалғыштығы), міндетті түрде физиологиясы жағынан, яғни жыныстық және тұқым қуалаушылық қасиеттері жағынан айырмашылығы болады. Егер қосылатын гаметалар формасы, мөлшері және қозғалғыштығы жағынан бірдей болса, онда оларды изогаметалар, ал жыныстық процесті - изогамиялық деп атайды. Егер гаметалардың формасы бірдей болса, бірақ аналық гаметаның мөлшері аталыққа қарағанда үлкендеу және баяу қозғалатын болса, ондай гаметаларды гетерогаметалар, ал жыныстық процесті гетерогамиялық деп атайды.
Гаметалар гаметангиялар деп аталынатын органдарда жетіледі. Аталық гаметалары антеридилерде, аналық гаметалар - төменгі сатыдағы өсімдіктерде оогонилерде, ал жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде архигонилерде жетіледі. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің гаметангиларымен спорангилары бір клеткалы болады, ал жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде олар көп клеткалы.
Балдырлар мен саңырауқұлақтардың кейбір топтарында тұрақты түрде жыныс процестері болғанымен жыныс органдары болмайды. Олардың зиготасы маманданбаған клеткалардың немесе олардың бір мүшелерінің қосылуы арқылы пайда болады. Жыныстық процестердің мұндай түрін зигогамиялық немесе тіркесу арқылы (коньюгациялық) көбею деп атайды. Егер гамета түзбейтін екі бір клеткалы особьтар қосылатын болса, онда мұндай жыныстық процесті хологамия деп атайды.

Репродуктивтік органдар.
Гүл.
Гүл дегеніміз түрі өзгерген қысқарған өркен. Ол микро және макроспоралар, гаметалар түзуге және айқас тозаңдануға бейімденген. Тозаңданудың және одан әрі жыныстық процестің (ұрықтанудың) негізінде тұқым мен жеміс түзіледі.
Құрылысы. Гүлдің сабақтық бөлігі сағақтан және гүл тұғырынан (табанынан) тұрады.Гүл тұғырының формасы алуан түрлі болады.Конус тәріздідіен жалпақ тақтаға, кейде тіпті ойыс бокал тәрізді формаға дейін кездеседі. Гүл тұғырына түрі өзгерген жапырақтар (гүл жапырақшалар) орналасады: тостағанша жапырақшалар, күлте жапырақшалар, аналықтар, аталықтар. Көп жағдайда олар шеңбердің бойымен орналасады.
Жыныстық органдарына қарай бөлінуі. Егер бір гүлде аталық пен аналықтың екеуі де болса, онда мұндай гүлді қосжынысты деп атайды (гермафродитными). Дара жынысты гүлдердің не аталықтары, не аналықтары болмайды. Соған байланысты оларды аталық және аналық гүлдер деп бөледі. Егер бір өсімдікте аталықта, аналықта гүлдер болса, онда мұндай өсімдіктерді бір үйлі өсімдіктер деп атайды. Егер аталық гүл бір түрдің бір экземплярында, ал аналық гүл екінші экземплярында болса, мұндай өсімдіктерді екі үйлі өсімдік деп атайды.

Гүл серігі.
Бұл гүлдің ұрықтануға қабілетсіз бөлігі. Ол қорғаныштық қызмет атқарады және сонымен қатар гүлді тозаңдыратын насекомдарды өзіне еліктіріп, шақырып тұрады. Гүл серігі түсіне байланысты қарапайым гүлсерігі және қосарланған гүлсерігі деп бөлінеді. Гүлсерігі болмайтын гүлдерді жалаңаш гүлдер деп атайды. Бұларға тал (ива) мен шаған (ясень) мысал бола алады.

Тостағанша жапырақшалар.
Әдетте үлкен болмайтын жасыл жапырақшалардан тұрады (тостағанша жапырақшалардан). Кейде тостағанша жапырақшалар ашық түске боялған болып келеді. Бұл жағдайда олар олар күлте жапырақшалардың ролін атқарып, гүлді тозаңдандыратын насекомдарды өзіне көптеп еліктіреді. Көп жағдайда тостағанша жапырақшалар бір ғана шеңбер түзеді. Кейде тостағанша жапырақшалырдың астында, тостағанша асты жапырақшалары (подчащие) болады.
Күлте жапырақшалар.
Әдетте күлте жапырақшалар тостағанша жапырақшаларға қарағанда біршама үлкен және ашық түске боялған болып келеді. Күлте жапырақшалар бір-бірімен біріккен болуы мүмкін (кем дегенде екі-үш жапырақшалары бірігеді) немесе бос күйінде қалып отырады. Соған байланысты күлте жапырақшалардың екі типі бар: жеке жапырақшалылар (свободнолепестные) және біріккен жапырақшалылар (спайнолепестные).
Біріккен күлте жапырақшаларды мынанадай бөліктерге: күлтелерінің біріккен бөлігі - түтік, бірікпеген бөлігі - күлте алақаны (отгиб) және түтіктің күлте аолақанына ауысатын жері - зев деп ажыратады.
Күлте жапырақшалар, тостағанша жапырақшалар секілді полисимметриялы (дұрыс, актиноморфты), моносимметриялы (бұрыс, зигоморфты) және ассимметриялы болып бөлінеді.

Андроцей.
Андроцей - бұл бір гүлдегі аталықтардың жиынтығы. Андроцейдегі аталықтардың саны көп мөлшерде ауытқып отырады - бірден бірнеше жүзге дейін. Аталықтары не жеке-жеке бос орналасқан немесе әртүрлі деңгейде біріккен болып келеді. Егер аталықтардың барлығы біріккен болса, онда - бір ағайынды, аталықтардың біреуі бос қалып, қалғандары біріккен болса - екі ағайынды, ал егерде аталықтары бірнеше топ түзіп бірігетін болса - көп ағайынды аталықтар деп аталады.
Аталық. Қалыпты жағдайда аталық екі бөліктен тұрады - аталық жіпшесінен және тозаңқаптан (тозаңдықтан).
Аталық жіпшесі өсімдіктердің көпшілігінде қарапайым, тармақталмаған болып келеді. Алайда олардың кейбіреулерінде, әртүрлі формада, бүйірлік өскіншелер түзіледі ненмесе бұтақтанады. Егер аталықтың жіпшесі болмаса, онда оны отырмалы аталық деп атайды.
Тозаңқап әдетте "текалар" деп аталатын екі жартыдан тұрады, ал ол жартылары бір-бірімен дәнекер арқылы біріккен. Әрбір тека екі ұядан немесе тозаңқаптан тұрады. Тозаңқаптың сыртын бір қабат эпидермис қаптап тұрады. Бұл микроспорофиллдің қалдығы болып табылады. Эпидермистің астында жатқан қабаты (субэпидермиальный слой) эндотеций деп атайды.
Әрбір ұяның ортасында спора түзетін ұлпа болады, оның клеткаларынан алдымен микроспоралар, содан соң тозаң түзіледі.

Гинецей.
Бұл бір гүлдегі аналықтардың жиынтығы. Бір жеміс жапырақшадан (мегаспорофилл) тұратын аналық түзетін генецейді - бір мүшелі, ал бірнеше жеміс жапырақшаларынан тұратын аналық түзетін гинецейді - көп мүшелі деп атайды.
Аналық. Бұл бір немесе бірнеше жеміс жапырақшалардың бірігіп кетуінің нәтижесінде түзілетін, тұқым бүрлері орналасатын жабық қуыс (гүл түйіні, планцета). Аналық гүл түйінінен, аналықтың мойнынан және аналықтың аузынан тұрады. Кейде аналықтың мойны болмайды, бұл жағдайда аналықтың аузы отырмалы болып келдеді.
Гүл түйіні гүлдің басқа бөліктеріне қатынасына қарай жоғарғы және төменгі болып келеді. Жалпақ, дөңес немесе ойыс болып келген гүл тұғырына гүлдің қалған мүшелері бос орналасса және гүл түйіні тек жеміс жапырақшалардан түзілсе, онда мұндай гүлдің гүл түйіні жоғарғы болып келеді. Гүл түйіні төменгі болып келетін гүлдерде, гүлдің барлық мүшелері жеміс жапырақшаларымен бірге гүл түйінімен бірігіп кетеді.Гүл түйінінің ішінде тұқым бүршігі (семяпочка) пайда болады. Тұқым бүршігінің гүл түйінінің қабырғасына бекінетін жерін "планцета" деп атайды.
Жақсы жетіліп қалыптасқан тұқым бүршігінің интугументінің астында көп клеткалы ұлпа "нуцеллус" (мегаспорангии) орналасады. Оның клеткаларының біреуі археспоральды клеткаға айналады. Одан төрт мегаспора түзіледі, оның біреуі өсе келе сегіз ядролы ұрық қалтасына айналады.

Тозаңдану.
Тозаңдар пісіп-жетілген соң, тозаңқап (тозаңдық) қақырап ашылады, одан шашылған тозаң аналықтың аузына келіп түседі. Бұл процесті тозаңдану деп атайды. Тозаңданудың екі түрлі жолы бар: өздігінен және айқас тозаңдану.
Өздігінен тозаңдану тек қосжынысты гүлдерге ғана тән. Бұл жағдайда бір гүлдің өзінің аталық тозаңы аналық аузына түседі. Ол ашылмайтын гүлдерде (клейстогамных) айқын байқалады. Өздігінен тозаңданатын өсімдіктерді автогамиялық (грек. авто - өзін, голос - одақ) өсімдіктер деп атайды.
Айқас тозаңданғанда жаңа пайда болатын ұрпақ атасы мен анасының екеуінің де кейбір қасиеттерін бірдей қабылдау мүмкін, ал оның өзі осы ұрпақтың әр түрлі ортаға бейімделушілік қабілетінің артуына мүмкіндік береді.Айқас тозаңдануда тозаңның бір гүлдің аталығынан екінші гүлдің бір аналығына түсудің мынанадай жолдары бар: анемофилия (жел арқылы), гидрофилия (су арқылы), энтомофилия (насекомдар арқылы), орнитофилия (құс арқылы), мирмекофилия (құмырсқалар арқылы).

Ұрықтану.
Бұл екі жыныс клеткасының қосылуы арқылы жүретін процесс, яғни аталық және аналық гаметалардың қосылуы арқылы жүзеге асады. Жабық тұқымды өсімдіктердің аталық гаметасын спермия, ал аналық гаметасын жұмыртқа клеткасы деп атайды.
Апомиксис.
Апомиксис деп ұрықтың әртүрлі жағдайларға байланысты ұрықтану процесінсіз (ядролардың қосылуынсыз) пайда болу айтады. Апомиксис құбылысы қос және даражарнақты өсімдіктерде жақсы жетілген.
Апомиксисті өсімдіктер көп жағдайда морфологиялық ауытқушылықтарға ұшырайды. Олардың тозаңы көптеген жақсы қасиеттерін жоғалтып, бұрынғы қабілетінен айырылады (дегенерацияға ұшырайды), тозаі қабы (тозаңдық) редукцияға ұшырайды.

Тұқым.
Тұқым дегеніміз тұқымды өсімдіктердің көбеюіне және атарлуына арналған мүше (орган). Ол сырты жеміс қаппен (спермодерма) қапталған және қор жинайтын ұлпадан тұрады. Өсуге қолайсыз жағдайда (салқында, құрғақшылықта) тұқым тыныштық қалпында топырақта ұзақ уақыттар бойы жата беруі мүмкін. Қолайлы температурада және ылғал жеткілікті жағдайда тұқым бойына суды тартып, ауа жетклікті мөлшерде келіп тұрса ісініп өседі.

Жеміс.
Жеміс дегеніміз тұқымды қорғауға, ал кейбір жағдайда оларды таратуға арналған мүше. Жеміс гүлден, ұрықтану процесінен кейін, ондағы жүретін өзгерістердің нәтижесінде пайда болады. Жемістің түзілуінде негізгі рольді гинецей атқарады.
Құрылысы. Жеміс перикарпийден (грек. "пери" - жанында, "карпос" - жеміс; демек жемістің тұқымды қоршаған бөлігі) және тұқымның жиынтығынан тұрады. Перикарпий дегеніміз бір немесе бірнеше аналықтың жатырының (гүл түйінінің) қабырғасынан, көп жағдайда гүлдің басқа да бөліктерінен - аталық негізінен, күлте жапырақшалардан, тостағанша жапырақшалардан, сиректеу гүл тұғырынан пайда болатын, жемістің қабықшасы болып табылады. Перикарпий (околоплодник) үш қабаттан: сыртқы - экзокарпадан, ортаңғы - мезокарпадан және ішкі - эндокарпадан тұрады.
Жемістің классификациясы. Жемістердің мынандай түрлері болады: қорапша тәрізді, жаңғақ тәрізді, жидекті жемістер, сүйекті жемістер, жиынтық жемістер,бөлшекті жемістер, бунақты жемістер, біріккен жемістер.
Қақырайтын құрғақ жемістердің ішіндегі тұқымның саны бір-бірден немесе өте көп болуын қорапша тәрізді жемістер деп атайды. Қорапша тәрізді жемістердің өзі қақырау жолына, ішіндегі ұялардың санына қарай былай бөлінеді: таптама (листовка), боб, бұршаққын, бұршаққынша (стручок, стручочек), қорапша.
Қақырамайтын құрғақ жемістердің перикарпиі құрғақ, бір тұқымды болып келуін жаңғақ тәрізді жемістер деп атайды. Бұған жататындар: жаңғақша, жаңғақ, шошқа жаңғақ (желудь), тұқымша (семянка), дән (зернока), қанатты жеміс (крылатка).
Сүйекті жемістер (костянка) - көп жағдайда төменгі бір немесе көп ұялы гүл түйінінен пайда болған, перикарпиі жұқа экзокарпиге, етженді мезокарпиге және азды-көпті қалың, сүректенген эндокарпиге диффернецияланған жеміс.
Жиынтық жемістер деп апокарпты жемістерді атайды. Бұларға көп таптама (шөмішгүл - водосбор), көп жаңғақша (сарғалдақ - лютик), көп сүйекті жемістер (таңқурай - ежевика, малина) жатады.
Бөлшекті жемістер - бұл пісіп жетілген кезде жеміс жапырақшаларына, немесе олардың тікесінен алынғандағы жартысына дәл келетін (мирикарпий) кейбір тұқымдастардың құрғақ ценокарпты, көп тұқымды жемістері жатады.
Бунақты жемістер - бұларға пісіп жетілген кездерінде, көлденең перделері арқылы бәр тұқымды бунақтарға бөлініп кететін жемістер жатады.
Біріккен жемістер - бұларға бір-бірімен біріккен бірнещі гүлден, немесе түгелдей гүлшоғынан пайда болатынжемістерді жатқызамыз (тұт, инжир, ананас).

Бақылау сұрақтар: тест сұрақтары берілген.

№ 8 дәріс. (2 c)
Тақырып: . Өсімдіктердің экологиялық топтары.
Өсімдіктердің өмір сүру формалары.
Дәрістің мақсаты: . Өсімдіктердің экологиялық топтарымен және өмір сүру формаларымен таныстыру.
Дәріс мазмұны: Өсімдіктердің сыртқы ортаға бейімделу жолдарымен таныстыру. Сыртқы ортаға байланысты өсімдік топтары ксерофит, мезофит, гидрофит, гигрофит түрлерімен таныстыру.
Бұл тақырыпта климат жағдайларына байланысты өсімдіктердің бейімделу топтарын көрсету қажет. Раункиер классификациясы бойынша фанерофит, хамефит, криптофит, гемикриптофит және терофит өсімдік топтарымен таныстыру.

Өсімдіктердің экологиялық топтары. Өсімдіктердің өмір сүру формалары.
Тіршілік форма (экобиоморфа) дегеніміз - формалар түзетін процестің (эволюциялық морфогенездің) ең қарапайым бірлігі (квант). Дәлірек айтқанда тірішілік форма дегеніміз - өсімдіктің сыртқы түрі, ол жекеленегн өсімдіктің сыртқы ортаның әртүрлі жағдайына бейімделушілігін көрсетеді.
Тірішілік формалары туралы білім морфологияның үлкен бөлімін құрайды. Алғашқы рет бұл ұғым ғылыми термин ретінде "Өсімдіктердің экологиялық географиясының" негізін салған Е. Вармингтің (1894ж.) жұмыстарында кездеседі.
1903 жылы Дания ғалымы К. Раукиер, сол кездегі белгілі ғылыми мәліметтерді қорытындылай отырып, тіршілік формасына классификация жасады. К. Раукиердің классификациясы жылдың қолайсыз мезгілінде өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршіктерінің орналасуы мен қорғану тәсілдеріне негізделген.
Фанерофиттер (РҺ) - өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршіктері жердің бетінен 25 см биіктіктен жоғары орналасады;
хамефиттер (СҺ) - өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршіктері төмен орналасады (жердің бетінен 25 см биіктіктен төмен орналасады);
гемикриптофиттер (Н) - өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршщіктері, жердің бетінің деңгейімен бірдей орналасады және оларды қурап түскен қалдықтары немесе топырақтың жоғарғы қабаты жауып тұрады;
криптофиттер (К) - өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршіктері жердің немесе судың астында орналасады;
терофиттер (Т) - біржылдық өсімдіктер, жылдың қолайсыз мерзімін, тұқым күйінде басынан өткізеді.
Бұл классификация басқа классификациялардан құрылысының таңқаларлықтай қарапайымдылығымен және жүйелілігімен айқын ажыратылады.Оның физиологиялық аспекті - өсімдіктің жылдың тыныштық кезеңіне реакциясы; морфологиялық аспекті - өсімдіктің қайта көктеуге арналған бүршіктерінің жердің бетіне қарай орналасуы мен олардың жылдың қолайсыз мезгілінде қорғану тәсілдері.
Сыртқы ортаның қандайда-бір факторына бейімделген, формалар түзуде маңызы роль атқаратын өсімдіктерді экологиялық топтарға бөледі. Ылғалдыққа байланысты өсімдіктерді мынандай топтарға бөледі: ксерофиттер, мезофиттер, гидрофиттер, гигрофиттер.
Ксерофиттер деп ылғалдың көп мөлшерде жетіспейтін (тұрақты немесе уақытша) жерлерінде өмір сүретін өсімдіктерді айтады.
Мезофиттер деп ылғалдығы жеткілікті, әрі бірқалыпты болып келетін жерлерде өмір сүретін өсімдіктерді айтады.
Гидрофитер деп суда өсетін өсімдіктерді айтады. Олар не судың түбіне бекініп өседі, не болмаса суда еркін жүзіп өседі.
Гигрофиттер деп, ауаның ылғалдылығы жоғары болатын жерлерде өсетін өсімдіктерді айтады.

Бақылау сұрақтар: тест сұрақтары берілген.

9-Дәріс. Балдырлар.
1.Балдырлардың жалпы қасиеттері.
2. Классификациясы.
3. Көбею жолдары.
1. Жасыл балдырлардың жалпы сипаттамасы
2. Жасыл балдырлардың классификатциясы
3. Сары-жасыл балдырлардың классификатциясы
4. Классификатциясы

Сабақтың мақсаты : Жасыл және сары жасыл балдырлардың биологиялық айырмашылығы, таксономиялық бірліктері. Негізгі өкілдерінің сипаттамасымен студенттерді таныстыру.
Сабақтың мазмұны 1. Түрлерінің жалпы саны 15 мыңдай. Негізінде тұщы суларды, теңіздерде, ылғалды топырақтарда, ағаштар діндерінде, дуалдарда кең таралған өсімдіктер. Клеткалары бір ядролы, көп ядролы болуы да мүмкін. Пигменттеріне хлорофилл, каротиноидтар жатады. Артық қор заттарына крахмал және шыны майы жатады. Вегетативті, жыныссыз, жыныстық жолдармен көбейеді.
2. Классификациясы. Бес топқа бөлінеді: вольвоксты балдырлар класы (Volvocophyceal), протококты балдырлар класы (Рrotococcophyceay), улотриксті балдырлар класы (Ulotrichophyceal), сифонды балдырлар класы (Siphonophyceale) тіркеспелі немесе конъюгациялы балдырлар класы. (Conjiuqatophyceal).
Вольвоксты балдырлар класы - Volvocophyceae. Балдырлар класына жасыл балдырлардыңең қарапайым өкілдері жатады. Вольвоксты балдырлардың басым көпшілігі бір клеткалы организмдер, сонымен бірге колониялы формалары да болады. Шалшық сулардың немесе кішілеу көлшіктердің беттері жасыл бояуға боялған кездерде мұнда ең жиі кездесетін хламидомонада болады екен. "Хламидомонада" деген сөзді грек тілінен аударар болсақ, сыртқы қабықшамен қапталғант қарапайым организм деген ұғымды білдіреді. Хламидомонада тек микроскоппен қарағанда ғана анық байқалатын бір клеткалы жасыл балдыр. Ол жасыл түсті, құрамында бүткіл клеткаға жасыл өң беретін хлорофилл бар. Клетка қабықшасы арқылы хломидомонада судан минералды заттар мен көмірқышқыл газын бойына сіңіреді. Суды зиянды қоспалардан тазартады. Хламидомонада жыныссыз жолмен көбеюі оның жазда қолайлы жағдайларда бөлінуі арқылы жүзеге асырылады. Жыныстық жолмен көбейгенде клеткасынан мөлшері жағынан бірдей бірнеше зооспораға ұқсас ұсақ гаметалар пайда болады. Гаметалар суға шығып, екі - екеуден қосылады. Бұл жағдайда зигота түзіледі.
Протококты балдырлар класы - Protococcophyceae.
Протококты балдырлар класына негізінен бір клеткалы, сиректеу колониялы организмдер жатады. Тек қарапайым жіп тәрізді және пластинкалы формалары ғана көп клеткалы болып келеді. Біл клеткалы жасыл балдырлардың ішінде кең тарағандарының бірі хлорелла (Chlorella) . Ол тұщы суларда және топырақта көптеп кездеседі. Хлорелланың клеткалары ұсақ, шар тәрізді, тек микроскоппен қарағанда ғана жақсы көрінеді.Хлорелланың клеткасының сыртын жылтыр қабықша қаптап тұрады, оның астында цитоплазмасы мен ядросы орналасқан, ал цитоплазмасының - жасыл хроматофоры болады.
Хлорелла қозғалмайтын автоспоралары арқылы өте тез көбейеді және өзін қоршаған ортадан органикалық заттарды белсенді түрде сорып отырады. Сондықтан да оны лас суларды биологиялық жолмен тазартуға жиі пайдаланады. Космос корабльдеріндегі және сүңгуір қайықтардағы ауаның тұрақты және қажетт құрамын сақтап тұруға аса қажет. Соңғы кезде хлорелланың өндірістік мақсатта өсіруге бағытталған тәжірибе жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Улотриксты балдырлар Ulothrichophyceae.
Улотриксты балдырлар клсына талломның құрылысы жіп тәрізді немесе пластинкалы болып келетін жасыл балдырлар жатады. Ағын сулы өзендердің астындағы тастарда және шіріген ағаштардың қалдықтарында жабысып тұрған ашық көк түсті жіптердің жиынтығын көруге болады. Ол көп клеткалы жасыл балдыр улотрикстың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде жіптер ұзарып өсіп отырады. Улотриксте фотосинтез процессінің нәтижесінде қоректік, органикалық заттарды өзі синтездейді және судан органикалық заттарды сорып қабылдайды. Жыныссыз көбеюі сопақша болып келген төрт талшықты зооспоралар арқылы жүзеге асады. Қолайлы жағдайда зигота бөлініп, одан төрт қозғалмайтын клетка спора түзіледі. Олардың әрқайсысы су астына шөгіп, жаңа жіп тәрізді балдыр улотриксқа айналады.
Сифонды балдырлар класы - Siphonophyceace.
Бұл класқа жататын балдырлардың басқа жасыл балдырлардан айырмашылығы сол, олардың клеткалық құрылысы болмайды. Сифонды балдырлар өте ертеде жасыл балдырлардың көбінен бұрын пайда болған. Олардың қазіргі кезде өмір сүретін түрлерінің саны көп емес 400-500 түрден аспайды. Сифонды балдырлардың 90% теңізде өседі. Негізгі өкілдерінің бірі каулерпа туысы. Бұл Жерорта теңізінде жиі кездесетін талломының ұзындығы 1м жететін балдыр. Нағыз жыныссыз көбеюі жоқ, кейде талломының бөліктері арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Жыныстық процессі изогамиялы.
Тіркеспелі балдырлар класы - Conjugatophyceae.
Тіркеспелі бюалдырлар класына негізінен микроскопиялық жасыл балдырлар жатады. Түрлерінің жалпы саны 4700 - дей болады. Олардың көбісін десмидиялылар қатары түзеді. Талломы көп клеткалы жіп тәрізді немесе бір клеткалы талшықсыз болып келеді. Жыныстық процесі тіркесу арқылы жүреді. Зооспоралары мен гаметалары болмайды.
Негізгі өкілдерінің бірі ткөп клеткалы жіп тәрізді балдыр спирогира туысы (Spiroqira). Ол сыртқы кілегеймен қапталған ашық көк түсті матасқан жіптердің жиынтығы түрінде ақпайтын немесе жай ағатын сулардың қабаттарында жүзіп жүреді, немесе судың түбінде салынды түзеді. Спирогираның клеткалары ұзынша созылған цилиндр пішінді болып келеді. Клетка қабықшасы қалың және ол целлюлозадан тұрады. Клетканың ішінде спирал тәрізді бұралған аситаға ұқсас хромотофоры болады. Вегетативті көбею жіптердің үзілуі арқылы жүзеге асады. Жасыл балдырлдардың табиғатта маңызы зор. Олар фотосинтез процессінің негізінде органикалық заттар түзіп судан өз бойына көмір қышқыл газын сіңіреді және оттегін бөліп шығарады. Онымен суда мекендейтін жануарлдар тыныс алады. Жасыл балдырлар шамадан тыс көбейіп кетсе, шаруашылыққа зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан каналдарды және көлшіктерді балдырлардан тазалап тұру қажет.
Хара балдырлар бөлімі - Charophyta.
Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша хара балдырларының 300 - дей түрі сиптталып жазылған. Талломы күрделі тарамдалған болып келетін үлкен балдырлар. Олар көп жағдайда тұщы суларда кездеседі. Су астында ну болып жиі өседі. Жыныссыз жолмен көбеймейді. Вегетативтік көбеюі ризоидтарында пайда болатын түйнектері немесе талломының төменгі бөліктері арқылы жүзеге асады. Жыныстық көбею органдары оогоний мен антеридийелері көп клеткалы.Хара балдырлары жасыл балдырлардың ішіндегі ең жақсы жетілгендіріне жатады. Пісіп жетілген қызғыш - сары түске боялады. Ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан зигота түзіледі өмірлік циклы гаплоидты фазада өтеді. Зигота ғана диплоидта.
3. Бұл бөлімге 25 мыңдай түр жатады. Олардың тамомы көп клеткалы жіп тәрізді, клеткаланбаған. Сары - жасыл балдырлар негізінен тұщы суларды, сиректеу тұзды суларда мекендейді. Олар планктондар, бентостардың маңызды компоненттерінің бірі болып табылады. Сонымен қатар сары - жасыл балдырлар топырақта және тастық бетінде де өседі. Олардың клеткаларының қабықшалары протопектинді, целлюлозасы аз болады. Ядросы көп жағдайда біреу, клеткаланбаған түрлерінің ядросы көп болады. Хромотофорында хлорофилден басқа талломға сары - жасыл түс беретін каротиноидтар болады. Пиренойдтары болмайды. Артық қор заттары ретінде шыны майы, кейде лейказиннің және валютиннің түйіршіктері жиналады.
Вегетативтік көбеюі клетканың екіге бөлінуі арқылы немесе талломдардың бөлшектері арқылы жүзеге асады. Жыныстық процессі негізінен изогамиялы. Сиректеу оогамиялы болып келеді. Зооспоралары мен сперматозоидтарының ұзындықтары әртүрлі, екі талшығы болады : біреуі қысқа түзу, жылтыр, ал екіншісі ұзын және қауырсынды болып келеді.
4.Классификациясы. Бұл бөлім мынадай 6 кластан тұрады : ксантомонадалылар класы (Xanthomonodap hyceal), ксантоподалалылар класы (Хanthopodophyceal) kcantokan салылар класы (Хаnthocapsophyceal), ксантококкалылар класы (Хanthococcophyceal), ксантококкалылар класы (Xanthotrichophyceal), ксантотрихалылар класы (Xanthotrichophyceal), kcanto сифондылар класы (Хanthosiphonophyceal) осы 6 кластың ең үлкені және теориялық тұрғыдан маңыздысы ксантосифондылар класы.
Ксантосифондылар класы - Xanthosiphonophyceal.
Бұл класқа сифонды құрылысты яғни талломы леткаланбаған сары - жасыл балдырлар жатады. Негізгі туысының бірі Вошерия (Vaucheria). Вошерия туысы пигменттерінің құрамына және ассимиляциясының өнімдеріне қарай систематиктер бұл туысты жасыл емес бұрынғыдай сары - жасыл балдырларға жатқызды. Табиғи жағдайда бұл түр ақпайтын тұщы және ағын суларда, сонымен бірге суы тартыла бастаған су қоймаларының жағалауларында қара - көк түсті, жіп тәрізді талломдардың жиынтығын түзеді. Топыраққа ризоидтары арқылы бекініп тұрады.
Талломы клеткаланбаған, тармақталған, көп ядролы диск тәрізді көптеген ұсақ хромотофоралары болады. Жыныссыз көбейгенде жіпшесінің жоғарғы ұшында зооспорангий түзіледі. Оның ішінде көптеген екеу - екеуден жұптасқан талшықтары бар бір ғана зооспора жетіледі. Зооспора біраз уақыт суда жүзіп жүреді, содан соң талшықтарын тастап, тоқтайды да өсіп жаңа талломға айналады. Жыныстық процесі оогамиялы. Актеридни мен оогонийт бір клеткалы болады. Біраз тыныштық кезеңінен соң зигота редукциялық жолмен бөлінеді де өсіп жаңа особьқа айналады.

Диатомды, қоңыр балдырлар бөлімі - Diatomophyta.

.Түрлердің жалпы саны 6 мың шамасында болады. Бұлар бір клеткалы, колониялы организмдер. Диатомды балдырлар барлық жерлерде кездседі. Олар ащы және тұщы суларда, ылғалды топырақтарда, жар тастарда, ағаштардың діндерінің қабықтарында және т.б. жерлерде өседі. Судың түбіндегі ұйық батпақтарда олар өте көп кездеседі. Диатомды балдырлардың клеткасының пектинді қабықшасына, сырт жағынан кремнезем (SiO2) cіңеді. Қорғаныш қызмет атқаратын "сауыт" түзеді. Ол бір біріне тығыз болып киілген екі бөлектен сыртқы эпитека және астыңғы гипотекадан тұрады. Бұл бөліктің әрқайсысы екі жақтаудан тұрады. Эпитеканың белдеуі гипотеканың белдеуіне қарай тығыз болып жылжиды. Жақтауларында оларды тұтас тесіп өтетін тесіктері - поралары және бос қуыстары болады. Жақтауларының құрылысы алуан түрлі болып келеді және оның систематикалық тұрғыдан қарағанда маңызы зор. Клетканың ішінде протопластпен вакуольдері орналасады. Ядросы біреу. Хромотофорасының түсі қоңыр, өйткені оның хлорофиллі қоңыр пигменттермен, кароминоидтармен және диатоминмен жабылып көрінбей тұрады. Артық қор заттары шыны майы, сонымен бірге валютин және лейкозин түрінде де жиналады.
2. Вегетативтік көбеюі протопластың методикалық жолмен бөлінуінің нәтижесінде жүзеге асады. Осыдан кейін клеткалар бір бірінен ажырайды да әрбір протопласт жаңа гипотеканы өздері түзеді. Бұл жағдайда аналық клеткадан қалған гипотека жас клетканың эпитекасына айналады. Осындай бірінен соң бірі келетін бөліністердің сериясынан кейін особьтар біртіндеп ұсақтанады. Осындай особьтардың одан әрі ұсақтануына жыныстық процесс шек қояды. Бұл жағдай особьтардың санының айтуына емес, олардың бұрынғы мөлшерінің қайтадан қалпына келуіне мүмкіндік береді. Жыныстық көбеюінің формасы алуан түрлі : ұсақтанған особьтар бір - бірімен жақындасады да жақтауларын тастап, шырышты сұйықтың ішіне енеді. Осындағы клетканың әрқайсысы редукциялық жолмен бөлінеді, нәтижесінде олардан төрт гаплоидты клетка - тетрада пайда болады. Әртүрлі тетрадалардың екі клеткасы бір - бірімен қосылады, қалған клеткалар жойылады. Зиготаны өсу спорасы (ауксоспора) деп атайды. Одан мөлшері қалыпты жағдайдағыдай жаңа особь пайда болады.Диатомды балдырлардың өмірлік циклы диплоидты фазада өтеді. Диатомды балдырлардың шіріген қалдықтарынан диатомит және трепел пайда болған. Оларды жарылғыш заттар жасау өндірісінде динамиттер жасауға пайдаланады.
3. Классификациясы. Диатомды балдырлар бөлімі екі кластан тұрады : пенатталылар класы (Pennatophyceal) центрикалылар класы (Centrophyceal).
Бөлімнің негізгі туысының бірі пиннулярия (Pinnularia). Ол пенаттылар класына жатады. Бұл судың түбіндегі ұйықта көп мөлшерде кездесетін, клеткасының формасы салақтау, эллипс тәрізді, ұштары дөңгелектеніп келген, ортаңғы бөлігі жалпақтау, бір клеткалы балдыр. Клетканы бойлай тігіс (щель) өтеді, оның ұшында және ортасында түйін деп аталынатын, үш қалыңдаған төмпешік болады. Пинулярияның жақтауларында көптеген көлденең жолақтары болады, олар клетканың сыртындағы кремнеземнің бірыңғай тегіс болып жиналмауының нәтижесінде түзілген. Клеткасында ядро вакуоль және екі пластинка тәрізді қоңыр түсті хромотофорасы болады.
4. Түрлерінің жалпы саны 1.5 мыңдай болады. Қоңыр балдырлар бентостың маңызды компоненттердің бірі болып табылады.Қоңыр балдырлардың таломының бояуы сарғыштан қара-қоңыр, тіптен қара-қышқыл түске дейін болады. Қоңыр балдырлардың талломы көп клеткалы болады. Олардан эволюцияның дамуын ұсақ организмдерден бастап, аса үлкен 60-100м жетеді.Қарапайым түрлерінің талломы жіп тәрізді болып келеді және бір қатар клеткалардың тізбегінен тұрады. Жақсы жетілгендерінің клеткалары әртүрлі бағытта бөлінеді және көп жағдайда дифференцияланып, ассимиляциялық, қорлық арқаулық және механикалық өткізгіштік ұлпаларға ұқсас клеткалардың дараланған комплекстерін түзеді. Мұндай дифференциация талломның әртүрлі қызмет атқаратын участоктерге ризоидтарға өстік бөлікке (сабаққа) және филлоидтарға (жапырақтарға) бөлінуіне байланысты болса керек.
Қоңыр балдырлардың клеткалары бір ядролы. Хромотофоры көп жағдайда диска тәрізді, көп болады. Артық қор заттары ламинарын (полисахарид), маннит (сахароспирт) және шыны май тамшылары түрінде жиналады. Пектинді - целююлозды клетка қабықшасы оңай шырыштанады. Талломы төбелік немесе қысытырма меристемасы арқылы өседі. Өмірінің ұзақтығы бірнеше бөліктерге үзілуі арқылы жүзеге асады.Жыныссыз көбеюі көптеген екі талшықты зооспоралары немесе қозғалмайтын тетроспоралар арқылы жүзеге асады. Зооспоралары бір клеткалы сиректеу көп клеткалы зооспораларда, ал тетраспоралары тетраспорангияларда пайда болады.
Жыныстық процесі изогамиялы, гетерогамиялы, оогамиялы болып келеді. Изо және гетерогаметалары көп клеткалы гаметангияларда пайда болады, оонийлері мен антеридийлері - бір клеткалы. Қоңыр балдырлардың фикуста басқаларында өмірлік циклінде ұрпақ алмасуы айқын байқалады. Мейоз зооспорангияларда немесе тетраспораларда жүреді. Зооспоралары немесе гаметофитке бастама береді. Гаметофиттері қос жынысты немесе дара жынысты қос жынысты немесе дара жынысты болады. Зигота тыныштық кезеңіне көшпей-ақ спорофитке (2п) айналады. Әртүрлі түрлерінде ұрпақ алмасу әртүрлі болады.Біреулерінің спорофиті мен гаметофиті сырт қарағанда бірдей болады, ал екіншісілерінің спорофиті гаметофитіне қарағанда біршама үлкен болады. Қоңыр балдырлар теңіздердің түбінде орман немесе шалғын түзеді. Кейбір қоңыр балдырлардың талломының ұзындығы 60-100м.
Классификациясы. Үш кластан тұрады : изогенераттылар класы (isoqeneratae), гетерогенераттылар класы (Нeteroqeneratal) және циклоспоралар класы (Cyclosporeal).

Бақылау сұрақтары :
1. Диатомды балдырлардың тіршілік ету орталары
2. Көбею жолдары
3. Классификациясы
4. Қоңыр балдырлардың биологиялық ерекшеліктері
5. Қоңыр балдырлардың клетка құрылыстары
6. Қоңыр балдырлардың көбею жолдары
7. Қоңыр балдырлардың классификациясы
8. Гетерогенераттылар класының биологиялық ерекшеліктері

Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Гетерогенаттылардың биологиялық ерекшеліктері
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с 520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с 111.
4. Абдрахманов О. Тuменгі сатыдаѓы uсімдіктер систематикасы Алматы мектеп 1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания М.Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.
Пирафитті, эвглена, қызыл балдырлары.

Сабақтың мазмұны Бұл бөлімге тиісті балдырлар микроскопиялық, негізінен бір клеткалы, көбінше екі талшықты, суда еркін жүзеді.Клеткасы дорзовентраль түзілген.Олардың сыртында бойына және еніне қарай жайғасқан бір - бірімен қосылған жерінде түрлі ұзындықта 2-ден талшық шығады. Клеткасы қабықсыз немесе целюзолалы көпшілігі құмтаспен оралған. Хромотофоры клетканың шетінде жайласқан, құрамындағы хлорофилл, каротин және ксантофил пигменттері клеткаға ақ, қоңыр, қоңыр, кейде сарғыш, қызғыш түс береді. Қор заттары ретінде крахмал, май пайда етеді, жай бөліну жолымен көбейеді.Пиррофит балдырларда жыныссыз көбеюде кездесіп тұрады. Мұнда екі талшықты зооспора немесе қозғалмайтын аплоноспора пайда болады. Ыңғайсыз жағдайда цистаға айналады.Жыныстық көбею кездеспейді. Парофитт балдырлардан судың биологиялық анализыда оның ластанулық дәрежесін анықтауда пайдаланады.Пиррофит балдырлардың 1100 - ден артық түрді өз ішіне алады.
2 класқа бөлінеді : крифтофиттер және динофиттерге бөлінеді.
Пиррофит балдырлардың динофиттер класынан церацкумва перидиумды атап өтеміз.
Церацкум - Ceratium hirundinella. Клеткасы бойына ұзыншақ түзілген балдыр. Клетканың кең бөлімінде көлденең каналша болып, оны екі бөлімге бөледі. Алдыңғы ұзын өсіндіні апикал жағы, екі немесе үш әртүрлі ұзындықтағы қайрылған өсінділі бөліміні апика бетт деп аталады. Екі талшықтан бірі алдыңға қарай бағытталып, екіншісі денені каналша бойлап орап алады.
Көбеюі. Клетканың қарапайым жолмен екіге бөліну арқылы өтеді.
Перидиум - Peridinium. Клеткасы шар, немесе жұмыртқа тәрізді көрініске ие. Клетка қабықтары құм заттары мен тойынған қалқан көрініске ие. Протопласта бір ядросы бар. Хромотофоры қоңыр реңді пиреноидтары жоқ. Фотосинтез нәтижесінде крахмал және май тамшылары пайда болады.Клеткаларының тең екі бөлімге жай бөлінуі жолымен көбейеді.Су қоймаларында планитонда өмір сүреді.
2. Эвгленалар бір клеткалы, бір ұзын талшығы жәрдемінде таза жасыл хромотофоралары арқылы актив әрекеттенеді.Клеткасының пішіні көбінше элиппс, ұзын болып келеді. Оларда целлюлозалы қабық болмайды. Оның қызметін целлюлозаның сыртқы қабығы қалыңдауы нәтижесінде пайда болатын перипласт немесе пеликула деп аталатын үстіңгі қабат атқарады. Пелликула иілуші болғандығы себепті клетка өз денесін, пішінін өзгертіріп тұрады.
Цитоплазмада бір немесе бірнеше хромотосфорлар болады, онда жоғары өсімдіктер хлорапластындағы сияқты хлорофилл а және б каротин және ксантофиллі бар.Кейбір эвгленаларда қызыл реңді астаксантинде кездеседі. Фотосинтез нәтижесінде крахмал жиналмайды оған ұқсас парамилон пайда болады. Парамилон жалтырақ дәндерге ұқсас көріністе хромотофорда немесе оның төңірегінде жиналады. Хромотофор көбінше жұлдыз, лента ірі пластинка және диска тәрізді болып, клетка қабығы жанында жайласқан. Хромотофор пиреноидты және пиреноидсыз болады. Эвгленалар клеткасының алдыңғы бөлімінде ворониа тәрізді сайлық болып олардан бір немесе екі талшық шығып тұрады. Тірі эвглена клеткасының алдыңғы бөлімінде қызыл нүкте стигма жайласып ол орототаксис жарықтықтан әсерлену ерекшеліктеріне ие.
Көбеюі.Клетканың бойына қарай екіге бөліну жолымен амалға асады. Бөліну алдынан талшықтарына тастайды ядро, стигма және хромотофорлар бөлінгеннен соң, клетканың алдыңғы бөлімінде саңлау пайда болады. Ол үлкейіп екі клетка пайда болады. Талшықтар пайда болған соң актив әрекеттене бастайды. Эвгленалар табиғатта ақпайтын түрлі экологиялық жағдайдағы су қоймаларында кездесуі мүмкін. Эвгленалар миксотроф және сапрофит қоректенуіне байланысты ластанған су қоймаларында биологиялық тазалануында үлкен роль ойнайды. Эвгленалардың табиғатта 400-ге жақын түрі кездеседі олар екі қатарға бірігеді негізгі өкілдері эвглена және трахемонас.
Эвглена - Euqlena viridis. Клеткасы ұршық бір талшықты цитоплазматикалық перипласт қабығымен оралған клетканың алдыңғы бөлімінде воронка тәрізді бума болып, ол цитоплазмадағы қысқарушы вакуола мен байланысады. Буынның жан бөлімінде қызыл гематохроль пигменті мен толған көзі жайласқан. Цитоплазмада бір ядро және жасыл реңді жұлдыз тәрізді даналы, лента тәрізді пиреноидсыз хромотофоралары болады. Қор зат ретінде көмірсулар, парамилондар пайда болады. Эвглена денесі ұзынына жай бөліну жолымен көбейеді. Көл мен суларды азотты органикалық заттарға бай кіші су қоймаларында кездесіп, олардың гүлдеуіне себепші болады. Трахеломонас - Trachelomonac. Оның бір талшықты әрекетшең клеткасы домалаң немесе эллипс тәрізді үйшіктің ішінде жайласқан. Бір талшығы сыртқа шығып тұрады.Темір бірікпесері не бай кіші су қоймаларында кездеседі. Эвгленалылар бір клеткалы формалары ішінде цитоплазманың ішінде крахмал орнына парамилон пайда етуімен басқа балдырлардан айырмашылығы бар. Эвгленалылар басқа бөлім балдырлардан ешқандай туысқандық байланыстары жоқ.
3. Қызыл балдырлардың түрлерінің жалпы саны 4 мыңдай болады. Олар тропикалық және субтропикалық елдердің теңіздерінде климаты қоңыржай болып келетін облыстарда да көптеп кездеседі. Тек аздаған түрлері ғана суы тұщы бассейндер мен топырақта өседі.
Қызыл балырлардың талломы ұзындығы 2м - ге жететін көптеген бұтақтанған жіпшелерден, сиректеу пластинка немесе жапырақ тәрізді құрылымнан тұрады. Ұлпаларға дифференциациялану байқалады. Талломының өсуі диффузды немесе төбелік клеткалары арқылы жүзеге асады. Ең қарапайым түрлерінің талломы бір клеткалы немесе колониялы болып келеді. Өмірлік циклында қозғалмалы талшықты формалары болмайды. Хромотофоралары көп жағдайда диск тәрізді келеді, Сондықтан да мұндай балдырларды агар алуға қажетті шикі зат ретінде пайдаланады.
Екінші бір түрлерінің клетка қабықшаларының сыртын известь қаптап тұрады, әртүрлі өрнек түзеді. Мұндай түрлер коралырифтердің түзілуіне қатысады. Қызыл балдырлардың клеткаларында хлорофилл, каротин, ксантофил,қызыл фикоэритрин, көк фикоциан пигменттері болады. Осыларға байланысты қызыл балдырлардың талломасы ашық - қызылдан, көкшілдеу - күлгін түске дейін боялады.
Көбеюі. Қызыл балдырлар вегетативті, жыныссыз және жыныстық жолдармен көбейеді. Вегетативті көбеюі сиректеу үзілген талломдарында арнайы өсу бүршіктері пайда болады. Олардан жаңа особьтар жетіледі.
Жыныссыз көбеюі споралар арқылы жүзеге асады. Споралары спорангияның ішінде бір - бірден немесе төртеуден (тетраспоралар) пайда болады. Споралар спорангияның қабықшасының жыртылуының нәтижесінде босап сыртқа шығады да қабыққа оранады соң судың түбіне шөгіп өсе келе жаңа таллом (гаметофит) береді. Жыныстық көбеюі оогамиялық жолмен жүзеге асады. Аналық жыныс органы карпоген қысқа бұтақтардың қолтығында бір - бірден өседі. Карпогон - колба пішінді, ол кеңейген түпкі бөлімнен және жоғарғы жіңішке түтік тәрізді мойны трихогинадан тұрады. Қарапайым түрлерінің трихогинасы болмайды. Антеридий және карпогон сыртқы құрылысы жағынан айырмашылығы жоқ әр особьтарда дамиды.Антеридиден босаған аталық гамета (спермация) судың ағынымен карпогонға келіп трихогинаға жабысады да, қабықпен қапталады, соң трихогина арқылы карпогонның кеңейген бөліміне өтіп жұмыртқа клеткасын ұрықтандырады.
Ұрықтанғаннан соң трихогина жойылып кетеді. Карпогонның кеңейген бөлімі ұлғайып, өсе келе көп клеткаға айналады оны цистокарпий деп атайды. Цистокарпийден карпоспора дамиды, олар судың ағынымен таралады да жаңа талломға айналады. (спорофитке).
Классификациясы. Бөлім екі класқа бөлінеді:бангиевалылар класы (Вanqiophyceal), флоридеялылар класы. (Florideophyceal) олардың әрқайсысында 6- дан қатар бар. Бангиевалылар класында 20туыс, 70 түрі бар. Көп тараған туыстарына порфира (рorhyra) комсопогон (Comsopoqon) т.б жатады. Флоридеялылар класында 49 тұқымдас бар.Бұл класқа леманеа (Lemanea), батрахосперум (Ваtrachospermum), полисифон (Polysiponia) т.б туыстар өкілдері жатады. Қызыл балдырлар кондитер, басқа өнеркәсіптерде пайдаланады.

Бақылау сұрақтары :
1. Пирофитті балдырлардың клетка құрылысы
2. Пирофитті балдырлардың көбею ерекшеліктері
3. Пирофитті балдырлардың таралуы
4. Эвгленалы балдырлардың биологиялық ерекшеліктері
5. Эвгленалы балдырлардың таралуы, көбею жолдары

Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Пирофитті және эвгленалы балдырлардың негізгі өкілдері

Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с 520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с 111.
4. Абдрахманов О. Тuменгі сатыдаѓы uсімдіктер систематикасы Алматы мектеп 1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б

Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания М.Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.

10-Дәріс. Саңырауқұлақтар бөлімі
Жоспар:
* Құрылысы
* Қоректенуі
* Көбеюі
* Классификациясы

Сабақтың мақсаты : Студенттерді саңырауқұлақтардың биологиялық ерекшеліктері, құрылысы, қоректенуі, көбеюі, классификациялары мен таныстыру.
Сабақтың мазмұны Саңырауқұлақтардың 100000 - дай түрі блгілі. Бірқатар белгілері бойынша саңырауқұлақтар балдырларға ұқсас, бірақ олардың клеткаларында хлорофилл болмайды. Кейбіреулері бірклеткалы организмдер болып келеді, көпшілігі көпклеткалы организмдер.Қоректену ерекшеліктеріне қарай саңырауқұлақтарды не сопрофитті, не паразиттерге жатқызады. Сопрофитті саңырауқұлақтар өлі органикалық заттармен қоректенеді, ал паразитті саңырауқұлақтар тірі организмдердің денесінде өмір сүреді және солардың клеткаларынан өзіне қажетті заттарды сорып қоректенеді.
Құрылысы. Саңырауқұлақтардың талломасы мицелий, немесе грибница деп аталынады. Мицелий гифа деп аталатын жіңішке тарамдалған жіпшелерден тұрады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың гифаларында көлденең перделер болмайды, сондықтан да олар тарамдалған үлкен бір клетка түрінде болады. Ал жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтардың клетка қабықшасы целлюлозалан тұрады. Саңырауқұлақтардың көпшілігінің гифасының қабықшасының құрамы біршама күрделі болады : төменгі сатыдағыларының қабықшасы пектинді заттардан, ал жоғарғы сатыдағыларының целлюлозаға жақын углеводтардан және насекомдардың хитиніне ұқсас азоттық заттардан тұрады. Клетка қабықшасының астында протопласт жатады. Ядросы өте ұсақ және клеткада 1-2 немесе көптен болады.Қор заты ретінде гликоген немесе май тамшылары жиналады. Крахмал еш уақытта түзілмейді. Гифалары жоғарғы арқылы өседі. Қолайлы жағдайларда олар өте тез өседі. Жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақ-тардың гифалары көп жағдайда матасып жалған ұлпа - плехтенхима түзеді. Одан келешегінде жыныстық спора дамитын жемісті дене түзеді. Саңырауқұлақтардың суды бойына өткізетін және оны буланудан сақтайтын арнайы тетігі болмайды. Сондықтан да олар тек ылғалды жерлерде өседі.
Қоректенуі. Саңырауқұлақтар гетеротрофты организмдер. Олардың көпшілігі өліп қураған өсімдіктердің қалдықтарымен қоректенетін сапрофиттер. Саңырауқұлақтардың 10 мыңнан астамы өсімдіктерде паразит ретінде кездеседі, ал бір мыңнан аздауы жануарлар мен адамдардың паразиттері. Саңырауқұлақтардың көпшілігі өмірінің бір бөлігінде паразит ретінде, ал екінші бөлігінде сапрофит ретінде тіршілік етеді. Саңырауқұлақтардың балдырлармен, кейде тіптен жоғарғы сатыдағы өсімдіктермен де селбесіп өмір сүруі жиі байқалады.Оны симбиоз деп атайды. Симбиозға мына жағдай мысал бола алады. Ақ саңырауқұлақтардың, қайыңның, қарағайдың, шыршының және емен ағашының түбінде, рыжиктердің шыршалы және қарағайлы ормандарда, подосиновиктердің көк теректің түбінде өсетіндігі белгілі. Бұл жағдайда ағаштардың тамырларымен саңырауқұлақтардың мицелийлерінің арасында тығыз байланыс қалыптасады, яғни симбиоз түзіледі. Мицелийдің жіпшелері тамырды тығыз орап, кейде тіптен ішіне өтеді. Сонымен мицелий ағаштардың тамыр түктерін алмастырады, ал ағаштардың тамырларынан мицелий өзінің қорегіне және жемісті дене түзуге қажетті органикалық заттарды алады.
Қалпақты саңырауқұлақтар жасыл түсті гүлді өсімдіктер мен балдырларға қарағанда басқаша қоректенеді саңырауқұлақтардың клеткаларында хлорофилл болмайды және органикалық емес заттардан органикалық заттар түзілмейді. Саңрауқұлақтар дайын органикалық заттармен қоректенеді. Симбиоз процесінің нәтижесінде жаңа организмдер пайда болады. Мысалы : қыналар, микориза.
Көбеюі. Вегетативті көбеюі мицелийдің жекелеген бөліктері арқылы артраспоралары (оидийлері) арқылы клетка қабықшалары жұқа болып келетін гифаның оқшауланған бөлігі: хламидос - полары арқылы қабықшалары қалың болып келетін клеткаларға ыдырайтын гифалар бүршіктену арқылы гифаларында келешегінде бөлініп түсетін домалақ өскіндердің пайда болуы арқылы көбею.
Жыныссыз көбеюі әртүрлі споралардың көмегімен жүзеге асады. Зооспорангияның ішінде дамитын зооспоралары, спорангияның ішінде жетілетін спорангияспоралары: ерекше гифалардың бүршіктенуінің нәтижесінде экзогенді жолмен пайда болатын конидийлері арқылы.
Жыныстық көбеюі. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарда жыныстық көбеюдің бірнеше формалары болады : изогамия, гетерогамия, оогамия, зигогамия. Зигота барлық жағдайда біраз уақыт тыныштық кезеңін басынан өткізеді, содан соң өсіп зооспоралар немесе зооспорангиясы бар, немесе спорангиоспорасы бар қысқаша гифа береді.
Жоғарғы дәрежелі саңырауқұлақтардың жыныстық процесінің формасы ерекше болып келеді : гаметангиогамия сырт құрылыстары әр түрлі болып келетін жыныс органдарының ішіндегі гаметаларға бөлінбеген заттарының қосылуы : самотогамия вегетативті гифаның екі клеткасының қосылуы : сперматизация - аналық жыныс органының қозғалмайтын клеткаларымен ұрықтануы. Ядролар әдетте бірден қосылмайды. Қарама - қарсы жыныстық белгілері бар ядролары алдымен қосарланып жақындасып дикариондар түзіледі. Дикариондардың саны оларды түзетін ядролардың синхронды бөлінуінің нәтижесінде көбейе түседі. Біраз уақыттар өткеннен соң дикариондардың ядролары қосылады да диплоидты ядро түзеді. Енді диплоидты ядро мейоз жолымен бөлінеді де, гаплоидты ядролар береді.
Олардың әрқайсысы жыныстық көбею спораларының ядросына айналады. Сонымен жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың өмірлік циклында үш түрлі ядролық фаза алмасып келіп отырады : гаплоидты, дикарионды және диплоидты. Оның ішінде диплоидты фаза өте қысқа болады, ал өмірлік циклдың негізгі бөлігі гаплоидты және дикарионды фазаларда өтеді. Жыныстық көбею спораларының екі типі бар : 1) аскаспоралар, эндогендік жолмен ерекше клеткаларда - қалталардың ішінде пайда болады. Бұл әдетте дикарионның ядролары қосылғанннан кейін жүретін мейоз және митоз процестері арқылы іске асады. Жыныстық көбею спорасының екіншісі базидиооспоралар, олар экзогендік жолмен, көп жағдайда төртеуден ерекше клеткалардың ұшында пайда болады. Саңырауқұлақтарда жыныстық споралардың түзілуі олардың өмірлік циклының аяқталуын көрсетеді. Сонымен қоректену ерекшелігіне байланысты пластидтерінің болмауы гифаларының қабықшаларында хитиннің болуы артық қор заттары ретінде гликагеннің жиналуы саңырауқұлақтарды жануарларға жақындастырады. Ал шексіз өсуі, қоректік заттарды суыру арқылы қабылдауы оларды өсімдіктерге жақындастырады өсмдіктер мен жануарлардың саңырауқұлақтар гифалардан тұратын вегетативтік денесі арқылы және өмірлік циклында гаплойдты және диплоидты ядролық фазаларынан басқа үшінші дикарионды фазасының болуымен айқын ажыратылады.
Классификациясы. Саңырауқұлақтар бөлімі жеті класқа бөлінеді.Хитридиомицеттер класы, гифохитромицеттер класы, оомицеттер класы, зигомицеттер класы, аскомицеттер класы, базидиомицеттер класы, жетілмеген саңырауқұлақтар класы. Алғашқы 4 кластың өкілдері төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарға жатады, өйткені олардың мицелийлері мүлдем болмайды. Қалған кластардың өкілдері жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтарға жатады, өйткені олардың гифалары көлденең перделері арқылы бірнеше бөліктерге бөлінген болып келеді.

Бақылау сұрақтары :
1. Саңырауқұлақтардың биологиялық құрылысы
2. Саңырауқұлақтардың гифалары
3. Саңырауқұлақтардың мицелийсі
4. Сапрофитті саңырауқұлақтар
5. Паразитті саңырауқұлақтар
6. Саңырауқұлақтардың класстары
7. Саңырауқұлақтардың паразитті түрлері
8. Саңырауқұлақтардың пайдалы түрлері
9. Саңырауқұлақтардың залалдылығы
10. Адам және жануарларда кездесетін клетка құрылысы

Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Саңырауқұлақтардың клетка құрылысы, классификациясы
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с 520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с 111.
4. Абдрахманов О. Тuменгі сатыдаѓы uсімдіктер систематикасы Алматы мектеп 1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания М.Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.

11-Дәріс 4. Жоғарғы споралы өсімдіктер.
1. Мүктер бөлімі. Жалпы қасиеттері. Даму циклі.
2. Плаундар класы. Жалпы ерекшеліктері. Даму циклі.
3. Қырықбуындар, немесе сынажапырақтылар класы.
Жалпы қасиеті, даму циклі.

Сабақтың мақсаты : Архегониялы өсімдіктер : риниофиттер, мүк
тәрізділер, псилот тәрізділердің биологиялық ерекшеліктері мен негізгі
өкілдерінің морфологиялық белгілерімен таныстыру.
Сабақтың мазмұны Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің көпшілігінің денесі органдарға, тамырға, сабаққа және жапыраққа бөлінген болады. Бұл органдар жақсы жетілген ұлпалардан тұрады. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің өмірлік циклінде спорофиті (2п) мен гаметофитінің (п) алмасып келуі айқын байқалады. Жыныстық көбею органдары көпклеткалы. Аналық жыныс органы архегоний құмыра тәрізді болып келеді. Ол екі бөліктен кеңейген түп жағынан және жоғарғы жіңішке мойнынан тұрады.
Архегонийдің түп жағынанда жұмыртқа клеткасы жітіледі, ал оның мойны жұмыртқа клеткасы пісіп жетілген кезде жоғарғы жағынан ашылады. Аталық жыныс органы антеридий қапшық тәрізді болып келеді, оның ішінде көптеген сперматозоидтар пайда болады. Жалаңаш тұқымдылардың тек антеридийлері ғана редукцияға ұшыраған, ал жабық тұқымдылардың антеридийлері де, архегонийлері да редууцияға ұшыраған. Жыныстық көбею органдары құрылысына (структурасына) қарай жоғарғы сатыдағы өсімдіктер архегониялы және пестикті болып екі топқа бөлінеді. Архегониялылар жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің алғашқы 7 бөлімін қамтиды, ал пестиктілерге тек бір ғана жабық тұқымдылар бөлімі жатады.
Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің зиготасынан ұрық пайда болады. Ол дегеніміз спорофиттің бастамасы болып табылады. Архегониялы өсімдіктерде ұрық гаметофиттің (п) есебінен, ал пестикті өсімдіктерде спорофиттің, қор жинайтын ұлпасы - эндоспермнің (3п) есебінен жетіледі.
Риниофиттер бөлімі - RHYNIOPHYTA. Риниофиттер бөліміне тек қазба түрінде ғана белгілі 2-3 туыс жатады. Олардың өмірлік циклында спорофиті басым болып келеді. Вегетативті денесі дихотомиялы бұтақтанған теломдардың системасынан тұрады. Теломның жер беті бөлігінің жалпы құрылысының өзіндік ерекшелігі болады. Бұл әлі өркенге жатпайды, өйткені теломның өстерінде жапырақтары болмайды. Негзгі өсі айқын байқалады. Оның ортасын ксилема алып жатады, ал сыртын флоэма қоршап тұрады. Ксилемасы тұтас цилиндр тәрізді немесе сәулелі болып келеді. Ол трахеидтерден тұрады. Теломның шет жағы фотосинтездің қызметін атқарады. Эпидермисінде устьица аппараттары орналасады. Жер асты бөлігінің устьицасы болмайды. Нағыз тамырлары жоқ оларды ризоидтары алмастырады.
Ринофиттердің гаметофиттері табылмаған.
Классификациясы. Риниофиттер бөлімі екі кластан тұрады : риниопсидтер (Rhinyopsda) зостерофиллопсидтер.(Zosterophyllopsida). Негізгіөкілдерінің біріне риния (Khynia туысы) жатады.Оның биіктігі 20см, диаметрі 3мм болатын шөптесін өсімдік.
Түрлерінің жалпы саны 35 мыңдай. Құрылысы. Мүктәрзділердің өмірлік циклінде, басқа жоғарғы сатыдағы өсімдіктердегідей екі фазасын - спорофи мен гаметофитінің алмасуы байқалады. Алайды бұларда гаметофиті басым болып келеді, ал қалған жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің барлығының спорофиті басым болады. Осы ерекшелігіне байланысты мүк тәрізділерді өсімдіктердің эволюциясына дербес бүйірлік бұтақ ретінде қарастырады.
Гаметофит дегеніміз жапырақ тектес таллом немесе сабақтан және жапырақтан тұратын өсімдік. Тамырлары жоқ, олардың қызметін ризоидтары қарайды. Ал ризоидтар дегініміз өсімдіктердің сыртқы клеткаларынан пайда болатын өсінділер болып табылады. Жыныстық көбею органдары көпклеткалы. Мүк тәрізділердің спорофиті спорогон деп аталынады, ол гаметофитке бағынышты. Морфологиялық тұрғыдан қарағанда спорофит жоғарғы ұшы шар тәрізді, эллипс тәрізді немесе цилиндр тәрізді болып келетін қорапшамен аяқталатын, жіңішке сағаққа аяқшасы бар орган. Қорапшаның ішінде спорангилері мен споралары жетіледі. Спорогон гаметофитпен тығыз байланысы болады, өйткені одан суды және қажетті қоректік заттарды алады. Мүк тәрізділердің ең үлкенінің вегетативтік денесінің мөлшері (размері) гаметофиті мен спорогонын қосып есептегенде 60см - ден аспайды.
Мүктәрізділер сырт құрылысы және экологиясы жағынан балдырларға жақын. Балдырлар секілді, олардың да сосудтары мен тамырлары болмайды.Кейбір қарапайым өкілдерінің вегетативтік денесі жерге төселіп өсетін дихотомиялы бұтақтанған балдырлардың талломына ұқсас талломнан тұрады. Ұрықтануы сумен тікелей байланысты. Балдырлар секілді мүк тәрізділердің ішінде де ағаштанған формалары болмайды.
Таралуы. Мүк тәрізділер дүниежүзінің барлық құрлықтарында кездеседі,бірақ таралуы біркелкі емес. Тропикалық елдерде олар негізінен таулы жерлерде өседі. Аздаған түрлері ылғалы жеткіліксіз жерлерде, мысалы шөлейт аймақтарда кездеседі. Кейбір түрлері ағаштардың қабығында эпифит ретінде немесе суда өмір сүреді. Түрлерінің басым көпшілігі Солтүстік ендіктің қоңыржай және суық климатты облыстарының ылғалы мол жерлерде өседі. Мүк тәрізділердің тундраның, батпақты жерлердің және орманның өсімдіктер жабынының қалыптасуында алатын орны ерекше.
Классификациясы. Мүк тәрізділер үш класқа бөлінеді: антоцероттылар класы (антоцеротовые или антоцеротопсиды) - (Anthocerotopsida), бауыр мүктер класы (поченочники или леченочные или) - Marschantiopsida или Hepaticopsida, нағыз мүктер класы (листостебельные) мхи, или мхи, или бриопсиды - Вryopsida или (Musci). Ең маңыздылары соңғы екі кластың өкілдері. Сондықтан да біздер осы екі класқа тоқталуды жөн көрдік.
Бауыр мүктер класы - Hepaticopsida. Түрлерінің жалпы саны 10 мыңдай болады. Барлық жерлерде кездеседі. Бауыр мүктерінің вегетативті денесінің құрылысының қарапайымдылығы, олардың ерте пайда болғандығын көрсетеді.
Бауыр мүктер класы екі кластан тұрады : маршанциялар кластары (Maqchantiidae), юнгерманиялар кластармағы (Junqermannidae). Маршанциялар кластармағы екі қатардан тұрады : сферокарпалар қатары (Sphaerocarpales) және маршанциялар қатары (Marchantiales), ал юнгерманиялар кластармағы үш қатардан тұрады : метцгериялы қатары (Metzqeriales), гапломитриялықтары (Haplomitriales) және юнгерманиалар қатары (Junqermanniales).
Кластың негізгі өкілі кәдімгі маршанция. Ол гаметофитінің ұзындығы 10-12см болатын дихотомиялы бұтақталған, пластинка тәрізді талломнан тұрады. Таллом екі жағынан бірдей эпидермиспен қапталған. Жоғарғы эпидермистің ауа келіп тұратын тесігі устьицасы болады. Бұл төрт қатар болып орналасқан арнайы клеткалармен қоршалған, үлкен клетка аралық қуыстар. Устьицалардың астында ауа қуыстары болады. Төменгі эпидермистен бір клеткалы ризоидтар мен қызғыштау немесе көкшілдеу түсті қабықшалар кетеді. Оларды кейде редукцияға ұшыраған жапырақтарға жатқызады. Жоғарғы эпидермистің астында ассимиляциялық ұлпа орналасады. Ол бір ядролы хронпластары бар, вертикаль орналасқан, бағаналы паренхималық клеткалардың қатарынан тұрады. Оның астында клетка қабықшалары жұқа, хлорофилдері жоқ паренхималық клеткалардың қабаты жатады. Яғни маршанциялардың талломының құрылысы дорсивентральды болып келеді.
Талломының үстіңгі жағында ерекше бұтақшалар тіректер (подставки) пайда болады, ал олардың жоғарғы жағында жыныс органдары жетіледі. Маршанция екі үйлі өсімдік. Бір өсімдіктер тірек тоғыз сәулелі жұлдызша формалы болып келеді. Осы сәулелердің арасында, оның астыңғы жағынан аналық жыныс органы архегонийлері орналасады. Екінші бір өсімдіктерде тірек сегіз бұрышты қалқанша формалы болып келеді. Қалқаншаны жоғарғы жағындағы антериальды қуыстың ішіне антеридийлері еніп жатады. Архегонияның құрсақ жағында жұмыртқа клеткасы жетіледі. Жұмыртқа клеткасы мен сперматозоид қосылғаннан соң зиготадан спорогон жетіледі. Ол қысқа сағақты (тірсекті) қорапшадан тұрады және гаусториялары арқылы гаметофитке бекініп тұрады. Қорапшаның ішінде спора түзетін клеткалардан мейоздың нәтижесінде гаплоидты споралар мен элатералар пайда болады. Элатералар дегеніміз қабырғалары спираль тәрізді қалыңдаған, ұзынша келген өлі клеткалар. Олар споралардың массасының (үйіндісінің) ыдырауын және қорапшадан сыртқа шашылуын қамтамасыз етеді. Қолайлы жағдайда спорадан протонема (өскінше) жетіледі. Оның үстіңгі клеткаларынан маршанцияның талломы өсіп шығады.
Вегетативті көбеюі, линза формалы, түсі жасыл болып келетін өнім бүршіктері (выводковые почки) арқылы жүзеге асады. Олар талломның үстінде болатын ерекше кәрзіңкелердің ішінде, олардың түбінде төселіп жататын клеткалардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болады.
Маршанциялардың түрлері табиғатта кең таралған. Олар көп жағдайда ылғалы мол жерлерден : көлдер мен өзендердің жағасынан, жыралардан, ормандардағы төменгі ярусты түзетін шөптесін өсімдіктердің арасынан кездестіруге болады. Түрлерінің жалпы саны 25 мыңдай болады. Көптеген түрлері Солтүстік ендіктің поляр шеңберіне жақын орналасқан елдерінде өседі. Тундраның үлкен кеңістігінде, батпақты және орманды жерлерінде, өсімдіктер жабынында олар басым болып келеді.

Гаметофиті тік сабақтың өстен (каулидий) тұрады. Оның сыртын жапырақ тәрізді өсінділер (филлидий) жауып тұрады. Оларды шартты түрде жапырақ және сабақ деп айтуға болады. Сабақтың төменгі жағынан көптеген ризоидтары пайда болады. Бүйірінен бұтақтанады. Өстің ұзындыққа өсуі үстіңгі пирамидальды клеткалардың бөлінуінің нәтижесінде жүзеге асады. Монопиальды немесе симподиальды болуы мен байланысты жыныстық көбею органдары және спороганы гаметофиттің жоғарғы жағында немесе бүйірлік бұтақшаларында орналасады. Нағыз мүктер класы үш кластармағынан тұрады: андреев мүктері кластармағы (андреевые или андреиды- Andreaeidae), шымтезек мүктері кластармағы (сорагновые или сфагниды Sphaqnidae), жасыл мүктер кластармағы (бриевые или брииды - Вryidae). Соңғы екі кластармағының өкілдерінің маңызы үлкен.
Шымтезек мүктер кластармағы - Sphaqnidae.
Бұл кластармағы бір қатардан (Sphaqnidae), бір тұқымдастан (Sphaqnaceae) тұрады. Оған жалғыз сфагнум (Sphaqnum) туысы жатады. Туысқа 300-ден астам түр жатады, оның 42-сі бұрынғы одақтас республикалардың (БОР) территориясында кездеседі.
Шымтезек мүктерінің құрылысы біртектес болып келеді, сондықтан да оларды қатпаршақтау қиынға түседі. Олардың гаметофиттері, әсіресе жоғарғы жағынан қатты тарамдалған өсімдіктер. Тарамдалған бұтақтарын жапырақтары қалың болып жауып тұрады. Шымтезек мүктері ылғалдығы өте жоғары болып келетін ортада өмір сүреді. Соған байланысты олардың ризоидтары болмайды және су тікелей сабағына өтеді, ал соңғысы біртіндеп ескіре келе түп жағынан өле бастайды. Сабағының құрылысы күрделі болмайды. Оның ортасын өткізгіштік және артық қор заттарын жинау қызыметін атқаратын өзек алып жатады. Өзектің клеткаларының қабықшасы жұқа болып келеді. Өзекті екі қабаттан тұратын қабық қаптап тұрады. Оның бірі арқаулық (мехникалық) қызымет атқаратын склеродермалар, ал екіншісі бойына су жинау қызыметін атқаратын гиалодермалар. Гиалодермаларды клеткалары үлкен, өлі клеткалар, олардың қабықшаларының дөңгелек тесіктері болады, солардың көмегімен іргелес жатқан клеткалардың қуыстары бір - бірімен және сыртқы ортамен қарым - қатынаста болады. Кейде бұл клеткалар спираль тәрізді қалыңдап жуандаған жолақтар түзеді. Жапырағы құрылысы және атқаратын қызметі жағынан бір - бірінен айқын айырмасы болатын бір қатар клеткалардан тұрады. Олардың біреулері тірі, хлорофилл дәндері болатын клеткалар, ал екіншілері -өлі, біршама ірі, үлкен клеткалар. Соңғыларының клетка қабықшалары спираль тәрізді жуандап қалыңдаған, өліктеген тесіктері құбалысы жағынан гиаладерманың су жинайтын клеткаларына ұқсас болып келеді, оларды гиалинді (гиалиновые) клеткалар деп атайды.
Гиалинді клеткалар өз бойына көп мөлшерде, тіпті өсімдіктің өз салмағынан 30-40 есе артық суды жинап және оны ұзақ уақыттар бойы ұстап тұра алады.
Гаметофиттері қосжынысты да және даражынысты да болып келеді. Антеридийлері сабақтың бұтақтанған жеріндегі жапырақтардың қолтығында пайда болады. Олардың қасындағы жапырақтар қызғыштау түске боялған болып келеді. Архегонилері қысқарған сабақтардың бұтақшаларында орналасады.
Сперматозоид пен жұмыртқа клеткасының қосылуының нәтижесінде зигота түзіледі, ол диплоидты фаза - спорогонның бастамасы болып табылады. Спорогон аяқшадан (көтермеден) және қорапшадан тұрады. Аяқша өте қатты қысқарған, формасы бадана (луковица) тәрізді болып келеді. Бірақ ол споралар пісіп жетілер алдында гаметофиттің сабағының жоғарғы ұшының қатты ұзарып өсуінің нәтижесінде қорапшаны жоғары көтеріп шығады (жалған аяқша). Қорапшаның ортасында дөңгелек бағана (колонка) орналасады, ал оның үстінде күмбез тәрізді спорангилері мен спора түзетін ұлпалары жетіледі. Қорапшалардың қабырғалары берік, көпқабатты болып келеді. Оның сыртқы хлорофилл түзетін қабатында көптеген толық жетілмеген устьицалары болады.
Қорапшаның спора пісіп жетілген кезде ашылатын қақпақшасы болады, сол арқылы споралары сыртқа шашылады. Элатерасы болмайды. Осылайша жерге түскен споралардан алдымен жасыл түсті табақша (пластинка) тәрізді өскіншелер (протонемалар) пайда болады. Содан соң әрбір протонемада көптеген бүршіктер пайда болады, олардан келешегінде ересек гаметофиттер жетіледі.
Гаметофит осы өсімдіктің өмірлік циклында үнемі басым болып келеді (доминирует).
Шымтезек мүгінің (сфагнумның) құрылысы өзінің қарапайымдылығымен ерекшеленеді : протонемасы табақша тәрізді, өткізгіш шоғы мен ризоидтары болмайды, қорапшасы нашар дифференцияланған.
Шымтезек мүктерінің табиғаттағы маңызы өте зор. Олар өз бойына көп мөлшерде су жинап, қалың шым түзіп көптеген жерлерді алып жатады. Сөйтіп олар тундра зонасына дейін жететін көптеген кеңістікті батпаққа айналдырады. Батпақты құрғату үшін арнайы агромелиоративтік шаралар қолданылады. Екіншіден ескі батпақтардың, шымтезектің кені (залежь) ретінде шаруашылықта маңызы үлкен болады. Шымтезек қабаттарының (пласты) қалыңдауы ең қолайлы жағдайлардың өзінде өте баяу жүреді. Қалыңдығы 1см болатын шымтезек қабатының түзілуіне шамамен 10жылдай уақыт қажет.
БОР - да шымтезектің қоры шамамен 160 млярд.т. жетеді, ол дүние жүзінің шымтезек қорының 60,8% түзеді деген сөз.
Жасыл мүктер кластармағы (зеленые мхи - Вryidae). Түрлерінің жалпы саны 24,6 мыңдай болады. Шымтезек мүктеріне қарағанда біршама көп таралған. Тундрадан және орманды тундрадан бастап шөлейт және шөлді аймақтарға дейінгі әртүрлі экологиялық жағдайларда өседі. Жасыл мүктердің ең негізгі өсетін жерлері, яғни олардың айқын басым болып келетін (доминат) немесе біртұтас өсімдіктер жабынын түзетін жерлері тундра, батпақты жерлер және ормандардың кейбір типтері. Әрбір жердің (ортаның) өзіне тән түрлері болады. Жасыл мүктер шымтезек мүктеріне қарағанда құрылысы алуан түрлі болып келеді. Жыныстық көбею органдары бір түрлерінде негізгі өскінде, ал екіншілерінде - бүйірлік бұтақтарында пайда болады. Кейбір түрлерінде бұтақтануы айқын байқалмайды.
Жасыл мүктердің ең кең таралған өкілдерінің біріне көкек зығыры (политрих обыкновенный - Роiyirichит соттипе) жатады. Ол орманда, орманның ашық жерлерінде және батпақты жерлердің шеттерінде өседі.
Гаметофитінің сабағы тік, бұтақталмаған, биіктігі 15см, кейде спанда биіктеу болып келеді. Сабағын жапырақтары қалың болып жауып тұрады. Гаметофиттің жер асты бөлігі горизонталь бағытта төселіп жатады, онда ризоидтары пайда болады. Сабақтың ортасында флоэма мен ксилемаға сәйкес келетін, ұзынша клеткалардан тұратын өткізгіш шоқтары болады. Ол склеродермасы мен гиалодермасы бар қабық қабатымен қоршалған болады.
Жапырақтары сабаққа спиралдың бойымен орналасады. Олар ұштары үшкір болып тілімделген таспа тәрізді жапырақ тақтасынан және жарғақ тәрізді қынаптан
(влагалищеден) тұрады. Морфологиялық тұрғыдан қарағанда жапырақтың үстіңгі бетінде ассимиляциялық пластинкалар орналасады. Жүйкелері арқаулық (механикалық) және өткізгіш гистологиялық элменттерімен кеңейген.
Гаметофиттері дара жынысты. Архегонилері аналық гаметофиттің, ал антеридилері аталық гаметофиттің жоғарғы жағында орналасады. Ұрықтанғаннан соң зиготадан спорогон пайда болады. Ол ұзын аяқшадан және қорапшадан қорапша тік тұрады, немесе аздап көлбей орналасады.Ол призма тәрізді, төрт - бес қырлы, түсі тат секілді болып келетін киіз тәрізді қалпақшамен жабылған. Қалпақша архегонидің, қабырғаларының жыртылуының нәтижесінде пайда болады. Қорапша сауатшадан (урночки) және қақпақшадан тұрады. Оның төменгі бөлігі мойынға жіңішкерген. Сауытшаның қабырғаларында устьица болады, ішкі жағында бағанасы (колонка) жетіледі. Бағана қақпақшаның астында ұлғайып эпифрагманы түзеді. Ал эпифрагма дегеніміз қабырғалары жұқа болып келетін перде. Бағананың айналасында спорангилері орналасады. Олар ерекше жіп тәрізді өскіншілері арқылы бір жағынан бағананың қабырғаларына, ал екінші жағынан спорангилерге бекініп тұратын цилиндр тәрізді қапшықшалар. Қорапша спораның шашылуын қамтамасыз ететін ерекше перистом деп аталынатын тетігі (приспособление) болады.Ол сауытшаның (урночканың) шетінде орналасқан таға тәрізді клеткалардан тұратын тістердің қатары. Гигроскопиялық қозғалысқа қабілетті тістерімен эпифрагманың арасында тесіктері болады, солар арқылы ауа райы құрғақ уақытта споралары сыртқа шашылады.
Спорадан жасыл түсті тарамдалған жіпшелер секілді өскінше (протонема) жетіледі. Онда бүршіктер пайда болады, келешегінде осы бүршіктерден үлкен гаметофиттер түзіледі. Ал гаметофит дегеніміз бұл жерде сабақтан және жапырақтан тұратын өсімдік.

Бақылау сұрақтары :
1. Мүк тәрізділердің құрылысы мен өмірлік циклдары
2. Шымтезек мүктерінің құрылысы
3. Көкек зығырының өмірлік циклы
4. Риниофиттердің кәдімгілігі
5. Риниофиттердің классификациясы
6. Гаметофит түсінігі
7. Мүк тәрізділердің классификациясы
8. Жасыл мүктердің өкілдері

Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Архегониялы өсімдіктердің классификациясы

12-Дәріс. Өсімдіктер дүниесінің өркенді архегониялылар тармағы Cormobionta Archeqoniatae.
Жоспар:

1. Плаун тәрізділер бөлімі - Lycopodiophyta
2. Қырықбуын тәрізділер бөлімі - Equsetiophyta
3. Папоротник тәрізділер бөлімі - Polypodiophyta

Сабақтың мақсаты : Өсімдіктер дүниесінің өркенді архегониялар тармағы : плаун тәрізділер, қырықбуын тәрізділер, папоротник тәрізділер өкілдерінің биологиялық ерекшеліктерімен студенттерді таныстыру
Сабақтың мазмұны 1. Плаун тәрізділер өте ертеде пайда болған өсімдіктердің бірі. Олар эволюцияның ұсақжапырақтылар линиясын түзеді. Қазіргі кездегі өкілдері көпжылдық мәңгі жасыл шөптесін өсімдіктер, ал жойылып кеткен түрлерінің ішінде ағаштарда болған.
Құрылысы. Спорофитінің жер беті бұтақтары болады, оны ұсақ, кейде тіптен қабыршақ тәрізді жапырақтары (микропиллия) қаптап жауып тұрады.Олар нашар дифференцияланған, 1-2 тарамдалмаған жүйкелері болады. Буындары мен буынаралықтары нашар жетілген. Спорофиттің жер асты бөлігі тамырсабақ түрінде берілген, одан көптеген қосалқы (придаточные) тамырлары кетеді. Жерасты және жербеті өстері жоғарғы ұштары арқылы бұтақтанады. Өстің жоғарғы ұшында спорангилері жиналып масақ түзеді, сиректеу олар сабақта спора жетілетін зона түзеді. Спорангилерді жекелей алып қарар болсақ, олар жапырақтардың (спорофиллдердің) үстіңгі жағында орналасады.Споралардың мөлшері (размері) бірдей немесе әрқилы болып келеді. Басқаша айтқанда тең споралы да және әртүрлі споралы да түрлері болады.
Гаметофиттері жердің астында жетіледі, ұзындығы 2-20мм - ден аспайды, сапротрафты қоректенеді. Ұрықтануы сумен байланысты.
Классификациясы. Бұл бөлім екі кластан тұрады : плаундар класы (Lycopodiopsida) және полушниктер класы (Isoetopsida).
Плаундар класы - Lycopodiopsida.
Бұл класқа тең споралы плаун тәрізділер жатады. Плаундар класына мынадай үш қатар жатады : астероксилондар қатары (Asteroxylales), плаундар қатары (Licopodiales), протолепидодендрондар қатары (Protolepidodendrales). Бұлардың біріншісі мен үшіншісі түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Ал плаундар қатары ертеде жойылып кеткен фикустар тұқымдасынан ()Drepanophycaceae) және осы кластың қазіргі кезге дейін жеткен плаундар тұқымдасынан (Licopodiaceae) тұрады.
Плаундардың спорофиттері көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Сабағы мен тамырының камбиі болмайды. Жапырақтарының тілшелері болмайды. Спораларының мөлшері бірдей. Гаметофиттері қосжынысты, 1-15 жылдың арасында пісіп жетіледі. Көптеген түрлері жойылып кеткен. Қазіргі кезде флорада кластың екі туысы бар. Оның ең көбі және кең таралғаны плаун (Lycopodium). Плаундардың шаруашылықта маңызы шамалы. Оларды мал жемейді. Плаундардан дәрі алынады. Плаундардың спорасы ертеден медицинада қолданылып келген, оның құрамындағы май ешуақытта кеппейді (тоңбайды). Оларды жас баланың тақымына себетін ұнтақ (детская присыпка) ретінде пайдаланады. Кейде мұндай спораларды қалыпқа құйылған заттың қабырғаларын жылтырату және олардың сырт формасын әдемі көрсету мақсатында пайдаланады.
Шоқпарбас плаун . Қылқанжапырақты ормандарда кең таралған өсімдік. Спорофиті жерге төселіп өсетін сабақтан тұрады. Оның вертикаль бағытта көтеріліп тұратын бұтақтарымен төмен қарай кететін қосалқы тамырлары болады. Сабағы мен тамырларының төбелік тармақталған бұтақтары болады. Өткізгіш шоқтары сабақтың ортасында орналасады. Орталық цилиндр сабақтың аз ғана бөлігін алып жатады. Қабық қабатының жалпақ аонасына жапырақтың іздері өтіп жатады. Камбиі жоқ. Сабағы мен жапырағының сыртын эпидермис қабаты қаптап тұрады, онда устьица тегіс, ұзын болып келетін жіңішке жіпшемен аяқталады.
Вертикаль бағытта тік көтеріліп тұратын сабақтарының ұшына да біршама ұзын аяқшаның (көтерменің) үстінде екіден (сиректеу 3-5 тен) спора түзетін масақтары орналасады.
Масақтың формасы цилиндр тәрізді, оның өсі болады. Өсті айнала спорофилдері, басқаша айтқанда ұштары үшкір, әрі жоғары қарай қайырылған қабыршақ тәрізді үш бұрышты жапырақтары орналасады. Спорофилдің үстінде қысқа аяқшасы бар бүйрек тәрізді спорангиі орналасады. Оның ішінде споралар жетіледі. Споралары бірдей ұсақ, формасы тераэдр тәрізді болып келеді. Спородермасы (спора қабықшасы) екі қабаттан тұрады : сыртқы экзиннен және ішкі интиннен. Спорангилері көлденең жарықшақтары арқылы қақырап ашылады. Споралары жерге шашылып, бірнеше сантиметрлік тереңдікте жайлап (12-15 жылдың ішінде) өсіп гаметофитке айналады. Формасы жағынан гаметофит пияздың баданасына (луковицы) ұқсайды, кейіндеу ұлғайып өсіп оның диаметрі 2см- ге дейін жетіледі. Бұл жағдайда оның формасы өзгеріп астау тәрізді (блюдцевидный) қалыпқа келеді. Гаметофит түссіз болып келеді, ризоидтары болады. Эпидермистің астында жатқан клеткалары саңырауқұлақтың мицелиімен симбиозда болады. Кейбір түрлерінің гаметофиті топырақтың бетінде жатады, бұл жағдайда оның клеткаларында хлоропласттар пайда болады. Антеридийлері мен архегонийлері гаметофиттің үстіңгі бетінде орналасады және паренхималық ұлпаға (тканьға) еніп жатады. Сперматозоидтары көп, екі талшықты болады. Ұрықтануы сумен байланысты. Зигота тыныштық қалпына көшпей - ақ бірден өсіп спорофиттің ұрығын береді. Ол алғашқы кезде гаметофиттің ұлпасына еніп жатады және оның есебінен қоректенеді. Бірақ көп ұзамай ұрықтан тамыр кетіп, жерге енеді, содан соң барып спорофиттің ұзақ уақыттар бойы дербес өмір сүруі басталады.
Полушниктер класы - ISOETOPSIDA. Спорофиттері, сабақтары екінші рет қалыңдайтын (жуандайтын) ағаштар, және аздап та болса екінші рет қалыңдау қабілетін жоғалтпаған көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Ағаш тәрізді түрлері түгелдей жойылып кеткен. Жапырағының жоғарғы сабаққа қарай иілген жерінде кішкентай өсіндісі - тілшесі болады.
Спораларының мөлшері (размері) әртүрлі. Гаметофиттері дара жынысты, бірнеше аптаның ішінде пісіп жетіледі. Полушниктер класына әртүрлі споралы плаун тәрізділер жатады. Полушниктер класы мынадай үш қатардан тұрады : селагинеллалар қатары (Selaqinellas), лепидодендрондар қатары (Lepidodendrales), полушниктер қатары (Isoetales).
Ең көп және кең таралған туысына селагинелла (Selaqinella) жатады. Оның аздаған түрлері ғана дәрілік және сәндік өсімдіктер ретінде пайдаланылады. Селаготектес селагинелла (селаганелла селаговидная - Selaqinela selaqinoides). Ол бұрынғы одақтас республикалардың территориясының европалық бөлігіндегі таулардың ылғалды субальпа белдеуіндегі шалғындарда аздап кездеседі. Спорофитінің сыртқы құрылысы плаунның спорофитіне ұқсас. Сабағының ортасында өткізгіш шоғы орналасады. Ол паренхималық клеткалардан тұратын жіпшелерге ілініп тұрады. Сабағының эпидермисінде устьица аппараттары болмайды. Жапырақтары формасы және мөлшері жағынан бірдей, тілшелері келешегінде түсіп қалып отырады. Мезофиллдің клеткаларында 1-2 пластинка тәрізді храмотофорасы болады. Эпидермистің клеткаларында да храмотофоралары болады. Устьица аппараттары жапырақтың астыңғы бетінде орналасады. Спора түзетін масақтары сабақтарының жоғарғы ұштарында орналасады. Спорофилдерінің вегетативтік жапырақтарынан айқын айырмашылықтары болады. Спорофилдерінің тілшелері болады, бірақ олар ешуақытта түсіп қалмайды. Әрбір масақтың спорофилдерінің қолтығында қысқа аяқшаларда мега және микроспорангилері орналасады. Мегаспорангиінде төрт мегаспора, ал микроспорангиінде көптеген микроспоралар қолайлы жағдайларда өседі. Микроспораның ішінде аталық гаметофит жетіледі. Ол бір вегетативтік клеткадан және бір редукцияға көп ұшыраған антеридийден тұрады. Соңғысының ішінде екі талшығы бар сперматозоидтар жетіледі. Аналық гаметофитте түгелдей дерлік мегаспораның ішінде жетіледі. Гаметофит ұлғая келе мегаспораның қабықшасын жарып шығады. Үш сәулелі жарықшақ арқылы гаметофиттің денесінің бір бөлігі созылып сыртқа шығады, онда архегонилері мен ризоидтары пайда болады. Ұрықтануы сумен байланысты. Зиготадан ұрық пайда болады. Сонымен селагинелланың әртүрлі споралылығы оның гаметофиттері дара жыныстығын және редукцияға көп ұшырағандығын айқындайды. Бұл ерекшелігі өсімдіктердің эволюциясында үлкен роль атқарады.
Бұл бөлімнің ағаш тәрізді түгелдей жойылып кеткен, ал қазіргі кезде флорада тек шөптесін түрлері ғана сақталған.
Құрылысы. Спорофиттің негізгі ерекшелігі ол бүйірінен бұтақтанады және бүйірлік бұтақтары сабаққа топтасып орналасады. Буындары мен буын аралықтары айқын көрінеді. Буын аралықтарының түп жағында қыстырма (интеркалярлық) меристема орналасады. Жапырақтары редукцияға көп ұшыраған.
Олар мөлшері орташа жапырақтан бір ғана орталық жүйкесі бар ұсақ жапырақшаға дейін кішірейген. Хлоропластарында пиреноидтары болмайды. Спорангилері спорангиофороларында түрі өзгерген бүйірлік өркендерінде орналасады. Қырықбуын тәрізділер тең және әртүрлі споралы болып келеді. Сонымен бірге бұларда гетеротализм айқын байқалады. Ол дегеніміз мөлшері жағынан бірдей споралардан әртүрлі жынысты гаметофиттер пайда болады деген сөз. Спородермасында интиннен және экзиннен басқа тағы да перина деп аталынатын сыртқы қабаты болады. Ол экзинге бекінген екі спираль тәрізді бұралған лентадан - элатерден тұрады. Элатерлері екі түрлі қызмет атқарады : споралардың шашылуын және споралардың топтасып жинақталуын қамтамасыз етеді. Бұл аталық және аналық гаметофиттердің бір жерде қатар өсуіне мүмкіндік береді.
Гаметофиттері ұсақ, мөлшері (размері) бірнеше миллиметрден аспайтын жасыл түсті, дара немесе қос жынысты өскіншелер.
Ұрықтануы сумен байланысты болады. Ұрық тыныштық кезеңін басынан өткізбейді.
Классификациясы. Бұл бөлім төрт кластан тұрады : гиенилер класы (Hyeniopsida), сынажапырақтылар класы (Sphenophyllopsida), каламиттер класы (Calamitopsida), қырықбуындар класы (Equisetopsida). Алғашқы үш кластың өкілдері түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер. Қырықбуындар класының өкілдері жер шарының екі бөлігінің де қазіргі кездегі флорасында кездеседі.
Қырықбуындар класы - Қырықбуындар жер шарының Австралиядан басқа жерлерінің барлығында кездеседі. Класс бір ғана қырықбуын (Equisetum) туысынан тұрады. Түрлерінің жалпы саны 30-35 - тей болады, бұрынғы одақтас республикалардың территориясында олардың 13- ші, ал Қазақстанда 8-і кездеседі. Олар негізінен ылғалы мол жерлерде өседі. Сыртқы құрылысы жағынан қырықбуындар өзі ағаш тәрізді тегі калламеттерге жақын, бірақ мөлшері жағынан көп кіші. Қырықбуындардың жер беті сабағы бір жылдық, тек аздаған түрлерінде ғана көпжылдық, мәңгі жасыл болып келеді. Бір түрлері жем - шөптік өсімдіктер ретінде аса құнды болып келеді (бұтақты қырықбуын - хвощ ветвистый - Е. ramosissimum, теңбіл қырықбуын - хвощ пятнистый - Е varieqatum, қыстық қырықбуын - хвощ зимующий - Е. һiemale). Бірақта көптеген түрлері эпидермисінің клеткаларының қабықшалары кремнеземнен тұратын оюлы безектермен (инкрустированы) қапталған. Бұл кремнеземнен тұратын оюлы безектер өсімдіктің жем - шөп ретіндегі құндылығын көп төмендетеді (тіптен жоққа шығарады). Көптеген түрлері жайылымдар мен егіс алқаптарының, әсіресе қышқыл топырақтарда (дала қырықбуыны - хвощ полевой - Е. arvense) күресуге бой беруі аса қиын арам шөптер болып келеді. Кейбір түрлері үй жануарларына улы болып келеді (батпақ қырықбуыны - хвощ болотный - Е. palustre, еменді орман қырықбуыны - хвощ дубравный - Е.palustre, еменді орман қырықбуыны - хвощ дубравный - Е palustre, еменді орман қырықбуыны - хвощ дубравный - Е.nemerosum). Қырықбуынды дәрілік өсімдіктер ретінде медицинада кеңінен қолданады. Сабақтары наждакты қағаздың орнына пайдаланылады.
Қырықбуындардың қазіргі кезде кең таралған өкілдерінің бірі дала қырықбуыны (хвощ полевой). Бұл көпжылдық шөптесін өсімдік. Арам шөп ретінде егістікте және тыңайған жерлерде (залеждерде) өседі. Оның 1метр тереңдікке дейін топыраққа еніп жататын жер асты бөлігі - тамырсабағы болады. Тамырсабақтың буындарында жапырақта қынапшасы (влагалищесі) топтасып орналасады. Сонымен қатар осы буыннан төмен қарай қосалқы тамырлары (придоточные корни) кетеді. Тамырының анатомиялық құрылысы алғашқы қалпында сақталады, ал қабығында үлкен ауа қуыстары болады. Жер бетіндегі сабақтары екі түрлі болады : ерте көктемде пайда болатын, спора түзетін және кейіндеу (жазда) пайда болып, күздің соңына дейін өсуін тоқтатпайтын спора түзбейтін сабақ.
Қырықбуынның басқа түрлерінің жер бетіндегі сабақтары бірдей болады. Спора түзбейтін сабақтары (стерильный побег) әдетте топтасып бұтақтанады. Олардың түсі жасыл және қырлы болып келеді, буындарында түтікке (трубкаға) біріккен қара түсті жапырақтың қынапшалары (влагалищелері) орналасады. Олардың тіс - тіс болып иректелген ұштарында ақ түсті жолағы (белые кайма) болады. Иректелген тістері редукцияға ұшыраған жапырақ тақталары болып саналады. Жапырақтарының редукцияға ұшырауына байланысты фотосинтез процессі жасыл түсті сабақтарында жүреді.
Спора түзетін сабақтары біршама жуан, түсі қоңырлау, хлорофилсіз, бұтақталмаған, биіктігі - 15-30см - дей болып келеді. Олардың да буындары 8-9 иректелген тістері бар,түтік тәрізді болып келетін қынапшаларымен (влагалищелермен) жабылып тұрады. Спора түзетін масақтары сабақтың ұштарында жетіледі. Споралары түзілгеннен кейін сабақ солып қурайды. Спорофилдері (спорангифоры) алты бұрышты қалқаншадан және оны масақтың өсіне бекітіп тұратын аяқшадан, қалқаншаның астыңғы бетінің шетінде орналасқан, қапшық тәрізді спорангилерден тұрады. Спораларының үлкендігі бірдей болады. Элатералары спираль тәрізді бұралған ленталардан тұрады. Олардың ұштары қасықтың сабы секілді жалпайған болып келеді. Топырақта спорадан хлорофилл дәндері бар гаметофиттер жетіледі. Гаметофиттер тармақталған жақтаулары бар, физиологиялық жағынан бір - бірінен айырмашылықтары бар пластинкалар. Аталық гаметофиттерінде антеридийлері пайда болады, ал олардың ішінде көп талшықтары бар спермотазоидтар жетіледі. Ұрықтануы сумен байланысты. Спорофиттің ұрығы тыныштық кезеңін басынан өткізбейді. Сонымен бұл түрдің морфологиялық тең споралылығы, физиологиялық әртүрлі споралылығымен алмасып отырады.

Бақылау сұрақтары :
1. Плаун тәрізділердің биологиялық ерекшеліктері
2. Плаун тәрізділердің сапрофиі мен гаметофитінің негізгі ерекшеліктері
* Түйрегіш басты плаунның өмірлік циклінде спорофитімен гаметофитінің ара салмағы.
* Плаун мен селагинелланың спорофиті мен гаметофитінің құрылыс принциптерінің айырмашылығы
* Қырықбуындардың негізгі белгілері
* Дала қырықбуынының өмірлік циклі
* Папоротник тәрізділердің басқа жоғарғы сатыдағы өсімдіктерден айырмашылығы
* Еркек папоротниктің өмірлік циклі

Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Архегониялы өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері (диспут)

13-Дәріс. Папоротниктер класы.
1.Жалпы қасиеттері.
2. Классификациясы.
3. Даму циклі.
Папоротник тәрізділер өзінің жас шамасы жағынан риниофиттерден, псилот тәрізділерден және плаун тәрізділерден кейін тұрады. Олар шамамен қырықбуын тәрізділермен бір уақытта пайда болған. Егерде риниофиттер түгелдей жойылып кеткен өсімдіктер болса, псилот тәрізділер, плаун тәрізділер және қырықбуын тәрізділер қазіргі кездегі флорада аздаған ғана түрлерімен белгілі. Ал папоротник тәрізділер бұрынғы геологиялық кезеңдерге қарағанда бәсеңдеу болғанымен, өзінің шарықтап өсуін әлі де жалғастырып келеді. Қазіргі кезде олардың түрлерінің саны 10 мыңнан астам. Папоротник тәрізділер жер бетінің барлық жерлерінде таралған, олар тропикалық ормандардан және батпақтардан бастап, шөлді аймақтарға дейін әртүрлі жерлерде кездеседі. Папоротник тәрізділердің алуан түрлілігі жағынан, ылғалды тропикалық ормандар ерекше орын алады. Папоротник тәрізділердің басқа жоғарғы сатыдағы споралы өсімдіктерден айырмашылығы, олар эволюцияның үлкен жапырақты линиясын (мегафилия) береді. Жапырақтары ұзақ уақыттар бойы төбесінен өседі. Жапырақтары ұзақ уақыттар бойы төбесінен өседі. Мұның өзі жапырақтарды талломдардың жалпайуының нәтижесінде пайда болған деп айтуға негіз болады. Сондықтан да оларды вайялар деп жиі айтады. Көп жағдайда жапырақтар екі қызмет атқарады : фотосинтездік және спора түзу. Кейбір түрлерінде жоғарғы вайялары спора түзуге, ал төменгілері фотосинтезге маманданған болып келеді. Түрлерінің көпшілігі тең споралы, алайда әртүрлі споралы түрлері де кездеседі.
Гаметофиті көп жағдайда қос жынысты. Қоңыржай климатты зоналарда өсетіндерінде ол жүрек тәрізді, тропикалық зонадағы түрлерінде жіп тәрізді, немесе тармақталған пластинка тәрізді.
Гаметофит ылғалды жерде өсуге бейімделген. Ұрықтануы сумен байланысты. Гаметофиттері балдыр кезеңіндегі деңгейден өзгермей, қалып қойған, сондықтан да, спорофит құрғақта өсетін өсімдік болғанымен, папоротник тәрізділер құрлықты басып ала алмаған.
Маңызы. Папоротник тәрізділер көптеген өсімдіктер қауымдастығының әсіресе тропикалық, субтропикалық және Солтүстік жалпақ жапырақты ормандардың негізгі компоненттерінің бірі. Олар ашық және жабық грунттарда, сәндік бақтар өсіру үшін ең қажетті өсімдіктер, сонымен бірге дәрі - дәрмек алуға таптырмайтын шикізат.
Классификациясы. Бөлім 7кластан тұрады : аневрофитопсидтер (Aneurophytopsida), археоптеридопсидтер (Archaeopteridopsida), кладоксилопсидтер (Cladoxylopsida), зигоптеридопсидтер (Zyqopteridopsida немесе Coenopteridopsida), офиоглосопсидтер немесе ужовниктер (Оphioqlossopsida), мартиопсидтер (Marattiopsida), полиподиопсидтер (Роlypodiopsida). Осы 7 кластың ішіндегі біздің флорада ең кең таралғаны полиподиопсидтер класы.
Полиподиопсидтер класына 270туыс, 10000- дай түр жатады. Өмірлік формасы алуан түрлі : ағаш тәрізді, лианалар, шөптесін эпифиттер (ылғалды тропикалық ормандарда) көпжылдық тамырсабақты шөптесін өсімдіктер (қоңыржай және слқын климатты зоналарда). Түрлерінің басым көпшілігі тең споралы, құрлықта өсетін өсімдіктер. Қалғандары (120-дай түр) әртүрлі споралы және батпақты жерлерде өсетін өсімдіктер.

Дәріс 6. Жалаңаш тұқымдылар бөлімі.
1. Жалпы қасиеттері.
2. Классификациясы.
3. Даму циклі.

Сабақтың мақсаты : Студенттерді ашық тұқымдылардың құрылықта
таралуы, құрылысы, өмірлік циклінің ерекшеліктері, ұрықтану жолдары
түсініктерін үйрену.
Сабақтың мазмұны 1. Қазіргі кездегі флорада ашық тұқымдылардың 800-дей түрі бар. Көптеген түрлері жойылып кеткен. Ашық тұқымдылар барлық континенттерде таралған. Түрлерінің саны аз болмағанымен, олар климаты салқын зонада және тауларда үлкен орман түзеді.
Құрылысы. Спорофиттері негізінен ағаштар, сиректеу ағаштанған лианалар немесе бұталар. Шөптесін формалары жоқ. Бүйірінен бұтақтанады,сабағы моноподиальды өседі. Сабағы екінші рет қалыңдайды.Көптеген түрлерінің түтіктері жоқ, сүрегі тек трахеидтерден тұрады. Сүзгілі (електі) түтіктерінің серіктік клеткалары болмайды. Бір түрлерінің жапырақтары үлкен, тілімделген, папоротник тәрізділердің жапырақтарына ұқсас, ал екіншілерінде олар ұсақ, тұтас, қабыршақ тәрізді, немесе ине тәрізді (қылқан -хвоя) болып келеді. Ашық тұқымдылардың аздаған түрлерінен басқасының барлығы мәңгілік жасыл өсімдіктер. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы. Кіндік тамырында да жанама тамырларында да микориза түзіледі. Ашық тұқымдылардың негізгі белгілерінің бірі сол, олардың тұқымбүрі (семязачатки), немесе тұқымбүршігі (семяпочки) болады. Тұқымбүрі дегеніміздің өзі метаспорангий, ол ерекше қорғаныш қызметін атқаратын қабықша интегументтен қапталған. Тұқымбүрлері метаспорофилдерінде ашық орналасады, олардан ұрықтанғаннан кейін, дән пайда болады.
Дәннің пайда болуы ашық тұқымдылардың споралы өсімдіктерге қарағанда көп мүмкіндікке (артықшылыққа) ие болуын және құрлықта басым болуын қамтамасыз етті.
Ашық тұқымдылардың өмірлік циклін қарастырғанда,мысал ретінде кәдімгі қарағайды (сосна обыкновенная ) аламыз. Ол спорофитінің биіктігі 50м - дей болатын, 400 жылдай өмір сүретін өсімдік. Діңі жақсы жетілген,онда бүйірлік бұтақтары топтасып орналасады. Сабақтары моноподиальды бұтақтанып өседі. Ұзарған бұтақтарының сыртын қоңырлау - қызғыш түсті, қабыршақты жұқа (чешуевидный) жапырақтары жауып тұрады. Осы жапырақтардың қолтығында қатты қысқарған өркендер пайда болады, оларда екі - екіден ине тәрізді жапырақтар (қылқандар) орналасады. Ине тәрізді дапырақтың, немесе қылқанның (хвоя) көлденең кесіндісінің формасы жалпақтау дөңес болып келеді, оның ортасында өткізгіш шоғы орналасады.
Қарағай шамамен 30-40 жылдан кейін спора түзе бастайды. Спорофилдері жиналып бір - бірінен айқын - айырмасы бар, бір өсімдіктер болатын екі түрлі бүр (стробил, шишки) түзеді. Әдетте аталық бүрлері (стробилдері, шишки) топтасып, ал аналық бүрлері жалғыздан орналасады.
2.Ұрықтануы. Тозаң аталық бүршіктерден (стобилдерден) тұқымбүріне желмен келіп түседі. Оны нуцеллус пен интегументтің арасын толтырып тұратын қоймалжың, сұйықтың тамшысы оңай ұстайды. Бұл тамшы микропиле арқылы, сыртқа шығып тұрады. Кебе келе тамшы тозаңды тұқымбүрінің ішіндегі нуцелуске қарай тартады. Тозаңданған соң, микропиле жабылады. Осыдан кейін барып, аналық бүршіктің қабықшалары тығыздалып бірігеді. Аталық гаметофит, өзінің одан әрі дамуын метаспорангидің ішінде жалғастырады. Тозаңның экзинасы жарылады да, интинмен қоршалған вегетативтік клетка тозаң түтігін түзеді, ол нуцеллустың ұлпасына еніп, архегонияға қарай өседі. Антеридиальды клетка бөлініп екі клетка береді: тірсек клеткасын және сперма түзетін клетканы. Олар тозаң түтігіне өтеді. Ал тозаң түтігі оларды өз кезегінде архегонияға жеткізеді.
Ашық тұқымдылардың папоротник тәрізділерге қарағанда бірқатар прогрессивтік белгілері бар : гаметофиттері дербестігін түгелдей жоғалтқан, олар спорофиттерінде пайда болады және соның есебінен өмір сүреді ұрықтануы сумен мүлдем байланыссыз, спорофиттің ұрығы гаметофиттің есебінен қоректенгенімен, дәннің ішінде тұрады және сыртқы ортаның қолайсыз жағдайынан жақсы қорғалған. Ашық тұқымдылардың дәндерінің ерекшелігі, олардың табиғатының екі жақтылығында қоректік ұлпа эндосперм гаметофитке (п) жатады, ұрық жаңа спорофиттің (2п) бастамасы болып табылады, сыртқы қабықпен (спермордермамен) нуцеллус аналық спорофиттің (2п) ұлпасынан пайда болады.
3. Классификациясы. Ашық тұқымдылар 6 класқа бөлінеді. Ол кластар мыналар :
1 класс-тұқымды папоротниктер, немесе лигноптеридопсидтер (Liqnopteridopsida немесе Pteridospermae).
2 класс-саговниктер немесе цикадопсидтер (Cycadopsida)
3 класс-бенетиттер немесе бенеттитопсидтер (Вennettitopsida)
4 класс-гнеталар немесе гнетопсидтер (Gnetopsida)
5 класс-гинкголар немесе гинкгопсидтер (Ginkqoopsida)
6 класс-қылқан жапырақтылар немесе пинопсидтер (Pinopsida).
4.Тұқымды папоротниктер класы - Liqnopteridopsida немесе Pteridospermae.
Тұқымды папоротниктер ең ертеде пайда болған және ең қарапайым ашық тұқымдылардың бірі. Қазіргі кездерде олар толығымен жойылып кеткен. Бұл папоротник тәрізділер мен ашық тұқымдылардың арасын байланыстырып тұрған топ (переходная группа). Папоротник тәрізділермен оларды жапырақтарының құрылысы, сыртқы түрі, микроспорофиллдері мен микроспорангилерінің құрылыстары жақындастырады. Ал ашық тұқымдылармен сабақтарының екінші рет жуандап өсуі, тұқым бүрлері мен дәндерінің болуы жақындастырады. Ал ашық тұқымдылармен сабақтарының екінші рет жуандап өсуі, тұқым бүрлері мен дәндерінің болуы жақындастырады. Қазіргі кездерде тұқымды папоротниктердің жүздеген түрлері сипатталып жазылады. Олардың аса кең таралған туыстарына мыналар жатады : климматотека (Calymmatotheca), медуллоза (Medullosa), кейтония (Caytonia), глоссоптерис (Glossopteris).
Саговниктер класы - Cycadopsida.
Саговниктердің жапырақтары үлкен, қауырсынды, сиректеу тұтас, ланцет болып келеді. Сабағы (діңі) жақсы жетілген өзектен, қабықтан және онша үлкен болмайтын сүрек қабатынан тұрады. Тұқымбүрі жапырақ тәрізді немесе азды - көпті метаморфозаға ұшыраған мегаспорофилдерінде орналасады. Әдетте тұқымбүрлері жалғыздан орналасады немесе топтасып (шишка) түзеді. Саговниктер эволюцияның үлкен жапырақты тармағы болып табылады. Саговниктер класы бір қатардан тұрады, онда бір тұқымдас бар.
Саговниктер тамаша сәндік өсімдіктер, оларды оранжерияларда және ашық грунтта өсіреді.

Бақылау сұрақтары :
1. Ашық тұқымдылар тұқымбүрінің құрылысы
2. Ашық тұқымдылардың ұрықтануы
3. Ашық тұқымдылардың тұқымдануы
4. Тұқымының орналасуы
5. Ашық тұқымдылардың дәндерінің құрылысы
6. Ашық тұқымдылардың классификациясы
7. Тұқымды папоротниктер класы
8. Саговниктер кластары
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Ашық тұқымдылардың өмірлік циклі, кәдімгі қарағай мысалында.
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с 520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с 111.
4. Абдрахманов О. Тuменгі сатыдаѓы uсімдіктер систематикасы Алматы мектеп 1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания М.Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.

14-Дәріс. Жабық тұқымдылар бөлімі. ( 1 сағат)
1.Негізгі ерекшеліктері.
2. Классификациясы.
3.Көбею жолдары.

Сабақтың мақсаты : Студенттерді жабық тұқымды өсімдіктердің
биологиялық ерекшеліктері, классификациясы, гүлдің шығу тегі, гүлді
өсімдіктер жүйесінің тарихымен таныстыру.
Сабақтың мазмұны 1. Түрлерінің саны 250 мыңнан 350 мыңға дейін болады. Бұл жер бетіндегі қалыптасқан қазіргі жағдайға ең жақсы бейімделген, барлық құрлықтардың өсімдіктер жайында ерекше басым болып келетін өсімдіктер.
Құрылысы. Спорофиттердің өмірлік формасы - ағаштар, лианалар, бұталар, шөптесін өсімдіктер. (бір,екі, көп жылдық)вегетативтік органдарының микроскопиялық құрылысы олардың гистологиялық элементтерінің алуан түрлілігі мен ерекшеленеді. Жабық тұқымдылардың өмірінің ұзақтығы әрқилы 2-3 аптадан бірнеше мыңдаған жылдарға дейін созылады. Көп жылдық шөптесін өсімдіктердің жылдың қолайсыз мезгілдерін басынан өткізуге мүмкіндік беретін түрі өзгерген жер асты вегетативтік органдары, түйнектері, баданалары, тамырсабақтылары болады.
Көбеюі. Спорофитте гүлдер пайда болады, оларда микро мегаспоралар жетіледі. Споралы спорофиттерінің ішінде өсіп гаметофиттерге айналады. Аталық гаметофит тозаң екі клеткадан, ал аналық гаметофит ұрық қабы, сегіз клеткадан тұрады. Жыныстық процесстің нәтижесінде тұқым бүрінен дән, гүл түйінінен (жатынан) жеміс пайда болады. Гүлдің құрылысы микро және мегаспорогенез, аталық және аналық гаметофиттердің түзілуі, тозаңдануы мен ұрықтануы.
2. Гүлдің шығу тегі. Жабық тұқымды өсімдіктерде гүлдің пайда болуының үш түрлі теориясы белгілі. Олардың ішінде ең белгілілерінің бірі Р. Веттштейіннің псевдант (грекше Pseudos) жалған anthos - гүл теориясы. Р. Веттштейіннің тұжырымдауы бойынша ең қарапайым гүлге ие болғандар бір жағында өсімдіктер (Monochlamydeal). Оларға шамшат гүлділер, қайың гүлділер, тал гүлділер жатады. Бұл тұқымдастылардың гүлдері ашық тұқымдылардың стробилдері (бүршіктері шишка) секілді аталық және аналық болып бөлінеді. Әсіресе бір жабынды өсімдіктердің гүлдері ашық тұқымдылардың ішіндегі қылшаның (эфедра) шоғырланған стробилдеріне (соцветия) ұқсас.
Р. Ветштейіннің пікірі бойынша барлық ең қарапайым жабық тұқымдылардың құрылысы қарапайым және бір ғана гүлсерігінен тұрады, немесе гүлсерігі көп жағдайда дара жынысты болады.
3. Стробилярлық теория - (стробиляр - қарағай, шыршаның бүршіктері - шишкалары), немесе эванттық (грекшесі - толық anthons -гүл) басқаша айтқанда толық жетілген гүл деген мағына. Бұл гүлдің пайда болуы туралы гипотезаның авторлары Н. Арбер және Д. Паркине теориясының пайда болуын 1907 жылы мезозойлық қосжынысты. Гүлдер стробилдері бар ашық тұқымдылардың ерекше бір тобының бенетиттердің табылуы себеп болады.
Сырт кескіні мен, тік бұтақталмаған діндерімен, жапырақтарымен бенетиттер пальмаға, көбірек ашық тұқымды саговниктерге ұқсас болған. Бірақ саговниктердің стробилдері дара жынысты. Мөлшері әртүрлі болып келетін бенетиттердің стробилдерінің жақсы жетілгені конус тәрізді өсі болады, оған әртүрлі жапыраққа ұқсас органдары орналасады. Төменнен жоғары қарай жабындық жапырақшалары "гүлсерігі" микроспрофильдері және аналығы (гинецей) орналасады. Микроспорангилері бірігіп біршама күрделірек құрылым микроспаринги түзеді. Аналығы (гинецей) тек микроспорофильдері түсіп қалған (протерандрия) стробильдерінде ғана байқалады. Тұқымбүрі аяқшаның ұшында орналасады және интегументері болады. Екі тұқым жарнағы бар ұрығы жақсы сақталған болады. Эндоспермдерінің болмауы ашық тұқымдыларда мүлдем кездеспейтін құбылыс. Бинетиттердің кейбір ерекшеліктері стробилдерінің қосжынысты болуы, жекелеген бөліктерінің орнласу ерекшелігі өсінің формасы, олардың көп жемістері мен жынысының жақындығы болған деген жорамал айтуға мәжбүр етті. Стробилярлық теория бойынша жабық тұқымдылардың гүліне бенетиттердің стробилдеріне де бастама берген, бізге дейін жетпеген, мезозойдың алғашқы кезеңдерінде өмір сүрген архайлық қосжынысты стробилі бар ашық тұқымды өсімдіктер болған. Мұндай стробилді К. Арбер және Д. Пазкине проангостробил деп атаған. Ол өстен жабынды микроспрофилдерден және мегаспрофилдерден тұрған. Прантостробил жабық тұқымдылардың гүліне барлық бөліктерінің құрылысы мен әсіресе микро және мегаспрофилдермен біршама айырмашылығы болған.
4. Көп ғасырлар бойындағы жабық тұқымдылардың классификациясының тарихын төрт кезеңге бөлуге болады. Утилитарлық систематиканың кезеңі. Классификацияның ең ескі кезеңі бұл кезеңдерде белгілі өсімдіктерді олардың шаруашылығындағы маңызына қарай топтастырған: тамаққа пайдаланатын улы, дәрілік тоқымалық т.бұл ең ұзақ кезең болған.
Жасанды системаның кезеңі. Бұл кезеңдегі классификацияның басты принципі ұсақ өсімдіктер негізінен бірғана морфологиялық белгілеріне қарай бөлу. Кезеңнің ең жоғарғы жетістігі ботаникамен зоологияны белгілі - бір жүйеге келтірген реформатор К. Линнейдің системасы. К. Линней бар - жоғы 24 класқа бөлген. Автор бұл жерде гүлдегі аталықтардың санын, олардың бірігуін, ұзындығын негізге алған. Соңғы класқа гүлдері жоқ өсімдіктерді жатқызған. Бұл құпия некелілер класы. К. Линнейдің системасының басты кемшілігі әрбір класқа түрлерді топтастырғанда, олардың тек бір ғана белгісін негізге алған. Бір класқа жататын түрлер әдетте нағыз туыстың жақындығымен топтастырылмаған. Гүлдердің құрылысының бір кездейсоқ сәйкестіктер аталықтарының саны шешуші роль атқарады.
К. Линнейдің ситемасы жасанды системалар ішінде прогрессивті болғанымен ол өсімдіктер дүниесінің эволюциясын көрсетпейді.
Табиғи системаның кезеңі алғашқы табиғи системаны 1789 жылы А. Жюссье жариялаған. Ол өсімдіктерді 1-2 белгісі бойынша емес, көптеген жиынтығы белгілерін ескере отырып топтастырған. Ол өсімдіктердің бірнеше органдарының белгілерін топтастырған. Органикалық дүниенің эволюциялық системасын құру принципі. Ч. Дарвиннің "түрлердің шығу тегі" атты еңбегі жарық көргеннен соң қалыптасты. Бұл еңбегінде Ч. Дарвин әртүрлі материалдар негізінде эволюцияның өзін және оны қорғаушы күшін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді. Т. Дарвиннің эволюциялық бағытта дамуына ескі әдет - ғұрыптармен және метафизикалық кезеңнің қалдықтарымен күресуде маңызы зор.
Филогенетикалық системаның кезеңі Ч. Дарвиннің еңбегінен кейін ғылымда жаңа кезең басталады. Жүз жылға созылған бұл кезеңде жалпы биологиялық масштабтағы эволюциялық морфологияның және жекелеген ғылымның деңгейіндегі осы маңызды мәселелер зерттелді. Дүниежүзінің көптеген елдерінде ондаған филогенетикалық системалар құрылды. Филогенетикалық системаны құрастыруда Б.О.Р. ғылымдарының орны ерекше. Н. И. Кузнецов, Б. М. Козополянский, Н.А. Буш, А.А. Гроссгейм, А.Д. Тахтаджанның системалары жиі қолданылады. Қорыта айтқанда жабық тұқымдылардың табиғи топтарын гүлдерінің құрылысына және өмірлік формаларына қарай бөледі.
Жабық тұқымдылардың классификациясы - жабық тұқымдылар қос жарнақты (Dicotyledoneae) және дара жарнақты (Monocotyledoneal) кластарына бөлінеді. бұл кластардың бір - бірінен ажырататын көрнекті белгілерін келтіреміз.
Қос жарнақтылар. Ұрықтың екі тұқым жарнағы болады. Ұрықтың тамырша келешегінде жанама тамырлары бар кіндік тамырға айналады. Тамырлары екінші рет қалыңдауға қабілетті. Тамырларының формасы көп жағдайда кіндік тамыр. Сабағы өсімдіктің өсу барысында жуандайды. Сабақтың көлденең кесіндісінде өткізгіш шоқтары ашық көлденең кесіндісінде шеңбердің бойымен орналасады, немесе барлығында бірдей өткізгіш цилиндрі болады. Жапырақтары жәй және күрделі жүйкеленуі торлы. Гүлдерінің мүшелері 5 қатар, сиректеу 4 қатар түзіп орналасады.
Дара жарнақтылар. Ұрықтың бір ғана тұқым жарнағы болады. Ұрықтың тамырша біршама ертерек өледі, қосалқы тамырлар пайда болады. Тамырлары екінші рет қалыңдауға қабілетсіз. Тамыр системасы шашақ тамыр. Сабағы жуандамайды, өткізгіш шоқтары жабық. Сабақтың көлденең кесіндісінде олар ретсіз шашыранқы орналасады. Жапырақтары жай, паралель немесе дара тәрізді жүйкеленген болып келеді. Гүлдерінің мүшелері 3 қатар түзіп орналасады.
Жабық тұқымдылар. Ағаштар, бұталар, шөптесін өсімдіктер. Вегетатив органдары көптеген әртүрлі гистологиялық элементтерден тұрады. Арнайы маманданған вегетативтік органдары бар түйнектері, баданалары, тамыр сабақтары. Тұқым бүрін жеміс жапырақшалары жауып тұрады.
Гаметофит. Аналық гаметофиті сегіз клеткадан тұратын ұрық - қабық. Аталық гаметофиті тозаң, вегетативтік және генеративтік клеткалардан тұрады. Аналық гаметофиті эндосперм және екі немесе оданда көбірек архегониялар. Аталық гаметофиті тозаң бірнеше проталиальды, антеридиальды және вегетативтік клеткалардан тұрады.
Ұрықтануы. Қосарланып ұрықтанады, спермияның бірі жұмыртқа клеткасымен, ал екіншісі - екінші реттік ядромен қосылады. Бірақ рет ұрықтанады - спермияның бірі архегонияның бірінің ішіндегі жұмыртқа клеткасымен қосылады.
Тұқымы. Тұқымы тез пайда болады 3-4 аптадан бір вегетативті кезеңге дейін созылады. Эндоспермі триплоидты (3п). Ұрықтың 1-2 тұқым жарнағы болады. Тұқым жемістің ішінде болады. Тұқымның пайда болуы өте жай жүреді (1,5 - 2жыл) тозаңдану мен ұрықтанудың арасы 13 айға созылады. Эндоспермі гаплоидты (п). Ұрықтың тұқым жарнағы көп жағдайда екіден көп болады. Тұқым тунымдық қабыршақтың үстінде ашық жатады.

Бақылау сұрақтары :
1. Жабық тұқымдылардың өмірлік циклі
2. Гүлдің шығу тегі
3. Эванттық теория
4. Жабық тұқымдылар мен жалаңаш тұқымдылардың айырмашылығы
5. Жабық тұқымдылардың классификациясы
6. Жабық тұқымдылар өкілдерінің шаруашылықтағы маңызы
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
Жабық тұқымдылардың шаруашылықтағы маңыздары (дөңгелек стол)
Әдебиеттер
Негізгі
1. Комарницкий Н.А, Кудряшов. идр. Ботаника Систематика растений : учебник М. Просвещение, 1975 с.608.
2. Курс низших растений (под. ред.М. В. Горленко. М. Высш.школа. 1981 с 520).
3. Антипина Г.С. Водоросли. Учебное пособие. Петрозаводск изд.ПГУ 1992 с 111.
4. Абдрахманов О. Тuменгі сатыдаѓы uсімдіктер систематикасы Алматы мектеп 1972, 243б.
5. Абдрахманов О. Альгология, Ќараѓанды, Алматы 1997, 400б.
Ќосымша әдебиеттер
1. Клюшникова Е.С, Сизова Т.П. Ботаника. Низшие растения Метод указания М.Изд-во, Моск ун-та,1983 с 35.

5.1. ЗЕРТХАНАЛЫҚ ТАҚЫРЫПТАРЫНЫҢ ТІЗІМІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ, ЖӘНЕ МОДУЛЬДІК БӨЛІНУІ ( 30 с). Модуль саны - 7.

№1 зертханалық жұмыс. (2 сағат)
Тақырып: Микроскоп құрылысы, жұмыс істеу ережелері. Цитоплазма, оның қозғалуы. Плазмолиз, деплазмолиз. Пластидтер.
Сабақтың мақсаты: Микроскоп құрылысы, жұмыс істеу ережелерімен таныстыру.Цитоплазма, оның қозғалуы. Плазмолиз, деплазмолиз құбылыстарымен таныстыру. Пластидтердің түрcлерін көрсету.
Тапсырмалар: Әртүрлі объектілерді пайдаланып уақытша препараттар жасау.
Методикалық жоба: Микроскоп құрылысымен және онымен жұмыс істеу ережелерімен таныстыру.
Пияз қабығынан және эллодея жапырағынан уақытша препарат даярлап, өсімдік клеткасының құрылысымен танысу. Цитоплазма қозғалыстарын анықтау. Плазмолиз және деплазмолиз құбылыстарымен танысу. Пияз, эллодея және томат, арбуз т.б. обьектілерді пайдалана отырып, олардан уақытша препарат жасап, пластид түрлерімен танысу.
Сабақта пайдаланытын суреттер: Әметов А. Сурет№ 30, 31, 32, 33, 34.
Бақылау сұрақтары: тест сұрақтары берілген.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы. Алматы, 1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.

№2 зертханалық жұмыс. (2 сағат)
Тақырып: Пияз тамырының ұшындағы митоз. Клетка қабығы.
Сабақтың мақсаты: Пияз тамырының ұшындағы митоз құбылысымен танысу. Клетка қабығының құрылысымен танысу.
Тапсырмалар: Уақытша және тұрақты препараттарды қарау арқылы тапсырманы орындау.
Методикалық жоба: Даяр препаратты қолдана отырып, клетканың бөлінуінің бір түрі болып саналатын митоздық процеспен танысу. Оның негізгі бөліну фазаларын анықтау.
Аспидистра жапырағының эпидермасын пайдалана отырып, клетканың бірінші және екінші қабығымен және қабық саңылауларымен танысу.
Сабақта пайдаланытын суреттер: Әметов А. Сурет№ 37, 38. 39. 42, 43, 44, 47, 48, 51.
Бақылау сұрақтары: тест сұрақтары берілген.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы. Алматы, 1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.

№3 - 4 зертханалық жұмыс.(4 сағат)
Тақырып: Өсімдік ұлпалары.
Сабақтың мақсаты: Өсімдік ұлпаларының түрлерімен, құрылысымен танысу.
Тапсырмалар: Даяр препараттарды пайдалана отырып, өсімдік ұлпаларының құрылысын зерттеу.
Методикалық жоба: Әртүрлі өсімдік жапырақтарының эпидермасынан препараттар даярлап, эпидерманы құрайтын негізгі гистологиялық элементтермен танысу.
Сүректі өсімдіктердің өркенінің көлденең және үзынынан жасалған кесінділерінен (даяр препараттардан перидерма немесе қабықты анықтап, оны құрайтын феллема, феллоген, феллодерма элементтерімен танысу.
Уақытша және даяр препараттарды пайдалана отырып, механикалық (арқаулық) ұлпалардың колленхима, склеренхима, склерейд сияқты құрылысымен таныстыру.
Ксилема, флоэма элементтерімен таныстыру. Олардың өсімдік денесінде орналасу ерекшеліктерімен анықтау.
Сабақта пайдаланытын суреттер: Әметов А. Сурет№ 47, 48, 51, 52.
Бақылау сұрақтары: тест сұрақтары берілген.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы. Алматы, 1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.

№ 5 - 6 зертханалық жұмыс. (4 сағат)
Тақырып: Өсімдіктердің вегетативті дене мүшелерінің морфологиялық және анатомиялық құрылысы.
Сабақтың мақсаты: Өсімдіктердің вегетативті дене мүшелерінің морфологиялық және анатомиялық құрылысымен танысу.
Тапсырмалар: Даяр микропрепараттарды пайдалана отырып, тамырдың, жапырақтын, сабақтығ анатомиялық құрылысымен танысу.
Методикалық жоба: Тамырдың морфологиялық құрылысымен таныстыру.
Тамыр және тамыр жемістің анатомиялық құрылысымен таныстыру. Тамырдың анатомиялық құрылысымен екінші түзуші ұлпаның, яғни камбийдің пайда болуын көрсету қажет.
Өркен құрылысы мен оның пайда болу ерекшелігімен таныстыру. Бұтақтану түрлерін көрсету.
Әртүрлі өсімдіктерді пайдалана отырып, бүршіктің орналасуын, түрлерін және құрылысын анықтау.
Сабақтың анатомиялық құрылысы жүгері және қара бидай сабағының кесінділерінде салыстырмалы түрде көрсетіледі. Дара жарнақты өсімдіктерде камбийдің болмайтындығына ерекше көңіл бөлінеді.
Қос жарнақты өсімдік сабақтарының кесінділерінен алғашқы және соңгы анатомиялық құрылыстан салыстырмалы түрде көрсете отырып, олардың құрылыс ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Жөке, қайың, үйеңкі т.б. сүректі өсімдіктердің сабақтарының кесінділерін пайдалана отырып, сүректі өсімдік сабағының анатомиялық құрылыс ерекшеліктерімен таныстыру. Перидерма, өзек, сүректін құрылыстарымен таныстырып, оларды құрайтын гистологиялық элементтерге көңіл бөлу қажет.
Гербарий материалдарын және бөлме өсімдіктерін пайдалана отырып, жапырак, морфологиясымен таныстыру. Жапырақ құрылысы мен таныстыру қажет. Жүгері, камелия, ирис т.б. өсімдіктердің жапырақтарының көлденең кесіндісін пайдалана отырып, жапырақгың құрылыс ерекшеліктерін аньқгау. Хлоренхималык, негізгі паренхима клеткаларын көрсету,эпидерма ерекшеліктерінен көңіл бөлу.
Сабақта пайдаланытын суреттер: Әметов А. Сурет№ 63, 64, 73, 75, 76, 90, 91.
Бақылау сұрақтары: тест сұрақтары берілген.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы. Алматы, 1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.

№ 7 зертханалық жұмыс. (3 сағат)
Тақырып: Гүлдің, тұқымның, жемістің құрылысы.
Сабақтың мақсаты: Гүлдің, тұқымның, жемістің құрылысымен танысу.
Тапсырмалар: Ылғалды препараттарды және коллекцияларды пайдалана отырып гүлдің, тұқымның, жемістің құрылысымен танысу.
Методикалық жоба: Формалинге салынған әр түрлі өсімдік гүлдерінің құрылыс ерекшеліктерін салыстырмалы түрде анықгау. Гүл құрылысы өсімдік түрлерін классификациялаудың негізгі таксонды белгі екендігі туралы үғымды беру. Гүл типтерімен таныстыру.
Тозаңның құрылысымен таныстыру. Гүлдерден андроцей түрлерін көрсету. Тұқым бүршігінің анатомиялық күрылысымен таныстыру.Әр түрлі өсімдік гүлдерін пайдалана отырып гинецей типтерімен таныстыру.
Гүлге морфологиялық сипаттама беру және оның формуласын құрау. Гүлдің көлденең кесіндісінің (орналасу ерекшелігін көрсету), диаграммасын сызу. Гербарий материалдарын пайдалана отырып гүл шоғырының түрлерін анықтау.
Дара және қос жарнақгы өсімдікгердің тұқымының құрылысын салыстырмалы түрде зерттеу. Жеміс түрлерімен танысу.
Сабақта пайдаланытын суреттер: Әметов А. Сурет№ 101, 102, 103, 108, 109, 113, 114.
Бақылау сұрақтары: тест сұрақтары берілген.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы. Алматы, 1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.

* Студенттердің оқытушымен өтетін өздік жұмыстарының (СОӨЖ) тақырыбы мен мазмұны.
№1 СОӨЖ жұмыс.
Тақырып: Өсімдік клеткасының құрылысы
Сабақтың мақсаты: Өсімдік клеткасының құрылысын білу.
Тапсырмалар: Өсімдік клеткасының құрылысын зерттеу, оқу.
Есеп беру формасы: тест.
Методикалық жоба:
1. Өсімдік клеткасының негізгі бөлімдері.
2. Цитоплазма, оның физикалық қасиеті және субмикроскопиялык, құрылысы, химиялык, құрамы.
3. Цитоплазма органоидтары, олардың ультраструкгуралык, құрылысы және физиологиялық қызметі.
4. Вакуоль, оның түрлері, пайда болуы. Клетка шырыны.
5. Клетка қабығы, оның құрылысы, түрлері.
6. Клетка онтогенезі.
Құрал жабдықтар; таблицалар, микропрепараттар, клетка атласы.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

№2 СОӨЖ жұмыс.
Тақырып: ӨСІМДІК ҰЛПАЛАРЫ.
Сабақтың мақсаты: Өсімдік ұлпаларын танып білу.
Тапсырмалар: Өсімдік ұлпаларын зерттеу, білу.
Есеп беру формасы: тест.
Методикалық жоба:
1. Меристема ( түзүші үлпа) сипаттамасы, түрлері,демде орналасуы.
2. Жабыңдық, арқаульқ, өткізгіш ұлпалар, олардың цитологияльқ сипаттамасы, денеде орналасу ерекшеліктері.
3. Негізгі паренхималық ұлпалар, олардың цитологиялық сипаты,денеде орналасуы.
Құрал жабдықтар; таблицалар, микропрепараттар, клетка атласы.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

№3 СОӨЖ жұмыс.
Тақырып: Өсімдіктің вегетативті дене мүшелерінің
морфологиялық және анатомиялық құрылысы.
Сабақтың мақсаты: : Өсімдіктің вегетативті дене мүшелерінің
морфологиялық және анатомиялық құрылысымен танысу.
Тапсырмалар: : Өсімдіктің вегетативті дене мүшелерінің
морфологиялық және анатомиялық құрылыстарын зерттеу, оқып білу.
Есеп беру формасы: тест.
Методикалық жоба: .
1. Тамырдың анатомиялық, морфологиялық құрылысы. Тамырдың түр өзгерістері.
2. Сабақтың морфологиялық және анатомиялық құрылысы, түр өзгерістері.
3. Бүршік және өркен, олардың құрылысы, пайда болуы.
4. Жапырақтың морфологиялык, және анатомиялық метоморфозасы.
Құрал жабдықтар; таблицалар, микропрепараттар, клетка атласы.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

№4 СОӨЖ жұмыс.
Тақырып: Көбею және даму.
Сабақтың мақсаты: : Көбею және даму циклдарымен танысу.
Тапсырмалар: : Көбею және даму циклдарын білу.
Есеп беру формасы: тест.
Методикалық жоба:
1. Жыныссыз көбею,оның түрлері.
2. Жынысты кобею.
3. Жоғарғы споралы өсімдікгердің дамуы, ондағы ұрпақтың алмасуы. (ядро фазаларының алмасуы)
4. Жалаңаш тұқымды өсімдіктердің даму циклі. (спорогенез,гаметогенез) Ұрпақтың алмасуы.
5. Жабық тұқымды өсімдіктердің дамуы.Гүлдің құрылысы. Спорогенез, Гаметогенез, тозндану,урықтану құбылыстары.
6. Тұқым және жемістің пайда болуы, олардың құрылыс ерекшеліктері.
Құрал жабдықтар; таблицалар, микропрепараттар.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

+ Студенттердің өздік жұмыстарының (СӨЖ) тақырыптары мен мазмұны
№1 СӨЖ жұмыс.
Тақырып: Өсімдік клеткасының құрылысы
Сабақтың мақсаты: Өсімдік клеткасының құрылысысын білу.
Тапсырмалар: Өсімдік клеткасының құрылысын зерттеу, оқу.
Есеп беру формасы: тест.
Методикалық жоба:
1. Өсімдік клеткасының негізгі бөлімдері.
2. Цитоплазма, оның физикалық қасиеті және субмикроскопиялык, құрылысы, химиялык, құрамы.
3. Цитоплазма органоидтары, олардың ультраструкгуралык, құрылысы және физиологиялық қызметі.
4. Вакуоль, оның түрлері, пайда болуы. Клетка шырыны.
5. Клетка қабығы, оның құрылысы, түрлері.
6. Клетка онтогенезі.
Құрал жабдықтар; таблицалар, микропрепараттар, клетка атласы.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

№2 СӨЖ жұмыс.
Тақырып: ӨСІМДІК ҰЛПАЛАРЫ.
Сабақтың мақсаты: Өсімдік ұлпаларын танып білу.
Тапсырмалар: Өсімдік ұлпаларын зерттеу, білу.
Есеп беру формасы: тест.
Методикалық жоба:
1. Меристема ( түзүші үлпа) сипаттамасы, түрлері,демде орналасуы.
2. Жабыңдық, арқаульқ, өткізгіш ұлпалар, олардың цитологияльқ сипаттамасы, денеде орналасу ерекшеліктері.
3. Негізгі паренхималық ұлпалар, олардың цитологиялық сипаты,денеде орналасуы.
Құрал жабдықтар; таблицалар, микропрепараттар, клетка атласы.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

№3 СӨЖ жұмыс.
Тақырып: Өсімдіктің вегетативті дене мүшелерінің
морфологиялық және анатомиялық құрылысы.
Сабақтың мақсаты: : Өсімдіктің вегетативті дене мүшелерінің
морфологиялық және анатомиялық құрылысымен танысу.
Тапсырмалар: : Өсімдіктің вегетативті дене мүшелерінің
морфологиялық және анатомиялық құрылыстарын зерттеу, оқып білу.
Есеп беру формасы: тест.
Методикалық жоба: .
1. Тамырдың анатомиялық, морфологиялық құрылысы. Тамырдың түр өзгерістері.
2. Сабақтың морфологиялық және анатомиялық құрылысы, түр өзгерістері.
3. Бүршік және өркен, олардың құрылысы, пайда болуы.
4. Жапырақтың морфологиялык, және анатомиялық метоморфозасы.
Құрал жабдықтар; таблицалар, микропрепараттар, клетка атласы.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

№4 СӨЖ жұмыс.
Тақырып: Көбею және даму.
Сабақтың мақсаты: : Көбею және даму циклдарымен танысу.
Тапсырмалар: : Көбею және даму циклдарын білу.
Есеп беру формасы: тест.
Методикалық жоба:
1. Жыныссыз көбею,оның түрлері.
2. Жынысты кобею.
3. Жоғарғы споралы өсімдікгердің дамуы, ондағы ұрпақтың алмасуы. (ядро фазаларының алмасуы)
4. Жалаңаш тұқымды өсімдіктердің даму циклі. (спорогенез,гаметогенез) Ұрпақтың алмасуы.
5. Жабық тұқымды өсімдіктердің дамуы.Гүлдің құрылысы. Спорогенез, Гаметогенез, тозндану,урықтану құбылыстары.
6. Тұқым және жемістің пайда болуы, олардың құрылыс ерекшеліктері.
Құрал жабдықтар; таблицалар, микропрепараттар.
Қоданылатын әдебиеттер:
* Агелеуов Е. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы,1988ж.
* Аметов А. Ботаника. Алматы, 2005.
* Мұсакулов Г. Ботаника. М., 1975ж.
* Васильев А.Е. Ботаника. М., 1988г.
* Мухитдинов Ю.М. Өсімдік анатомиясы мен морфологиясы, Алматы, 1997г.
* Хржановский В.Г. Основы ботаники с практикумом. М., 1998.

* Пәнді оқыту бойынша әдістемелік ұсыныс.

Ботаника пәні 3 бөлімнен тұрады: өсімдік анатомиясы және морфологиясы, төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы және жоғарғы
сатыдағы өсімідіктер систематикасы. Биология мамандығы бойынша студенттер 1-2 ші семестрлерде өсімдіктер анатомиясы және морфологиясымен танысады. Өсімдіктер анатомиясы және морфологиясы бағдарламасы мынандай жоспар арқылы кұрылған:
1. Өсімдік анатомиясы және морфологиясы пәнін окыту мақсаты.
2. Өсімдік анатомиясы және морфологиясы пәнінің лекциялары.
3. Зертханалық жұмыстар, олардың мазмұны.
4. Қолданылатын оқулықтар.
5. Өсімдік анатомиясы және морфологиясы пәнінен өтетін бақылау жұмыстары.
6. Өсімдік анатомиясы және морфологиясы пәнінен өтетін далалык, жаттығу практикасы.

өсімдік анатомиясы және морфологиясы пәнін оқыту мақсаты.

1. Студенттерге ботаника оқығанда өте қиын биологиялық мәселелер жөнінде түңғыш рет алғашқы үғымдар беру. Мұндай мәселелер мыналар болып табылады:
А) Организімнің клеткалық құрылысы.
Б) Өсімдіктер тіршілігінің негізгі процестері- тыныс алу, қоректену, заттардың екінші түрге айналуы және қозгалуы.
В) Өсімдіктерде органикалық заттардың пайда болуының аса маңызды биокосмикалық процесі, ұрықтану процесі, тіршілік жағдайларының организм дамуына әсер етуі, ауылшаруашылық өсімдіктердің өсуі мен дамуын реттеу.

2. Бірінші курс студенттері өсімдік дүниесінің сыртқы ортамен байланысы, карым-катынасын және осыған байланысты өсімдік органдары мен тканьдарында жүретін биологиялық процестерден мағлұмат алады. Өсімдіктердің жеке топтарының құрылысын, көбеюін және тіршілік еткен орталарын салыстыру арқылы зерттеуге назар аударылады.

3. Теорияльқ курсқа бөлінген сағаттар деңгейінде өсімдіктер дүниесінен студенттерге толық мағлұмат беру мүмкін емес. Ол зертханалық сабақтарда мүмкіндігінше толықтырылуы тиіс. Соңдай-ақ зертханалық сабақта студенттер өсімдіктерден гербарий жасау, ішкі құрылысын микроскоп аркылы зерттеу үшін кесінділер және уақытша препараттар жасау техникасын үйренеді. Мұның болашақ мұғалім үшін мәні өте зор.

* Курс форматы
Пән бойынша дәріс және зертханалық сабақтар жүреді. Дәрістік сабақта студенттер материалды тыңдап, игереді және зертханалық сабақтарда модульдар бойынша бақылау тапсырмаларын орындайды, межелік тестілеу өтеді. Топтық өздік және межелік сабақтарда ең маңызды тақырыптар талқыланады. Әрбір сабақтың күні мен уақыты, тақырыбы мен тапсырмалары алдын ала хабарланады. Бұл сабақтарға студенттердің белсенді қатысуы керек. Сонымен қоса, пән бойынша кеңестер жүргізіледі, олардың кестесі алдын ала хабарланады. Әрбір апта аяғында дәрістік, зертханалық, өздік және межелік тапсырмаларды орындауға байланысты бөлінген балл сандарына қарай студенттердің білімі бағаланады.
Курс саясаты
Пәнді студент оқытушының көмегімен және дербес жүйелі түрде оқуы тиіс, қажет болғанда оқытушыдан кеңес алуға болады. Порталға үнемі кіріп, оқытушының пән бойынша жасалған жұмыс бағдарламасы мен немесе силлабуспен танысып, зертханалық сабақтарда берілген әдістемелік нұсқауларды орындау қажет. Тек дәрістік материалдармен шектелмей, курс ішінде көрсетілген электрондық қорларды, әдебиеттерді оқу қажет. Алдымен бір модульды оқып, игеріп, тапсырмасын орындап, сонан соң ғана келесі модульға көшу керек. Өздік жумыстардағы тапсырмаларды уақытында орындап, межелік тестілерді де мерзімінде өту керек. Бақылау мерзімдері: 1-ші 7-ші апталардағы тапсырмалар мен тестілерді тапсырғаннан кейін алғашқы аттестация өтеді, келесі бақылау мерзімі 8-ші аптадан 15-ші аптаға дейін. 15 аптада екінші аттестация қорытындысы жарияланады.

* Баға қою саясаты
Әрбір студент пән бойынша жеткілікті рейтинг алуы үшін белгілі балл санын жинуы тиіс. Баллдардың максималды саны:
1-рейтинг нәтижесі бойынша 1-8 апталарда - 300 балл,
2-рейтинг нәтижесі бойынша 9-15 апталарда - 300 балл.
Пән бойынша семестрде максималды балл саны - 600.
Баллдар келесі жұмыс түрлері үшін қойылады:
1. Модульдар бойынша тапсырманы орындағаны үшін (1 және 3 модуль бойынша максимум 150 балл, 2-модуль бойынша - максимум 120 балл)
2. Межелік тестілерді орындағаны үшін (максимум 30 баллдан)
Курстық жұмыс жеке бағаланады.
Пән бойынша баллдардың бөлінуі төменде 5-кестеде берілген.
Бақылау мерзімдері 8-аптаның соңы және 15-аптаның соңы. Уақытында өткізілмеген тапсырма мен тестерді 15-аптада тапсыруға болады, бірақ егер студент себепсіз уақытында орындамаса, оларға айыппұл салынып, баллдың 60% ғана қойылады.

* Студент білімін бақылау
Студенттің білімін бақылау келесі түрде жүргізіледі:
* ағымдағы бақылау (әр модуль соңында жүргізіледі)
* межелік бақылау тестілеу түрінде (8 және 15 апталарда)
* қорытынды бақылау - семестр соңында бір рет жүргізіледі (емтихан).
Студент пән бойынша емтиханға жіберілуі үшін оның семестрдегі жиынтық рейтингілік бағасы 50% тең немесе артық болуы тиіс. Қорытынды баға 1 және 2 рейтинг пен емтихан нәтижесі бойынша есептеледі: 1-рейтинг нәтижесінің 30% + 2-рейтинг нәтижесінің 30% + емтихан нәтижесінің 40% қосындысына тең.
Пән бойынша қорытынды баға келесі шкала бойынша анықталады (кесте).
Әріптік, баллдық және пайыздық эквиваленттегі бағалар шкаласы
кесте
Әріптік жүйедегі баға
Баллдың цифрлық эквиваленті
Пайыздық мөлшері
Дәстүрлі жүйе бойынша баға
А
4,0
95 - 100
Өте жақсы
А -
3,67
90 - 94

В+
3,33
85 - 89

Жақсы
В
3,0
80 - 84

В -
2,67
75 - 79

С+
2,33
70 - 74

Қанағаттанарлық

С
2,0
65 - 69

С -
1,67
60 - 64

D+
1.33
55 - 59

D
1,0
50 - 54

F
0
0 - 49
Қанағаттанарсыз
I
NA
-
Аяқталмаған
P
-
өтті
Пәнді өтті

Курстың негізгі қағидасы:
* Сабақты босатпау, кешікпей келу.
* Босатылған сабақты келесі сабаққа дейін өздігінен оқу, орындау
* Межелік бақылауға берілген тапсырмаларды уақытында орындау
* Емтиханға жақсы даярланып, уақытында тапсыру

* БОТАНИКА (Өсімдіктер морфология анатомия) пәні бойынша ТЕСТ сұрақтары.

I Бөлім. Өсімдіктер анатомиясы және морфология.
1. Клетка
А. Анықтауларды толықтыру
* Өзіндік жеке ядросы болмайтын ағзалар -... ......
* Протопластың тұрақты компоненттері өзіне сәйкес құрылымы және атқаратын қызметттері болатын ағзалар - ... ... ...
* Клетка ядросын қоршайтын қос мембрана - ........
* Қос мембранамен шектелген құрамында хромосомалар бар эукариотты клетканың маманданған бөлігі - .........
* Эукариотты клетка ядросындағы ұсақ шар тәрізді денешік, бұл негізінен р-РНҚ - нан түзілген және рибосомалардың пайда болатын орны - .....
* Жекелеген ядро және органоидтары бар ағзалар - .........
* Полиплоидты ядролардың пайда болу процессі - .........
* Субмикроскопиялық каналдардың мембраналарымен бөлінген жүйесі, гиалоплазмадан өтетін - .........
* Ядроны есептемегенде, клетканың тірі құрамы - .........
* Клетканың бөлінуі - .........
* Сары, қызыл-сары және қызыл түсті пластидтер - .........
* Жасыл түсті пластидтер, құрамында жасыл пигментті хлорофилл бар - .........
* Ядроларға жетпейтін, бір-біріне параллелді және перпендикулярлы жазықтықтағы талшықтардың бөліну бірлестігі, телофазада пайда болатын және клетка пластинкасының түзілуін қамтамасыз етеді - .........
* ......... - цитоплазманың негізгі заты.
* ......... - клетканың тірі құрамын вакуольден бөлетін протопластың шектеуші мембранасы.
* ......... - клеткалардың түзілуі, құрамында үштік немесе төрттік хромосомалар жиынтығы болатын.
* ......... - цитоплазманыңсыртқы беткейлі мембранасы, әдетте клетка қабықшасына жанасатын.
* ......... - клеткадағы барлық пластидтердің жиынтығы.
* ......... - жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің түссіз пластидтері.
* ......... - синтездеудің орталығы және полисахаридтердің жинақталынуы мен бөлінуі болатын органоид.
* ......... - ерітуші ферменттер арқылы цитоплазмадағы белгілі бір жерлердің ыдырауы.
* ......... - әртүрлі заттардың сулы ерітіндісі болатын, вакуольдің құрамы.
* ......... - өсімдіктердің екінші метаболиттері болатын, қанттардың спирттермен, альдегидтермен, фенолдармен және т. б. қосылыстары.
* ......... - жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің клетка шырынындағы гетероциклді табиғаты бар азотты құрамды заттар, түссіз, ащы дәмі бар, сілтілік қасиеттері болады.
* ......... - зат алмасуда бөлінетін және тұнбаға аморфты немесе кристаллды түрде түсетін заттар.
* ......... - полисахаридтерден - крахмалдан түзілетін, тірі клеткалардағы пластидтер стромасында пайда болатын өсімдіктер клеткасында кең таралған маңызды қосылыстар.
* ..... - әртүрлі формалардағы, аморфты немесе кристаллды түрдегі белокты қосылыстар.
* ......... - көп және ұсақ кристаллдардан тұратын шар тәрізді түзілістер.
* ......... - көптеген дара кристаллдардың жинақталуы.
* .........- шоқтарға жиналған ине тәрізді кристаллдар.
* ......... - көршілес клеткалар қабықшаларынан түзілген және олардың арасында орталық пластинка орналасқан құрылыс.
* ......... - полисахаридтер тобы және оларға жақын заттар, гидролиз кезінде галактурон қышқылын береді.
* ......... - фенол қатарындағы араласқан аморфты полимер, суда ерімейтін, клетка қабықшасының матрикс құрамына кіретін.
* ......... - орталық пластинканың ыдырауы кезіндегі клеткалардың ажырау процессі.
* ......... - аралық клеткалардың қабықшаларынан өтетін цитоплазмалық жіңішке жіпжелері немесе каналшалары.
* ......... - клеткалардың екінші қабықшасының кез-келген қалың емес жері.
* ......... - клетка арлықтар мен клетка қабықшаларымен түзілген бос кеңістік.
Б. Дұрыс жауапты тап.
* Өсімдік клеткасының конституционды заттары болып табылады:
А. белоктар, көмірсулар, липидтер, нуклеин қышқылдары;
Б. белоктар, көмірсулар, органикалық қышқылдар, минералды тұздар;
С. белоктар, көмірсулар, органикалық қышқылдар, нуклеин қышқылдары;
Д. белоктар, көмірсулар, липидтер, минералды тұздар;
Е. белоктар, липидтер, минералды тұздар, нуклеин қышқылдары;
* Өсімдік клеткасында қордағы заттар:
А. көмірсулар, белоктар, минералды тұздар;
Б. белоктар, липидтер, нуклеин қышқылдары;
С. белоктар, липидтер, көмірсулар;
Д. көмірсулар, минералды тұздар, нуклеин қышқылдары;
Е. белоктар, көмірсулар, нуклеин қышқылдары;
* Биологиялық мембраналардың негізгі қасиеттері болып келеді:
А. серпімділік;
В. талғаулы өткізгіштік;
С. иілгіштік,
Д. мөлдірлік;
Е. тұйықтық;
* Цитоплазманың негізгі заты;
А. строма;
В. гиалоплазма;
С. нуклеоплазма;
Д. матрикс;
Е. кариолимфа;
42. Гиалоплазма физико-химиялық түсінікте, өз алдына нені көрсетеді:
А. эмульцияны;
В. коллоидты;
С. таза ерітінді;
Д. күл;
Е. гел;
43. Клеткада рибосомалардың функциясы:
А. белоктардың синтезі;
В. нуклеин қышқылдырдың синтезі;
С. полисахаридтердің синтезі;
Д. локалды автолиз;
Е. липофилді заттардың синтезі;
* Гольджи аппаратының қызметі:
А. белоктардың синтезі;
В. нуклеин қышқылдардың синтезі;
С. полисахаридтердің синтезі;
Д. локалды автолиз;
Е. липофилді заттардың синтезі;
* Митохондрияның ішкі өсінділері қалай аталады:
А. тилокоидтар;
В. кристалар;
С. диктиосомалар;
Д. граналар;
Е. плазмодесмалар;
* Хлоропластардың ішкі мембраналары түзеді:
А. тилокоидтарды;
В. кристаларды;
С. диктиосомаларды;
Д. плазмодесмаларды;
* Митохондрияның негізгі заты болып табылады:
А. строма;
В. матрикс;
С. гиалоплазма;
Д. нуклеоплазма;
Е. кариолимфа;
* Қос мембраналы қабықша сәйкес;
А. лизосомаларға;
В. агранулярлы эндоплазмалық ретикулумға;
С. хлоропласттарға;
Д. сферосомаларға;
Е. гранулярлы ЭПР.
* Қос мембраналы қабықша сәйкес:
А. митохондрияларға;
В. рибосомаларға;
С. диктиосомаларға;
Д. лизосомаларға;
Е. вакуолдерге.
* АТФ синтезін жүзеге асыра алады:
А. лейкопласттар;
В. хлоропласттар;
С. хромопласттар;
Д. пропластидтер;
Е. амилопласттар.
* Фотосинтез келесі пластидтерде жүреді:
А. лейкопласттарда;
В. хлоропласттарда;
С. хромопласттарда;
Д. пропластидтерде;
Е. амилопласттарда.
* Митохондрияларда пайда болады:
А. АТФ синтезі;
В. белоктардың синтезі;
С. көмірсулардың синтезі;
Д. локалды автолиз;
Е. нуклеин қышқылдарының синтезі.
* Алғашқы крахмал қайда синтезделеді:
А. лейкопласттарда;
В. диктиосомаларда;
С. хлоропласттарда;
Д. амилопласттарда;
Е. пропластидтерде.
* Локалды автолизді түзетіндері:
А. лизасомдар;
В. вакуольдер;
С. Гольджи аппараты;
Д. агранулярлы ЭПР;
Е. гранулярлы ЭПР.
* Липофильді затттардың синтезін жүргізетіндер:
А. агранулярлы ЭПР;
В. гранулярлы ЭПР;
С. Гольджи аппараты;
Д. рибосомалар;
Е. ядрошықтар.
* Ядроның негізгі заты бұл:
А. гиалоплазма;
В. нуклеоплазма;
С. строма;
Д. матрикс;
Е. нуклеин қышқылдары.
* Ядрошықта синтез жүреді:
А. РНК;
В. ДНК;
С. АТФ;
Д. белоктардың;
Е. көмірсулардың.
В. Сәйкестікті анықтау.
58
Клетканың компоненттері:
А. қабықша;
В. тонопласт;
С. лизасомдар;
Д. ядро;
Е. хлоропласттар.
Қызметтері:
1. Зат алмасу және ақпарат сақталуының реттелуі;
2. Сыртқы ортадан клеткаға заттардың өтуін реттеушілігі;
3. Цитоплазмадан вакуольге заттардың өтуін реттеуші;
4. Локальды және глобалды автолиз;
5. Клеткаға форма беруі және қорғаушылық қызмет атқаруы;
6. Фотосинтез.
59 Клетканың компонентттері
1. Гранулярлы ЭПР;
2. агранулярлы ЭПР;
3. лейкопласттар;
4. амилопласттар;
5. вакуоль.
Қызметтері:
* қоректік заттардың жинақталынуы;
* осмостық құбылыстарды реттеуші, қалдықтардың жинақталуы;
* крахмалдың жинақталуы;
* белоктың синтезі, тасымалдау функциясы;
* липофилді заттардың синтезі және олардың тасымалдануы;
* полисахаридтердің синтезі;
* рибосомалардың синтезі;
* АТФ синтезі.
Клетка компоненттері:
* ядрошық;
* митохондриялар;
* Гольджи аппараты;
* Лейкопласттар;
* Вакуоль.
Қызметтері:
* қоректік заттардың жинақталуы;
* осмостық құбылыстардың реттелуі және қалдықтардың жиналуы;
* крахмалдың жинақталуы;
* тасымалдау қызметі, белок синтезі;
* липофилді заттардың синтезі және олардың тасымалдануы;
* полисахаридтердің синтезі;
* рибосомалардың синтезі;
* АТФ синтезі.
61
Клетка компонентттері:
* Гольджи аппараты;
* Плазмалема;
* Гранулярлы ЭПР;
* Ядрошық;
* Агранулярлы ЭПР.
Қызметтері:
1. зат алмасу реттеуші және ақпараттың сақталуы;
2. сыртқы ортадан заттардың клеткаға өтуін реттеуі;
3. цитоплазмадан вакуольге заттардың өтуін реттеу;
4. белоктың синтезін тасмалдау қызметі;
5. липофильді заттардың синтезі және олардың транспорты;
* Полисахаридтердің синтезі;
* Рибосомалардың синтезі;
* АТФ синтезі.
62
Клетка компоненттері:
* қабықша;
* лейкопласттар;
* хромопласттар;
* вакуоль;
* амилопласттар.
Қызметтері:
* қоректік заттардың жиналуы;
* осмостық құбылыстардың реттелуі, қалдықтардың жиналуы;
* крахмалдың жиналуы;
* белоктың синтезі, тасымалдау қызметі;
* клеткаға форма беру және қорғанушы қызмет атқарады;
* ашық бояудың берілуі жануарларды еліктіру үшін.
63
Клетка компоненттері:
* рибосомалар;
* митохондриялар;
* лизасомдар;
* гранулярлы ЭПР;
* қабықша.
Түзілу жолдары:
* Клетканың аттас компоненттерінің бөлінуі жолымен;
* Агранулярлы ЭПР-ның бөліктерінің бөлінуі жолы;
* Тірі клетка протопластысымен түзіледі;
* Гольджи аппаратымен синтезделеді;
* Ядрошықта синтезделеді
* Клетканың бөлінуі кезінде беріледі.
64
Клетканың компоненттері:
* пластидтер;
* вакуоль;
* агранулярлы ЭПР;
* рибосомдар;
* тонопласттар.
Түзілу жолдары:
* Клетканың аттас компоненттерінің бөліну жолдары;
* Аранулярлы ЭПР-ның бөліктерінің бөліну жолы;
* Тірі клетка протопласттысымен түзіледі;
* Гольджи аппаратымен түзіледі;
* Ядрошықта синтезделеді;
* Клетканың бөлінуі кезінде беріледі;
*
65
Клетка компонеттері:
* плазмолемма;
* ядро;
* Гольджи аппараты;
* ЭПР;
* Рибосомалар.
Түзілу жолдары:
* Клетканың аттас компоненттерінің бөлінуі жолымен;
* Агранулярлы ЭПР-ның бөліктерінің бөлінуі жолымен;
* Тірі клетка протопластысымен түзіледі;
* Гольджи аппаратымен синтезделеді;
* Ядрошықта синтезделеді;
* Клетканың бөлінуі кезінде беріледі.
Г. Дұрыс кезегімен құрастыру.
66
Ядро бөлінгендегі тура емес фазалары:
1.Телофаза 2.Анафаза 3.Метафаза 4.Профаза.
67
Клетка онтогенезінің фазалары:
1.Созылу 2.Эмбрионалды 3.Жетілу 4.Мамандану 5.Қартаю 6.Өлім
68
Осмостық процесстердің кезектері:
1.Деплазмолиз 2.Судың клеткадан ағуы 3.Клеткаға К+ иондарының келуі 4.К+ иондарының клеткадан шығуы 5.Плазмолиз 6.Судың клеткаға келуі.
69
Пластидтердің алмасуының кезегі:
1.Хромопласттар 2.Пропластидтер 3.Хлоропласттар.
70. Өсімдіктердің ішкі құрылысын зерттейтін ғылым қалай аталады:
* Өсімдіктер морфологиясы
* Өсімдіктер физиологиясы
* Өсімдіктер анатомиясы
* Өсімдіктер систематикасы
* Өсімдіктер географиясы
71. Ұзындығы енінен 10-100 есе артық, созыңқы, сүйірленген қабықшалары қалын клеткаларды қалай атайды:
* эпидермалық
* паренхималық
* прозенхималық
* эпиблемалық
* протодермалық
72. Өсімдіктер клеткасының жануарлар клеткасынан айырмашылығы неде:
* митохондриялар
* цитоплазма
* вакуоль
* ядро
* рибосомдар
73. Цитоплазмада белоктың проценттік мөлшері қанша:
* 1 процент
* 5 процент
* 10 процент
* 30 процент
* 70 процент
74. Орталық вакуольды бойлай жүретін цитоплазманың қозғалыс түрін ата:
* толқынды
* циркулярлық
* ротациялық
* әртүрлі бағыттағы
* 2 мен 4
75. Цитоплазманың сыртқы мембранасы қалай аталады?
* плазмодесма
* тонопласт
* плазмолемма
* мезоплазма
* гиалоплазма
76. Клетка шырынында қандай пигмент кездеседі:
* хлорофилл
* каротин
* антоциан
* ксантофилл
* фикобилин
77. Клетка қабығынан ішкі жағынан сыртқа қарай бағытталған қысым қалай аталады:
* тургор
* осмос
* диффузия
* сору күші
* плазмолиз
78. Екі мембраналы органоидты ата:
* рибосом
* эндоплазмалық тор
* биосом
* пластид
* лизосом
79. Хромопластың құрамында қандай пигмент бар:
* хлорофилл
* пигмент жоқ
* ксантофилл
* антоциан
* хинин
80. Хлоропластың ультраструктуралық құрылымында пигменттер қай бөлімінде орналасқан:
* сыртқы мембранада
* стромада
* ішкі мембранада
* тилакоидтарда
* 2 мен 4
81. Диплоидты хромосом санды бір дене клеткасының екіге бөлінуі қандай жолмен жүреді:
* мейоз
* амитоз
* эндомитоз
* митоз
* политения
82. Клетка қабығының суректенуі қандай химиялық заттың пайда болуына байланысты:
* пектин
* лигнин
* суберин
* клетчатка
* 1 мен 4
83. Өсімдік майлары синтезделетін және жиналатын орталығы:
* лизосома
* полисома
* Гольджи аппараты
* сферосома
* пластид
84. Клетканы вакуольдегі клетка шырынының конценрациясынан артық концентрацияға салған кезде қандай құбылыс байқалады:
* плазмолиз
* деплазмолиз
* тургор
* транспирация
* диффузия
85. Митотикалық циклдің ең ұзақ болігі:
* профаза
* метафаза
* интерфаза
* анафаза
* телофаза
86. Митоздың соңғы кезеңі:
* профаза
* цитокинез
* метафаза
* интеркинез
* телофаза
88. Сыртқы ортадан көректік заттарды сіңіру барысында, жай құрамды қосылыстардан организмде күрделі заттардың синтезделуі қалай аталады:
* диссимиляция
* транспирация
* деплазмолиз
* ассимиляция
* плазмолиз
89. Клетка теориясының негізін қалаушы ғалым:
* А.Левенгук
* Т.Шванн
* Р.Гук
* Р.Браун
* Г.Галилей
90. Клетка қандай бөлімнен тұрады:
* клетка қабығы
* рибосома
* Гольджи аппараты
* лизосома
* эргастикалық заттар
91. Екі мембраналық цитоплазмалық органоидты ата:
* эндоплазмалық тор
* лизосома
* рибосома
* митохондрия
* микротүтікшелер
92. Цитоплазма клетка шырынынан қандай мембрана арқылы бөлінеді:
* плазмодесма
* тонопласт
* плазмолемма
* қабық
* мезоплазма
93. Фотосинтез процесі қай органоидта жүреді:
* рибосомада
* пластидте
* лизосомада
* митохондрияда
* ядрода
94. Ядроны алғашқы рет қай ғалым аңықтады:
* Р.Гук
* А.Левенгук
* Р.Браун
* Т.Шванн
* М.Мальпиги
95. Клеткадан клеткаға тұқым қуалаушылық мәліметін беретін, барлық органеллалардың қызметін басқаратын клетканың бөлшегін ата:
* клетка қабығы
* цитоплазма
* вакуоль
* ядро
* митохондрия
96. Алғашқы синтездің нәтижесінде пайда болатын эргастикалық затты ата:
* май
* белок
* нуклеин қышқылдары
* крахмал
* 2 мен 3
97. Клетка қабықшасын түзетін полисахаридтер қандай органоидта түзіледі:
* пластидте
* эндоплазмалық торда
* лизосомада
* Гольджи аппаратында
* рибосомада
98. Шектес клеткалардың алғашқы қабықшаларының түйіскен жері қалай аталады:
* 2-ші қабық
* орталық тақта
* клетка аралық саңылаулар
* плазмодесмалар
* поралар
99. Цитоплазма қабықшаны бойлай орналасады да, орталық вакуольді кесіп өтеді, бұл жағдайда цитоплазмада көптеген ұсақ ағыстар болатын қозғалысты қалай атайды:
* толқынды
* циркуляциялық
* ротациялық
* әртүрлі бағыттағы
* 2 мен 4
100. Осында оттегінің қатысумен углеводтар, майлар және т.б. органикалық заттар ыдырайды және АТФ синтезделеді:
* хлоропласт
* Гольджи аппарат
* митохонрия
* эндоплазмалық тор
* рибосома
101. Өсімдік жапырағының суарғаннан кейін қалпына келуі - қай құбылыстың көрінісі:
* плазмолиз
* деплазмолиз
* тургор
* осмос
* транспирация
102. Бұл фазаның бас кезінде ядроның көлемі ұлғаяды, хромосомдардың спиральдана бастағаны айқын көрінеді. Соңында хромосомдар қысқарады, екі хроматидтен тұратындығы байқалады:
* профаза
* анафаза
* телофаза
* метафаза
* интерфаза
103. Митоздың қай фазасында хромосомдар клетканың экваториальды пластикасына қарай жылжып жақындайды:
* профаза
* анафаза
* телофаза
* метафаза
* интерфаза
104. Хромосомдардың редукцияға ұшарып, санының екі есе азаюы қай процестін мәні:
* митоз
* мейоз
* амитоз
* эндомитоз
* политения
105. Қазіргі кезде өсімдіктердің қанша түрлері белгілі:
* 300000
* 1000000
* 500000
* 900000
* 700000
106. Цитоплазманың сұйық бөлімі қалай аталады:
* плазмалемма
* мезоплазма
* гиалоплазма
* тонопласт
* протопласт
107. Клетканың негізгі бір бөлігін ата:
* пластид
* вакуоль
* митохондрия
* Гольджи аппараты
* лизосома
108. Құрамында пигмент жоқ пластид қалай аталады:
* хлоропласт
* хромопласт
* амилопласт
* лейкопласт
* протеопласт
109. Клетка қабығының ішкі жағынан сыртқа қарай бағытталған қысым қалай аталады:
* тургор
* осмос
* диффузиялық
* сору күші
* деплазмолиз
110. Хлорофилдің формуласын көрсет:
1. С42H 72O 4N 5Mg

2. С 42 H 55O 4N 5 Mg
3. С 42 H 72 O 5 N 4 Mg
4. С 42 H 55 O 4 N 5 Mg
* С 40 H 56 O
111. Мөлшері біршама тең қабырғалы, сырт пішіндері әрқилы болып келетін клеткаларды қалай атайды:
* эпидермалық
* паренхималық
* прозенхималық
* эпиблемалық
* протодермалық
112. Заттарды тасымалдайтын, жақын жатқан клеткалармен байланысты қамтамасыз ететін органоидты ата:
* клетка қабығы
* цитоплазма
* Гольджи аппараты
* эндоплазмалық тор
* пластидтер
113. Мембраналық структурасы жоқ, белоктан және рибонуклеин қышқылынан тұрады:
* микротүтіктер
* микрофиламенттер
* рибосомдар
* полисомдар
* лизосомдар
114. Ядроның құрылымдық элементтеріне жатпайтыны ата:
* ядро мембранасы
* нуклеоплазма
* хроматин
* микротүтіктер
* ядрошық
115. Митоздың қай фазасында хроматидтер клетканың полюстеріне қарай жылжиды:
* анафаза
* телофаза
* метафаза
* интерфаза
* профаза
116. Хромосомдар спиральсіз қалыпқа келуі, ядроның қабықшасы мен ядрошықтар түзілуі қай кезеңде болады:
* анафаза
* телофаза
* метафаза
* интерфаза
* профаза
117. Клеткалардың орталық тақтасы ерінген кезде клеткалардың бір-бірінен ажырап кету процесті ата:
* цитокинез
* амитоз
* мацерация
* плазмолиз
* эндомитоз
118. Ядроның редукциялық бөлінуі, хромосома диплоидты саны қайтадан гаплоидтыға дейін кемуі процесі қалай аталады:
* амитоз
* митоз
* мейоз
* эндомитоз
* полиплодия

ІІ бөлім. Ұлпалар
А.. Анықтауларды толықтыру.

1. ......... - фотосинтез қызметін анықтайтын ұлпа.
2.......... - жапырақтар мен жас сабақтарды қоршайтын алғашқы бір қабатты жабынды ұлпа.
3.......... - эпидерма клеткаларының сыртқы өсінділері.
4.......... - сыртқы өсінділер, оның түзілуінде эпидерма астында орналасатын ұлпа қатысады.
5. ......... - жапырақтар мен сабақтар эпидермасындағы тұйықталған клеткалардан түзілген және газ алмасу мен транспирацияны реттеуге арналған микроскопиялық саңылау.
6.......... - устица клетканың тұйықтары қосалқы клеткалармен бірге.
7......... - клеткалар комплексі, құрылысы және атқаратын қызметтері бойынша ұқсас.
8. Ұқсас элементтерден тұратын ұлпалар - .........
9. .........- ұлпалар, әр текті элементтерден тұратын, әр түрлі қызметтерді атқаратын.
10. Әр бағытттағы диаметрлері бірдей болатын клеткалардан тұратын ұлпа - .........
11. Өсімдіктердің вегетативтік мүшелерінің ұзақ өсуін қамтамасыз ететін ұлпа ......... -
12. Клеткалар, меристемалық сипатын сақтай отырып, көп санды бөлуге қабілетті ұлпа - .........
13. Үлкен клетка аралықтарымен вентеляция қызметін атқаратын ұлпа - .........
14. Әр түрлі заттардың шығарылуын қамтамасыз ететін трихомалар - .........
15. Эпидерманың ішкі жағында жататын, одан тәуелсіз пайда болатын және одан терең жатқан ұлпалардан ерекшеленетін клеткалар қабаты - .........
16. ......... - перидерманың ішкі қабатын құрайтын, фелогеннің қоректенуін қамтамасыз ететін паренхималық ұлпа.
17. Перидерманың құрамына кіретін екінші түзуші ұлпа - .........
18. ......... - перидермадағы өту жолдары, вентиляция үшін қызмет етеді.
19. ......... - үшінші жабындық ұлпа.
20. ......... - ризодерма клеткалары, тамыр түтікшелерінің түзілуіне қабілетсіз.
21. ......... - сыртқы шектеуші көп қабатты ұлпа, заттарды капиллярлы жолмен сіңіру қызметін атқарады.
22. Ризодерманың астында жататын және заттардың өтуін реттейтін тамырдың ішкі шектеуші ұлпасы - .........
23. Тамырдың және сабақтың ішкі шектеуші ұлпасы - .........
24. Энтодерма астында орналасқан көлденең қабырғалары радиалды қалыңданған, рама түріндегі қабат - .........
25. ......... - алғашқы түзуші ұлпа, алғашқы өткізгіш жүйенің дамуындағы эмбрионалды фазаны көрсетеді.
26. ......... - екіншілік түзуші ұлпа, прокамбиден пайда болатын.
27. ......... - өткізгіш ұлпа, су және онда еріген минералды тұздарды тамырдан жапыраққа жылжыуын қамтамасыз етеді.
28. ......... - өткізетін, клетка қабығы әр түрлі қалынданған клеткалардан тұратын ұлпа.
29.......... - төменгі ағыс жүргізетін өткізгіш ұлпа.
* Көрші буындар арасында саңылаулары бар, түтікшеден тұратын ұлпа - .........
* ......... - сүзгілі элементтер қабырғаларындағы ұсақ саңылаулар - .........
32......... - қабаттар немесе топтар, ксилема және флоэма арасында орналасқан.
33......... - өткізгіш шоқтар, флоэма мен ксилема арасында камбий бар.

34. ......... - өткізгіш шоқтар, ксилема флоэманы қоршайды немесе флоэма ксилеманы қоршайды.
35. ......... - ұлпалар тобы, арқаулық қызмет атқаратындар.
36. ......... - склеренхималық ұлпалардың пайда болуы.
37. ......... - склеренхиманың паренхималық клеткалары.
38. .........- ұлпалар, тамшылы - сұйықтықты суды және онда еріген тұздарды шығаратын.
39. Бунақденелілер арқылы қоректенетін өсімдіктердегі, ферменттердің және қышқылдардың бөлінуін қамтамасыз ететін, ұлпалар ......... -
40.......... - гидатодтар арқылы су тамшыларын ығыстыру, әдетте транспирация қиын жағдайда болады.
41.......... - сыртқы бөліп шығарушы ұлпалар, қант тәрізді сұйықтықты шырын шығаратындар, әдетте жәндіктерді еліктіру үшін.
42. ......... - балауызбен толған және тірі эпителидік клеткаларымен қоршалған, ұзын түтікшелі клетка аралық кеңістік.
43. ......... - клетка арасындағы бос кеңістіктер.
Б. Дұрыс жауапты таңда.
44.Ұлпалар пішініне байланысты бөлінеді:
А. қарапайым және күрделі;
В. паренхима және прозенхима;
С. тұрақты және түзушілерге;
Д. борпылдақ және тығызға;
Е. склереидтер және талшықтарға.
* Меристемалық сипатын сақтай отырып бірнеше рет бөліне алатын түзуші ұлпа клеткалары қалай аталады ?
А. идиобластар;
С. инициалдылар;
С. эмергенцылар;
Д. трихобластар;
Е. атрихобластар.
* Өркен және тамырдың ұзарып өсуін қамтамасыз ететін меристама:
А. алғашқы латералды меристемалар;
В. зақымданушы меристемалар;
С. апикалды меристемалар;
Д. интеркалярлы меристемалар;
Е. екіншілік латералды меристемалар.
* Қай меристема шығу тегі бойынша екінші ?
А. интеркалярлы;
В. прокамбий;
С. феллоген;
Д. перицикл;
С.апикалды.
* Қай меристема тегі бойынша бірінші ?
А. перицикл;
В. камбий;
С. зақымданушы;
Д. жараланғыш;
Е. феллоген.
119.Перидерманың қорғанушы қызметін қай қабат қамтамасыз етеді?
А. феллоген;
В. феллема;
С. феллодерма;
Д. атқарушы ұлпа;
Е. эпидерма.
* Перидерма арқылы газдың алмасуын реттеу немен байланысты?
А. устьицалар;
В. гидропоттар;
С. жасымықшалар;
Д. трихомалар;
Е. өткізгіш клеткалар.
* Соңғы жабындық ұлпа:
А. перидерма;
В. флоэманың;
С. сүттеген жолдары;
Д. ксилеманың;
Е. шайыр түтікшелердің.
* Жас мүшелер үшін қандай тірек элементтері тән?
А. колленхима;
В. талшықтар;
С. склереидтер;
Д. идиобласттар
Е. трахеидтер.
* Төменгі ағысты жүргізетіндер:
А. түтікшелер;
В. трахеидтер;
С. торлы түтікшелер;
Д. склереидтер;
Е. талшықтар.
* Су өткізгіш элементтердің қандай ерекшеліктері бар:
А. бірдей қалыңданған қабықшалы өлі клеткалармен;
В. бірдей емес қалынданған қабықшалы өлі клеткалармен;
С. түрі өзгерген протопластылы тірі клеткалармен;
Д. бірдей қалынданған қабықшалы тірі клеткалар;
Е. бірдей емес қалыңданған қабықшалы тірі клеткалармен.
* Эпидермаға қандай ұлпа жатады?
А. жабынды ұлпаларға;
В. өткізгіш ұлпаларға;
С. сіңіруші ұлпаларға;
Д. арқаулық ұлпаларға;
Е. бөлуші ұлпаларға.
* Хлоренхима ненің астында орналасады?
А. эпидерманың;
В. эпиблеманың;
С. перидерманың;
Д. ризодерманың;
Е. корканың.
56. Трихобласттар қай ұлпаның компонетті болып табылады?
А. эпидерманың;
В. ризодерманың;
С. гиподерманың;
Д. перидерманың;
Е. веламенаның.
* Перидерманың қалыңдауы ненің әрекетінен жүзеге асырылады?
А. камбийдің;
В. феллогеннің;
С. перициклдің;
Д. прокамбийдің;
Е. апикалды меристеманың.
* Жанама тамырлар қандай клетка қабаттарынан пайда болады?
А. камбийдің;
В. феллогеннің;
С. перициклдің;
Д. прокамбийдің;
Е. алғашқы паренхима қабығының.
* Терпендер келесі бөлуші қандай ұлпаларда жинала алады?
А. гидатодтарда;
В. шайыр түтіктерде;
С. бал шырындарында;
Д. ас қорыту бездерінде;
Е. дұрыс жауап жоқ.
* Эволюциялық дамуда су өткізгіш элементтердің қайсысы ең қарапайым болып келеді?
А. сақиналы шоқтар;
В. нүктелі шоқтар;
С. трахеидтер;
Д. торлы шоқтар;
Е. баспалдақты шоқтар.
* Егер өсімдік ылғал дефицитін байқала, төменде келтірілген элементтердің қайсылары деформацияға ұшырайды?
А. колленхима клеткалары;
В. склеренхима талшықтары,
С. сақиналы шоқтар;
Д. спиралды шоқтар;
Е. нүктелі шоқтар.
* Келтірілген ұлпалардың қайсылары шектеуші ұлпаның ішкі және сыртқысы бола алады?
А. экзодерма;
В. энтодерма;
С. веламен;
Д. эпидерма;
С. перидерма.
* Флоэма ксилеманы қоршап тұрған өткізгіш шоқтарды қалай атайды?
А. радиалды;
В. коллатералды жабық;
С. коллатералды ашық;
Д. бикаллатералды;
Е. концентрлі.
* Торлы элементтер қабырғаларындағы топтасқан саңылаулары:
А. торлы жазықтар;
В. торлы пластинкалар;
С. перформаций;
Д. шектелген саңылаулар;
С. жай саңылаулар.
* Эпидерманың сыртқы өсінділерін қалай атайды?
А. трихобласттар;
В. атрихобласттар;
С. трихомдар;
Д. эмергенцтер;
Е. тамырлы түкшелер.
В. Сәйкестікті анықтау.
65.
Ұлпаның атаулары:
* хлоренхима
* ксилема
* флоэма
* ризодерма
* эпидерма
* склеренхима
Негізгі қызметтері:
* Су және минералды заттарды өткізу;
* Ассимиляттардың тасымалы;
* Фотосинтез
* Тірек қызметі;
* Жеделдеткіш;
* Механикалық қорғаныс, транспирация және газ алмасуын реттеу;
* Су және минералды заттарды сіңіру;
* Суды сіңіру;
* Заттарды өткізуді реттеу;
* Қалдықтарды шығару.
66.
Ұлпаның атаулары;
* Хлоренхима;
* Флоэма;
* Экзодерма;
* Ризодерма;
* Перидерма;
* Аэренхима;
* Тамыр каналдары.
Негізгі қызметтері:
* Су және минералды заттарды өткізу;
* Ассимиляттардың тасымалы;
* Фотосинтез;
* Тіректік қызмет;
* Желдеткіш;
* Механикалық қорғасын, транспирация және газалмасуды реттеу;
* Су және минералды заттарды өткізу;
* Суды сіңіру;
* Заттардың өтуін реттеу.
* Қалдықтарды шығару.
67. Ұлпалардың атаулары:
* Веламен;
* Флоэма;
* Ксилема;
* Эндодерма;
* Аэренхима;
* Колленхима.
Негізгі қызметтері:
* Су және минералды заттарды өткізу;
* Ассимиляттардың тасымалы;
* Фотосинтез;
* Тіректік қызметі;
* Желдеткіш;
* Механикалық қорғаныс, транспирация және газ алмасуының реттелуі.
68. Ұлпалардың атаулары:
* Сүттеген жолдары;
* Хлоренхима;
* Колленхима;
* Ризодерма;
* Веламен;
* Ксилема;
* Эпидерма.
Негізгі қызметтері:
1.Су және минералды заттарды өткізу;
2.Ассимиляттардың тасымалы;
3.Фотосинтез;
4.Тіректік қызметі;
5.Желдеткіш;
6.Механикалық қорғаныс, транспирация және газ алмасуының реттелуі.
7.Су және минералды заттардың сіңірілуі.
* Суды сіңіру;
* Заттардың сіңірілуін реттеу;
* Қалдықтарды шығару.
70. Ұлпалардың атаулары:
* Флоэма;
* Склеренхима;
* Ксилема;
* Экзодерма;
* Веламен;
* Перидерма;
* Сүттеген жолдары.
Негізгі қызметтері:
1.Су және минералды заттарды өткізу;
2.Ассимиляттардың тасымалы;
3.Фотосинтез;
4.Тіректік қызметі;
5.Желдеткіш;
6.Механикалық қорғаныс, транспирация және газ алмасуының реттелуі.
7.Су және минералды заттардың сіңірілуі.
* Суды сіңіру;
* Заттардың сіңірілуін реттеу;
* Қалдықтарды шығару.
71. Ұлпалардың атаулары:
* Аэренхима;
* Хлоренхима;
* Колленхима;
* Эпидерма;
* Ризодерма;
* Флоэма.
Негізгі қызметтері:
1.Су және минералды заттарды өткізу;
2.Ассимиляттардың тасымалы;
3.Фотосинтез;
4.Тіректік қызметі;
5.Желдеткіш;
6.Механикалық қорғаныс, транспирация және газ алмасуының реттелуі.
7.Су және минералды заттардың сіңіруі.
* Суды сіңіру;
* Заттардың өтуін реттеу;
* Қалдықтарды шығару.
72. Ұлпалардың атаулары:
* Хлоренхима.
* Аэренхима.
* Склереидтер.
* Талшықтар.
* Колленхима
* Қор ұлпасы.
Клеткалардың мамандануы:
1. Ірі клеткааралықтар.
2. Бірдей қалынданған қабықшалы өлі прозенхималы клеткалар.
3. Жұқа қабырғалы, хлоропластысы бар паренхималық клеткалар.
4. Бірдей қалынданған қабықшалы өлі паренхималы клеткалар.
5. Бірдей емес қалынданған қабықшалы тірі прозенхималы клеткалар.
6.Бірдей емес қалынданған қабықшалы өлі прозенхималық клеткалар.
* Ірі, тірі жұқа қабырғалы клеткалар.
* Эмбрионалды клеткалар кескіндерімен клетка мүшенің ұзынынан созылған тірі жұқа қабырғалы клеткалар.
73. Ұлпалардың атаулары:
* Аэренхима.
* Камбий.
* Ксилема.
* Талшықтар.
* Колленхима.
* Қордағы ұлпа.
Клетканың мамандануы:
* Ірі клеткааралықтар.
* Бірдей қалынданған қабықщалы өлі прозенхималы клеткалар.
* Жұқа қабырғалы, хлоропластысы бар паренхималық клеткалар.
* Бірдей қалынданған қабықшалы өлі паренхималы клеткалар.
* Бірдей емес қалынданған қабықшалы өлі паренхималық клеткалар.
* Бірдей емес қалынданған қабықшалы өлі прозенхималық клеткалар.
* Тірі , ірі жұқа қабырғалы клеткалар.
* Мүшенің бойымен созылған, тірі жұқа қабырғалы клеткалар, эмбрионалды клеткалар кескіндерімен.
74. Ұлпалардың атаулары:
* Хлоренхимка.
* Камбий.
* Склереидтер.
* Талшықтар.
* Қордағы клеткалар.
* Ксилема.
Маманданған клеткалар:
* Ірі клеткааралықтар.
* Бірдей қалыңданған қабықшалы өлі прозенхималы клеткалар.
* Жұқа қабырғалы, хлоропластысы бар паренхималық клеткалар.
* Бірдей қалынданған қабықщалы өлі паренхималы клеткалар.
* Бірдей емес қалынданған қабықшалы өлі паренхималық клеткалар.
* Бірдей емес қалынданған қабықщалы өлі прозенхималық клеткалар.
* Тірі, ірі жұқа қабырғалы клеткалар.
* Мүшенің бойымен созылған, тірі жұқа қабырғалы клеткалар, эмбрионалды клеткалар кескіндерімен.
75. Ұлпалардың атаулары:
* Хлоренхима.
* Аэренхима.
* Склереидтер.
* Талшықтар.
* Камбий.
Клеткалардың мамандануы:
* Ірі клеткааралықтар.
* Бірдей қалынданған қабықшалы өлі прозенхималық клеткалар.
* Жұқа қабырғалы, хлоропластысы бар паренхималық клеткалар.
* Бірдей қалынданған қабықшалы өлі паренхималық клеткалар.
* Бірдей емес қалынданған қабықшалы өлі паренхималық клеткалар.
* Бірдей емес қалынданған қабықшалы өлі прозенхималық клеткалар.
* Тірі, ірі жұқа қабырғалы клеткалар.
* Мүшенің бойымен созылған, тірі жұқа қабырғалы клеткалар, эмбрионалды клеткалар кескіндерімен.
Г. Дұрыс кезекті құру.
76. Ксилеманың өткізгіш элементтердің эволюциясы:
* Спиралды түтіктер.
* Сақиналы түтіктер.
* Нүктелі түтіктер.
* Трахеидтер.
* Баспалдақты түтіктер.
* Торлы түтіктер.
* Трахеидтер.
77. Онтогенез кезінде су өткізгіш элементтердің орналасуы:
* Торлы түтіктер.
* Баспалдақты түтіктер.
* Трахеидтер.
* Сақиналы түтіктер.
* Нүктелі түтіктер.
* Спиралды түтіктер.
78. Өсімдік денесіне қаттылық және беріктік беретін клеткалардың тобы қалай аталады:
* жабындық ұлпалар
* түзуші ұлпалар
* арқаулық ұлпалар
* өткізгіш ұлпалар
* негізгі ұлпалар
79. Тығыз орналасқан, ядросы үлкен, жұқа целлюлозалы қабықтан тұратын ұсақ клеткалар қандай ұлпаға жатады:
* өткізгіш
* механикалық
* түзуші
* жабындық
* негізгі
80. Өсімдік сабағының ұзарып өсуін қамтамасыз ететін меристеманы ата:
* интеркалярлы
* латеральды
* зақымдық
* апикальды
* жарақат
81. Флоэманың негізгі өткізгіш элементі не:
* трахея
* трахеида
* сүзгілі түтік
* либриформ
* сүрек паренхимасы
82. Өсімдіктің екінші жабындық ұлпасы қалай аталады:
* эпидерма
* трихома
* эпиблема
* перидерма
* қыртыс
83. Қалақай өсімдігінің эпидермасындағы түктер қалай аталады:
* шірнеліктер
* гидатодтар
* безді түктер
* шайыр жолдары
* сүт жолдары
84. Клетка қабығы қалындаған әрі сүректенген прозенхималық клеткалардан тұратын механикалық ұлпаны ата:
* колленхима
* склереид
* склеренхима
* паренхима
* эпидермис
85. Өсімдік денесінде суды тамырдан жапыраққа дейін өткізетін элементтер қалай аталады:
* склеренхима
* флоэма
* прозенхима
* ксилема
* паренхима
86. Трахея деп аталатын прозенхималық клеткалар қандай ұлпаның құрамында кездеседі:
* ксилема
* склеренхима
* колленхима
* флоэма
* склереид
87. Өсімдіктердің тамыр сабағының көлденең кесіндісінде қандай сосуд талшық шоғын көруге болады:
* радиалды
* коллатеральды жабық жоқ
* шеңберлі
* биколлатеральды
* 1 мен 3
88. Клеткалар жиынтығында белгілі бір қызмет атқаруға бейімделген клеткалар тобын ұлпалар деп атауды ұсынған:
* Н.Грю (1671)
* Г.Линк (1807)
* Ю.Сакс (1868)
* С.Габерландт (1879)
* К.Эзау (1980)
89. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің жануарлардан басты айырмашылығы олар:
* өмір бойы өседі
2. өмір бойы өспейді
3. өмір бойы түрөзгереді
4. өмір бойы қозғалады
5.өмір бойы қоректенеді
90. А.Шмидтің (1924) туника және корпус теориясы бойынша корпустан пайда болатын элементті ата:
* өзекше
* эпидерма
* протодерма
* прокамбий
* түпкүлікті ұлпалар
91. Өсімдіктердің ашық күн түсетін жерде өсетінін 1 мм2 жапырақ бетінде устьицелердің саны:
* 30 - 50
* 50 - 80
* 70 - 80
* 220 - 250
* 100 - 120
92. Мұхит жағалауларының батпақтарында өсетін кейбір ағаштардың тыныс тамырларында жақсы жетілген ұлпа:
* флоэма
* гидатодтар
* аэренхима
* эпидермис
* тоз
93. Ішкі бөліп шығарушы ұлпаларға жатпайды:
* схизогенді куыстар
* лизигенді куыстар
* трихомалар
* сүт жолдары
* шайыр жолдары
94. Папоротник тәрізділерде ксилеманың жақсы дамыған элементі:
* трахея
* сүрек талшығы
* трахеида
* паренхима
* 1 мен 3
95. Жөке ағашының сабағының көлденең кесіндісінде трахея элементтерін қай бөлімнен көруге болады:
* перидерма
* қабық
* сурек
* өзек
* қыртыс
96. Cүректі өсімдіктердің қабығының жуандап өсуі қандай клеткалардың бөлінуіне байланысты:
* перидерма
* феллема
* феллоген
* феллодерма
* эпидермис
97. Колленхима клеткаларының клетка қабықшасы қандай:
* клетка қабықшасы сүректенген
* клетка қабықшасы тозданған
* клетка қабықшасы қалындаған
* клетка қабықшасы өзгермеген
* клетка қабықшасы жұқаланған
98. Май тектес суберинді заттардың клетка қабықшасына жиналуында қандай өзгерістер болады:
* тоздану
* сүректену
* шырыштану
* минералдану
* сілемейлену
99. Трахея клеткаларының сүректенуін көрсет:
* сүректенбейді
* клетка қабығы толық сүректенеді
* клетка қабығы баспалдақты пішінді, сүректенеді
* клетка қабығы қалынданбай сүректенеді
* клетка қабығы поралар қалдырып сүректенеді және қалыңдайды
100. Өткізгіш ұлпаның элементі - трахеид қандай өсімдіктердің анатомиялық құрылысында кездеседі:
* жабық тұқымды (сүректі) өсімдіктердің
* жалаңаш тұқымды сүректі өсімдіктердің
* дара жарнақты шөптесін өсімдіктердің
* қос жарнақты шөптесін өсімдіктердің
* 1 мен 4
101. Эпидерманың құрылыс бөлімін ата:
* феллема
* феллоген
* трихома
* феллодерма
* перицикл
102. Флоэма және ксилема элементтерінің бүйірлесе орналасуы (қатар орналасуы) қандай талшық шоқтарға тән:
* радиальды шоқ
* концентрлі шоқ
* коллатеральды шоқ
* биколлатеральды шоқ
* жалпы шоқ
103. Сабақтың жуандап өсуі меристеманың қандай түріне байланысты болады:
* апикальды
* интеркалярлы
* латеральды
* жарақат
* 1 мен 2
104. Жапырақтың анатомиялық құрылысында қандай сосуд - талшық шоғы кездеседі:
* биколлатеральды ашық шоқ
* коллатеральды жабық шоқ
* коллатеральды ашық шоқ
* концентрлі шоқ
* радиальды шоқ
105. Шығу тегі және құрылысы бойынша ұқсас, бір немесе бірнеше қызмет атқаруға бейімделген тұрақты және заңды қайталанып отыратын клеткалар жиынтығын не деп атайды:
* колония
* ұлпа
* трихома
* ұрық
* тұқым
106. Меристема деген:
* сақтау қабілетті ұлпа
* коректік қабілетті ұлпа
* бөлінуге қабілетті ұлпа
* өткізгіш қабілетті ұлпа
* қор жинаушы қабілетті ұлпа
107. Өсімдік денесінің жарақаттанған жеріндегі түпкілікті ұлпалардың тірі клеткаларынан пайда болады:
* интеркалярлы меристема
* бүйір меристема
* камбий
* зақымдық меристема
* төбе меристема
108. Соңғы жабындық ұлпаларға мыналар жатады:
* протодерма
* дерматоген
* тоз
* эпидерма
* жасымықша
109. Ағаштардың бұтақтарын, көп жылдық шөптесін өсімдіктер сабағының негізін, тамырдың ескі бөліктерін, жер асты тамырсабақтарын, түйнек тамырларын қаптап тұрады:
* қыртыс
* тоз (перидерма)
* эпидерма
* эпиблема
* гиподерма
110. Атқаратын негізгі қызметі - фотосинтез жүргізу ұлпасы:
* бағаналы, борпылдақ
* қор жинаушы, коректі
* қабылдаушы, сорушы
* ауа алмастырушы, қатпарлы
* 3 мен 5
111. Сыртқа бөліп шығарушы ұлпаларға жатпайды:
* бездеуіт түктер
* өсінділер
* шырындықтар
* идиобластар
* гидатодтар
112. Созылуға қабілеті механикалық ұлпа:
* либриформ
* склереид
* колленхима
* паренхима
* сурек
113. Флоэма құрамына жатпайтын гистологиялық бөлігі:
* сүзгілі түтіктер
* серік клеткалары
* тін талшықтары
* тін паренхимасы
* каллоза

III бөлім. Өсімдіктердің дене мүшелері
1. Өркен, бүршік
А. Анықтаманы толтыр.
* Төменгі сатыдағы өсімдіктердің тамыр мен өркенге бөлшектенбеген және күрделі құрылыссыз денесі - .....
* Псилофиттердің цилиндр тектес ось органы - .....
* Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің негізгі вегетативті ось органы - ......
* Ағаштың негізгі сабағы - .....
* Ағаштың өркен жиынтығынан тұратын жоғарғы бөлігі - ....
* Өсімдіктің денесінің көлемін ұлғайтатын, дененің белгілі бір деңгейінде, бағытта күшті бөлшектенуі - ......
* Өркеннің апексі екінші деңгейдегі бірдей екі өркендітуындайтын бұтақтану түрі - .....
* Сабақтың төменгі бөлігінде көп мөлшерде ірі өркендердің пайда болу құбылысы - ...
* Сабақтың жер бетіне жақын орналасқан және жер асты бүршіктерінен жаңа өркендерінің базитонды бұтақтану нәтижесінде пайда болуы - ....
* Сабақтың ұшына тақау жанама өркендердің пайда болуын туғызатын бұтақтану - ...
* Сабақтың жапырақ немесе жапырақтар орналасқан бөліктері - ...
* Сабақтың көршілес екі буынының аралығындағы участогі - ...
* Жаңа өркеннің бастамасы - ....
* Өркеннің төбе меристемасы - ...
* Өркеннің бетік өсуін қамтамасыз ететін және ішке қарай жаңа клеткаларды түзбейтін апекстің меристема қабаты - ...
* Өркен аспексінің туника астында орналасқан меристема зонасы - ...
* Аспенкте екі өркен метамериясының пайда болуына кететін уақыт бөлшегі - ....
* Сабақ стеласының орталық бөліміндегі паренхимадан тұратын негізгі ұлпа - ....
* Крахмал дәндері жинақталатын сабақ энтодермасы - ...
* Сабақтың өткізгіш шоқтар аралығында орналасқан ұлпа зоналары - ...
* Камбий астында жатқан жас сүрек - ....
* Жапырақтағы өткізгіш шоқтардың сабаққа өтетін жері - ...
* Сосудты өсімдіктердің сабағы мен тамырындағы өткізгіш және оны қоршаған ұлпалар жиынтығы - ....
* Көлденең кескіндіде ксилема сақина тәрізді орналасқан және ортасында өзек пайда болатын стель типі - ...
* Көлденең кесіндіде жұлдызша тәрізді ксилема бар, оның шетінде жапырақ ізі орналасқан стель типі - ...
* Өзек сәулелері арқылы бөлінген шеңберлі өткізгіш шоқты стель типі - ...
* Ортасында өзегі жақсы жетілген ашық коллатералды өткізгіш ұлпа орналасқан стель типі - ...
* Ылғалдың жетіспеушілігіне байланысты болатын өркенмен жапырақтың метаморфозасы - ....
* Шығу тегі көп жылдық өркен - ...
* Сыртқы пішіні пиязшыққа ұқсас, қабыршақталған құрғақ жапырақтармен қапталған, метаморфозданған жер асты өркені - ...
* Жарғақталған ұсақ жапырақшалары бар, ақ түсті жер асты метаморфозданған өркен - ...
* Жақсы жетілген паренхималық өсі бар, метаморфозданған жер асты өркені - ....
* Қор заттары жиналған және вегетативті көбею қызметін атқаратын көп жылдық жер асты өркені - ...
* Қысқарған түбіртікті өсі және етженді шырынды қабыршақтанған (жапырақтары бар жер астындағы кейде жер үстіндегі метаморфозданған қысқарған өркен - ...
Б. Дұрыс жауапты таңда.
* Дара жарнақты сабағына келесіөткізгіш шоқтар тән:
* концентрлі
* бикаллатеральды
* радиалды
* коллатералды жабық
* коллатеральды ашық
* Өркеннің өсуіндегі маманданған меристемалық конус болып табылатын:
* протодерма
* дерматоген
* перифериялық меристема
* негізгі меристема
* туника
* Қандай типті стель жақсы жетілген, айқындалған:
* актиностель
* гаплостель
* сифоностель
* атактостель
* эустель
* Қай типтегі стель ең қарапайым:
* актиностель
* гаплостель
* атактостель
* плектостель
* сифоностель
* Қос жарнақтылардың сабағында қандай өткізгіш шоқтар кездеседі:
* радиалды
* ашық коллатералды
* жабық коллатералды
* концентрлі
* биколлатералды
* Өркеннің жер үсті метаморфозасын көрсет:
* пиязшығы
* филлоклодийлері
* тамырлары
* түйнегі
* түйнек пиязшығы
* Жапырақтары редукцияға ұшыраған плагиотропты өркен:
* шырмауық
* мұртша
* столон
* тамыр сабақ
* түйнек
* Моноподиалды бұтақтануда органның ұзынынан өсуін жалғастырады:
* төбе бүршігі
* жанама бүршіктер
* теріс жаққа өсетін жанама бүршіктер
* басты бүршіктің жойылу себебімен, жанама бүршік
* қосалқы бүршіктер
* Сабақта жапырақтың орналасқан жері қалай аталады:
* буын
* буынаралығы
* қолтық
* жапырақтан
* жапырақ тыртығы
* Қай мүше вегетативтік мүшелерге жатады:
* гүл
* жеміс
* тұқым
* өркен
* дұрыс жауабы жоқ
* Тамыр және сабақ арасындағы шекараны қалай атайды:
* каудекс
* эпикотиль
* гипокотиль
* ұрық буыны
* тамыр мойыны
* Сабақтың өсу конусының маманданған меристемасы:
* протодерма
* дерматоген
* перифериялық меристема
* күндік меристема
* туника
* Бүршік қабыршақтары жоқ бүршіктер қалай аталады:
* ашық
* жабық
* бұйыққан
* жанару
* генеративтік
* Сабақтың өзегі неден қалыптасады:
* апикальды меристемадан
* перифериялық меристемадан
* прокамбийден
* кіндік меристемадан
* протодермадан
* Орналасуына қарай бүршіктер қалай аталады:
* ашық және жабық
* қолтық және төбелік
* бұйыққан және қосалқы
* вегетативтік және генеративтік
* экзогендік және эндогендік
* Жылдық сақиналар қай өсімдіктердің сабақтарына тән:
* шөп тектес
* ағаш
* даражарнақты
* астықтар
* лалагүлдер
* Өсімдіктердің интеркалярлы өсуі қайда жүреді:
* жапырақтың үстіңгі жағында
* жапырақтың төменгі жағында
* сабақтың ұшында
* тамырдың ұшында
* буынаралықтардың түбінде
* Даражарнақты шөптесін өсімдіктің сабақтарына не тән:
* ашық коллатеральды шоқтар, олар бір шеңберде орналасқан
* жабық коллатеральды шоқтар, олар шашырап орталық цилиндрде орналасқан
* шоқтар жоқ, сүрек бөлімде жылдық шеңберлер трахеидтерден тұрады
* шоқтар жоқ, сүрек бөлімінде жылдық шеңберлер сосудтар, трахеидтер, талшықтар, паренхимадан тұрады
* шоқтар жоқ, сүрек бөлімінде жылдық шеңбер жоқ
* Жалпақ жапырақты ағаш өсімдіктерінің сабақтарына қандай құрылыс тән?
* ашық коллатеральды шоқтар, олар өзекті айнала орналасқан
* жабық коллатеральды шоқтар, олар шашырап орталық цилиндрде орнаасқан
* шоқтар жоқ, сүрек бөлімде жылдық шеңберлер, олар сосудтардан және басқа ұлпалардан тұрады, шайыр жолдары жоқ
* шоқтар жоқ, сүрек трахеидтерден тұрады, жылдық шеңберлі және шайыр жолдары бар
* шоқтар жоқ, сүрек бөлімінде жылдық шеңберлі жоқ, қабық эпидермамен жабынды
* Қай өсімдіктердің сабағының сүрек бөлімінде трахеидтерді табуға болады:
* жүгері
* беде
* кирказон
* зығыр
* қарағай
* Шөптесін өсімдіктердің сабағынан қалай айыруға болады:
* алғашқы қабық бар болуы
* өзектің болуы
* шоқтардың болуы және жылдық шеңберлердің болмауы
* камбийдің болуы
* өзек сәулелері болуы
* Шөптесін өсімдіктердің сабағының шоқсыз құрылысын ағаш өсімдіктердің сабағының шоқсыз құрылысынан қалай айыруға болады?
* камбийдің болуы
* өзектің болуы
* жылдық шеңберлердің болуы
* камбийдің жоқ болуы
* жылдық шеңберлердің жоқ болуы
* Түрөзгерген өркенді атаңыз:
* тамыржеміс
* пиязшық
* тамыртүйнек
* тамырдағы түйнекшелер
* ассимиляциялаушы тамырлар
* Өркеннің негізгі қызметі қандай:
* вегетативтік көбею
* су қоры жиналуы
* қор заттар жиналуы
* минералды көректену
* фотосинтез
* Даражарнақтыларға тән стельдің типі:
* сифоностель
* актиностель
* атактостель
* эустель
* гаплостель
* Сабақ пен жапырақтың арасындағы бұрышты қалай атайды?
* буын
* буынаралығы
* қолтық
* жапырақ ізі
* жапырақ тыртығы
61. Метамерлік құрылыс қай вегетативтік мүшеге тән?
* тамыр
* өркен
* тамыржеміс
* вайя
* телом
62. Негізгі (бас) бұтақтың басым дамуы, бүйірлік бұтақтарға қарағанда, бұтақтануының қай типіне қарайды?
* дихотомиялық
* жалған дихотомиялық
* моноподиальды
* симподиальды
* дұрыс жауабы жоқ
63. Буын дегеңіміз не?
* жапырақтың қолтығы
* ұрықтың өркені
* өсу конусы
* жапырақ шыққан сабақтың учаскесі
* түбіртек
64. Өркен неден қалыптасады?
* бүйір бүршік
* төбе бүршік
* тұқым ұрығының бүршігі
* қосалқы бүршік
* жанама бүршік
65. Ағаш өсімдіктердің сабағының сүрек бөліміндегі ядро дегеніміз не?
* сүрек паренхимасы
* өзек саулесінің паренхимасы
* камбийге жақын сүрек бөлімінің жұмыс істемейтін аймағы
* өзекке жақын сүрек бөлімінің жұмыс істемейтін аймағы
* өзек паренхимасы
66. Түрөзгерген сабақты атаңыз:
* тамыржеміс
* тамырсабақ
* тамыртүйнек
* тамырдағы түйнекшелері
* ассимиляциялаушы тамырлар
67. Тамырсабақ деген не?
* үзарған өркен
* қысқарған өркен
* жер астындағы өркен
* түрөзгерген өркен
* бұл өркен емес
68. Қос жарнақтыларға тән стельдің типі:
* актиностель
* гаплостель
* сифоностель
* атактостель
* эустель
*
2.Тамыр
А. Анықтаманы толтыру
* Өсімдікте топырақтан көректену функциясын атқаратын негізгі вегетативті орган - ....
* Бір особьтің барлық тамыр жиынтығы - ...
* Тамыр ұрықшасынан пайда болып келе жатқан тамыр - ...
* Жақсы дамыған негізгі тамыры бар тамыр жүйесі - ...
* Бірінші қабықты беретін тамыр апексінің меристемасының сыртқы бөлімі - ...
* Осьті цилиндрді беретін тамыр аспектісінің меристеманың ішкі бөлімі - ...
* Меристемалық және жаңадан пайда болу қасиет сақтайтын, тамырдың ең сыртқы клеткалар қабаты - ...
* Тамыр ұштары және олармен бірігіп өскен саңырауқұлақ гифтері бірігіп құрайды - ...
* Азот бөлетін саңырауқұлақтармен симбиозды тіршілік етуге бейімделген, өзгерген бүйір тамырлар - ...
* Тамыр мен өркен құрылуына қатысатын күрделі метаморфозды қор жинағыш мүше - ....
* Қор жинағыш функцияны атқаратын күшті нығыздалған тамырлар - ...
* Тамыр мойындағы қосалқы бүршіктен пайда болатын өркен - ...
Б. Дұрыс жауапты табу
* Тамырдың морфологиялық өзгешелігі болып табылады:
* Тамыр оймақшаның болуы және метамерді структурасының болмауы.
* Метамерлі структурасы мен тамыр оймақшаның болуы.
* Метамерлі структурасының болуы, тамыр оймақшаның болмауы.
* Метамерлі структурасының болмауы, тамыр оймақшаның болмауы.
* Метамерлі структурасының болмауы және апикалды меристеманың жоқ болуы.
* Ненің арқасында тамырдың ұзынынан өсуі жүреді:
* интеркалярлы меристема
* біріншілік латеральді меристема
* апикальді меристема
* екіншілік латеральді меристема
* травмалық меристема
* Тамырдың бірінші қабығының ішкі қабаты нені құрайды?
* перицикл
* экзодерма
* энтодерма
* ризодерма
* паренхима
* Тамырдың структурасына кірмейтін ұлпаны ата?
* вентиляциялық
* ассимиляциялық
* механикалық
* перидерма
* қор жинағыш
* Тамырдың екінші рет жуандауы қайсыларына тән?
* дара жарнақтыларға
* папоротниктерге
* қосжарнақтыларға
* қырықбуынға
* плаундарға
* Ненің арқасында жанама тамырлар пайда болады?
* апикальды меристема
* интеркаллярлы меристема
* прокамбий
* камбий
* перицикл
* Қандай өсімдіктерге шашақ тамыр жүйесі тән?
* ас бұршақ
* жүгері
* күнбағыс
* асқабақ
* емен
* Қандай өсімдіктерге кіндік тамыр жүйесі тән?
* сұлы
* жолжелкен
* емен
* меруертгүл
* жүгері
* Сабақтан қандай тамыр шығады?
* ұрықтық
* жанама
* қосалқы
* жемістамыр
* түйнектамыр
* Тамырдың қай аймағында төбе меристемасы орналасады?
* бөліну аймағы
* созылу аймағы
* сору аймағы
* тамыр оймақша аймағы
* өткізу аймағы
* Тамыр оймақшасының мәні қандай?
* суды сорады
* суды өткізеді
* механикалық зақымдардан қорғайды
* қордағы крахмалы жинайды
* жаңа жасушаларды түзеді
* Қандай шоқ типі алғашқы құрылымды тамырға тән?
* концентрлі
* радиалды
* биколлатеральды
* коллатеральды ашық
* коллатеральды жабық
* Тамырдың перицикл бөлімі қай ұлпаға жатады?
* жабынды
* негізгі
* түзуші
* бөліп шығарушы
* өткізгіш
* Тамырдың алғашқы қабықтың ішкі қабатын атаңыз:
* трихома
* ассимиляциялаушы
* механикалық
* перидерма
* қор жинаушы
* Дара жарнақтылардың тамыр жүйесі қандай?
* аллоризды
* алғашқы гоморизды
* екінші рет гоморизды
* тамырлары жоқ
* дұрыс жауабы жоқ
* Ұрықтан дамитын тамыр қалай аталады?
* білсу
* ауалық
* жанама
* қосалқы
* бас (негізгі)
* Тамырдың қай аймағында тамыр түкшелері орналасады?
* бөліну аймағы
* созылу аймағы
* сору аймағы
* тамыр оймақша аймағы
* өткізу аймағы
* Тамырдың қай аймағында камбий орналасады?
1. бөліну аймағы
2.созылу аймағы
* сору аймағы
* тамыр оймақша аймағы
* бұтақтану
* Тамыр сору аймағы қай ұлпамен жабынды?
* тозбен
* эпиблемамен
* экзодермамен
* эпидермиспен
* перициклмен
* Тамырдың түрөзгерісін тап:
* картоп түйіні
* меруертгүлдің тамырсабағы
* қызылшаның тамырсабағы
* пияздың пиязшығы
* капустаның қауданы (жапырақтары)
* Қор заттарын жинақтаумен байланысты сәбіз тамыр жемісінің қай бөлімі өсіп жуандайды?
* қабық паренхимасы
* сүрек паренхимасы
* перицикл
* эндодерма
* камбий
3.Жапырақ
А. Анықтаманы толықтыру.
* Фотосинтез және транскрипция функцияларын атқаратын бүйір органның өскіні - ...
* Сағақта тек бір жапырақ пластинкасы орналасатын жапырақ - ....
* Бір сағақта бітнеше жапырақ пластинкалары орналасатын жапырақ - ....
* Өркеннің өсу конусындағы жапырақ бастамасы - ...
* Жапырақ пластинкаларында пайда болып отыратын сабақ тәрізді цилиндрлі өсінді - ....
* Орамды толық орап түтік түзетін жақсы өскен жапырақ қойнауы - ...
* Жапырақ қойнауындағы қос бүйір өсінді - ...
* Тарандар тұқымдасына тән, екі қойнау жапырақшасының бірігіп өсуінен пайда болған - ...
* Астық тұқымдастары мен плаундарда кездесетін жапырақ қойнауының ұсақ өсінділері - ...
* Жапырақшалары бар күрделі жапырақтың жалпы осьі - ...
* Торға ұқсайтын жапырақ пластинкаларының жүйкеленуі - ...
* Судың артық мөлшерден буланып кетуінен сақтайтын жапырақ бетінде пленка құрайтын кутин, суберин және воск - ....
* Үстінгі және астыңғы эпидермистің арасындағы орналасатын, механикалық және өткізу ұлпалары емес ұлпалар - ...
* Ұзақ уақыт өсу кезінде, белгілі бір тіректің айналасында шырмалатын өркеннің немесе жапырақтың түр өзгерісі - ...
* Жапырақтың плагиотропты өркенде бір жапырақта, бір - біріне көлеңке түсірмейтіндей ерекше орналасуы - ...
* Бір өсімдіктегі жапырақтың әр түрлі пішінде болуы - ...
* Өркенің белгілі бір буынында қарама - қарсы немесе топтаса орналасқан әр түрлі пішіндегі және әр түрлі көлемденгі ассимиляциялық жапырақтар - ...
* Өсімдіктің қолайсыз жағдайда жапырағын түсіруге бейімделу қасиеті - ...
Б. Дұрыс жауапты табу.
* Жапырақтың сабақта бекіген жері:
* бүршік
* буын аралығы
* қынап
* саңылау
* жапырақ ізі
* Жапырақтың метаморфозы бола алмайды:
* тікен
* мұршалар
* тікенектер
* бүршік қабыршақтары
* дұрыс жауап жоқ
* Күрделі жапырақтары бар:
* алма ағашы
* құлпынай
* емен
* ақ қайын
* бидай
* Жапырақтың жоғарғы жағында устица орналасады:
* гигрофиттерге
* гидрофиттерде
* гидатофиттер
* мезофиттер
* ксерофиттер
* Қарағайдың ине жапырақтарында мезофильдің ерекше типі бар, ол қалай аталады?
* бағаналы
* борпылдақ
* қатпарланған
* бұрышты
* тақталы
* иЖапырақтағы өткізгіш шоқ:
* коллатералды жабық
* коллатералды ашық
* радиальді
* концентрлі
* биколатеральді
* Жапырақтың сипаттамасының қатесін табыңыз:
* жапырақ тек сабақта пайда болады, жанама өскінше ретінде
* фотосинтез, транспирация және газ алмасу функцияларды атқарады
* өсуі шекті, түп жағымен өседі немесе интеркаляр арқылы
* жапырақ қолтығында бүршік болмау керек
* өз бетінде басқа жапырақ құрмайды
* Дорзовентральдық құрылыс қай органда болады:
* тамыр
* сабақ
* жапырақ
* тікенек
* тамырсабақ
* Жарықтық жапырақтарды сипаттағанда қай белгі қате:
* жапырақ мезофиллі бағаналы және борпылдақ паренхима бөлінген
* жапырақтар қалын, көпқабатты
* бағаналы паренхима көпқабатты
* мезофилл жасушалары тығыз орналасқан
* бағаналы паренхиманың жасушаларының пішіні дұрыс емес
* Көленкелі жапырақтардың сипаттамасындағы қатені көрсетіңіз:
* жапырақ мезофиллі бағаналы және борпалдық паренхимаға бөлінген
* жапырақтар жұқа
* жапырақ жасушалары борпылдақ орналасқан, жасушалардың аралықтарында қуыстар бар
* хлоренхима жасушаларының пішіні дұрыс емес
* жапырақ мезофиллінде бағаналы паренхима көрінбейді
* Жүйкеленуінің ең қарапайым типі:
* дихотомиялық
* торлы
* қаурсынды
* параллель
* доғалы
* Итмұрынның тікенектері неден қалыптасады:
* өркеннің түрөзгеруі
* жапырақтың метаморфозы
* суректенген жүйкелер
* эпидерманың өсінділері
* тамырдың түрөзгеруі
* Филлокладиялар қай вегетативтік мүшелердің метаморфозы:
* өркен
* жапырақ
* өркен мен тамыр
* бас тамыр
* бүршік
* Мұртшалар қай вегетивтік мүшелердің метаморфозы:
* өркен
* жапырақ
* өркен мен тамыр
* бас тамыр
* бүршік
* Қай өсімдіктің жапырағы күрделі:
* бидай
* қарағай
* акация (қарағана)
* жөке
* алма
* Қандай структуралық компонент арқылы өсімдікке атмосферадан ауа кіреді:
* устьице
* сүрек
* тін
* эпидерма
* тоз
* Орта формацияның жапырақтарын атаңыз:
* тұқым жарнағы
* гүлдер аймағындағы жапырақтар
* гүл шоғырлар аймағындағы жапырақтар
* сабақтағы жалпақ, фотосинтездеуші жапырақтар
* бүршік қайыршықтары
* Жапырақтың бағаналы ұлпасы:
* негізгі ұлпа
* бөліп шығарушы ұлпа
* сорушы ұлпа
* сорушы ұлпа
* өткізгіш ұлпа
* Қылқан жапырақты өсімдіктердің жапырағының мезофилліне қандай паренхима тән:
* бағаналы
* қатпарлы
* борпылдақ
* қоржинаушы
* аэринхима
* Қандай өсімдіктің жапырақтары күрделі:
* алма
* бүлдірген
* емен
* қайын
* бидай
* Устьицелер жапырақтың үстіңгі жағында орналасады:
* гигрофиттерде
* гидрофиттерде
* гидатофиттерде
* мезофиттерде
* ксерофиттерде
* Жапырақтың өткізгіш шоқтары қандай:
* жабық коллатеральды
* ашық коллатеральды
* радиальды
* концентрлі
* биколлатеральді
* Қандай пластидтердің әсерінен күзгі жапырақтардың түсі сарғаяды және қызарады:
* антоциан
* хлоропласт
* лейкопласт
* хромопласт
* аминопласт
* Жапырақ жүйкелердің атқаратын негізгі қызметі қандай:
* буланудан қорғау
* заттарды өткізу
* қор заттарын жинау
* фотосинтез
* тыныс алу

IV бөлім. Өсімдіктердің көбеюі және дамуы.

А. Анықтауышты толықтыру.
* Берілген түрдің дара санының көбеюіне әкелетін ұрпақтың түзілуі - ...
* Аналық даралар санының ата - аналық формалар санының тең немесе одан аз болған кездегі ұрпақтың түзілуі - ...
* Берілген түрдің тіршілікке қабілетті дене бөліктерінің арқасында дара саңдарының артуы - ...
* Бір аналық өсімдіктен вегетативті көбею жолымен түзілген ұрғашы даралардың жиынтығы - ...
* Жыныссыз көбею қызметін атқаратын маманданған клеткалар - ....
* Бір осьте тығыз орналасқан спорофиллдердің жиынтығы - ...
* Спорангий топтары - ...
* Әртүрлі споралы өсімдіктердегі мегаспоралары түзілетін спорангийлер - ...
* Мегаспорангияларда мейоз жолымен түзілген споралар - ...
* Редукциялық бөліну арқасында түзілген споралар - ...
* Жоғарғы әртүрлі споралы өсімдіктердің ұсақ мейоспоралары - ...
* Микроспоралардың түзілу процесі - ...
* Мегаспоралардың түзілу процесі - ...
* Гаплоидты хромосом жиынтығы бар жоғарғы споралы өсімдіктердің гаметофиті - ...
* Тұтас бір клеткалы организмдер қосылатын жынысты процесс - ...
* Пішіні мен өлшемі бірдей гаметалардың қатысуымен өтетін жынысты процесс - ...
* Мөлшері бойынша ажыратылатын қозғалғыш гаметалардың қосылуы кезіңдегі жынысты процесс - ...
* Қозғалғыш, ірі, жіпшесіз аналық гамета мен кішкентай қозғалғыш аталық гамета қатысатын жынысты процесс - ...
* Төменгі сатыдағы өсімдіктерде жұмыртқа клеткалары түзілетін гаметагонийлер - ...
* Жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде жұмыртқа клеткалары түзілетін гаметагонийлер - ...
* Аталық гаметагонийлер - ...
* Екі біратты сатылармен шектелген түрдің тіршілік кесіндісі - ...
* Жынысты көбею қызметін атқаратын ұрпақтар - ...
* Эволюция процессінің нәтижесінде жіпшелерін жоғалтқан аталық гаметалар - ...
* Тұқым бүршігі бекитін кейбір қылқанды өсімдіктердің қабыршақ тәрізді өркені - ...
* Аталық гаметафиттердің (тозаң) ауа арқылы таралуы - ...
* Екі жыныс клеткаларының қосылу процессі - ...
* Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің споралары немесе тозаң қабаттары - ...
* Спородерманың сыртқы қабаты - ...
* Спородерманың ішкі қабаты - ...
31. В.
Органдары:
* Спорангийлер.
* Оогонийлер.
* Архегонийлер.
* Антеридийлер.
* Гаметангийлер.
Қызметтері:
* Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердегі ірі қозғалмайтын аналық гаметаларды түзу.
* Төменгі сатыдағы өсімдіктердегі ірі қозғалмайтын аналық гаметаларды түзу.
* Жыныс клеткаларын түзу.
* Жыныссыз көбеюдің маманданған клеткаларын түзу.
* Төменгі сатыдағы қозғалғыш аталық гаметаларын түзу.
* Жоғарғы және төменгі сатыдағы өсімдіктердің аталық гаметаларын түзу.
32. Көбеюге арналған маманданған клеткалар:
* Зооспоралар.
* Апланоспоралар.
* Споралар.
* Изогаметалар.
* Жұмыртқа клеткалары.
Құрылыстарының ерекшекліктері:
* Жіпшесіз аталық клеткасы.
* Жіпшесі бар аталық қозғалғыш жыныс клеткасы.
* Ірі қозғалмайтын аналық жыныс клеткасы.
* Жыныссыз көбеюге арналған, маманданған клетка.
* Мөлшері бойынша ажыратылмайтын, қозғалғыш жыныс клеткалары.
* Мөлшері бойынша ажыратылатын, қозғалғыш жыныс клеткалары.
* Жіпшелері бар, төменгі сатыдағы өсімдіктердің жыныссыз көбеюінің маманданған клеткалары.
* Жіпшелері жоқ, төменгі сатыдағы өсімдіктердің жыныссыз көбеюінің маманданған клеткалары.
33. Көбеюге арналған, маманданған клеткалар:
* Гетерогаметалар.
* Спермий.
* Сперматозоид.
* Споралар.
* Зооспоралар.
Құрылытарының ерекшеліктері:
* Аталық жыныс клеткасы, жіпшесіз.
* Аталық жыныс клеткасы, жіпшелі.
* Қозғалмайтын ірі аналық жыныс клеткасы.
* Жыныссыз көбеюге арналған маманданған клетка.
* Мөлшері бойынша ажыратылмайтын қозғалғыш жыныс клеткалары.
* Мөлшері бойынша ажыратылатын қозғалғыш жыныс клеткалары.
* Жіпшелері бар төменгі сатыдағы өсімдіктердің жыныссыз көбеюінің маманданған клеткалары.
* Жіпшелері жоқ төменгі сатыдағы өсімдіктердің жыныссыз көбеюінің маманданған клеткалары.
34. Өсімдіктер:
* Көкек зығыры.
* Аталық итмұрын.
* Кәдімгі қарағай.
* Улотрикс.
Даму циклдерінің ерекшеліктері:
* Ядролық фазалардың тұқымдары ғана бар ұрпақтың кезектесуі болмайды.
* Спорофит басым, ұрпақтың кезектесуі көрінбейді, гаметафит спорафит үстінде паразитті тіршілік етеді.
* Спорофит басымдық көрсетеді, гаметафит бос тіршілік етеді, қос жынысты.
* Спорофиті басым, гаметафиті әртүрлі жынысты, бос тіршілік етеді.
* Гаметафиті басым, спорофиті гаметофит үстінде паразитті тіршілік етеді.
35. Г.
Аналық жыныс клеткаларының эволюциясында:
* Гетерогаметалар. 2. Изогаметалар. 3. Жұмыртқа клеткалары.
36. Аталық жыныс клеткаларының эволюциясында:
* Гаметафит. 2. Споралар. 3. Гаметалар. 4. Протонема. 5. Спорофит. 6. Зигота.
37. Спорофиттен спорофитке дейін папоротник еркек щитовниктің ұрпағының кезектесуі:
* Спорофит. 2. Гаметофит. 3. Зигота. 4. Споралар. 5. Гаметалар.

Тұқым мен өскін.
38. Тұқым жатынының интегументінен дамитын тұқымның сыртқы жабыны - ...
39. Ұрықтың көректену қызметін атқаратын, тұқымның триплоидты (жабық тұқымдыларда) немесе гаплоидты (жалаңаш тұқымдыларда) қор ұлпасы - ...
40. Кейбір жабық тұқымдылардың тұқымында дамитын қабық астында орналасқан және тұқым жатынының нуцеллусынан түзілетін қор ұлпасы - ...
41. Толығымен немесе белгілі дәрежеде меристемадан тұратын өсімдіктің жаңа ұрығы - ...
42. Ұрық жапырақтары - ...
43. Астық тұқымдастарында ұрық тамыршасын қоршаған арнайы көп қабатты қабы - ...
44. Астық тұқымдастардың сыртқы қалпақ тәрізді жапырақ бүршігі немесе тұқым жарнағының қынабы (кейбір авторлардың мәліметтері бойынша) - ...
* Эндоспермнен қоректік заттарды сіңіруге бейімделген астық тұқымдастардың ұрығының жалғыз тұқым жарнағы - ...
* Қабыршақ тәрізді ұрықтағы өсінді щитока қарама - қарсы жағында - ...
* Өсіп келе жетқан тұқымнан дамитын спорофит - ...
* Қабатпен орналастырылған ылғал құмда, төмен температурада тұқымның өнуін тездететін, тұқымның ұсталуы - ...
* Тұқымға немесе өскінге суықпен әсер еткендегі гүлдің индукциясы - ...
* Жалаңаш тұқымдылардың тұқымының компоненттері:
* Тұқым қабағы.
* Эндосперм.
* Ұрық.
Олардың түзілу жолдары:
* Жұмыртқа клеткасының ұрықтануы нәтижесінде.
* Қос ұрықтану нәтижесінде.
* Интегумент арқасында.
* Аналық гаметофит ұлпасының өсіп кетуі нәтижесінде.
* Мегаспорангий қабырғасының арқасында.
* Нуцеллус арқасында.
* Жер үсті өнуі кезіндегі қос жарнақты өсімдіктің өскінінің вегетативтік органдарының даму кезегі:
* Эпикотиль.
* Ұрық тамыршасы.
3. Тұқым жарнағының жапырақшасы.
* Гипокотиль.
* Алғашқы нағыз жапырақ.
* Жер үсті өнуі кезіндегі қос жарнақты өсімдіктің өскінінің вегетативтік органдарының даму кезегі:
* Алғашқы нағыз жапырақ.
* Ұрық тамыршасы.
* Қабыршақ тәрізді жапырақ.
* Эпикотиль.
* Астық тұқымдас өсімдіктердің өскінің морфологиялық құрылысының даму кезегі:
* Колеоптиль.
* Ұрық тамыршасы.
* Алғашқы жапырақ.
* Эпикотиль.
* Калеориза.
Гүл мен жеміс.
Анықтауларды толықтыру.
* ...... - жабық тұқымдылардың репродуктивті структуралары.
* Гүлмен қорығыш жапырақтар (гүлсерігі) арасындағы сабақтың аймағы.....
* ...... - оның барлық мүшелерін тасушы спиральды орналасқан және шоғарлы орналасқан ұзарған гүл осі.
* Аталық және аналық қоршаған гүлдің сыртқы стерильдік бөлімі - ....
* ..... - жай кезде ашық түсті болатын қосарланған гүлсеріктің ішкі бөлімі.
* ..... - қосарланған гүл серіктің сыртқы шеңбері.
* ..... - гүлдегі аналық бірыңғайлығы.
* ..... - жапырақ бөлімі редукцирленген және өсіп келе жэатқан микроспорангий тасушы гомологиялық микроспорофильдің ұшындағы аналық бөлімі.
* ..... - өсімдіктің тозаңы мен спорасын зерттейтін ботаника бөлімі.
* ..... - тозаң түгінің шығуға қызмет ететін экзиннің қалыңдаған орны немесе ұсақ саңылаулары.
* ...... - экзиннің сыртқы қабаты.
* ...... - экзиннің ішкі қабаты.
* ...... - спорогенді ұлпаның көректік заттарымен жабдықталған тозаңдық қабырғасының ең ішкі қабаты.
* ......- оның көрінбеуіне қызмет ететін тозаңдық эпидермистің астында ретсіз жатқан клетка қабаты.
* ....... - бір немесе бірнеше аналық түзуші гүлдері жеміс жапырақшаларының сәйкестігі.
* ...... - тұқым бүршігі жетілетін мегоспорофильдің гомологы.
* ..... - жоғарғы дәнекерленген жерден алыстаушы -тің шығыңқы бөлімі.
* ...... - қарапайым тозаң қабылдағыш аналықтың жоғарғы бөлімі.
* ..... - аталықтың нағыз кеңіген төменгі бөлімі.
* ...... - тұқым жарнағы орнығатын дәнекер леуші орын.
* ....... - планцетаның дәнекер ішінде орналасады.
* ..... - тұқым жарнағының жамылғысы.
* ...... - тұқым жарнағының жоғарғы ұшында интегументпен түзілген саңылау.
* ...... - тұқым жарнағының ядросы.
* ...... - тұқым жарнағының негізгі.
* ...... - гүлді өсімдіктердің есейген ұрықтық қабында жұмыртқа клеткасына қалыптасқан екі қысқа өмірлі клетка.
* ...... - тұқым жаранағының планцетаға орнықтырушысы негізінен ұрық түзіледі.
* ...... - өсімдіктердің жел арқылы тозаңдануы.
* ...... - кездесетін бұнақденелер арқылы айқас тозаңдануы.
* .......- тозаңданушы агент қызметін су атқаратын өсімдіктердің тозаңдануы.
* ...... - тозаңды сол өсімдіктің жатынның ауызы тозаңдандыратын, тозаңдану.
* ....... - жыныссыз көбею.
* ...... - гүлдің түзілуіне және осы байланыста әр түрлі түр өзгерістің болуына қызмет жасайтын жабық тұқымды өсімдіктердің өркенді системасының бөлігі.
* ..... - монохазилер мен дихозилерден құралған, күрделі гүл шоғыр.
* ..... - ості айнала қоршаған қолшатыр немесе корзина тәрізді гүлшоғыр, жоғарғы формациялық гүлшоғыр серігі жапырақтары.
* ..... - әсіресе ұрықтанғаннан кейін гүлде жүретін, сол немесе өзгерістердің нәтижесінде түзілген ересек гүл.
* ...... - қабырға (завязь) дәнекерінің жиі күшті түр өзгерісі өскен.
* ..... - жеміс серігінің ортаңғы қабаты.
* ..... - жеміс серігінің ішкі қабаты.
* ...... - тұқым жабыны жемістерінен ажырамайтын қарапайым құрғақ ашық бір тұқымды жеміс.
* ..... - крестігүлділер тұқымдасына жататын прокариотты жеміс, негізден жоғары қарай екі створкамен жабылатын екі жеміс жапырақшасынан түзіледі.
* ..... - сыртқы бөлігі гүл элементтерінен құралған, дәнекер қоршалған және жемістің жетілуі бойынша өсіп келе жатқан қарапайым етті жеміс.
* .... - бір немесе бірнеше жеміс жапырақшаларынан жетілген, етті жеміс серігін түзуші қарапайым сулы көптұқымджы жеміс.
* ..... - өмір ағысында бірнеше дүркін жеміс көтерген өсімдік.
* ..... - кезінде жеміс көтерген өсімдіктің бірінші рет жеміс бергеннен кейін толық өлуі.
* .... - қайта - қайта бір особьқа туыстас емес тұқымның түзілуі.
100..... - қайта - қайта бір особьқа туыстас емес жемістің түзілуі.
* .... - жемістер мен тұқымдардың ауа арқылы тозаңдануы.
* .... - жемістер мен тұқымдардың жануарлар арқылы тозаңдануы.
* .... - жемістер мен тұқымдардың су арқылы тозаңдануы.

V бөлім. Өсімдіктердің тіршілік формасы және экологиялық топтары.
Анықтауышты толықтыру.
* ..... - өсімдіктердің тіршілік формасы (көбінесе шөпті өсімдіктерде), бұлар басқа өсімдіктердің және жапырақтарына орналасып, оларды тірек ретінде қолданады, бірақ паразит болып есептелмейді.
* ...... - көп жылдықтар, жазға таман өздерінің жер бетіндегі бөліктерін тез жоғалтады.
* ..... - қысқа (2 - 3 жұмадан 2 айға дейін) бір жылдықтар.
* ...... ксерофиттер.
* ...... көлеңке сүйгіш өсімдіктер, бұларға орманның төменгі ярустағы шөптер жатады.
* ..... су қорын жинайтын сабағы және жапырағы бар өсімдік.
* ..... өте аз минералды тіршілік ететін өсімдіктер.
* ..... батпақта мекендейтін және субстратта насекомдар арқылы азоттың жетіспеушілігін толықтыратын автотрофты өсімдіктер.
* ...... ылғалды жерде тіршілік ететін өсімдіктер.
* ...... сулы ортада өмір сүруге бейімделген өсімдіктер.
* ...... суға толығымен батырылған өсімдіктер.
* ....... атмосфералық жоғарғы ылғалдылықта мекендейтін өсімдіктер.
* ...... газды тұздалған субстратта тіршілік ететін өсімдіктер тобы.
* ...... - прагиаттопты жерге төселіп өркені бар ағаш.
* Бүршігі топырақ бетіне жақын немесе сәл топыраққа енген, үсті солған өсімдік қалдығымен жабылған көп жылдық өсімдіктер........
* Топырақта және атмосферадағы судың ылғалдың жетіспеушілігінде, су балансын сақтайтын әртүрлі бейімделу ерекшеліктері бар өсімдіктер - .....
* Бүршіктері топырақта немесе су астында кездесетін өсімдіктер - .....
* Сырты бүршік қабыршақтарымен сақталған, жерден жоғары орналасқан, қыстайтын бүршіктері бар өсімдіктер - .....
* Бүршіктері топырақ деңгейінен 20 - 30 см. жоғары орналасқан (бұтақты және жартылай бұтақты) өсімдіктер - ....
* Бүршіктері жоқ бір жылдық өсімдіктер - ....

13. ГЛОССАРИЙ.
Автотрофтық - автотрофизм. Өсімдіктердің фотосинтез немесе хемосинтез арқылы ауадағы, топырақтағы және судағы анорганикалық заттармен қоректенуі.
Адаптогенез - адаптогенез. Эволюция процесінің нәтижесінде бейімдеушілік белгілерінің нәтижесінде пайда болып, қайта өзгеруі.
Аденозинфосфорлы қышқылдар - аденозинфосфорные кислоты. Аденозиннің фосфорлы эфир қосындысы түрінде мононуклеотидтерге жататын күрделі органикалық қышқылдар.
Адсорбция - адсорбция. Моленкулалық күштердің әсерінен адсорбенттер бетіндегі зат бөлшектерінің көбеюі. Биологиялық мембраналардың қызметтері, ферменттер мен реакцияға қатысушы заттардың өзара әрекеттесуінің алғашқы кезеңі, уытты заттарға қарсы қорғаныш реакциялары, топырақтан қоректік заттардың тамыр жүйесі арқылы өсімдікке сіңуі бәрі де абсорбция процесімен тығыз байланысты.
Алғашқы саңылаулар - первичные поровые поля. Морфологиялық жағынан ерекше, кейінде ұрық клеткалары дамитын алғашқы клеткалар.
Амилопластар - амилопласты. Өсімдік клеткаларында крахмал пайда болатын түссіз пластидтер. Лейкопластардың бір түрі. Көбінесе тамырда, тамыр сабақта, т.б. кездеседі.
Апопласт - апопласт. Судың және ондағы еріген қоректік заттардың сақталуын және өсімдік бойымен тасымалдануын жүзеге асыратын, барлық клетка қабықтарындағы талшық аралық және клетка аралық бстықтардың тұтасып байланысқан жүйесі (бос кеңістік).
Ассимиляция - ассимиляция. Организмдердің сыртқы ортадан заттарды қабылдап, өздеріне тән күрделі органикалық заттарды синтездеуі. Бұл процесс энергия пайдалану арқылы жүзеге асады.
Ассимиляттар - ассимиляты. Фотосинтез кезінде хлоропластарда ең алғаш пайда болатын органикалық заттар.
Ассимиляциялық крахмал - ассимиляционный крахмал. Фотосинтез нәтижесінде өсімдіктің хлоропластарында тікелей пайда болатын крахмал.
Әкшіл өсімдіктер - кальцефильные растения. Кальцийі мол, сондай-ақ әк, бор және басқа карбонатты жыныстар шығатын аймақтарда өсіп-өнетін өсімдіктер.
Базофильді өсімдіктер - базофильные растения. Топырақтары сілтілі болып келетін шөл және шөлейт далада өсетін көптеген өсімдік түрлері.
Балауыз өңезі - восковой налет. Жапырақ бетіне, кейде өсімдік сабағына балауыздың жұғуы. Бұл өсімдіктің артық буланудан сақтайды.
Бастама клеткалар - инициальные клетки. 1) Бөлінгеннен кейін өзгеріссіз меристемалық болып қалатын өсу нүктелерінің клеткалары. Кейбір өсімдіктердің (мүктер, папортник тәрізділер) өсу нүктесінде жалғыз-ақ клетка көпклеткалы организмнің бастамасы бола алады. Басқа өсімдіктер (тұқымды өсімдіктердің көбі) промеристемасында бірнеше бастама клеткалар болады. Бастама клеткалардың туындылары әралуан тканьдік элементтерге сұрыпталады. 2) Бөлінгенде бірнеше клеткалық топтарды пайда ететін эпидермис клеткасы. Олардан устьицалардың тұйықтаушы және жанама клеткалары сұрыпталады. 3) Бірнеше қайталанып бөлінуден ұрықтық бастамасы болатын ұрықтанған жұмыртқа клеткасы.
Безді клеткалар - железистые клетки. Ішінде әртүрлі - эфир майлары, қымыз қышқылды ізбес кристалдары бар, көлемінен немесе ерекше пішінімен оңай көзге ілінетін паренхима тканінің арнайы клеткалары.
Бейімделу - адаптация. Организмнің құрлысы мен атқаратын қызметінің тіршілік жағдайларына бейімделуі, сыртқы жағдайларының өзгеруіне организмнің бейімделуін қамтамасыз ететін жауаптардың жиынтығы.
Биогенді элементтер - биогенные элементы. Организмдердің тіршілігі үшін қажетті құрам бөлігі болып табылатын химиялық элементтер. Оларға көміртегі, оттегі, азот, сутегі, күкірт, фосфор және т.б. жатады.
Биотроф - биотроф. Тіршілік әрекеттеріне қажетті қоректік заттарды және энергияны басқа организмдерден - хайуанаттардан, өсімдіктерден, бактериялардан, саңырауқұлақтардан, т.б. алатын паразит.
Бөліп шығарушы клеткалар - выделительные клетки. Басқа клеткалардың тіршілік әрекеттеріне байланысатын заттардың жиналуына арналған клеткалар.
Бірінші (алғашқы) қабық - первичная оболочка. Ең алғашқы, шыныдай мөлдір тысқы қабат. Жас клеткаларда протопластан пайда болады. Құрлысы целлюлозалық микроталшықтардан құралған тор сияқты. Пектиндік заттардан және гемицеллюлозалардан тұратын аморфты матрикске малынған күйде болғандықтан клетка қабығының созылуына кедергі жасамайды. Алғашқы қабық меристема және мезофилл клеткаларында көбірек байқалады.
Вакуольдар - вакуоли. Ішінде клетка шырыны жиналған цитоплазмадағы көпіршіктер. Клетка шырының құрамыында еріген органикалық және минералдық заттар болады. Басында көптеген майда вакуольдар бір-бірімен қосылып клетканың бүкіл ішін алып жататын үлкен бір вакуольға айналады. Клеткадағы осмостық құбылыстар осы ерігенг заттардың концентрациясына байланысты.
Галоксерофиттер - галоксерофиты. Тұздылыққа, қуаңшылыққа бірдей төзімді өсімдіктер.
Галомезофиттер - галомезофиты. Ылғалдылығы орташа аймақтарда өсетін, тұздық ортаға төзімді өсімдіктер.
Галофиттер - галофиты. Тұзға төзімді, яғни сорланған, кебірленген топырақтарда, сондай-ақ тұзды суларда өсетін өсімдіктер.
Галофобтар - галофобы. Тұзды ортада өсе алмайтын өсімдіктер.
Гекистотермиялы өсімдіктер - гекистотермные растения. Суыққа төзімді, күн энергиясы өте аз түсетін жағдайларда тіршілік ете алатын өсімдіктер (мысалы, полярлық қуаң дала, альпі белдеуінде өсетін өсімдіктер.
Гелиофиттер - гелиофиты. Күн жарығы мол түсетін жерлерде өсіп, жарықты көбірек ұнататын өсімдіктер.
Гемикриптофиттер - гемикриптофиты. Жертаған өсімдіктер. Жылдың қолайсыз мерзімінде олардың бастама бүршіктері жерде сақталады.
Гемиксерофиттер - гемиксерофиты. Қуаңшылық аймақтар мен ылғалдылығы орташа аралығында өсетін өсімдіктер. Олардың тамырлары өте тереңдеп өседі, транпирация арқылы қарқындылығы жоғары және сусыздануға төзімділігі төмен келеді.
Гетеротрофты мүшелер (органдар) - гетеротрофные органы. Фотосинтезге қабілетсіз өсімдік мүшелері (тамыр, ұрық, жапырақтың түссіз ұлпалары).
Гиалоплазма - гиалоплазма, матрикс. Ішінде ядро, басқа органоидтар және клеткалық алмасудан пайда болған заттар орналасқан өсімдіктер мен жануарлар клеткаларының ішкі негізгі құрамы.Гиалоплазманың құрамына белок тектес заттар, соның ішінде, ферменттер енеді. Гиалоплазма клетканың құрылымдық бөлшектерін біріктіріп, олардың өзара химиялық қатынастарын қамтамасыз етеді.
Гигрофиттер - гигрофиты. Суды көп керек ететін, тек ылғалы мол топырақтарда өсетін өсімдіктер (орман өсімдіктерінің көпшілігі).
Гигрофобты өсімдіктер - гигрофобные растения. Ылғалды көп керек етпейтін, сондықтан ылғалы мол жерден қашық өсетін өсімдіктер.
Гидатодтар - гидатоды. Өсіәмдіктердің су тамшыларын (гутация) бөліп шығаруға бейімделген устьицалары. ылғалы мол жерлерде өсетін өсімдіктерде көп кездеседі.
Гидатофиттер - гидатофиты. Түгел немесе жартылай суға батып өсетін өсімдіктер.
Гидрокриптофиттер - гидрокриптофиты. Бүртіктері суда болатын өсімдіктер.
Гидромезофиттер - гидромезофиты. Гигрофиттер мен мезофиттер аралығында орын алатын өсімдіктер.
Гидроморфизм - гидроморфизм. Гидрофиттердің морфологиялық және анатомиялық ерекшеліктері: ауа сақтағыш клетка аралықтарының мықты дамуы, қалқып өсетін жапырақтарда устьицалардың көптігі, борпылдақ және бағана тәріздес тканьдердің нашар бедерленуі, тамыр жүйелерінің механикалық ткандерінің нашар дамуы, кейде жапырақтардың әртүрлілігі.
Гидроморфоздар - гидроморфозы. Суда тіршілік етуіне байланысты өсімдік пішіндерінің өзгеруі.
Гидрофиттер - гидрофиты. Тіршлігін ұдайы суда өткізетін су өсімдіктері.
Гидрофобты өсімдіктер - гидрофобные растения. Суы мол жерден қашықтап өсетін өсімдіктер.
Гипсоксерофиттер - гипсоксерофиты. Гипсі мол топырақта өсетін өсімдіктер.
Гликогаломезофиттер - гликогаломезофиты. Тқздануға төзімді, өз организіміне тұзды өткізбейтін мезофит өсімдіктер.
Гликогалофиттер - гликогалофиты. Тамырлары тұзды нашар өткізетіндіктен, ұлпаларында тұз жиналмайтын өсімдіктер.
Гликофиттер - гликофиты. Тұзсыз топырақтарда және тұщы су қоймаларында өсетін өсімдіктер. Оларға жер бетінде өсетін өсімдіктердің көптеген түрлері жатады.
Гольджи аппараты - аппарат Гольджи. Клетканың өте майда құрылымдық бөлшегі. Жайпақ ыдыс немесе табақша тәрізді қысыңқы көпіршіктерден құрылған. Жан-жағынан одан да майда көпіршіктер созылып жатады.
Граналар - граны. Хлоропластардың ішкі құрлымының негізгі бөлшектері. Олар реттеліп орналасқан тилакоидтар байламына ұқсас. Хлоропласта 10-15 граналар болуы мүмкін, дегенмен олардың бәрі өзара жұмыр, немесе қысыңқы құбыр сияқты граналық тилакоидтар арқылы біртұтас жүйе боп байланысқан.
Гуттация - гуттация. Өсімдік жапырақтарының устьицаларынан судың тамшы түрінде бөлінуі. Гуттация транспирацияның өте бәсендеуінен өсімдік-тердің жер үстілік органдарының шамадан тыс сулануына байланысты. Гуттация астық тұқымдастар өскіндерінде, қырықбуындыларда өте жиі байқалады.
Диктиосома - диктиосома. Клетка цитоплазмасының майда құрылысты бөлшегі. Жан-жағынан ішінде клеткалар тіршілік әрекетінен пайда болған заттары көпіршіктер қалыптасатын мембраналық табақшалар жиынтығы. Әдетте өсімдіктер клеткасында жиынтығы Гольджи аппараты деп аталатын бірнеше диктиосомдар болады.
Диссимиляция - диссимиляция. Тірі ұлпаларда органикалық заттардың ыдырап, энергияның бөлінуі. Клеткадағы қажетті энергияның барлыңы диссимиляцияға байланысты өндіріледі. Тыныс алу мен ашу процестері диссимиляцияның негізгі түрлері болып есептелінеді.
Диффузия (ірігу, таралу, ағу) - диффузия. Бір заттың молекулаларының (газдың, сұйықтықтың, қатты дененің) басқа заттарға тәкелей жанасқанда немесе саңылаулы кедергі арқылы енуі (жүйедегі заттың концентрациясының өздігінен теңелуі).
Дөңгелек саңылаулар - округлые поры. Бірінші қабықтың қабыршағымен ажыратылған, клетканың қалыңдамаған екінші қабығының цилиндр тәріздес қуыстары. Көбінесе паренхималық клеткаларға тән.
Евгалоксерофиттер - евгалоксерофиты. Тұздануға және қуаңшылыққа бірдей төзімді өсімдіктер.
Жазғы тыңыштық - летний покой. Құрғақ, шөл далада өсетін кейбір өсімдік түрлерінің жаздың құрғақшылық кезеңдеріндегі қолайсыз жағдайларға бейімденуіне байланысты тыңыштық күйге өтуі.
Жапырақ жұмсағы - мякоть листа. Жапырақтың үстінгі және астыңғы қа- баттарының арасындағы (бағана тәріздес және кеуекті) паренхима немесе жапырақтың ассимиляциялаушы (мезофилл) ұлпасы.
Жапырақтың ширатылуы - скручивание листьев. Бактерия, саңырауқұлақ немесе вирустардың әсерінен пайда болатын аурулардың бір белгісі.
Жапырақтың бұйралануы - курчавость листьев. Әртүрлі топтағы саңырауқұлақтардың әсерінен пайда болатын өсімдіктер ауруы. Жапырақ бетінде көптеген дөңестер пайда болып, жапырақ пішіні бұзылады.
Жара меристемасы - раневая меристема. Өсімдіктің жараланған бөліктерінің шеттерінде пайда болатын жаңа ұлпа. Әдетте жара меристемасының қызметін жараланған жерге жанай орналасқан камбий қабаты атқарады.
Жара тозы - раневая пробка. Өсімдіктің кез-келген органындағы ұлпалар жараланғаннан кейін феллоген клеткаларынан пайда болатын, зақымданған ұлпаны сау ұлпадан бөліп тұратын тозды қабат.
Жара ұлпасы - раневая ткань. Жара меритстемасы әрекетіне байланысты зақымданған жерде пайда болатын бұлтық (каллус) түріндегі жаңа ұлпа.
Жартылай өткізгіш қабық - полупронецаемая оболочка. Суды (еріткіш) оңай өткізетін және ондағы еріген заттарды өткізбейтін қабық.
Жартылай өткізгіш мембрана - полупронецаемая мембрана. Өзінен, әдетте тек еріткіш молекулалары ғана өте алатын мембрана.
Жыныс клеткалары - половые клетки. Жыныс органдарында пайда болатын және жыныстық көбеюге қажетті хромосомдар жиынтығы, гаплоидты арнайы клеткалар.
Жіктелу кезеңі - фаза дифференциации. Көлемдерінің ұлғаюы тоқтап, қабықтары суберинмен тығызданып немесе сүректеніп, тиісті қызметін атқаруға дайындалған клетканың өсуінің соңғы кезеңі.
Каротин - каротин. Каротиноидтар тобындағы қанықпаған көмірсутекті қызғылт сары пигмент. Суда ерімей, органикалық еріткіштерде ериді. Барлық өсімдіктердің хлоропластарында және хромопластарында болады.
Каротиноидтар - каротиноиды. Суда ерімейтін сары және қызғылт сары пигменттер тобы. Каротиноидтерге каротин және химиялық тегі жағынан соған жақын ксантофилл, ликопин, фукоскантин және т.б. пигменнттер жатады. Күзде жапырақтардың сароғаюы, сондай-ақ гүл, жеміс түстері де осы пигменттердің болуына байланысты.
Каспари белдеушесі - поясок каспари. Бірқатар өсімдіктердің тамыр клеткалық қабықтарының дөңгелек белдеуше сияқты болып тозандануы немесе сүректенуі.
Кернелу - тугор. Клетка қабығы мен ішкі бөлімдерінің өзара қысымдары нәтижесінде өсімдік клетекалары, тканьдері және органдарының кернелген күйі.Осмостық қысымға байланысты клеткаға су енгенде байқалатын қысым, көленмі ұлғайған сайын протопластқа түсетін клетка қабығының қарсы қысымына теңеседі. Кернеулік қысым мен осмостық қысымның өзара қатынасы судың сіңу процесіне үлкен әсер тигізеді.
Клетка - клетка. Жануарлар мен өсімдіктерді тіршіліксіз жүйелерден ерекшелейтін, морфологиялық және физиологиялық сұрыпталған құрылыстық бірлік. Қарапайым тірі жүйе бола тұрып, клетка өзін-өзі жаңартуға, өндіруге және реттеуге қабілетті. Клетканың негізгі құрамы - ішінде органоидтар мен басқа кіріспелер орналасқан цитоплазма, ядро, вакуоль. Олардың барлығы клетка қабығымсен қоршалған.
Клетка-аралық заттар - межклеточное вещество. Клетка қабықтарының арасында болатын және клеткаларды өзара қиындастыратын полисахаридке ұқсас зат.
Клетка сөлі - клеточный сок. Клетка вакуоліндегі тіршілік әрекетінің нәтижесінен шыққан сұйықтық зат. Химиялық жағынан минералдық тұздардың, амин қышқылдарының, көмірсулардың, органикалық қышқылдардың, суда еритін бояулы заттардың нағыз ерітіндісі болып табылады.
Клеткалардың өткізгніштігі - проницаемость клеток. Клетклардың қоршаған ортадағы еріген заттардың енуін және ұсталып қалуын қадағалау қасиетімен клетка тіршілік процесінде пайда болған заттарды шығару қабілеті. Клетканың өткізгіштігі клетка мембраналарының құрлысына, күйіне және қызмет әрекетіне байланысты.
Клетканың бөлінуі - клеточное деление. Физиологиялық дербес бір ядролы клетканың тепе-тең екіге бөлінуі. Олардың әрқайсысы плазмадағы негізгі заттардың, ең алдымен, ядроның жартысы енеді.
Криптофиттер -криптофиты. Су астында және топырақта қыстап шығып, қайта көктейтін бүршіктері бар тамырсабақты, түйнекті және пиязшықты көпжылдық өсімдіктер.
Кристалар - кристы. Митохондрияның ішіне қарай созылып шығатын түтікше немесе табақша қабаттары.
Ксантофилл - ксантофилл. Каротиноидтарға жататын, спиртте ерімейтін, каротинмен бірге хлоропластарда және хромопластарда болатын сары пигмент.
Ксероморфизм - ксероморфизм. Өсімдіктерде қуағшылыққа бейімделу нәтижесінде пайда болатын морфологиялық, анотомиялық белгілердің жиынтығы.
Ксерофиттер - ксерофиты. Құрғақшылық аймақтарға бейімделген өсімдіктер. П.А. Генкельдің ұйғаруы бойынша ксерофиттер мынандай топтар,ға бөлінеді: суккуленттер, эвксерофиттер, гемиксерофиттер.
Қоректендіруші ұлпалар - питающие ткани.Өсімдіктердің қалыптағыдай сумен, минералдық заттармен және ауа арқылы қоректенуін жүзеге асыратын ұлпалар. Қоректендіруші ұлпалар сіңіргіш, өткізгіш және ассимиляциялық қор жинағыш болып бөлінеді.
Қоректік заттар - питательные вещества. Құрамында өсімдіктерге қажетті қоректік элементтері бар қосындылары.
Қоршау - обкладка. Жапырақтың өткізгіш шоқтарына айнала орналасқан клетка қабаттары. Паренхималық немесе склеренхималық бөлектерден құралуы мүмкін.
Қоршаушы клеткалар - обкладочные клетки. Кейбір қарапайым анатомиялық топтарды қоршайтын ерекше клеткалар.
Қышқылшыл өсімдіктер - кальцефобы. Қышқыл және бейтарап топырақтарда жақсы өсіп, әкке бай топырақтарда нашар өсетін өсімдіктер.
Лейкопластар -лейкопласты. Пластидтердің бояусыз, дөңгелек немесе ұршық тәріздес бір түрі. Әдетте эпидермис клеткаларына немесе түссіз тканьдер тән.
Мезоксенрофиттер - мезоксерофиты.Мезофиттермен салыстырғанда құрғақтау, ксерофиттерге қарағанда ылғалдау аймақтарда өсетін өсімдіктер.
Мезофилл - мезофилл. Жапырақтың хлорофилі клеткаларының негізгі тобы.
Мембрана - мембрана. 1) Іріктеп өткізетін қасиеті бар цитоплазманың аралық құрлымы (плазмалемма, тонопласт, клетка, органеллалардың мембраналары). 2) Кейбір балдырлардың қабығы.
Метаболизм - метаболизм. Оргнизіміндегі зат алмасу процесі. Ассимиляция және диссимиляция процестерінің жиынтығы.
Митохондриялар - митохондрии. Клеткада энергияны пайда болуын, жиналуын және таралуын қамтамасыз ететін органоидтар.
Негізгі ткань - основная ткань. Жамылғы және өткізгіш тканьдердің аралығында клеткалар жиынтығы.
Нуклеодесмалар - нуклеодесмы. Әр түрлі өсімдіктерде ядро қабықшасына көлденең бағытта еніп ядроның ішкі жағын цитоплазмамен байланыстыратын талшықтар.
Нуклеоплазма - нуклеоплазма. 1) Ядроның хроматинмен ядрошықтан басқа негізгі сұйық бөлігі. 2) Бактериялар және көк-жасыл балдырлар клеткасының ядро баламасы орналасқан бөлігі.
Осмос - осмос. Су молекулаларының жартылай өткізгіш мембраналар арқылы қанықпаған ерітіндіден қаныққан ерітіндіге қарай араласуы.
Осмофильді өсімдіктер - осмофильные растения. Осмостық қысымы жоғары ортада өсетін өсімдіктер (тұзды көлдердегі балдырлар).
Өсімдіктердің қоректенуі - питание растений. Өсімдіктердің қоректік заттарды сіңіріп игеруі. Қоректену ерекшеліктеріне байланысты өсімдіктер гетеротрофты және автотрофты болып екіге бөлнеді.
Өткізгіш клеткалар - передаточные клетки. Клетканың сыртқы мембрана- сының (плазмасының) жалпы ауданың көбейтетін, қабығында көптеген өскіншектері бар паренхималық клеткалар. Еріген заттарды көрші клеткалрға тасымалдауға қажет.
Паренхималық клеткалар - паренхимные клетки.Пішіні жағынан шарға, тектешеге немесе қысқа қалпақшаға ұқсас, яғни ұзындығы енінен әлдеөайда көбірек целлюлозалы қабықтары жұқа клеткалар.
Пасока - пасока. Тірі өсімдіктердегі тамыр қысымының күшіне байланысты кесілген сабақтан немесе тамырдан бөлініп шығатын сұйықтық.
Периблема - периблема. Тамырдың өсу ұшындағы алғашқы түзуші тканьнің паренхималық клеткалрының бір немесе бірнеше қабаттары.
Пигменттеу - пигментация. Өсімдік организмдерінің әр түрлі органдарында және ұлпаларында бояғыш заттардың жиналуы.
Плазмалемма - плазмалемма. Цитоплазма мен клетка қабьығының арасында мембраналық қабат. Оған клетка мембраналарының барлық қасиеті тән, соның ішінде жартылай өткізгіштігі де тән.
Плазмолиз - плазмолиз. Қанттар, тұздар, глицерин және басқа осмостық қасиетті мол заттардың гипертониялық ерітінділерінің әсерінен тірі өсімдік протопластарының көлемі кішірейіп, соңынан қабықтан ажырауы.
Пластидтер - пластиды. Автотрофты өсімдіктер клеткаларының цитоплаз- масындағы органикалық затардың құралуын жүзеге асыратын боялған немесе түссіз органоид.
Полиплоидты ядро - полиплоидное ядро. Негізгі хромосомдары екіден көп кез-келген ядро.
Полисома - полисома. Информациялық РНҚ молекуласымен біріккен және белок синтезін жүзеге асыратын рибосомалар жиынтығы.
Прокариоттар - прокариоты. Морфологиялық қалыптасқан ядросы және басқа да әдетті клеткалық органеллалары жоқ организмдер. Оларға бактериялар, көк-жасыл балдырлар жатады.
Пропластидтер - пропластиды. Өсімдіктер меристемасында және промеристемасында хлоропластардың дамуының алғашқы сатысы.
Протодерма - протодерма. Ұрық денесін толық жауып тұратын, толық қалыптасып жетілмеген клеткалар қабаты. Ұрық өнгенен бастап протодерма өсімдіктің жамылғы тканьдеріне айналады.
Рибосомалар - рибосомы. Әдетте эндоплазмалық тордың мембранарында орналасқан, диаметрі 15-30 нм, сфенра немесе саңырауқұлақ тәріздес субмикроскоптық бөлшектер.
Ризодерма- ризодерма. Тамыр жүйесінің ең сыртқы ұлпасы. Ол қоршаған ортадан заттарды сіңіріп, олардың ішкі ұлпаларға іріктеніп енуін қамтамасыз етеді. Бұл ұлпаны құрайтын клеткалар трихобластар және ахриблостар болып екі топқа бөлінеді.
Ризосфера -ризосфера. Тамырға тікелей жанасқан топырақ бөлігі.
Саңылаулар - споры. Өсімдік клеткаларының қабығындағы қалыңдамаған микроскоптық орындар.
Саңылаулы өзектер - поровые каналы. Клетканың екінші қабығының бірінші қабыққа дейінгі жіңішке өзек тәріздес қалыңдамаған жерлері. Бір клетканың өзектері басқаларына қарсы орналасқан.
Симпласт - симпласт. 1) Қабық саңылаулары арқылы цитоплазма плазмадесмаларымен өзара функциональді және физиологиялық байланысқан, өсімдік организімінің барлық тірі клеткаларының протопластар жиынтығы. 2) Клеткалық құрылысы қалыптаспаған организімдердің көп ядролы протопласты.
Симпластикалық тасымалдау - симпластный транспорт. Заттардың клетка сыртына шықпай, клетка цитоплазмасынан плазмодесмалар арқылы клеткадан клеткаға ауысу.
Склерофиттер - склерофиты. Өркендері қатты, құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер.
Созылу кезеңі - фаза растяжения. Клектканың қарқынды өсу кезеңі. Вакуольге судың көп енуіне байланысты клетка көлемі ұлғайып, клетка қабығы созылады.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz

Іздеу
Файл қосу
Презентациялар
Тегін
Кабинет
Баланс
Таңдаулы жұмыстар
Cатып алған жұмыстарыңыз
Менің файлдарым
Презентацияларым
Сатылым статистикасы