УМКД

Жас өспірімдер спортының негіздері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМК құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18-35.1.
17 /01-2013

ПОӘК
Оқытушыларға арналған пәннің бағдарламасы
<<Жасөспірімдер спортының негіздері>>

№ 2 басылым
от ____ 09. 2013 г.

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

<<Жасөспірімдер спортының негіздері>>
5В010800 - <<Дене шынықтыру және спорт>> мамандығы үшін

ОҚЫТУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН ПӘННІҢ БАҒДАРЛАМАСЫ

Семей
2013

1.ӘЗЕРЛЕГЕН

Құрастырушы Ерменова Б.О. <<____>>___________ 20___ж., _____________________

<<Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың теориясы мен әдістемелері>> кафедрасының аға оқытушысы

2. ТАЛҚЫЛАНДЫ
2.1. <<Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың теориясы мен әдістемелері>> кафедрасында отырысында
<<____>>___________ 20___ж. №____хаттама

Кафедра менгерушісі _______ Б.Н.Прохоров
2.2. Жаратылыстану ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік бюросының отырысында
<<____>>___________ 20___ж. №____ хаттама

Төрайымы ____________ Абдишева З.В.
3. БЕКІТІЛДІ
Университетінің Оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында басып шығаруға мақулданған және ұсынылған
<<____>>___________ 20___ж. №____ хаттама

ОӘК төрайымы ____________ Искакова Г.К.

4.БІРІНШІ РЕТ КІРГІЗЕЛГЕН

Мазмұны

* Қолдану саласы
* Нормативтік сілтемелер
* Жалпы ережелер
* Оқу пәннің (модульдің) мазмұны
* Студенттердің өздік жұмысына арналған тақырыптардың тізімі
* Пән бойынша оқу-әдістемелік карта
* Оқу-әдістемелік әдебиетпен қамтамасыз етудің картасы
* Әдебиеттер

Пәннің арнайы сөздіктері - глоссарий

Түсінік - бұл ќандайда бір сөздіктің бекітілген баршаѓа ортаќ атауы жєне аныќталатын ќұбылыстыњ белгісі немесе мањызды жаѓы мен ќұрылысы-бұл адамзат ойлауыныњ негізгі формасы. Дене мєдениетініњ ілімдері мен єдістемелерініњ негізгі түсініктеріне жататындар: дене дамуы, дене жаттыѓулары, дене білімі, дене дайындыѓы, дененің жетілуі, дене тәрбиесінің жүйесі, дене мєдениеті, спорт.
Дененің дамуы-бұл ќалыптасу процессі, жеке бастың өмір бойына қалыптасуы және келешекте өзгеруі, ағзаның морфологиялыќ ќызметінің ерекшелігі және соѓан негізделген дене сапалары мен ќызметтері.
Дене жаттыѓулары - бұл дене тәрбиесінің заңдылыќтарымен сәйкес, алдына ќойѓан міндеттерін шешу үшін арнайы ұйымдастырылѓан ќозѓалыс әрекеті. Біраќ, кез келген ќозѓалыс әрекеті дене жаттыѓулары бола алмайды. Дене тєрбиесініњ міндеттерін шешуге баѓытталѓан жєне педагогиканыњ зањдылыќтарына баѓынѓан ќозѓалыс єрекеттері ќана дене жаттыѓулары бола алады.
Дене тєрбиесініњ білімі - б+-л оќу-тєрбие ж+-мыстарыныњ нєтежиесі, дене тєрбиесі зањдылыќтарын uз беттерінше т%.сіну, ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін жєне ж%.йеленген арнайы білімдерді игеру, uмір с%.ру барысында ќолдана алу процессі.
Дене тєрбиесініњ білімін игерудіњ негізгі жолы- б+-л ќозѓалыс єрекетін %.йрену жєне арнайы білімдерді игеру, ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастыру, к%.нделікті uмірде ќолдана білу, жинаќталѓан білімін басќа адамдарѓа жеткізе білудіњ нєтежиесі.
Дене дайындыѓы т%.сінігі- дене тєрбиесініњ ќолданбалы баѓытын ењбек немесе басќада кєсіптік салада ќолданылуын білдіреді. Жалпы жєне арнайы дене дайындыѓы болып екіге бuлінеді.
Жалпы дене дайындыѓы єрт%.рлі ќозѓалыс єрекеттерінде жетістікке жетудіњ негізі- ќозѓалыстарды кењ кuлемде игеру жєне дененіњ даму дењгейін жаќсартуѓа баѓытталады.
Арнайы дене дайындыѓы- наќты іс єрекетте жетістікке жетуге баѓыттайтын, адам баласыныњ ќозѓалыс єрекетіне арнайы талап ќоятын жєне арнайы +-йымдастырылѓан процесс (мамандыѓы, спорттыњ т%.рі т.с.с.). Дене дайындыѓыныњ нєтежиесі болып ќалыптасќан ќозѓалыс єрекетініњ жетістігін кuрсететін маќсатты +-йымдастырылѓан ќозѓалыс єрекетініњ тиімділігі есептеледі.(дайындыќ процессініњ баѓыты есептеледі).
Дененіњ жетілуі- б+-л жањадан ќосылѓан т%.сінік. Дененіњ жетілуі дегенімізді заман талабына сай, дене дайындыѓы мен даму дењгейі тарихи жаѓдайдыњ н+-сќасы бола алатын адамзат баласыныњ дамуын айтамыз.
Дене тєрбиесініњ ж%.йесі - б+-л адамзат баласыныњ дене дамуын ќамтамасыз ететін жєне салауатты uмір салтын ќалыптастыратын , єлеументтік-экономикалыќ, ќ+-ќыќтыќ, єдістемелік, баѓдарламалыќ-нормативтік жєне +-йымдастырушылыќ негіздерін ќосатын тарихи ќалыптасќан дене тєрбиесініњ єлеументтік практикалыќ т%.рі. Дене тєрбиесініњ ж%.йесі ќоѓамдаѓы басќа ж%.йелермен (экономика, ѓылым, мєдениет, саясат) жєне оларѓа тєн элементтер ќ+-рамымен, атќаратын ќызметтерімен сипатталады.
Дене мєдениеті ќоѓамныњ адамзат баласыныњ дамуы %.шін туындап жєне ќолданылатын материалдыќ жєне рухани ќ+-ндылыѓы.

Пәннің оқу бағдарламасы (SYLLABUS)

Пән туралы мәліметтер
Атауы: <<Жас өспірімдер спортының негіздері>>
Кредит саны:3
Оқу сабақтарының өткізілу орыны: Семей мемлекеттік педагогикалық институтының №3 ғимараты, аудитория сабақ кестесіне сәйкес
Оқытушы туралы мәліметтер: Ерменова Батиля Оралбайқызы
Дене мәдениеті және спорттың ілімдері мен әдістемелері кафедрасының аға оқытушысы
Кафедрада болу уақыты: 8.00-ден 17.00-ге дейін

Оқу жоспарынан көшірме

курс
семестр
кредит
дәріс
Тәжір.
ОЖСӨЖ
СӨЖ
барлығы
Бақылау
Формасы
3
5
3
30
15
22,5
67,5
135
емтихан

Пререквизиттер:студенттердің өздері таңдап алған мамандықтарын теориялық және практикалық жағынан толық игеріп, таңдаған мамандықтарының жоғары шыңдарынан көрінулеріне және қазіргі саяси жағыдайларды жете біліп Отанымыздың саналы азаматтары болуына, педагогика саласында жас ұрпақпен жұмыс істеуге дайын болуларына көмектесу.
Постреквизиттер: дене тәрбиелеу үрдістеріне терең түсініктер бере отырып оны іске асырудың жолдарын игерту, жас, жыныс және дене дамуларына сәйкес дене тәрбиелеу үрдістерінің ерекшеліктеріне баса көңіл бөлу. Қазіргі таңдағы қоршаған ортаның ерекшелігіне, Егеменді еліміздің даму деңгейлеріне сәйкес болашақ ұрпақты тәрбиелеуді дұрыс жолға қою, өз мамандығының қырлары мен сырларын терең игеру және оны іске асыра білуді үйлету.
Қысқаша сипаттамасы: жас өспірімдер спортының негіздері пәні <<дене шынықтыру және спорт>> мамандығында базалық пәндер бөлімінде таңдап алынған компоненттер қатарына жатады. Институт оқу бөлімінің бұл пәнді бекітуі болашақ азаматтарды тәрбиелеудегі спорттың маңызын итүсіне отырып, маманға соның қыры мен сырларын игертуге: балалармен жұмыс атқару, жас ағзаға түсетін жүктемелерді реттеу, психологиялық ерекшеліктерін ескеру т.с.с. бала бойындағы ерекшеліктерді ескере отырып дене дайындау үрдісін талапқа сай ұйымдастыруды үйрету. Жарыстар легі мен қажетті құжаттарды игеру қамтылған.
Курс мақсаты: жас өспірімдер спортының педагогикалық, анатомиялық, ифизиологиялық және ұйымдастырушылық-әдістемелік негіздерін студенттер бойында қалыптастыру.
Курстың қарастыратын мәселелері: дене тәрбиелеу процессін жас өспірімдерге жеке бас ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастыруды кәсіби деңгейде қалыптастыру. Оқушылардың арнайы біліктіліктері мен дағдыларын ұйымдасқан түрде қалыптастыру.

Курстың тақырыптық жоспары

№
Тақырыптың атауы
Дәріс сағ.саны
Тәж.
сағ.
ОЖ
СӨЖ
СӨЖ
1.
Кіріспе.Балалар мен жасөспірімдер спортының негізі. Негізгі түсініктері

2.
Қазіргі таңмен Кеңестер Одағындағы жасөспірімдер спортын ұйым-ң ерекшеліктері

3.
Жасөспірім спортшылардың анатомиялық-физиологиялық негіздері

4.
Жеке тұлғаның қабілеті және спорт түрлерін таңдауы

5.
Жасөспірімдер спортының педагогикалық негіздері
1
1
2
10
6.
Балалар мен жасөспірімдер спорт жүйесінің қызметі

7.
Бастапқы спортқа мамандандырудың бөлімдері

1
2

8.
Жас спортшылардың машықтану негіздері, ерекшеліктері

5
9.
Қалаған спорт түрлерін тереңдетіп жаттықтыру бөлімдері

1
3

10.
Жас спортшылар даярлығының көпжылдық жүйесі

5
11.
Көпжылдық жаттықтыру үрдісін жоспарлау
1
3

12.
Спорттық машықтануды жоспарлау және тиімділігін есептеу

10
13.
Спортшылардың жеке бас ерекшеліктерінің даму ерекшеліктерін (физиологиялық) ескеру
1
2

14.
Кейбір спорт түрлеріндегі машықтану ерекшеліктері (жарыстық кезеңдерге сәйкес)

15.
Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде оқу-машықтану үрдісін ұйымдастыру

2
3

5
16.
Ұжым арқылы жеке тұлғаға әсер ету(
1
1

17.
Спортшының жеке тұлғасының бағыттылығы және бағыттылыққа баулу

5
18.
Жас өспірімдер спорт мектептерінің жұмыс ерекшеліктері, маңызы

19.
ДЮСШ-дағы жаттықтыру сабақтарының құрылысы

2
1

10
20.
Жас өспірімдерді спорт түрлеріне іріктеп алу және үгіт-насихат жұмыстары

1,5

21.
Жасөспірім спортшылардың дайындықтарын басқарудағы бақылау жүйесі

7,5

Барлығы:
30
15
22,5
67,5

Тәжірибелік сабақтарды өткізу жоспарлары

Тақырып: Кіріспе.Балалар мен жасөспірімдер спортының негізі. Негізгі түсініктері. Жас өспірім спортының ұйымдастыру-әдістемелік негіздері
* Жас өспірімдер спортының теориясы мен әдістемесінің ғылыми және оқу пәні ретінде құрылуы
* Қоғамдағы орыны
* Әдістемелік негізі және ғылыми зерттеулер әдістемелері
* Оқыту, жаттықтыру, ұйымдастыру формалары, әдістерінің арасындағы қатынастар
* Әр жастағы балаларға арналған спорттық жарыстар
Тақырып: Жеке тұлғаның қабілеті және спорт сабақтарын таңдаулары
* Іріктеуге қойылатын педагогикалық талаптар
* Дарындылық және спорттық қабілеттің құрылымы
* Дарындылық пен қабілеттілікке үйретудің жүйелі қатынасы
* Өзін-өзі жетілдіру процессінің әдістемесі мен мазмұны
* Ұжым арқылы жеке тұлғаға әсер ету әдістемесін іске асыру
* Белсенділікке баулу жолдары
* Спортшының жеке тұлғасының бағыттылығы
*
Тақырып: Жас өспірімдер спортының анатомиялық-физиологиялық негіздері
* Адам қозғалысының негіздері
* Спорттық ықзмет кезіндегі ағзаның қызметі
* Қимыл техникасын игеру және бейімділікті жетілдіру
* Жас өсепірім кезеңіндегі спорттық жаттығулардың ерекшеліктері
* Жаттығу деңгейін көтерудің ағзаға физиологиялық әсері
* Жас спгортшылардың қимыл дағдыларының дамуларының физиологиялық негіздері
* Машықтану жүктемелерін физиологиялық негіздеу
*
Тақырып: Балалар мен жас өспірімдер спорты жүйесінің қызметі және машықтану ерекшеліктері
* спорттық дайындықтың кешенді әсер етуінің педагогикалық жүйесі
* коп жылдық спорттық дайындық жүйесі
* жас өспірімдер спорт жаттығушыларына қойылатын талаптар
* ЖББМ оқушылардың дене тәрбиелеу туралы ережелері
* ДЮСШ, арнайы Олимпиадалық резервтер мектебі, жоғары спорт шеберлері мектептерінің жұмыстарына жалпы сипаттама
* Жас өспірімдер спорт мектептеріндегі жылдық, бірнеше жылға және тоқсанға, айға арналған жоспарлар
*
Тақырып: Спорттық дайындықтың негізгі міндеттері және көпжылдық жүйесі
* Дене шынықтыру мен спорттық қызметтерге ынталандыру, адамгершілік пен спорттық этикаға тәрбиелеу
* Спорттық техника мен тактиканы жетілдіру
* Дене қабілеттерін тәрбиелеу
* Спорттық психология және дене қабілеттерінің бірлігі
* Тактика- спортшының спорттық нәтежие жолындағы ақыл, ерік күресі
* Спорттық тактика мен психологиялық қызметінің дамуының байланысы
*
Тақырып: Спорттық машықтануды жоспарлау және тиімділігін есептеу, қалаған спорт түрінен тереңдетіп жаттықтыру бөлімдері
* Дайындықты жетілдірудің негізгі міндеттері
* Спорттық техника мен тактикаларды жетілдіру
* Психологиялық дайындықты жетілдіру
* Дене қабілеттілігін жетілдіру
* Жоғары спорттық дайындық жағыдайындағы тәрбиелік процесстің жалпы және ерекше заңдылықтары
* Спорттық бәсекелесудің кері ықпалын болдырмау
* Спорттық тренировканың жеке тәрбиелік жұмыстарға мүмкіндіктері
* Спортсменнің нақты жарысқа деген психологиялық дайындығы
*
Тақырып: Кейбір спорт түрлеріндегі машықтану ерекшеліктері
* Дайындықты жетілдірудің негізгі міндеттері
* Спорттық техника мен тактикаларды жетілдіру
* Психологиялық дайындықты жетілдіру
* Дене қабілеттілігін жетілдіру
* Жоғары спорттық дайындық жағыдайындағы тәрбиелік процесстің жалпы және ерекше заңдылықтары
* Спорттық бәсекелесудің кері ықпалын болдырмау
* Спорттық тренировканың жеке тәрбиелік жұмыстарға мүмкіндіктері
* Спортсменнің нақты жарысқа деген психологиялық дайындығы
*
Тақырып: Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде оқу-машықтану үрдісін ұйымдастыру, жас өспірімдер спортшылардың дайындығын басқарудың жүйесі
* Басқару қызметі, қағидалары мен әдістері
* Спорт мектептеріндегі кешенді бақылаудың методологиялық негізі
* Педагогикалық бақылаудың мөлшерлі көрсеткіштері
* Спорт мектептеріндегі кешенді дәрігерлік бақылау
* Оқу-тәрбие жұмыстарын басқару жүйесіндегі оқушы мен жаттықтырушы
* Жас өспірімдер спортын маман ретінде педагогикалық бақылау
* Бақылау- басқарудың негізгі түрі
*
Тақырып: жас өспірімдер спорт мектептерінің жұмыс ерекшеліктері, маңызы
* Спорт мектептері туралы түсінік
* Жас өспірім спорт топтарынан ересек спорт топтарының ерекшеліктері
* ЖББМ спорт мектептерінің ерекшеліктері
Тақырып: ДЮСШ-дағы жаттықтыру сабақтарының құрылысы
* ЖББМ ерекшеліктері, сабақ уақыттарының ерекшеліктері
* Сабақ кестесін құру
* Жас спортсмендердің жаттығу уақыттарын бекітуге қойылатын талаптар.
* Сабақ уақыттарының ұзақтығы
*
* Тақырып: ДЮСШ-дағы жаттықтыру сабақтарының құрылысы
Тақырып: Педагогикалық коллектив және басқару жүйесі
* Жаттықтырушының спортсмендермен ара қатынастары
* Сабақ уақыттарының ұзақтығы
* Педагогикалық коллектив және басқару жүйесін,ің құрылысы, өздеріне тән ерекшеліктері
* Директор, завуч және әдіскерлердің атқаратын жұмыстары
*
Тақырып: Жас өспірімдерді спорт түрлеріне іріктеп алу және үгіт-насихат жұмыстары
* Мектептермен арадағы жұмыстар
* Спортқа таңдап алудың жолдары
* Спорт түрлерінің ерекшеліктеріне сәйкес тест тапсырмаларын қолдану
* Үгіт-насихат жұмыстарының формалары
Әр спорт топтарындағы спортсмендердің сандары, жұмыс ерекшеліктері
* Болашақты жоспарлау, спорттық тренировка көп жылдық процесс.
* Жоспарлаудың түрлері: переспективалық, жылдық, айлық, апталық, бір сабақтың жоспары.
*
Тақырып: Жас өспірімдердің дене даму деңгейлерін анықтау, жылдық есеп, топтан топқа көшіру
* Топтағы спортсмендердің дене даму деңгейлерін спорт түрлерінің ерекшеліктеріне байланысты анықтаудың жолдары.
* Жыл аяғында топтан-топқа ауыстыру
* Жаттықтырушының еңбек ақысы.

ОЖСӨЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру мерзімі

№
Тақырыптың атаулары
әде-
биет
ұпай
Жұмыс
тапсыр
мерзімі
Бақыл.
формасы
1.
Жеке тұлғаның қабілеті және спорт түрлерін таңдауы
1,2,3
1
3 апта
ауызша
2.
Жас өспірімдер спортының физиологиялық негіздері
4,1,3
1
3 апта
ауызша
3.
Жас өспірімдер спортының педагогикалық негіздері
1,2,3
1
4 апта
ауызша
4.
Балалар мен жас өспірімдер спортының жүйесі
1,4
2
5 апта
ауызша
5.
Жас өспірімдер спорт мектептерінің жұмыс ерекшеліктері, маңызы
1,5,3
3
8 апта
ауызша
6.
Жас өспірімдерді спорт түрлеріне іріктеп алу және үгіт-насихат жұмыстары
1,4,5
1
9апта
ауызша
7.
Оқу жаттығу топтарына бөлу және жаттығу процесстерін жоспарлау
1,2,4,
3
11апта
жазбаша
8.
Спортсмендердің өзін өздері бақылаулары және жүктемелерді реттеу
2,1,4
5,6
1
12апта
жазбаша
9.
Жас өспірімдердің дене даму деңгейлерін анықтау, жылдық есеп, топтан топқа көшіру
1,2,4,
5,6
2
14 апта
жазбаша

ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР

* МатвеевА.П., Мельников С.В.>>Методика ФВ с основами теории>>М,. 1991
* Железняк Д.Д., Петров П.К.>>Основы научно-методической деятельности в ФКиС>>М., 2002
* Кофман Л.Б. <<Настольная книги учителя ФК>> М.,1998
* Уаңбаев Е.Қ. <<Дене тәрбиесінің негіздері>>Алматы 2000
* Минаев Б.Н., Шиян Б.Н. <<Основы методика ФВ школьников>> М. 1989
* Дүкенбаева Н. <<Мектеп жасындағы балаларды ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу>> Алматы 1992
* Ашмарин Б.А. <<ТМФКиС>>-М., 1979, 1990
* Теория и методика ФК иС- 2-х томах

Білімді бағалау туралы ақпарат
<<Дене шынықтыру және спорт педагогикасы курсы дәрістік және тәжірибелік курс болып табылады, сондықтан негізгі сабақты өту шарты барлық жеке тапсырмаларды орындау болып табылады, олар бақылаудың негізгі түрін құрайды.
Сабаққа қатысу міндетті түрде болу керек, ал себеппен немесе себепсіз қалдырылған сабақтар студентті тәжірибелік кешендерді орындаудан ешқандай босатпайды.
Студенттердің білімін бақылауға ағымдағы, аралық және қорытынды білімді бағалау формалары кіреді.
Ағымдағы бақылаудың әр формасы 5 ұпаймен бағаланады. Дәрістік, тәжірибелік, СОӨЖ, СӨЖ тапсырмаларын орындау 5 ұпайлық жүйе бойынша бағаланады.
Оқу курсы аяқталғансоң бақылау формасы - емтихан.

Тәртіпті бұзғаны үшін және тапсырмаларды кестедегі мерзімнен кешігіп тапсырғаны үшін келесі айып санкциялары енгізіледі:
* Кешігу - минус 0,5 ұпай
* Сабаққа келмеу - минус 1,5 ұпай
* Жұмысты уақытылы өткізбеу - баға 1 ұпайға кемиді

1 аралық бақылау қорытындысын шығарған кезде студентт 7 аптада жинаған ұпай санының жиынын есептейді.
2 аралық (қорытынды) бақылау қорытындысына 15 аптаның жиынтық ұпай саны есептеледі.
Егер 2 аралық бақылау бағасы 50% және одан жоғары болса рейтингті жоғарылатуға рұқсат етілмейді. Бұл жағдайда 2 аралық бақылау қорытынды болып табылады.
Емтиханға студент қорытынды рейтингісі 50%-дан жоғары болса ғана жіберіледі.

Қорытынды бағаға мыналар кіреді:
Аралық бақылау - 60%
Емтихан - 40%
Курс саясаты мен процедурасы келесі әкімішілік талаптарды көздейді:
* Курс компоненттері мен оны оқытуға келесі негізгі талаптар:
* Студент сабаққа қатысу керек, дәрістік, тәжірибелік, СӨЖ, СОӨЖ тапсырмаларын орындағанда белсенділік таныту керек;
* Дәрістік және тәжірибелік сабаққа тек әскери формамен ғана қатысуға рұқсат етіледі;
* Тәжірибелік сабақта қауіпсіздік техникасын сақтау керек;

* Сабақта өзін өзі ұстау ережесі:
* Кешікпеу, сабаққа қоңырауға дейін кіру;
* Кітәп-құралдарды бүлдірмеу;
* Сабақ уақытында шығуға, сұрануға рұқсат етілмейдіСіздер барлық сабаққа қатысасыздар, осыдан кейін қойылған талаптарды орындасыздар деп үміттемін. Егер сіз қандай да бір себеппен сабаққа қатыспасаңыз, онда бүкіл материалға жауапкершілікті аласыз.

Курсты меңгеруде студенттерге қойылатын талаптар.
Әрбір студенттің міндетіне - сабақтан қалмау, берілген тапсырмаларды мерзімінде, дұрыс тиянақты орындау жатады.
Сабақты босату сол тәрізді өтілген сабақты талдауға қатыспау студенттердің жауапкершілігі жоқ екенін көрсетеді, сол себепті студенттің сабаққа қатысуы мен оқу үлгерімі оның оқуға деген ынтасын, ниетін білдіреді және осының барлығы курс бойынша қорытынды баға қоярда ескеріледі.
Берілген тапсырмалар уақытында орындалмаған жағдайда, әрбір тапсырма үшін бағаңыз келіп отырады. Сондықтан сабаққа кешікпей, уақытында қажетті дайындықпен келуге талпыныңыз.
Әрбір студент өз жұмыс орнында болып қана қоймай, өзінің жұмыс міндеттерін орындауға тиіс.
Осы пән бойынша берілген барлық тапсырмалар семестрдегі сабақ кестесінде бекітілген мерзімде орындалуы тиіс. Уақытынан кешігіп тапсырылған тапсырмалар төмен бағаланады. Бұл курс бойынша қорытынды бағаға әсер ететіні сөзсіз.
Курсты оқып білу студент тарапынан белсенді болуды талап етеді. Қажет уақытында кеңес беру кестесіне сәйкес оқытушыдан кеңес алу құқыңыз бар. Пән бойынша ұсынылған үзіліссіз оқып отыруыңыз қажет.

Назар аударыңыздар:
* Сабаққа кешікпеу.
* Дәріс сабақты босатқанда келесі сабаққа дейін өтілген материалды өз бетімен оқу.
* Жұмыстарды тапсыру мерзімін қатаң сақтау.
* Жеке тапсырмаларды уақытында орындау.

Дәріс тақырыптары және қысқаша мазмұндары

Тақырып: Кіріспе.Дене шынықтыру және спорттың теориясы мен әдістемесі. Балалар мен жасөспірмдер спортының негізі. Негізгі түсініктері.

Б+-л таќырып дене мєдениеті мен спорттыњ ілімдері мен єдістемелері курсыныњ кіріспесі болып табылады. Оныњ мазм+-ны мыналардан т+-рады: дене мєдениетініњ ќоѓамдаѓы алатын орыны; дене мєдениетініњ ілімдері пєні жєне объектісі; оќу жєне ѓылыми пєн ретіндегі ќ+-рылысы; негізгі т%.сініктерініњ аныќтамалары жєне сонымен ќатар дене мєдениеті саласындаѓы ѓылыми ізденістердіњ єдістері мен методологиялыќ негіздері. Курстыњ материалдарын оќып-игеру барысында б+-ларды ескерген жuн.
Дене тєрбиесі ќоѓамдыќ ќ+-былысќа жатады. Б+-л ќ+-былыстардыњ сипаттамаларын т%.сіну %.шін сырттай оќу бuлімініњ студенті бірќатар с+-раќтарды аныќтап алулары ќажет: дене тєрбиесініњ пайда болу себептері, оныњ мањызы жєне ќоѓамдаѓы алатын орыны; дене тєрбиесініњ тарихи сипаттамасы; дене тєрбиесініњ маќсаты; ќоѓамдаѓы материалдыќ жаѓдайлар, кєсіпорындыќ жєне єскери істер, ѓылым жєне т.с.с. дене мєдениетініњ дамуына єсерлерін тигізетін факторлардыњ мањызы.
Б+-л с+-раќтарды ашу %.шін дене мєдениетініњ тарихы сияќты басќа пєндерге с%.йенген д+-рыс.
Дене мєдениетініњ мањызын т%.сіну б+-л біріншіден uзіне ќана тєн мазм+-нын т%.сіну. Ал дене тєрбиесі ќоѓам uмірінде єрќашан адамзат баласыныњ дене к%.шін дамыту процессіне жетекшілік ету жєне uмірде ќажетті ќозѓалыс єрекеттерініњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастырып, дамыту %.шін ќолданылѓан.М+-ндай uзіне ќане тєн ерекшелік дене тєрбиесін жалпы тәрбиеніњ ішінен салыстырмалы т%.рде жеке тєрбие т%.рі ретінде ќарастыруѓа м%.мкіншілік береді. Дене тєрбиесі кuптеген ѓылымдармен ќатар єрт%.рлі кuзќарастармен оќылады (дене тєрбиесініњ ілімі, физиология, психология, биомеханика, дене жаттыѓулары,жеке спорт т%.рлерініњ ілімдері мен єдістемелері жєне т.б.). Олардыњ єрќайсысыныњ uздеріне тєн ізденіс салалары жєне объектілері бар.
Дене мєдениетініњ ілімдері-б+-л дене тєрбиесін баѓытты т%.рде ќолдану ќызметініњ жалпы зањдылыќтары жєне бєрінен бірінші тєрбиелеу ж%.йесіндегі одан єрі дамуын, жеке бастыњ єлеументтік ќалыптасуы жєне адам баласыныњ uмірлік к%.шініњ дамуы б%.тіндей алѓанда дене мєдениетініњ мањызы туралы интегративті ѓылыми білімдер ж%.йесі.(Матвеев Л.П. 1том, стр.22).
Дене мєдениетініњ ілімдері мен єдістемелерініњ жалпы негіздерініњ сезініп-т%.сінудіњ, методологиялыќ жєне практикалыќ мањызы бар.
Дене мєдениетініњ тарихы ќоѓамныњ денсаулыѓы мыќты жеткіншек +-рпаќпен ењбек етуге ќабілетті ересектерге ќажеттілігінен туындайды-б+-л адамзат баласыныњ uмір с%.руініњ басты жаѓдайы. Оќу мен ілімніњ тарихи ќалыптасќан анализіне с%.йенсек дене тєрбиесі тарихыныњ дамуын негізі %.ш кезењге бuледі:
* Емдік-гигиеналыќ гимнастика uнері єскери дене дайындыѓыныњ ережесі т%.ріндегі алѓашќы ѓылымдыќ білімніњ эмперикалыќ даму кезењі.(ХУІ ѓ. дейін).
* Дене дамуы жєне дене тєрбиесі білімі жuнінде ѓылымдыќ білімдердіњ ќатынасты т%.рде uз еріктерімен дамуы-аналитикалыќ кезењ.(ХУІ-ХІ ѓ.).
* Ѓылымдыќ білімніњ интеграциясы жєне дене тєрбиесініњ ілімі тuњірегіндегі орталыќ звеноныњ ѓылыми ж%.йесініњ ќалыптасуы-прогностикалыќ кезењ.(ХХ-ХХІ ѓ.).
Єр тарихи кезењ ілім мен оќудыњ мазм+-ны маќсаттары мен амалдары тєрбиеніњ єдістері, ќоѓамдыќ жаѓдайдыњ сипаты, формасы жєне оны іске асырудыњ жолдарымен аныќталады.
Б%.тіндей ќоѓамныњ мєдениеті сияќты дене мєдениетін єрт%.рлі кuзќараспен, єрт%.рлі аспектілерде ќарасыруѓа болады.
Оныњ салыстырмалы т%.рде толыќ сипаттамасы %.шін кем дегенде %.ш аспектісін білу ќажет: іс єрекеттік (мєдениетке шаќтап +-йымдастырылѓан іс єрекет процессі), пєндік-баѓалы (ќоѓамдыќ жєне жеке бастыњ ќажеттілігініњ ќанаѓаттануын аныќтайтын пєндер жиынтыѓы) жєне нєтежиелі (мєдениет-іс єрекеттіњ жиынтыѓы).
Ал б+-л дегеніміз:1.Дене мєдениеті-б+-л єрекет , uзіне ќане тєн адам баласыныњ маќсатты т%.рдегі ќозѓалыс белсенділігі (ќозѓалыс єрекеті).
2. Дене мєдениеті-дене мєдениеті саласындаѓы іс єрекеттіњ тиімділігін ќамтамасыз ету %.шін ќоѓамда ќалыптасќан материалды жєне рухани байлыќтыњ нєтежиесі.
3.Дене мєдениеті - жоѓарыда айтылѓандай іс єрекеттіњ нєтежиесі, ќоѓамда пєн ретінде дєрежесін насихаттау жєне ќолдану, Ќоѓамымыздыњ єлеументтік даму баѓдарламасы дене мєдениетін адамзат баласыныњ к%.нделікті uміріне, ењбек саласына енгізудіњ єрт%.рлі жолдарын ќарастыруда.
Мањызды с+-раќтардыњ бірі болып дене мєдениетініњ пєні жєне объектісі, оќу жєне ѓылыми пєн ретіндегі оныњ ќ+-рылысы табылады.
Біздіњ жаѓдайымызда дене мєдениетініњ ілімдері орталыѓында дене жаттыѓуларымен , ќандайда бір спорттыњ жєне т.б. т%.рлерімен айналысатын адам болып табылады. Оќытушыныњ немесе жаттыќтырушыныњ ќандай жања білім алатынын объектіге байланысты жоспарлауѓа болады , дене тєрбиесініњ ілімі пєнініњ т%.сініктерін талдап барып, ењ бастысы uзімізді ќоршаѓан uмірдіњ шындыѓы мен кuптеген ќ+-былыстардыњ єсерлерініњ нєтежиесі екеніне кuз жеткіземіз. (Жоѓары оќу орындарында ерекше пєнді тудыратын ілімдер шењбері). Б+-л дегеніміз объект дене мєдениеті ілімі пєнініњ ќатањ баќылауында.
Дене тєрбиесініњ ілімі мен єдістемелерініњ дамуы мен пайда болуыныњ бастаулары:
* Ќоѓамдыќ uмірдіњ практикасы.
* Дене тєрбиесініњ практикасы.
* Єр елдердіњ жєне замандардыњ философтары, дєрігерлері, педагогтары айтќандай жеке басты жан-жаќты тєрбиелеу жолы жєне мазм+-ны туралы озыќ ойлары.
* Елдегі дене мєдениетін дамытудыњ жолдары жєне жаѓдайлары туралы президенттіњ н+-сќаулары мен %.ндеулері.
* Аралас пєндерде жєне дене мєдениеті мен спорттыњ ілімдері мен єдістемелері саласындаѓы ѓылыми ізденістердіњ нєтежиелері.
Дене мєдениетініњ ілімі мен єдістемелері "Дене мєдениеті жєне спорт" мамандыѓы студенттерініњ кєсіби дайындыќтары %.шін негізгі пєн болып табылады.
Баѓдарлама "Дене мєдениеті жєне спорттыњ ілімдері мен єдістемелері" оќу пєнініњ негізгі мазм+-ны мен ќ+-рылысын аныќтайды . Баѓдарламаныњ ќ+-рылысы 3 бuлімнен т+-рады.(Аманбаев Р.Р.№3, 17 бет).
1.Дене мєдениетініњ ілімдері мен єдістемелерініњ жалпы негіздері бuлімінде оќу пєнініњ мањызды элементтерін ќарастырады: пєн, негізгі т%.сініктері, ќоѓамдаѓы дене мєдениеті мен спорттыњ негізгі ќызметтері мен т%.рлері, дене тєрбиесініњ жєне білімініњ принциптері, амалдары мен єдістері.
2.Дене мєдениетініњ жас негіздері бuлімінде ерте кезењдегі, мектепке дейінгі жєне мектеп жасындаѓы балалардыњ дене тєрбиесініњ негіздері, оќушы жастар мен ересек т+-рѓындардыњ дене тєрбиесініњ негізгі єдістері ќарастырылады.
4.Спорттыњ ілімдері мен єдістемелері бuлімінде, спорттыќ жарыстардыњ ж%.йелері спортсмендердіњ дайындыќтары, сонымен ќатар жарыстар жєне оларѓа дайындыќтарды жандандырып, толыќтыратын жарыстар мен жаттыѓулардан тыс факторлар.
Дене мєдениетініњ ілімі мен єдістемелері басќа ѓылымдар сияќты даму дењгейіне сєйкес толыќтырылып жєне uзгеретін uзіне тєн т%.сініктерге ие.Т%.сініктер дегеніміз не, біз оны ќалай т%.сінеміз? Т%.сінік - б+-л ќандайда бір сuздіктіњ бекітілген баршаѓа ортаќ атауы жєне аныќталатын ќ+-былыстыњ белгісі немесе мањызды жаѓы мен ќ+-рылысы-б+-л адамзат ойлауыныњ негізгі формасы. Дене мєдениетініњ ілімдері мен єдістемелерініњ негізгі т%.сініктеріне жататындар: дене дамуы, дене жаттыѓулары, дене білімі, дене дайындыѓы, дененіњ жетілуі, дене тєрбиесініњ ж%.йесі, дене мєдениеті, спорт.
Дененіњ дамуы-б+-л ќалыптасу процессі, жеке бастыњ uмір бойына ќалыптасуы жєне келешекте uзгеруі, аѓзаныњ морфологиялыќ ќызметініњ ерекшелігі жєне соѓан негізделген дене сапалары мен ќызметтері. Дененіњ дамуы %.ш топтыњ кuрсеткішініњ uзгеруімен сипатталады:
* Дене бітімініњ кuрсеткіші (бойдыњ +-зындыѓы, салмаѓы, т+-лѓа бітімі жєне т.б.).
* Адам аѓзасыныњ физиологиялыќ ж%.йесініњ, морфологиялыќ жєне функционалдыќ uзгеруін кuрсететін денсаулыѓыныњ критериі (ж%.рек-тамыр, тыныс алу, орталыќ нерв ж%.йесі, ас ќорыту органы мен зат алмасу т.с.с.).
* Дене сапаларыныњ даму кuрсеткіштері (к%.ш, жылдамдыќ, ќабілеттігі, тuзімділік т.с.с.).
Б+-л т%.сініктерді оќу барысында мынандай жаѓдайларѓа баса кuњіл бuлген д+-рыс:
+ Адамзат баласыныњ дене дамуыныњ табиѓи зањдылыќтарына uмірдіњ єлеументтік-экономикалыќ жаѓдайыныњ єсері.
+ Єр т%.рлі факторлардыњ дененіњ даму процессіне єсері (т+-ќым ќуалаушылыќ, географиялыќ орта, uмір жаѓдайы, дененіњ тєрбиесі т.б.).
Осыныњ негізінде дене тєрбиесін адамзат баласыныњ дамуына материалдыќ, гигиеналыќ жєне т.б. uмір жаѓдайыныњ жаѓымды єсеріне жалѓыз uзі емес, біраќ негізгі факторлардыњ бірі деген ќорытынды жасай аламыз.
Дене дамуыныњ жас кезењдерініњ uрлеуіне байланысты %.ш кезењге бuлуге болады:
Бірінші:20-25 жасќа дейінгі кезењ (ќалыптасатын жєне uсетін кезењ) кuптеген морфологиялыќ кuрсеткіштер кuлемі uсіп, аѓзаныњ ќызметі жетіледі.
Екінші: 25 жастан 45-50 жас аралыѓында дене дамуы наќты бір дењгейде т+-раќталады.
‡шінші: 50 жас жєне ќартаю шамасына ќарай ересектер, аѓзаныњ ќызметтік єрекеті біртіндеп нашарлап, тuмендейді, бойдыњ +-зындыѓы, б+-лшыќ ет массасы жєне т.б. кuрсеткіштер тuмендейді.
Дененіњ дамуы ќандайда бір шамада т+-ќым ќуалаушылыќ зањдылыѓымен; жас кезењдердіњ uрлеу зањдылыѓымен; аѓза мен ортаныњ байланыс зањдылыѓымен;аѓзаныњ жаттыѓу жєне іс єрекет барысында аѓза ќызметі мен формасыныњ бірлік зањдылыѓымен аныќталады. Б+-л с+-раќтарды талдаѓан кезде арнайы єдебиеттерде дене дамуыныњ кезењдерін кездестіретінімізді ескергеніміз жuн.
Дене жаттыѓулары - б+-л дене тєрбиесініњ зањдылыќтарымен сєйкес, алдына ќойѓан міндеттерін шешу %.шін арнайы +-йымдастырылѓан ќозѓалыс єрекеті. Біраќ, кез келген ќозѓалыс єрекеті дене жаттыѓулары бола алмайды. Дене тєрбиесініњ міндеттерін шешуге баѓытталѓан жєне педагогиканыњ зањдылыќтарына баѓынѓан ќозѓалыс єрекеттері ќана дене жаттыѓулары бола алады.
Дене тєрбиесініњ білімі - б+-л оќу-тєрбие ж+-мыстарыныњ нєтежиесі, дене тєрбиесі зањдылыќтарын uз беттерінше т%.сіну, ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін жєне ж%.йеленген арнайы білімдерді игеру, uмір с%.ру барысында ќолдана алу процессі.
Дене тєрбиесініњ білімін игерудіњ негізгі жолы- б+-л ќозѓалыс єрекетін %.йрену жєне арнайы білімдерді игеру, ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастыру, к%.нделікті uмірде ќолдана білу, жинаќталѓан білімін басќа адамдарѓа жеткізе білудіњ нєтежиесі.
Дене дайындыѓы т%.сінігі- дене тєрбиесініњ ќолданбалы баѓытын ењбек немесе басќада кєсіптік салада ќолданылуын білдіреді. Жалпы жєне арнайы дене дайындыѓы болып екіге бuлінеді.
Жалпы дене дайындыѓы єрт%.рлі ќозѓалыс єрекеттерінде жетістікке жетудіњ негізі- ќозѓалыстарды кењ кuлемде игеру жєне дененіњ даму дењгейін жаќсартуѓа баѓытталады.
Арнайы дене дайындыѓы- наќты іс єрекетте жетістікке жетуге баѓыттайтын, адам баласыныњ ќозѓалыс єрекетіне арнайы талап ќоятын жєне арнайы +-йымдастырылѓан процесс (мамандыѓы, спорттыњ т%.рі т.с.с.). Дене дайындыѓыныњ нєтежиесі болып ќалыптасќан ќозѓалыс єрекетініњ жетістігін кuрсететін маќсатты +-йымдастырылѓан ќозѓалыс єрекетініњ тиімділігі есептеледі.(дайындыќ процессініњ баѓыты есептеледі).
Дененіњ жетілуі- б+-л жањадан ќосылѓан т%.сінік. Дененіњ жетілуі дегенімізді заман талабына сай, дене дайындыѓы мен даму дењгейі тарихи жаѓдайдыњ н+-сќасы бола алатын адамзат баласыныњ дамуын айтамыз.
Жања заман адамыныњ дене дамуыныњ мањызды, наќты кuрсеткіштері б+-лар: мыќты денсаулыќ, жалпы дененіњ ж+-мыс ќабілеттілігі, дене бітімініњ прапорционалды дамуы, дене сапаларыныњ жан-жаќты жєне сєйкес дамулары, uмірде мањызды ќозѓалыс техникаларыныњ негізін рационалды игеру, жања ќозѓалыс єрекеттерін тез игеру ќабілеттілігі, дене мєдениеттілігі білімділігі яѓни uзініњ денесін жєне дене ќабіліттілігін uмірде, спортта, ењбекте пайдалы ќолдана білу жєне осы салада арнайы білімдермен ќарулану болып табылады.
Ќоѓамныњ жањаша даму кезењінде дене дамуыныњ негізгі кuрсеткіштері б+-л: баршаѓа ортаќ спорттыќ классификация мен президенттік сынамалардыњ нормативтерімен +-штасќан мемлекеттік баѓдарламаныњ нормасы мен талаптары.
Дене тєрбиесініњ ж%.йесі - б+-л адамзат баласыныњ дене дамуын ќамтамасыз ететін жєне салауатты uмір салтын ќалыптастыратын , єлеументтік-экономикалыќ, ќ+-ќыќтыќ, єдістемелік, баѓдарламалыќ-нормативтік жєне +-йымдастырушылыќ негіздерін ќосатын тарихи ќалыптасќан дене тєрбиесініњ єлеументтік практикалыќ т%.рі. Дене тєрбиесініњ ж%.йесі ќоѓамдаѓы басќа ж%.йелермен (экономика, ѓылым, мєдениет, саясат) жєне оларѓа тєн элементтер ќ+-рамымен, атќаратын ќызметтерімен сипатталады.
Дене мєдениеті ќоѓамныњ адамзат баласыныњ дамуы %.шін туындап жєне ќолданылатын материалдыќ жєне рухани ќ+-ндылыѓы.
Материалдыќ ќ+-ндылыќќа адамзат баласыныњ дене даму дењгейі(спорттыќ жетістіктерімен ќоса) , ќаржыландыру, арнайы ќ+-рал-жабдыќтар жєне спорт ѓимараттарын жатќызсаќ, рухани ќ+-ндылыѓына дене тєрбиесі ж%.йесініњ uркендеп, дамуын жєне баѓдарламалыќ-нормотивтік, ілімдік-єдістемелік кuзќарастарды ќалыптастыратын єлеументтік, саяси, арнайы, ѓылыми жєне практикалыќ жетістіктерді жатќызамыз.(негізгі дене мєдениеті; спорт дене мєдениетініњ ќ+-рамы; сауыќтыру дене мєдениеті).
Ќазіргі ќоѓамдаѓы дене мєдениеті - мєдениеттіњ бір бuлігі жєне ењбекшілерді тєрбиелеудіњ, ењбек етуге, Отанды ќорѓауѓа даярлаудыњ мањызды амалдарыныњ бірі.
Б+-л ойды талдамас б+-рын дене мєдениетініњ мазм+-нына не кіреді, оныњ ќандай ќ+-рамдас бuлігі жалпы адамзат баласыныњ uмірінде баѓалы жєне ќандайлары таптыќ категорияларѓа ќатынастары бар жєне ќоѓамдыќ - экономикалыќ формацияныњ uзгеруіне байланысты жойылып кетеді деген сауалдарды аныќтап алу ќажет. Б+-л с+-раќтарды терењірек ой жіберіп оќу барысында дене мєдениетініњ даму дењгейі мен мазм+-ны тарихќа негізделген, ќоѓамдыќ uмірінде єр тарихтыњ кезењіне сай uзгеріп отырѓан деген ќорытынды жасауѓа м%.мкіндік береді.
Ары ќарай дене мєдениетініњ ќоѓамдаѓы іске асу дењгейін аныќтайтын кuрсеткіштермен танысуымыз ќажет .Дене мєдениетініњ ќоѓамдаѓы даму дењгейі мынандай кuрсеткіштермен баѓаланады:
-Дене мєдениетін ќоѓам м%.шелерініњ к%.нделікті т+-рмыстарына енгізулері.
-Ќоѓам м%.шелерініњ дене дайындыќтары мен денсаулыќтарыныњ дењгейлері.
-Дене мєдениеті сабаќтарыныњ материалдыќ-техникалыќ сапасы мен іске асырылу дењгейі.
-Дене мєдениеті ќозѓалыстарына жетекшілік ететін штаттаѓы ж+-мысшылар мен ќоѓамдыќ белсенділердіњ квалификациялары.
-Дене мєдениеті сабаќтарында соњѓы ѓылыми- техникалыќ жетістіктерді іске асырып, ќолданудыњ дењгейі.
-Ќоѓам м%.шелерініњ спорттыќ жетістіктері.
Сонымен ќатар "дене мєдениеті мен спорт " т%.сінігініњ д+-рыс uлшемін аныќтасаќ..
"Спорт" т%.сінігі спорттыњ т%.рлерін ќана ќамтып ќоймайды, сонымен ќатар б+-л салаѓа ќиѓаштап ќосылатын т%.рлердіде ќамтиды (шахмат, шашка,авиомодельді спорт т.б.). Б+-л сяќты спорттыњ т%.рлері дене мєдениеті т%.сінігініњ мазм+-нына кірмейді.
"Спорт" б+-л жарыстыќ іс єрекет, соѓан арнайы дайындыќ, сонымен ќатар адамдар арасындаѓы ќатынастар мен осыѓан тєн нормалар. Спорттыњ uзіне тєн сипаттамасы болып жарыс іс єрекеті табылады, ал арнайы формасы адамзат баласыныњ м%.мкіншілігін наќты негізделген жарысќа ќатысушылардыњ uз ара байланысы негізінде , іс єрекеттерініњ, орындау жаѓдайларыныњ , ќолданылатын ќ+-рал-жабдыќтарыныњ бірдейлігін (снарядтыњ салмаѓы, ќарсыласы, ќашыќтыќ т.с.с.) жєне жетістіктерін бекітілген ережеге с%.йеніп баѓалау арќылы аныќтау. Спортта жарыстыќ іс єрекетке арнайы дайындыќ спорттыќ тренировка т%.рінде ж%.зеге асырылады.
Дене мєдениеті іліміндегі ѓылыми ізденістердіњ єдістері мен єдістемелік негіздері философиялыќ, жалпы ѓылыми жєне наќты ізденіске т%.су принциптерініњ, єдістерініњ бірліктерімен сипатталады.
Ѓылыми ізденістердіњ єдістері туралы с+-раќпен танысу барысында дене мєдениетініњ ілімдерінде ізденістіњ екі т%.рі ќолданылатынын ескерген д+-рыс: ілімдік- б+-л белгілі фактілер ќамтамасыз етіледі жєне тєжірибелік- б+-л жања материалдарды жинаќтауѓа баѓытталѓан. Алѓашќы ізденістіњ т%.рі б%.тіндей ѓылыми ілімді ќалыптастыру %.шін ќажет. Ізденіс барысында алынѓан сандыќ кuрсеткіштерді ѓылыми uњдеу %.шін математикалыќ статистика єдістері ќолданылады.
Педагогикалыќ ізденіс єдістерініњ негізгі топтарына тuмендегілер жатады:
1 топ-ретроспективті хабарламаларды алу єдістері:єдеби баспаларды, архив материалдарын жинаќтап ќорытындылау; uткен іс жєйлі с+-раќнама (анкета, с+-хбаттасу, интервью т.с.с.) +-йымдастыру.
2 топ- тєжірибелік топтардаѓы оќу-тєрбие ж+-мыстарын +-йымдастырудыњ єдістері: экспериментальді, контрольный - ќорытынды баќылау, жекешеленген.
3 топ-uтпелі хабарламаларды жинаќтау єдістері:педагогикалыќ ќорытынды жєне баѓалау;хронометраж; хронография;стенография-магнитофондыќ-таспалы жазба; тестілеу; uтпелі оќу ќ+-жаттарын ќорытындылау; uткен іс жєйлі с+-раќнама (анкета, с+-хбаттасу, интервью); дене жаттыѓуларыныњ орындалу техникаларын тіркеу.
Педагогикалыќ іс єрекет uзініњ %.здіксіз uзгеріп отыратын кuп салалы жаѓдайларына байланысты мыќты білімді ќажет етіп ќана ќоймай, жања єдістерді %.здіксіз іздестіруді ќажет етеді.
Негізгі єдебиеттер:
* Ашмарин Б.А. "Теория и методика физического воспитания". Учебное пособие для факультетов физического воспитания педагогических институтов. М: "Просвещение", 1979,1990 стр. 6-17.
* Матвеев Л.П. "Введение в теорию физической культуры". Учебное пособие для институтов физической культуры. М: "ФиС", 1983, стр.19-26.
* Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. "Теория и методика физического воспитания и спорта". Учебное пособие для вузов физической культуры. М: 2001, стр.4-10.
* Шиян Б.М. "Теория и методика физического воспитания". Учебное пособие для студентов пединститутов и педучилищ.М: "Просвещение",1988, стр.4-11.

Ќосалќы єдебиеттер:
* Аманбаев Р.Р., Марина И.А. "Методические указания по изучению теории физической культуры"-Алматы,1985.
* Ашмарин Б.А. "Теория и методика педагогических исследований в физическом воспитании". Пособие для студентов аспирантови преподавателей. М: "ФиС",1978.
* Выдрин М.В. "Введение в специальность".Учебное пособие для институтов физкультуры. М: "ФиС",1980, стр.8-16.
* Пилоян Р.А. "Основы научно-исследовательской деятельности".Пособие.Малаховка.1997.
* Русанов В.П. "Основы теории и методики физической культуры и спорта".Учебное пособие. Усть-Каменогорск, 2003,стр.4-5.
Баќылау с+-раќтары.
1.Дене тєрбиесініњ uзіне тєн ерекшелігі неде?
2. Дене тєрбиесініњ ілімі нені оќытады?
3.Неге дене тєрбиесініњ практикасы Ќазаќстан Республикасындаѓы дене мєдениеті ілімдерініњ бастаулары болып табылады?
* Дене мєдениетініњ негізін не ќ+-райды?
* Дене мєдениетініњ ілімдерінде ќандай аралас ѓылымдардыњ негіздері ќолданылады жєне осы ѓылымдармен uзара байланыстары ќандай?
* Дене тєрбиесі саласындаѓы тарихи іздер мен шет елдердегі жањашыл uсіп-uркендеу тєжірибесініњ отандыќ ілімдегі мањыздары ќандай?
* Дене мєдениеті ќоѓамда ќандай орын алады?
* "Объект" жєне дене мєдениеті ілімдері пєні дегеніміз не , сипаттама беріњіз.
* "Дене мєдениетініњ ілімдері" пєні ќандай бuлімдерден т+-рады?
* "Дене дамуы", "дене жаттыѓуы", "дене білімі", "дене дайындыѓы", "дененіњ жетілуі", "дене тєрбиесініњ ж%.йесі", "дене мєдениеті", "спорт" т%.сініктерін ашып, аныќтањыздар.
* Дене мєдениетініњ ілімдерінде ѓылыми ізденістердіњ ќандай єдістері ќолданылады? Осы єдістерге сипаттама беріњіз.

Тақырып: Жас спортшыларды іріктеудің қазіргі заманғы жүйесі

Б+-л таќырыпты оќуды дене тєрбиесініњ ж%.йелерін аныќтаудан бастаѓанымыз жuн - б+-л тарихи негізделген адамзат баласыныњ дене жетілуіне жєне салауатты uмір салтын ќалыптастыруды ќамтамасыз ететін єлемдік кuзќарас, ілімдік-єдістемелік, баѓдарламалыќ-нормативтік жєне +-йымдастырушылыќ негіздерді ќамтитын дене тєрбиесініњ єлеументтік, практикалыќ т%.рі. Оныњ ќызмет ету жаѓдайын, +-йымдастырушылыќ т%.рін, нормативтік-методологилыќ негіздерін, баѓдарламалаќ мазм+-нын жєне дене тєрбиесі ж%.йесінің шегін аныќтайтын негізін сипаттауымыз ќажет.Сонымен бірге, Революцияѓа дейінгі Ќазаќстандаѓы дене тєрбиесініњ жаѓдайы жєне |лы Революцияныњ Кењестер Одаѓындаѓы дене тєрбиесі ж%.йесініњ дамуындаѓы мањызы, 1991 жылдан ќазіргі тањдаѓы Ќазаќстан Републикасында жања ж%.йеніњ ќалыптасуын сипаттаѓанымыз жuн.
Ќазаќстан Республикасындаѓы дене тєрбиесініњ ж%.йесі-жања, uркендеуші ж%.йе: Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті Н.Назарбаевтыњ жетекшілігімен , кuптеген ќоѓамдыќ +-жымдармен ‡кіметіміздіњ белсенді, нєтежиелі ж+-мыстарыныњ негізінде Ќазаќстан Республикасыныњ егемендігі жылдары ќалыптасќан.
Дене тєрбиесі ж%.йесініњ негіздеріне терењірек кuз жіберсек:
* Єлемдік кuзќарас негізі, адамзат баласыныњ іс єрекетініњ баѓытын аныќтайтын, ойлар мен кuз ќарастардыњ жиынтыѓы.
* Ілімдік-єдістемелік негіз. Дене тєрбиесі ж%.йесі кuптеген ѓылымдардыњ жетістіктеріне с%.йенеді. Оныњ ілімдік -єдістемелік негізі болып жаратылыстану, педагогикалыќ ѓылымдардыњ ѓылыми жаѓдайлары табылады, осыныњ негізінде "Дене мєдениеті жєне спорттыњ ілімдері мен єдістемелері" пєні дене тєрбиесініњ кuптеген жалпы зањдылыќтарын негіздеп жєне тудырады.
* Баѓдарламалыќ-нормативтік негіз. Дене тєрбиелеу %.рдісі дене мєдениеті мен спорттыњ мемлекеттік баѓдарламасыныњ (мектепке дейінгі мекемелердегі; жалпы білім беретін мектептердегі;орта жєне жоѓары оќу орындарындаѓы , армиядаѓы т.с.с. мекемелердегі дене тєрбиесініњ баѓдарламасы), баршаѓа бірдей спорттыќ классификация, Ќазаќстан Республикасы халыќтарыныњ дене тєрбиесі даярлыѓыныњ президенттік сынамалары,дене тєрбиесі мен спорттыњ амалдарын ќолдану арќылы Ќазаќстан Республикасы халыќтарын сауыќтыру баѓдарламасы, Ќазаќстан Республикасыныњ 2001-2005 жылдары аралыѓында дене мєдениеті мен спортты дамытудыњ мемлекеттік баѓдарламасы жєне т.с.с. баѓдарламалардыњ негізінде іске асырылады. Дене тєрбиесініњ баѓдарламалыќ-нормативтік ж%.йесі т+-рѓындардыњ жеке бас ерекшеліктерін (жасы, жынысы, дайындыќ дењгейі,денсаулыќ жаѓдайы) жєне дене тєрбиелеу ќозѓалысына ќатысушылардыњ негізгі іс єрекеттерініњ жаѓдайын (оќу, кєсіпорындаѓы ж+-мыс, армия т.с.с.) ескере отырып негізгі екі баѓытта ќолданылады: жалпы дайындыќ жєне арнайы дайындыќ.. Осыѓан байланысты жалпы дайындыќ баѓыты дене тєрбиесініњ жалпы міндеті білім беру ж%.йесінде ќолданса, ал арнайы дайындыќ баѓыты (спорттыќ тренировка, кєсіптік -ќолданбалы жєне єскери-ќолданбалы дене дайындыќ) тањдап алѓан ќозѓалыс єрекетін жалпы дайындыќтыњ- кењірек игерілуініњ негізінде терењірек игере отырып жоѓары нєтежиелер дењгейіне (жеке бастыњ ќабілеттілігіне сай) жетуді ќарастырады. Осы екі баѓыт келешекте uмір с%.руде адамѓа мањызды ќозѓалыс, дене жєне ќажыр-ќайрат сапаларын , спорттыќ жетілулерін біртіндеп игеру м%.мкіншіліктерін ќамтамасыз етеді. Баѓдарламалыќ-норативтік негіздерден дене тєрбиесініњ негізгі ќаѓидалары наќты жањарулар табады (жеке бастыњ б%.кіл єлем ќолдайтын жан-заќта, гармониялыќ даму ќаѓидасы,ќолданбалы жєне сауыќтыру баѓыттары).
* |йымдастырушылыќ негіз.Дене тєрбиесініњ +-йымдастырушылыќ ќ+-рылымыныњ ж%.йесін мемлекеттік жєне ќоѓамдыќ ерікті +-жымдар, жетекшілік ету жєне басќару %.рдістері ќ+-райды.Мемлекет тарапынан баѓдарламаѓа сєйкес , белгіленген саѓаттарѓа сай ќ+-рылѓан сабаќ кестесі жєне дене тєрбиесі мен спорттыњ штаттаѓы мамандарыныњ жетекшіліктерімен мектепке дейінгі мекемелерде,жалпы білім беретін мектептерде, орта арнайы жєне жоѓары оќу орындарында , армия мен емдік-прафилактикалыќ +-жымдарда дене жаттыѓулары сабаќтарын міндетті жєне ж%.йелі т%.рде +-йымдастыру ќарастырылѓан. Мемлекет тарапынан +-йымдастыруды жєне дене тєрбиесініњ нєтежиелерін баќылауды іске асыруды мемлекеттік органдар ќамтамасыз етеді (мєдениет, хабарлама, спорт жєне саяхат министрлігі; спорт жєне ѓылым, білім министрлігі; саяхат жєне спорт агенттігі; спорт жєне дене мєдениеті комитеті т.с.с.).
Ќоѓамдыќ-ерікті +-жымдар тарапынан дене жаттыѓулары сабаќтары жеке бастыњ бейімділігіне , адамныњ ќабілеттілігі мен дене тєрбиесіндегі ќажеттілігіне тєн +-йымдастырылады.Ќоѓамдыќ-ерікті дене тєрбиесініњ uзіне тєн ќаѓидасы дене мєдениеті сабаќтары толыѓымен ерікті т%.рде +-йымдастырылады.Ќоѓамдыќ-ерікті бастамаларда дене тєрбиесін +-йымдастыру, дене мєдениеті сабаќтарына спорттыќ ќоѓамдар ж%.йесі арќылы (ФСО) ќызыѓушылыќтарына сєйкес кєсіпќой клубтарѓа (ФСК "Связист", "Ќайрат"т.б.) б+-ќара кuпшілікті тарту арќылы іске асырылды.
Келесі, Ќазаќстан Республикасыныњ дене тєрбиесі ж%.йесініњ идеялыќ баѓыты, халыќтыќ басќа ж%.йелерден дене тєрбиесініњ ѓылымилыѓы - билеуші таптыњ ойына баѓыну , +-лттыќ сипат, екі жаќтылыќ сияќты uзіне тєн ерекшеліктеріне ой жіберуіміз ќажет. Басќаша айтќанда , тарихи дамудыњ єр жања кезењінде дене тєрбиесі ж%.йесі қоѓамныњ талабына сай uзгеріп немесе жања ж%.йелер пайда болды.Ескі ж%.йелер жања жаѓдайда белгілі бір уаќытта uмір с%.ре алады, содан кейін міндетті т%.рде uзгеріске +-шырап немесе жања ж%.йелерге орын береді.
Дене тєрбиесі ж%.йесініњ аныќтайтын шегін немесе негізін оќи отырып міндетті т%.рде маќсатын, міндеттерін жєне uз еліміздегі дене тєрбиелерініњ ќаѓидаларын сонымен ќатар, келешектегі даму болашаѓын т%.сінгеніміз жuн.
Дене тєрбиесініњ маќсаты єр адамныњ жеке басыныњ ќоѓамдаѓы белсенділігін сипаттайтын жеке адамныњ uзіне ќана тєн дене сапаларын жєне сонымен ќатар ќабілеттіліктерін, адамгершілік ќасиеттерін жан-жаќты жетілдіре отырып, осыныњ негізінде ќоѓамныњ єр м%.шесініњ дене дайындыќтарын , жемісті ењбек етуге жєне басќада іс єрекеттердіњ т%.рлерімен айналысулары %.шін адамзат баласыныњ дене дамуын неѓ+-рлым жаќсарту болып табылады.
Дене тєрбиесіндегі маќсатќа ќол жеткізу %.шін тєрбиелеу %.рдісініњ кuп салалыѓын кuрсететін, тєрбиеленушілердіњ жас кезењдерініњ дамуын, олардыњ дайындыќ дењгейлерін, белгіленген нєтежиелерге ќол жеткізуге жасалѓан жаѓдайларын ашып кuрсететін бірнеше наќты міндеттерді (арнайы жєне жалпы педагогикалыќ) шешуіміз ќажет.
Дене тєрбиесініњ арнайы міндеттеріне екі топты жатќызамыз: наќты дене дамуыныњ міндеттері жєне білімді игеру міндеттері. Наќты дене дамуыныњ міндеттерін шешу %.шін адам мыналарды ќамтамасыз етуі ќаже:
-Адамзат баласына тєн дене сапаларынсєйкестендіре дамыту.
-Денсаулыќты саќтау жєне жаќсарту , бекіту сонымен ќатар аѓзаныњ шыныѓуы.
-Дене бітімініњ жетілуі жєне физиологиялыќ ќызметініњ жан-жаќты дамуы.
-Жалпы ж+-мыс ќабілеттілігін жоѓары дењгейде кuп жылдар бойы саќтау.
Арнайы білімді игеру міндеттеріне ќатыстылар:
-¤мірге ќажетті кuптеген ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастыру.
-Дене мєдениеті жєне спортты т+-рмыста жєне uндірісте ќолдануѓа м%.мкіндік беретін ѓылыми-тєжірибелік сипаттаѓы негізгі білімдерді игеру.
Жалпы педагогикалыќ міндеттерге адамныњ жеке басын ќалыптастыру жатады. Б+-л міндеттер ќоѓамымызда барлыќ тєрбиелер ж%.йесініњ алдында ењ мањызды. Дене тєрбиесі uз кезегінде адамзат баласыныњ ќоѓам талабына сай болуына, ойлау ќабілетініњ жєне жеке басыныњ этикалыќ, эстетикалыќ, ењбек тєрбиесін ќалыптастырудаѓы психоматорлыќ ќызметініњ жєне адамгершілік сапасыныњ дамуына ыќпал етуі тиіс. Осы жаѓдайда мынандай міндеттерді (білім беру, сауыќтыру жєне тєрбие беру) шешкен жаѓдайда дене тєрбиесініњ маќсатына ќол жеткіземіз:
* Денсаулыќты бекіту.
* Дене дамуын жаќсарту.
* Ќозѓалыс ќабілеттіліктерін дамыту.
* Білімдерді игеру.
* Адамзат баласыныњ жан-жаќты даму дењгейін кuрсететін , дене тєрбиесініњ аќылдылыќ ,адамгершілік жєне ењбекке тєрбиелеу %.рдістерімен бірлігі-б%.тіндей жеке басты ќалыптастыру.
Студенттер міндетті т%.рде ењбекші халыќтыњ жан-жаќты дене жєне рухани ќабілеттіліктерініњ сонымен бірге аќылдылыќ, адамгершілік, эстетикалыќ жєне политехникалыќ білімдермен ќаруландыруларыныњ жаѓдайларын т%.сіндіргендері жuн.
Еліміздегі дене тєрбиесініњ маќсаты туралы с+-раќты оќи отырып ќоѓамдыќ ќатынастардыњ сипаты ќандай жєне Ќазаќстан Республикасында халыќ аралыќ жаѓдайдыњ ерекшеліктеріне байланысты б+-л маќсат ќалай негізделгенін білуіміз ќажет.
Дене мєдениетініњ жалпы міндеттерін сипаттай отырып міндеттердіњ uзара бірлігі мен дене тєрбиесініњ жалпы тєрбиеніњ басќа жаќтарымен байланыстары туралы с+-раќќа тоќталѓанымыз д+-рыс.
Дене тєрбиесі ж%.йесініњ ќаѓидасын оќи отырып, олардыњ мањыздары мен барлыќ баѓыттардаѓы міндеттерін жєне дене тєрбиесі практикасыныњ кuптеген т%.рлерін баѓалауымыз ќажет.
Педагогикада ќаѓида сuздігін тєрбиеніњ зањдылыќтарын білдіретін uте мањызды жаѓдайы деп т%.сінеміз. Олар оќушы мен оќытушыныњ іс єрекетін аз к%.ш жєне уаќыт ж+-мсай отырып белгіленген маќсатќа баѓыттайды.
Дене тєрбиесініњ маќсатынан шыѓатын міндеттерді іске асырудыњ жалпы ќаѓидалары болып табылатындар:
* Жеке адамныњ жан-жаќты дамуына ыќпал ету ќаѓидасы.
* Дене тєрбиесініњ практикасымен (ќолданбалылыѓы) байланыс ќаѓидасы.
* Денсаулыќты жаќсарту баѓытындаѓы ќаѓида.
Оларды жалпы деп атайтын себебіміз , олардыњ іс єрекеттері дене мєдениеті мен спорт саласындаѓы барлыќ ж+-мысшыларѓа , дене тєрбиесі ж%.йесініњ барлыќ звеноларына (мектепке дейінгі мекемелер, мектеп, арнайы орта жєне жоѓары оќу орындары т.с.с.) мемлекеттік жєне ќоѓамдыќ +-йымдастыру т%.рлеріне (б+-ќаралыќ дене мєдениеті жєне жоѓары жетістіктегі спорт; кєсіпќойлыќ спортжєне кuрнекті-коммерциялық спорт т.с.с.) жалпы таралады.
Дене мєдениеті жєне спортпен айналысатын адам ќандай болуы ќажет немесе наќ дене тєрбиесініњ %.рдісіне жєне оныњ нєтежиесіне ќойылатын ќоѓамымыз бен мемлекетіміздіњ талабы осы жалпы ќаѓидаларда салынѓан.
Сонымен, жеке бастыњ жан-жаќты дамуына ыќпал ету ќаѓидасы. Б+-л ќаѓиданы екі негізгі жаѓдайда ашуымыз ќажет:
-Жеке бастыњ жан-жаќты , сєйкес дамуын ќалыптастыратын, тєрбиеніњ барлыќ жаќтарыныњ бірлігін ќамтамасыз ету.
+ Адамзат баласыныњ uміріне ќажетті кењ т%.рде ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін, ќозѓалыс ќабілеттіліктерін, uмірде мањызды дене сапаларын ќалыптастыру %.шін дене мєдениетініњ єрт%.рлі факторларын кешенді ќолдану.
Дене тєрбиесініњ практикамен байланыс ќаѓидасы. Б+-л ќаѓида дене мєдениетініњ ењ негізгі маќсатына баѓытталѓан: адамды ењбек жєне єскери іс єрекетке даярлау. Б+-л ќаѓида келесі жаѓдайларда наќтыланады:
-Наќты ќолданбалы сипаттаѓы uмірге ќажетті ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастыратын амалдарѓа (дене жаттыѓулары) кuбірек кuњіл аудару.
+ Дене тєрбиелеу єрекетініњ кез келген т%.рінде дене ќабілеттіліктерініњ жан-жаќты дамуын ќамтамасыз ету ќажет.
+ ¤мірдегі белсенділігін , ењбекке, париоттыќќа жєне дене сапаларын тєрбиелеу негізінде ќалыптастыруды жалпы мєдениет іс єрекетімен маќсатты жєне ж%.йелі т%.рде байланыстыру.
Денсаулыќты жаќсарту баѓытындаѓы ќаѓида. Адамныњ денсаулыѓыныњ жетілуімен жєне жаттыѓудыњ тиімділігіне міндетті т%.рде ќол жеткізумен сипатталады. Б+-л ќаѓида мыналарѓа міндеттейді :
-Дене тєрбиелеудіњ мазм+-нын, амалын, єдісін аныќтауда міндетті кuрсеткіш ретінде олардыњ сауыќтыру ќ+-ндылыѓын ескереді.
+ Тренировкалыќ ж%.ктемені реттеу жєне жоспарлау барысында дене жаттыѓуымен айналысушыныњ дене дайындыќ дењгейін, жынысын, жасын ескереді.
+ Дене жаттыѓулары сабаќтары жєне жарыс %.рдісіне педагогикалыќ жєне дєрігерлік баќылауды %.здіусіз ќамтамасыз етеді.
+ Табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері мен гигиеналыќ факторларды кењінен ќолдану.
+ Жараќаттар мен денсаулыќтаѓы ауытќуларды болдырмайтын дене тєрбиесі %.рдісіндегі алдын-алу шараларын іске асыру.
Сонымен, ќорытындылай келсек дене тєрбиесі ж%.йесініњ негізгі мањызы мыналарда:
+ Дене тєрбиесініњ міндеттері мен маќсаттарын шешу %.шін жаѓымды жаѓдайлар мен м%.мкіндіктер туѓызу.
+ - Дене тєрбиесі %.рдісініњ жалпы баѓытын аныќтау(жан-жаќтылыќ, ќолданбалылыќ, сауыќтыру).
+ Дене тєрбиесініњ ќызмет кuрсетуге тиісті наќты баѓытын аныќтап алып (жалпы дене дайындыѓы; кєсіпќойлыќ дене дайындыѓы; спорттыќ баѓыт) практика ж%.зінде іске асырудыњ жолдарын белгілеу.
Жоѓарыда айтылѓандардыњ негізінде біздіњ еліміздегі дене тєрбиесі мемлекеттік жєне ќоѓамдыќ +-йымдарда іске асырылады деп айта аламыз. Дене тєрбиесініњ uзіне тєн сипаты болып дене тєрбиесіне жетекшілік етудегі мемлекеттік жєне ќоѓадыќ +-йымдардыњ бірлігі табылады. Б+-л с+-раќтар дене мєдениетініњ жоѓары оќу орындарыныњ студенттеріне арналѓан оќу ќ+-ралдарында толыќ берілген.
Дене тєрбиесі ж%.йесініњ даму болашаѓын "Дене тєрбиесі жєне спорт туралы" зањды (1999 ж.); "Ќазаќстан Республикасында б+-ќаралыќ спортты дамытудыњ +-заќќа ќалдыруѓа болмайтын шаралары" туралы ¤кіметіміздіњ н+-сќауын (1995 ж,.) ; "Ќазаќстан Республикасы т+-рѓындарыныњ дене даярлыѓыныњпрезиденттік сынамалары туралы" ережені (1996 ж.,) талдай отырып игергеніміз жuн. Президенттік тестіњ ќ+-рылысын, мазм+-нын т%.сініп жєне орындауѓа талпына отырып , президенттік тестіњ дене тєрбиесі ж%.йесі ќаѓидасын жєне міндеттері мен маќсаттарын ашатынын жєне еліміздегі дене мєдениеті ќозѓалысыныњ дамуына ыќпал ететінін т%.сінгеніміз жuн.

Негізгі єдебиеттер:
+ Закон РК "О физической культуре испорте". 2.12.1999г.№490-13РК.
+ Указ Президента РК "Огосударственной программе развития физической культуры и спорта в Республике Казахстан на 2001-2005годы."12.03.2001г.,№570.
+ Программа оздоровления населения Республики Казахстан средствами физической культуры и спорта - министерство образования, культуры издравохранения от 20.11.1997г.
+ Постановление правительства Республики Казахстан от 24.06.1996 ., №774 "О президнтских тестах физической подготовленности населения РК".
+ Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. Теория и методика физического воспитания и спорта. М.,2001г.,стр.10-19.
+ Ашмарин Б.А. Теория и методика физической культуры и спорта. М., 1979,1990гг.стр.19-36.
+ Гажуловский А.А. Основы теории и методики физической культуры. М., 1986 г.

Ќосалќы єдебиеттер:
+ Голощапов Б.Р. История физической культуры и спорта. М., 2000г.
+ Суслов В.П., Холодов Ж.К. Теория и методика спорта. М., 1997г.
+ Максименко А.М. Основы теории и методики спорта . М., 1997 г.
+ Лоу Б. Красота и спорт М., 1984 г. стр. 67-68 .
+ Русанов В.П. Основы иеории и методики физической культуры и спорта. Усть-Каменогорск., 2003 г., стр. 8-11.

Баќылау с+-раќтары.

* "Дене тєрбиелеу ж%.йесі" т%.сінігі нені білдіреді?
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ даму саласында мемлекеттік жєне ќоѓамдыќ +-жымдардыњ рольдері ќандай?
* Ќазаќстан Мемлекетіндегі дене тєрбиесініњ маќсаты ќандай?
* Ќазаќстан Мемлекетіндегі дене тєрбиесініњ міндеттері ќандай?
* Дене жєне аќылдылыќ тєрбиесініњ uзара байланыстары ќандай?
* Дене жєне адамгершілік тєрбиесініњ uзара байланыстары ќандай?
* Дене дайындыѓы мен эстетикалыќ тєрбиеніњ uзара байланыстары ќандай?
* Дене тєрбиесі мен политехникалыќ оќудыњ uзара байланыстары ќандай?
* Жеке бастыњ жан-жаќты даму %.рдісініњ мањыздылыѓы неде?
* Денсаулыќты арттыру баѓытындаѓы %.рдістіњ мањыздылыѓы неде?
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ ѓылымилыѓы немен сипатталады?
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ +-йымдастырушылыќ негізі ќандай?
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ болашаќ даму негізі ќандай?
* Неге президенттік тест дене тєрбиесі ж%.йесініњ нормативтік негізі болып табылады жєне дене тєрбиесі ж%.йесініњ маќсаты мен %.рдістерініњ негіздері ќалай кuрсетілген?

Тақырып: Жасөспірім спортшылардың анатомиялық-физиологиялық негіздері (2 сағат)

Ќозѓалыс шеберлігі мен даѓдысын ќалыптастыру жєне дене сапаларын тєрбиелеу жалпы зањдылыќтарѓа баѓынады, ол єдістемеде ќаѓидалар деп аталады.Ќаѓидаларды білу , оларды тєжірибеде ќолдану дене тєрбиесі %.рдісін жетілдіреді. Дене тєрбиесі %.рдісіне келесі єдістемелік ќаѓидалар тєн: саналылыќ жєне белсенділік, кuрнектілік, ж%.йелілік, тиімділік, реттілік жєне даралыќ.
Табиѓат пен ќоршаѓан ортада барлыќ ќ+-былыстар мен ќаѓидалар белгілі зањдылыќтарѓа баѓынып, соларѓа сєйкес дамиды. Ѓылыми ізденістер мен тєжірибе нєтежиелері кuрсеткендей осындай зањдылыќтарѓа дене тєрбиесініњ ќаѓидаларыда тєуелді. Осы зањдылыќтарды т%.сіну, талдау белгілі бір жаѓдайды ќалыптастырады, осыѓан сєйкес адам баласыныњ дене тєрбиелеу %.рдісіне жетекшілік етуді жаќсартуѓа м%.мкіншілік туады.
Дене тєрбиелеу %.рдісіне жетекшілік етуді аныќтайтын жалпы жаѓдай єдістемеде ќаѓидалар деп аталады. Басќаша айтсаќ ќаѓиданыњ жалпы аныќтамасын "ќандайда бір ілімніњ, оќудыњ, ѓылымныњ т.с.с. негізгі бастамасы " депте т%.сінуге болады. Ќаѓидаларды игеру жєне оларды практика ж%.зінде іске асыра білу оќушылардың дене тєрбиесі %.рдісініњ тиімділігін арттырады.
Педагогика саласында б+-л ќаѓидаларды %.йрету, оќыту %.рдістеріне ќатынастарын ескере отырып дидактикалыќ деп атайды. Біраќ, дене тєрбиесінде дене жаттыѓуларын %.йрету, адамдарды біліммен ќаруландыру , дене сапаларын тєрбиелеу %.рдістері ќатар ж%.ргендіктен ќаѓидаларды дидактикалыќ демей єдістемелік ќаѓидалар дегеніміз жuн.
Дене тєрбиесініњ зањдылыќтарын оќи отырып єр ќаѓиданыњ мањызын жєне дене тєрбиелеу %.рдісінде іске асырудыњ жолдарын ќарастыруымыз ќажет.
Саналылыќ жєне белсенділік ќаѓидасы. Б+-л ќаѓиданыњ міндеті дене тєрбиесі жєне спорттыќ іс єрекеттердіњ адам баласына ќажеттілігі, т+-раќты ќызыѓушылыќ, дене тєрбиелеумен айналысушыныњ бойында терењнен ойланып ќалыптасќан д+-рыс кuз ќарас, соѓан тєн белсенділікті ояту. Саналылыќ жєне белсенділік ќаѓидасына с%.йенсек адамныњ дене тєрбиелеу сабаќтарына ой ќорытып жєне шыѓармашылыќ жолмен іс єрекетке т%.спесе дене тєрбиелеудегі маќсатына ќол жеткізуі м%.мкін емес. Практика ж%.зінде б+-л ќаѓиданы ќолдану барысында дене тєрбиелеумен айналысушыныњ алдында т+-рѓан педагогикалыќ міндеттерді шешудегі т%.сінігі мен ой ќабілетін ескергеніміз жuн.
Дене тєрбиелеу %.рдісінде саналылыќ ќаѓидасын іске асыру %.шін неге белсенділікті тєрбиелеуіміз ќажет?
Ќабылеттілік- б+-л адамныњ объективті жаѓдайдыњ зањдылыѓын д+-рыс т%.сініп, осыѓан сєйкес uзініњ іс єрекетін іске асыра білу. Саналылыќтыњ негізі болып адам uзініњ іс єрекетініњ нєтежиесін д+-рыс аныќтап жєне алдына д+-рыс міндеттер ќоя білуі. Сонымен ќатар, саналылыќ - адамныњ ж+-мысќа кірісу дењгейі, іс єрекет барысында кuрінетін uлшемі жєне кuлемі. Дидактикада белсенділік адамныњ білімді, ептілік пен єдетті саналыќпен игерудіњ нєтежиесі жєне алдын-ала негізге алушы жетектеуші к%.ші ретінде есептеледі. Б+-л ќаѓиданыњ мањыздылыѓын И.П.Павловтыњ адамныњ наќты іс єрекетті екінші сигналдыќ ж%.йеде ќабылдайтындыѓы туралы оќуына негіздеп баѓалауѓа болады. (С.Л. Рубинштейн, Л.С.Выготский , А.Н.Леонтьев) адам баласыныњ белсенділігі оныњ саналылыѓына тєуелділігініњ факторы болып табылады. Б+-л жаѓдайда сана мынандай категорияларды білім, мотив, ќажеттілік, ќызыѓушылыќ жєне маќсаттарын ескере отырып іс єрекетті реттеп жєне баѓыттайды.
Б+-л ќаѓидадан келесі талаптар туындайды:
* Сабаќтыњ міндеттері мен маќсаттарыныњ ќойылуы жєне дене тєрбиесімен айналысушыныњ т%.сінуі.
* Педагогикалыќ %.рдістегі ќозѓалыс єрекеттерін саналыќпен оќу жєне игеру.
* ¤мір тєжірибесінде игерілген білімдерді, ептіліктер мен єдеттерді м%.мкіншіліктері мен єдістеріне сєйкес саналыќпен ќолдану.
* Денені жетілдіру %.рдісіне адамныњ uз еркінше талпынуын, белсенділігін жєне шыѓармашылыќ ізденгіштігін тєрбиелеу.
Кuрнектілік ќаѓидасын оќу барысында кез келген оќу адамныњ сана сезіміне с%.йенеді десек біраќ , ќозѓалыс єрекеттерін оќу барысында кuрнектілік ерекше ќажет екендігін ескергеніміз д+-рыс. Б+-л с+-раќты саналыќ ілім тарапынан, сонымен ќатар И.П. Павловтыњ анализаторлар туралы оќуы т+-рѓысынан ќарастыруымызѓа болады.
Дене тєрбиесі %.рдісінде кuрнектілік тєжірибесі кuру, дыбыс жєне ќозѓалыс сияќты жолдармен іске асырылады. Кuру ж%.йесі арќылы ќабылдау %.ш дењгейде ж%.реді:сезіну, ќабылдау жєне елестету, ал есту ж%.йесі арќылы тек ќана болжап-елестету дењгейінде (Ю.Г.Ананьев 1957 г.) ќана ж%.ретінін ескергеніміз жuн. Адам сuз арќылы берілген хабардыњ 15 пайызын еске саќтаса, ал кuру арќылы 25 пайызын игереді, ал осы хабарламаны жеткізудіњ екі єдісі бір уаќытта ќолданылса хабарды 65 пайызѓа дейін игеру м%.мкіндігі бар.(Н.В.Краснов, 1977г.)
Ќозѓалыс кuрнектілігініњ ерекшелігі кењістіктегі ќозѓалысты наќтылаумен бірге динамикалыќ ќозѓалыстыњ ішкі жєне сыртќы к%.штерін, єсіресе екпінді жєне +-шќыр ќозѓалыстарды уаќытылы болжауѓа м%.мкіндік береді.
Тиімділік жєне даралылыќ ќаѓидасын игеру барысында дене тєрбиелеумен айналысушыныњ оќу-тєрбие талабына сай м%.мкіншілігін, дене ж%.ктемесі мен оќу тапсырмасыныњ тиімділігі, берілген тапсырманы орындауѓа дайындыѓын ќамтамасыз ету, тєрбие мен оќуѓа жекешелей кuњіл бuлуге баса кuњіл аударѓан жuн. Тиімділік пен даралыќ ќаѓидасыныњ мањызы тuмендегідей ќорытындылады:
* Дене тєрбиелеумен айналысушылардыњ єр ќайсысына ќозѓалыстыњ ептілігі мен єдетініњ , дене сапаларыныњ дамуын, ж+-мыс ќабілеттіліктерін жетілдіруін ќамтамасыз ету %.шін тиімді жаѓдайлар жасау.
* Адам аѓзасында жаѓымсыз із ќалдыратын шектен тыс тренировкалыќ ж%.ктемелерді , талаптарды, тапсырмаларды болдырмау.
Тиімді ж%.ктеме мен тапсырмаларды аныќтаудыњ uлшемі болып есептелетіндер:
- Объективті кuрсеткіштер- денсаулыќ кuрсеткіші, жаттыќќан аѓза.
+ Субъекті кuрсеткіштер- +-йќы, тєбет, uзін жаќсы сезіну, тренировка жасап жарыстарѓа ќатысу т.с.с..
Сондыќтан, тиімділік пен дараландыру ќаѓидасы дене мєдениеті маманынан єрќашан ескеріп отыруѓа тура келетін , жиі uзгеріп отыратын uте ќиын тапсырманы орындауын талап етеді. (дене тєрбиелеумен айналысушылар ќ+-рамыныњ ерекшеліктері; жеке бас ерекшеліктері; дене тєрбиесі %.рдісі барысындаѓы жалпы жєне дараланѓан динамиканыњ uзгерісі; дене тєрбиесініњ міндеттерініњ, амалдары мен єдістерініњ ерекшеліктері).Дене тєрбиесініњ болашаќтаѓы єсер етуін баѓдарлау %.шін барлыќ салаларыныњ ары ќарай uзгерулерін д+-рыс болжай білу ќажет.
Тиімділік ќаѓидасы туралы т%.сінікті %.йрету мен тєрбиелеу %.рдісіндегі бірініњ ізімен бірін жєне бірінен кейін бірін сияќты маѓанамен байланыстырѓан жuн. Ж%.йелілік ќаѓидасы дене сапаларын дамыту жєне ќозѓалыстыњ єдетін ќалыптастыру зањдылыќтарына негізделген.Б+-л оќу-тєрбие %.рдісін бірінен кейін бірін , ж%.йелі +-йымдастыруѓа жаѓдай жасайды.
Тапсырманыњ ќайталануы жєне uзгермелілігі аѓзада ќайта ќалпына келу %.рдісініњ динамикасына, ж+-мыс ќабілеттілігініњ фазаларыныњ uзгеруіне тєуелді. Тапсырмалардыњ бірінен кейін бірініњ реттігі сапалардыњ жєне єдеттіњ келесіге к%.рделене дамуы т.с.с. uз ара байланыстарымен аныќталады. Соѓан байланысты ж%.йелілік ќаѓидасыныњ негіне %.ш талапќа топтастыруѓа болатын єрт%.рлі жаѓдайлар кіреді: оќу -тєрбие %.рдісін +-йымдастыру барысында жаѓымсыз жаѓдайларды , жоспарсыз ж+-мыс пен талапќа сай емес амалдарды ќолдануларды болдырмау. Спорт саласыныњ оќытушысы ж%.йелілік %.рдісін іске асыру барысында нені ескергені жuн?
+ Атќаруѓа ќажетті материалдарды ж%.йелеу барысында ќажетті талаптарды +-стануды +-мытпау.
+ Оќу %.рдісін +-йымдастыру барысында ењ бастысы сабаќтардыњ %.здіксіздігін ќамтамасыз ету.
+ Сабаќты єдістемелік жаѓынан ќамтамасыз етуде ж%.ктеме мен демалысты сєйкес шамалауды ќарастыру ќажет.

Динамикалыќ ќаѓиданы (талаптардыњ біртіндеп жоѓарылауы) оќуда дене тєрбиелеу %.рдісі барысында кез келген біртіндеп uсетін кuлемі мен ж%.ктеменіњ ауырлыѓы, барѓан сайын ќиында , жања тапсырмаларды орындаумен байланысты жалпы талаптарѓа с%.йенетінін есімізге +-стаѓанымыз жuн. Дене тєрбиесіндегі динамикалыќ ќаѓиданыњ мањызы мынандай негізгі жаѓдайларда ашылады:
oo Ж%.ктеменіњ uсуіне байланысты тапсырмаларды %.здіксіз жањалау ќажеттілігі. Дене жаттыѓуларыныњ єсерінен адам аѓзасындаѓы жаѓымды uзгерістер т%.сірілген ж%.ктеменіњ кuлемі мен ќарќыны жаѓынан прапорционалды.(белгілі физиологиялыќ шектемелерде).Барлыќ ќажетті жаѓдайлар саќталса, шектен тыс шаршау сезімін тудыратын адам аѓзасына т%.сірілетін ж%.ктеме талапќа сай болса-онда ж%.ктеменіњ кuлемі +-лѓайѓан сайын адам аѓзасында ќалыптасу %.рдісі мањызды жєне берік болады; ж%.ктеме ќарќынды болѓанда ќайта ќалпына келу немесе "шектен тыс тыныѓу" %.рдісі мыќты болады.Б+-л б+-лшыќ еттердіњ энергетикалыќ ќалыпќа келу экспериментінде дєлелденген.(А.И.Ямпольская, Н.Н. Яковлев жєне т.б.).
oo Ж%.ктемені кuтерудіњ т%.рлері мен тапсырмаларды к%.рделендірудіњ жаѓдайлары.Жања тапсырмалар жєне солармен байланысты ж%.ктеменіњ дене тєрбиесімен айналысушыныњ м%.мкіншілігіне сай , аѓзасыныњ ќызметтік м%.мкіншілігінен жоѓары болмаса , жасына , жынысына, жеке басыныњ ерекшелігіне сай болса б+-лшыќ еттіњ uсуінде жаѓымды нєтежиелерге ќол жеткізуге м%.мкіндік беретіні т%.сінікті. Ењ бастысы дене тєрбиесі сабаќтарыныњ %.здіксіз болуы, демалыс пен ж%.ктеменіњ кезекпе-кезек д+-рыс ќолданылуы жєне дене жаттыѓуларыныњ бірімен бірініњ uзара байланыстылыѓы.
Ж%.ктеменіњ динамикасы біртіндеп uсуімен сипатталуы ќажет.Ж%.ктеменіњ біртіндеп uсуініњ %.ш т%.рі бар:
- Т%.зу сызыќты- кuтерілу. Б+-л кезде ж%.ктеме біртіндеп артады, машыќтану баяу, жаттыѓулар арасындаѓы демалыс +-заќ болады.
- Баспалдаќты- кuптеген жаттыќтыру сабаќтарында адам аѓзасына т%.скен ж%.ктеме т+-раќты тік кuтеріліп отырады. Ол аѓзаныњ бейімделу %.рдісін тездетеді жєне т+-раќтандырады.
- Толќынды т%.де адам аѓзасына т%.скен ж%.ктеме жоѓарылап ќана емес тuмендепте т+-рады.Машыќтыќты жоѓарылату %.шін келесі толќынды жоѓары дењгейге кuтеру ќажет. Осыныњ негізінде жаттыѓу ж%.ктемесін ењ %.лкен мuлшерде беруге болады.
Даралылыќ ќаѓидасы-дене тєрбиелеу барысында адам баласыныњ жеке бас ерекшеліктерін ескере отырып дайындыќ дењгейіне, жыныс жєне жас ерекшеліктеріне байланысты наќты бір uзіне арнап ќолданылады. Сонымен ќатар, психикалыќ ерекшеліктерін, ж%.ктемеге тuзімділігін, сыртќы орта єсерін сезіну м%.мкіншілігіне жєне ж+-мыс істеу ерекшеліктерінде ескереді.
Дене тєрбиелеу %.рдісініњ ќаѓидалары бірімен-бірі тыѓыз байланысты, машыќтану барысында бірге кездесіпте отырады. Мамандардыњ ќаѓидаларды кешенді ќолданулары- дене тєрбиесі сабаќтары барысында кuрнектіліктер ќолданылып, ж%.йелілік пен біртіндеушілік ќаѓидалырымен бірге оќушылардыњ саналылыќтары мен белсенділіктері артса оќу материалдарын игеруде, дене сапаларыныњ жоѓары дењгейде дамуына %.лкен м%.мкіндіктер береді.

Негізгі єдебиеттер:
1. Холодов Ж.К. Кузнецов В.С. "Теория и методика физического воспитания и спорта".М., 2001, с.52-58.

2. Матвеев Л.П.Новиков А.Д. Теория и методика физического воспитания. М. ФиС, 1976 (том 1), стр. 114-141
Ќосалќы єдебиеттер:
* Шиян Б.М. Теория и методика физического воспитания. М., "Просвещение", 1988, стр. 36-49.
2.Русанов В.П. Основы теории и методики физической культуры и спорта. Усть-Каменогорск, 1988, стр.36-49.
3.Ашмарин Б.А. Теория и методика физического воспитания. М., "Просвещение", 1990, стр. 42-75.
4.Боген М.М. Обучение двигательным действием. М., "ФиС", 1985.

Ќорытынды с+-раќтар:
1. Дене тєрбиесі ќаѓидаларыныњ мањыздары ќандай?
* Дене тєрбиесімен айналысушылардыњ шыѓармашылыќ ойлау ќабілеттерімен саналылыќтарыныњ дене тєрбиесі процессіндегі ролі ќандай?
* Дене тєрбиесімен айналысушыныњ дене тєрбиесі процессіндегі белсенділігініњ ролі ќандай?
* Саналылыќ жєне белсенділік ќаѓидалары И.П.Павловтыњ екінші сигналдыќ ж%.йе туралы ењбегінде ќалай ашылѓан?
* Саналылыќ пен белсенділік ќаѓидаларынан ќандай талаптар шыѓады?
* Кuрнектілік ќаѓидасы нені ќарастырады?
* Кuрнектілік ќаѓидасында ќандай єдістемелік талаптар негізделген?
* Дене тєрбиесі процессінде тиімділік ќаѓидасы немен аныќталады?
* Ќиыншылыќ пен тиімділіктіњ ќатынасы ќандай?
* ‡йренуге деген дайындыќтыњ дењгейі немен аныќталады?
* Дене тєрбиесімен айналысушыѓа даралай кuњіл бuлу неге негізделген?
* Оќу-тєрбие процессініњ реттілігі жєне ж%.елілігі немен аныќталады, ж%.йелілік ќаѓидасын ќандай зањдылыќтар ашады?
* Ж%.йелілік ќаѓидасынан ќандай єдістемелік жаѓдайлар шыѓады?
* Динамикалыќ ќаѓида (біртіндеушілік) нені ќарастырады?
* Біртіндеушілік ќаѓидасымен ќандай єдістемелік талаптар негізделген?
* ‡йрету мен тєрбиелеу нєтежиесініњ беріктігі немен аныќталады?
* Оќу-тєрбие процесіндегі дене тєрбиесі ќаѓидаларыныњ бірлігі немен аныќталады?

Тақырып: Жас спортшылардың машықтану негіздері, ерекшеліктері(2 сағат)

Дене тєрбиелеудіњ амалдары деп-дене тєрбиелеу %.рдісі барысында алдыѓа ќойѓан міндеттерді орындау маќсатында оќытушы мен оќушыныњ ќолданатын іс єрекеттерініњ т%.рлері. Дене тєрбиесініњ негізгі амалы болып дене жаттыѓулары табылады. Ал, дене жаттыѓуларыныњ єсер етуініњ тиімділігін ќамтамасыз ететін ќосалќы амалдары- табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері мен гигиеналыќ факторлар.
Дене жаттыѓуларын адамзат баласыныњ денесін жетілдіріп, денсаулыќтарын арттыру %.шін пайда болып жєне ќолданылатын ќозѓалыс єрекеттері деп т%.сінгеніміз жuн. Осыѓан байланысты дене жаттыѓуларыныњ ењбек ќозѓалыс єрекеттерімен +-ќсастыќтары жєне айырмашылыќтары неде екенін аныќтауымыз ќажет. Б+-л к%.нделікті uмірде єрт%.рлі ќозѓалыс єрекеттеріне т%.сетін адамѓа дене жаттыѓуларымен айналысу неге ќажет деген с+-раќќа жауап береді?
Дене жаттыѓуларыныњ т%.рлері мен мазм+-ндары uте к%.рделі. Кез келген жаттыѓудыњ мазм+-ны неден т+-ратынын, мазм+-ныныњ ќай жаѓы жетекшілік басты ќызмет атќарады, дене жаттыѓуымен айналысушыныњ м%.мкіншілігіне сай мазм+-нын ќалай аныќтауѓа болатынын наќты , жете т%.сіну мањызды. Жаттыѓудыњ мазм+-нын д+-рыс баѓалау- б+-л жаттыѓуды орындау кезінде ќандай психологиялыќ %.рдістіњ пайда болатынын, ќандай физиологиялыќ uзгерістер мен биохимиялыќ жылжу %.рдісін тудыратынын, ќандай морфологиялыќ uзгерістерге єкеп жєне ќандай дене сапаларын дамытатынын наќты аныќтауѓа кuмектеседі.
Дене жаттыѓуларыныњ формасы туралы с+-раќты оќу %.шін дене жаттыѓуларыныњ биомеханикасы білімін ќолданѓанымыз жuн. Негізгі uзіне тєн формалары: дененіњ кењістіктегі жаѓдайы, жолы, жылдамдыѓы, ырѓаѓы мен екпіні- жаттыѓулардыњ тиімділігіне єсер ететінін т%.сінуіміз ќажет. Ќозѓалыс єрекетініњ тиімділігін арттыру маќсатында арнайы пайда болѓан дене жаттыѓуларыныњ орындалу єдістері- спорттыќ техника туралы с+-раќты талдасаќ. Жаттыѓулардыњ техникаларыныњ негізгі механизімін не ќ+-райды, оныњ ќосалќы бuлшектеріне не жатады жєне дараландыру техникасы дегенімізді наќты мысалмен кuрсетсек.
Ќозѓалыстыњ міндетін шешу маќсатында ќимыл, єрекетті тиімді жолмен орындау жаттыѓудыњ тєсілі, техникасы деп аталады. Дене жаттыѓуларыныњ орындалу техникасы %.ш кезењге бuлінеді: дайындыќ кезењі, негізгі кезењ жєне ќорытынды кезењ.
Дайындыќ кезењі-негізгі ќозѓалыс єрекетіне жаќсы жаѓдай тудыру єрекетіне арналѓан ќимыл (мєредегі дайындыќ жаѓдайы, +-зындыќќа немесе биіктікке секіру алдындаѓы екпінді ж%.гіріс т.с.с.).
Негізгі кезењ- ќозѓалыстыњ негізгі міндеттерін шешетін ќимыл- ќозѓалыстар (мєреден ырѓып шыѓу, екпінді ж%.гіру, +-зындыќќа немесе биіктікке секіруде жерден серпілу, +-шу т.с.с.).
Ќорыныды кезкњ- ќозѓалыстыњ аяќталу кезі (сuреге жеткеннен кейінгі ж%.гірудіњ жалѓасуы, секіру кезіндегі жерге т%.су т.с.с.).
Кез келген жаттыѓудыњ орындалу техникасы єрќашанда дамып отырады. Ескі тєсілдердіњ орынына жања, тиімді тєсілдер келеді. Б+-л ќ+-былыс жаттыѓуды орындаудыњ жетілген, тиімді жолын %.здіксіз ізденуге %.йрену єдістемесініњ кемеліне келуіне , осы арќылы к%.рделі жаттыѓуларды тиімді орындауѓа ќол жеткізеді.
Дене тєрбиелеу жаттыѓуларыныњ эталондыќ орындалу тєртіптері бар. Єр спортшы uзініњ дене к%.шініњ м%.мкіндігін, психологиялыќ ерекшелігі мен ќимыл ќабілетін ескере отырып uзіне ќане тєн техниканы uќолданады. Жаттыѓу техникасыныњ uзіне ќане тєн бuлімі, бuлшегініњ орындалу тєсілі болады. Дараландыру техникасы екі жаќты процесс: бір жаѓынан стандартты техниканыњ элементтері спортсменніњ жеке бас ерекшеліктеріне сєйкес икемделсе, екінші жаѓынан спортсмен uзініњ м%.мкіншілігін жаттыѓу техникасыныњ талабына сай uзгертуге талпынады.
Бір ќана дене жаттыѓуыныњ адам аѓзасына єрт%.рлі єсер етуі немесе єрт%.рлі жаттыѓулардыњ бірдей нєтежиелерге жеткізулері м%.мкін екені аныќ. Жаттыѓулардыњ адам аѓзасына єсер етуі єрт%.рлі себептерге байланысты , оларды тuмендегідей топтастыруѓа болады:
1. |стаз бен оќушыныњ жеке бас сипаттарына байланысты- +-стаз оќытады, оќушы оќиды, %.йренеді. Сондыќтан, жаттыѓудыњ єсері +-стаз uнегесіне, білімініњ дењгейіне,ќимыл шеберлігіне, дене ќуатына , сондай-аќ оќушы мен оќытушыныњ белсенділігі мен ынтасына байланысты.
2. Ѓылыми себептер- адамныњ дене тєрбиелеу зањдылыќтарын ѓылыми дењгейде т%.сіне білуі.
3. Єдістемелік себептер- жаттыѓуларды орындар кезіндегі ескеретін кuптеген єдістемелік талаптар. Дене жаттыѓуларыныњ єсері осы єдістемелік талаптарды д+-рыс пайдаланумен тыѓыз байланысты. Олар: жаттыѓуларды орындау уаќыты, жаттыѓуларды ќайталап орындау саны, ќарќыны, аралыќ тыныѓу уаќыты, демалыстардыњ т%.рлері т.с.с..
4. Санитарлыќ-гигиеналыќ себептер. Дене тєрбиелеу жаттыѓуларыныњ адамзат аѓзасына тиімді єсер етуі %.шін тамаќтану, демалу, ж+-мыс істеу тєртіптерін саќтап, табылѓан ортасын (жаттыѓатын орындар: спорт залы, жаттыѓатын орын)санитарлыќ талапќа сай +-стау.
5. Метеорологиялыќ себептер: ауа температурасы, ылѓалдылыѓы, жел к%.ші, т.б.
6. Материалдыќ себептер. Дене тєрбиесі жаттыѓуларыныњ орындалуын ќамтамасыз ететін спорт ѓимараттары, жабдыќтар, спорттыќ снарядтар, спорт киімдер т.б.
Дене жаттыѓуларыныњ мазм+-ндары мен т%.рлеріне ой жіберу %.шін олардыњ бірлерімен бірлерініњ uте тыѓыз байланыста екендерін т%.сінгеніміз жuн. Жаттыѓудыњ мазм+-ны оныњ т%.рін аныќтаса, ал т%.рі жаттыѓудыњ мазм+-ныныа жаѓымды немесе жаѓымсыз єсер етеді.
Сонымен ќатар , жаттыѓудыњ білім берудегі мањызын, дене ќабілеттерініњ дамуына , ќажыр-ќайрат сапасын тєрбиелеуде жєне денсаулыќты жаќсартуда єсерін баѓалаѓан жuн.
Дене жаттыѓуларыныњ педагогикалыќ мањызын баѓалау барысында оќытушы кез келген жаттыѓудыњ тиімділігі жаѓдайѓа жєне єр т%.рлі себептерге байланысты екенін ескергені жuн. Мысалы: ќандайда бір ќашыќтыќты ж%.гірп uтудіњ тиімділігі єр т%.рлі , кім ж%.гіріп келеді, ќандай жаѓдайда , тіпті ќандай жаттыѓуларда орындаѓаннан кейін ж%.гіргеніне сєйкес єсер етеді.
Дене жаттыѓулары дене тєрбиелеу процессі тєжірибесінде uте кuп ќолданылады. Дене тєрбиелеу саласында дене жаттыѓуларыныњ %.ш ж%.зге таяу топтары белгілі. Дене жаттыѓуларын топтастыру алдыѓа ќойылѓан міндеттерге сєйкес наќты дене жаттыѓуларыныњ ж%.йесін іріктеп алуѓа кuмектеседі. Дене жаттыѓуларын топтастыру барысында педагогикалыќ ќатынастардаѓы мањызды белгі, ерекшеліктер негіз болады (дене сапаларыныњ т%.рлері, ќозѓалыстыњ ќ+-рылысы, ж%.ктеменіњ сипаттамасы жєне т.с.с.).
Дене тєрбиесініњ ілімдері мен єдістемелеріндегі дене жаттыѓуларыныњ бірнеше топтарын +-сынамыз:
1. Дене тєрбиелеу жүйесіндегі тарихи белгілерге сєйкес топтастыру. Дене жаттыѓуларыныњ кuптеген т%.рлері ќоѓамда біртіндеп тuрт топќа топтасты: гимнастика, ойындар, спорт жєне туризм.
А. Ойынды дене тєрбиесініњ амалдары мен єдістері ретінде баѓаласаќ онда спортсменніњ ќозѓалыс єрекеттерін сюжет ретінде +-йымдастыруѓа кuњіл бuлеміз (мысалы- имитациялыќ; спорттыќ элементтер; спорттыќ ойындар). Ал ойынныњ єдістемелік жаѓынан ќарасаќ онда ойынныњ оќытушыѓа білім беру мен денсаулыќты арттыру міндеттерін шешудегі тєжірибе барысндаѓы м%.мкіндіктері мен шеберліктеріне кuњіл бuлгеніміз жuн. Ал басќа жаѓынан алсаќ ойынныњ жеке міндеттерді шешуді ќиындататын ерекшеліктерінде ескергеніміз д+-рыс. (Мысалы: ќиын ќозѓалыстарды %.йрену немесе адам аѓзасына т%.сетін ж%.ктемелерді реттеп, шектеу т.с.с.).
Є. Гимнастиканы дене тєрбиелеудіњ амалы ретінде ќатањ шектелген талабы бар , кењ кuлемді, м%.мкіндігі мол амалдардыњ бірі деп т%.сінеміз. (Мысалы- негізгі гимнастика; спорттыќ гимнастика; ќосалќы-кuмекші гимнастика). Гимнастика мен ойынды салыстыра отырып олардыњ бірін-бірі толыќтыратынын жєне айырмашылыќтарыныњда бар екенін т%.сінеміз.
Б) Спорттыњ єдістемелік ерекшеліктерін (жарыстар; дене жєне ќажыр-ќайрат сапаларыныњ ќолданылуы; идеялыќ баѓыт; жања ѓылыми жањалыќтарѓа с%.йену т.б.) ойындар мен гимнастикамен салыстыра отырып жарыс єдістері ќандай жаѓдайларда тиімді жєне м%.мкіншілігініњ шектеулі екенін т%.сінеміз.
В) Туризмніњ мањызы (мысалы- серуендер, экскурсиялар, туристік жорыќтар) uзіне ќане тєн ерекшеліктерімен uмірге деген жаќындыѓы жєне кuп жаѓдайларда еш ќиындыќсыз ќолданбалылыѓымен аныќталады. Туризмді дене тєрбиесініњ амалдары мен єдістері ретінде дене мєдениеті +-жымдарында , жоѓары оќу орындарында , мектептердегі кuпшілікке арналѓан дене тєрбиелеу ж+-мыстарын +-йымдастыруда ќолдану uте тиімді.
2.Адам аѓзасыныњ анатомиялыќ белгілеріне сєйкес дене жаттыѓуларын топтастыру (мысалы- ќолдардыњ, аяќтардыњ, арќа, іш т.б. б+-лшыќ еттеріне арналѓан дене жаттыѓулары).
* Дене сапаларыныњ ерекшеліктеріне сай дамыту баѓыты бойынша дене жаттыѓуларын топтастыру (жылдамдыќ-к%.штілік; координациялыќ; тuзімділік т.с.с.).
* Ќозѓалыстыњ биохимиялыќ ќ+-рылысына байланысты дене жаттыѓуларын топтастыру (мысалы- циклді ќозѓалыстар; циклді емес ретсіз ќозѓалыстар; аралас жаттыѓулар).
5. Жаттыѓуларды физиологиялыќ к%.ш ќарќынына байланысты топтастыру. Мысалы: а. Жоѓары ќарќынмен орындалатын жаттыѓулар. (20 сек.- 5 мин. дейін). є. uте жоѓары ќарќынмен орындалатын жаттыѓулар (20 сек. аралыѓында). б . ќатты ќарќынмен орындалатын жаттыѓулар (5 мин.- 30 мин. дейін). в . ќалыпты ќарќынмен орындалатын жаттыѓулар (30 мин. кuбірек).
* .Тањдап алѓан спорттыњ т%.ріне сєйкес топталатын жаттыѓулар. Мысалы: жарыстыќ, арнайы дайындыќ жєне жалпы дайындыќ жаттыѓулары.
Кез келген жаттыѓулардыњ топтары uздеріне ќане тєн адам баласына єсер ететін тиімділіктер мен белгілерге ие.
Табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері мен гигеналыќ факторлар дене тєрбиелеумен айналысу %.рдісінде дене тєрбиесініњ ќосалќы амалдары болып табылады. Табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері (к%.н, су, ауа) денсаулыќты ныѓайтуѓа, шыныќтыруѓа, ж+-мыс ќабілетін uсіруге , жаттыѓуларды тиімді пайдалануѓа кuмектеседі.
Гигиеналыќ факторлардыњ тєсілдерін дене тєрбиесі %.рдісіне кірмейтін тєсілдер (ењбек гигиенасы, тамаќтану, демалыс кестесі яѓни дене тєрбиесі жаттыѓуларымен айналысуѓа м%.мкіндік беретін жаѓдайлар) жєне дене тєрбиесі %.рдісіне кіретін тєсілдер ( спортсменді арнайы тамаќтандыру, спорт кешендерініњ тазалыѓы, жарыќ болуы жєне аѓзаны тез ќалыпќа келтірудіњ гигиеналыќ тєсілдері т.б.) деп екі топќа бuлуімізге болады. Дене тєрбиелеудіњ ќосалќы амалдары гигиена курсында толыќ ашылады.

Негізгі єдебиеттер:
Холодов Ж.К. Кузнецов В.С.- Теория и методика физического воспитания и спорта. - М., 2001, стр. 32-40.
+ Ашмарин Б.А. Теория и методика физического воспитания. - М., 1979, 1990, стр. 36-58.
+ Харабуга Г.Д. Теория и методика физического воспитания. - М., "ФиС", 1974, стр. 39-74.
Ќосалќы єдебиеттер:
+ Тер -- Ованесян А.А. Педагогические основы физического воспитания. - М. "ФиС", 1978, стр. 15-24.
+ Щиян Б.М. Теория и методика физического воспитания. - М., 1988, стр. 24-26.
+ Русанов В.П. Основы теории и методики физического воспитания и спорта. Усть-Каменогорск, 2003, стр.11-22.

Баќылау с+-раќтары:
1. Дене тєрбиесініњ негізгі жєне ќосалќы амалдары дегенімізде нені т%.сінеміз?
2. Дене жаттыѓулары дегеніміз не жєне ењбек ќозѓалыс єрекеттерінен айырмашылыќтары ќандай?
3.Дене жаттыѓуларыныњ мазм+-ндары неден ќ+-ралады?
* Дене жаттыѓуларыныњ формалары дегеніміз не?
* Спорттыќ техника деп нені айтамыз?
* Дене жаттыѓуларын орындау барысында дененіњ кењістіктегі жаѓдайыныњ мањызы ќандай?
* Ќозѓалыстыњ жолыныњ мањызы ќандай?
* Дене жаттыѓуларын орындау процесіне єсер ететін к%.штіњ мањызы ќандай?
* Ќозѓалыстыњ жылдамдыѓыныњ мањызы ќандай?
* Ќозѓалыстыњ ырѓаѓы мен %.деуініњ мањызы ќандай?
* Ќозѓалыстыњ мазм+-ны мен формасыныњ бірлігі немен аныќталады?
* Дене жаттыѓуларыныњ педагогикалыќ мањызы ќандай?
* Дене жаттыѓуларыныњ тиімділігі ќандай факторлар мен жаѓдайларѓа тєуелді.
* Дене жаттыѓулары ќандай принциптерге с%.йеніп жєне не %.шін топтастырылады? Дене тєрбиесі тєжірибесінде ќандай дене жаттыѓуларыныњ жалпы топтары ќолданылады?
* Спорттыњ, гимастика мен ойынныњ даму ерекшеліктері мен тарихи жолдары ќандай?
* Дене тєрбиесі ж%.йесінде ойынныњ, гимнастиканыњ жєне спорт пен туризмніњ бірлігі неден білінеді?
* Ойынныњ uзіне тєн ерекшеліктері ќандай?
* Ойынныњ кuмегімен дене тєрбиесініњ ќандай міндеттерін нєтежиелі шешуге болады?
* Ойынныњ єдістемелік ерекшеліктері ќандай?
* Дене тєрбиесі ж%.йесінде ойын ќандай орын алады?
* Гимнастиканыњ uзіне тєн ерекшеліктері?
* Гимнастика арќылы дене тєрбиесініњ ќандай міндеттері нєтежиелі шешіледі?
* Гимнастиканыњ ќандай єдістемелік ерекшеліктері бар жєне ойыннан ерекшеліктері ќандай?
* Гимнастиканыњ ќандай т%.рлерін білесіз жєне дене тєрбиесі ж%.иесінде ќандай орын алады?
* Спорт сабаќтарында дене тєрбиесініњ ќандай міндеттері шешіледі?
* Спортќа тєн ерекшеліктер ќандай?
* Спорттыњ єдістемелік ерекшеліктері ќандай?
* Баршаѓа ортаќ классификацияныњ мањызы неде?
* Спорт дене тєрбиесі ж%.иесінде ќандай орын алады.
* Ќоѓамдыќ ќ+-былыс ретінде спорттыњ мањызы неде?
* Туризмніњ uзіне тєн ерекшеліктері ќандай?
* Туризм дене тєрбиесініњ ќандай міндеттерін шешеді?
* Дене тєрбиесі ж%.йесінде туризмніњ ќандай т%.рлері ќолданылады?
* Дене тєрбиесі ж%.йесінде табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері мен гигиеналыќ факторлар ќалай ќолданылады жєне мањызы ќандай?

Тақырып: Жас спортшылар даярлығының көпжылдық жүйесі

Дене тәрбиесі үрдісінде әртүрлі әдістер қолданылады: тәжірибелік, сөздік, көрнекілік. қазіргі таңда жүйелілік неғұрлым нақтыланған, біз Л.П.Матвеев, Ж.К.Холодов, В.С.Кузнецов бойынша жаңа сұрыптау келтіру қажет деп санаймыз.
Кез келген педагогикалық құралдың әрекеттілігі оны қолдану әдісіне қатысты. Дене тәрбиесінің арнайы әдістері дене жаттығуларынан бөлек емес. Бірақ, тәрбиедегі ешқандай оқыту жалпы педагогикалық құралдарды қолданатын әдістерісіз мәнсіз болып табылады, дене тәрбиесі үрдісінде бұл әдістер өзіндік ерекшелікке ие болады. Осыны ескере отырып, арнайы және дене тәрбиесі үрдісіне үйлесімді қосылатын жеке әдістерді сипаттау қажет.
Дене тәрбиесінің барлық әдістерінің бір маңызды негізін жүктемені реттеп, оны демалыс пен қиюластыратын таңдаулы әдіс құрайды. "Жүктеме" деп ағзаға әсер ететін дене жаттығулары көлемін, оның субьекті және обьекті қиындықтарды жеңу деңгейін айтады. Жүктеме әсері оның көлемі мен қарқынына тікелей пропорционалды.
Дене тәрбиесінің әдістерінде жүктеме стандартты және үзілісті, үзіліссіз (перманентті) және интервалды болады. Дене тәрбиесінің құрамдас бөлігі ретінде демалыс енжарлы (пассивті) және белсенді болады. Сондайақ, жүктемелер бөліктері арасында интервалдар болу мүмкіндігі: біртекті, қатаң, экстремальды.
Тәжірибелік әдістерді оқығанда, меңгеруге қиындарын спорттың түріндегі тәжірибеге қатысты нақты мысалдарын іріктеп алу қажет. Тәжірибелік әдістер үш топқа бөлінеді: басқару әдісі, ойын және сайыстық. Әр түрлілігі ауқымымен жаттығу әдісі ерекшеленеді.
Қимылды жаттау үрдісінде бұл әдіс қимылды толық орындау және оны бөліктерге бөлу түрінде қолданылады.
Қимыл машықтарын және дене сапалық тәрбиесін жетілдіру үрдісінде жаттығу әдісі көп нұсқауда қолданылады. Әдіс нұсқаулары келесіге тәуелді: біріншіден жаттығу түріне (стандартты немесе ауыспалы жаттығу), екіншіден жаттығуды орындау тәсілінен (үздіксіз немесе демеалыс үзілістерімен).
Стандартты және ауыспалы жаттығулардың келесі нұсқауларын айырады.
* Стандартты жаттығу.
Стандартты - үздіксіз жаттығу:
А) біркелкі жаттығу, дене жүктемесін орындау барысында қарқыны өзгемейді (мысалы: шаңғыда ұзақ жүгіру, жүзу т.б.);
Б) стандартты ағынды жаттығу (мысалы: қарапайым гимнастикалық жаттығулар легін ағынды қайталау).
Стандартты интервалды жаттығу - қайталамалы:
А) демалыстың қалыпты интервалдарымен, яғни ағзаның толық қалпына келуіне дейін (мысалы: 200 м жүгіру. 3-4 рет шектеулі жылдамдықпен, 7-10 мин демалыс интервалдарымен);
Б) демалыстың қатал интервалдарымен, келесі жүктеме ағзаның толық емес қалпына келуіне дейін беріледі (мысалы: 900 м жүгіру. 20 рет шектеулі жылдамдықпен, 90 с демалыс интервалдарымен);
В) демалыстың экстремалды интервалдарымен, келесі жүктеме ағзаның жоғары қалпына келу фазасына түседі (мысалы: 200 м жүгіру. 2-3 рет шектеулі жылдамдықпен, 15-20 мин демалыс интервалдарымен);
* Айнымалы жаттығу.
Айнымалы үздіксіз жаттығу - демалысқа үзіліссіз қарқындылықтың алмасуымен орындалатын жаттығу:
А) циклдік қозғалыстағы айнымалы жаттығу (мысалы: жүгіру, ескек, жүзу және т.б.);
Б) айнымалы-ағынды жаттығулар (мысалы: әртүрлі формадағы және күшті қажет ететін, гимнастикалық жаттығулардың кешенді тізбегін орындау).
Айнымалы интервалды жаттығу - формасы бойынша әртүрлі немесе интервалды демалысы ауыспалы қарқынды жаттығу:
А) ілгерінді дамушы жаттығу (мысалы: жүйелі бір қайтара 60-65-70-75 салмақтағы белтемірді көтеру және т.б. әр талпыныс арасында тиімді интервалды демалыспен);
Б) айнымалы интервалды демалыспен төмен түсетін (сыртқы жүктемемен) жаттығулар (мысалы: келесі тәртіпте қашықтықтағы жүгіріс: 800+400+200+100 араларында қысқартылған интервалды демалыспен);
В) айнымалы интервалды демалысты вариативті жаттығу - жүктемені кеміту және көбейтумен жұмысты орындау (мысалы: белтемірді көтеру, салмағы толқымалы өзгеретін 60-70-80-70-80-90-50 кг 3-тен 5 мин аралықтағы талпыныстағы демалыс интервалы тербелісінде).
Көрсетілген жаттығу әдістемелері нұсқалары, ерекше топ құра отырып құрамдаса алады.
* жаттығу әдісінің туынды түрі.
Бұл әдістер тобы өте әртүрлі, сондықтан біз кейбір түрлеріне тоқталамыз:
А) қайталамалы-айнымалы жаттығу (мысалы: субмаксимальді жылдамдық пен жүгіру 200 м+100 м еселі қайталаудағы жеңіл жүгіріс);
Б) ілгерінді-дамушы жаттығу (мысалы: белтемірді көтеру 2 рет 80 кг, 2 рет 90 кг, 2 рет 100 кг, және 2 рет 120 кг);
В) қайталамалы жаттығу демалысы кемуші интервалмен (мысалы: 200 м жүгіру - демалыс 7-8 мин, 200 м жүгіру - демалыс 5-6 мин, 200 м жүгіру - демалыс 3-4 мин және тағы да 200 м жүгіріс);
Г) сериялы-шеңберлі жаттығу (мысалы: 8-10 әр түрлі жаттығулар, шеңбер тәріздес бір-бірінен кейін ағымды қайталанатын);
Осы сынды, әдістемеде айналысушының әрекеті қатаң түрде регламентацияланған жаттығуда ұйымдасады және толық регламентация арқылы жүйеленеді - бекем түрде алдын ала жазылған қозғалыс бағдарламасында; демалыс интервалымен және жүктеменің нақты мөлшерімен; сыртқы жағдайды құрау және қолдануда.
Ойын және сайыстық әдістер оқу- әдістемелік әдістемелерде жақсы көрсетілген. Оның сипаттық ерекшеліктерін, білімдік және тәрбиелік мағынасын және қолдану талабын меңгеру қажет.
А) Ойын әдісі: дене тәрбиесі жүйесінде білімдік, сауықтыру және тәрбиелік есептердің шешімі қолданылады. Ойын әдісінің мәні, жаттығушының қозғалыс әрекеттілігі ойынның ережесі, мазмұны, талаптары негізіне сүйенеді. Дене тәрбиесінде ойын әдісі келесі түрде сипатталады: "көріністік" ұйым (ойынның жоспары, ойы); мақсатқа жету тәсілдердің әртүрлілігі және әрекеттің кешенді түрі (ұтыс); жаттығушының өздігінен еркін әрекет жасау және олардың бастамалығына, тапқырлығына, ептілігіне жоғары талаптар; кернеулі топаралық және тұлғааралық қатынастарды моделдеу, жоғары эмоциялылығы; әрекеттерді ықтималды бағдарламалау және жүктемені дәл мөлшерлеудің шектеулі мүмкіндігі.
Ойын әдісінің негізгі әдістемелік ерекшеліктері:
- Ойын әдісі дене сипаттамаларының жан-жақты, кешенді дамуын және қимыл біліктері мен машықтарын жетілдіруін қамтиды.
- Мақсатқа жету әртүрлі тәсілдердің кең таңдауы, адамның өздігін, бастамалығына, тапқырлығына, ептілігін және т.б. құнды тұлғалық сипаттамалары қалыптасады.
- Ойын ережелерін сақтау оқытушыға жаттығушыларының адамгершілік сипаттамаларын мақсатты түрде қалыптасуға мүмкіндік береді: адамгершілік, ынтымақтастық, өзара көмек сезімін, саналы тәртіптілік, ерік және т.б.
- Ойын әдісіне тән қанағаттанарлық, тартымды және эмоционалды факторы жаттығушыларда денешынықтыру сабақтарына тұрақты жағымды қызығушылықты және әрекеттілік сарынды қалыптастырады.
Ойын әдісінің кемшілігіне жаңа қимылдарды жаттаған кезде және ағзаға жүктемелерді мөлшерлеу кездегі шектеулігі жатады.
Б) Сайыс әдісі - жаттығуларды сайыстар формасында орындау тәсілі. Дене тәрбиесі үрдісінде сайыс әдісі әр түрлі формада қолданылады: жеке жаттығуларды орындау кезінде белсенді қызығушылығын ынталандыру тәсілі. Бақылау-сынақты, ресми спорттық және оларға ұқсас сайыстар.
Сайыс әдісінің негізгі анықтаушы сипаты - жоғарғы көрсеткішке жетудегі немесе біріншілікке күресте, реттелген бәсекелестік шарттарында күштердің қатарлануы; сайыс пәнін жеңіске күресудегі ретін және жетістікті бағалау тәсілдерін бір келкіге келтіру.
Денетәрбиелеу тәжірбиесінде сайыс әдісі көрінеді:
- Әр түрлі деңгейдегі ресми сайыстар түрінде (олимпиадалық ойындар, әлем чемпионаттары, іріктеу сайыыстары т.б.)
- Сабақты кез-келген денешынықтыру-спорттық сабақты, осымен қоса спорттық жаттығу ұйымдастыру элементі ретінде.
Сонымен сайыс әдісі келесі мүмкіндіктерді береді:
- Қимыл-қабілеттерін максималды көрсетуін ынталандыру және олардың даму деңгейін анықтау;
- Максималды дене жүктемесін қамтамасыз ету;
- Еріктілік сипаттамаларын тәрбиелеуге;
Дене тәрбиелеуде жалпы педагогиканың әдістері кең қолданылады, ішінара сөздік әдістері және көрнекілік әдістері. Дене тәрбиелеуде жалпы педагогикалық әдістерді қолдануы оқу материалының мазмұнына, дидактикалық мақсаттарға, функцияларына, жаттығушылардың дайындықтарына, олардың жастарына, оқытушы-жаттықтырушы дайындығына және тұлға ерекшеліктеріне, материалдық базаның бар болуына, қолдану мүмкіндіктеріне тәуелді.
Сөздік әдісті қолданудың әртүрлі формалары мен ерекшеліктері:
* Дидактикалық әңгіме, әңгімелесу, талқылау және т.б.
* Нұсқаулар беру.
* Бұйрықтар мен нұсқаулар.
* Сөздік бағлар.
* Сөздік есептер және өзара түсінісу.
* Өзіне бұйрық беру.
* Өздігінен ойлау, талдау, талқылау және т.б.
Көрнекілік әсер ету әдістері қатарына көру көрнекілігін қамтамасыз ететін әдістерімен бірге, қажетті бейнелерді тудыруға өзгеде сезімдермен (есту, қозғалыс және т.б.) ықпал ететін әдістерде жатады. Олар тікелей және аралық көрнекілік әдістеріне бөлінеді.
Бұл әдістердің негізгі ерекшеліктері. Тікелей көрнекілік әдісіне: жаттығушыда қозғалыс әрекетін орындау техникасы жайлы дұрыс ұсынуды құруға арналған. Қимылды оқытушы, немесе бір жаттығушы тарапынан көрстеуде сөзді қолдану әдісімен сәйкестенуі қажет.
Аралық көрнекілік әдісі: жаттығушы тарапынан қозғалыс қимылдарын қабылдауда қосымша мүмкіндікті тудырады. Оған: көрнекілік құралдарды көрсету, оқу бейнефильмдерін, сурет, бейнелі үлгілер т.б.
Қимыл қозғалыс бағытын сезіну әдісі: жұмыс істеуші бұлшық еттерінен белгіні қабылдауды ұйымдастыру. Оған: оқытушы тарапынан қимыл қозғалысты орындау барысында қате жәрдем берілуі; жаттығуды орындау сылбыр екпінмен жүрсе;
Жылдам ақпарат әдісі: оқытушы тарапынан жаттығушыдан әртүрлі құрылғылар көмегімен жылдам ақпарат алуға бағытталған, яғни қажеттілік барысында бірқалыпқа түсіру мақсатында.
Қортындыда ескеру қажет, сабаққа дайындық барысында және тиімді әдіс кезеңін таңдау барысында оқытушы құрылымы қандай болу қажет, екіпінін өсіру керекпе, жалпы қажеттілігіне қарай мән беруі қажет.

Негізгі әдебиет
* Теория и методика физического воспитания. Учебник для институтов физической культуры. Под редактированием А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева., том І, "ФиС", 1976стр.87-113.
* Теория и методика физического воспитания и спорта Ж.К.Холодов, В.С.Кузнецов. Учебное пособие., М., 2001.стр.40-52.
Қосымша
* Ашмарин Б.А. Теория и методикафизического воспитания. Учебное посбие. М., 1979, 1990., стр. 75-96.
* Шиян Б.М. Теория иметодикафизического воспитания. Учебное пособие М., 1988, стр.50-65.
* Русанов В.П. Основы теории и методики физической культуры и спорта Учебное посбие. Усть Каменогорск, 2003, стр. 22-34.
Бақылау сұрақтары
* Дене тәрбиесі әдістерінің жалпы классификациясы қандай?
* Негізгі тәжірибелік әдістер қандай?
* Оқу әдістеріне не жатады және олардың өзіндік сипаты қандай?
* Қозғалыс қимылдарын жетілдірудің және дене сапасыны тәрбиелеудің негізгі әдістері қандай?
* Ойын әдісінің ерекшеліктері қандай?
* Сайыстық әдіс ерекшеліктері қандай?
* Оқыту және тәрбиелеу үрдісіндегі сөз ролі қандай және оқу-тәрбие үрдісінде қандай сөздік әдістер қолданылады?
* Дене тәрбиесі үрдісінде көрнекілік әсер етудің қандай әдістері қолданылады?

Тақырып: Спорттық машықтануды жоспарлау және тиімділін есептеу ( 2 сағат)

Бұл тақырып дене тәрбиесі ілімі курсында негізгі тақырыптардың бірі саналады. Онда дене тәрбиесі оқытушысы өз тәжірибесі барысында басшылыққа алатын ілімдік және әдістемелік жағдайлар ашылады. Тақырыпты оқи отыра, қимыл икемі, машықтары, арнайы нұсқаулар, оқу үрдісі құрылымы мәні неден тұрады, әр этап кезеңі ерекшелігі жекелей және аралық байланыстары қандай есте сақтау қажет. Қимыл икемі мен машықтары қалыптасуы заңдылығын меңгеру қажет.
Қимыл қозғалыстары оқу пәні ретінде: қимылдық қабілеттілік, машықтары - қимылдық қабілет мәні туралы түсінік бірқатар сұрақтарды анықтау нәтижесінде қалыптасуы қажет. Алдымен келесі ұғымдарды анықтап алу қажет:
Қимыл қабілеттілігі - қимылды қозғалысты меңгеру деңгейі, қозғалысты саналы басқарумен сипатталады.
Қимылдық машығы - әрекет техникасын меңгерудің оңтайлы деңгейі, қозғалысты автоматты басқарумен сипатталады, орындау барысында жоғары нақтылық пен сенімділікпен ерекшеленеді.
Студентке меңгеру қажет, қимыл әрекетін меңгеру үшін келесі әдістемелік тізбелікте жүзеге асырылады:
* жаттығушыда жағымды оқу сарынын қалыптастыру, әсер етуші формула бойынша: "жетістікке ұмтылу" - белсенділік-мақсат- "жетістікке жету";
* қимыл әрекетінің мәні жайлы білімді қалыптастыру;
* оқылатын қозғалыс жайлы әрбір негізгі тірек нүктесі бойынша түсінік қалыптастыру (көру, логикалық, қимылдық бейне);
* оқылатын қимыл әрекетін толық меңгеру.
Одан кейін машықтардың сипаттық ерекшеліктерін және олардың құрылу заңдылығын меңгеру қозу және тежелу) - иррадиациялар, концентрациялар және автоматизациялар.
Осымен қатар мән беру қажет, қозғалыстың автоматтандырылуы және біртұтастығы, мығымдығы және машықтың ұзақ сақталуы бас миының үлкен жартышарындағы әрекеттілік қабығындағы динамикалық стереотиптің бекуімен және пайда болуымен байланысты.
Динамикалық стереотип - функционалдық жүйенің стационарлы сипат алатын жағдайы, қимылды көпқайтра қайталау барысында бекіп қалатын нәтижесі, яғни қимыл машығының барлық негізгі сипатын ескертеді - қозғалыспен автоматты түрде басқару, қимылдың біртұтастығы, қимыл сенімділігі.
Түсіну қажет, қозғалыстың автоматтандырылуы сананың кез-келген қимыл әрекетіне араласуынан босатуға, назарды өзге обьектілерге аударуға мүмкіндік береді. Машықтың келесі бір сипатын бағалау қажет - қозғалыстың мығымдылығын меңгеру, әрқандай қолайсыз жағдайда оларды орындауға тұрақты мүмкіндік береді.
Қимыл машықтарының қалыптасу заңдылықтарын оқу қажеттілігі бар. Қимыл машықтарының қалыптасуы бірқатар заңдылық негізінде жүреді: машықтың дамуында жылдамдықты өзгерту заңы, машықтың дамуындағы заңдылық, машық дамуындағы шектеуліктің жоқтық заңдылығы, машықтың көмескілену заңдылығы, машықты жылжыту заңдылығы т.б.
Шартты рефлекстердің пайда болуы заңдылығынан шыға отырып, негізінде қимыл реакциялары қалыптасатын дене тітіркендіргіштерінің нақты тектерін ұғынуға болады.
Осы негізде, динамикалық стереотиптердің қимылдарының құрылу үрдісі жүйке үрдістерінің (иррадиация, концентрация және олардың өзара индукциясы) нақты динамикасымен бірге жүруші бірқатар фазадан өтеді. Кеңістіктегі, уақыттағы қимыл нақтылығы анализаторлардың кешенді жұмысы негізінде қол жеткізіледі. Бұл үрдіс ішкі диффренциясы және кешеуілді тежелгіш дамуы жолында болады. Осыған байланысты көру, тыңдау және қимыл анализаторларының машықтардың қалыптасуының әр кезеңдеріндегі ролін елестетуге болады. Тұрақты машық динамикалық стереотиптің бас миының үлкен жартышарындағы сақталуы жағымды ғана емес, жаттанды қателерді шеттетуде және оларды қайта орындауда өзіндік кері жақтарыда бар. Шартты рефлекстердің тұрақтылығы мен өзара байланысын ескере отырып оқу барысындағы дайындық жаттығуларының маңызы мен машығын "жылжытпалы" құбылыс мәнін ұғыну қажет. Аталған сұрақтарды меңгеру барысында қосымша әдебиеттер тізіміндегі деректерді қолдану қажет.
Сұрақты оқу барысында - оқу үрдісінің құрылымын толық елестету қажет, одан кейін әр кезеңді жекелей. Оқу құралының материалы қазіргі таң тұрғысынан қарастырылатын сұрақтарға толық түсінік бермейді. Студенттерге міндетті түрде қосымша әдебиеттер тізіміндегі деректерді қолдану қажет. Осы орайда келесі мәселелерге мән беру қажет. Алдымен - оқу түсінігі - әлеуметтік субьектілерде сапалық қандайда бір қызметті орындауды дамытуды қалыптастыратын нақты мақсатты, жүйелі және ұйымдастырылған үрдіс. Оқу өз құрамына (оқушының әрекетін) және оқытылуын қамтиды (оқытушының педагогикалық қабілеттілігін).
Қимыл қозғалыс оқу үрдісінде өз қимылдарын басқару есебі алға қойылады. Бұл дегеніміз қозғалыс бағытын, түрін, орындау шапшаңдығын басқару.
Қимыл қозғалыстың жалпы оқу үрдісі үш кезеңді қамтиды, әдістеме негізінде бір-бірімен ерекшеленеді.
Алғашқы жаттау кезеңі - өз қысқалығына қарамастан келесі оқу тиімділігі үшін ерекше әсері бар. Мақсаты - оқушыда оқылатын қозғалыслыс техника негіздерін қалыптастырады және оның жалпы сипатта орындалуына қол жеткізеді.
Негізгі мәселелер:
* Қимыл қозғалысты орындау жайлы мағыналы және көру түсінігін қалыптастыру.
* Оқылатын қимыл элементтерінің құрылымы немесе жаттығуларды негізгі тірек нүктелері арқылы меңгеру жолында қимылдық түсініктерді құру.
* Жалпы сипатта қимыл әрекетінің біртұтас орындалуына қол жеткізу.
* Қимыл әрекеті техникасында мән берілмес ауытқуларды ескерту және жою.
Осы кезеңде оқылатын қимыл әрекеті жайлы алдын-ала түсініктің пайда болуы жайлы, психологиялық және физиологиялық күй туралы анық түсінік болуы қажет. Осыған байланысты сөздік, көрнекілік және тәжірибелік әдістердің аталған кезеңдегі ерекшелігін анықтау қажет.
Қимыл қозғалыстың алғашқы жаттау кезеңнің ұзақтығының қатыстығы:
* Оқылатын қимылдың техникасы мен күрделілік деңгейі;
* Жаттығушының дайындық әзірлігі;
* Даралық ерекшелігі;
* Машықтардың жылжытпалы жағымды әсерін қолдану мүмкіндігі.
Тереңдетіп оқу кезеңі: алғашқы қабілеттілік пен оны жетілдіруден тұрады. Мақсаты - толық қимыл машығын қалыптастыру.
Негізгі мәселелер:
* Негіздегі барлық негізгі тірек нүктелерінде, техника бөлімдерінде әрекеттерді нақтылау.
* Қимыл әрекетінің толық орындалуына ққл жеткізу, кеңістіктегі, уақыт және техниканың динамикалық сипатын саналы бақылау негізінде.
* Техникада және оның негізгі тізбегінде ұсақ ақаулықтарды жою.
Егер бірінші кезеңде мәселені шешу кезекпен жүзеге асса, екінші кезеңде мәселелер бірмезетте шешілуі мүмкін.
Яғни екінші кезеңде ұқыну қажет: қимылдық әрекеттің толықжәне бөлшектерге бөліп жаттау әдістері қашан және қалай қолданылады. Қимылдық әрекетті жаттау кезінде қателерді жою қалай жүзеге асырылады. Оқытудың әртүрлі сәттерінде сөздік және тәжірибелік әдістердің ролі қандай.
Мысалы, әртүрлі жаттығуларды қолдану тиімділігі келесі сәттерді бұлжытпай орындау барысында қол жеткізіледі:
* Жаттығудың мақсаты және мәселелері;
* Негізгі қимыл әрекеттерімен құрылымдық өзара байланыс;
* Жаттығуды мөлшерлеу;
* Орындауды бақылау және өзара бақылау.
Осы кезеңдегі бір сабақ шеңберінде оқытуды сабақтың негізгі бірінші жартысында жоспарлау қажет, ерекше енжарлық күй пайда болғанға дейін.
Сондай-ақ осы кезеңде жаттығуды үйрену барысында бағытталған көмекті және сақтандыру шараларының маңызын анықтап қажет.
Бекіту және жетілдіру кезеңі. Мақсаты - қимыл біліктілігін машыққа айналдыру, тұтас қолдану мүмкіндігіне ие.
Негізгі мәселелер:
* Қимыл әрекетін автоматты орындау және тұрақтылығына қол жеткізу.
* Техниканың даралық бедерлерін қажетті деңгейге жетілдіру.
* Қимыл әрекетін тәжірибелік қолдануда талапқа сай орындауға қол жеткізу (максималды күш және жылдамдық, үнемділік, нақтылық, рационалды мақам т.б.).
* Нақты тәжірибелік жағдайға байланысты әрекетті қолдануды қамтамасыз ету.
Бұл мәселелер бірмезетте, тізбектеліп шешілуі мүмкін, себебі олар өзара тығыз байланысты.
Аталған кезеңді оқи отыра, түсіну маңызды. Қозғалысты жетілдіру қай бағытта жүзеге асу қажет, қай мөлшерде бекуі қажет, сондай-ақ оқу әдістемесін, осы кезеңде әртүрлі әдістемелік тәсілдерді меңгеру қажет: снарядтардың биіктігін көтеру, қозғалыстың жылдамдығын және амплитудасын өсіру, жаттығуды ағынды орындау, сайыс түрінде нәтижелі және сапалы орындау, ойын түрінде қайталау және т.б.
Оқылатын жаттығуды жетілдіруін дене сапасының дамуымен байланыстыру қажет.

Негізгі әдебиет

* Теория и методика физического воспитания. Учебник для институтов физической культуры. Под редактированием А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева., том І, "ФиС", 1976 стр.141-168.
* Теория и методика физического воспитания и спорта Ж.К.Холодов, В.С.Кузнецов. Учебное пособие., М., 2001.стр.64-74.

Қосымша
* Боген М.М. Обучение двигательным действиям. М., "ФиС", 1985, стр. 69-105.
* Шиян Б.М. Теория и методика физического воспитания. Учебное пособие М., 1988, стр.80-101.
* Русанов В.П. Основы теории и методики физической культуры и спорта Учебное посбие. Усть Каменогорск, 2003, стр. 43-53.
Бақылау сұрақтары
* Оқу үрдісі неден құралады?
* Қимылдық біліктілік, қимылдық машық дегеніміз не, олардың айырмашылығы неде, машықтың өзіндік ерекшеліктері қандай?
* Адазаттың еңбек, дене мәдениеті және қорғаныс қайраткерлігі үшін қимыл біліктілігі мен машықының маңызы қандай?
* Қимыл машығының қалыптасуының негізгі заңдылықтары қандай?
* Денетәрбиесі үрдісінде машықтың жылжытпалы құбылысының мәні мен маңызы қандай?
* Қозғалыспен оқыту үрдісінің жалпы құрылымы қандай?
* Бастапқы даму кезеңінің белгісі қандай?
* Бастапқы оқу кезеңінде жаттығуды көру не үшін қажет?
* Бастапқы оқу кезеңінде жалпы мәселе қандай?
* Тереңдетіп оқу кезеңінде жалпы мәселе қандай?
* Тереңдетіп оқу кезеңінде тұтас және бөлшектік жаттығулар әдістері қалай қолданылады?
* Тереңдетіп оқу кезеңінде сөздік және көрнекілік әдістердің қолданылу ерекшелігі қандай?
* Тереңдетіп оқу кезеңінде қателіктерге ұмтылу қандай тізбекте жүреді?
* Бекіту және жетілдіру қозғалысы кезеңінде қандай мәселелер шешіледі?
* Қимылдық машық төзімділігіне қалай қол жеткізеді?
* Қозғалысты жетілдіру мәні неде?
* Қозғалысты жетілдіру қандай әдістермен қамтамасыз етіледі?
* Оқу нәтижесін бағалауда және талдауда қандай әдістер қолданылады?
* Қателерді жою үшін әдіс және ережелер қандай?

Тақырып: Кейбір спорт түрлеріндегі машықтану ерекшеліктері

Әр сапаны тәрбиелеудіњ әдістемесін оқу үшін алдымен, дене сапаларын тәрбиелеу әдістемесі сияқты жаттығулар мағынасы және демалыс, жүктемеге қатысты жалпы сұрақтарды анықтап алу қажет. Осы орайда ағзаның бейімделуі үшін жүктеменіњ қарқындылығы мен көлеміне мән беру қажет.
Жекелей сапаларды тәрбиелеу әдістемесі нақтыланған тізбелік негізінде оқылады:
* Берілген сапаны тәрбиелеу мәселесі;
* Сапаны дамытуға қатысты жаттығулар;
* Дене сапаларын тәрбиелеудегі негізгі және қосымша әдістер;
* Демалыс пен жүктемені реттеу ерекшеліктері;
* Берілген сапаны дамытуда жаттығулардың сәйкестілігі;
* Жаттығушының жасы және жынысына байланысты сапаны тәрбиелеу ерекшеліктері.
Иілгіштікті дамыту адамзат үшін дене мүсінін сақтауда және оған өмірге қажетті қозғалыстарды жүзеге асыруда қажет. Арнайы иілгіштікті меңгеруде тірек-қимыл аппараты қозқалысында спорттық және өзгеде қозғалыстар игеру үшін қажетті қозғалыс амплитудасына қол жеткізу керек. Шектен тыс иілгіштікті дамыту керек еместігін түсіну қажет. Студенттер иілгіштікті дамыту жайлы сабақты өткізу әдістемесімен және жаттығулардың әртүрлілігімен (жүктеменің ауырлығы және демалыс интервалы, жаттығушылардың жас ерекшелігіне қатысты иілгіштік деңгейіне мән беру), ерекшелігіміен танысуы қажет. Тақырыпты оқуды қортындылай келе, қимыл әрекетінде әртүрлі дене сапалықтарының даму үрдісіндегі байқалатын өзара байланысын анықтау қажет. Оқу мен тәрбие үрдісінің біртұтастығын қарастыра келе, дене сапалықтары икемділік пен машық арқылы көрінеді, жаңа қозғалыстарға оқыту сапаның белгілі деңгейдегі дамуына байланысты.
Дене сапаларының мәнділігі жайлы түсінік "қимыл қабілеттілігі" және "дене сапалығы" жайлы түсініктерді меңгеруден басталады.
Қимыл қабілеттілігі - адамның қимыл мүмкіншіліктерінің анықтамалық деңгейі, индивидуалдық ерекшеліктері.
Дене сапалықтары - туа біткен морфофункционалды сапалар, осыған байланыста адамның дене белсенділігі қимыл әрекеті барысында өзің толық көрсету мүмкіншілігін алады.
Адамның қимыл қабілеттерінің негізін дене сапалықтары құрайды, көріну формасы - қимыл икемділігі мен машықтары. қимыл қабілеттеріне күш, жылдамдық, күштік-жылдамдық, қимыл-координациялы қабілеттер, жалпы және арнайы төзімділік жатады.
Одан кейін сапалық белгілері оқытылады: ептілік, иілгіштік, шапшаңдық және төзімділік. Сапаларды сипаттау барысында үнемі бір схеманы ұстанған жөн: сапаны анықтау; оның байқалу түрі, оның байқалуына әсер етін факторлар (физиологиялық, биомаханикалық, биохимиялық және т.б.).
Бұл тұста көрсетілген сапаға тән сапалық даму динамикасымен танысу, қимыл әрекеттілігі мен фазалық демалыс пен жүктеменің ықпалымен жұмыс қабілеттілігіндегі өзгерістері ескеріледі. Соңында қимыл машықтары мен дене сапалықтарының дамуы мен байқалуы үрдісінің өзара байланысын ажырата түсіну.
Иілгіштік және оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері - сұрақты талдауда иілгіштікті тәрбиелеу мәселесін анықтаудан бастау қажет.
Иілгіштік - бұл қозғалысты үлкен амплитуда орындау қабілеттілігі (көріну түрі - белсенді; пассивті иілгіштік; иілгіштіктің көріну тәсіліне байланысты - динамикалық және статикалық). Иілгіштік әсіресе 15-17 жаста дамиды. Мақсатты түрде иілгіштікті дамыту 6-7 жастан басталуы қажет.
Дене тәрбиесінде басты мәселе жан-жақты иілгіштік дамыту, өмірге қажетті қимыл әрекеттегі қабілеттіліктер - күштік, жылдамдық, төзімділікті осы деңгейде қамтамасыз ету. Иілгіштікті дамыту құралы ретінде, максималды амплитуда орындалатын жаттығулар қолданылады. Оларды немесе созылу жаттығулары (белсенді,пассивті ,статикалық) деп те атайды. Иілгіштікті жетілдіріп және дамытуда әдістемелік тұрғыда созылу жаттығуларын тиімді үлесін, жүктеменің дұрыс мөлшерін анықтау қажет.
Иілгіштікті жоғары амплитуда арқылы бағалайды, сыналушы тарапынан мүмкіндігіне байланысты. Қозғалыс амплитудасын бұрыш градустары арқылы сызық өлшемімен белгілейді, арнайы аппаратура мен педагогикалық тесті қолдана отырып. Аппаратура құралымен өлшеу тәсілі - механикалық (гониометр көмегімен), механоэлектрлі (электрогониометр көмегімен), оптикалық, ренгенографикалық. Негізгі педагогикалық тесті бағалауда қарапайым бақылау жаттығулары жатады (бұѓана буындағы, омыртқа бағанасындағы, жамбас буындағы, тізе буынындағы, жамбас буындағы сергектік).
Оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері және ептілігін анықтау үшін бірінші, жаңа қозғалыстарды тез меңгеру қабілеттілігі екіншіден, аяқ-асты өзгеретін жағдайға талабына сәйкес қимыл әрекетін қалыптастыру. Ептілік координациялық қабілеттіліктердің жиынтығы арқылы көрінеді, дене тұрақтылығын және қозғалыс амплитудасы қажеттілігін сақтау бойынша. Ептілікті тәрбиелеу барысында мәселелердің екі тобы шешіледі - дамуы үшін жанжақты және арнайы бағытталған. Осыдан шыға отырып, келесі мәселелер анықталады - дене бөліктері қозғалыстарымен келісе отырып қабілеттілігін жақсарту; қабілеттілікті дамыту қозғалысты өлшеу кеңістіктегі, уақыт және күш параметрлері бойынша; және т.б.
Дене тәрбиесі және спорт тәжірибесі ептілікті тәрбиелеу үшін үлкен деңгейде артықшылығы бар - жоғары координациялы күрделі және жаңашылдық элементтерін ұстайтын дене жаттығулары. Ептілікті тәрбиелеуде келесі әдістемелік қадам негіздері қолданылады - координациялық күрделілікті өсіру арқылы жаңа әртүрлі жаттығуларды оқыту; аяқ-асты өзгеретін жағдайға талабына сәйкес қимыл әрекетін қалыптастыру арқылы қабілеттілікті тәрбиелеу; қимылдық қабылдау және сезіну негізінде кеңістік, уақыттық және күштік дәлдікті көтеру: рационалды емес бұлшық кернеулігін жеңу.
Қимыл координациялық онтогенетикалық дамуда бала қабілеттілігі 11-12 жасында жаңа қимыл бағдарламаларын жасаудың жоғары деңгейіне қол жеткізеді.
Дене тәрбиесі және спортта координациялық қабілеттіліктерді дамытуда келесі әдістер қолданылады - стандартты-қайталамалы жаттығулар: вариативті жаттығулар; ойындық; сайыстық.
Қимыл координациялық қабілеттіліктердің әртүрлілігі олардың даму деңгейін бірыңғайлы бағалауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан дене тәрбиесі және спортта әртүрлі көрсеткіштерді қолданылады, оның ішіндегі ең маңыздысы - қандай да бір комбинация, қозғалысты меңгеруге жіберілген уақыт; өзгерген жағдайға сәйкес қимыл әрекетін қайта құруға қажет уақыт; қимыл қрекетін техниканың негізгі сипаты бойынша нақты орындау; тепе-теңдік бұзылғанда тұрақтылықты сақтау; координациялық қатынаста күрделі қимыл тапсырмасын орындау тұрақтылығы.
Осы негізде, аталған сұрақты оқу барысында ептілікті тәрбиелеуде негізгі талап үнемі жаңашылдық пен құралдың әртүрлілігі екендігіне мән беру қажет. Оқу құралында ептілікті тәрбиелеуде келтірілген әдістемелік тәсілдерді оқу қажет.
Шапшаңдық және оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері - адамның функционалдық өзіндік ерекшілік кешені, қимыл сипатының шапшаңдығын қимыл реакциясының уақытын анықтайтын, шапшаңдық ұғымы арқылы түсіндіріледі. Шапшаңдық байқалғанда бағалау барысында ажыратады - шапшаңдық реакциясын алғыз жылдамдық қозқалысы; қозғалыс жиілігін. Шапшаңдықтың байқалуы бір-бірімен тәуелді емес. Адам жасайтын барлық қимыл реакциялары екі топқа бөлінеді: күрделі және қарапайым. Шапшаңдық пен жылдамдық түрлерінің байқалуы бірқатар факторларға байланысты - орталық жүйке жүйесінің және адамның жүйке-бұлшық аппаратының жағдайы; бұлшық ұлпасының морфологиялық ерекшеліктеріне; бұлшық күшіне; бұлшықтың қысымнан сабырлы қалыпқа тез түсу қабілеттілігіне; қозғалыс амплитудасына; жылдам жұмыс барысында қозғалыс координациясына қабілеттілік; жасы мен жынысы; адамның табиғи жылдамдық қабілеттілігі.
Жылдамдықты дамыту үшін қолайлы кезең 7-11 жас саналады. Жылдамдық қабілеттілігін үшін негізгі мәселе ретінде келесі - жылдамдық қабілеттілігін жан-жақты дамыту; жылдамдық қабілеттілігін, жылдамдық және шапшаңдық қимылы маңызды рол атқаратын мамандық бойынша максималді дамыту; белгілі бір еңбек іскерлігінде жетістік тәуелді жылдамдық қабілеттілігін жетілдіру.
Дене тәрбиесі және спорт тәжірибесінде қойылған мәселелерді шешу үшін шектеулі немесе мөлшерлі жылдамдықта орындалатын жылдамдықты дамыту құралдары қолданылады. Оларды үш негізгі топқа бөлуге болады - жылдамдық қабылеттілігінің жекелей компоненттеріне әсер етуге бағытталған жаттығулар; барлық негізгі жылдамдық компоненттеріне кешенді әсер ететін жаттығулар; жанасып әсер ететін жаттығулар.
Жылдамдық қабілеттілігін тәрбиелеудің негізгі әдістері саналады: қатаң регламентацияланған жаттығулар әдістемесі (максималды жылдамдық қозғалысына қойылған қимылды қайталау); сайыстық әдіс; ойындық әдіс.
Жылдамдық қабілеттілігін бағалау үшін төмендегідей бақылау жаттығуларының тобын қолданады (тесттер) - жылдамдықтың қарапайым және күрделі реакциясын бағалау үшін; жалғыздық қозғалыстың жылдамдығын бағалау үшін; әр түрлі бұлшық еттередегі қозғалыстың максималдық жылдамдығын бағалау үшін; біртұтас қимыл әрекетінде байқалатын, көп жағдайда қысқа қашықтықта жүгіруде жылдамдықты бағалау үшін.
Осы орайда аталған сұрақты оқу барысында қимыл реакциясының шапшаңдығы мен қозғалыс шапшаңдығы (сондай-ақ жиілігі) бір-біріне тәуелсіз.
Максималды жылдамдыққа жүйке жүйесінің оңтайлы қозу жағдайымен және шаршамаған тұсында қол жеткізуге болады. Қимыл реакциясын және қозғалыс шапшаңдығын дамытуға ықпал ететін әдістемелік тәсілдерді меңгеру қажет.
Күш және оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері - бұл адамның бұлшық еттерінің күші есебінен қарсылықты жеңу және оған қарсы тұра білу қабілеттілігі. Күш қабілеттілігі өздігінен емес, қандайда бір қимыл әрекеті негізінде пайда болады. Осы тұста күш қабілеттілігінің көрінуі әр түрлі факторлар әсер етеді, оған үлес әр жағдайда өзгеріп отырады қимыл әрекетінің байланысына байланысты, адамның жас ерекшелігі, жынысы және тұлғалық қабілеттеріне байланысты. Осылардан ерекшелеп алады: өзіндік бұлшық еттер; орталық-жүйке: тұлғалық-психикалық; биомеханикалық, физиологиялық факторлар сондай-ақ қимыл әрекеті жүзеге асатын сыртқы ортаның әсері.
Өзіндік-күш қабілеттілігін және оны басқа дене қабілеттерімен (жылдамдық-күш, жылдамдық ептілік, күш төзімділігі) біріктіруді ерекшелейді.
Күш қабілеттілігін дамытуда негізгі мәселелер қатарына төмендегілерді жатқызамыз: адамның тірек-қимыл аппаратындағы барлық бұлшық еттерінің жалпы үйлесімділі дамуы; өмірге қажетті қимыл әрекеттерін күш қабілеттілігімен біртұтас жан-жақты дамуы; күш қабілеттілігін спорттың нақты бір түрі немесе кәсіби-қолданбалы дене тәрбиесі бойынша дамуына мүмкіндік және жағдай жасау.
Күшті дамыту құралы болып бұлшық еттердің кернеулік деңгейін көтеруге бағытталған, жоғарғы деңгейдегі қарсылық күші бар жаттығулар табылады. Мұндай құралдарды күштік деп атайды. Олар негізгі және қосымша болып бөлінеді. Негізгі құралдар қатарына: сыртқы заттар күшімен; өз дене салмағымен; жаттығу құралдарын қолдану; жұлқына-тежеу жаттығулары; изометриялық жүйедегі статикалық жаттығулар жатады.
Қосымша күштік жаттығу құралдарына қатарына: сыртқы ортаны қолдану жаттығулары; өзге заттардың қарсылығын қолдану арқылы.
Бұлшықтық топтарға күштік жаттығулардың әсер ету деңгейіне байланысты жергілікті, аймақтық және жалпы немесе жалпы әсер етуші болып бөлінеді.
Күштік жаттығуларды қолдану барысында салмақ салу көлемін көтерілетін жүк арқылы, немесе бір ретте қайталау мүмкіншілік санын максималды көлем пайызымен мөлшерлейді, қайталамалы макимум деген арнайы терминмен анықталады (ІМ).
Бірінші жағдайда салмағы минималды болуы мүмкін (максимумнан 60 %), аз мөлшерлі (максимумнан 60 тан 70 %), орта (максимумнан 70 тан 80 %), үлкен (максимумнан 80 тан 90 %), максималды (максимумнан 90 % жоғары) (Р.Роман).
Екінші жағдайда салмақ төмендегідей болуы мүмкін:
Шектеулі - 1 ІМ;
Шектеулімөлшерлі - 2-3 ІМ;
Үлкен - 4-7 ІМ;
Мөлшерлі үлкен - 8-12 ІМ;
Кіші - 19-25 ІМ;
Өте кіші - 25 ІМ жоғары (В.М.Зациорский, 1970).
Дене тәрбиесі тәжірибесінде әртүрлі күштік қабілеттерді тәрбиелеуге бағытталған көп мөлшердегі әдістер қолданылады. Олардың ішіндегі кең таралғаны: максималды күш салу әдісі; шектеулі емес күш салу; динамикалық күш салу; "соққы" әдісі; статикалық әдіс (изометриялық күш салу; статодинамикалық әдіс; айнымалы жаттығу әдісі; ойын әдісі).
Ұл баланың күшінің дамуындағы қолайлы кезең 13-14 тен 17-18 жас, ал қыз балаларда 11-12ден 15-16 жас саналады.
Дене тәрбиесі тәжірибесінде мөлшерлі-күштік мүмкіндіктер екі тәсілмен бағаланады: өлшеу құралдары көмегімен - динамометр; динамографтар, тензометрлік күшөлшеуші құралдар; арнайы бақылау жаттығуларымен, күшке тестілер (жіп арқылы секіру, қолѓа тіреліп жерден итерілу, белаѓашта айналмалы көтерілу және т.б.).
Берілген сұрақ негізінде қосымша және негізгі әдебиеттерді оқи отырып, күшті тәрбиелеудің (күш жаттығулары) арнайы құралдары жайлы нақты түсінік алу қажет.
Бұлшық еттің әр тобына максималды мүмкіндігң 50 % төмен емес жаттығуларды күштік жаттығу қатарын санайды.
Салмақ салу көлемін таңдау сұрағын қарастырған кезде, жаңабастағандарға алғашқыда орта салмақ салуды, ал жаттыққандарға мөлшерлі шектеулі және шектеулі салмақты қолдану қажеттілігін анықтап алу қажет. Күшті тәрбиелеудің - жаттығу әдістері қайталамалы және прогрессивті нұсқалары қандай негізгі әдістері ретінде қолданылатыны жайлы ары қарай нақты түсінік алу қажет. Күштік жаттығуларды қолдану тиімділігін (аптасына сабақ саны қанша, апта циклінде күштік жаттығулар орны және т.б.) қортындыда анықтау қажет.
Төзімділік және оны тәрбиелеу әдістемесінің негіздері - бұлшық қабілеттілік үрдісі кезінде дене басқаруына қарсы тұра білу қабілеттілігі. Төзімділіктің байқалуы қимыл әрекетінің әр түрінде көрініс беруі көптеген факторларға байланысты: биоэнергетикалық, функционалдық және биохимиялық экономикаландыру, функционалдық тұрақтылық, тұлғалық-психикалық, генотипі (тектік), орта және т.б.
Төзімділіктің дамуы мектеп жасына деінгі уақыттан 30 жасқа дейін созылады. Неғұрлым қарқынды тұсы 14тен 20 жас аралығы саналады. Төзімділікті дамытудағы негізгі мәселе әртүрлі қимыл әрекеті барысында талапты жағдай жасау; жылдамдықты дамытуда, күштік және координациялық-қимыл төзімділігін; спорт түрі барысында маңызды роль атқаратын төзімділік түрін жоғары деңгейде максималды жағдайға жеткізу.
Жүрек-тамырларын және тыныс жүйесіне максималды өндіруді итермелейтін жаттығулар жалпы (аэробты) төзімділікті дамыту құралы ретінде саналады.
Дене тәрбиесі тәжірибесінде циклдік және ацеклді сипаттағы әртүрлі дене жаттығулары қолданылады, мысалы жалғаспалы жүгіріс, велосипед тебу, жүзу және т.б. Негізгі талаптар, төмендегі тізіммен ұсынылады: жаттығулар мөлшерлі және үлкен күштегі жұмыстар ауқымында орындалу қажет: оның ұзақтығы бірнеше минуттан 60-90 минутқа созылады; жұмыс бұлшықеттердің ауқымды қызмететуімен жүзеге асырылады.
Көптеген дене жаттығуларын орындау барысында қосылған жүктеменің ағзаға түсуі келесі компономенттермен сипатталады (В.М.Зациорский, 1966) - жаттығу интенсивтігі; жаттығу ұзақтығы; қайталау саны; демалыс интервалының ұзақтығы; демалыс сипаты.
Мысалы, жаттығулар арасында демалысты жоспарлағанда немесе бір сабақ шегінде әртүрлі жаттығулармен интервалдың үш типін ажырату қажет: толық интервалдар; кернеулі интервалдар; минимакс интервалдар.
Жекелей жаттығулар арасында демалыс сипаты белсенді және пассивті болуы мүмкін.
Төзімділікті дамытудағы негізгі әдістер қатарына: ауыспалы интенссивтілігімен бірлік негіздегі жаттығулар әдістемесі; айнымалы жаттығулар әдістемесі; ойын әдістемесі; сайыстық әдіс. Осы негізде келесі ереже сақталады: қолжетімділік, жүйелілік.
Төзімділіктің негізгі бір критериі уақыт саналады, уақыт бойы адам әрекеті барысындағы берілген қарқынын ұстайды. Спортта төзімділік өзге тест топтары арқылы өлшенеді, тест нәтижелері әлеуметтік мүмкіндіктердің жүзеге асу деңгейін байқатады.
Дене тәрбиесі және спортта төзімділіктің салыстырмалы көрсеткіші танымалы саналатын: жылдамдық қоры, төзімділік индексі, төзімділік коэфиценті.
Берілген тақырыпты қарастыру барысында жалпы және арнайы төзімділікті, олардың сипаттық ерекшеліктерін, спортта арнайы төзімділіктің қай түрлері орын алатынын ажырата білу қажет (жылдамдық, күштік, төзімділік ).
Әртүрлі әдістемелік жаттығулар қалай қолданылады, демалыс интервалына жүктеме интенсивтілігі мен көлемінің сәйкестігі, жалпы және арнайы төзімділіктің әдістемелік ерекшеліктері қандай екендігін ұғыну маңызды. Төзімділікті тәрбиелеу әдістемесі жайлы айтылған мәліметке қосымша ретінде оқу құралында келесіні назарда ұстау қажет:жоғары мөлшердегі жұмысқа төзімділікті тәрбиелеуде жетекші ретінде қайталамалы-интервалды жаттығулар әдістемесі саналады, ағзаның қышқылемес тағамның жинақтылуы жағдайында жұмысқа қабілеттілігін қалыптастырады. Максималды қуаттың циклдік жұмыстағы төзімділігін тәрбиелеуде қысқа және ұзартылған (ұзақ спринт) бөліктегі қайталамалы жаттығулар негізгісі болады. Күштік төзімділікті тәрбиелеуде жетекші әдіс ретінде салмақ салудағы бір ретте 10-12 рет игеретін қайталамалы жаттығу саналады. Төзімділікті тәрбиелеуде мінезді (гимнастикада, спорттық ойындарда, күресте және т.б.) құрамдастыруда интервалды жаттығулардың әртүрлі нұсқалары, айналмалы ағынды жаттығу әдістері қолданылады.
Қимыл сапаларының дамуы дене мүсінін сақтауға және адам үшін өмірдегі қажетті қозғалысын жүзеге асыруға қажет.
Дене мүсіні сыртқы пішінімен көрінеді, әр адам үшін денесін түзу ұстау үшін. Сапалы дене мүсінін қалыптастыру бала кезден бекіп және жетілдіруде дене тәрбиесінің маңызды мәселесі сналады.
Дене мүсінін негізгі антропометрлік белгілері ретінде: дене бөліктерінің сәйкестілік орналасуы (бас, дене және аяқ) тиістік жазықтық пен омыртқа профилінде (мойын, кеуде және бел бөліктеріндегі иірім көлемі).
Дене мүсінін бес түрін ажыратады: тік, бүкір, шалқайған, иілген. Дене мүсінің тік түрінен басқалары ауытқушылық саналады. Дене мүсінін сапалы тұрғыда қалыптастыру денетәрбиесінің маңызды бөлімі саналады. Балалармен сабақта тәртіп болу қажет: әр сабақ, әр денеминуты, денемәдениеті үзілісі және күнделікті таңертеңгілік гимнастика денемүсінін түзететін жаттығулардан және денемүсінін бақылаудан бастау қажет.
Дене салмағы және дене салмағын түсіру әдістемесі жайлы сұрақты ашу туралы бірер сөз. Денежаттығулары барысында, әсіресе күштік негізде бұлшықеттердің көлемінің (гипертрофии) өсуіне әкеледі. Күштік жаттығулармен айналысу әдістемесі сабақтары, бұлшықеттер салмағының ұлғайуына бағыттала отырып денежаратылысын жақсартумен қатар спортсменнің күшін көбейту мақсатында қолдануға болады. Айтылған мәселе бойынша қортынды шығады, бұлшықеттерді ұлғайтуға бағытталған жаттығуларға талап қойу: бұлшықеттер кернеулігі шектен тыс болмау қажет. Сонымен қатар жаттығудың басқа әдісін қолдана отырыпдене салмағын төмендетуге болады. Алдымен дені сау,жақсы жетілген ағза үшін майдың кішігірім жиналуы байқалады (ерлерде мөлшермен Ѕ дене салмағынан, әйелдерде мөлшермен 1/16). Естен шығармау керек май басу - қатерлі де қауіпті ауру. Сондықтан осыған қарсы қомақты, толық адамдарға максималды қарқынды жаттығулардан, ұзақ сарынды - жүріс, ескек есу, жүзу, шаңғыда сырғанау және т.б. ұзақ жұмыс барысында дене майы жойыла бастайды. Жүктеменің ұзақтығы мен қарқындылығы ағзаның мүмкіндігіне байланысты. Ай мөлшерінде дене салмағының төмендеуі қарт адамдарда 2-3 кг, жастарда 3-4 кг аспау қажет.
Негізгі әдебиеттер:

* 1. Теория и методика физического воспитания и спорта Учебное пособие для студентов вузов. Под редактированием Ж.К.Холодова, В.С.Кузнецова. М., 2001.стр.74-143.
* 2. Теория и методика физического воспитания. Учебное пособие для институтов физической культуры. Под редактированием А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева. - М.,"ФиС", 1976 стр.169-245 (т 1).
* 3. Основы теории и методики физической культуры и спорта Под редакцией В.П.Русанов Учебное посбие. Усть Каменогорск, изд. ВКГУ им С.Аманжолова, 2003, стр. 53-65.
* Қосымша әдебиеттер:

* 1. Шиян Б.М. Теория и методика физического воспитания. Учебное пособие М., 1988, стр.65-80.
* 2. Ашмарин Б.А.- Теория и методика физического воспитания.-М.,1979,1990. Учебное пособие факультетов физического воспитания.,стр.76-93, стр.118-157.
* 3. Зациорский В.М., Вопросы методики воспитания физических качеств. 1961.
* 4. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. Учебное пособие для ИФК-М.,1996, стр.158-315.

Бақылау сұрақтары
* Дене жүктемесі дегеніміз не?
* Дене жүктемесі мен демалыс дене сапасын дамытудағы негізгі бап саналады?
* Жүктеменің көлемі дегеніміз не?
* Жүктеменің интенсивтілігі дегеніміз не?
* Жүктеменің стандартты және стандартты емес түрінің маңызы қандай?
* Қандай демалыс интервалдары қолданылады және мағынасы қандай?
* Жүктеменің критерилері қандай және оны реттеу тәсілдері?
* Сапалардың жағымды және жағымсыз өзара әсері мысалдары олардың даму үрдісінде қандай ?
* Икемділікті тәрбиелейтін негізгі құралдарды сипаттаныз?
* Икемділікті тәрбиелеудегі жүктеме және демалысты тәрбиелеудегі ерекшеліктерді сипаттаныз?
* Икемділікті тәрбиелеудегі жаттығу қандай жаттығулармен сәйкестенеді?
* Икемділікті әртүрлі жас кезеңіндегі ерекшеліктер?
* Ептілікті тәрбиелеудің негізгі құралдарды сипаттаныз?
* Ептілікті тәрбиелеудің негізгі қосымша әдістерін сипаттаныз?
* Икемділікті тәрбиелеудегі жүктемені реттеу ерекшеліктері қандай?
* Икемділікті тәрбиелеу әдістемесі жаттығушылардың жас ерекшелігіне қарай тәуелділігі қандай?
* Шапшаңдықты тәрбиелеу қандай құралдармен жүзеге асады?
* Шапшаңдықты тәрбиелеудің негізгі және қосымша әдістерін және әдістемелік тәсілдерін сипаттаныз?
* Шапшаңдықты тәрбиелеудегі жүктеме және демалыс мөлшері қандай?
* Жылдамдық жаттығуларын орындаудағы демалыс интервалдарының ерекшеліктері қандай?
* Шапшаңдықты тәрбиелеуде сабақты жиі біртұтас өткізу мақсатқа лайытылығы қандай?
* Шапшаңдықтың өзге сапалықтарымен өзара байланысы неден тұрады?
* Күшті тәрбиелеу қандай құралдармен қол жеткізіледі?
* Күшті тәрбиелеудің негізгі және қосымша әдістері жайлы әңгімеленіз?
* Жаңа бастаған спортшыларда күшті тәрбиелеу не үшін және қандай жүктемеден бастау керек?
* Жаңа бастаѓан спортшылармен сабақта қандай күш жүктемелерін қолдану мүмкін?
* Күш жүктемелері жаттығу сабағы барысында интервалдар қандай болуы мүмкін?
* Дайындықтың апталық циклінде күш жаттығуларымен біртұтас өткізу мақсатқа лайықтылығы қандай?
* Жалпы төзімділіктің мағынасы қандай?
* Жалпы төзімділікті іњ негізгі құралын сипаттаныз?
* Жалпы төзімділікті тәрбиелеудегі жүктеменің динамикалық және демалыс интервалдрының ерекшеліктері қандай?
* Төзімділікті үлкен және субмаксималды қуаттылықта тәрбиелеу әдістемесінің ерекшеліктері қандай?
* Циклдік жұмыста максималды қуатта төзімділікті тәрбиелеу ерекшеліктері жайлы әңгімеленіз?
* Күштік төзімділікті тәрбиелеу әдістемесінің ерекшеліктері жайлы әңгімеленіз?
* Төзімділікті тәрбиелеудің әдістемесінің ерекшеліктерінің құрамдастыру сипаты жайлы әңгімеленіз?
* Денемүсін дегеніміз не?
* Денемүсінді анықтайтын факторларды атаныз?
* Денемүсіннің негізгі типтері қандай және олардың бұзылу себептерін атаңыз?
* Бұлшықеттерді өсіруге негізінен бағытталған жаттығуларға қандай талаптар қойылады?
* Дене салмағын кемітуге арналған жаттығулар әдістемесінің мағынасы қандай?

Тақырып: Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде оқу-машықтануүрдісін ұйымдастыру

Бұл сұрақты оқу барысында тұлғаны тәрбиелеуге бағытталған факторларды анық түсіну қажет, негізінен дене тәрбиесі оқытушысы дене тәрбие үрдісінде қандай интелектуалды, адамгершілік, еңбек және эстетикалық тәрбиенің тәсіл, әдістерін қолданады.
Алдымен негізгі ұғымдарды білу қажет - тәрбе ұғымын кең және тар мағынада, тәрбие үрдісі дегеніміз не? Педагогикада бұл ұғым нақтыланып қарастырылған (Белоусов В.В. 1968).
Адамның жас тұрғысынан дамуында дене тәрбиесіне өте маңызды роль беріледі. Бұл мәселе өскелең ағзаның қалыпты денелік дамуына және оның денсаулықты нығайтып, тұлғалық рухани сапалықтарды қалыптастырып жетілуіне қатысты. Мұның барлығы дене тәрбиесін дұрыс жолға қойуымен шынайы және мүмкін болады, оны дене тәрбиесінің тікелей қатысты басқа түрлерімен үйлесімді жүзеге асырады: интелектуалды, адамгершілік, еңбек және эстетикалық. Дене тәрбиесінің бұл түрлерінің гимнастика, ойын, спорт және туризм сабақтары үрдісінде ерекшеліктерін анықтау қажет. Сонымен қатар, дене тәрбиесі оқытушысына қойылатын ғылыми-әдістемелік әзірлік және адамгершілік келбеті талаптарын жақсы түсіну керек.
Бұл тақырыптың барлық сұрақтары оқу құралында жетерліктей ашылған, қажеттілікке орай оқып және түсініктемесін жазып алу қажет. Бірақ біз Сіздерге жекелей сұрақтарды, алдымен дене мәдениеті және спорты оқытушысының тәрбие қайраткерлігінің технологиясын түсіндіреміз. Тәрбие қайраткерлігі технологиясы дегеніміз не? Бұл дегеніміз тәрбие құралдарының жиынтығын және әрекет ету ретін іріктеуді анықтайтын, әдістемелік және ұйымдастыру-әдістемелік н+-с+-аулары. Ол дене мәдениеті және спорт саласында стратегияны, әдіс және тәсіл, техникасын анықтайды. Тәрбиелік технологияның құрамдас бөлігі, қабылдау, байланыстырушы тізбек, бау саналады. Технологияның негізгі элементі ретінде әрине, дене мәдениеті және спортпен жаттығатындарға және ұжымға біртекті педагогикалық ықпал жасайтын нақты тәсілдерді және олармен өзара байланыста тұлғаның мақсатына жетудегі тәрбие әдістемесі саналады.
Тәрбие әдістемесі негізін өзара байланысқан құралдар мен тәсілдер құрайды, ал тәжірибесінде бірлікте қолданылады.
Тәрбие әдістемесі жүйесінде студент түсінуі міндетті, әр нақты әдісті өзгелерден жеке әмбебап ретінде қарастырмау керек. Тәрбие әдістемесінің жиынтығын қолдану технологиялық өзара байланысында қолдану тәрбиелікке мақсатқа қол жеткізеді. Тәрбие әдістемесінің ешқандай жекеленіп алынғаны адамда жоғары саналықты, сенімділікті және жоғарғы адамгершілік қасиеттерді қалыптастырмайды. Басқалай айтсақ, ешқандай әдіс әмбебап саналмайды және тәрбиеліктің барлық мәселесін шеше алмайды.
Тәрбие әдістемесінде неғұрлым әрекеті жоғары саналатыны:
* Дәстүрлі қабылданғандар - сендіру,жаттығу, марапаттау, көндіру және мысал;
* Инновациялық-әрекеттілік (жаңа тәрбие технологиясын ендірумен ескертілген) - моделді-мақсатты қадам, жобалау, алгоритимдеу, шығармашылық өзгермеу және т.б);
* Тұлғалы-ресми емес (беделді адамдар арқылы, таныс дәне тустар арасынан);
* Тренингті-ойынды (арнайы берілген жағдайдағы әрекетте,тұлғалық және топтықтәжірибені қамтамасыз етеді) - әлеуметтік-психологиялық тренингтер, іскер ойндар және т.б.;
* Шарттылар (шынайы негіздегі өзіндікталдау және өзіндік құндылықты түсіну, жекетұлғалы әсерленушілікке негізделген).
Студентке дене тәрбиесі үрдісіндегі тәрбиенің әртүрлерінің негізгі аспектілерін, осы орайда қоғамға қажетті тұлғаны қалыптастыруда қолданатын құралдар мен әдістерді оқу қажет.
Дене тәрбиесі үрдісіндегі интелектуалды тәрбиелеу: дене мәдениеті және спортпен айналысудың интелектке әсерінің обьективті жағы, ақыл-ой және дене әрекеттілігі біртұтас және өзара әрекеттеболады. Дене тәрбиесі ілімінде Лесгафт П.Ф. толыққанды және ғылыми сенімділікпен көрсетті. Студентке осы сұрақтың жалпы түсінігін қалыптастыру үшін, біз интелект тәрбиелеудің тәсіл және әдістерінің негізгі міндеттеріне тоқталамыз.
Міндеттер: жаттығушылардың дене мәдениеті саласындағы арнайы білімдермен байыту және осы негізде дене мәдениеттік және спортттық әрекетке саналы қатынасты қалыптастыру, қажетті дүниеге көзқарасты қалыптастыру; ақыл-ой қабілеттілігін, қимыл әрекетіндегі саналылық белсендігін және шығармашылықты дамыту; өзін тануға, өзін тәрбиелеуге және өзін жетілдіруге қажеттілік және қабілеттілікті дамытуды ынталандыру.
Құрал ретінде дене мәдениеті сабақтары саналады. Олардың мазмұны және көлемі жалпы орта білім беру мектебі, лицей, колледж, ЖОО-дардың дене тәрбиесі бағдарламасымен анықталады. Интелектуалды тәрбие құралдарына ұйымдасқан мәселелік жағдайлар (ақпаратты қабылдау және өндеу, шешім қабылдау т.б. саналады).
Әдістерге қатысты: оқытылатын материал бойынша сауал: бақылау мен салыстыру; оқытылатын материалды талдау және байыту; қимыл әрекетін бағалау және талдау. Сонымен, дене мәдениеті және спорт сабақтары интелекетің келесі жақтарының дамуына әсер етеді: ынта, байқампаздық, тапқырлық және шапшаң ойлау және т.б.
Дене тәрбиесі үрдісіндегі адамгершілік тәрбиесі адамның адамгершілік сенімділігін, адамгершілік сезімін дамытуды және қоғамда өзін-өзі ұстау машық және әдеттерін мақсатты түрде қалыптастырады.
Міндеттері: адамгершілік санасын қалыптастыру, қайраткерліктегі идеялы сенімділікті және сарынды, жоғары адамгешілікпен келісетін нормасын қалыптастырады; адамгешілік сезімін қалыптастыру; адамгешілік сапасын, әдетін, этикалық норманы сақтау, қоғамдық ақталған тәртіп машығын; тұлғаның еркіндік тұсын және сапасын қалыптастыру.
Құралдар қатарына: оқу-жаттығу сабақтарының мазмұны және ұйымдастыру, сайыстың спорттық жүйесі, оқытушы қайраткерлігі және т.б.
Әдістер өз қатарына: ұстаным нормасының қалыптасқан дәстүр негізінде түсіндіру арқылы ссендіру; әңгімелесу; этика тақырыбына диспуттар, көрнекілік мысал; тәжірибелік оқыту; марапаттау (мақұлдау, мақтау, алғыс жариялау, мақтау қағазымен марапаттау және т.б.): оқытушы көмекшісі ретінде сенім көрсету, сайыс қортындысын шығаруда топқа ынталандыру ұпайын санау және т.б.; жасалған қылығына жазалау - ескерту, сөгіс, ұжым (спорттық команда) жиынында талқылау, командадан уақытша шығару және т.б.
Дене тәрбиесі және спортпен шұғылдану тұлғада төмендегідей сипат қалыптастырады - патриотизм, азаматтылық, еңбексүйгіштік, ұжымдасу, жолдастық көмек, саналы тәртіп, шыдамдылық, шешімділік, батырлық және т.б.
Дене тәрбиесі үрдісіндегі еңбек тәрбиесі. Тұлғаны тәрбиелеудегі маңызды критериінің бірі еңбекке қатынасы. Еңбекке қатынас тәртіпті сақтаумен, тапсырманы орындаумен, еңбекте шешімділік қабылдау, ұжымдық жұмыста жеке үлес қосумеен сипатталады.
Дене және еңбек тәрбиесінің өзара байланысы, дене тәрбиесі еңбекке, адамның еңбек қабілеттілігінің көтерілуіне тікелей әсер етеді, ал еңбек тәрбиесі өз кезегінде дене тәрбиесіне адамның өмірге дайындығына және еңбекке нақты бағыттылық береді.
Міндеттері - еңбекке сүйіспеншілікті тәрбиелеу; еңбекке саналы қатынасты қалыптастыру; қарапайым еңбек қабілеттіліктері және машықтарын меңгеру.
Құралдары қатарына - оқу еңбегі (дене тәрбиесі бойынша академиялық сабақ үрдісінде, спорттағы салмақты жаттығуларда, сайыстарда, топқа тәжірибелік өзара қызмет көрсетуде (сабақ орнын дайындап және құралдарды жинастыруда, спорттық құралдарды күтіп, әзірлеуде және т.б.), дене тәрбиесі сабақтары бойынша қоғамдық пайдалы жұмыс (спорттық-сауықтыру лагерінде және т.б.).
Дене тәрбиесі үрдісінін арнайы әдісіне: еңбекке тәжірибелік баулу; әңгімелесу; еңбек нәтижесін бағалау; үлгілі еңбек мысалы.
Сонымен, дене тәрбиесі үрдісінде және онымен тығыз байланыста мынандай сапаларды тәрбиелеуге болады, ұқыптылық, үнемділік, адам еңбегін және қоғамдық меншікті бағалау, шыдамдылық, жігерлілік, тәртіптілік және т.б.
Дене тәрбиесі үрдісінде эстетикалық тәрбие адамдарда эстетикалық қабылдауды, өмірге деген өзіне деген талғамды қалыптастыруға итермелейді. Осымен қатар сұлулықпен тек ләззаттануды емес, бастысы өз қадамдарында тәрбиелеп, шынайы жүзеге асыру.
Міндеттері: дене мәдениеті саласында эстетикалық сезім мен талғамды тәрбиелеу; адамның денесі мен қозғалысында эстетикалық бағаны қалыптастыру; қоршаған ортада жолдастардың тамаша тәртібін танып және бағалауды тәрбиелеу.
Құралдары қатарына дене тәрбиесінің (оқу сабағы, спорттық секциялар, мейрамдар, қойылымдар, табиғи және гигеналық талаптар, сабақ құрылымы, музыка, өнер шығармалары және т.б.) әр түрлері жатады.
Дене тәрбиесі үрдісінде эстетикалық тәрбие келесі әдістермен сипатталады: бейнелі сөз, дене жаттығуларын эмоциялы-мәнерлі түсіндіру; жаттығуды эмоциялы-мәнерлі және техникалы жетілген түрде көрсету; қимыл және әрекетте шабыттандырушы мысал; дене жаттығулары сабағы үрдісінде тәжірибелік оқыту қимыл әрекеттегі сұлулықтың шығармашылық көрінісінде көрсете білу.
Танымал сөздегі тәрбиеге жалпы талаптың ерекше көрінуі: "Тәрбиеші өзі тәрбиеленушіден кімді жасағысы келсе сол болуы қажет ... немесе, қайткеде барлық күш жігерімен соған ұмтылуы қажет". (Чернышевский Н.Г., 75 б.).
Педагогикалық жұмыста келесі тәрбиелік міндеттерді жоспарлап және жүзеге асырады: келешектік және жақын мерзімдік, ұжымдық және даралық, жекелей және нақты оқушыларға байланысты.
Осыған байланысты, студент білуі қажет, педагог әрбір спортшыға дұрыс қадам жасауы, оның бойында жақсы сапаны демеп және дамытуы, өз шәкіртінің тек спорттық жетістіктеріне ғана емс сабағына, мәдени өсуінде назардан тыс қалдырмау керек. Дене тәрбиесі ұстазының тәрбиелік қайраткерлігінде тиімділікке қол жеткізуі: қайраткерлік-тәрбие үрдісінің біртұтас ұйымдастырылуы; тәрбиенің әлеуметтік- құндылық мақсаттық және тәрбиенің мазмұнды бағытталуы жетістіктері; дене жаттығуы және спорт сабақтары үрдісіндежағымды сарынды қамтамасыз етуі; спорттық ұжымның бірлігіне қол жеткізу; міндеткерлікке жекелей қатынасты жоғары кәсіби, шығармашылық деңгейде орындау; тәрбие үрдісін жан-жақты қамтамасыз ету.
Дене мәдениеті оқытушысына қойылатын талап, тәжірибелік қайраткерлік және білімнің кез-келген саласының мамандықтарымен сәйкес. Біз оқытушының, жаттықтырушының тәрбиеші ретінде тұлғалық келбетіне қойылатын талаптарға тоқталамыз. Көп жағдайда оқытушыға байланысты шәкіртінің тұлға ретінде қалыптасуы. Педагогикалық шеберлік критерилері оқытушының іскерлік және тұлғалық сапа жиынтығынан қалыптасады.
Дене тәрбиесі (спорттың түрі бойынша жаттықтырушы) оқытушысының міндетті іскерлік сапасы ретінде: елдегі тәрбиенің идеялық негізі; өз ісің білу; қозғалысқа оқытуды білу және дене сапасын тәрбиелеу; өз ісің білу; жаттығушылардың ұжымын ұйымдастыру және әр оқушыға маңызды қадам жасай білу; оқу-тәрбие үрдісінің нәтижесін ескеру және бақылауды меңгеру; мәдениетті болу.
Оқытушының бойында болуы шарт негізгі тұлғалық сапа қасиеттеріне: шығармашылық белсенділік; ақыл-ой ептілігі; еңбексүйгіштік; шыншылдық; риясыздық; принциптілік; сабырлық; талап қоя білу; қарапайымдылық; мәдениет.
Педагог өзің ұстау әрекетімен ұжымда оптимистік, шырайылық, сергектік, таусылмас энергияны орнықтыруға ықпал ету керек. Дүниеге шырайлық сезім ортақ істе табысқа жетуде, әркімнің өз күшіне деген сенімділікті нығайтады.Осы негізде,барлық тәрбиенің өзара үйлесімділігінің обьективті негізі тәрбиенің барлық әлеумтеттік жүйесінің ұйымдастыру заңдылығында адамның дене және рухани дамуынының бірлігі саналады.
Негізгі әдебиет
* 1. Теория и методика физического воспитания. Учебное пособие для ИФК под редактированием А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева. - М.,"ФиС", 1976 стр.245-267 (т 1).
* 2. Теория и методика физического воспитания и спорта Учебное пособие для студентов вузов под редакцией Ж.К.Холодова, В.С.Кузнецова. М., 2001.стр.19-31.
* Қосымша әдебиет
* 1. Ашмарин Б.А.- Теория и методика физического воспитания. Учебник для ФФК - М.,1990. стр.167-175.
* 2. Белорусова В.В. Педагогика. Учебное пособие для студентов ИФК-М., "ФиС" 1972, стр.115-197.
* 3. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры (т-1). Учебник для ИФК-М.,"ФиС", стр.298-322.
Бақылау сұрақтары:
1. Дене тәрбиесі үрдісінде интелектуалды тәрбиенің қандай компоненттері орын алады?
2. Дене тәрбиесі үрдісінде адамгершілік тәрбиенің мазмұны қандай?
3. Дене тәрбиесі үрдісінде еңбек тәрбиесінің мазмұны қандай?
4. Дене тәрбиесі эстетикалық тәрбиеге қандай деңгейде әсер ете алады?
5. Дене тәрбиесі үрдісінде оқыту мен тәрбие бірлігі неде?
6. Адамның рухани келбетін қалыптастыруда дене тәрбиесінің ролі қандай?
7. Дене тәрбиесі үрдісінде интелектуалды тәрбиенің қандай әдістері қолданылады?
8. Гимнастика, ойын, спорт және туризм үрдісінде адамгершілікті тәрбиелеуде тәжірибелік оқудың әдісінің ролі қандай?
9. Адамгершілікті тәрбиесі үшін мысалдың маңызы қандай?
10. Адамгершілікті тәрбиесін жүзеге асыруда ұжым қандай роль атқарады?
11. Адамгершілікті тәрбиесі үшін қошеметтеу және марапаттау әдісін қолдану маңызы қандай?
12. Жазалау және ұялту әдістері қашан және қайда қолданылады?
13. Адамгершілікті тәрбиесі үшін түсіндіру және көз жеткізу әдісін қолдану маңызы қандай?
14. Дене тәрбиесі үрдісінде еңбек тәрбиесінің қандай әдістері қолданылады?
15. Дене тәрбиесі үрдісінде қоршаған ортаға эстетикалық тәрбиелеуде тәжірибелік оқу әдісінің қандай әдістері қолданылады?
16. Эстетикалық тәрбиеге қозғалыс көрінісінің маңызы қандай?
17. Эстетикалық тәрбие мақсатында түсіндіру және әңгіме әдісін қолдану ерекшелігі қандай?
18. Гимнастика, ойын, спорт және туризм сабақтары үрдісінде қозғалыстың, әрекеттің, қимылдың эстетикалық бағалаудың маңызы қандай?
19. Тәрбиелеу қайраткерлігінің технологиясы дегеніміз не, және оған қандай компоненттер кіреді?
20. Спорттың түрі бойынша жаттықтырушыға, дене тәрбиесі мұғалімі тұлғасына қандай талаптар қойылады?
Тақырып: Жас өспірімдер спорт мектептерінің жұмыс ерекшеліктері, маңызы (1сағат)
Дене жаттығуларымен айналысудыњ түрлері негізінде оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру тәсілі түсіндіріледі, әрқайсысы оқытушы мен жаттығушының нақты типтегі өзарабайланысымен, сабақтың тиісті талаптарымен сипатталады.
Дене тәрбиесі тәжірибесінде дене жаттығулары сабағының көптеген түрлері бар. Сабақ түрлері: сабақтағы және сабақтан тыс болып бөлінеді.
Сабақ түрлері - бұл сабақ, оқытушы тарапынан (жаттықтырушы) тұрақты жаттығушылар құрамымен өткізіледі. Оның қатарына: дене мәдениеті сабақтары; спорттық-жаттығу сабақтары кіреді.
Сабақтан тыс түріне - бұл сабақ, мамандар, жаттығушылар тарапынанда (өздігінен) денсаулықты қалыптастыруға, белсенді демалысқа, жұмыс қабілеттілігін сақтап және көтеру, дене сапалығын дамыту, қимыл әрекетін жетілдіруге т.б. мақсатта өткізіледі, қатарына:
* Сабақтың кіші түрлері (таңғы гимнастика, су гимнастикасы, денемәдениеті үзілісі, микроүзіліс), дене жағдайын опреативті (ағынды) басқаруда қолданылады. Бұл форма өзініңқысқа мезеттілік әсерінен, жаттықтырушы, дамытушы сипаттағы міндеттерді шешпейді.
* Сабақтың ірі формалары яғни, абақтар тиісінше жалғаспалы, мазмұны бойынша (мысалы, аэробика, шейпинг, калланетика, атлеттік гимнастика) бір және көппәнді (кешенді), бұл сабақ түрлері жаттықтырушы, сауықтыру-реабилитациялы немесе рекреационды сипатта болады.
* Сабақтың сайыстық түрлері, яғни денемәдениет-спортты қайраткерлік түрлері, сайыстық күресте жеңімпаз, орын, дене және техникалық дайындығы анықталыд және т.б. (мысалы, ресми сайыстар жүйесі, іріктеу сайысы, біріншілік, чемпионаттар, бақылау шамалауы және жарыстар және т.б.).
Дене жаттығуларымен сабақтың құрылымын оқығанда, анықтау қажет, сабақ қандай бөліктерден тұрады, оның мінездемелік сипаты және жалғасымдылығы қандай, физиологиялық заңдылықтар және психологиялық тұстары жасау барысында ескерілді. Мән беру қажет, нақтыланған құрылым сабаққа, сабақтан тыс сабақ түрлеріне қатысты. Дене жаттығуларымен сабақ құрылымы жаттығушылардың жұмыс қабілеттілігігің қалыпты өзгерулерімен анықталады (1 зона - "мәреалды" жағдай; 2 зона - жұмысқа кірісіп кеткен; 3 зона - салыстырмалы тұрақты жағдай; 4 зона - жұмыс қабілеттілігінің төмендеуі).
Сабақтың сабақ түрлері. Жеке сабақ шеңберінде нңбек қабілеттілігінің өзгеруінің негізгі зонасының өзгеретіндігін ескере, жаттығушылардың қайраткерлігін ұйымдастыра жеке ізділіктен шыға отырып сабақты құру үрдісінде алдымен үш бөлігін жекелейді: дайындық, негізгі және қортынды. Әрқайсысы өз кезегінде сабақтардың мазмұны ерекшелігіне орай бөліктерден тұрады.
Барлық сабақтық дене жаттығуларымен сабақ түрлерін дайындық негізгі бағыттары бойынша ерекшелігіне қарай бөлуге болады, кәсіби-қолданбалы дене дайындығы сабақтары, спорттық-жаттығу сабақтары,әдістмелік-тәжірибелік сабақтар; міндеттерді шешу белгісіне орай (жаңа материалды игеру, оқу материалын бекіту және жетілдіру) бақылау сабақтары, аралас (кешенді сабақтар); спорттың түрі боынша (гимнастика, жеңіл атлетика, жүзу сабақтары және т.б.).
Сабақты дене жаттығуларымен негізгі сабақ ретінде қарастыра, оның ерекшелік сипаттарын оқу қажет, мазмұнының және құрылым ерекшеліктерін, ұйымдастыру мәселелері жәнеоны өткізу әдістемесімен (біруақытта, біркезекте, жекелй, айналмалы жаттығу және т.б.). Оқытушы әрекетін келесі әтаптарда қарастыру қажет: а)сабаққа әзірлік; б)міндетті түрде оны өткізу; в)сабақты талдау және бағалау. Оқытушының сабаққа әзірлігі конспект құрастырудан, сабақ орнын және құралды дайындау, сабақ материалы бойыншаоқушылардың жекелй әзірліктерінтексеруден тұрады. Сабақ үстіндегі оқытушы әрекеті құрамынажаттығушылардың жұмысын ұйымдастыру, оқу-әдістемелік міндеттерін қойу, сақтандыруды қамтамасыз ету, жүктеме мен демалысты реттеу, сабақтын толыққанды тығыздығын қамтамасыз ету. Ары қарай сабақтың талдау мен сабақты өткізу барысы жайлы бағалау әдістемесін (өзге оқытушының және өз сабағынды талдау және хронометраж), залда, алаңқайда және жергілікті жерде сабақты өткізу әдістемесін түсіндіру керек. Сабаққа қатысты барлық сауалды, студент оқу құралы көмегімен, өз спорттық және педагогикалық шеберлігін қолдана отырып бөлшектеп талдауы қажет.
Сабақтан тыс сабақтар. Сабақтан тыс сабақ түрлерін оқи отырып, жоғарыда айтқандай денемәдени-спорттық тәжірибеде - кіші, ірі және сайыстық сабақтан тыс сабақ түрлерінің типі сипатталуы қажет.
Сабақтың кіші түрлеріне тән:
* Жаттығушылардың қайраткерлігіндегі салыстырмалы тар бағыттылық сабақтық және сабақтың ірі түрлерімен салыстырғанда (мысалы, таңғы гигиеналық гимнастика, судағы өндірістік гимнастика, денемәдениүзілісі, денемәдениминуты, микроүзіліс, микроүзіліс белсенді демалыста, дене тәрбиесі және спортта мектеп курсы бойынша үй тапсырмасы және т.б.);
* Сабақтың болмашы ұзақтығы (2-3-тен15-20 минут);
* Сабақтың құрылымының жоқтығы және ажарсыздығы, яғни дайындық, негізгі және қортынды бөлімінде (мысалы сауықтыру жүгірісі, гигиеналық гимнастика, денемәдени минуттары және т.б.).
* Қызметтік жүктеменін жоғары емес деңгейі. Атап кету керек, кіші түрлер міндеттердің (тонусты көтеру, жұмыс қабілеттіліігн ынталандыру және т.б.) жекелй бөліктерін шешеді және дене мәдениеті сабағының жалпы жүйесінде қосымша роль атқарады.

Сабақтың сабақтан тыс ірі түрлері саналатындар:
* Өздік жаттығу сабақтары (мысалы атлеттік гимнастикада және т.б. жаттығушыдан қажетті деңгейде "денемәдениеті сауаттылығын"талап етеді, әсіресе әдістемелік сипатта);
* Сауықтыру-реаблитациялы немесе рекреациялы сипаттағы міндеттерді шешумен байланысты сабақ. Оған аэробика, шейпинг, калланетика, ушу, туржорық, шаңғыдағы жүріс, бұқаралық ойындар және т.б. жатқызуға болады. Бұл сабақтардың негізгі сипаттық ерекшеліктері: шаршатпайтын, жүктемесі шектеулі; қатаң реттеу жоқ; еркін тәртіп негізде.
Сайыстық түрде сабақты ұйымдастыру қатарына жататындар:
1. Спорттық сайыстар, жаттығушыларға мүмкіндіктерін максималды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Оларға тән: нақтылық, сайыс ресми ереже негізінде, әділқазылар төрелігі және т.б.;
2. Сабақтың сайыстық түрлері (мысалы, бақылау сабақтары, сынақтар, нормативті тапсыру және т.б.)бұл жерде спортқа тән белгіліер білінбейді немесе анық байқалмайды.
Жаттығушылардың сандық құрамы бойынша дене жаттығуларын даралық және топтық сабақ түрлерін ажыратады. Даралық дене жаттығулары көп жағдайда жаттығу, гигиеналық гимнастика және күндегі сейілдеу, сондай-ақ жалпы дене дайындығы бойынша өзіндік сабақтар түрінде өтеді. Өзіндік топ сабақтары қатарына - өзіндік ойындар, туристік жорықтар, сайыстар және дене жаттығулары түрлері, таңдалған басшылығы бар сабақ түрлері. Мысалы, дене жаттығулары сабағының жалпы кестесі бойыншажорықтағы қозғалыс бойынша жүзеге асады. 5 деңгейлік категориясы бар жаяу саяхатқакелесі кесте тән: 1-ші күн - 10 шақырым, 2-ші күн-15 шақырым, 3-ші күн - 20 шақырым, одан кейін 20, 20, 20, 20, 20, 20 шақырым, 25, 25, 25, 25, 25, 25, 15 шақырым. Әр күндізгі жорықта негізгі жұмыс жасалынып және оның жүзеге асуы жүкетемені жеңілдетеді. Жорықта нақтыланған қозғалыс жүйесі ұстанылады. Мысалы, орта жылдамдықпен 4-4,5 шақырым/сағатына, әр 40 минут сайын аялдама жасалады 10 минутқа және т.с.с.
Спорттық сайыстар қызметі жалпы әртүрлі. Олар жекелй спортшы және ұжымның спорттық жетістіктерін, дене мәдениеті және спортты танытуда, сайысушылар арасында спорттық тәжірибе алмасуға, пәнаралық байланысты орнатуға, халықтар арасында өзара түсіністік пен іскерлікті бекітуде анықтауға қызмет жасайды және т.с.с.
Спортшының әрекеттілігін ұйымдастыруда дене жаттығулары сабағының жалпы құрылым негізі сақталады, сонымен бірге бірқатар әдістемелік талаптар орындалуы қажет: міндетті қою нақтылығы, жүктемені мөлшерлеу ережесі, қатысушылардың барлығына бір жағдай, сақтандандыруды қамтамасыз ету жәнеде дене тәрбиесі жүйесі принципінен орындалатын С басқа талаптар. Спортшылардың денсаулығы туралы күйттеу, мысалы, сайыс алдындағы дәрігерлік тексеру, гигиеналық талаптар қатаң бақылауда және т.с.с.
Жоғарыда айтылған дене тәрбиесі мақсатындағы барлық сабақтан тыс сабақтарғада қатысты. Осы орайда, сабақтан тыс сабақта абақтықтан ерекшелңгң толық еркіндік негізде жүзеге асады. Сабақтан тыс сабақтың нақты таңдауы көп жағдайда жаттығушылардың қызығушылығы және бейімділігіне анықталады.
Сипатталған сабақ түрлері, жоғарыда белгіленгендей дене тәрбиесі тізбегін құрайды, егер олар тәртіп негізіндегі, өзара байланысты біртұтастылықты құраған жағдайда. Олардың бірігу сызығының негізін, бірінші кезекте жүйелілік принципі, қолжетімділігі және қарқындылығы құрайды. Сонымен қатар сабақтардың әр түрлерінің сәйкестілігі дене тәрбиесінің көп жылдық үрдісіндегі әр кезеңдегі ортақ бағыттылығына, жаттығушылардың контигентіне, негізгі әрекеттілік (оқу немесе еңбек) жүйесіне байланысты.

Негізгі әдебиет

1. Теория и методика физического воспитания. Учебник для ИФК под ред. А.Д.Новикова, Л.П.Матвеева. - М.,"ФиС", 1976 стр.267-297 (т 1).
2. Теория и методика физического воспитания и спорта Учебное пособие для студентов вузов под редакцией Ж.К.Холодова, В.С.Кузнецова. М., 2001.стр.145-148.
Қосымша єдебиет
1. Ашмарин Б.А.- Теория и методика физического воспитания. Учебнное пособие для студентов ФФВ педагогических институтов - М.,1979. стр.138-155.
2. Шиян Б.М. - " Теория и методика физического воспитания учебное пособие для студентов педагогических институтов" М., 1988, стр,128-207
3. Матвеев Л.П. "Теория и методика физической культуры" Учебник для ИФК-М., 1991. стр. 322-359
Баќылау с+-раќтары:
1. Дене жаттыѓуларымен айналысудыњ сабаќ жєне сабаќтан тыс т%.рлері деп ќандай белгілеріне сай бuлінеді?
2. Дене жаттыѓуларымен айналысудыњ жалпы ќ+-рылысы ќандай жєне ол неге негізделген?
3. Дене жаттыѓуларымен айналысудаѓы ж+-мыс ќабілеттілігініњ uзгеру ќисыќтыѓы ќандай, сабаќтыњ ќ+-рылысында ќалай ашылады?
4. Дене жаттыѓуларымен айналысушыларды алѓаш рет +-йымдастырудыњ мањызы ќандай?
5. Сабаќтыњ дайындыќ бuлімініњ міндеттері мен ерекшеліктері ќандай?
6. Жалпы жєне арнайы дайындыѓыныњ мањыздары ќандай?
7. Сабаќтыњ негізгі бuлімінде ќандай міндеттер шешіледі?
8. Сабаќтыњ ќорытынды бuлімінде ќандай міндеттер шешіледі?
9. Сабаќ т%.рініњ uзіне тєн ерекшеліктері неде?
10. Сабаќтыњ ќандай т%.рлері бар?
11. оќытушыныњ сабаќќа дайындыѓы неден т+-рады?
12. Сабаќ барысында дене жаттыѓуларымен айналысушылардыњ ж+-мыстарын +-йымдастырудыњ ќандай єдістері бар?
13. Сабаќ барысында ќорѓау єрекеті ќалай іске асырылады?
14. Сабаќтыњ жалпы тыѓыздыѓы?
15. "Маторлы тыѓыздыѓы" дегеніміз не, ќалай реттеледі?
16. сабаќтаѓы ќызыѓушылыќ жєне эмоциялыќ кuњіл-к%.й ќалай ќамтамасыз етіледі?
17. Сабаќтыњ педагогикалыќ анализі неден т+-рады?
18. Сабаќтыњ хронометражын ќалай uткіземіз?
19. Сабаќтыњ сабаќтан тыс т%.рлеріне сипаттама беріњіз.
20. Ќозѓалмалы ойындарды, спорт сайыстарын жєне туристік саяхаттарды +-йымдастырудыњ ерекшеліктерін айтыњыз.

Тақырып: ДЮСШ-дағы жаттықтыру сабақтарының құрылысы (1 сағат)

Кез келген педагогикалық құралдың әрекеттілігі оны қолдану әдісіне қатысты. Дене тәрбиесінің арнайы әдістері дене жаттығуларынан бөлек емес. Бірақ, тәрбиедегі ешқандай оқыту жалпы педагогикалық құралдарды қолданатын әдістерісіз мәнсіз болып табылады, дене тәрбиесі үрдісінде бұл әдістер өзіндік ерекшелікке ие болады. Осыны ескере отырып, арнайы және дене тәрбиесі үрдісіне үйлесімді қосылатын жеке әдістерді сипаттау қажет.
Дене тәрбиесінің барлық әдістерінің бір маңызды негізін жүктемені реттеп, оны демалыс пен қиюластыратын таңдаулы әдіс құрайды. "Жүктеме" деп ағзаға әсер ететін дене жаттығулары көлемін, оның субьекті және обьекті қиындықтарды жеңу деңгейін айтады. Жүктеме әсері оның көлемі мен қарқынына тікелей пропорционалды.
Дене тәрбиесінің әдістерінде жүктеме стандартты және үзілісті, үзіліссіз (перманентті) және интервалды болады. Дене тәрбиесінің құрамдас бөлігі ретінде демалыс енжарлы (пассивті) және белсенді болады. Сондайақ, жүктемелер бөліктері арасында интервалдар болу мүмкіндігі: біртекті, қатаң, экстремальды.
Тәжірибелік әдістерді оқығанда, меңгеруге қиындарын спорттың түріндегі тәжірибеге қатысты нақты мысалдарын іріктеп алу қажет. Тәжірибелік әдістер үш топқа бөлінеді: басқару әдісі, ойын және сайыстық. Әр түрлілігі ауқымымен жаттығу әдісі ерекшеленеді.
Қимылды жаттау үрдісінде бұл әдіс қимылды толық орындау және оны бөліктерге бөлу түрінде қолданылады.
Қимыл машықтарын және дене сапалық тәрбиесін жетілдіру үрдісінде жаттығу әдісі көп нұсқауда қолданылады. Әдіс нұсқаулары келесіге тәуелді: біріншіден жаттығу түріне (стандартты немесе ауыспалы жаттығу), екіншіден жаттығуды орындау тәсілінен (үздіксіз немесе демеалыс үзілістерімен).
Стандартты және ауыспалы жаттығулардың келесі нұсқауларын айырады.
* Стандартты жаттығу.
Стандартты - үздіксіз жаттығу:
А) біркелкі жаттығу, дене жүктемесін орындау барысында қарқыны өзгемейді (мысалы: шаңғыда ұзақ жүгіру, жүзу т.б.);
Б) стандартты ағынды жаттығу (мысалы: қарапайым гимнастикалық жаттығулар легін ағынды қайталау).
Стандартты интервалды жаттығу - қайталамалы:
А) демалыстың қалыпты интервалдарымен, яғни ағзаның толық қалпына келуіне дейін (мысалы: 200 м жүгіру. 3-4 рет шектеулі жылдамдықпен, 7-10 мин демалыс интервалдарымен);
Б) демалыстың қатал интервалдарымен, келесі жүктеме ағзаның толық емес қалпына келуіне дейін беріледі (мысалы: 900 м жүгіру. 20 рет шектеулі жылдамдықпен, 90 с демалыс интервалдарымен);
В) демалыстың экстремалды интервалдарымен, келесі жүктеме ағзаның жоғары қалпына келу фазасына түседі (мысалы: 200 м жүгіру. 2-3 рет шектеулі жылдамдықпен, 15-20 мин демалыс интервалдарымен);
* Айнымалы жаттығу.
Айнымалы үздіксіз жаттығу - демалысқа үзіліссіз қарқындылықтың алмасуымен орындалатын жаттығу:
А) циклдік қозғалыстағы айнымалы жаттығу (мысалы: жүгіру, ескек, жүзу және т.б.);
Б) айнымалы-ағынды жаттығулар (мысалы: әртүрлі формадағы және күшті қажет ететін, гимнастикалық жаттығулардың кешенді тізбегін орындау).
Айнымалы интервалды жаттығу - формасы бойынша әртүрлі немесе интервалды демалысы ауыспалы қарқынды жаттығу:
А) ілгерінді дамушы жаттығу (мысалы: жүйелі бір қайтара 60-65-70-75 салмақтағы белтемірді көтеру және т.б. әр талпыныс арасында тиімді интервалды демалыспен);
Б) айнымалы интервалды демалыспен төмен түсетін (сыртқы жүктемемен) жаттығулар (мысалы: келесі тәртіпте қашықтықтағы жүгіріс: 800+400+200+100 араларында қысқартылған интервалды демалыспен);
В) айнымалы интервалды демалысты вариативті жаттығу - жүктемені кеміту және көбейтумен жұмысты орындау (мысалы: белтемірді көтеру, салмағы толқымалы өзгеретін 60-70-80-70-80-90-50 кг 3-тен 5 мин аралықтағы талпыныстағы демалыс интервалы тербелісінде).
Көрсетілген жаттығу әдістемелері нұсқалары, ерекше топ құра отырып құрамдаса алады.
* жаттығу әдісінің туынды түрі.
Бұл әдістер тобы өте әртүрлі, сондықтан біз кейбір түрлеріне тоқталамыз:
А) қайталамалы-айнымалы жаттығу (мысалы: субмаксимальді жылдамдық пен жүгіру 200 м+100 м еселі қайталаудағы жеңіл жүгіріс);
Б) ілгерінді-дамушы жаттығу (мысалы: белтемірді көтеру 2 рет 80 кг, 2 рет 90 кг, 2 рет 100 кг, және 2 рет 120 кг);
В) қайталамалы жаттығу демалысы кемуші интервалмен (мысалы: 200 м жүгіру - демалыс 7-8 мин, 200 м жүгіру - демалыс 5-6 мин, 200 м жүгіру - демалыс 3-4 мин және тағы да 200 м жүгіріс);
Г) сериялы-шеңберлі жаттығу (мысалы: 8-10 әр түрлі жаттығулар, шеңбер тәріздес бір-бірінен кейін ағымды қайталанатын);
Осы сынды, әдістемеде айналысушының әрекеті қатаң түрде регламентацияланған жаттығуда ұйымдасады және толық регламентация арқылы жүйеленеді - бекем түрде алдын ала жазылған қозғалыс бағдарламасында; демалыс интервалымен және жүктеменің нақты мөлшерімен; сыртқы жағдайды құрау және қолдануда.
Ойын және сайыстық әдістер оқу- әдістемелік әдістемелерде жақсы көрсетілген. Оның сипаттық ерекшеліктерін, білімдік және тәрбиелік мағынасын және қолдану талабын меңгеру қажет.
А) Ойын әдісі: дене тәрбиесі жүйесінде білімдік, сауықтыру және тәрбиелік есептердің шешімі қолданылады. Ойын әдісінің мәні, жаттығушының қозғалыс әрекеттілігі ойынның ережесі, мазмұны, талаптары негізіне сүйенеді. Дене тәрбиесінде ойын әдісі келесі түрде сипатталады: "көріністік" ұйым (ойынның жоспары, ойы); мақсатқа жету тәсілдердің әртүрлілігі және әрекеттің кешенді түрі (ұтыс); жаттығушының өздігінен еркін әрекет жасау және олардың бастамалығына, тапқырлығына, ептілігіне жоғары талаптар; кернеулі топаралық және тұлғааралық қатынастарды моделдеу, жоғары эмоциялылығы; әрекеттерді ықтималды бағдарламалау және жүктемені дәл мөлшерлеудің шектеулі мүмкіндігі.
Ойын әдісінің негізгі әдістемелік ерекшеліктері:
- Ойын әдісі дене сипаттамаларының жан-жақты, кешенді дамуын және қимыл біліктері мен машықтарын жетілдіруін қамтиды.
- Мақсатқа жету әртүрлі тәсілдердің кең таңдауы, адамның өздігін, бастамалығына, тапқырлығына, ептілігін және т.б. құнды тұлғалық сипаттамалары қалыптасады.
- Ойын ережелерін сақтау оқытушыға жаттығушыларының адамгершілік сипаттамаларын мақсатты түрде қалыптасуға мүмкіндік береді: адамгершілік, ынтымақтастық, өзара көмек сезімін, саналы тәртіптілік, ерік және т.б.
- Ойын әдісіне тән қанағаттанарлық, тартымды және эмоционалды факторы жаттығушыларда денешынықтыру сабақтарына тұрақты жағымды қызығушылықты және әрекеттілік сарынды қалыптастырады.
Ойын әдісінің кемшілігіне жаңа қимылдарды жаттаған кезде және ағзаға жүктемелерді мөлшерлеу кездегі шектеулігі жатады.
Б) Сайыс әдісі - жаттығуларды сайыстар формасында орындау тәсілі. Дене тәрбиесі үрдісінде сайыс әдісі әр түрлі формада қолданылады: жеке жаттығуларды орындау кезінде белсенді қызығушылығын ынталандыру тәсілі. Бақылау-сынақты, ресми спорттық және оларға ұқсас сайыстар.
Сайыс әдісінің негізгі анықтаушы сипаты - жоғарғы көрсеткішке жетудегі немесе біріншілікке күресте, реттелген бәсекелестік шарттарында күштердің қатарлануы; сайыс пәнін жеңіске күресудегі ретін және жетістікті бағалау тәсілдерін бір келкіге келтіру.
Денетәрбиелеу тәжірбиесінде сайыс әдісі көрінеді:
- Әр түрлі деңгейдегі ресми сайыстар түрінде (олимпиадалық ойындар, әлем чемпионаттары, іріктеу сайыыстары т.б.)
- Сабақты кез-келген денешынықтыру-спорттық сабақты, осымен қоса спорттық жаттығу ұйымдастыру элементі ретінде.
Сонымен сайыс әдісі келесі мүмкіндіктерді береді:
- Қимыл-қабілеттерін максималды көрсетуін ынталандыру және олардың даму деңгейін анықтау;
- Максималды дене жүктемесін қамтамасыз ету;
- Еріктілік сипаттамаларын тәрбиелеуге;
Дене тәрбиелеуде жалпы педагогиканың әдістері кең қолданылады, ішінара сөздік әдістері және көрнекілік әдістері. Дене тәрбиелеуде жалпы педагогикалық әдістерді қолдануы оқу материалының мазмұнына, дидактикалық мақсаттарға, функцияларына, жаттығушылардың дайындықтарына, олардың жастарына, оқытушы-жаттықтырушы дайындығына және тұлға ерекшеліктеріне, материалдық базаның бар болуына, қолдану мүмкіндіктеріне тәуелді.
Сөздік әдісті қолданудың әртүрлі формалары мен ерекшеліктері:
* Дидактикалық әңгіме, әңгімелесу, талқылау және т.б.
* Нұсқаулар беру.
* Бұйрықтар мен нұсқаулар.
* Сөздік бағлар.
* Сөздік есептер және өзара түсінісу.
* Өзіне бұйрық беру.
* Өздігінен ойлау, талдау, талқылау және т.б.
Көрнекілік әсер ету әдістері қатарына көру көрнекілігін қамтамасыз ететін әдістерімен бірге, қажетті бейнелерді тудыруға өзгеде сезімдермен (есту, қозғалыс және т.б.) ықпал ететін әдістерде жатады. Олар тікелей және аралық көрнекілік әдістеріне бөлінеді.
Бұл әдістердің негізгі ерекшеліктері. Тікелей көрнекілік әдісіне: жаттығушыда қозғалыс әрекетін орындау техникасы жайлы дұрыс ұсынуды құруға арналған. Қимылды оқытушы, немесе бір жаттығушы тарапынан көрстеуде сөзді қолдану әдісімен сәйкестенуі қажет.
Аралық көрнекілік әдісі: жаттығушы тарапынан қозғалыс қимылдарын қабылдауда қосымша мүмкіндікті тудырады. Оған: көрнекілік құралдарды көрсету, оқу бейнефильмдерін, сурет, бейнелі үлгілер т.б.
Қимыл қозғалыс бағытын сезіну әдісі: жұмыс істеуші бұлшық еттерінен белгіні қабылдауды ұйымдастыру. Оған: оқытушы тарапынан қимыл қозғалысты орындау барысында қате жәрдем берілуі; жаттығуды орындау сылбыр екпінмен жүрсе;
Жылдам ақпарат әдісі: оқытушы тарапынан жаттығушыдан әртүрлі құрылғылар көмегімен жылдам ақпарат алуға бағытталған, яғни қажеттілік барысында бірқалыпқа түсіру мақсатында.
Қортындыда ескеру қажет, сабаққа дайындық барысында және тиімді әдіс кезеңін таңдау барысында оқытушы құрылымы қандай болу қажет, екіпінін өсіру керекпе, жалпы қажеттілігіне қарай мән беруі қажет.

Тақырып: Жас өспірімдер спорт түрлеріне іріктеп алу және үгіт-насихат жұмыстары, жаттықтыру сабақтарын ұйымдастыру (1 сағат)
Жоспар:
* Сабақта жүктемені мөлшерлеу.
* Дене тәрбиесі сабағының тығыздығын анықтау.
* Дене тәрбиесі сабағында жүктеме мөлшерін анықтау, тамыр соғысын өлшеу, тіркеу хаттамасын жүргізу.
* Дене тәрбиесі сабағын педагогикалық талдау, бағалау.

1.Дене тәрбиесі сабақтарының негізгі сипаты - оқушылардың қатаң уақыт тәртібіндегі жаттығуларды орындау әрекеттері және жүктемені мөлшерлеу. Жүктеме дегеніміз - жаттығушының ағзасына белгілі бір мөлшерде дене жаттығуларымен әсер ету, күш түсіру. Сабақ кезіндегі жүктеме оқушылардың жасына, жынысына, дене қуаты дайындығына сай, үйлесімді болуы керек. Жүктемені мөлшерлеу дегеніміз - оның көлемін және қарқындылығын өзгерту. Жүктеме көлемі дегеніміз - орындалған дене қуаты жұмысының саны(өтілген қашықтық, орындалған жаттығулар саны, жаттығуды қайтала саны, ауырлық салмағы, т.б). оқушының жаттығуды қандай жылдамдықта, қарқында орындап жатқанына қарап жүктеменің қарқынын білеміз. Жүктеме қарқыны - орындалған жұмыс көлеміне жұмсалған уақыт немесе жаттығуды орындау жылдамдығы. Орындалған жұмысқа байланысты ағзада болған өзгерістер арқылы қарқындылық анықталады. Жүктеменің негізгі қарқындылық көрсеткіші - жүрек соғу жиілігі.
Аз жүктемелер оқушылардың дене қуаты дайындығының жоғарылауына күшті әсер бермесе, дұрыс берілмеген өте үлкен жүктемелер балалардың денсаулығына зиян тигізуі мүмкін. Жаттығуларды орындау кездерінде оқушыларда шаршау белгілері байқала бастаса(қозғалыс шапшаңдығы азайып, қимыл үйлесімділігі бұзылса, тыныс алу жиілесе, бет әлпеті қуата бастаса), жүктемені азайтып, оқушыларды тынықтыру керек. Дене тәрбиесі тәжірибесінде жүктемені реттеу - жаттығуларды қайталау саны, жаттығуды орындау қарқыны, амплитудасы арқылы, жаттығуды орындағанда сыртқы ауырлықты, сыртқы ортаны пайдалану, жаттығу арасындағы тынығу аралығы уақытын өзгерту арқылы іске асырылады.
Дене тәрбиесі сабағында жүктемені реттеу мен сабақтың тиімді, дұрыс өткізілгенін бағалау, сабақ тығыздығын анықтау үшін, оқушының сабақтағы әрекеттерін хаттама жүргізіп тіркеу тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл орыс тіліндегі арнайы оқулықтарда <<хрономертаж>> -әрекеттерді тіркеу деп аталады.
Сабақтың бүкіл ұзақтығы кезінде жүктеменің қалай берілгенін, оның мөлшерін анықтау үшін тамыр соғысын есептеу, өлшеу, оны хаттамаға тіркеу деп аталады. Ол тәсіл <<пульсометрия>> -тамыр соғыстарын тіркеу деп аталады.
2.Дене тәрбиесі сабағының тығыздығы, ол оқушыларға мүмкіншілік болғанынша көбірек жаттығулар орындату, оларды бос, тыныштық күйінде көп блдырмау. Сабақтың бүкіл ұзақтығы кезінде педагогикалық тұрғыдан дұрыс пайдаланылған уақытты сабақтың жалпы тығыздығы дейміз. Педагогикалық тұрғыдан дұрыс пайдаланылған уақытқа жататындар: дене тәрбиесі жаттығуларын орындау, мұғалімді тыңдау, көрсетілген жаттығуды бақылау, түсінгенді ұғыну, сабақ өтер орынды дайындау, тынығу және т.б.
Педагогикалық аяқталмаған уақытқа жататындар: мұғалімнің немесе оқушылардың сабаққа кешігуі, снарядтарға ауысқан кездерде болатын ұзақ бос тұрып қалушылықтар, тәртіп бұзуға байлынысты үзілістер, құрал - жабдықтардың істен шығуы, мұғалімнің спортзалдан себепсіз шығуы және т.б.
Сабақтың жалпы ұзақтығы кезінде дене тәрбиесі жаттығуларын орындауға кеткен уақытты қозғалтушы тығыздық дейміз. Қозғалтушы тығыздық - сабақтың негізгі бір өнімділігін, сапасын көрсететін көрсеткіш. Қозғалтушы тығыздық жаттығу сабақтарында -70-80%, оқу сабақтарында -60-70% болуы керек. Сбақтың қозғалтушы тығыздығын көбейту үшін мұғалімдер түсіндіру мен көрсетуді біріктіреді. Жаттығуларды толассыз орындау әдісін, шеңберлі жаттықтыру әдісін қолданады.
Сабақтың тығыздығын анықтау хаттамасы сынып оқушыларының ішіндегі белсенді, тәртіпті, дене тәрбиесі сабағында орташа үлгеретін оқушының қимыл - әрекеттерін тіркеу арқылы жүргізіледі. Сабақ тығыздығын анықтауға қатысар алдында біз ақ қағазға толық дұрыстап жазып, сызып, хаттаманы дайындап алуымыз керек. Хаттама жүргізген кезде хаттама жүргізуші жазып, келесі бақылаушы адам секундомерді қоса отырып, бақылаудағы оқушының орындаған барлық іс - әрекеттерін айтып, жаздырып отырады.
Оқушының мынандай қимыл әрекеттері хаттамаға тіркеледі:
* Жаттығуды орындауы. Барлық жаттығуларды орындау уақыттарын секундомермен дәл анықтау. Уақыты 4 бағанада көрсетіледі.
* Жаттығуды орындағаннан басқа оқушының тыныштық күйде болу жағдайлары: мұғалімнің көрнекі құралдары, жаттығуларды көрсетуін бақылау, тындау, тынығу, келесі орындалатын тапсырманы тосу, қайта сап құру, сабақ орнын дайындау т.с.с. уақыты 3 бағанада көрсетіледі.
* Педагогикалық тұрғыдан дұрыс пайдаланылмаған іс - әрекеттер : мұғалімнің немесе оқушылардың сабаққа кешігуі, снарядтарға ауысқан кездерде болатын ұзақ бос тұрып қалушылықтар, тәртіп бұзуға байлынысты үзілістер, құрал - жабдықтардың істен шығуы, мұғалімнің спортзалдан себепсіз шығуы және т.б. Бұл әрекеттер арқылы уақыттар хаттаманың 5 бағанасында тіркеліп, олар мұғалімнің кінәсінен болған бос уақыттар деп аталады.
Дене тәрбиесі сабағының тығыздығын анықтау хаттамасының үлгі ретіндегі нұсқасын келесі кестеден қараңыз(11 - кесте)
11 - кесте-Дене тәрбиесі сабағының тығыздығын анықтау хаттамасы.
Сынып________ Оқушылар саны_______________________
Сабақ жүргізілген жер________________________________
Сабақ түрі__________________________________________
Сабақ жүргізуші_____________________________________
Бақылаудағы оқушы__________________________________
Хаттама жүргізуші___________________________________

Оқушылар әрекетінің мазмұны
Әрекеттің аяқталған уақыты
Мұғалімді тыңдау, кезек тосу, т.б.
Жаттығуларды орындау
Мұғалімнің кінәсінен болған бос уақыт
Сапқа тұру, рапорт беру, сабақ міндеттерін түсіндіру

8.0
2

Саптық жаттығулар
8.03

Жүру, жүгіру жаттығулары
8.08

Орнында тұрып орындаған жалпы дамыту жаттығулары
8.15

Сапқа тұрғызу, тапсырманы түсіндіру
8.17
2

Негізгі жаттығуларды орындау
8.22

Қатесін түзету
8.23
1

Тапсырма беру
8,25
2

Жақындататын жаттығуларды орындау
8,35

Қателерін түзету, қайталап түсіндіру
8,36
1

Жылдамдықты дамыту жаттығулары
8,41

Ағзаны қалпына келтіру жаттығулары
8,43

Қортында жасау, үйге тапсырма беру
8,45
2

Барлық уақыт
45мин
10мин
35мин
00мин

Әрбір әрекетке жұмсалған уақыт секундоиер бойынша 2 бағанада белгіленген алдыңғы көрсеткен уақыттан кейінгі уақытты алу жолы арқылы анықталады. Сабақ аяқталғаннан соң 3,4 бағаналардағымақсатқа сәйкес орындалған уақыттар қосылады да, сабақтың жалпы уақытына бөлу, 100пайызға көбейту арқылы сабақтың жалпы тығыздығы анықталады.

3.Сабақта белсенді, тәртіпті, дене тәрбиесі сабағында орташа үлгеретін оқушының тамыр соғуын әрбір 3 -5 миут сайын 9-16 рет есептеп, хаттамаға тіркеп орытамыз. Тамыр соғысы 10 секунд сайын есептелінеді де 6 - ға көбейтіліп, бір минуттағы жүрек соғу жүйелігі анықталып отырады.

12 - кесте - Дене тәрбиесі сабағында жүктеме мөлшерін анықтау хаттамасы.
Күні........
Сынып.......
Сабақ міндеттері............
Сабақ жүргізуші.............
Хаттама жүргізуші............
Бақылаудағы оқушы.............
Тамыр соғысын есептеу уақыты
Ж
..................
10 сек
С Ж
.................
1 мин

Қимыл әрекет түрлері

Ескертулер
Сабаққа дейін
12
72
Тыныштық күйінде

3
14
84
Сапқа тұру, сбақ міндетін хабарлау

6
16
96
Жүру жаттығулары

9
20
120
Жүгіру жаттығулар

12
21
126
ЖДДЖ орнында тұрып отыру

15
22
132
ЖДДЖ қозғалыста орындау

18
19
114
Оқушыларғ жаттығу техникасын түсіндіру

21
24
144
Допты қос қолмен жоғарыдан қабылдау

24
26
156
Допқы қос қолмен төменнен қабылдау

27
20
120
Допты торға түсіру әдісін түсіндіру

30
28
168
Жүгіріп келіп допты тоға түсіру

33
31
186
<<Баскетбол>> ойынын ойнау

36
25
150
Орнында тұрып допты торға лақтыру

39
22
132
Орнында тұрып допты торға лақтыру

42
19
114
Босаңсыту жаттығулары

45
14
84
Қортындылау, баға қою

4.Дене тәрбиесі мұғаліміне педагогикалық талдау және бағалау екі түрлі мақсатта қажет болады. Біріншісі - ззінің сабақ беруін, қандай дәрежеде бере алатынын бағалау, қандай мәселелерге назар аудару керек екенін білу. екіншісі - әріптестерінң сабақ өткізулерін талдау, бағалау. Жалпы білім беретін мектептерде мұғалімдердің бір - бірлерінің сабақтарына қатысуы, сабақ өткізу туралы пікірлерін айтуы, сабақтарын талдауы, бағалауы көбірек жүргізілсе дұрыс бола ма деп ойлаймыз.

13 - кесте - Дене тәрбиесі сабағын бақылау гистограммасы

№....... орта мектеп. Сабақ жүргізуші............ << >>.... 200..ж
Сабаққа бақылау, талдау жүргізушілер..........

№
р/c

Мазмұны
1
2
3
4
5
балл
ескертулер
І
Кіріспе бөлім

1
Оқушылардың сыртқы түрі, киімі

2
Басталуы, сабақ міндетін түсіндіруі

3
Өзіне сенімділігі, дауысы, оқушылармен қарым - қатынасы

4
Дене қыздыру жаттығуларын таңдауы, беруі

ІІ
Негізгі бөлім

5
Тапсырманы түсіндіруі, орындатуы

6
Берілген жаттығуларды дұрыс таңдауы

7
Оқушылардың тәртібі, жат - ды орындауы

8
Сабақ бөлімдеріне, негізгі жаттығуларға уақыт дұрыс бөлінуі

9
Сабақ тығыздығын ойластыруы

10
Жүктемені дұрыс беруі

11
Үйрету, қайталау үрдісіндегі нәтиже

ІІІ
Қортынды бөлім

12
Ағзаны қалпына келтіру, босаңсыту жаттығуларын дұрыс беруі

13
Сабақ қортындылауы

14
Үй тапсырмасын беруі

ІV
Сабақтың жалпы параметрі

15
Сабақ конспектісі

16
Сабақ орнын дайындауы

17
Сабақ құрылысының сақталуы

18
Сабақтың жалпы, қозғалтушы тығыздығы

19
Жүктеме мөлшерін дұрыс беруі

20
Өзін - өзі бағалауы

V
Жалпы алған балл сандары

VI
қортынды

Сабақты бағалауға қатысқан кезде алдын ала дайындалған гистограммадағы 20 түрлі мәселелерге жауап беріп, баға жазылған бағаналарға <<+>> қойып отырамыз. Сабақ аяқталған соң <<+>> қойылған бағаларды <<балл>> деп жазылып тұрған бағанаға 1 -5 балл түрінде толтырамыз. Барлық баллдар санын қосып, 20 санына бөлу арқылы сабақтың орта арифметикалық бағасын шығарамыз. Бұл гистограмманың бір тиімділігі барлық мұғалімдерді бір түрлі ортақ мәселе, параметрлер арқылы бағалай аламыз.

2 бuлім: "Дене мєліметініњ ілімдері мен єдістемелерініњ жалпы негіздері" курсы бойынша семинар жєне практика сабаќтары.

Таќырыбы: Дене мєдениетініњ ілімі пєні.Балалар мен жасөспірімдер спортының негізі. Негізгі түсініктері
Маќсаты: Адамзат баласыныњ uміріндегі "Дене мєдениетініњ ілімідері мен єдістемелерініњ жалпы негіздері" пєнініњ жєне жалпы дене мєдениетініњ орны мен атќаратын ролі туралы студенттердіњ білімдерін терењдету.
Ќарастырылатын с+-раќтар:
1.Ќоѓамдаѓы дене мєдениетініњ орыны.
2.Оќу жєне ѓылыми пєн ретіндегі ќ+-рылымы мен дене мєдениеті ілімі пєні жєне оќытатын объектісі.
3.Негізгі т%.сініктерге аныќтама: дене дамуы, дене жаттыѓулары, дене білімі, дене дайындыѓы, дененіњ дамуы, дене тєрбиесініњ ж%.йесі, дене мєдениеті жєне спорт.
4. Дене мєдениетініњ ілімідегі ѓылыми ізденістердін єдістері жєне методологиялыќ негізі.
‡йге тапсырма:
Сабаќта ќолданылѓан сuздіктерді сuздік дєптерлеріне жазу.
Єдебиеттер:
1.Выдрин В.М. "Введение в специальность"-М., Ф и С 1980, стр 8-20

Таќырыбы: Жас спортшыларды іріктеудің қазіргі заманғы жүйесі. Хронометраж. Қан тамырын uлшеу.
Маќсаты: сабаќтыњ хронометражын ж%.ргізіп, сабаќта денеге т%.скен ж%.ктемені аныќтай білу.
Ж+-мыс барысы:
1. Хронометраж жєне ќан тамырын uлшеу %.шін студенттерді сабаќ алдында +-йымдастырып, дайындыќтарын тексеру:
бригадаларѓа бuлу, іс ќаѓаздыњ хаттамасын даяарлау,баќылайтын объектісін бекіті алу.
2. Хронометраж жєне ќан иамырыныњ соѓуыныњ іс ќаѓазын ж%.гізу.
3. Сабаќтыњ маторлы жєне жалпы тыѓыздыќтарын есептеп шыѓару.
4. Сабаќтаѓы денеге т%.скен ж%.ктемені аныќтап, графикке т%.сіру.

‡йге тапсырма:
Келесі сабаќќа хронометраж бен қан тамырларыныњ соѓуыныњ хаттамасын аяќтау.
Баќылау с+-раќтары:
1. Дене мєдениеті сабаѓында ќандай іс-єрекеттер хронометражѓа т%.сіріеді?
2. Хронометраж бен ќан тамырларыныњ соѓысын есепке алу не %.шін ќажет?
3. Сабаќтыњ жалпы жєне моторлы тыѓыздыѓы тыѓыздыѓы дегенімізне, оны ќалай есептейміз?
4. Хронометраж жєне ќан тамырларыныњ соѓысын хаттамаѓа т%.сірудіњ єдістемесі ќандай?
Єдебиеттер:
* Ашмарин Б.А. "Теория и методика физического воспитания". М., 1979 г. стр. 108-113
* Ашмарин Б.А. "Теория и методика физического воспитания". М., 1979 г. стр. 165-168
* Матвеев Л.П., Новиков А.Д. - "Теория и методика физического воспитания". М., "Фис", 1976г., стр. 19-28
* Русанов В.П. "Основы теории и методики физической культуры и спорта". Усть-Каменагорск, 2003 г., стр. 124-127

Таќырып: Жас өспірімдердің анатаомиялық-физиологиялық дамулары. Дене даму деңгейлерін анықтау. Тестер қолдану.
Маќсаты: Тест uткізудіњ єдістемелерін %.йтеніп, терењдетіп игеру

Ж+-мыс барысы
1. Студенттер екі топќа бuлінеді. Олардыњ бір тобы "гарвард степ тестін" орындайды. Єр студент 3 мин бойы орындайды. Нєтижесі хаттамаѓа т%.сіріледі.
2. Екінші топ "тuменгі жаќтыњ динамомеметриясы" тестін єр студент орындайды. Нєтижесі хаттамаѓа т%.сіріледі.

‡йге тапсырма
" Гарвард степ тестiнiњ" жєне "тuменгi жаќтыњ динамометриясы" (жамбас жєне аяќтыњ басындаѓы буындарды жазу) тесттiњ нєтижесiн келесi сабаќќа хаттамаѓа т%.сiрiп келу.

Ќорытынды с+-раќтар
1. Тестер нєтижесiнiњ д+-рысытѓын ќамтамасыз ететiн жаѓдайларды атањыз.
2. "Гарвард степ-тестiн" жєне "тuменгi жаќтыыњ динамометриясын" аныќтаѓанда ќандай ќ+-рал-жабдыќтар ќолданылады?
3. Ќандай ќозѓалыс сапасы тестен uттi?
4. Тест барысында ќандай ќателiктердi байќадыњыз, тесттiњ нєтижесiне ќалай єсер етуi м%.мкiн?
5. Сiздiњ ойыњызша, б+-л ќ+-рал-жабдыќтар ќандай жаќсартуды ќажет етедi?

Єдебиеттер:
1. Ашмарин Б.А. "Теория и методика педагогических исследований в физического воспитания". М., "Фис". 1978 г. стр. 113-127
2. Ашмарин Б.А. "Теория и методика физического воспитания" - М., 1979, стр. 168-171.
3. Русанов В.П. "Основы теории и методики физической культуры и спорта". Усть-Каменагорск, 2003 г., стр. 68-77
4. Матвеев Л.П., Новиков А.Д. - "Теория и методика физического воспитания". М., "Фис", 1976г., стр. 19-27
5. Матвеев Л.П., " Введение в теорию физической культуры" М., "Фис", 1983 г., стр. 26-43

Таќырып: Жас спортшылардың машықтану негіздері, ерекшеліктері. Дене тєрбиесініњ амалы.
Мазм+-ны: Дене тєрбиесініњ амладарын жаѓдайѓа сєйкес, кешенді ќолданудыњ ќажет екінін негіздеу. Мектеп баѓдарламасында ќарастырылѓандай осы бuлімді ілімдік аныќтамада оќушыларѓа жеткізе білу.
Студенттердің сабаќќа даярлыќтарын аныќтауѓа арналған с+-раќтар:
* Дене тєрбиесініњ амандарыњ атањыздар?
* Дене тєрбиесініњ ќай амалы негізі жєне неге?

Ќаралатын с+-раќтар:
* Дене тєрбиесініњ амалдарына сипаттама?
* Т%.сініктерді ашыныздар: "дене жаттыѓулары", "ќозѓалыс єрекеттері", "ќозѓалыс", "жаттыѓу".
* Дене жаттыѓуларыныњ ењбек іс єрекеттерінен айырмашылыќтары.
* Дене жаттыѓулары - дене тєрбиесініњ негізі, арнайы амалы.
* Дене жаттыѓуларыныњ адам аѓасына єсер етуін аныќтайтын факторлар.
‡йге тапсырма:
Жања сuздіктері сuздік дєптеріне т%.сіріп, оларѓа аныќтама берініздер.

Єдебиеттер:
Ашмарин Б.А. "Теория и методика физического воспитания". М., 1979 г. стр. 36-44.
Тер-Ованесян А.А. "Педагогические основы физического воспитания". М., "Фис". 1980г., стр. 39-48.
Матвеев Л.П., Новиков А.Д. - "Теория и методика физического воспитания". М., "Фис", 1976г., стр. 64-87.
Русанов В.П. "Основы теории и методики физической культуры и спорта". Усть-Каменагорск, 2003 г., стр. 11-22.
Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. - "Теория и методика физического воспитания и спорта". М., 2001 г., стр. 32-40.

Таќырып: Жас спортшылардың даярлығы - көпжылдық процесс
Маќсаты: Негізі жаттыѓуѓа сєйкес кіріспе жєне дайындыќ жаттыѓуларын іріктеп алуды ќалыптастыру. Єрт%.рлі ерекшеліктеріне сай дене жаттыѓуларын топтастыруѓа %.йрету.
Ж+-мыс барысы:
№1. Таратылатын материалды ќолданып, дене жаттыѓуларыныњ ерекшеліктеріне сай топтастырыңыз.
№2. Таратылатын тапрсырма ќолданып, дене жаттыѓуларын негізі, кіріспе жєне дайындыќ жаттыѓуларыне топтастырыныз.

Таратылатын тапсырма №1.
Єр т%.рлі белгілеріне сєйкес дене жаттыѓуларын топтастырыныз.
* Велосипед тебу.
* Бір жєне екі аякпен орында секіру, алдыѓа жылжу, орында турып +-зындыќќа секіру.
* "Пятнашки" ќозѓалмалы ойыны.
* Вертикальді бuгетті тіреліп жєне тірелмей uту, екі жєне бір аяќќа т%.су.
* Волейбол. Допты жоѓарыдан парланыпорында беру жєне алдыѓа жылжып барып допты беру.
Таратылатын тапсырма №2.
тапсырма №1. Алдыѓа айналып т%.су.
тапсырма №2. БЖ.-НТ.
А) басты алдыѓа жєне артќа ию.
Б) басты онѓа жєне солѓа ию.
В) онѓа жєне солѓа баспен шењбер жасау.
тапсырма №3. БЖ-НТ.
А) басты алдыѓа жєне артќа ию, сол уаќытта денемен шењбер жасау.
Б) вертикальді шњбер жасау.
В) басты оңға және солѓа ию, сол уаќытта денемен шењбер жасау.
тапсырма №4. Отырып группировка (жиырылу) жасау, арќада жатып группировка жасау.
тапсырма №5. Арќаѓа жатып, екі ќол жанда:
1 - Аяќты т%.зу кuтеріп, т%.сіру.
2 - БЖ.
тапсырма №6. БЖ- оњ жамбасќа отыру.
1-2 аяќпен солѓа шењбер жасап, сол жамбасќа отыру, артќа жєне жанѓа группировка жасау.

Баќылау с+-раќтары:
* Білім беру міндеттерін шешуге арналѓан дене жаттыѓуларыныњ топтары. Жауабы: (жарытсыќ); кіріспе; дайындыќ.
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ тарихи ќалыптасќан белгісіне сєйкес дене жаттыѓуларыныњ жауабы: гимнастика, ойын, саяхат, спорт.
* Б+-лшыќ ет єрекетініњ ерекшеліктеріне сєйкес дене жаттыѓуларыныњ топтары. Жауабы: жылдамдыќ - к%.штілік, тuзімділікке арналѓан, координацияѓа,ќабілеттіліктерді кешенді кuрсету.
* Жеке б+-лшыќ ет топтарыныњ дамуына сєйкес дене жаттыѓуларыныњ топтануы. Жауабы: ќол мен иыќ б+-лшыќ еттертіне арналѓан; мықын, аяќ б+-лшыќ еттеріне арналѓан.
* Ќозѓалыстыњ биомеханикалыќ ќ+-рылысына сєйкес дене жаттыѓуларын топтастыру. Жауабы: цикльді, ацикльді жєне аралас.
* Физиологиялыќ ерекшеліктеріне сєйкес дене жаттыѓуларыныњ топтастыру. Жауабы: максимальді, субмаксимальді.
* Дене тєрбиесініњ практикасында техникалыќ тиімділігін баѓалайтыњ ќандай uлшемдер бар? Жауабы нєжетижелік; эталонды техниканыњ параметрі; наќты нєтежие мен м%.мкіншілігі бар нєтежиеніњ айырмашылыѓы.
* Бірнеше ќозѓалыс єрекетініњ ќ+-рылысын ќ+-райтыњ ќозѓалыстыњ мањызы бірдей емес, сондыќтан айыруѓа тура келеді. Жауабы: техниканыњ негізі жєне деталі.
* Ќозѓалыс єрекетініњ орындалуыныњ тиімді жолдарыныњ кейбір жаќтарын сипаттайтын белгілері. Жауабы: техниканыњ детальдары.
* Ќозѓалыс єрекетініњ тиімді орындалуыныњ негізі, принципті жолы. Жауабы: техниканыњ негізі.

Єдибиеттер:
* Ашмарин Б.А. - "Теория и методика физического воспитания". М., 1979 г. стр. 36-58.
* Донской Д.Д., Зациорский В.Н. - "Биомеханика". М., "Фис" 1979 г., стр. 36-58.
* Матвеев Л.П., Новиков А.Д. - "Теория и методика физического воспитания". М., 1976 г., стр. 79-83. том 1.

Таќырып: Спортты машықтануды жоспарлау және тиімділігін есептеу
Маќсаты: ‡йрету єдістерінін терењдетіп ќолданудыњ жолдарын игеру.
Ќаралатын с+-раќтар:
- "Әдіс", "әдістемелік жолдар", түсініктері?
* 2. үйрету әдістемелеріне ќойылатын жалпы талаптар?
* 3. Сөз ќолдану әдістерінің сипаттамасы?
* 4. Көрнектілікті қолану әдісінің сипаттамасы?
* 5. Ж%.ктеме мен демалыс дене тєрбиесі саласындаѓы uз ара байланысты компоненттер?
* 6. Ќатањ шеќтелген жаттыѓулардыњ єдістеріне сипаттама?
* 7. Ойын жєне жарыс єдістерінењ сипаттамалары?
*
‡йге тапсырма:
Жања сuздіктері жєне "%.йрету єдістемелерініњ" схемасын дєптерге т%.сіру.
Єдибиеттер:
- Ашмарин Б.А. - "Теория и методика физического воспитания". - М., 1979 г., стр. 106-125.
- Матвеев Л.П., Новиков А.Д. - "Теория и методика физического воспитания". - 1 том. М., "Фис", 1976 г., стр. 87-114.
- Русанов В.П. - "Основы теории и методики физической культуры и спорта". Усть-Каменагорск, 2003 г., стр. 22-34.
- Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. - "Теория и методика физического воспитания и спорта". М., 2001 г., стр. 40-52.

Таќырып: Кейбір спорт түрлеріндегі машықтанудың түрлері
Маќсаты: Дене тєрбиесі процессі барысында %.йрету єдістемелерін практика ж%.зінде ќолдануды ќалыптастыру. Машықтану үрдісін ұйымдастыру.
Ж+-мыс барысы:
Таратпа тапсырма (Т.Т). ‡йрету єдістерін практика ж%.зінде іске асыруѓа баса кuңіл бuліп %.йретудің жолдарын ќолдану. Дєптерге жазбаша т%.сіру.
Т.Т-1. Сіздердің алдарынызда мынандай тапсырма т+-р:
1. "Мост (көпір)" акробатикалыќ жаттыѓуын орындауды %.йрену %.шін ќозѓалыс ептіліктерін ќалыптастыру.
2. "Екі аяќты ашып" ешкіден ырѓып - секіру жаттыѓуын орындаудың ќозѓалысын єдетке айналдыру.
3. Ќысќа ќашыќтыќќа ж%.гіруді орындаудың ќозѓалыс ептілігін ќалыптатсыру.
Т.Т. - 2. Сіздердін алдарынызда кuрнектілік жєне сuз єдістерін практикада ќолдана отырып, оќушылардыњ ќозѓалыс ептіліктерін ќолыптастыру міндеті т+-р.
1. %.ш єдіспен арќанѓа uрлеу.
2. алдыѓа жєне артќа айналып т%.су.
3. "Аяќты ашып" ешкіден ырѓу.
а) №1 таратыратын тапсырмада сuз ќолдану жєне кuрнектілік єдістерін ќолданбай, ќандай шешудіњ жолдарын ќолдануѓа болады жєне неге?
б) №2 таратыратын тапсырмада практикалыќ єдісті ќолданбай, ќандай єдістерді ќолдану арќылы міндетті щещуге болады жєне неге?

Баќылау сурактары:
- Бuлшектеп %.йрену єдісініњ педагогикада ќандай басымдылыѓы бар?
- Ойын жєне жарыс єдістерініњ арасындаѓы айырмашылыќ неден айќындалады?
- Еліктеудін тиімділігін ќандай фактормен негізделген?
- Оќытушыныњ ойлы сойлеуіне ќандай талаптар ќойылады?

Єдебиеттер:
1. Ашмарин Б.А. - "Теория и методика физического воспитания". - М., 1979 г., стр. 106-125.
* Тер-Ованесян А.А. "Педагогические основы физического воспитания". М., "Фис". 1980г., стр. 39-48.
* Матвеев Л.П., Новиков А.Д. - "Теория и методика физического воспитания". - 1 том. М., "Фис", 1976 г., стр. 87-114.
* Русанов В.П. - "Основы теории и методики физической культуры и спорта". Усть-Каменагорск, 2003 г., стр. 22-34.
* Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. - "Теория и методика физического воспитания и спорта". М., 2001 г., стр. 40-52.

Таќырып:Оқу - машықтану жұмыстарын ұйымдастыру.
Маќсаты: ‡йрету процессі туралы білімдерін терендету. ‡йрету процессі барысында психофизиологиялыќ механизмдер саласындаѓы теориялыќ білімді практикада ќолдану туралы аќпараттарды игеру.

Ќаралатын с+-раќтар:
1. ‡йрету процессінде ќозѓалыс єрекеттерін дамыту. Ќозѓалысты басќарудыњ ерекшеліктерін ќалыптастыру.
* Ќозѓалыстыњ ептілігі. ¤зіне тєн сипаты. Мањызы.
* Ќозѓаластыњ єдеті. ¤зіне тєн сипаты. Мањызы.
* Ќозѓаластыњ икемділігініњ ќалыптасуыныњ психофизиологиялыќ механизмі.
* Ќозѓалыстыњ ењ жоѓары денгейде дамуы (автоматизация). ¤зіне тєн сипаттары. Мањызы.
‡йге тапсырма:
Сабаќта ќолданылѓан жања т%.сініктер мен сuздіктерді дєптерге т%.сіру.

Баќылау с+-рактар:
1. "Ќозѓалыс єрекетіндегі єдеттіњ т+-раќтылыѓы мен икемділігі, майысќаќтыѓы" деген сuздікті ќалай т%.сінесін?
* Ќозѓалыстыњ єдеті біртіндеп жєне тегіс бір келкі дамыдайды?
* Єдетке айналѓан ќозѓаласты б+-зу процессі ќалай uтеді?
* Ќозѓалыстыњ єдетін "Бірінен екіншіге uзгерту" (перенос) "Интерференция" дегенді ќалай т%.сінесіњ?

Єдебиеттер:
1. Ашмарин Б.А. - "Теория и методика физического воспитания". - М., 1979 г., стр.65-76.
* Тер-Ованесян А.А. "Педагогические основы физического воспитания". М., "Фис". 1980 г., стр. 39-48

Таќырып: Жас өспірімдер спорт мектептеріндегі жұмыс ерекшеліктері және маңызы
Маќсаты: Ќозѓалысты %.йрену %.шін ќажетті білім деңгейін аныќтауды %.йрену. Сабаќтыњ міндеттерін ќ+-рып, аныќтай білулерін ќалыптастыру.
Ж+-мыс барысы:
Мектеп баѓдарламасын тарату: %.йренетін ќозѓалысымызды ќалыптастыру %.шін ќанша сабаќ ќажет. Тарататын тапсырмамен (Т.Т.) ж+-мыс істеу.
Т.Т. материалдары.
Тапсырма №1. Лаќтыратын жаќќа бір ќырындап тұрып, арќадан иыќ арќылы кіші допты лаќтырудыњ єдісі.
тапсырма №2. Акробатика - +-лдар: артќа ќарай аунап тіреліп т+-рады да, екі аяғын алшаќ ұстайды.
тапсырма №3. Баскетбол - допты кольцоѓа (шығыршыққа) лаќтыру.
‡йге тапсырма.
Ќзоѓалыс єдетініњ жаѓымды жєне жаѓымсыз көшірілуін аныќтап, дєптерге т%.сіріңіз.
Баќылау с+-раќтар:
1. Негізгі ќозѓалыстыѓы барлыќ ќозѓалыс ептіліктерін єдетке айналдыруымыз ќажет пе?
* Алѓаш рет %.йрететін ќозѓаластыњ схемасын %.йрету маќсатында м+-ѓалімніњ әрекетін атаңыз?
Єдебиеттер:
1.Ашмарин Б.А. - "Теория и методика физического воспитания". - М., 1979 г., стр. 65-76.
2.Русанов В.П. - "Основы теории и методики физической культуры и спорта". Усть-Каменагорск, 2003 г., стр. 43-44.

Таќырып: Жас өспірімдер спорт мектептеріндегі жаттықтыру сабақтары
Маќсаты: ‡йрету процессі ќ+-рылысыњ детальдері. ‡ш кезењді ќозѓалыс єрекетін %.йрету процессін ілім негізінде ќарастыра алуды игеру.
Ќаралатын с+-раќтар:
1. ‡йрету ќ+-рылысыныњ жалпы сипаттамасы фазалары, кезењдері?
* Ќозѓалыс єрекетімен танысу. Міндеттері, звенолары.
* Ќозѓалыс єрекеттерін талдап %.йрену міндеттері, кезеңдері ќозѓалыс єрекеттерін баѓалаудыњ критериялері.
* Ќателерді тауып %.йрету барысында т%.зете білу.
* Ќозѓалыс єрекеттерін жетілдіру. К%.рделі емес жєне uзгерте отырып ќайталау.
‡йге тапсырма:
‡йретудіњ єрт%.рлі єдістерін ќолдана отырып ќозѓалыстыњ схемасыныњ жоспарын ќ+-ру. Дєіптерге жазбаша т%.сіру.
Баќылау с+-сактары:
* Ќозѓаластыњ ќателерін жuндеудіњ ќандай жолдарын білесіңдер?
* Ќайталау саны ќандай факторларѓа с%.йенеді?
Єдебиеттер:
* Ашмарин Б.А. - "Теория и методика физического воспитания". - М., 1979 г., стр. 125-134.
* Матвеев Л.П., Новиков А.Д. - "Теория и методика физического воспитания". - 1 том. М., "Фис", 1976 г., стр. 153-169.
* Русанов В.П. - "Основы теории и методики физической культуры и спорта". Усть-Каменагорск, 2003 г., стр. 43-53.

Таќырып: Жас өспірімдерді спорт түрлеріне іріктеп алу және үгіт-насихат жұмыстары
Маќсаты: Пєн аралыќ байланыстарды ескере отырып дене жаттыѓуларын %.йрету процессінде теориялыќ материалдарды ќолдану.
Маќсаты: Педагогикалыќ баќылауды ж%.ргiзудiњ алѓы шарттары мен таныстыру, сонымен ќатар дене мєдениетi сабаѓын ж%.ргiзудiњ нєтижесiн графикалыќ жолмен ќорытындылай бiлудi ќалыптастыру.

Ж+-мыс барысы:
Сабаќты ќорытындылауды ж%.ргiзу %.шiн баѓалаудыњ uлшемдерi және формаларымен таныстыру. Ќорытындылау схемасымен таныстыру. Баќылайтын параметiрiн аныќтап алу.
Таратылатын тапсырма. Студенттерге дене мєдениетi сабаѓын баќылаудыњ тuмендегiдей педагогикалыќ кестесi +-сынылады:
1. Сабаќтыњ жоспары план конспектiсi.
2. Сабаќтыњ уаќытында басталуы.
3. Сабаќты ж%.ргiзу: кiрiспе, негiзгi жєне ќорытынды бuлiмдер.
4. Оќушылардыњ iс єрекетiн баѓалау жєне анализ жасау.
5. Ќорытыныдлау жєне +-сыныстар.
Әдебиеттер:
* Ашмарин Б.А. - "Теория и методика физического воспитания". - М., 1979 г., стр. 76-93.
* Тер-Ованесян А.А. "Педагогические основы физического воспитания". М., "Фис". 1980 г.

<<Жас өспірімдер спортының негіздері>> пєнінен студентердіњ өздік жұмыстарына арналған таќырыыптар.

1. Дене мєдениетініњ ілімдері пєні:
1.1. Дене мєдениетініњ білімініњ ж%.йесі ретінде жалпы ілімніњ ќалыптасуы.
1.2. "Дене дамуы" т%.сінігі жєне оныњ сипаттамасы.
1.3. "Дене жаттыѓулары" т%.сінігі жєне оныњ сипаттамасы.
1.4. "Дене тєрбиесі білімі" т%.сінігі жєне оныњ сипаттамасы.
1.5. "Днен дайындыѓы" т%.сінігі жєне оныњ сипаттамасы.
1.6. "Дененіњ жетілуі" т%.сінігі жєне оныњ сипаттамасы.
1.7. "Дене тєрбиесі ж%.йесі" т%.сінігі жєне оныњ сипаттамасы.
1.8. "Дене мєдениеті" т%.сінігі жєне оныњ сипаттамасы.
1.9. "Спорт" т%.сінігі жєне оныњ сипаттамасы.
1.10. Ізденістіњ хабарламалыќ негізін ќ+-райтын материалдарды алу мен uњдеудіњ єдістері.
2. Дене мєбдениетініњ формалары мен ќоѓамдыќ ќызметтері.
2.1. Дене мєдениетініњ пайда болуы мен дамуыныњ єлеуметтік негіздері.
2.2. Дене мєдениетініњ ќызметтері жєне олардыњ ќызметтік байланыстары.
2.3. Дене мєдениетініњ негізгі компаненттері мен формалары.
3. Дене тєрбиесініњ ж%.йесі.
3.1. Дене тєрбиесініњ ж%.йесі жєне оныњ Ќазаќстан Республикасындаѓы негізі.
3.2. Ќазаќстан Республикасыныњ дене тєрбиесініњ маќсаттары мен міндеттері.
3.3. Дене тєрбиесініњ жалпы єлеуметтік- педагогикалыќ ќаѓидалары.
3.4. Дене тєрбиесініњ мазм+-ны жєне нормативтік негіздері.
3.5. Денсаулыќты арттыру жєне ќолданбалы баѓыттары.
4. Дене тєрбиесініњ ќаѓидалары.
4.1. Біліктілік пен белсенділік ќаѓидалары жєне олардыњ сипаттамалары.
4.2. Кuрнектілік ќаѓидасы жєне оныњ сипаттамасы.
4.3. Тиімділік жєне даралыќ ќаѓидалары жєне олардыњ сипаттамалары.
4.4. Ж%.йелілік ќаѓидасы жєне оныњ сипаттамасы.
4.5. Талаптарды біртіндеп жоѓарылыату (динамика) ќаѓидасы жєне оныњ сипаттамасы.
5. Дене тєрбиесініњ амалдары.
5.1. Ќозѓалыс єрекетініњ техникасы.
5.2. ќозѓалыс єрекетініњ техникаларыныњ негіздері.
5.3. Ќозѓалыс єрекетініњ техникаларыныњ аныќтаушы звенолары.
5.4. Ќозѓалыс єрекетініњ техникалыќ бuлшектері.
5.5. Ќозѓалыс єрекетініњ техникаларыныњ негізгі биомеханикалыќ сипаттары:
* Кинематикалыќ сипаттамалары.
* Динамикалыќ сипаттамалары.
5.6. Техникалардыњ тиімділіктерін баѓалаудыњ uлшемдері.
5.7. Дене жаттыѓуларынын топтастырудыњ негізгі белгілері.
6. Дене тєрбиелеудіњ єдістері.
6.1. Ќозѓалыс єрекетін %.йретудіњ єдістері.
6.2. Дене сапаларын тєрбиелеудіњ єдістері.
6.3. Дене тєрбиесіндегі машыќтанудыњ "шењбер єдісі".
6.4. Дене тєрбисіндегі ойын жєне жарыстыќ єдістер.
6.5. Дене тєрбиесінде жалпы педагогикалыќ єдістерді ќолдану.
6.6. Сипатына, баѓытына жєне кuлеміне сєйкес ж%.ктемені ќалыптастырудыњ ерекшеліктері.
7. Ќозѓалыс єрекетін %.йрету.
7.1. Дене тєрбиесінде ќозѓалыстыњ ептілігі мен єдетін ќалыптастыру.
7.2. Ќозѓалыс єрекетін %.йрету.
7.3. Терењдетіп дамыту кезењі жєне сипатамасы.
7.4. Жетілдіру мен бекіту кезењі жєне сипатамалары.
7.5. Ќозѓалыс єрекетін %.йретудіњ ілімдік негізі.
7.6. Бастапќы %.йренудіњ негізгі жолдары мен оѓан баќылау.
8. Дене сапаларын тєрбиелеудіњ негіздері.
8.1. Дене сапасы ретінде жылдамдыќ ќабілеттілігі туралы т%.сінік.
8.2. Жылдамдыќ ќабілеттіліктерін тєрбиелеудіњ міндеттері, амалдары мен єдістері.
8.3. Жылдамдыќтыњ к%.рделі емес ќозѓалыс реакциясын тєрбиелеу.
8.4. Ќозѓалыстардыњ жылдамдыќтарын тєрбиелеу.
8.5. Жылдамдыќтыњ к%.рделі ќозѓалыс реакциясын тєрбиелеу.
8.6. Ќозѓалыстардыњ жылдамдыќтарын тєрбиелеу. Жылдамдыќтыњ кедергілерініњ б+-зылуы жєне алдын-алудыњ жолдары.
8.7. Жылдамдыќ ќабілеттерініњ даму дењгейін аныќтауѓа арналѓан баќылау жаттыѓулары (тестер).
8.8. Жасына жєне жынысына сєйкес координациялыќ, жылдамдыќ, к%.штілік сапаларын тєрбиелеудіњ єдістерініњ негізгі жаѓдайлары.
8.9. Єр т%.рлі сипаттардаѓы жаттыѓуларда тuзімділік пен майысќаќтыќты тєрбиелеудіњ ерекшеліктері.
8.10. Дене сапаларыныњ uз ара байланыстары.
8.11. Дене сапаларын тєрбиелеудегі машыќтанудыњ "шењбер єдісі"
9. Дене тєрбиесі процесінде жеке басты баѓытты дамыту.
9.1. Дене мєдениетін игеру процесіндегі интелектуалды тєрбие.
9.2. Дене мєдениетін игеру процесіндегі адамгершілік тєрбиесі.
9.3. Дене мєдениетін игеру процесіндегі ењбекке баулу.
9.4. Дене мєдениетін игеру процесіндегі эстетикалыќ тєрбие.
9.5. Т+-рѓылыќты халыќтыњ бойында дене жаттыѓуларымен ж%.йелі т%.рде айналысудыњ ќажеттілігін ќалыптастыру.
9.6. Дене тєрбиесініњ салауатты uмір салтын ќалыптастырудаѓы рольі.
9.7. Дене мєдениетін игеру процесінде uзін uзі жєне ќажыр-ќайратын тєрбиелеу.
9.8. Дене мєдениеті м+-ѓалімніњ тєрбиелік іс єрекеті (тањдап алѓан спорт т%.ріндегі жаттыќтырушыныњ)
10. Дене жаттыѓулары сабаќтарын ќ+-рудыњ негіздері.
10.1. Дене тєрбиесі сабаќтарын ќ+-рудыњ +-йымдастырушылыыќ-єдістемелік негіздері.
10.2. Дене тєрбиесі сабаќтарыныњ мазм+-ндары мен формаларыныњ uзара байланыстары.
10.3. Дене жаттыѓулары сабаќтары ќ+-рылыстарыныњ uздеріне тєн жалпы uзгешеліктері.
10.4. Дене жаттыѓуларымен айналысудыњ сабаќ т%.рлерініњ ерекшеліктері.
10.5. Дене жаттыѓуларымен айналысудыњ сабаќ емес т%.рлерініњ ерекшеліктері.
10.6. Дене жаттыѓуларымен айналысу кезінде ж%.ктемені ретеудіњ єдістері.
10.7. Дене мєдениеті сабаѓында айналысушыларды +-йымдастырудыњ єдістері.
10.8. Дене жаттыѓуымен айналысуда кuмек беру жєне ќорѓау єдістері.
10.9. Оќытушыныњ дене мєдениеті сабаѓына дайындыѓы.
10.10. Дене мєдениеті сабаѓын педагогикалыќ баѓалау.
10.11. Дене тєрбиесімен айналысудыњ т%.рлерін топтау.
10.12. Сабаќ жєне оѓан сипаттама.
10.13. Сабаќтыњ ќ+-рылысы.
10.14. Сабаќ емес т%.рлері жєне оларѓа сипаттама.
10.15. Дене тєрбиесіндегі сабаќтарды жарыс т%.рінде +-йымдастыру.

Баќылаудыњ т%.рлері: баяндама, семинар сабаќтарында хабарламалар жасау; жазбаша баќылау ж+-мыстары.

<<Жасөспірімдер спортының негіздері>> пєнінен студенттерге арналѓан баќылау ж+-мыстарыныњ таќырыптары.

* Дене мєдениетініњ жалпы жєне арнайы ќызметтері.
* Дене мєдениетініњ т%.рлері (формалары)
* Ќазаќстан Республикасыныњ дене тєрбиесі ж%.йелері жєне олардыњ тараулары.
* Дене тєрбиесініњ амалдары жєне олардыњ классификациялары.
* Дене тєрбиесініњ uздеріне тєн принциптері.
* Дене тєрбиесініњ єдістерініњ жалпы сипаттамалары.
* ќатањ шектелген жаттыѓудыњ єдістері, олардыњ классификациялары жєне ќысќаша сипаттамалары.
* Ќозѓалыс єрекетін %.йретудегі єдістерініњ негіздері жєне кезењдері.
* Ќозѓалыс єрекетін тєрбиелеудіњ єдістемелік негіздері жєне сипаттамалары. (uз тањдауымен: к%.штілік ќабілеттілік; координациялыќ ќабілеттілік; жалпы тuзімділік; майысќаќтыќ)
* Жалпы білім беретін мектептердегі дене тєрбиесініњ тестері.
* Мектеп жасындаѓы балалардыњ бой т%.зетулерін тєрбиелеу.
* Дене мєдениеті жєне спортпен айналысу барысында дененіњ салмаѓын реттеудіњ нгіздері.
* Дене мєдениеті ж%.йесіндегі дене тєрбиесі жєне спорттыќ сабаќтардыњ ілімдік-єдістемелік ерекшеліктері. (uз тањдауымен: ерте жєне мектеп жасына дейінгі балаларды тєрбиелеу; мектеп жасындаѓы балалар мен жас uспірімдерді тєрбиелеу; арнайы орташа жєне жоѓары білім; ж+-мысшылармен ќызметкерлердіњ ењбектерін рационалды +-йымдастыру)
* Ќолданбалы дене дайындыѓын таѓайындау жєне ќ+-ру.
* Дене мєдениеті сабаќтарыныњ негізгі баѓыттары (uз тањдауымен: жалпы дене дайындыѓы сабаќтары; спорттыќ-машыќтану сабаќтары; кєсіпќой-ќолданбалы дене дайындыѓы сабаќтары)
* Дене жаттыѓулары мен айналысудыњ сабаќ емес т%.рлерініњ ерекшеліктері (uз тањдауымен: даралыќ сабаќтар; uз еріктерімен топтпасќан сабаќтар;)
* Дене мєдениеті сабаѓын педагогикалыќ баѓалау
* Дене мєдениеті сабаѓыныњ ќ+-рылысы жєне оныњ негізгі н+-сќалары.
* Дене жаттыѓуларымен айналысудыњ ќ+-рылысы ретінде ж+-мыс ќабілеттілігініњ динамикасы.
* Дене тєрбиесімен айналысуды ќ+-рудыњ формалары.
Ќосымша 3
<<Жас өспірімдер спортының негіздері>> пєнінен студенттерге арналѓан курстыќ ж+-мыстарыныњ таќарыптары.

* Дене тєрбиесініњ кuрнекті ќайраткерлері.
* Дене тєрбиесініњ тарихи жєне топтыќ сипаты.
* Дене тєрбесініњ адамгершілік, аќылдылыќ, эстетикалыќ жєне ењбек тєрбиелерімен байланыстары.
* Президенттік тест - дене тєрбиесініњ баѓдарламалыќ нормативтік ж%.йлері.
* Спорт - б+-л ќоѓамдыќ ќ+-былыс.
* Туризм Ќазаќстан Республикасы азаматтарын тєрбиелеудіњ жан-жаќты амалы.
* Спорттыќ мамандыѓына сєйкес дене сапаларын тєрбиелеу єдістерініњ ерекшеліктері.
* Дене тєрбиесініњ ќоѓамдаѓы пайда болуыныњ мањызы мен себептері.
* Ќазаќстан Республикасыныњ дене тєрбиесініњ ж%.йесі, оныњ негіздері.
* Дене тєрбиесініњ ж%.йесініњ жалпы принциптері, олардыњ мањызы жєне іс ж%.зінде іске асырудыњ жолдары.
* Дене жаттыѓулары-дене тєрбиесініњ негізгі арнайы амалы.
* Ќозѓалыс єрекеттерініњ техникалары жєне оныњ негізгі сипаттамасы.
* Дене жаттыѓуларыныњ классификациялары.
* Табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері жєне гигиеналыќ факторлар дене тєрбиесініњ амалдары.
* Дене тєрбиесініњ жалпы педагогикалыќ жєне басќа єдістері.
* Ж%.ктеме жєне демалыс дене тєрбиесі єдістерініњ uз ара байланысты компоненттері.
* Дене тєрбиесініњ жалпы єдістемелік принциптері.
* Дене тєрбиесініњ арнайы єдістемелік принциптері.
* Ќозѓалыс єрекеттері дене тєрбиесінде %.йретудіњ негізі.
* Ќозѓалыс єрекетін процесініњ ќ+-рылысы.
* ‡йрету процесініњ кезењдерініњ сипаттары.
* Дене сапаларын тєрбиелеудіњ негіздері.
* Дене тєрбиесі процесі барысында ќажыр-ќайратты тєрбиелеу.
* Дене сапаларыныњ даму дењгейлерін аныќтауѓа арналѓан баќылау жаттыѓулары (тестер)
* Дене мєдениеті жас +-рпаќты тєрбиелеу мен білім беру ж%.йесінде.
* Дене мєдениеті м+-ѓалімініњ жеке басына ќойылатын талаптар. (дене тєрбиесі оќытушысына, спорт жаттыќтырушысы)
* Дене жаттыѓулуары сабаќтарын ќ+-рудыњ т%.рлері жєне классификациялары.
* Дене жаттыѓуларымен айналысудыњ сабаќ т%.рлерініњ ерекшеліктері.
* Дене жаттыѓуларымен айналысудыњ сабаќтан тыс т%.рлерініњ ерекшеліктері.
* Дене тєрбиесіндегі сабаќтардыњ ќ+-рылысы.
* Кєсіпќой- ќолданбалы дене дайындыѓы. (міндеттері, амалдары, т%.рлері, єдістемелік ерекшеліктері)
* Ересек т+-рѓындардыњ т+-рмыстарындаѓы дене мєдениеті.
* Дене мєдениетін халыќтыњ т+-рмысына енгізудіњ жолдары.
* Дене тєрбиесіндегі uзін-uзі баќылай жєне кешенді баќылау.
* Дене жаттыѓуларыныњ формалары жєне мазм+-ндары туралы т%.сініктер.
* Ќазаќстан Республикасыныњ дене тєрбиесініњ ж%.йесінде іске асырылатын маќсаттар мен міндеттер.
* Дене тєрбиесі ж%.йесініњ жалпы принциптері, олардыњ мањыздары жєне іс ж%.зіндегі іске асырудыњ жолдары.
* Негізгі т%.сініктерге аныќтама: "дене тєрбиесі", "дене дайындыѓы", "денніњ дамуы", "дененіњ жетілуі", "дене тєрбиесі ж%.йесі".
* Дене мєдениетіндегі баќылаудыњ т%.рлері мен єдістері.
* Дене тєрбиесінде жоспарлаудыњ мањызы жєне ережесі.

<<Жас өспірімдер спортының негіздері>> пәнінен "Дене мєдениеті және спорт"мамандыќтарының студенттеріне арналған бақылау тестері.

1. ¤зіне тєн мазм+-ны болып ќозѓалысќа %.йрету, дене сапаларын тєрбиелеу, дене мєдениетініњ арнайы білімдерімен ќарулану, дене тєрбиелеу сабаќтарына деген ќажеттіліктерін ќалыптастыру болып табылатын тєрбиеніњ т%.рі:
а. Дене тєрбиесі
б. Дене мєдениеті
с. Дене дайындыѓы
д. Дененіњ дамуы
е. Дене білімі т.с.с.
* Дене тєрбиесі туралы білімде ізденістіњ объектісі болып табылатын фактор:
а. Педагогикалыќ
б. Физиологиялыќ
с. Психологиялыќ
д. Биомеханикалыќ
е. Морфологиялыќ
* Дене тєрбиесі туралы білімде ізденістіњ субъектісі болып табылатын фактор:
а. Адам, оныњ дене жаттыѓуларын орындаудаѓы реакциясы
б. Спорттыќ инвентарь
с. Спорттыќ ќ+-рал-жабдыќ
д. Спорттыќ ѓимараттар
е. Спорттыќ инвенторь жєне ќ+-рал-жабдыќ
* Дене тєрбиесініњ жалпы зањдылыќтары педагогикалыќ процесс ретінде ќарастырылатын пєн:
а. Дене тєрбиесініњ ілімі
б. Дене тєрбиесініњ єдістемелері
с. Дене мєдениеті жєне спорттыњ педагогикасы
д. Дененіњ мєдениеті жєне спорттыњ психологиясы
е. Дене мєдениеті жєне спорттаѓы єлеуметтану
* Педагогикалыќ процесте жеке зањдылыќтарды ќарастыра отырып жєне жалпы зањдылыќтарды іске асыратын, наќты баѓыты бар пєн (ОФП єдістемелері, ПФП, спорт дайындыќтарыныњ єдістемелері) болып табылады:
а. Дене мєдениетініњ єдістемелері
б. Дене мєдениетініњ ілімдері
с. Дене жаттыѓуларыныњ биомеханикасы
д. Спорт т%.рлерініњ физиологиясы
е. Дене мєдениеті жєне спорттыњ педагогикасы
* Дене мєдениеті ілімініњ ќ+-рылысы оќу жєне ѓылыми пєн ретінде мынандай бuлімдерден т+-рады:
а. ДТІ-ніњ жалпы негіздері; ДМ жас негіздері; спорттыњ ілімдері мен єдістемелері
б. ДТІ; спорттыњ ілімдері мен єдістері; дене мєдениетініњ денсаулыќты жаќсарту єдістері
с. ДТІ; ДТЄ; ЖДД
д. ДТІ; ДТЄ; СДД
е. ДТІ; ДТЄ; ПП ФП
* Дене дайындыѓыныњ нєтижесі болып табылады
а. Дене дайындыѓыныњ дењгейі
б. Дененіњ дамуы
с. Дене тєрбиесі
д. Дененіњ жетілуі
е. Ќозѓалыс белсенділігі
* Адамзат баласыныњ ќозѓалыс єрекетінде арнайы талап ќоятын, наќты іс єрекеттіњ жетістігіне жаѓдай жасайтын арнайы +-йымдастырылѓан процесс:
а. Арнайы дене дайындыѓы
б. Спорттыќ машыќтану
с. Дененіњ жетілуі
д. Кєсіпќой-ќолданбалы дене дайндыѓы
е. Дененіњ дамуы

9.Дене тєрбиесініњ ењбек немесе басќа да іс єрекеттер барысында ќандай ќолданбалы баѓыттыњ т%.сінігі баса ќолданылады:
а. Дене дайындыѓы
б. Дененіњ жетілуі
с. Дене мєдениеті
д. Дененіњ ќалпы
е. Дене тєрбиесі

* Адамныњ дене дамуын сипаттайтын кuрсеткіштерге жататындар:
а. Дене бітімініњ кuрсеткіші, денсаулыѓы жєне дене сапалары
б. Дене дайындыќ дењгейініњ кuрсеткіші жєне спорттыќ нєтижелер
с. ¤мірге ќажетті ќозѓалыс єрекеттерініњ ќалыптасу сапалары жєне дењгейі
д. Спорттыќ ќозѓалыс ептіліктері мен єдістерініњ ќалыптасу сапалары мен дењгейі
е. Спорттыќ ќозѓалыс ептіліктері мен єдістерініњ ќалыптасу сапалары мен дењгейі

* Ќозѓалудаѓы дене тєрбиесініњ пайда болуыныњ бастамасыныњ негізі болып не табылатынын uкрсетіњіз:
а. Адамзат баласыныњ жаттыѓу ќ+-былысын саналы т%.сінулері (ќозѓалыс єрекетін алдын-ала ќайталау)
б. Ѓылыми ізденістердіњ нєтижелері
с. Жеке бастыњ жан-жаќты дамуыныњ жолдарыжєне мазм+-ндары туралы uрбіген ойлары
д. Дене жаттыѓуларымен айналысуѓа ынталары
е. Дене жаттыѓуына деген ќызыѓушылыќ

* Ќоѓамныњ жањаша дамуы кезењінде дененіњ жетілуініњ негізгі кuрсеткіші болып табылады:
а. Дене тєрбиесініњ мемлекетік баѓдарламасыныњ нормативтері мен талаптарыныњ жалпыѓа бірдей спорттыќ классификациямен, президенттік тестіњ нормативтерімен тыѓыз сєйкестігі
б. Дене бітімініњ кuрсеткіші
с. Ден саулыѓыныњ кuрсеткіші
д. Ќозѓалыстыњ ептілігі мен єдеттіњ ќалыптасуыныњ сапасы жєне дењгейі
е. Спорттыќ ќозѓалыстарыныњ ептіліктері мен єдеттерініњ ќалыптасуларыныњ сапалары жєне дењгейі

* Дене мєдениетіне тєн адамзат баласына жєне адамдар арасындаѓы ќатынастарѓа єсер ету, ќоѓамныњ белгілі бір ќажеттіліктерін дамытып жєне ќанаѓаттандыратын ќалпын былай т%.сінуіміз ќажет:
а. Ќызметі (функция)
б. Ќ+-рылысы
с. Формасы
д. Мазм+-ны
е. Критерииі

14. Дене мєдениетініњ т%.рлерін жєне ќ+-рылысын немене аныќтайды?
а. Формасы
б.Мазм+-ны
с. Сuздіктері
д. Т%.сініктері
е. Белгілері

15. Дене мєдениеті саласында пайда болатын жалпы негізгі жалпы функциясын атањыздар, б+-лар:
а. Биологиялыќ, хабарламалыќ, коммуникативтік, нормативтік,эстетикалыќ
б.Баѓдарламалыќ, нормативтік
с. Денсаулыќты арттыру, тєрбиелеу
д. Білім беру, дамыту
е. Дене мєдениеті, спорттыќ, денсаулыќты арттыру
16. Дене мєдениетін ќолдану барысында толыќ, аныќ кuрінетін арнайы негізгі ќызметтерін атањыз:
а. Білім беру, ќолданбалы, спорттыќ, рекреативтік, десаулыќты артыру, реабилетациялыќ
б.Нормативтік, баѓдарламалыќ, спорттыќ,
с. Дене мєдениеті-спорттыќ денсаулыќты арттыру
д. Денсаулыќты арттыру, коммуникативті, хабарламалыќ
е. Білім беру, тєрбиелеу

17. Дене мєдениеттерініњ классификацияларыныњ негізінде ќызметтері ретінде кuрінетін т%.рлері:
а. Баќылау, ќолданбалы, жєне дене мєдениетініњ т+-рмыстаѓы ќолданылуы
б.Гимнастика, ойындар, спорт жєне туризм
с. Базалыќ ДМ, спорт, денсаулыќты арттыратын ДМ;
д. Спорт, дене мєдениеті, Ќолданбалы ДМ
е. Денсаулыќты арттыру ДМ

18. Дене мєдениетініњ ќай т%.рі адамзат баласына ќажетті дене тєрбиесі білімі мен жєне дене дайындыѓын ќамтамасыз етеді?
а. Базалыќ ДМ
б.Спорт
с. Ќолданбалы ДМ
д. Денсаулыќты арттыру ДМ
е. Гигиеналыќ ДМ

19. Дене мєденитініњ ќай т%.рі кєсіпќой-ќолданбалы жєне єскери-ќолданбалы болып бuлінеді, б+-л:
а. Ќолданбалы ДМ
б.Емдік ДМ
с. Гигиеналыќ ДМ
д. Спорт ДМ бір саласы
е. Баќылау ДМ

20. Емдік жєне гигиеналыќ ДМ дене мєдениетініњ ќай т%.ріне жатады.
а. Т+-рмыстыќ ДМ
б. Рекреативті ДМ
с. Реабилетациялыќ ДМ
д. Ќолданбалы ДМ
е. Денсаулыќты арттыру жєне ќолданбалы ДМ

21.Адамзат баласыныњ жетілуін жєне салауаттыuмірін ќалыптастыратын, uмірге деген кuзќарасын ќалыптастырып дене тєрбиесініњ єлеуметтік, тарихи ќалыптсаќан т%.рі былай аталады:
а. Дене тєрбиесі ж%.йесі
б. Валеалогия
с. Дене мєдениеті
д. Спорт
е. Єлеуметтану

22. Дене тєрбиесі мемлекеттік баѓдарламаныњ негізінде іске асрылады. Б+-л баѓдарламалардыњ ќ+-рамында +-сынылатындар:
а. Дене тєрбиесініњ ѓылыми негізделген міндеттері мен амалдары, игеруге ќажетті ќозѓалыстардыњ ептіліктері мен єдеттерініњ комплексі, наќты талаптар мен нормалардыњ тізімдері
б. Спорт т%.рлерінен разрядтыќ нормативтер мен талаптар
с. Дене жаттыѓулары мен айналысудыњ єдістері
д. Дене тєрбиесі ж%.йесіндегі жалпы єлеуметтік педагогикалыќ принциптер
е. Дене тєрбиесі ж%.йесініњ жалпы маќсаттары мен міндеттері

23. Адам баласын іс єрекеттіњ баѓыттарын ойлары мен кuзќарастарына байланысты аныќтайтын дене тєрбиесі ж%.йесініњ негізі, б+-л;
а. Єлеуметтік д%.ние таным
б. Ілімдік
с. Єдістемелік
д. Баѓдарламалыќ- нормативтік
е. |йымдастырушылыќ

24. Дене тєрбиесі ж%.йелерініњ ќандай негіздері кuптеген ѓылымдардыњ жетістіктеріне с%.йенеді?
а. Ілімдік-єдістемелік
б. Єлемдік д%.ниетаным
с. Баѓдарламалық
д. Нормативтік
е. |йымдастырушылыќ

25. Дене мєдениеті мен спорттыњ мемлекетік баѓдарламасын есепке ала отырып іске асыратын дене тєрбиесініњ ќандай негізгі ж%.йесін ескерген жuн;
а. Баѓдарламалыќ-нормативтік
б. |йымдастырушылыќ
с. Ілімдік
д. Єдістемелік
е. Єлемдік д%.нме таным

26. Мемлекеттік, ќоѓамдыќ, ерікті +-йымдастыру жєне басќару т%.рлерін ќ+-райтын дене тєрбиесі ж%.йесініњ негізі б+-л;
а. |йымдастырушылыќ
б. Ілімдік
с. Ѓылыми
д. Ќ+-ќыќтыќ
е. Єлеуметтік-экалогиялыќ

27.Адам баласыныњ дене дамуын жандандыру, жан-жаќты жетілдіру, дене сапалары жєне солармен байланысты адам баласын рухани жєне адамгершілік сапаларыныњ жетілуін, ќоѓамдаѓы белсенділігін сипаттайтын, осыныњ негізінде ќоѓамныњ єр м%.шесін ењбекке жєне басќада іс єрекеттердіњ т%.рлеріне тєрбиелеу дене тєрбиесініњ негізгі______болып табылады;
а. Маќсаты
б. Міндеттері
с. Амалдары
д. Єдістері
е. Формалары

28. Дене тєрбиесініњ uзіне ѓана тєн арнайы міндеттері болып келесі топтар табылады:
а. Адамзат баласыныњ дене дамуын жандандыру жєне білім беру міндеттері
б. Білім беру жєне денсаулыќты арттыру
с. Денсаулыќты арттыру жєне тєрбиелеу
д. Білім беру жєне тєрбиелеу
е. Денсулыќты жаќсарту, білім беру жєне тєрбиелеу

29. Жеке адам баласын ќалыптастырудаѓы жалпы педагогикалыќ міндеттерге жататындар;
а. Адамныњ жеке басы
б. Ќажыр-ќайрат сапасы
с. Дене сапалары
д. Ќозѓалыс ќабілеттіліктері
е. Адамныњ т%.йсігі

30. Дене тєрбиесіндегі маќсатты наќты шешу %.шін тєрбие процесстіњ кuп салалыѓы, тєрбиелеушініњ жас дењгейі, дене дайындыѓыныњ дењгейі, алдыѓа ќойѓан нєтижеге ќол жеткізуде жасалѓан жаѓдайлар ескерілетін бірнеше шаќты міндеттердіњ жиынтыѓы шешіледі, б+-л;
а. Арнайы жєне жалпы педагогикалыќ
б. Жалпы педагогикалыќ
с. Білім беру
д. Денсаулыќты жаќсарту
е. Арнайы

31. Дене тєрбиесі процесінде шешілетін міндеттер uздерініњ наќты ќолдануларын келесі салаларда табады:
а. Спорттыќ машыќтану, жалпы жєне кєсіпќой-ќолданбалы дене дайындыѓы
б. Спорт саласында жалпы дене дайындыѓы
с. ЖДД, СДД
д. ЖДД, ПП ФП
е. ПП ФП, СДД

32. Дене тєрбиесі ж%.йесініњ жалпы арнайы-педагогикалыќ принциптерін атањыздар:
а. Жеке бастыњ жан-жаќты дамуына жаѓдай жасау принциптері
б. Т%.сінушілік жєне белсенділік
с. Кuрнектілік жєне тиімділік
д. Тиімділік жєне даралыќ
е. Ж%.йелілік жєне біртіндеушілік

33. Жетекшілік ж%.ргізу жаѓдайында дене тєрбиесі ж%.есінде ќандай принциптер ќолданылатынын кuрсетіњіз:
а. Жалпы єлеуметтік, жалпы педагогикалыќ, жалпы єдістемелік жєне арнайы принциптер
б. Жалпы єлеуметтік
с. Жалпы педагогикалыќ
д. Денсаулыќты жаќсарту
е. Тєрбиелеу

34. Ќай єдістер жалпы єдістемелік болып табылатынын кuрсетіњіз:
а. Т%.сінушілік жєне белсенділік принциптері, кuрнектілік пинциптері, тиімділік жєне даралыќ принциптері
б. ‡здіксіздік принципі, ж%.ктемесі мен демалысты ж%.йелеп кезекпен-кезек ќолдану принципі
с. Ќалыптасќан ж%.ктеменіњ реттелу динамикасы принципі, сабаќты циклді ќ+-ру принципі
д. Машыќтану єрекетін біртіндеп +-лѓайту принципі
е. Дене тєрбиесініњ жас ерекшелігіне байланысты даму принципі

35. Ќай ќаѓанда дене жаттыѓулары мен айналысушылардыњ м%.мкіншіліктеріне сай дене тєрбиесініњ амалдарын, єдістерін, міндеттерін іріктеп алады?
а. Дараландыру тиімділік ќаѓидалары
б. Т%.сінушілік жєне белсенділік
с. Ѓылыми ќаѓида
д. Ілімніњ іс-тєжірибемен байланысы
е. Ж%.йелілік жєне uрбітіп - uсу ќаѓидасы

36. Адам аѓзасыныњ ќызметтік м%.мкіншілігіне байланысты ќай ќаѓида ж%.ктемені реттеп отырады:
а. Машыќтандырудыњ єсерін біртіндеп uрбітіп-uсіру ќаѓидасы
б. Ѓылыми ќаѓида
с. Тиімділік ќаѓидасы
д. Жекешелендіру ќаѓидасы
е. ‡здіксіздік ќаѓидасы

37.Ќай ќаѓйда адамзат баласыныњ жас ерекшелігіне байланысты дене тєрбиесініњ баѓытын біртіндеп отыруѓа икемдейді:
а. Дене тєрбиесініњ жас белсенділігіне сєйкес баѓытталу ќаѓидасы
б. Ѓылыми ќаѓида
с. Ж%.йелілік ќаѓидасы
д. Бірінен-кейін бірі ќаѓидасы
е. Жеке бастыњ жан-жаќты дамуы

38. Дене тєрбиесі процесіндегі жалпы єдістемелік єдістемелерді аныќтайтын ќаѓида ќалай аталады?
а. Жалпы єдістемелік ќаѓида
б. Жалпы педагогикалыќ ќаѓида
с. Жалпы єлеуметтік
д. Арнайы
е. Ќоѓамныњ тєрбиелік ќаѓидасы

39. Білім беру жєне тєрбиелеу ж%.йесінде %.йрету зањдылыќтарын (дидактика)ашатын негізгі ќаѓида:
а. Жалпы педагогикалыќ
б. Білім беру
с. Жалпы єдістемелік
д. Арнайы
е. Жалпы арнайы ќаѓида

40. Дене мєдениетініњ арнайы зањдылыќтарын ашатын, сонымен ќатар дене тєрбиесі ќ+-рылысыныњ ж%.йесінен шыѓатын ќаѓида ќалай аталады?
а. Арнайы ќаѓидалар
б. Жалпы білім беру ќаѓидалары
с. Жалпы педагогикалыќ ќаѓидалар
д. Жалпы єлеуметтік ќаѓидалар
е. Жалпы єдістемелік ќаѓидалар

41. Дене тєрбиесініњ арнайы, негізгі амалы болып табылады:
а. Дене жаттыѓулары
б. Табиѓаттыњ сауыќтыру к%.штері
с. Гигиеналыќ факторлар
д. Тренажерлар
е. Гирлер, гантельдер, штанга, эспандерлер

42. Дене жаттыѓулары б+-л:
а. Дене тєрбиесініњ зањдылыќтарына сєйкес +-йымдастырылып, ќ+-рылѓан дене тєрбиесініњ міндеттерін іске асыруѓа баѓытталѓан ќозѓалыс єрекеттері
б. Ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерін ќалыптастыруѓа баѓытталѓан ќозѓалыс єрекеттері
с. Аѓзаныњ морфологиялыќ uзгеруіне баѓытталѓан ќозѓалыс єрекеттерініњ байланысы
д. Аѓзаныњ ќызметініњ uзгеруіне баѓытталѓан ќозѓалыс єрекеттерініњ т%.рлері
е. Дене сапаларыныњ дамып жєне дене бітімініњ uзгеруіне баѓытталѓан ќозалыс єрекеттерініњ т%.рлері

43. Дене жаттыѓуларыныњ техникалары деп т%.сінеміз:
а. Ќозѓалыстыњ міндеті %.лкен тиімділікпен шешілетін ќозѓалыс єрекеттініњ орындалу єдісі.
б. Эстетикалыќ жаѓымды сезім ќалдыратын ќозѓалыс єрекеттініњ єдісі.
с. Наќты жаттыѓудыњ элементтерініњ мазм+-ны жєне процесстерініњ келесімдігі жєне реттігі.
д. Ќозѓалыстыќ кењістіктегі к%.штік uлшемдернініњ ќатынасымен сипатталатын кuрнекті формасы.
е. Ќозѓалыстыњ кењістегі, уаќыттыќ жєне динамикалыќ uлшемдернініњ ќатнасы мен сипатталатын кuрнекті формасы.

44. Ырѓаќ - дене жаттыѓуларыныњ техникаларыныњ кешенді сипаттамасы ретінде білдіреді:
а. Ќозѓалыс динамикасыдаѓы к%.ш т%.срірудін кењістктегі жєне уаќыттаѓы бірінен кейін бірінін uлшемді uзгеріп отыру зањдылыќтары.
б. Ќозѓалыстыњ уаќыттыќ бірлектегі жиілігі.
с. Ќозѓалыс барысындаѓы пикі жєне сыртќы к%.штердіњ uз ара байланысы.
д. Ќозѓалыс єрекетігіњ наќтылыѓы жєне ќорытынды нєтежие.
е. Ќозѓалыстын кењістіктегі жєне уаќыт сиптаылдаѓы uз ара єсері.

45. Дене жаттыѓуларыныњ тиімділіктері тuмендейді аныќталады:
а. Мазм+-нымен.
б. Формасымен.
с. Ќозѓалыстыњ екпінімен.
д. Ќозѓалыстыњ ырѓаѓы
е. Брындалу уаќытыѓымен

46. Уаќыттыњ %.зілісіне сєйкесе, келесі дене жаттылуѓарымен айналасќанѓа дейгі дене жаттыѓуларыныњ тиіділітерінде келесі формалар uзгереді:
а. Ќатынасты норма; супер компенсаторлыќ, редукциондыќ фаза.
б. Бастапќы, тереу.
с. Белесенді, бєсеу
д. Ќалыпќа келу, кіріспе фаза.
е. Ќалыпќа келу, кіріспе, суперкомпенсаторлыќ фаза.

47. Дене тєрбиетінде дене жаттыѓуларыныњ +-заќ єсерти ќамтамасыз етудін басты маќсаты:
а. Машыќты дамыту; келешектеде дене дайындыѓыныњ деугейін саќтау.
б. Дене дайындыѓында.
с. Техникалыќ дайындыќта.
д.Тактикалыќ дайындыќта.
е. Ќажыр-ќайрат дайындыѓында.

48. Дене жаттыѓулары ќањдай белгілеріне сєйкес топталатыныњ атаныз:
а. Тарихи ќалыптасќан дене тєрбиесіні ж%.йесі бойынша; анатомиялыќ; жеке бір дене сапаларын тєрбиелеуге баѓытталѓан; ќозѓалыстыњ ќ+-рылыысына; физиологиялыќ дамуына; спорттыќ мамандыѓына.
б. Спорт тургие
с. Биомеханиалыќ белгісіне
д. К%.летілік; жылдамдыќ, координациялыќ белгілергіне.
е. Анатомиялыќ жєне физиологиялыќ белгілері сєйкес.

49. Дене жаттыѓуларына фазаларѓа бuлінед, б+-лар:
а. Зайындыќ енгізгі жєне ќорытынды.
б. Кіріспе- дайындыќ, негізгі, uтпем.
с. Дайындыќ, жарыстыќ, uтпем.
д. Негізгі жєне ќорытынды.
е. Кіріспе, негізгі жєне ќорытынды.

50. Ќозѓалыныстыќ кењістктегі сиппаттамасына не жатады?
а. Дененіњ жєне оныњ бuлшектерігіњ кењістіктегі тоѓдай, амплитуда; траектория.
б. |зактаѓы, екпіні.
с. Жылдамдыќ, ырѓаќ.
д. Сыртќы жєне пескі к%.ш.
е. |заќтыќ, ырѓаќ.

51. Ќозѓалыстыќ уаќыттыќ сиппаттамасына не жатады?
а. Ќозѓалыстыќ +-заќтыѓы жєне екпін.
б. Дененіњ жаѓдайы, амплитуда.
с. Сипаттаманыњ праекториясы.
д. Динамикалыќ сипаттамасы.
е. Жылдамдыќ, екпін, ырѓаќ?

52. Ќозѓалыстыќ кењістік - уаќыттыќ сипатыма не жатады?
а. Жылдамдыќ.
б. Амплитуда, жылдамдыќ.
с. Жылдамдыќ, к%.ш.
д. |заќтыќ, ырѓаќ.
е. |заќтыќ, екпін.
53. Ќозѓалыстыќ динамикалыќ сипатыма не жатады?
а. Ќозѓалыс барысында пескі жєне сыртќы к%.штердіњ uз ара єсері.
б. Жылдамдыќ.
с. Ауырлыќтыњ к%.ші жєне реактивті к%.ш.
д. Дененіњ кењістіктегі жаѓдайы, ырѓаќ.
е. |заќтыќ, ырѓаќ, екпін.

54. Ырѓаќ дене жаттыѓуларыныњ техникасыныњ сипаттамасы ретінде амады:
а. Ќозѓалыс динамикасындаѓы uзгеріске сєйкескењістік пен уаќыттаѓы к%.ш т%.сірудін уаќытын зањдандырауы.
б. Жылдамдыќты бuледі.
с. Екпінді бuледі.
д. +-заќтыѓыњ бuледі.
е. Ќозѓалыстыњ координациясын бuледі.

55. Дене тєрбиесініњ практикасында техикалыќ тиімділігін баѓалай тuменгейдегі uлемдергебаѓынады:
а. Дене жаттыѓуларыныњ мєтежиілігі; эталонды мен м%.мк%.ншілігі бар нєтежиелер арасындаѓы uзгешілік.
б. Ќозѓалыстыќ дурыс брындалуы.
с. Ырѓаќ жєне екпін.
д. Ќозѓалыстыќ наќтылыѓы.
е. Ырѓаќ, екпін жєне ќозѓалыстыќ наќтылыѓы.

56. Дене тєрбиегі процессінде тобиѓаттыњсауќтыру к%.штері мынандай баѓыттарда ќолданылады:
а. Дене тєрбиесі процессінін іске асырылуыша жаќсы жаѓдай тудыратын с%.йемелдеу факторы; адам аѓзасын шыњыќтыратын жєне денсаулыѓын ерікті амалдардыњ бірі.
б. Диесаулыќты жаќсарту.
с. Білім беру.
д. Тєрбиелеу.
е. Машыќтандыру баѓытында.

57. Денсаулыќты жаќсартуѓа кuмектесетін жєне дене жаттыѓуларыныњ тиімділігін арттыратын жаѓдай туѓызатын гигиеналыќ факторѓа %.йренуге жаттындар:
а. Жеке бас жєне ќоѓам гигиенасы, к%.ш режимге саќтау, ќозѓалыс режимге саќтау, тамаќтану жєне +-йќы режимге саќтау.
б. Спотрттыќ инвентарь мен ќ+-рал - жабдыќтардыњ болуп.
с. к%.н, су, ауа.
д. Спорттыќ машыќталудыњ режимі.
е. Ж%.ктеме жєне демалыс.

58. Дене тєрбиетігін єдістері деп т%.сінеміз:
а. Дене жаттыѓуоарыныњ ќолдамылу жолдары.
б. Оќу процессініњ оныњ маќсаты мен зањдалыќтарыма сєйкес мазм+-ны мен +-йымдастыруыныњ формалараныњ аныќтайтын негізі жаѓдайы.
с. ‡йрету ќаѓидаларыныњ жеке жаќтарын ашатын жетекшілік жаѓдайы.
д. Жеке бастыќ єрекетін тудыратыњ наќты секірістер.
е. Жеке батсыќ ќозѓалыс єрекетін тудыратын наќтын негізі сертрістер.

59. Дене тєрбиесігн арнайы єдістеріне жататындар:
а. Ќатањ шектелген жаттыѓулар єдісі, бойынша жєне жарыстыќ єдістер.
б. Сuз ќолдану жєне кuрнектілік єдістері.
с. Жедел хабарлама єдістері.
д. Практикалыќ єдіс, видиолыќ єдіс.
е. ¤здік ж+-мыстар єдісі, баќылай жєне uзін баќылау.

60. ‡здіксіз немесе интервалмен орындалат ж%.йеде, єр т%.рлі б+-лшыќ ет топтарыма. Єсер ететін арнай іріктіліп алатын жаттыѓулардыњ бірінењ кейін бірініњ ретімен орындалу тuмендегі єдіске жатады?
а. Жењбер єдісі (жењберлік єдіспен машыќтану).
б. К%.шпен єсер ету єдісі.
с. Ойып єдісі.
д. ‡зілісіз %.здіріксіз орындалатын жаттыѓулар єдісі.
е. Жарыс єдісі?

61. Ќатањ шектелген жаттыѓулар баай бuлінеді:
а. Дене сапаларын тєрбиелеудіњ єдістері жєне ќозѓалыс єрекеттерін %.йрету єдістері.
б. Жалпы жєне арнайы дене дайындыќтарыныњ єдістері.
с. Арнайы дене дайындыѓыныњ єдістері.
д. Ойыњ жєне жарыс єдістері.
е. арнайы жєне жалпы педагогикалыќ єдістер.

62. Ќатањ шектелген жаттыѓулар єдістініњ мањызы ќорытындалады:
а. Єр жаттыѓу ќатањ тапсырма бойынша, наќты ж%.ктеме бойынша орындалады.
б. Єр жаттыѓу ќозѓаластыќ ехникасын жетілдіругежєне дене ќабилеттіліктеріњ дамытуѓа баѓытталѓањ.
с. Олар жоспаралѓан маќсат пен соњѓы нєтежиеленіњ байланыстыру звеносы.
д. Олар дене жаттыѓуларымен айналысудыњ жедел +-йымдастырылатыњ жалпы аныќтайды.
е. Олар дене тєрбиесініњ оќуѓы.

63. К%.шпен єсер етудін мањызы ќозѓалыс єрекетігіњ техникасына єсер етуден т+-рады:
а. Дене т%.сетін к%.шті +-лѓайтуды талап ететін жаѓдайда жетілдіреді.
б. Денеге т%.сетін к%.шті азайтуды талап ететін жаѓдайда %.йретіледі.
с. Денеге т%.сен к%.шті +-лѓайтуды талап талап ететін жаѓдайда %.йретіледі.
д. Сырттан жєне іштен жер ететін бuгеттерге ќарсы т+-рып +-йрену.
е. Наќты белгіленген ж%.ктемемен, наќты формамен ќатањ орынадалады.

64. Ќозѓалыс єрекетін %.йренудін єдістерініњ негізгі т%.рлерін атаныздар:
а. Б%.тіндік єдісі, бuліп-бuліп констурктивті орындау єдісі к%.шпен жер ету єдісі.
б. Б%.тін, шењбер.
с. Сuз, кuршектілік, практикалыќ жаттыѓулар.
д. Б%.тіндей, кuрнекті.
е. Шектеулі єдіс, сuз, кuрнектілік.

65. Дене сапаларын тєрбиелеу єдістері ќандай топтарѓа бuлінеді?
а. Стандартты жєне стандартты емес ж%.ктешелер єдісі
б. Тегіс ауыспалы єдістері.
с. К%.шпен єсер ету єдісі.
д. Жењберлі єдіс; ќайталау єдісі.
е. Ќайталау; ауыспалы.

66. Стандартты жаттыѓулардыњ єдістерініњ негізгі т%.рлерін атањыздар?
а. Стандаратты - %.здіксіз жаттыѓулар єдісі; стандартты - %.зілісті жаттыѓулар єдісі.
б. ‡зілісті; шењбер.
с. Тегіс, %.ілісті.
д. Ќайталау, шењбер.
е. Іріктелген; кезектік жєне звенолыќ єдістер.

67. Кезекпе-кезек орындалатын жаттыѓулардыњ єдістерініњ негізгі т%.рлерін атаныздар.
а. Алма - кезек %.здіксіз жаттыѓулар єдіс; алма-кезек %.зіліспен орындалатын жаттыѓулар єдісі;айналмалы єдіс.
б. Сuз ќолдану єдісі, кuрнектілік.
с. Ќайталау - алма кезек орындалатын жаттыѓулар, кuрнектіліктер.
д. ‡зіліспен- ќайталау, сuз ќолдану.
е. Ќайталау, тегіс єдіс.

68. Оныњ єдістініњ мањызы мынада, неге десењіз адамныњ ќозѓалыс єрекеті мыналардын негізінде орындалады:
а. Мазм+-ны, жаѓдайы жєне ойыныњ ережесі.
б. Ойынныњ ќ+-рамында жарыс элементтерініњ болуы
с. Білім беру міндеттерін шешу
д. Денсаулыќ міндеттерін арттыру шешу
е. Тєрбиелік міндетті шешу

69. Жаттыѓулардыњ жарыс т%.рінде орындалу єдісібылай аталады: а. Жарыс єдісі
б. Ойын єдісі
с. Идеомоторлыќ єдіс
д. Психологияны реттейтін єдіс
е. Кuњіл кuтерту єдісі

70. Дене тєрбиесініњ порктикасында жарыстыќ єдістер мынандай кезењдерден пайда болады:
а. Єрт%.рлі дењгейлердегі жарыстар т%.рінде; спорттыќ машыќтану жєне кез келген спортпен айналысу кезењдерімен бірге сабаќты +-йымдастыру элементі ретінде
бДене сапаларыныњ кешенді дамуы
с. Ќозѓалыстыњ ептіліктері мен єдеттерініњ жетілуі
д. Баќталастыќтыњ элементі пайда болѓанда
е. Ереже мен жаѓдай талабын саќтаѓанда

71. Дене тєрбиесінде жалпы педагогикалыќ єдістері жиі ќолданылады, солардыњ ішінде:
а. Сuз ќолдану єдісі жєне кuрнектілік єдісі
б. Сuз єдісі жєне жаттыѓулардыњ практикада ќолданылуы
с. Кuрнектілік єдісі жєне жаттыѓулардыњ практикада ќолданылуы
д. Шењбер єдісі
е. Стандартты-%.здіксіз єдісі

72. Дене тєрбиесінде тuмендегідей сuз ќолдану єдістері ќолданылады:
а. Дидактикалыќ с+-ќбаттасу;суреттеу:Єњгімелесу; талдау, дєріс, инструктаж беру, комментарий жєне ескерту,тапсырма беру, команда , н+-сќау
б. Спорттыќ сuздік
с. Сuздіктер, т%.сініктер
д. Жедел хабарлама єдістері
е. Диспу, дискуссия

73. Дене тєрбиесінде кuрнекілікті ќамтамасыз ететін кемді єдістер ќолданылады:
а. Тікелей кuрнекілік єдісі; жанама кuрнекілік; жедел хабар єдісі
б. Видеокамера; видеотелефон
с. Велоергометры, с+-хбат, инструктаж
д. Ж%.гірудіњ жолы, есуге арналѓан тринажер
е. Компьютерлер, суреттер, дєрістер

74. Маќсатты, ж%.йелі жєне +-йымдасќан проццесс, адамзат баласыныњ ќалыптасуына, ќандайда бір ќызмет етуге арналѓан тuмендегідей аталады:
а. ‡йрету
б. Оќу
с. Преподавать ету
д. Даму
е. Тєрбие

75. Ойлы ќозѓалыс міндеттерімен біріккен ќозѓалыстар ж%.йесі былай аталады:
а. Ќозѓалыс єрекеті
б. Спорттыќ техника
с. Ќозѓалмалы ойындар
д. Дене жаттыѓулары
е. ќозѓалыс

76. ¤з ќозѓалысын басќарудыњ тиімді єдісі, соѓан сєикес ќажетті ќозѓалыстыњ ептілігі мен єдетін игеру жєне сонымен байланысты білім игеру, педагогикалыќ процесс былай аталады:
а. Дене білімі
б. Дене тєрбиесі
с. Дене дамуы
д. Дене мєдениеті
е. Дене белсенділігі

77. Орындалудыњ жоѓарѓы дењгейдегі беріктігін жєне ќозѓалысты басќарудыњ автоматтылыѓын сипаттайтын ќозѓалысты игерудіњ оптималді дењгейі былай аталады:
а. Ќозѓалыстыњ єдетке айналуы
б. Ќозѓалыстыњ ептілігі
с. техникалыќ шеберлік
д. Ќозѓалыс ќаблеттілігі
е. Спорттыќ шеберлік
78. Ќозѓалыс ептілігініњ негізгі uзіне тєн айырмашылыѓыболып табылады:
а. Ќозѓалыс єрекетін афтоматты т%.рде басќару
б. Ќозѓалыс єрекетін т+-раќты орындамау
с. Ќозѓалыс єрекетін орындау барысында %.здіксіз техникасына кuњіл аудару
д. Ќозѓалыс єрекетініњ жетілмеуі
е. Бuгет жасайтын факторларѓа ќарсы т+-ра алмау (ќарсы соќќан жел, жањбыр, жарыќтыњ жаман болуы т.с.с.)

79. Барлыќ %.йрету процессі бірінен бірініњ uзіне тєн міндеттерініњ айырмашылыќтарымен, єдістерініњ uзгешеліктері мен ерекшеленеді, кез келген ќозѓалыс єрекеті ... кезењнен т+-рады:
а. ‡ш кезењнен
б. Тuрт кезењнен
с. Екі кезењнен
д. Бес кезењнен
е. Алты кезењнен

80. Ќозѓалыс єрекетініњ техникасын бастапќы кезењінде %.йреудіњ маќсаты:
а. Оќушыдан %.йренетін ќозѓалыстыњ техникасын ќалыптсатырып оныњ жалпы орындалуына ќол жеткізіу
б. Ќозѓалыстыњ ептілігініњ ќалыптасуын аяќтау
с. Ќозѓалыстыњ єдетініњ ќалыптсауын аяќтау
д. Оќылатын ќозѓалыс єрекетініњ техникасын детальдары бойынша игеру
е. Оќылатын ќозѓалыс єрекетініњ техникасыныњ бuлшектері мен фазаларыныњ орындалуын т+-раќтандырып, б%.тіндей орындай алуѓа ќол жеткізу

81. Ќозѓалыс єрекетін %.йрету:
а. Ќозѓалыс єрекеті туралы жєне оныњ орындалуыныњ жолы туралы ќалыптасыру (кuрнектілік жєне ойша)
б. Ќоззѓалыс єрекетініњ техникасын бuлшектерге бuліп %.йрену
с. Ќозѓалыс єрекетініњ техникасын б%.тіндей игеру
д. Жалпы дайындыќ жаттыѓуларын оќып %.йрену
е. Арнайы дайындыќ жаттыѓуларын оќып-%.йрену

82. Ќозѓалыс єрекетін %.йретудіњ бастапќы кезењінде бір сабаќтыњ кuлемінде мыналарды игеруіміз ќажет:
а. Сабаќтыњ негізгі бuлімініњ басында
б. Дайындыќ бuлімінде
с. Негізгі бuлімініњ ортасында
д. Негізгі бuлімніњ соњында
е. Ќорытынды бuлімніњ басында

83. К%.рделі ќозѓалыс єрекетініњ техникасын игерудіњ бастапќы кезењінде %.йретудіњ ќандай єдісін баса ќолданамыз:
а. Бuліп-бuліп конструктивті
б. Сuз єдісі жєне жаттыѓулардыњ практикада ќолданылуы
с. Кuрнектілік єдісі жєне жаттыѓулардыњ практикада ќолданылуы
д. Шењбер єдісі
е. Стандартты-%.здіксіз єдісі

84. Ќозѓалыс єрекетіњ жетілдіру кезењі созылады:
а. Дене тєрбиесініњ тањдап алѓан баѓытында кезені сабаќ барысыњда барлыќ уаќытќа.б. 1айдам 3 айѓа
с. 3 айдам 5 айѓа
д. 2-3 жыл
е. 1 жыл.

85. Ќозѓалысты жєне басќада ептіліктер мен єдеттерді %.йрету баѓытында жєне оны ары ќарай дамытуда ќолданылатын жаттыѓулардыњ єдістері мен жолдары былай аталады:
а. ‡йретудіњ єдістері.
б. Дене мєдениеті.
с. Дене білімі.
д. Дене тєрбиесі.
е. Тєрбиеніњ ілімі.

86. Дене тєрбиесініњ міндеттерін іске асыруѓа баѓытталѓан, сыныњ зањдылыќтарымен +-йымдастырылѓан ќозѓалыс єрекеті былай аталады:
а. Дене жаттыѓулары.
б. Ќозѓалмалы ойындар
с. Ќозѓалыс ептіліктері
д. Ќозѓалыстыњ єдеттері.
е. Дененіњ жетілуі.

87. Оќытумы мен оќмыныњіс єрекетініњ бірімен бірініњ тыѓыз, реті болуы жєне соныњ кuмегімен білімді, ќозѓалысьыњ ептіліктері мен єдеттерініњ т+-раќтылыѓына ќол жеткізу былай аталады:
а. Оќыта білу жєне істей алу
б. ‡йретудіњ єдістері
с. Ќозѓалыс єрекеттері
д. ‡йретудіњ єдістік жолдары
е. ‡йретідіњ концепциялары.

88. Дене сапалары - б+-л:
а. Адамзат баласыныњ туа біткен морфофункциялыќ ќасиеті, саѓан тєн адамныњ белсенділігі, кез келген ќозѓалыс єрекетінде uзін-uзі жаќсы кuрсете білуі.
б. Адамныњ ќозѓалыс м%.мкундігініњ дењгейін аныќтайтын дара ерекшелігі.
с. Наќты ќозѓалыс єрекетінде адамныњ кешенді кuріне білуі.
д. Наќты нєтижелерде кuрінетін днен тєрбиесімен айналысушыныњ кешенді ќаблеттілігі
е. Адамныњ ќозѓалыс ќаблеттілігініњ даму дењгейі

89. Ќозѓалыс ќаблеттілігі б+-л:
а. Адамныњ ќозѓалыс м%.мкундігініњ денгейін аныќтайтыњ даралыќ ерекшелегі.
б. Єр т%.рлі к%.рделі ќозѓалыс єрекеттерін жењіл игере алуы.
с. Єрт%.рлі к%.рделі ќозѓалыс єрекеттерін жылдам игере алуы
д. Адамзатќа тєн дене сапалары
е. Б%.тіндей ќозѓалыс єрекетініњ орындалуын ќамтамасыз ететін даралыќ ерекшелігі

90. Адамныњ негізі ќозѓалыс ќабилтін ќ+-райды:
а. Дене сапасы.
б. Психодинамикалыќ дењгейі.
с. Ќозѓалыс ептілігі.
д. Ќозѓалыс єдеті.
е. Ењ жоѓары дењгейдені ќозѓалыс ептілігі.

91. Адамныњ ќозѓалыс ќабілетілігініњ даму дењгейін былай аныќталады:
а. Тестермен (баќылау жаттыѓулары).
б. Дара спорт кuрсеткіштерімен.
с. Разрядтыќ норматифтерімен.
д. Жалпыѓа ортаќ спорттыќ классификаия.
е. Сыртќы ж%.ктемеге аѓзаныњ даралыќ реакциясы.

92. К%.ш - б+-л:
а. Адам баласыныњ сыртќы ќарсылыќты жењк білуі немесе оѓан б+-лшыќ ет ќызметі арќылы тuтепберуі.
б. Адамныњ наќты ќозѓалыс єрекетіне б+-лшыќ еттіќ кuмегімен кешенді єрт%.рлі жаѓынањ кuріну.
с. Ќысќа уаќыт ішінде б+-лшыќ еттіњ к%.шін кuрсете алу ќабілеті.
д. Адамныњ б+-лшыќ ет к%.шін жоѓары дењгейде кuрсете алу ќабілеттілігі.
е. Сыртќы т%.ктемеге даралыќ реакциясыњ кuрсете алу ќабілеттілігі.

93. Абсолютті к%.ш - б+-л:
а. Адамныњ салмаѓын ескерлей ќандай-да бір ќозѓалыста максимальді, шеткен тыс к%.ш кuрсетуі.
б. Сыртќы ќарсылыќты жење білу ќабілеттілігі.
с. Б+-лшыќ еттіњ статистикалыќ режимінде максимальді к%.ш кuрсеті алуы.
д. Адамныњ ќажыр - ќайраты арќылы пайда болѓан к%.ш.
е. Жылдамдыќ арќылы пайда болѓан к%.ш.

94. Ќатынасты к%.ш - б+-л:
а. Адамныњ 1 кг салмаѓына сєйкес пайда болѓан к%.ш.
б. Адамды екінші адаммен салыстырѓанда пайда болѓан к%.ш.
с. Б+-лшыќ еттіњ 1 см2 (квадратында) пайда болѓан к%.ш.
д. Бір жаттыѓуды екінші жаттыѓумен салыстыра орындаѓанда пайда болѓан к%.ш.
е. Адамныњ жалпы салмаѓыныњ 1 см3 (кубында) пайда болѓан к%.ш.

95. К%.ш жаттыѓуларын ќолданѓан кезде тартылыс к%.шті кuбейту %.шін снарядќа бір рет келгенде ќайталаудыњ сандарын кuбейтеді, осы єдісті ќалай атайды?
а. Максимум ќайталау.
б. К%.штін индексі.
с. К%.ш салмаѓыныњ кuрсеткіші.
д. К%.ш ж%.ктемесігініњ кuлемі.
е. Бел к%.шініњ тартылысы.

96. Бір рет снарядќа келгенде к%.ш баѓытындаѓы жаттыѓуды максимальді ќайталауды 4-7 рет жасаѓанда ќандай тартылыс салмаѓына жатады?
а. ‡лкен.
б. Шектен тыс.
с. Шектен тысќа таяу.
д. Орташа.
е. Кіші.

97. Ќозѓалыс єрекетін берілген жаѓдайда uте ќысќа мерзімде орындауын ќамтамасыз ететін адамныњ м%.мкуншілігі ќалай айтылады?
а. Жылдмадыќ ќабілеттілігі.
б. Жылдмадыќ деп.
с. Ќозѓалыс реакциясы.
д. Жылдамдыќ - к%.штілік ќабілеттілігі.
е. Ќзоѓалыстыњ тиімділігі.

98. Ертерек белгілі сигналѓа ертерек белгілі ќозѓалыспен жауап беру ќалай аталады? (кuру, есту)
а. К%.рделі емес ќозѓалыс реакциясы
б. Жеке ќозѓалыстыњ жылдамдыѓы
с. Жылдамдыќ ќаблеттігі
д. Ќозѓалыстыњ жылдамдыѓы
е. К%.рделі ќозѓалыс реакциясы

99. Ќол жеткізген максимальді жылдамдыќты м%.мкіндігіне +-заќ уаќыт +-стап т+-ра алу ќаблеттігі ќалай аталады?
а. Жылдамдыќ тuзімділігі
б. Жылдамдыќ ќаблеттілігін кuрсету коэффиценті
с. Жылдамдыќ индексі
д. Жылдамдыќтыњ абсолютті ќоры
е. Тuзімділіктіњ абсолютті ќоры

100. Латентті (жасырын) кезініњ реакциясында жылдамдыќ ќабілеттілігініњ ќандай т%.рі аныќталады?
а. Ќозѓалыс реакциясыныњ жылдамдыѓы
б. Жеке ќозѓалыстыњ реакциясы
с. Ќозѓалыстыњ жиілігі
д. Екпінді ж%.гіру
е. Ќозѓалыс єрекетініњ жылдамдыѓы
Ескертулер:
1. Жауаптарыњызды тuрт +-пайлыќ ж%.йемен баѓалањыздар:
0-50% - "ќанаѓаттанарлыќ емес"
50-74% - "ќанаѓат ќ"
75-89% - "жаќсы"
90-100% - "uте жаќсы"
2. Барлыќ тесте бірінші жауап д+-рыс.

Негізгі єдебиеттер тізімі.
1. Закон РК "О физической культуре и спорте" 2.12.99г № 490
2. Указ Президента РК " О государственной программе развития физической культуры и спорта в Республике Казахстан на 2001-2005 годы 12.03.2001г. №570
3. Программа оздоравления населения Республики Казахстан средствами физической культуры и спорта- МОК от 20.11.1997г.
4. Постановление правительства РК от 24.06.1996г. № 774. "О президентских тестах физической подготовленности населения Республики Казахстан".
5. Аманбаев Р.Р. Сборник типовых учебных программ цикла общепрофессиональных дисциплин для вузов: "Теория и методика физической культуры и спорта".- Алматы, 2001г.
6. Ашмарин Б.А. Теория и методика физического воспитания. М., Просвещение , 1979г.
7. Выдрин В.М. Спорт в современном обществе. М., ФиС, 1980.
8. Волков Н.Н. Развитие физических качеств школьников К, 1980г.
9. Гажуловский А.А. Основы теории и методики физической культуры- М., 1986г.
10. Зациорский В.М. Физические качества спортсмена. М., ФиС, 1970г.
11. Качашкин В.М. Методика физического воспитания. М., 1980г.
12. Матвеев Л.П. Ведение в теорию физической культуры. М., ФиС, 1983г.
13. Матвеев Л.П., Новиков А.Д. Теория и методика физического воспитания (т-1) М., ФиС, 1976г.
14. Наталов Г.Г. Теория физического воспитания - Алма-Ата,1976г.
15. Сермеев Б.В. Методы контроля за процессом занятий физической культурой в школе.- Одесса, 1986г.
16. Филин В.П. Воспитание физических качеств у юных спортсменов. М., ФиС, 1974г.
17. Холодов Ж., Кузнецов В.С. Теория и методика физического воспитания и спорта. М., 2001г.
18. Шиян В.М. Теория и методика физического воспитания. М., "Просвещение", 1988г.

Ќосымша єдебиеттер тізімі

1.Аманбаев Р.Р. Методические указания по изучению теории физической культуры. Алматы,1985г.
2.Ашмарин Б.А. Теория иметодика педагогических исследований в физическом воспитании. М., ФиС,1980г.
3.Белорусова В.В. Педагогика. М.,ФиС,1972г.
4.Боген М.М. Обучение двигательным действиям. М.,ФиС, 1985г.
5.Выдрин В.М. введение в специальность. М., ФиС, 1980г.
6.Голощанов Б.Р. История физической культуры и спорта. М., 2000г.
7.Кузьмак Б.С., Осинце А.А. Социально-экономические проблемы физической культуры и спорта. М., 1981г.
8.Лоу Б. Красота спорта. М., 1984г.
9.Максименко А.М. Основы теории и методики физической культуры. М., 1999г.
10.Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры.М., 1991г.
11.Пилоян Р.А. Основы научно-исследовательской деятелности. Малаховка, 1997г.
12.Пономарев Н.И. Социальные функции физической культуры и спорта. М., 1974г.
13.Русанов В.П. Основы теории и методики физической культуры и спорта. Усть-Каменогорск, 2003г.
14. Суслов Ф.П., Фолодов Ж.К. Теория и методика спорта. М., 1997г.
15.Тер-Ованесян А.А. Педагогические основы физического воспитания. М., ФиС, 1978г.
16.Филин В.П., Фомин Н.А. Основы юношеского спорта. М., ФиС, 1990г.
17.Платонов В.Н. Современная спортивная тренировка. К. 1984г.
18.Программа по физической культуре для:
-общеобразовательных школ- 1993г., 2003г.
-профтехучилищ- 1993г.
-ссузов- 1993г.
-вузов- 1993г.
19.Донской В.Д., Зациорской В.Н. Биомеханика. М., ФиС, 1979г.
20.Чернышевский Н.Г. Избранные педагогические высказывания. М., уч. пед.издание 1940г.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz