Ылғал топырақ режімдері

                  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
             БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
                    3деңгейлі  СМК құжаты
                                   ПОӘК
                                   ПОӘК
                             042-18.21.58/03. 2013
                                       
                                   ПОӘК
<<Егіншілік>> пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар.
                                басылым
                                       
                                       







            ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

                       5В080100 <<Агрономия>>
                    мамандығына арналған



<<ЕГІНШІЛІК I>> ПӘНІНЕ  АРНАЛҒАНОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР














                              СЕМЕЙ  - 2013






Мазмұны

1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Тәжірбиелік және зертханалық сабақтар
4 Студенттің өздік жұмысы




































   
                              Глоссарий
Агроқабылдау - агротехникалық  тәсіл. 
Агроном - егіншілік пен  өсімдік өсірудің маманы , көп салалы ауыл шаруашылық өндірісінің ұйымдастырушысы.
Агрономия - егін шаруашылығының заңдылығы туралы ғылым.
Агрономиялық қызмет - агрономның егін шаруашылығын ұйымдастыруы және оған ғылым мен озат тәжірибені енгізу барысындағы қызметі. 
Агроперсонал - агрономиялық қызметкерлер. 
Агротехника - егіншілік технологиясы мен ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру тәсілдерінің жүйесі. 
Агротехникалық бракераж - агротехникалық шаралардың сапалығын куәландыру.
Агротехникалық ерекшеліктер - жер , ауа райына қарай жүргізілетін агротехникалық ерекше шаралар.
Агротехникалық тәсілдер - ауыл шаруашылық дақылдарының өніп - өсуі үшін қолданылатын тәсілдер. 
Агротехникалық фон - бұрынғы жүргізілген агротехникалық шаралардың нәтижесі.
Агротехникалық шаралар - ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу үшін жүргізілетін шаралар. 
Агрофизика - өсімдіктердің сыртқы жағдайлары мен тіршілік процестерін зерттейтін физика ғылымы. 
Агрофитоценоз - адамның іс - әрекеті нәтижесінде белгілі бір жерге ғана қалыптасқан мәдени өсімдіктер тобы. 
Агрохимик - агрономиялық химияның маманы. 
Агрохимиялық лаборатория - агрохимиялық таңдаулар жүргізетін мекеме.
Ауыспалы егіс - ауыл шаруашылық дақылдары мен пардың уақытқа қарай ғылыми негізбен алмасып отыруы.
Ауыспалы егіс жүйесі - шаруашылықтағы қабылданған әр түрлі ауыспалы егістің жиындысы.
Ауыспалы егіс танаптарының агропаспорты - танаптарға егілген дақылдардың түрін , сортын , топырақ өңдеулерін , алынған өнімді , тағы басқа да шараларды жазып отыратын документ. 
Ауыспалы егіске қойылатын агротехникалық талаптар - топырақ құнарлығын жоймау , арамшөптен және зиянды жәндіктер қалдығынан таза болу , тағы басқалар. 
Егіншілік жүйесі - жерді тиімді пайдалануға , топырақтың құнарлылығын сақтап , оны арттыруға , ауыл шаруашылық дақылдардан мол және тұрақты өнім алуға бағытталған агротехникалық , мелиорациялық және ұйымдастыру шараларының жиынтығы. 
Қайтарма заңы - егіншілік пен агрохимияда жиі кездеседі , дақылдардың топырақтан алған қоректік заттарын қайтаруы. 
Құрғатудың агротехникалық әдісі - батпақты ойпаң жердің , көлшіктердің суын құрғату жолдары. 
Қысқа ротациялы ауыспалы егістер - аз танапты ауыспалы егістер жатады. 
Максимум заңы - дақылдарды керекті жағдайлар мен мол түрде қамтамасыз етуі. 
Минимум заңы - дақылдардан мол өнім алу үшін қай фактордың аз екенін анықтау.
Оптимум заңы - дақылдардан мол өнім алу үшін оны факторлар мен қажетті түрде қамтамасыз ету.
Өсімдік қорғаудың агротехникалық әдісі - топырақты өңдеу , арам шөптерді отау , ауыспалы егіс  және тағы басқа да шаралар жатады. 
Топырақ өңдеу жүйесі - ауыспалы егістегі дақылдар үшін ғылыми негізделген топырақ өңдеу тәсілдерінің жиынтығы.
Топырақты сүдігермен өңдеу - жазғы - күзгі маусымдарда келесі жылғы жазғы дақылдар үшін топырақты өңдеудің негізгі түрі.
Тұқым шаруашылығы жүйесі - өзара байланысты өндірістердің жоғары сапалы сортты тұқымдармен елімізді қамтамасыз ететін жүйесі.
Ұзақ ротациялы ауыспалы егістер - көп танапты ауыспалы егістер жатады. 
                                                  




























                                КІРІСПЕ
      Ауыл шаруашылығы оның негізгі саласы егін шаруашылығының басты міндеті- халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат қорымен қамтамасыз ету,сондай-ақ мал шаруашылығында тиісті жем-шөп қорын дайындау.
      Бұл міндетті орындау үшін егін шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыра беру, оның тұрақтылығын қамтамасыз ету,сапасын жоғарылатып өзіндік құнын төмендету қажет. Осы аталған мақсатты іске асырудың қазіргі таңдағы  тиімді жолы егін шаруашылығын интенсивті (қарқынды)  түрде дамыту болады. Ол үшін саланы химияландыру, мелиороциялау және механикаландыру жұмыстары толыққанды жүзеге асырылуы қажет.
       Егін шаруашылығының басқа салалардан басты ерекшелігі-жасыл өсімдіктерде бейорганикалық заттардан күн сәулесінің қатысумен органикалық заттар түзіледі (фотосинтез процесі), яғни күннің кинетикалық энергиясы өсімдік органикалық заттарының потенциалды энергиясына айналады. Күн сәулесінің жер бетіне түсуі әр түрлі болуына байланысты егін шаруашылығының тағы бір ерекшелігі оның маусымдылығы. Бұл ерекшелік егін шаруашылығында орындалатын процестерді дер кезінде және жоғары сапада орындау қажеттілігін талап етеді.Өсімдік өнімдері ұзақ уақытқа жарамайтындықтан оларды жылда өндіріп отыруға тура келеді, яғни егін шарушылығының тағы бір ерекшелігі-оның үзіліссіздігі,атап айтатын болсақ жұмыс істеудің толассыз жүріп отыруы.
      Егіншілік- келешеке мамандарға топырақтың құнарлығын арттыру, ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің жалпы мәселелері туралы білім беретін маңызды агрономиялық пән. Бұл пәнді оқудың нәтижесінде студент топырақтың құнарлығын арттыруды, арамшөптермен күресуді,ауыспалы егістерді жоспарлауды,енгізу және игеруді, топырақ өңдеу тәсілдерін, оның сапасын бақылауды,егіншілік жүйелерінің негіздерін үйреніп, оларды іске асыру жоларын жасауға дағдылануы керек.Осының нәтижесінде студенттің агрономиялық ой-өрісі пайда болады, болашақ маман ретінде көптеген шаралардың өндірісте қолдануын шеше алуа мүмкіндік алады.
  













                                 I БӨЛІМ
Егіншіліктің  ғылыми  негіздер, арамшөптер және олармен тиімді күресу шаралары
                                1-2 дәріс
Тақырып:    Өсімдіктердің тіршілік факторлары және оларды егіншілікте реттеу жолдары
                                       
Мақсаты:  Өсімдік тірішлік факторларының өсімдікке тигізетін әсерімен таныстыру
 Міндеті: Өсірілетін дақылдардан  мол өнім алу үшін сыртқы тіршілік факторларын жақстартуды үйрету
Кілт сөздер: тіршілік факторлары, жарық, жылу, ауа, қоректік заттар
 Дәріс жоспары:
* Өсімдіктің тіршілік факторлары

Жасыл өсімдіктер- органикалық заттарды құраушы.Олар қолайлы жағдайда ғана жақсы өніп-өнеді және органикалық заттарды мол түзеді. Өсімдіктердің  өсіп-жетілуіне негізгі факторлар- жылу, жарық,ауа, су және қоректік заттар.
Осы факторлардың біреуі немесе бірнешеуі өсімдіктерге жетіспесе, онда ешуақытта мол өнім алынбайды.
Жарық, немесе күн сәулесі жер бетіндегі  тіршіліктің бірден бір қайнар көзі..Жасыл өсімдіктер күн сәулесінің тек 1-2% ғана пайдаланады, ал ең жоғарғы өнім алған жағдайда бұл көрсеткіш 8-9% жетуі мүмкін. Әр аймақтың топырақ-климат жағдайы егіншілікті мамандандыруда, яғни қандай өсімдік түрлерін өсіруде шешуі маңыз атқарады.Жарықтың өсімдіктер үшін маңызы өте үлкен, себебі олардың жапырақтарында күн сәулесінің әсерінен фотосинтез процесі жүреді.
   Фотосинтез дегеніміз күн сәулесінің әсерінен қоршаған ортаның органикалық емес қарапайым заттарынан күрделі органикалық заттардың түзілуі.Оныңреакциялық формуласы:6СО2+6Н2О С6 Н12О6+6О2. Фотосинтез кезінде өсімдіктер күн сәулесінің 85 пайызын сіңіреді. Оның  нәтижесінде органикалық заттар түзілуімен қатар тірі организмдердің дем алуына керекті оттегі бөлініп шығады.Егер өсімдіктерге вегетация кезінде жарық жеткіліксіз болса, олар дұрыс өтпейді. Басқаша айтқанда, жарық үшін өсімдіктер биікке бойлап өсіп, соның салдарынан,  әсіресе масақты дақылдардың, сабақтары жіңішкереді.Бұл егістің жатып қалуына, ақырында өнімнің төмендеуіне әкеліп соқтырады. Жарық жетіспегенде масақты дақылдардың дәніндегі ақуыздың, қант қызылшасы түбіріндегі қанттың, картоптың түйнегіндегі крахмалдың мөлшері азаяды.
  Өсімдіктер үшін жарық мезгілінің ұзақтығының үлкен мәні бар. Осыған байланысты олар ұзақ және қысқа күннің өсімдіктері болып екі топқа бөлінеді.Ұзақ күннің өсімдіктеріне бидай, қарабидай, арпа, сұлы, қырыққабат,алқысқа күннің өсімдіктеріне жүгері, тары, күнбағыс майбұршақ және басқалары жатады. Олар негізінен оңтүстік аймақтарда өседі.
  Жарыққа қоятын талабы бойынша өсімдіктерді жарық, көлеңке сүйгіш және көлеңкеге төзімділер деп үш топқа бөлуге болады. 
   Жарық сүйгіш өсімдікер күн жақсы түсетін ашық алқаптарда өседі. Оларға ауылшаруашылық  дақылдары, шалғындық және далалық шөптер жатады. Көлеңке сүйгіш өсімдіктер жарықты онша жақтырмайды, олар көбінесе биік өсімдіктердің көлеңкелі төменгі қабатында өседі.Көлеңкеге төзімді өсімдіктер жарық жерде  де, сонымен қатар көлеңкелі  жерлерде өсе алады.Өсімдіктерде фотосинтез құбылысына қарама-қарсы дем алу процесі жүреді. 
Жылу-өсімдік тіршілігінің ғарыштық факторына жатады, өйткені оның негізгі көзі  -  күн энергиясы. Әр аймақтың топырақ -  климаттық жағдайына, жер бедеріне байланысты түсетін жылу мөлшері әр түрлі. Республиканың солтүстік облыстарында жылудың жетіспеушілігі байқалса, ал  оңтүстік аймақта керісінше жылу өте мол.Жылу топыраққа себілген ауылшаруашылық  дақылдары тұқымының  бөрітіп және  жер  бетіне көктеп шығуы үшін қажет.Тұқым көктеп шығуға қажетті температура бойынша барлық аулшаруашылық дақылдарын мынандай 5 топқа бөлуге болады:
* +1-20С көктеп шығатын өсімдіктер (бидай, арпа, сұлы, қыша, мақсары)
-	+3-50С көктеп шығатын өсімдіктер (күнбағыс, зығыр)
* +5-60С көктеп шығатын өсімдіктер (қарақұмық, бөрібұршақ)
* +9-100С көктеп шығатын өсімдіктер (майбұршақ, тары және тағы басқалар)
* +100С жоғары температурада көктеп шығатын өсімдіктер (үрме бұршақ, мақта және басқалар)
Зығыр, қарақұмық, бидай, арпа, сұлы, шалғам және пияздың жер бетіндегі органдары +20-250С температурада қалыпты өседі, олардың тамырларының жақсы өсуіне бұдан 8-100С төмен температура қажет. Өсімдікке қажетті температураны білу ауылшаруашылық дақылдарының қолайлы себу мерзімін анықтауға және тұқым себердің алдында арамшөптермен күрес жүргізуге пайдасы тиеді. Егер өсімдіктерге температура қолайлы (оптималды), яғни+20-300С аралығында болса фотосинтездің жүру қарқыны жоғары, ал ол +40-450С болған кезінде бұл процесс мүдем тоқтайды.Өсімдіктердің тыныс алуы теріс температурада да жүреді, оның төменгі шегі-100С, ал қыстайтын өсімдіктердің, мәселен, ағаш бүршіктерінің тыныс алуы  - 200С, -300С шамасында да байқалады.
   Вегетация кезіндеде әртүрлі өсімдікке қажет температура жиынтығыда бірдей емес. Айталық, бидайға көктеп шыққаннан піскенге дейін 1600-2200 градус, сұлыға -+1900-2300, картопқа - +1300-3000, қант қызылшасына -+2400-3700, күрішке -+3000-4500, ал мақтаға -+3500-5000 градус жылу керек. Сондықтан әр аймақтың топырақ-климат жағдайына қалыптасқан өсімдіктерді, сорттарды өсіру қажет. Күн көзінің жылылығын өсімдіктер толық пайдалану үшін оларды жан-жақты ойластырып іріктеп алу қажет.
  Көптеген ауылшаруашылық  дақылдары үшін вегетация кезіндегі қолайлы температура +22-250С аралығында жатады. Өте төмен немесе өте жоғары температура өсімдіктердің өсуі мен дамуын бәсеңдетеді, кейде тіпті олардың өлуіне әкеліп соғады.Мысалы,  бидайдың, қарабидайдың, сұлының өскіндері  -  60С дейінгі суыққа  төзетін болса, ал жылусүйгіш мақта, жүгері, көкөністердің өскіндері температура -2-30С тан төмендесе үсіп кетеді.
Өсірілетін ауылшаруашылық дақылдарының жылуға қоятын талаптарына және вегетациялық кезеңінің ұзақтығына байланысты республиканың солтүстік аймағында 70-90 күнде пісетін асбұршағы, жаздық бидай, арпа өсірілсе, ал оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңірде вегетациялық кезеңі ұзақ, жылусүйгіш жүгері, мақта, көкөніс, темекі және басқалар дақылдар өсіріледі.
Судың өсімдік өміріндегі орны ерекше.Біріншіден, ол өсімдіктерге еріткіш ретінде қажет, өйткені топырақтағы коректік элементтерді және олардың тұздарын өсімдіктер тек ерітінді түрінде сіңіре алады.
Екіншіден, су өсімдікте жүретін фотосинтез процесіне керек, себебі фотосинтез реакциясында судың алты молекуласы қатысады.
Үшіншіден, су өсімдік клеткаларының формасын сақтап тұрады, өйткені оның құрамында 80-90 пайыз су болады.Егер клетка осы судан айырылса өледі.
Төртіншіден, себілген ауылшаруашылық дақылдары тұқымдарының бөртуі және жер бетіне көктеп шығуы топырақ ылғалдылығына байланысты. Мысалы, дәнді масақты дақылдардың топыраққа  себілген дәндері бөріту үшін оның салмағының 50-55 пайызындай ылғал қажет, ал дәндерінде ақуызкөп болатын дәндібұршақты дақылдардың  тұқымдары бөрітуі үшін олардың салмағынан 2,0-2,5 есе артық ылғал керек.
Бесіншіден, ылғал өсімдіктердің температурасын реттеуге қатысады. Өсімдік жапырақтарындағы устицалар арқылы буланған  ылғал (транспирация) өсімдік ұлпаларының температурасын төмендетіп, оларды қатты қызып кетуден сақтайды.
Алтыншыдан, ылғал топырақта және өсімдік органдарында жүретін әр түрлі биохимиялық реакциялар үшін  қажет. 
Жетіншіден, ылғал топырақ микроорганизмдерінің тіршілігі үшін керек. Көптеген микроорганизмдердің топырақтың ылғалдылығы 25-30 пайыз болғанда белсенділігі артады.
Сегізіншіден, ылғал топырақ құнарлылығының негізгі элементі, себебі құрғақ топырақтарда микробиологиялық процестер нашар жүреді, немесе мүлде тоқтайды және топыраққа берілген минералдық тыңайтқыштардың  тиімділігі төмендейді.
Тоғызыншыдан, топырақта ылғал жеткіліксіз болса (топырақ құрғақшылығы) немесе ауа құрғақ  болса (атмосфералық құрғақшылық) өсімдіктер солып қалады.Өсімдіктердің вегетациялық кезеңде ылғалдыққа қажеттілігін олардың транспирациялық коэффиценті бойынша анықтауға болады.
   Транспирациялық коэффицент деп өсімдіктердің белгілі бір салмақ мөлшеріндегі органикалық құрғақ заттарды құруға жұмсайтын судың мөлшерін айтады.Көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелері бойынша өсімдік топырақтан сіңіріп алған 1000 грамм ылғалдың 990 грамын булануға, ал қалған 10 грамын транспирацияға  жұмсайды екен, яғни өсімдіктер барлық жұмсалған ылғалдың тек 1,0 пайызына жуығын ғана құрғақ органикалық заттар, басқаша айтқанда, өнім құруға пайдаланады деген сөз.
  Өсімдіктердің транспирациялық  коэффиценті  олардың түрлеріне байланысты.Мысалы, астық  тұқымдастарына жататын бидай мен сұлының транспирациялық коэффиценті орташа 400 өлшем болса, ал осы тұқымдасқа жататын тарынікі-215-ке, бұршақ тұқымдасына жататын жоңышқаныкі-520-ға тең. Бұл тары бидай мен сұлыға қарағанда ылғалды 1,8,ал жоңышқамен салыстырғанда 2,4 есе үнемді жұмсайды деген сөз.
Ауа. Өсімдікке қажетті факторлардың бірі  -  топырақ ауасы. Оның құрамында оттегі мен көмірқышқыл газы бар. Атмосфера ауасында көмірқышқыл газының мөлшері 0,03%, ал топырақ ауасында ол 0,1 тен 1 пайызға дейін болады.
Оттегі тұқымдардың көктеп шығуына, өсімдік тамырлары мен  микроорганизмдердің демалуына керек. Дем алу  кезінде көмірсутектер көмірқышқыл газы (СО2) мен суға (Н2О) ыдырап энергия бөлініп шығады. Дем алудың интенсивтігіне ауа мен топырақтың  температурасы әсер етеді. Температура әрбір 100С көтерілген сайын дем алу процесі 2-3 рет жылдамдайды, ал температура 45-500С болғанда мүлдем тоқалады. Өсімдіктің әрбір грамм құрғақ салмағына күніне 40-50 мг оттегі қажет.Топырақта оттегі жеткілікті болған жағдайда аэробты микроорганизмдердің көбеюі салдарынан онда азот мол жиналады.
  Егер топырақта оттегінің мөлшері 5 пайызға дейін төмендесе, онда өсімдіктердің тамырлары өздерінің өсуін тоқтатады, кейде өліп қалады.  Әсіресе, оттегінің жетіспеушілігі тамыржемісті және түйнектамырлы дақылдарға, атап айтқанда қант қызылшасына, картопқа өте зиянды.Топырақта оттегі аз болса, онда органикалық заттардың ыдырауы бәсеңдеп, ол ұзаққа созылады.
  Өсімдік тамырларының демалуы және микроорганизмдердің көмегімен органикалық заттардың ыдырауы нәтижесінде  оттегі жұмсалып, оның орнына топыраққа  көмірқышқыл газы бөлініп шығады. Көмірқышқыл газын өсімдіктер фотосинтез процесі кезінде пайдаланады. Тәулік бойына бір гектар жердегі өсімдіктер 250-1000кг көмірқышқыл газын пайдаланады, яғни олардың жапырақтарының әрбір шаршы дециметр көлеміне сағат сайын 200 литр ауа керек.
Қоректік заттар. Өсімдіктер тірі организм болғандықтан өнеді, өседі, дем алады, көбейеді, коректенеді, өледі.Жақсы өсіп-дамуы үшін өсімдіктерге жеткілікті мөлшерде коректік заттар керек. Оларға топырақтағы химиялық элементтер мен микроорганизмдердің тіршілігі арқасында жиналған заттар жатады.Қоректік заттар органогендік және күлді элементер болып екі топқа бөлінеді. Өсімдіктердің органикалық салмағының негізгі бөлігін құрайтын химиялық элементтерді органогендер деп атайды.Оларға көміртегі, сутегі, оттегі, азот жатады, ал күлді элементтер тобына фосфор, калий, кальций, магний, мырыш, темір және басқалары жатады.Өсімдіктерді жаққанда органогендік элементтер ұшып кетедіде, ал күлді элементтер күлде қалады.
  Өсімдіктер пайдаланатын барлық элементтерді макро, микро және ультрамикроэлементтер деп үш топқа бөлуге болады.Макроэлементтерге азот фосфор, калий,магний, күкірт, және басқалары жатады. Оларды өсімдіктер қоректену үшін әжептеуір мөлшерде (0,02%)пайдаланады.
  Микроэлементтер (мыс молибден, кобальт, цинк) өсімдіктерге  аз мөлшерде, ал ультамикроэлементтер тіпті аз мөлшерде (0,001%) қажет.
Қоректік элементтердің өсімдіктер үшін маңызы әр түрлі.  Мысалы, азот ақуыздардың, клетка протоплазасының және ядроның құрамына кіреді. Топырақта азот жеткілікті болғанда өсімдіктің сабақтары мен жапырақтарының өсу қарқыны тездеп, үлкен вегетативтік масса түзіледі. 
Фосфор өсімдік ақуыздарының, нуклеин қышқылдарының, ядроның, органикалық қосылыстарының құрамдарына кіреді.Сонымен қатар фосфордың заттар алмасуында  және фотосинтез процесінде атқаратын рөлі зор.Фосфор ауылшаруашылық дақылдарының дамуын жылдамдатады, масақты дақылдар дәндерінің  ірі болуына, олардың  тез пісіуіне және өнімдерінің сапасының жақсаруына ықпал жасайды.Сондай-ақ, фосфор қант қызылшасының түбіріндегі қанттың көбеюіне, картоп түйнектерінде крахмалдың жиналуына әсерін тигізеді.Өсімдіктер алғашқы даму фазаларында фосфордың жетіспеуінен зардап шегеді.Атап айтқанда, өсімдіктердің тамыр жүйелері нашар дамып, олардың сіңіргіштік қабілеті төмендейді.Сондықтан осы мезгілде топыраққа аз мөлшерде форфорлы тыңайтқыш берудің үлкен мәні бар.Вегетация кезінде фосфордың жетіспеушілігі өсімдіктердің өсіп-дамуын тежейді, сондықтан дақылдардың өнімі төмендейді.Топырақта фосфор жылжымалы минералдық және органикалық түрде кездеседі, оның соңғысын өсімдіктер сіңіре алмайды. 
Калий. Өсімдіктер өмірінде калий элементі маңызды  рөл атқарады. Ол ақуыз бен көмірсутегі алмасуына қатысады, амин қышқылынан ақуыздың түзілуін күшейтеді. Сонымен бірге калий фотосинтез процесінде түзілген заттардың жапырақтан сабаққа және тамырға жылжуында маңызды рөл атқарады.Калий, көмірсутектерінің жақсы жиналуына әсер етеді,соның арқасында өсімдіктердің құрғақшылыққа  төзімділігін жоғарылатады.Егер өсімдіктерге калий жетіспесе, олар әр түрлі ауруларға шалдығады, ал дәнді дақылдар жатып қалуға бейім келеді, картопта крахмалдың мөлшері, қант қызылшасының қанттылығы азаяды.Қазақстанның топырағында калий мөлшері жеткілікті..Калий топырақта аналық тау жыныстарында, жылжымалы минералдық және органикалық түрлерде кездеседі. Осылардың ішіндегі өсімдіктер оңай сіңіре алатыны минералдық жылжымалы түрі.
  Жоғарыда қарастырылған өсімдік тіршілігінің факторы табиғатта бірімен бірі тығыз байланыста және біріне-бірі тәуелді болады. Бір фактордың жетіспеушілігі немесе шамадан тыс көп  болуы, қалған факторлардың өсімдікке әсерін тежейді, яғни кері әсер етеді.


Бақылау  сұрақтары
* Өсімдіктердің адамдар мен малдар өміріндегі маңызы
* Өсімдік тіршілігі факторлары және олардың маңыздары
* Ғарыштық факторлар және олардың көзі
* Жер бетіндегі өсімдік тіршілігі факторларынының сипаттамасы
* Фотосинтез процесіжәне оның маңызы 
* Өсімдіктің транспирациялық коэффиценті 
* Қоректік заттар және олардың маңызы


Негізгі әдебиеттер:1.	Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш., Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005
2.	Жаңабаев Қ.Ш., егіншілік оқулық 2006

Қосымша әдебиеттер:
1.	Жаңабаев Қ.Ш.,Саудабаев Т.С., Сейтов И.С., Өсімдік шарушылығы өнімдерін өндіру технологиясы, Алматы, <<Қайнар>> 1994


3-4дәріс
Тақырып:Топырақ режімдері және оларды егіншілікте реттеу жолдары
Мақсаты:  Топырақ режімдері және оларды егіншілікте реттеу жолдарымен түсіндіру
 Міндеті: Топырақ режімдері және оларды реттеу жолдарын үйрету
Кілт сөздер: су режімі, жылу режімі, ауа режімі,қоректік заттар
 Дәріс жоспар:
* Ылғал топырақ режімдерінің басты элементтерінің бірі
* Топырақтың ауа режімі және оны егіншілікте реттеу жолдары
* Топырақтың жылу режімі және оны егіншілікте  реттеу жолдары
* Топырақтың коректік заттар режімі және оны егіншілікте реттеу
1. Ылғал топырақ құнарлылығының басты элементтерінің бірі, сондықтан ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін артырудағы алатын орны ерекше.
Өсімдіктер мен микроорганизмдердің тіршілігі топырақтың технологиялық қасиеттеріне, меншікті кедергісіне, өңдеу мерзімі мен тәсілдеріне, танаптағы ылғал қорына байланысты.Топырақтың ылғал көздеріне негізінен атмосфералық жауын-шашын жатады.Ол қатты (қар, бұршақ, қырау) және сұйық түрінде (жаңбыр) түседі.
  Қазақстанда жауын-шашын шамалы жауады. Көлденең ендік бойынша оның жылдық мөлшері 100мм-ден (шөлейт және шөлді аймақтар) 360-400 мм-ге (орманды-далалы аймақ) дейін ауытқиды.Таулы және тау бөктері аймақтарында жауын-шашын мөлшері біршама көбірек, яғни 450-600 мм-ге дейін жетеді.Өсімдіктер үшін жауын-шашынның мөлшері ғана емес, сонымен қатар жауу мезгілі мен сипатының маңызы бар. Мысалы, вегетация кезінде және ақжауын түрінде түскен жауын-шашын өсімдіктер үшін пайдалы.
   Топырақтағы ылғал қорының келесі көзі  -  жер бетінен 3 метр тереңдіктен жоғары жатқан ыза (жерасты) сулары.
  Атмосфера қабатында түзілетін бу тәріздес ылғал өсімдікке тікелей су көзі болмағанмен жанама әсер етеді.
  Республикның суармалы оңтүстік және оңтүстік - шығыс аймақтарындағы қолдан суару топырақтағы ылғал көзінің келесі түрі болып табылады. Танаптағы ылғал қорын молайтуда ол тиімді агротехникалық шара болып саналады.
 Топырақ ылғалдылығыжауын-шашын мөлшеріне, ауаның температурасына, өсімдіктердің ылғалды пайдалану дәрежесіне байланысты өзгеріп тұрады.Топырақтағы ылғал әр түрлі формада болады. Олардың бастылары: гравитациялық су, капиллярлық су, гигроскопиялық су, қабыршақты су, бу тәріздес су.
Гравитациялық су дегеніміз топырақ агрегаттарының аралықтарындағы ірі қуыстылықтар арқылы өз салмағымен жоғарыдан төмен қарай жүретін су. Ол бос суға жатады, сондықтан өсімдіктер оңай сіңіреді. Бұл судың негізгі көздері атмосфералық жауын-шашын және қолдан беретін су. Егер топырақта шамадан тыс көп су болса, ол барлық капиллярлық емес қуыстылықтарды  толтырып, ондағы ауаны атмосфераға ығыстырып шығарады, сөйтіп топырақтың ауа режімін нашарлатып, өсімдіктердің өсуіне кері әсер етеді.  Гранулометриялық құрамы жеңіл құм және құмдауыт топырақтарда гравитациялық су ұзақ ұсталмай тез төменгі қабатқа өтіп кетеді.
Капиллярлық (түтіктік) су топырақтың капиллярлық қуыстылықтарында орналасады. Олар топырақтың ылғалды қабатынан құрғақ қабатына, яғни әр бағытта менискілік күштің әсерінен қозғалатын ылғал.Бұл ылғал әрқашан жылжымалы күйде болады, сондықтан өсімдіктер оңай сіңіре алады.
Гигроскопиялық су - ауаның ең жоғарғы ылғалдылығында топырақ молекула түрінде сіңірген және оның бөлшектерінің бетінде үлкен күшпен берік ұсталып тұратын ылғал. Оны өсімдік пайдалана алмайды, себебі ол топырақ бөлшектерінің арасында диффузиялық жолмен тек ғана бу түрінде қозғалады және оны топырақтан ажырату үшін 1050С температурада 6 сағат бойы кептіру керек.Топырақтың гигроскопиялық ылғалдылығы тұрақсыз. Егер ауаның ылғалдылығы 100 пайыз болса, онда топырақ бөлшектерінің бүкіл бетін гигроскопиялық  ылғал жабады. Мұндай жағдайды топырақтың толық, немесе максималды гигроскопиялылығы деп атайды.
   Топырақтың гигроскопиялығы оның гранулометриялық құрамына, органикалық заттардың мөлшеріне, тұздардың құрамына байланысты, сондықтан ол әр түрлі топырақ типтерінде бірдей болмайды. Мысалы, гранулометриялық  құрамы жеңіл құмдарда  0,5 пайыз, құмдақ топырақтарда  - 3-4 пайыз, ал гранулометриялық құрамы ауыр балшықты және саз- балшықты топырақтарда 6-8 пайызға дейін жетеді.Максималды гигроскопиялық топырақтағы өсімдік пайдалана алмайтын судың өлі қорын анықтау үшін қажет. Ол пайызбен, т/га немесе м3 /га есептеледі.
Топырақтың ылғалдық қасиеттеріне оның су өткізгіштігі, ылғал көтергіштігі, ылғал сиымдылығы, ылғал жоғалтқыштығы жатады.
    Су өткізгіштік - топырақтың суды сіңіріп өз бойынан өткізу қабілеті. Ол топырақтың минералогиялық, катиондық, гранулометриялық құрамына, құрылымына, тығыздығына, қаттылығына байланысты. Борпылдақ, құмды және құмдауыт топырақтардың су өткізгіштігі жоғары, ал тығыз, сазды, сазбалшықты топырақтардікі нашар болады. Топырақтың су өткізгіштік қабілетінің пайдалы және зиянды жақтары да бар. Егер су өткізгіштік қабілеті төмен болса, онда ылғал топырақтың жоғарғы бетінде жиналып қалады да сай-салаға ағып кетедінемесе органикалық қалдықтардың шіріуіне, микроорганизмдердің тіршілігін баяулатуға, әкеп соғады. Ал, топырақтың су өткізгіштігі шамадан тыс жоғары болса, онда жауын-шашын мен қолдан берген сулар тамыр жүйесінен әрі қарай тез өтіп кетеді де, суды өсімдік сіңіре алмай, ылғал текке ысырап болады.Топырақтың гранулометриялық құрамы ауыр типтерінде оның су өткізгіштігін арттыратын негізгі әдіс - топырақтықопсыту, құрылымын жақсарту, органикалық заттардың қорын молайту.
Ылғалсиымдылық - топырақтың суды сіңіріп және ұстап қалу қабілеті. Мысалы, құм өз салмағының 25 пайызындай, ал балшықты топырақ 70 пайызындай суды сіңіріп ұстап тұра алады.Ылғал сиымдылықтың ең төменгі капиллярлық және толық түрлері бар.
  Ең төменгі немесе табиғи сусиымдылық дегеніміз табиғи жағдайда топырақтан гравитациялық су ағып кеткеннен кейінгі қалған ылғалдың мөлшері.
  Капиллярлық сусиымдылық топырақ түтіктерінде ұсталатын ылғалдың ең көп мөлшері
  Толық сусиымдылық деп топырақтың барлық қуысталықтарындағы ылғалдың ең көп  мөлшерін  айтамыз. Ол қар ерігеннен кейін, немесе суарғаннан соң пайда болады.Топырақтың сусиымдылығы оның гранулометриялық құрамына, құрылымына және басқа қасиетеріне байланысты.
Ылғал жоғалтқыштық - топырақтан судың буланып ұшып кетуі, яғни жоғалуы.Ол топырақтың түсіне, ауаның температурасына мен  ылғалдылығына, тығыздығына, оның беткі қабатының формасына байланысты. Мысалы, ауаның температурасы жоғары, ылғалдылығы төмен, топырақ беті тегіс болмаған жағдайда одан ылғал көп мөлшерде буланып ұшып жоғалады және керісінше болады.
Топырақтың ылғалдық режимін реттеу үшін үш бағытта агротехникалық шаралар жүргізілуі қажет.
Бірінші, танаптарда су қорын жинауға бағытталған шаралар.Оған қар тоқтату, көктемдегі қар суын танаптарда ұстап қалу, танаптарды парға қалдыру, оларға биік өсімдіктерден ықтырма себу, танаптардың жиегіне ағаш алқабын отырғызу, қолдан және көлтабан суару жатады.
Екінші, жиналған су қорын  танаптарда сақтауға бағытталған шаралар.Бұл топқа  ылғал жабу, яғни ерте көктемде топырақты тырмалау жатады. Ғылыми-зертеулер мен өндірістік тәжірибенің деректеріне қарағанда тырмаланбаған танаптарда көктемнің әрбір тәулігінде бір гектар жерден 50-100 м3 су буланып ұшып кетеді екен.
Егін сепкенге дейін арамшөптерді  жою керек. Өйткені олар өздерінің өніп-өсуі үшін жиналаған су  қорының біраз мөлшерін және жауын-шашынның 20 пайызын пайдаланады.
 Үшінші бағыт жиналған және  сақталған су қорын егіншілікте тиімді пайдалануға бағытталған шаралар. Оған  егінді дер кезінде және қысқа мерзімде себу жатады. Өйткені, жоғарыда көрсетілгендей әр бір кешіккен күн топырақтағы ылғалдың  буланып ұшып кетуіне әкеліп соғады.
2.Топырақтың ауа режімі және оны егіншілікте реттеу жолдары
Топырақтағы газ алмасу дәрежесіне оның ауа қасиеттерінің әсері бар. Оған ауа сиымдылығы мен ауа өткізгіштігі жатады.
Ауа сиымдылық дегеніміз топырақтың өз бойына белгілі бір мөлшерде  ауаны сіңіріп ұстап тұру қабілеті. Ауа сиымдылығы белгілі бір уақыт ішінде (секунд, минут, тағы басқа) 1см2  көлемдегі топырақтың  1 см тереңдігіне өтетін миллиметр есебімен алынған ауа мөлшері.
Қазақстанның барлық топырақ-климат аймақтарында ауа  режимін  әр түрлі агротехникалық шаралар  жүргізу арқылы реттеуге болады. Оған топыраққа органикалық тыңайтқыш беру, әсіресе көң төгу жатады. Бұл топырақтың құрылымын жақсартып, ондағы ауа мен ылғалдың арақатынасын өзгертеді, аграциясын жақсартады.
Топырақты әртүрлі тереңдікте негізгі, егін себер алдында және егін сепкеннен кейін  өңдеу. Осының арқасында топырақ қопсып, оның құрылымы мен құрылысы жақсартып, ауаның топыраққа сіңуі жеңілденеді. Қуаңшыл аймақтарда топырақтарды каток  арқылы тығыздау  керек, өйткені соққан желдің әсерінен ондағы аз ылғалдың өзі ұшып кетеді.Шамадан тыс ылғалданған жерлердегі артық суды жою шаралары топырақтың ауа режімін жақсартады.
Сор және сортаңталған жерлерде топырақтың ауа режімін жақсарту үшін  оны гипстау керек.Топырақтың ауа режімін реттеудегі ең тиімді агротехникалық шара  -  қысқа айналымды отамалы-парлы, асытықты-парлы ауыспалы егістерді енгізу және игеру.
3.Топырақтың жылу режімі және оны егіншілікте  реттеу жолдары
  Топырақтың жылу режімін реттеу үшін оның жылулық қасиеттерін білу керек. Оларға топырақтың күн сәулесін сіңіру және оны кеңістікте тарату, жылу сиымдылығы, жылу өткізгіштігі, температура өткізгіштігі жатады.Топырақтың температурасы күн энергиясын сіңіру және оның кеңістікке тарауының  айырмашылығына байланысты. Өйткені, жерге түскен күн сәулесінің бір бөлігі топыраққа сіңіп, оны қыздырады да, ал қалған  бөлігі әуе кеңістігіне таралып кетеді. Оны альбедо деп атайды.
Жылу сиымдылығыдегеніміз белгілі бір мөлшердегі топырақты 10С қыздыруға қажетті жылуды сіңіру қабілеті.Топырақтың салмақтық және көлемдік  жылу сиымдылығы бар. Бір грамм топырақты 10С-қа қыздыру үшін  керек жылу мөлшерін салмақтық, ал 1см3 топырақты 10С қыздыруға қажет жылу мөлшерін көлемдік жылу сиымдылғы деп атайды.
Жылу өткізгіштік- топырақтың өз бойынан жылуды өткізуі. Ол 1 секунд ішінде көлденеңі 1см2, қалыңдығы 1см топыраққа өтетін каллория есебімен алынған жылу мөлшері.
Температура өткізгіштік деп топырақтың біркелкі қызып, температурасының бірдей болуын айтады.
Топырақтың жылу режимін аймақтың климат ерекшеліктеріне қарай әр түрлі реттейді. Мысалы, республиканың солтүстік жақтарында жылу жетіспегеннен зардап шексе, ал оңтүстікте оның көптігінен зиян келеді.
Қыстыгүні танаптарда қар тоқтату тек ылғал мөлшерін ғана көбейтіп қоймай, сонымен қатар жердің терең тоңданбауына, көктемде тез жібіуіне, сөйтіп микроорбиологиялық процестің ерте басталуына әсер етеді.
Жазғытұрым өсімдіктерді үсіктен сақтау үшін жылу сүйгіш өсімдіктерді кеш себу, жүзім-жеміс ағаштарына, көкөністерге түтін салу, ағаштардың   қатты қызып кетпеуі үшін олардың діңгектерін әктеу қажет.
Өсімдіктердің санын өзгерту арқылы олардың жылу режимін реттеуге болады. 
4.Топырақтың коректік заттар режімі және оны егіншілікте реттеу
Топырақта өсімдіктерге қажет су, ауа, жылумен қатар коректік заттардың  болуын оның коректік режимі дейді.
  Көптеген анализдердің нәтижесінде өсімдіктер организмдерінде әртүрлі элементтердің  болатыны анықталды.Олардың ішіндегі басым көпшілігі C, H, O, N, P, K, Ca, Mg, Fe макроэлементтер. Бұл элементтерді өсімдіктер жеке молекула түрінде емес, олардың қосылыстары түрінде пайдаланылады. Өсімдіктер үшін әр элеметтің өз орны бар.
Макроэлементтермен қатар өсімдіктерге микроэлементтерде қажет. Оларға B, Mn, Zn, Cu, Mo, Al, J және басқалары жатады.
Өсімдіктерге ең көп қажет азот, фосфор және калий (N,P,K).Көптеген зерттеулердің нәтижесіне қарағанда аталған элементтердің қоры топырақта жеткілікті. Мысалы, Кравцовтың деректері бойынша қара топырақтардың бір гектарында N - 12 тонна, P-6тонна, ал  K -20   тонна екен. Осы келтірілген қорды өсімдіктер топырақтан алып пайдаланылатын мөлшермен салыстырсақ, ешқандай тыңайтқыш енгізбей-ақ жыл  сайын жоғары өнім алуға болады екен деп ойлауға болады. Бірақ, істің мәні басқаша. Бұл келтірілген қордың көбін өсімдіктер пайдалана алмайды, өйткені олар көбіне органикалық қосылыс түрінде кездеседі, ал оларды өсімдіктер тікелей ала алмайды. Азоттың топырақтаорганикалық (10,4т/га), нитратты (60кг/га) және  аммиакты (110 кг/га) түрлері кездеседі.
Өсімдіктер нитратты және аммиакты азотты сіңіре алатындықтан жоғарыда келтірілегн барлық азот қорының (12т/га) әр гектардан тек 170 кг ғана пайдаланады. 
Фосфор топырақта аналық тау жыныстарында (аппатит, сильвенит), органикалық (көңде, қида  - 0,2-0,3%) және жылжымалы түрлердекездеседі.
Калий аналық тау жынысы құрамында (ортоклаз, далалық шпат және т.б.), органикалық  (қи, көң -0,6)және жылмалы минералдық түрде болады.
       Қазақстан топырақтарында фосфор аз, ал калий көп мөлшерде кездеседі.
Көптеген бұршақ тұқымдас өсімдіктер ауадан бос азоттты сіңіріп, оны өздеріне қажетті коректік заттарға айналдырады,  біраз бөлігін топырақта қалдырады. 											Топырақтың коректік  заттар режімін реттеу үшін оған ораникалық тыңайтқыштар (қи, көң, құстың саңғырығы, қорда) және жасыл тыңайтқыштар беру,  танапта сабан қалдыру керек.
Минералдық тыңайтқыштарды  (азот,фосфор, калий тұздары) пайдалану топырақтың коректік заттар режімін реттеудің басты  жолдарының бірі. 
Микротыңайтқыштар мен бактериалдық  (азот бактерин, фосфоро бактерин) тыңайтқыштарды пайдаланудың өсімдіктер үшін үлкен мәні бар.
Топырақтағы микроорганизмдердің тіршілік қабілетін артыру үшін оларға қолайлы жағдай туғызу (оптималды температура +25-30С,  ылғалдылық -45-60%, бейтарап топырақ ортасы, оттегінің топыраққа тұрақты келуі және тағы басқа) керек.

Бақылау  сұрақтары:

1.	Ылғал топырақ режімдері
2.	Топырақтың ауа режімі 
3.	Топырақтың жылу режімі 
4.	Топырақтың коректік заттар режімі 

Негізгі әдебиеттер:

* Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш., Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005
* Жаңабаев Қ.Ш., егіншілік оқулық 2006


Қосымша әдебиеттер:
* Жаңабаев Қ.Ш.,Саудабаев Т.С., Сейтов И.С., Өсімдік шарушылығы өнімдерін өндіру технологиясы, Алматы, <<Қайнар>> 1994
* Әуезов Ә.Ә., 




5 Дәріс
Тақырып:Егіншілік заңдылықтары және оларды мол өнім алу үшін өндірісте қолдану

Мақсаты: Ауыл шаруашылық егіншілік заңдарымен таныстыру
 Міндеті: Ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алу үшін оның заңдылықтарын дұрыс пайдалана білуді үйрету
Кілт сөздер: егіншілік заңдары,масимум заңы, минимум заңы
 Дәріс жоспар:
* Егішілік заңдары
      2.Өзара тепе-теңдігі заңы
      3.Минимум,оптимум,максимум заңы
      4.Қайтару заңы
1. Ғылыми егіншілік-мәдени өсімдіктердің өсу жағдайларының талаптарын,топырақ құнарлылығы туралы ғылымды,қоректік элементтердің өсімдіктерге жарамды түрлерге айналуын, топырақ және ауа-райы жағдайларын ескере отырып түрлі агротехникалық тәсілдердің көмегімен өсімдіктердің атмосфералық жауынды пайдалану коффициентін арттыруларын оқып-зерттеуге негізделген.
Өсімдік тіршілігіне қажетті факторлардың оның өсіп-өну процесінде әрекеттестігі өте күрделі және жан-жақты болып келеді.Осы әрекеттестіктердің заңдылықтарын айқындау жұмыстары көптен бері жүргізіліп келеді, соның қорытындысында осы күнгі егіншілік немесе өнім алу заңдары қалыптасты. Өнім алу прцесінде өсімдік тіршілігіне қажетті факторлардың әрекет ету заңдылықтарын егіншіліктің жалпы заңдары дейді.
    Егіншілікті қарқынды жүргізіп, ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алу үшін оның заңдылықтарын дұрыс пайдалана білу керек. Ашылу мерзіміне байланысты егіншіліктегі бірінші заң - жасыл өсімдіктердің автотрофтылық заңы. Онда жасыл өсімдіктер ғарыштан күн сәулесі энергиясын, ауадан көмір қышқыл газын, топырақтан минералдық қосылыстарды пайдалана отырып өздеріне қажет органикалық заттарды түзеді делінген.	Сондықтан өнімді көп алу үшін егістік алқапта оптималды мөлшерде мәдени өсімдік өсіріп, ал топырақта жеткілікті мөлшерде ылғал мен минералдық коректік заттар қорын жасау керек.
2. Өсімдіктердің тіршілігіне қажетті факторлардың  өзара тепе-теңділігі мен бірі мен бірі айырбасталмайтындығы заңыныңмазмұны:"Өсімдік тіршілігіне қажетті факторлар бір  - бірімен айырбасталмайды".Бұл  өсімдікке барлық  факторлар қажет деген сөз. Осыдан барып өсімдіктер тіршілігіне керекті факторлардың теңмағыналылық заңы шыққан. Оны былай түсіндіруге болады. "Өсімдік өміріне (тіршілігіне) қажетті факторлар тең мағыналы", яғни өсімдіктер үшін жарықтың, жылудың, ауаның, қоректік заттардың  және ылғалдың маңызы бірдей.
3.Минумум, оптимум, максимум заңы. Оны бірінші рет неміс ғалымы Сакс ашқан болатын. Оның айтуынша "Ең жоғарғы өнім факторлар оптималды мөлшерде болғанда ғана алынады, ал егер олар минималды (аз) және максималды (көп) мөлшерде болса өнім төмендейді".Бұл заңды 1840 екінші неміс ғалымы Ю.Либих толықтырады.
4. Қайтарым заңын XІX ғасырдың орта кезінде Ю.Либих ашқан. Оның анықтамасы бойынша: "Өсімдіктер өнімі құралғанда пайдалынылған барлық заттар (азоттан басқа)  толығымен қайтадан топыраққа тыңайтқыштар түрінде артығымен қайтарылуы керек."Бұл заңды бұзу, ерте ме кешпе топырақ құнарлылығының жоғалуына әкеліп соқтырады. Осы заңның нәтижесінде минералдық тыңайтқыштар өндіретін зауттар салынды.
Тұқым алмастыру заңы бойынша <<өзініңбиологиялықерекшеліктеріжәнеөсірутехнологиясыжағынаналшақтұрғандақылдардыжылсайын, немесебелгілібіруақытішіндеауыстырыпотыруарқылыалынатынөнімментопырақтыңқұнарлылығынарттыруғаболады>>.Осызаң негізінде егіншілікте ауыспалы егісжүйесі пайда болған.
Топырақ құнарлығының кеми беру "заңын" XVІІІ ғасырда француз экономисі А.Р.Ж.Тюрго шығарған болатын. Оның мәні мынада еді. "Өнім өндіруге сәйкес келмейтін еңбек пен шығынды көбейте бергенмен, әрбір қосымша өнімнің нәтижесі бірте-бірте кемиді, сондықтан жұмсалған шығынның ақталуы өте баяу болады, тіпті ақталмауы да мүмкін".Осы аталған заңдарды егіншілікте  қолдану өнімді молайтуға зор мүмкіншілік береді.
	 Қазақстан егіншілігінде аталған заңдарды пайдалана отырып өте жоғары рекордтары өнім алған дихандар бар.Мысалы, Шығанақ Берсиев (1881-1944ж) Ақтөбе облысының Ойыл ауданындағы Құрман ұжымшарында1943жылы тарының әр гектарынан 201 центнер өнім жинап  әлемге атағы әйгілі болған. 
Ыбрай Жахаев (1891-1981жж) Қызылорда облысы Шиелі ауданы Қызыл-Ту ұжымшарында күріштің әр гектарынан 171 центнер өнім жинап, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері мәртебесіне ие болған.


Бақылау сұрақтары:
1.Егіншілік заңдары жалпы түсінік
2.Өзара тепе-теңдігі заңы
3.Минимум,оптимум,максимум заңы
4.Қайтару заңы
Негізгі әдебиеттер:
1.	Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш., Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005
2.	Жаңабаев Қ.Ш., егіншілік оқулық 2006

Қосымша әдебиеттер:
1.	Жаңабаев Қ.Ш.,Саудабаев Т.С., Сейтов И.С., Өсімдік шарушылығы өнімдерін өндіру технологиясы, Алматы, <<Қайнар>> 1994


                              6  -  7 Дәріс
Тақырып:Арамшөптер  туралы түсінік және олардың ауылшаруашылығына келтіретін зияндылығы және агробиологиялық топтарға жіктеу.
Мақсаты: Қазақстан Республикасында кең тараған арамшөптер туралы мәліметтер беру
Міндеті: Студенттерді арамшөптермен күресті іс жүзінде нақтылы қолданып, оңтайлы нәтиже алуға үйрету
Кілт сөздер: арамшөптер, бейімделген арамшөптер, биологиялық ерекшеліктері.
  Дәріс жоспар:
1.Арамшөптердің заңдылықтары мен зияндылық шектері
2.Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері
3. Арамшөптерді агробиологиялық жіктеу
Егістік жердерде өніп-өсіп, ауылшаруашылығына зиян келтіретін өсімдіктерді арамшөптер деп атайды. Олар тек егіс алқабында ғана емес, сонымен қатар жайылымдықтар мен шабындықтарда, орман алқаптарында да кездеседі. 
Егер негізгі ауылшаруашылығы дақылдары егісінде басқа мәдени өсімдіктер кездессе, оларды арамшөп қоспасы дейді. Мысалы, бидай егісінде арпа, сұлы, не болмаса басқа  мәдени өсімдіктер өссе олар арамшөп қоспасы болып есептеледі.
Кейбір арамшөптердің мәдени дақылдарға бейімділігі соншалық  олардың даму кезеңдері, тұқымдарының көлемдері (ені, ұзындығы) бірдей болып келеді. Сондықтан, ауылшаруашылығы дақылдарының тұқымдарын осындай  арамшөптерден тазалау қиынға түседі. Мысалға сұлы егісіндегі  қарасұлы, тары егісіндегі итқонақ арамшөп тұқымдарын келтіруге болады.  Мұндай арамшөптерді маманданған, немесе айырылмас серіктес арамшөптер деп атайды.
	Арамшөптер  топырақтың коректік заттарын ғана емес, сонымен бірге танапқа берілген минералдық тыңайтқыштардың 25-30пайызын пайдаланады.
Арамшөптер ауылшаруашылық дақылдарының зиянды организмдерін тарататын мекені болып табылады.Мысалы, қант қызылшасының қауіпті зиянкесі қант қызылшасы бізтұмсығының мекені алабота болса, ал егістік шырмауықта шалғындық көбелек дамып, ол кейіннен мәдени өсімдіктерге  зиян келтіреді.
	Кейбір арамшөптердің жемістері, тұқымдары улы болып, адамдарды және малдарды  уландырады (қырықбуын, сарғалдақ, қара меңдуана, үйбидайық, кәдімгі қарамықша), ал жекелеген арамшөптердің   жағымсыз иісі малдардан алынатын өнімдерді бүлдіреді. Мысалы, ермен, жуа сүтке ащы, кермек дәм береді.  Жусан жапырақтары ойран шөп тозаңдары адамдарда пішен қыздырмасын қоздырады.
  Арамшөптер тамырынан бөлініп шығатын улы заттар мәдени дақылдардың дамуына кедергі жасайды. Мысалы, итқонақ арамшөбінің тамырынан бөлініп шығатын улы зат жүгерінің биіктігін кемітесе, ал татар ақсүттігені тамырынан бөлінетін зат жазғы бидай тұқымының өнгіштігін кемітеді. Ошаған, қарасұлы сияқты арамшөптер тікенектер, қылқандары, ілгіштері арқылы малдарға зақым келтіріп, олардан алынатын өнімдердің, әсіресе жүннің сапасын  төмендетеді.
	Арамшөптер басым болған алқапты бірнеше рет өңдеуге тура келеді, ол топырақтан үгітілуіне және ылғалдың  жоғалуына әкеліп соғады. Жел эрозиясы қауіпі бар және жауын-шашын мөлшері аз Қазақстан Республикасы үшін бұл өте зиян.
	Арамшөптер ауылшаруашылық дақылдарының өнімін күрт төмендетеді. Орыс агрономиясының классигі А.П.Костычевтың айтуынша арамшөптер алынатын өнімнің  тең жартысын, қала берсе 30 пайызын төмендетеді екен.
	Арамшөптердің ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін тигізетін зиянын анықтау үшін республиканың үш аймағында арнайы тәжірибе жүргізіліп төмендегідей нәтиже алынды (кесте 1)


Ауылшаруашылық дақылдарының түсіміне арамшөптердің тигізетін кері әсері 
                                                                   Кесте 1
                                       

Топырақ аймақтары

Дақыл аттары

Арамшөп  саны, дана/м2

Түсім, ц/га
Бір өсімдіктегі көсек саны, дана
Қаратопырақты аймақ (Солтүстік Қазақстан облысы)
Жаздық бидай
8
60
190
14,0
5,5
2,9
-
-
-
Қарақоңыр топырақ аймақ (Батыс Қазақстан облысы)

Тары
0
4
9
20,0
12,0
5,8
-
-
-
Сұр топырақты аймақ (Оңтүстік Қазақстан облысы)

Мақта
5
45
90
-
-
-
17
8
2

	Арамшөптерден, зиянкестер мен аурулардан тек жекеленген шаруашылықтар, мемлекеттер емес, сонымен қатар дүние жүзінің ауылшаруашылығы көптеген зардап шегетініне 2-ші кестеде келтірілген материалдар дәлел бола алады.

Арамшөптерден, зиянды жәндіктерден және әр түрлі өсімдікауруларынан ауылшаруашылық дақылдарының өнімінің төмендеуі
                                                                   Кесте 2


Дақылдар
Жоғалған өнім


млн.тонна

құны,млрд.доллар
Потенциалды өніммен салыстырғандағы пайыз
Астық
506
34
35
Картоп
129
5
32
Қант қызылшасы
636
6
45
Көкөністер
78
6
28
Майлы дақылдар
42
5
32
Жемшөптер
8
4
32

	  Арамшөптер тек ғана ауылшаруашылық дақылдарының өнімін  азайтып қоймайды, сонымен қатар олардың сапасын төмендетеді. Атап айтқанда, бидай дәніндегі ақуыз, майлы дақылдар дәніндегі майдың мөлшері, талшықты өсімдіктердің талшығының сапасы нашарлайды. 
2 Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері
Арамшөптерге қарсы қаншама күрес шараларын қолдансақта , оларды толық жоя алмаймыз, оның себебі кейбір арамшөптердің биологиялық ерекшеліктерінде екен.
 Арамшөптердің басты биологиялық ерекшелігі  -  зор тұқым өнімділігі.Мысалы, кәдімгі гүлтәжінің  бір өсімдігі 500 мың дана ұрық, алабота-12 мың, ал қарсұлы 600 дана тұқым береді, яғни арамшөптер дәнді дақылдармен салыстырғанда 5 тен 37 есеге дейін өсімтал келеді (кесте 3)


Кейбір арамшөптердің тұқымдық өсімталдығы
        (А.Н.Киселевтің деректері бойынша)
                                                                   Кесте 3

Арамшөптердің аттары
Бір арамшөп өсімдігінің тұқым саны, дана
Жусан жапырақты ойраншөп
5000
Шырмауық тараны
1100
Алабота
100000
Кәдімгі гүлтәжі
500000

	Көптеген арамшөп тұқымдарының әр түрлі икемділігі арқасында олар кеңістікке түрлі жолдар арқылы (жел,су,құстар,малдар, жолкөлігі және басқа) жеңіл және тез тарайды. Мысалы,  күрделі гүлдер тұқымдастырна жататын арамшөптер  (егістік калуен, бақ-бақ) ұшпа ұрықтары, кәдімгі кәріқыз бен тікенді сарысояу тіркестері  мен ілгіштері арқылы таралады.
	Т.Клингман мен Ф.Эштонның қабарлауы бойынша егістік шырмауықтың тұқымы ішек жолынан өткеннен кейін бұзауларда  22,3 пайыз,  жылқыларда-6,2 пайыз, қойларда-9,0 пайыз, шошқаларда-21,0 пайыз, балапандарда-0,0 пайызға дейін тіршілік қабілетін сақтайды екен. Мұндай арамшөп тұқымдары малдың жас қиы арқылы таралуы мүмкін. Сондықтан, жас қиды органикалық тыңайтқыш ретінде қолдануға болмайды.
	Ал қарсұлының бұратылған иінді қылтанағы топырақ дымқылданғанда жазылады да, құрағанда бұралып шиырылады. Бұл дәншіктің орын ауыстыруына, тұқымның жарықшақтарға, топырақ түйіршігінің астына түсуіне мүмкіндік береді.
	Арамшөптердің өте бір ерекшелігі  - олардың тұқымдарының бір мезгілде және біркелкі көктеп шықпауы. Сол себепті егін себу алында, тіпті парды өңдеу кезінде де арамшөптер толығымен жойылмайды. Арамшөп тұқымдарының біркелкі өнбеуін көптеген себептермен түсіндіруге болады: тұқым қабағының құрылысының ерекшелігі мен алуан түрлілігі (алабота),итқонақ (күн сәулесіне реакциясы). А.Г.Дояренконың мәліметі бойынша алабота тұқымы жарықта, ал итқонақ тек қараңғыда ғана көктейді.
Арамшөп тұқымдарының бір мезгілде тегіс көктеп шықпауы  олардың тыныштық кезеңіне байланысты. Кейбір арамшөп тұқымдарының тыныстық кезеңі тым ұзақ болады.
	Арамшөптердің тұқымдары топырақта өздерінің өнгіштік қабілетін ұзақ мерзімге дейін сақтайды. Кейбір арамшөптердің тұқымдары топырақта өз тіршілігін ондаған жылдар бойы сақтайтындығы тәжірибе жүзінде дәлелденген. Мысалы, егістік қышаның тұқымы топырақта өнгіштік қабілетін 7 жыл, ал бақажапырақ 9 жыл бойы сақтайды.
	Арамшөптер қоршаған сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына (құрғақшылық, төменгі және жоғарғы температуралар тағы басқа)өте төзімді келеді.
	Арамшөптердің биологиялық ерекшелігінің бірі  -  олардың тұқымдары топырақтың 0-5 см тереңдігінен жақсы көктеп шығатындығы.Оны А.Н.Киселев пен Г.А.Чесалиннің зерттеулері анық дәлелдеді. Олардың зерттеулері бойынша егістік шырмауықтың тұқымы 1,5 см, ал қарасұлыныкі 5 см тереңдіктен өніп шығады.
	Көпжылдық арамшөптер әр түрлі вегетативтік мүшелері арқылы көбейеді. Бұл жолмен көбеюдің потенциалдық мүмкіндігі өте зор, өйткені бір өсімдікте бірнеше жүздеген, тіпті мыңдаған бүршіктер болады. А.И. Мальцевтің деректері бойынша атпатамырлы егістік қалуен арамшөбінің бір түбі 1609 дана бүршік беріп, оның ұзындығы 76 метрге, салмағы 1003 грамға жетеді екен, ал тамырсабақты жатаған бидайықтың осыған сәйкес көрсеткіштері 5997 дана, 170 метр және 690 грамға тең.
Осы  келтірілген арамшөптердің биологиялық ерекшеліктерінен  олардың егістік жерлерде  өніп-өсуге  жақсы икемделгенін көрсетеді.
Арамшөптер ауылшаруашылғына зор зиян келтіретіндіктен  оларға қарсы тұрақты күрес жүргізіледі. Ол тиімді болу үшін, арамшөптердің  биологиялық ерекшеліктерін терең білу қажет. Мысалы, азжылдық арамшөптердің көгін бір қабат отау, оларды жоюға әкеп соғады, ал атпатамырлы арамшөптерді бір қабат отау керісінше олардың көбейуін күшейтеді.
	Арамшөптер мекендейтін орны бойынша егістік немесе аңыздық, тұрғын үй, қора-қопсы маңында өсетін сыпырынды және шабындықтар мен жайылымдықтарда өсетін арамшөптер болып үш  топқа бөлінеді. Алайда, мекендейтін орны бойынша арамшөп өсімдіктерінің осы үш тобының арасында айқын шекара жоқ. Мысалы, түйетікен  құлан далада, жайлауда және тіпті аңыздарда да өсе береді. Алабота, гүлтәжі-тұрған үй маңында және ауылшаруашылық дақылдарының егісінде де кездеседі.
	Арамшөптер өсімдіктерінің биіктігіне қарай жоғарғы қабаттың (қалуендер, ащы жусан тағы басқалар), мәдени өсімдіктермен бір биікте орналасқан орта қабаттың арамшөптері (шомыр, қарасұлы) және төменгі қабаттың (кәдімгі казтабан, егістік қанатжеміс, кәдімгі жұмыршақ) болып үш топқа бөлінеді.
	Төменгі қабаттың арамшөптері көлеңкеге төзімді. Кейде даму жағынан қалыс қалған орта қабаттың арамшөптері төменгі қабатта өседі (итқонақ, кәдімгі гүлтәжі). Олар көлеңкелікке (қараңғылыққа) нашар төзеді және тұқымдық өнімділігін күрт төмендетіп, күшті әлсіреген жағдайда болады.
	Арамшөптерді агробиологиялық топтар бойынша жіктеудің өндірістік мәні бар,сондықтан ол ең көп таралған.
	Қоректену тәсілі бойынша барлық арамшөптер паразитті, жартылай паразитті және паразитті емес немесе жасыл арамшөптер болып үш топқа бөлінеді.
	 Паразитті  деп өсімдік иесі арқылы коректеніп өмір сүретін арамшөптерді атайды. Бұлар фотосинтез процесін жүргізуге бейімділігін жоғалтқан, себебі олардың жапырақтары жетілмеген, сондықтанда ограникалық  заттар мен суды басқа өсімдік иелерінен сору арқылы алады.  Өсімдік иесінің қай мүшесінен коректік заттарды алуы бойынша парзитті арамшөптер екіге бөлінеді. Егер,қоректік заттарды өсімдік иесінің сабағынан алатын болса, онда оларды сабақ арқылы коректенетін паразитті арамшөптер дейді. Бұған жөргемшөптің барлық түрлері жатады.Ал егер арамшөптер қоректік заттарды өсімдік иесінің тамырынан алатын болса, оларды тамыр арқылы  қоректенетін паразитті арамшөптер дейді. 	








Бақылау сұрақтары:
1.Арамшөптер жайлы жалпы түсінік
2.Арамшөптердің ауыл шаруашылығына тигізетін зияны
3.Арамшөптердің заңдылықтары
4.Арамшөптердің зияндылық шегі
5. Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері
6. Арамшөптерді агробиологиялық топтарға жіктеуге анықтама бер


Негізгі әдебиеттер:
1.	Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш., Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005
2.	Жаңабаев Қ.Ш., егіншілік оқулық 2006


Қосымша әдебиеттер:
1.	Жаңабаев Қ.Ш.,Саудабаев Т.С., Сейтов И.С., Өсімдік шарушылығы өнімдерін өндіру технологиясы, Алматы, <<Қайнар>> 1994


                                8-9 Дәріс
Тақырып:Паразитті және паразитті емес арамшөптердің өкілдері және оларға қысқаша сипаттама
Мақсаты:Паразитті және паразитті емес арамшөптердің өкілдері және оларға  сипаттама беру.Ауыл шауашылық дақылдарына тигізетін зиянын түсіндіру
Міндеті: Паразитті және паразитті емес арамшөптердің ауыл шарашылық дақылдарына тигізетін зияны студенттерге айту
Кілтті сөздер:Паразитті арамшөптер, паразитті емес арамшөптер
 Дәріс жоспар:	
1.Паразитті армшөптер және олармен күрес шаралары
2.Паразитті емес және олармен күрес шаралары
3.Күздік арамшөптер және өкілдеріне сипаттама
4.Қыстап шығатын арамшөптер және өкілдеріне сипаттама
Жөргемшөп, арамсояу (Повелика полевая, Cuscuta arvense). Шырмауық тұқымдасына жататын біржылдық паразиттік арамшөп. Сабағы сары түсті, жіп тәрізді, жуандығы 0,8 мм. Бұл арамшөптің тамыры мен жапырағы болмайды. Өзіне керекті коректік  заттарды басқа өсімдік иесінің  сабақтарына жабысып сорып алады.Арамсояу тұқымы арқылы және вегетативтік жолмен көбейеді. Тұқымның мөлшері 0,9-2 мм. Арамсояудың бір өсімдігі 20 мыңға дейін тұқым береді.Топырақта өнгіштік қабілетін 4-5 жылға дейін жоғалтпайды. Жер көктемде 20-30 градусқа қызғанда ол 4 см тереңдігінен жақсы өніп шығады. Егер, ылғал жеткілікті, ал температура қолайлы болса, топырақтағы тұқым үш аптаның ішінде  толық өніп шығады. Көктеп шыққан өркен екі апта бойы тұқымдағы қоректік заттарды пайдаланып 4-5 см-ге дейін өсіп үлгереді.
Бұл арамшөп сабақ кесінділері арқылы вегетативтік жолмен көбейе алады. Егер, сабақ кесінділерінің ұзындығы 12-15 см шамасында болса, ол өзінің өніп-өсу қабілетін толық сақтайды.Арамсояу карантинді арамшөптер қатарына жатады. Қазақстанда оның екі түрі басым кездеседі. Бірі, осы сипаттама беріп отырған егістік арамсояу, ал екіншісі-құлмақ түсті арамсояу.
    Бұл арамшөп негізінен Қазақстанның оңтүстік - шығыс аймағында кең таралған. Ол әсіресе қант  қызылшасы, темекі, картоп, жоңышқа, беде және басқа дақылдардың егістіктерін ластайды.
Күнбағыс сұңғылшы (Заразиха подсолнечниковая, Оговаnсhе сumаna). Сұңғыла  тұқымдасына жататын біржылдық паразитті арамшөп.Сабағы қоңыр-сары түсті, түбіне қарай жуандай түседі, биіктігі жарты метрге дейін жетеді.Бұл арамшөп тұқымы арқылы көбейеді. Жемісі қауашық, онда 2000 -ға дейін тұқым пайда болады. Бір өсімдігі 100-160 мыңға дейін тұқым бере алады, ал бір гектардағы тұқым саны 90 млн. данаға жетуі мүмкін. Тұқымы ұсақ (мөлшері 0,5-0,45мм) және  жеңіл, сондықтан желмен және сумен кеңістікте тез тарайды. Топырақта өзінің өнгіштік қабілетін 5-10 жыл бойы сақтай алады.Жер 20-25 градусқа қызғанда өніп шығады. Сұңғыланың көктеуі күнбағысты сепкеннен соң 1,5-2 айдан кейін басталады. Ең алдыментамыр жүйесі дамыған кезде топырақтың төменгі қабатында жатқан тұқымдар өніп шыға бастайды, бірақ олардың саны аз. Сұңғыла темекі, көкөніс, бау-бақша және басқа дақылдарды күшті ластайды. Картоп, сәбіз қырыққабат (капуста) дақылдарын онша ластамайды, ал дәнді дақылдарды, сарымсақты, пиязды, ас қызылшасын мүлде зақымдамайды.Бұл арамшөпте фотосинтез процесі жүрмейді, сондықтан ол қоректік заттарды өсімдік иесінен сору арқылы алып өмір сүреді. Сұңғыла шырынын сорып алған өсімдік- иесі әлсіреп, аяғында қурап қалады.Сұңғыламен ластанған дақылдардың өнімі 50-70 пайызға дейін кемиді.
Паразитті арамшөптермен күрес шаралары. Жоңышқа, беде дақылдарының тұқымынан жөргемшөп тұқымын арнайы тазартқыш машинасы арқылы тазалау керек.
	Егістіктердегі, жол жағасында өсіп тұрған жөргемшөпті оның тұқымы пісіп-жетілгенше толық жою оң нәтиже береді. Арамсояудың тұқымы топырақтың беткі қабатын ластайтын болғандықтан, жерді терең етіп сүдігерге жырту керек. Содан кейін ерте көктемде жөргемшөп өскен танапты тырмалау, культивациялау сияқты агротехникалық шараларды жүзеге асыру қажет.
	Арамсояуды биологиялық әдіс арқылы да құртуға болады. Ол үшін оған  қарсы арамсояу бізтұмсығын, немория және басқа көбелектерді қолданады.
Күнбағыс сұңғыласымен күрестің  агротехникалық шаралардың ішіндегі ең бастысы  -  ауыспалы егіс жүйесін енгізу, былайша айтқанда сұғыладан зиян шегетін дақылдарды өз орнына 6-8  жылдан кейін ғана себу керек. Өңдіріске күнбағыстың және басқа дақылдардың сұңғылаға төзімді сорттарын енгізу.Сұңғыла көп өскен танапқа сүрлемдік жүгері және басқа дақылдарды себу, оларды жинап алғаннан кейін жерді терең етіп сүдігерге жырту. Өсіп шыққан сұңғыланы отап алып өртеу және басқа жұмыстар жүзеге асырылуы керек.
2.Паразитті емес жасыл арамшөптер және осы топтың өкілдеріне сипаттама.
	Паразитті емес арамшөптер өздерінің тіршілік ұзақтығы бойынша азжылдық және көпжылдық болып екі топқа бөлінеді.
	Азжылдық арамшөптер деп тұқымы арқылы көбейетін, өмір сүру ұзақтығы 1-2 жылдан аспайтын өсімдіктерді айтады.Олардың ішіндегі көп тарағандары жаздық, қыстап шығатын, күздік және екі жылдық арамшөптер.
Жаздық арамшөптердеп көктемде шығып күзде ұрық беріп өзінің вегетациясын аяқтайтын өсімдіктерді айтамыз. Олар көктеп шығу мерзіміне байланысты ерте және кеш пісетін жаздық арамшөптер болып екі топқа бөлінеді.
	Ерте пісетін жаздық арамшөптерге тұқымдары топырақ шамалы қызғанда, яғни ерте көктейтін, сондықтан ерте пісіп жетлетін өсімдіктерді жатқызады. Олардың  негізгі өкілдеріне алабота, қарасұлы, егістік қыша және басқалары жатады.
Алабота (Марь белая, Chenopodіum album). Ол өзі аттас тұқымдастарына жататын ерте пісетін жаздық арамшөп.   	Алаботаның жапырақтары мен сабағы ұн тәріздес жұқа ақ қабатпен жабылған. Гүлдері өңсіз. Алаботаның тұқымының сыртында қатты қауашығы бар, сондықтан оларды алдын ала буландырмаса малдардың асқазанында қортылмай, қиымен бірге түседі. Көңді органикалық тыңайтқыш ретінде қолданғанда  танаптарды ластайды.
	Топырақта алаботаның тұқымы өзінің өнгіштік қабілетін 10 және одан да көп жыл бойы сақталады.	Алабота негізінен  дәнді дақылдар (күріштен басқа), бұршақ тұқымдастар, жүгері, мақта, зығыр, қант, қызылшасы, картоп егістерін латайды. 
	Егістік қыша (Горчица полевая, Sіnapіs arvensіs).Айқышгүлділер тұқымдасына жатады. Сабағы тармақтанған, түкті, биіктігі 100см-ге дейін жетеді. Тұқымы бұршаққында өсіп-жетіліп, жерге шашылып төгіледі. Бір өсімдік 4000-ға дейін тұқым береді. Олар топырақты және дақылдардың дәндерін ластайды. Топырақта өзінің өнгіштік қабілетін он жылға дейін сақтай алады. Ең қолайлы көктеп шығатын тереңдігі 5 см-ге дейін. Көктемде егістік қышаның тұқымы алғашқы кезде баяу өседі, ал кейін оның өсіп шығу қабілеті күшейеді.
Кеш пісетін жаздық арамшөптер деп тұқымдары топырақ әбден қызғанда (14-160С) көктейтін, әрі кеш пісіп жетілетін арамшөптерді айтады. Кейде оларды аңыздық арамшөптер деп те атайды. Олардың көп тараған өкілдеріне қурай, қызылқұйрық гүлтәжі, итқонақ, тауықтары және басқалары жатады.
Қурай (Қаңбақ, Salsola ruthenіca) алаботалар тұқымдасына жататын, біржылдық кеш пісіп-жетілетін арамшөп. Сабағы тармақты, түксіз. Оның биіктігі 10 см-ден 100 см-ге дейін болады.Қурай тұқыммен көбейеді.Бір өсімдік 200 мыңға дейін тұқым береді.Тұқымы ұсақ,ені 1,5-2,5 мм шамасында, өзінің өнгіштік қабілетін топырақта екі жыл бойы сақтай алады.Қурайдың тұқымы көктемде кеш, яғни топырақ әбден қызғанда өніп шығады, сондықтан да ол кеш пісетін жаздық арамшөп деп аталады. Бұл арамшөп алғашқы кезде баяу өседі, ал жаздың екінші жартысында күшті қарқынмен дамиды. Қурайды басқаша қаңбақ дейді. Ол желдің күшімен домалап отырып өзінің піскен тұқымын шашып танаптарды жылдам ластайды.
   Қызылқұйрық гүлтәжі (Amaranthus retreflexus) қызылқұйрықтар тұқымдасына жататын, кеш пісетін арамшөп. Сабағы тік бойлап өсіп, биіктігі 15-120см-ге дейін жетеді.Бұл өте өсімтал арамшөп. Негізінен тұқыммен көбейеді. Бір түп өсімдік жарты миллионға дейін тұқым береді. Тұқымы өте ұсақ, диаметрі 0,9-1,5 мм шамасында, түсі қара, сырты жылтыр. Өте ұсақ болғандықтан топырақтың 1-2 см тереңдігінен жақсы өніп шығады.Өзінің өнгіштік қабілетін топырақта 5 жылға дейін сақтай алады. Өніп шығу үшін 12-150С температура қажет. Көктеп шыққанда түрі қызғылт болып қант қызылшасының исі шығып тұрады, сондықтан кейде оны қант қызылшасы қызылқұйрығы деп те атайды. Бұл арамшөпті малдар жақсы жейді, сондықтан бағалы сүрлемдік өсімдік болып есептеледі. Қызылқұйрық гүлтәжі отамалы дақылдарды, оның ішінде қант қызылшасы мен көкөніс дақылдарын күшті ластайды. Дәнді дақылдар егісінде аңыздық арамшөп болып есептеледі.Бұл арамшөп Қазақстанның суармалы және тәлімі жерлерінде кездеседі. 
Мысыққұйрық (Итқонақ, мышей сизый, Setarіa glauca). Кеш пісіп жетілетін, астық тұқымдастарына жататын арамшөп. Сабағы жеке даранемесе шоқ-шоқ болып өседі. Биіктігі 80 см-ге дейін жетеді. Сабағының басында масақ тәрізді гүлшоғы болады. Бұл өсімдіктің тұқым көлемі тарының тұқымымен бірдей, сондықтан оны бөліп алу өте қиын.Піскеннен кейін төгіліп қалған тұқымы сол жылы шықпайды. Ол  үш-төрт ай тыныштықтан кейін, келер жылғы көктемде, топырақ 15-200-қа қызғанда 12 см-ге дейінгі тереңдіктен көктеп шығады. Алғашқы кезде баяу өседі, ал танаптағы дақылдарды жинап алғаннан кейін, яғни жаздың аяқ кезіне қарай қаулап өседі. Сондықтан кеш пісетін жаздық арамшөптерді, оның ішінде мысыққұйрықты, аңыздық арамшөптер деп те атайды.Мысыққұйрықтың тұқымы өзінің өнгіштік қабілетін топырақта 15-20 жылға дейін сақтай алады. Аталған бұл арамшөп барлық егістіктерді, әсіресе тары мен судан шөбі дақылдарының егістіктерін ластайды.
Тауық тары (Просо куриное, петушиное, Echіnochloa grus gallі). Астық тұқымдасына жататын, кеш пісетін, арамшөп. Сабағының биіктігі 100-200-ға дейін жетеді. Тауық тарының  тұқымы ұсақ, көлемі 3-3,5 мм шамасында, өзінің өнгіштік қабілетін топырақта алты жылдан астам уақыт сақтайды. Қыстап шықаннан  кейін көктемде жер әбден қызған кезде 1 см-ге дейінгі тереңдіктен жақсы көктеп шығады, алғашқы кезде баяу, ал кейін жылдам өседі, жақсы түптенеді. Отамалы дақылдарды, әсіресе жүгеріні, картопты, күнбағысты, қант қызылшасын ластайды. 
3.Күздік арамшөптер және өкілдеріне сипаттама 
Қарабидай арпабасы (Костер ржаной,Bromus secalіnus). Астық тұқымдасына жататын  біржылдық арамшөп. Сабағының биіктігі 50-120 смшамасында. Бұл өсімдік тұқымымен көбейді, оның ұзындығы 7-8 мм, ал көлденеңі 1,7мм.Бір түп қарабидай арпасы 800 ден 5000-ға жуық дейін дән береді. Ол топырақта өзінің өнгіштік қабілетін 7-8 жылға дейін жоғалтпайды. Бұл арамшөптің тұқымы күзде пісіп  - жетілгеннен кейін топырақтың беткі қабатынан (1-5см тереңдіктен) 100 пайыз көктеп шығады.Негізінен күздік дақылдарды, оның ішінде күздік бидай мен қарабидай егістігін ластайды.
4.Қыстап шығатын арамшөптердің негізгі өкілдері егістік қанатжеміс, жұмыршақ және басқалары.
		
Егістік қанатжеміс (Тhlaspі anvense).Айқышгүлділер тұқымдасына жататын біржылдық арамшөп. Сабағы  тік болып 20-50 см биіктікке дейін өседі. Бұл тұқыммен көбейетін өсімдік. Бір өсімдігі он мыңнан астам тұқым береді. Оның түсі қарақоңыр, көлемі кішкентай (мөлшері 1,2-2,0х1,5мм). Топырақта өзінің өнгіштік қабілетін 3-5 жыл аралығында сақтайды. Малдардың асқорыту жүйесі арқылы өткенде оның өнгіштік қабілеті 40 пайызға дейін сақталады. Пісіп-төгілген жылы топырақтың 4-5 см тередігінен жақсы өнім шыға алды.Бұл арамшөптің жаздық, күздік және қыстап шығатын түрлері бар. Негізінен топырақты ластайды. Өсімдіктің сарымсақ тәріздес исі болады, сондықтан сиырларға жеуге болмайды, себебі сүттің дәмін бүлдіреді.
Жұмыршақ (Пастушья сумка, Capsella bursa pastorіs) айқышгүлдер тұқымдасына жататын біржылдық қыстап шығатын арамшөп.Сабақтары жеке де, бұтақты да болып әр түрлі биіктікте өседі, биіктігі 50 см дейін жетеді. Бұл өсімдікте басқа азжылдық арамшөптердей тұқымымен көбейеді.Тұқымы бұршаққын тектес, түсі қоңыр немесе қара,қоңыр,сары. Бір өсімдік 70 мыңға дейін тұқым береді. Қолайлы жылдары екі-үш рет ұрпақ беруі мүмкін. Пісіп-жетілген жылы толық қаулап шықпайды, ал қыстап шықаннан  соң ерте көктемде топырақтың 22-23 см тереңдігінен тез және  біркелкі қаулап өседі. Өзінің өнгіштік қабілетін топырақта 7-11 жыл бойы жоғалтпайды. Бұл арамшөптің жаздық, күздік және қыстап шығатын түрлері бар. Қыстап шығатын түрлері күзге қарай тамыр жағасын құрайды.Жұмыршақ негізінен барлық дақылдарды, оның ішінде сирек өскен күздік және жаздық дәнді дақылдарды ластайды. Сонымен қатар ол жолдың жиегін, бау- бақшаны және басқа жерлерді де ластауы мүмкін.

Бақылау сұрақтары:
1.Паразитті арамшөптер және олармен күрес шаралары
2.Паразитті емес және олармен күрес шаралары
3. Күздік арамшөптер және өкілдеріне сипаттама
4. Қыстап шығатын арамшөптер және өкілдеріне сипаттама
5.Жаздық арамшөптерді атаңыз
6.Күздік арамшөптерді атаңыз


Негізгі әдебиеттер:
1.	Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш., Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005
2.	Жаңабаев Қ.Ш., егіншілік оқулық 2006

Қосымша әдебиеттер:
1.	Жаңабаев Қ.Ш.,Саудабаев Т.С., Сейтов И.С., Өсімдік шарушылығы өнімдерін өндіру технологиясы, Алматы, <<Қайнар>> 1994

                                       
                              10-11-12Дәріс
Тақырып:Азжылдық, көпжылдық арамшөптер және олардың өкілдеріне сипаттама

Мақсаты: Азжылдық, көпжылдықарамшөптер және олардың өкілдеріне сипаттама беру
Міндеті:Азжылдық, көпжылдық арамшөптердің ауыл шараушылық дақылдарына тигізетін зиянын студенттерге түсіндіру 
Кілтті сөздер: азжылдық арамшөптер, көпжылдық арамшөптер.екіжылдық арамшөптер, атпа тамырлы арамшөптер
 Дәріс жоспар:	
1.Азжылдық арамшөптер және олармен күрес шаралары
2. Көпжылдық арамшөптер, өкілдері және оларға қысқаша сипаттама
3. Тамырсабақты арамшөптер, өкілдері, қысқаша сипаттамасы
4. Атпатамырлы арамшөптер, өкілдері, қысқаша сипаттамалары және олармен күрес шаралары
1. Дәрілік түйежонышқа (Донник лекарственный, Melіlotus offіcіnalіs)Бұршақ тұқымдасына жататын екі жылдық арамшөп. Сабағының биіктігі 1,5-2 метр аралығында. Құрғақшылыққа төзімді өсімдік, тамыры өте тереңге бойлайды, сондықтан топырақты кептіріп жібереді. Бұл арамшөп тұқымымен көбейеді. Бірінші жылы  дегелек фазасында қыстайды, ал екінші жылы тұқым құрайды. Бір өсімдік 17 мыңға дейін тұқым береді. Тұқымның ұзындығы 1,8-мм, ал көлденеңі-1,25-1,50 мм шамасында. Ол өзінің өзінің өнгіштік қабілетін топырақта ұзақ сақтайды. Көптеген ғылыми-зерттеулердің мәліметі бойынша дәрілік түйежоңышқаның тұқымы өзінің өнгіштік қабілетін 5 жылға дейін, ал Америка Құрама Штаттары ғалымдарының зерттеулері бойынша 70 жылға дейін сақтайтын көрінеді. Күзде және көктемде, яғни ылғал жеткілікті болған мезгелдерде топырақтың 5 см-ге дейінгі  тереңдігінен жақсы өніп шығады. Ол көгеріп шыққан кезде улы болып, көп жағдайда ірі қара малды, қойды, жылқыны уландырады.Күздік және жаздық дәнді дақылдарды, жүгері, күнбағыс, асбұршақ егістіктерін ластайды.
Азжылдық арамшөптермен күресу жолдары
Азжылдық арамшөптерге қарсы қолданылатын агротехникалық  шаралардың ішінде күзде жерді сүдігерге жырту жақсы нәтиже береді, өйткені көптеген азжылдық арамшөптердің, әсіресе ерте пісетін түрлерінің, тұқымдары шашылып,  топырақтың беткі қабатында (0-5см) қалады, содан көктемде қаулап өсіп танапты ластайды. Сондықтан, сүдігер өңдеу  арқылы оларды топырақтың беткі қабатынан оның астыңғы қабатына тереңге (22-25см)  сіңіргеннен кейін жер бетіне көктеп шықпайды.
 Азжылдық арамшөптер тұқымдарын жоюда өршіту әдісінің маңызы зор. Ол үшін топырақтағы тұқымдардың көктеп шығуына қолайлы жағдай жасап (топырақты қопсыту, ептеп ылғалдандыру), арамшөптер көктеп шыққаннан кейін оларды егін себер алдында тырмалау, культивациялау, дискілеу арқылы қырқып жою керек. Бұл тәсілді Қазақстанның күзі ұзақ әрі жылы оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында сүдігер жыртқанға дейін, ал республиканың күзі ерте түсетін және салқын солтүстік өңірлерінде ерте көктемде қар кеткеннен егін сепкенге дейінгі топырақ өңдеу жүйесінде жүргізуге болады. Аталған әдісті пар өңдеу жүйесінде Қазақстанның барлық аймағында жүзеге асыруға болады.
	Азжылдық арамшөптерді жою үшін оларға қарсы гербицидтер қолдану жақсы нәтиже береді. Әсіресе, дәнді дақылдар егісін ластап, оларға көп зиян келтіретін қарасұлыны жою үшін иллоксан  гербицидін қарасұлының 2-4 жапырағы пайда болған кезде жаздық және күздік бидай егістерінде әр гектарға 2,5-3.0  әсер етуші заты бойынша 5 литр шамасында бүріккен дұрыс, ал триаллатты егін себер алдында әр гектарға 1,7-3,4 литр шамасында бүрке шашып, топыраққа тез арада сіңіру керек, кері жағдайда ол ұшып кетіп, ешқандай әсер бермейді.
2 Көпжылдық арамшөптер, өкілдері және оларға қысқаша сипаттама
Көпжылдық арамшөптерге 2 жылдан артық өмір сүріп, бірнеше рет ұрпақ беретін өсімдіктер жатады. Олар негізінен вегетивтік жолмен, сонымен қатар тұқымы арқылы көбейеді. Көпжылдық арамшөптер тамыр жүйесіне қарай бірнеше топқа бөлінеді. Олардың ішінде Қазақстанда көп тарағандары тамырсабақты (көгентамырлы), атпатамырлы, кіндіктамырлы және басқа топтары. Көгентамырлы арамшөптердің ең зияндылары кәдімгі қамыс, қараажырық, жатаған бидайық, құмай және басқалары.
Кіндік тамырлы арамшөптер. Кіндік тамырлы арамшөптердің топырақта қысайтын бір ғана жуан кіндік тамыры болады. Көктемде тамыр мойнының бүршігінен жаңа өркен өсіп шығады. Негізгі өкілдері: ащы жусан, қышқыл қымыздық және басқалары.
Ащы жусан (Полынь горькая Artemіsіa absіnthіum). Күделі гүлдер тұқымдасына жататын көпжылдық арамшөп. Сабағының биіктігі 60 см-ге дейін жетеді.Тұқымы және вегетативтік мүшелері арқылы көбейеді. Бір өсімдік 100 мыңға дейін тұқым береді, оның ұзындығы 0,8 мм, топырақтың беткі қабатынан жақсы өніп шығады.
	Вегетативтік көбеюі тамыр мойнында орналасқан бүршіктері арқылы жүзеге асады. Бұл бүршіктерден бірінші жылы сабақ түзбейтін өркендер пайда болса, ал екінші жылы жеміс беріп, содан кейін қурап қалады.
	Ащы жусан үйлердің ауласында, жолдардың жиектерінде, бос жатқан басқа жерлерде кездеседі. Әсіресе, күздік дақылдар мен көпжылдық шөптері ластайды.Өсімдіктерінің ащы исі болады, сондықтан малдар жемейді, ал егер сиырлардың жеміне араласып кетсе, онда сүтке кермек ащы дәм береді.
3. Тамырсабақты арамшөптер, өкілдері, қысқаша сипаттамасы. Бұл топтың арамшөптерітұқымынан және түрі өзгерген жер астындағы тамырсабағының көмегімен өніп-өседі. Бұлар өте зиянды арамшөптер. Қазақстанда суармалы егіншілігінде  кәдімгі қамыс, қараажырық, құмай, ал республиканың солтүстік суарылмайтын жерлерінде жатаған бидайық кең етек алған.
  Жатаған бидайық (Пырей ползучий, Elytrіgіa repens).Астық тұқымдасына жататын көпжылдық арамшөп. Сабағының биіктігі бір метрдей. Бұл арамшөп тұқымы және вегетативтік мүшесі (тамырсабағы) арқылы көбейеді. Бір түп өсімдік 300-ге дейін, ал барлық тамыр сабағымен қоса есептегенде 10 мыңға дейін дән береді. Дәнінің ұзындығы 4мм, ені-1,25мм. Ол топырақ 20-30 градусқа қызғанда көктеп шыға алады. Өзінің өнгіштік қабілетін топырақта үш жылдан астам уақыт сақтайды.Жатаған бидайық негізінен тамырсабағы арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Бір гектардағы тамырсабақтың ұзындығы 900 шақырымға, ал ондағы бүршіктер саны 50-60 млн-ге жетеді.Тамырсабақтың топыраққа бойлау тереңдігі оның типі мен гранулометриялық құрамына байланысты. Ол саздақ және сазды қаратопырақтарда (Ақмола облысы) 5-10 см, кәдімгі орташа қарашірікті қаратопырақта (Солтүстік Қазақстан облысы) 10-12 см, ал жеңіл топырақтарда 15-18 см тереңдікте жатады.Жатаған бидайық республиканың солтүстік облыстарында дәнді дақылдарды ластаса, ал оңтүстік аймағында ылғалы мол танаптарда тараған.
Кәдімгі қамыс. (Тростник обыкновенный, Phragmіtes communіs).Астық тұқымдасына жататын көп жылдық арамшөп.Сабағы биік, 3  метрден асады, жуандығы 1,2-1,5 см, іші қуыс. Бұл өсімдіктің шашақгүлінде 5 мыңнан 50 мыңға дейін дән болады. Оның ұзындығы 2мм шамасында, жердің беткі қабатынан жақсы өніп шығады.
	Кәдімгі қамыс тамырсабақтары арқылы жақсы көбейеді. Олар топырақтың 40-60 см тереңдігіне бойлай өседі. Көп жағдайда бір шаршы метр жердегі тамырсабақтың ұзындығы 27 метрге жетіп, ондағы бүршік саны 600-ден асады. Кәдімгі қамыстың тамырсабағы екі-үш метр тереңдікте көлбеу, содан кейін майысып жоғары қарай өседі. Майысқан тұсында күшті тамырланып тік бағытта өсетін тамырсабағын құрайды. Олардан келер жылы жаңа өсімдік өсіп шығады.
	Кәдімгі қамыстың бір ерекшелігі  -  ол тек ылғалы мол жерлерде ғана өседі. Сондықтан, бұл өсімдік республиканың оңтүстік және оңтүстік-шығыс өңіріндегі суармалы егістіктерінде кең тараған.
Қараажырық, соражырық (Свинорой, Cynodon dactіlon). Астық тұқымдасына жататын көпжылдық арамшөп. Сабағының биіктігі 40-80 см. Бір өсімдік 2 мыңға дейін тұқым береді. Ол жердің беткі (2-3 см) қабатынан топырақ 25-30 градусқа қызған мезгілде көктеп шығады. Бірақ, қараажырықтың тұқым арқылы көбею мүмкіндігі жоқтың қасы.Бұл арамшөп негізінен вегетативтік мүшесі-тамырсабағы арқылы көбейеді. Ол топырақтың 15-20см қабатында орналасқан. Тамыр сабағының ұзындығы 2  метр шамасында. Өсуіне қолайлы жағдай туған кезде бір жаздың ішінде 18-40 есе көбейіп, бір гектар жердегі тамырының ұзындығы 800 шақырым, салмағы 4,5 тонна , ал бүршік саны 4,5 млн-ға жетеді.Тамырсабағының басым көпшілігі суармалы жерлерде 15-17 см, ал тәлімі егістіктерде 0-5 см тереңдікте орналасқан.
	Қараажырық орман көшеттерінде, бау-бақшаларда, жүзімдіктерде және басқа егістіктерде кездеседі. Ол республиканың суармалы жерлерінде, әсіресе Алматы, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында себілетін мақта, көкөніс, малазығы дақылдарының егісінде өседі.
 Құмайшөп (Гумай, Sorghіum halepense).Астық тұқымдасына жататын көпжылдық тамырсабақты арамшөп. Сабағының биіктігі 2 метр, ал жуандығы 1 см-ге жетеді. Бір өсімдікте 72-ге дейін сабақ пайда болып, аумағы 3-4 шаршы метр жерді алып жатады. Жақсы дамыған бір түп құмай 2 мыңнан 10 мыңға дейін дән береді, оның түсі қоңыр, ұзындығы 3,6 мм, ені 1,7 мм және қалыңдығы 1,07 мм. Тұқымы өзінің өнгіштік қабілетін топырақта 3-4 жылға дейін жоғалтпайды.Құмайшөп негізінен тамырсабақтары арқылы көбейеді. Оның екі түрі болады. Бірі жердің бетіне шығып сабақ құрайды, ал екіншісі төмен қарай топырақты бойлай өседі. Күзге қарай жердің бетіндегі сабақтары қурап қалады, ал жердің астындағы тамырсабақтарда бүршік пайда болып, келер жылы жаңа өсімдік көктеп шығады.Қазақстанда құмайшөп суармалы жерлерде, әсіресе мақта, жүгері егістерінде кең тараған.
3.Тамырсабақты арамшөптермен күрес шаралары.Жатаған бидайықтың топырақтағы тұқымын жою үшін, оның өсіп шығуына толық жағдай жасап, көктеп шыққаннан кейін топырақты өңдеу арқылы жояды. Жатаған бидайықтың тамырсабағын "тұншықтыру" тәсілі арқылықұртады. Ол үшін Қазақсанның оңтүстік аймағында дәнді дақылдарды жинап алғаннан кейін танапты тоғыспалы бағытта дискілі сыдыра жыртқышпен 8-12 см тереңдікке екі рет өңдейді. Содан 2-3 апта өткен соң, яғни арамшөп көктей бастаған кезде, жерді 25-27 см тереңдікке түренді соқамен сүдігерге жыртады. Қарықтың (борозданың) түбіне аударылған тамырсабақтың  ұсақ бөлшектері оттегі мен коректік заттардың жеткіліксіздігінен  өнуіне қарамастан жердің бетіне көктеп шыға алмайды.
	Республиканың солтүстік облыстарында танапты алдын ала сыдыра жыртқыштармен өңдемей-ақ бірден жерді терең етіп -сүдігерге жыртады.
	Жатаған бидайық  басым өскен танаптарды парға қалдырады. Мұнда оның тамырсабақтарын бірнеше рет ұсақ бөлшектерге бөлу және оларды тереңге аударып сіңіру арамшөптің күшін жойып, яғни әлсіретіп, оның құруына әкеліп соқтырады.
    Құмайшөп  өскен танапты дақылдарды жинап  алғаннан кейін  10-12 см тереңдікке, содан кейін оның жаңа өскіні пайда болған  соң осы тереңдікке екінші рет сыдыра жыртқыштармен өңдейді. Арамшөп қайтадан көктеп  шыққаннан кейін жерді сүдігерге түренді соқамен 25-30 см тереңдікке жыртады.
	Отамалы дақылдар егісінде олардың қатараралығын құмайшөп көктеп  шыққан сайын дүркін-дүркін культивациялағанда жоюға болады. 
Кәдімгі қамыс көп өскен танаптарда жерді терең етіп (30см-ге дейін) жырту жақсы нәтиже береді, себебі бұл ретте оның тамырсабақтары топырақтың бетіне аударылып тасталады,  содан кейін оны тамыр сабақтарымен қоса жинап алуға мүмкіндік туады.
	Кәдімгі қамыс күріш егістігінде көп өсетін болғандықтан, тұқымды сепкеннен 2-3 күннен кейін атыздарға су жібереді, ол кәдімгі қамыстың көк өскінін жояды.Күріш алқабын кәдімгі қамыстан тазартуда ауыспалы егістің, маңызы зор.Тәлімі жерлерде өсетін кәдімгі қамысты жою үшін танапты таза парға қалдырады.
	 Қараажырықпен агротехникалық күресудің басты тәсілі  -  ауыспалы егіс. Осы арамшөп басып кеткен танаптарды таза немесе екпелі парға қалдырып, әлсірету тәсілі арқылы құрыту жақсы нәтиже береді. Дәнді дақылдар егісіндегі қараажырықты жою үшін, оларды жинап алғаннан кейін танапты 8-12 смтереңдікке сыдыра жыртқышпен өңдейді, 3-4 аптадан кейін жерді 25-27 см тереңдікке сүдігерге жырту керек.
4.Атпатамырлы арамшөптер, өкілдері, қысқаша сипаттамалары
Олар негізінен атпатамырлары, яғни тамыр бұтақшаларының көмегімен өніп өседі, әйткенмен тұқымымен де көбейе алады. Бұл топтағы арамшөптерді тамыр жүйесінің  терең орналасуына байланысты құрту қиын, сондықтанда олар егістікке  көп зиян келтіреді.Атпатамырлы арамшөптердің негізгі тамырынан өніп-өсу тамыры деп аталатын жіп тәріздес тамырлар шығады. Бұларда бүршіктер болады. Мысалы, бір шаршы метр жерде егістік қалуеннің мұндай бүршіктерінің саны 1609-ға дейін жетеді. Міне, осы бүршіктерден жерасты тармақшалар-атпатамырлар өрбіп өседі. Бүйір-бүйірге тараған тамырлар өз алдына бұтақ жаядыда, жаңа сабақтар мен бұтақтар пайда болады. 
Бұл биологиялық топтың негізгі өкілдеріне егістік (сары) қалуен, қызғылт қалуен, көкшіл қалуен(татар ақсүттігені), егістік шырмауық,қызғылт укекіре  және басқалары жатады.
Егістік қалуен (Осотполевой, Sonchus arvensіs).Күрделі гүлділер тұқымдастарына жататын арамшөп. Сабағы тік бойлап өсіп, биіктігі 120 см-ге дейін жетеді. Жапырағы ұзынша, жоғарғы жағы жылтыр, ал төменгі жағы күңгірт, яғни көмекскі болып келеді. Гүлдері-себет, түрі сары. Маусым айынан күзге дейін гүлдейді.Бір егістік қалуен өсімдігі 9000 -ға дейін тұқым береді. Тұқымдары ақ түсті, үлпілдекпен жабдықталған, әбден пісіп-жетілгенде үлпілдектері түсіп қалады. Топырақтың 0,5 см қабатынан жақсы өніп шығады, ал 3 см тереңдіктен өніп шыға алмайды.Тұқымның өніп шығуы үшін жеткілікті ылғал және 20 градус шамасында температура қажет. Топырақта өнгіштік қабілетін 2-3 жылға дейін сақтайды. Басқа атпатамырлары арамшөптерге қарағанда егістік қалуеннің тік бойлап өсетін негізгі тамыры нашар дамыған, сондықтан топырақта 50-60 см тереңдікке ғана тарайды.
Топырақтың ылғалды  8-16 см тереңдігінде көлбеу өскен тамырлар орналасады, ал құрғақшылық жылдары бұл тамырлар 12-18 см тереңдікке дейін ғана өседі.Олардың ұзындықтары кейде 100 см-ге дейін жетеді.Негізгі тамырдың бойында бүршіктер орналасады, ал келер жылы олардан бұтақшалар пайда болады. Олардың саны 350-400-ге жетеді.
	Атпатамырлы бұл арамшөптер әсіресе, Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан  облыстарында дәнді дақылдар егісінде кеңінен таралған.Егістік қалуен топырақтан коректік заттарды көп пайдаланып, оның құнарлылығын төмендетеді. Мысалы, ол 1 гектар жерден 67 кг азот, 28 кг фосфор және 159 кг калийді сіңіріп алады.Бұл коректік заттар әр гектардан 20 центнер күздік бидай өнімін алуға жетер еді. Өйткені, күздік бидай әр гектардан 10 центнер өнім беру үшін 37 кг азот, 13 кг фосфор және 18-20 калийді керек етеді.
	Міне, осындай топырақтан коректік заттарды көп мөлшерде алғандықтан, егістік қалуен қаулап өскен құнарлы топырақтың өзінде мәдени өсімдіктер коректік заттардың жетіспеушілігінен зардап шегеді.
Егістік шырмауық (Вьюнок полевой,Convolvulus arvensіs) Шырмауық тұқымдасына жататын арамшөп. Ол ауылшаруашылық дақылдарының сабағына шырмалып өседі. Сабағының ұзындығы 1 метрге дейін жетеді. Жапырағы сағақты және сабаққа кезектесіп орналасқан.Гүлдері ірі, ақ немесе қызғылт түсті.Жемісі ашылмайтын екі ұялы қауашық. Әрбір өсімдік 100-1000-ға дейін тұқым береді.Оның   ұзындығы 2-4 мм  және 2-12 тереңдіктен 25-30 градус жылықта көктеп шығады. Топырақта өзінің өнгіштік қабілетін 2-3 жылға дейін сақтайды.Бұл арамшөптің тұқымы ұзақ биологиялық тыныштық кезеңінде болады. Өсуге барлық жағдай (ылғал, жылу және тағы басқа)  болып тұрғанның өзінде тұқымның 5-10 пайызы ғана көктеп шығады.Егістік шырауықтың  тамыр жүйесі топырақта 3-4 м тереңдікке дейін кетеді, ең негізгі тамыры 7 метр тереңдікке дейін бойлайды. Негізгі тамырдан 25-40 см тереңдікте жуандығы 0,7-2,5 мм, ұзындығы 0,7-1,4 м жанама тамырлар тарайды.Республикада егістік шырмауық барлық жерлерде таралған. Ол әсіресе, отамалы және техникалық дақылдар егісінде көп өседі.Ауылшаруашылық дақылдарының сабағын шырмап, оларды жатып қалуға мәжбүр етеді. Мұның өзі егіннің шағымдылығын күрт төмендетуге әкеліп соқтырады. Әсіресе жауын-шашынды жылдары егістік шырмауық көп зиян келтіреді.Бұл арамшөптің  тұқымында уландыратын заттар бар. Сондықтан да астықты тазарту керек. Мұның өзі қосыша қаражатты керек етеді.	Егістік шырмауық ауылшаруашылық дақылдарының көптеген зиянкестерінің таралуына мүмкіндік туғызады. Мысалы, егістік шырмауыққа күздік көблек пен шалғын көбелегі өздерінің жұмыртқаларын салады, ал одан шыққан жұлдыз құрттары егісті қатты зақымдайды.
Жантақ, түйежантақ (Верблюжья колючка, Alhagі Pseudoalhagі)Бұршақ тұқымдасына жататын арамшөп. Сабағы тікенді, жалаң немесе ептеген түгі бар, биіктігі бір метрге дейін жетеді. Тікендері пісіп жетілмеген бұтақ тәрізді, гүлдері қызыл. Жемісі ішінде бірнеше тұқымы бар бұршақбас.Түйежантақтың тұқымы бүйрек тәрізді немесе төртбұрышты. Ол қатты қауашақпен қапталған, сондықтан малдардың ас қорыту жүйесі арқылы өткенде өзінің өнгіштік қабілетін жоғалтпайды. Топырақтарда өнгіштігін ұзақ уақытқа дейін сақтайды.Жантақ негізінен вегетативтік жолмен көбейеді. Оның көбею мүшесі жер астындағы атпатамырлары.Күзге қарай жантақтың жер бетіндегі сабақтары және жапырақтары қурап қалады, ал  көктемде жер асындағы тамырында орналасқан бүршіктерден ол қайтадан көктеп шығады.
	Жантақтың тамыр жүйесі күшті дамыған. Оның негізгі тамыры топырақта бірнеше метр тереңдікке (30 метрге дейін) бойлап өседі. Топырақтың 30-50 см тереңдігінде негізгі тамырдан жанама атпатамырлар пайда болады. Оларда орналасқан  бүршіктерден келер жылы жаңа өсімдік өсіп шығады.
Қызғылт укекіре (Горчак розовый, Acreoptіlon repens).Қызғылт укекіре күрделігүлділер тұқымдасына жататын арамшөп.Ол бірінші жылы дәгелігін және бір метр тереңдікке дейін жететін кіндік тамырын түзеді, ал екінші жылы гүл сабағын және ұрығын береді.Қызғылт укеренің сабағы бұтақты болып келеді. Бұтақтарының ұзындығы 12-18 см, өсімдігінің биіктігі 55-80 см дейін барады. Гүлшоғыры  жекеленген себет. Гүлдері ұсақ, қызғылт түсті. Әрбір өсімдік 1000-20000 данаға дейін тұқым береді. Тұқымның ұзындығы 2,6-4 мм. Ол топырақта өнгіштік қабілетін 3-4 жылға дейін жоғалтпайды. Қызғылт укекірінің тұқымы 3-6 см тереңдіктен көктеп шыға алады. Оның көктеуі үшін 20-300 температура қажет.Тамыр жүйесі өте күшті дамыған. Негізгі тамыры топырақта 5-6 м тереңдікке дейін бойлап өседі, ал атпатамырлары 15-30 см тереңдікте орналасқан.Вегетация кезінде кейбір өсімдіктің аумағы 12 шаршы метрге дейін жетеді. Мін, осындай күшті дамығандықтан қызғылт укекіре сыртқы  ортаның қолайсыз жағдайларына, әсіресе құрғақшылыққа өте төзімді. 
Қызғылт укекіре республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында көп тараған, ал кейінгі жылдары Қазақстанның солтүстік облыстарында да тарай бастады.
Қызғылт укекіре ауылшаруашылық өндірісіне орасан зор зиян келтіреді. Ол көп тараған жерлерде ешқандай басқа мәдени өсімдік өсе алмайды. Қызғылт укекіренің аз өскен жерлердегі  егіннің өнімі 30-40 пайызға, құрғақшылық жылдары 60-80 пайызға дейін кемиді.
	Қызғылтукекіре топырақты өте күшті құрғатады. Мысалы, ол өскен жерлерде топырақта небәрі 5-7 пайыз ғана ылғал қалады.
	Қоректік заттарды ауылшаруашылық дақылдарына қарағанда әлдеқайда көп керек етеді. Мысалы, күздік бидаймен салыстырғанда қызғылт укекіре топырақтан қоректік затты 3-5 есе көп алады.Қызғылт  укекіренің тұқымы араласқан бидай ұнынан пісірілген нанның қышқыл дәмі болады, ал егер малазықтық шөпке 5 пайыз қызғылт укекіре қосылса, онда жылқылар мен ірі қара малдар уланады, сондықтанда қызғылт укекіре өскен жайлымдар мен шабындықтарды пайдалануға болмайды.
Қызғылт қалуен (Осот розовый, бодяк, Cіzsіum arvense)Күрделігүлдер тұқымдасына жататын арамшөп. Сабағы тік, тармақталған, биіктігі 120-150см. Қызғылт қалуен тұқымы және вегетативтік мүшелері арқылы көбейеді. Бір өсімдік 50 мыңға дейін тұқым береді. Жемісі сопақша келген дәнек. Оның ұзындығы 3-4 мм, ал ені  - 1,0 мм.Ол өнгіштік қабілетін топырақта 6-7 жыл бойы сақтай алады, топырақ 25-30 градусқа қызғанда 1-2 см тереңдіктен жақсы көктеп шығады. Тұқымнан шыққан өсімдігі бірінші жылы топыраққа тік бойлайтын тамыр түзеді, ал екінші жылы одан бірінші қатардағы көлбеу тамырлар пайда болып, олар майысып және жуандап төменгі қабатқа тереңдей түседі. Екінші жылдың аяқ кезінде осы көлбеу тамырдың майысып жуандаған жерінен бүршік және өркен пайда болып, қызғылт қалуен вегетативтік жолмен көбеюге мүмкіндік алады.Вегетативтік көбею мүшесі топырақтың 20-30 см тереңдігіне орналасқан жер асытындағы атпатамырлары.
Ауылшаурашылығы аталған арамшөптен көптеген зиян шегеді. Атап айтқанда, ол бір гектар жерден 140 кг азот, 40 кг фосфор және 160 кг калий элементтерін пайдаланып, топырақтың құнарлылығын төмендетеді, сонымен қатар, орақ кезінде оның үлпілдек  тұқымдары комбайынның радиоторларына жабысып, мотордағы судың қызып кетуіне әкеліп соғады.
	Қызғылт қалуен барлық жерлерде, әсіресе Қазақстанның негізгі астық дақылдары егілетін солтүстік облыстарында көп кездеседі.
Татар ақсүттігені, көгілдір қалуен (Молокан татарский, Mulgedіum tataricum). Күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көпжылдық атпатамырлы арамшөп. Сабағы тік, жалаң, ұшына қарай тармақталған, биіктігі 80 см шамасында. Құрғақшылыққа төзімді.Бұл арамшөп тұқымы арқылы және вегетативтік жолмен көбейеді.Бір өсімдігі 4000-ға дейін тұқым береді. Ол топырақтың 3 см тереңдігінен жақсы өніп шығады.Одан өніп шыққан өсімдік бірінші жылы топырақта төмен қарай тік бойлап өсетін тамыр түзеді. Татар ақсүттігенінің тамыр жүйесі күшті дамыған. Оның көпшілігі топырақтың 40-60 см қабатында орналасқан, бірақта негізгі кіндік тамыры 1,5-2,5 метрден 4 метр тереңдікке дейін өсуі мүмкін. Осы кіндік тамырдан топырақтың 60-70 см тереңдігінде көлбеу жанама тамырлар өсіп, оларда көптеген бүршік пайда болады. Кейде оның бір өсімдігінде саны 530 дан 22100-ге дейін жетуі мүмкін.Бір жаздың ішінде аталған арамшөп 60-қа дейін көлбеу тамыр түзуі мүмкін.
Атпатамырлы арамшөптермен күрес шаралары. Олар негізінен вегетативтік мүшелері-атпатамырлары арқылы көбейеді. Бұл арамшөп осы атпатамырларында пластикалық коректік заттар жинайды. Суық түскенше агротехникалық шараларды уақытында жүргізу арқылы қоректік заттардың қорын азайту керек. Бұл үшін өсімдікті "әлсірету" әдісін қолданған жөн.Ол үшін егінді жинап болғаннан кейін жерді 10-12 см тередікке ЛД-10 немесе ЛД-15 дискілі сыдыра  жырқышпен өңдеу керек. Осы кезде арамшөптердің атпатамырлары ұсақ бөлшектерге бөлініп одан жаңа өсімдіктер шыға бстайды. Осыдан 2-3 жеті өткеннен соң дискілеуді қайталау керек. Сонда жаңадан шыққан жас өсімдіктер жойылады да, ал тамыр жүйесі тағы да ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Бұл бөлшектерден жаңа өсімдіктер өсіп шығады. Оларды сүдігер жыртқанда жоюға болады, яғни 2-3 рет өңдегенде жаңадан пайда болған өсімдіктердің  тамырында жиналған пластикалық коректік заттар жұмсалып, күзге қарай олардың қоры азаяды, сөйтіп олардың жер астындағы тамыр жүйелері қысқа қатты аязға төзбей үсіп кетеді.	Өсімдікті "әлсірету" әдісін таза парда жүргізгенде ең жақсы нәтиже береді. Ол үшін таза парды жаз бойы 3-4 рет әр түрлі тереңдікке культивациялайды. Топырақты тайыз және терең өңдеуді алмастырып отырғанда ғана атпатамырлы арамшөптерді жақсы жоюға болады. Айталық, бірінші рет культивациялауды 5-7 см, екінші рет -10-12см-ге культивациялап, ең соңында жерді терең етіп сүдігерге түренді соқамен, ал жел эрозиясының қаупі бар аймақта жазықтабан сыдыра тілгішпен терең өңдеу керек.
	Отамалы дақылдардың қатараралығын уақытылы және мұқият культивациялау, топырақтың сортаңдануына жол бермеу, жер асты суларының деңгейін төмендету шаралары атпатамырлары арамшөптерді жоюға көмектеседі.
	Агротехникалық шаралармен қатар атпатамырлы арамшөптерге гербицидтер қолдану арқылы күрес жүргізу жақсы нәтижеге жеткізеді. 
	Қосжарнақты атпатамырлы арамшөптерге қарсы дәнді дақылдар егісінде олардың түптену фазасында әр гектарға әсер етуші заты бойынша 1,0-1,2 кг 2,4-Д амин немесе натрий тұзын, 0,8-0,9 кг эфирді қолдануға болады.

 Бақылау сұрақтары:
1.Азжылдық арамшөптер және олармен күрес шаралары
2. Көпжылдық арамшөптер, өкілдері және оларға қысқаша сипаттама
3. Тамырсабақты арамшөптер, өкілдері, қысқаша сипаттамасы
4. Атпатамырлы арамшөптер, өкілдері, қысқаша сипаттамалары және олармен күрес шаралары
5	Арамшөптердің жіктелуі белгілері 
6.	Азжылдық арамшөптерді қалай түсінеміз
7.	Көпжылдық арамшөптердің топтарға бөлінуі


Негізгі әдебиеттер:
1.	Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш., Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005
2.	Жаңабаев Қ.Ш., егіншілік оқулық 2006

Қосымша әдебиеттер:
1.	Жаңабаев Қ.Ш.,Саудабаев Т.С., Сейтов И.С., Өсімдік шарушылығы өнімдерін өндіру технологиясы, Алматы, <<Қайнар>> 1994ж


                                 13-дәріс
Тақырып:Түйнектамырлы арамшөптер,кіндік тамырлы және карантинді арамшөптер және өкілдерінің  сипаттамасы
                                       
Мақсаты:Түйнек тамырлы, кіндік тамырлы және карантиндік  арамшөптер және олардың өкілдеріне сипаттама беру
Міндеті: Ауыл шараушылық дақылдарына түйнек тамырлы арамшөптердің зиянын студенттерге түсіндіру
Кілтті сөздер:Карантинді арамшөптер,түйнек тамырлы арамшөптер, кіндік тамырлы арамшөптер, карантиндік арамшөптер
 Дәріс жоспар:
* Түйнек тамырлы арамшөптер
* Кіндіктамырлы арамшөптер, өкілдері, сипаттамалары
* Каратинді арамшөптер, өкілдері, сипаттамалары.
5.Арамшөптерді есептеудің сандық әдісі
1. Түйнек тамырлы арамшөптерАталған топтың негізгі өкілдерінің бірі жұмыр сәлемшөбі (Сыть круглая, Cyperus rotundus)қиякөлеңдер тұқымдасына жататын көпжылдық түйнектамырлы арамшөп. Сабағы жылтыр, ұшқырлы,жапырағы жалпақ болып келеді. Жұмыр сәлемшөбі тұқымы арқылы және вегетативтік жолмен көбейеді. Жас өсімдіктердің жер асытындағы сабағы алғашында төменқарай өседі, содан 15-20 см тереңдікке жеткенде жоғары қарай иіледі. Иілген жерінде түйін аралығы жақындап, жер астындағы сабақтар бірігіп жуандайды да, сол жерде сопақша түйнек пайда болады. Міне, сол түйнек вегетативтік көбею мүшесі болып табылады.Күзге қарай аталған түйнекте коректік заттар қоры мол жиналады. Келер көктемде осы түйнектен жаңа өсімдік пайда болады. Ол гүлдейді, тұқым береді, содан кейін қысқа қарай өледі. Бірнеше жылдан кейін жұмыр сәлемшөбінің жер астындағы сабағы топырақтың терең қабатына бойлап өсіп жаңадан түйнектер түзеді. Олар неғұрлым терең қабатта пайда болса, соғұрлым өркен кеш шығады, сондықтан олардың зияны шамалы.Бұл арамшөп шалғынды-батпақты, яғни ылғалы өте мол жерлерде өседі, сондықтан Қазақстанның суармалы аймағында  көп кездеседі.
	Жұмыр сәлемшөбінің бір ерекшелігі ол танаптың су жиналатын ойпаң жерлерінде шоғырланып өседі. Міне, оның осы ерекшелігін оған қарсы күресу шараларын белгілегенде ескру керек.
	Топырақ қабатында жұмыр сәлемшөбінің түйнектері өте терең орналасқандықтан, жер жыртқанда ол зақымдалмайды, яғни толық жойылмайды. Сол себепті бұл арамшөпті жою үшін басқа агротехникалық шараларды жүзеге асыру керек. Атап айтқанда, танапта су жиналып қалмау үшін оны мұқият тегістеу қажет және артық суды жоғалту үшін дренаж жұмысын жүзеге асыру керек. Мақта егісіндегі жұмыр сәлемшөбін жою үшін сүдігер жыртқаннан кейін  әр гектарға 15-25 кг эптам гербицидін қолданған жөн.
* Кіндіктамырлы арамшөптер, өкілдері, сипаттамалары. 
Олардың тобына қара ермен, ащы жусан, кәдімгі бақбақ, дәрілік бақбақ және басқалары жатады.
Қара ермен, кәдімгі жусан (Полынь обыкновенная, Aіtemіsіa absіthіum)Күрделігүлділер тұқымдасына жататын арамшөп. Оның сабағы қатты, жұмыр ,қырлы және тармақталған, биіктігі 2,5 метрге дейін жетеді.
Ащы жусан тұқымы арқылы және вегетативтік жолмен көбейеді. Оның бір өсімдігі 700 мыңға дейін ұсақ тұқым бере алады. Тұқымның желмен ұшып таралуға қабілеттілігі күшті. Ащы жусанның кіндік тамыры топырақтың 80 см тереңдігіне дейін бойлап өседі. Одан жан-жаққа жайылатын ұзындығы 5-15 см тамырсабақтар пайда болып жердің бетіне өсіп шығады. Сөйтіп, жаңа өсімдік дамиды. Олардан күзге қарай өзінің тамырсабақтары пайда болады, міне осылай ащы жусан вегетативтік жолмен көбейеді.Ащы жусан су құбырларының бойында, танаптарда жиі кездеседі.Бұл арамшөпті жою үшін,оның бір биологиялық ерекшелігін білу керек. Ең басты биологиялық ерекшелігі оның вегетативтік көбею мүшесінің топырақтың беткі қабатында орналасуы. Сондықтан, танаптың беткі қабатын екі бағытта сыдыра жыртқыштармен өңдеп, ащы жусанның тамырсабақтарын бөлшектеп, оларды негізгі кіндік тамырдан бөліп тастау керек. Ол кесілген тамырсабақтың қаулап өсуіне мүмкіндік береді. Арамшөп көктеп шыққаннан кейін жерді терең етіп түренді соқамен сүдігерге жыртады. Ащы жусан өскен алқапқа оны көлеңкелеп, өсуіне кедергі жасайтын қара бидай, қарақұмық сияқты дақылдарды себу жақсы нәтиже береді.
3.Каратинді арамшөптер, өкілдері, сипаттамалары.
Оларға таралуы шектелген, немесе біздің елде болмайтын ерекше зиянды арамшөптер жатады. Міне, осыған орай ішкі және сыртқы карантиндік арамшөптерді ажыратуға болады. 
	Ішкі карантинді арамшөптерге жататындар жусан жапырақты ойраншөп. Бұл арамшөп Алматы облысында кең тараған. П.Бордулеваның деректері бойынша, тек Алматыда аталған арамшөп 500 гектарға жуық жерде өседі. Облыс бойынша ең көп тараған жерлері Іле, Қарасай батыр, Еңбекшіқазақ аудандары. Ішкі карантиндік арамшөптерге бұдан басқа қызғылт укекіре, жөргемшөп жатады.Сыртқы карантиндік арамшөптерге бұзыр жабайы күнбағысы, калифорниялық жусанжапырақты ойраншөпті жатқызуға болады.
Жусан жапырақты ойраншөп (Амброзия полынолистная, Ambrosіa artemіsіfolіa)кеш пісетін, каратинді, қосжарнақты, күрделігүлді тұқымдастарына жататын жаздық арамшөп. Биіктігі 20-25 см, кіндік тамыры топырақта 4 м тереңдікке дейін бойлайды.Тұқымы сарғыштан қара қоңыр түске дейін боялған, антоциандық пигменті бар, ұзындығы 2,5-3,0 мм, көлденеңі 1,5 мм, 1000 дәннің массасы 2,0-2,5 грамм, көктеген кезде жусан исі, ащы дәмі болады.Алматы облысы жағдайында маусым айының аяғынан күзге дейін гүлдейді. Тұқымы жиналғаннан кейін пісіп жетілуді қажет етеді. 
Алдын ала күресу шараларына тұқымды тазалау, көңді, малдың астына төселетін сабан және басқа материалдарды дұрыс сақтау мен қолдану, өңделмеген жерлердегі арамшөптерді жою, тұқымы пісіп жеткенше танаптардың айналасындағы арамшөптерді құрыту. Жусан жапырақты ойраншөп тұқымымен ластанған мал жемін үгіту, бұқтыру және басқа шараларды жүзеге асыру керек.
	Агротехникалық шараларға ерте пісетін дақылдарды жинау кезінде, немесе жинап болғаннан кейін,топырақты ылғалы мол жерде 6-8 см, ал ылғалы аз жерлерде 8-10 см тереңдікке дискілі сыдыражыртқышпен өңдеу жатады.
Улы арамшөптер, өкілдері. Бұл арамшөптердің ішінде адамдарға және малдарға қауіпті улы болып келетіндері бар. Олардың ішінде өсімдіктердің өздері (сасық медуана) немесе жас көктері, (құмайшөп,  егістік қанатжеміс, жөргемшөп) улы болып келеді.
Улы арамшөптерге жататындар: кәдімгі қарамықша, қыздырма үйбидайық, қызғылт укекіре, қара меңдуана, кәдімгі сиякөк, құмайшөп.

5Арамшөптерді сандық әдіспен есепке алғанда танапты қиғаштап өтіп әрбір теңаралық қашықтықта рама қойып оның ішіндегі мәдени өсімдіктерді және арамшөптерді санайды. Содан кейін бір рамадағы, не бір шаршы метр жердегі арамшөптердің орташа есеппен алғандағы санын анықтап, олардың мәдени өсімдіктердің санының неше пайызы екенін шығарады. Бұл ретте мәдени өсімдіктерді 100 пайыз деп алады.
Арамшөптерді есептеуді сандық-таразылық әдіспен жүргізгенде танапты қиғаштап өтіп әрбір  теңаралық қашықтыққа көлемі 0,25 шаршы метр раманы қойғаннан кейін барлық арамшөптерді санайды, содан кейін оларды  сол жерде өлшеп дымқыл салмағын өлшейді. Кейін  көлеңке жерде арамшөптерді кептіріп ауалық құрғақ салмағын анықтайды.Кейінгі екі әдіс ғылыми зерттеу мекемелерінде кеңінен қолданады.	
Арамшөптерді көзбен мөлшерлеу әдісі бойынша есептеуде алынған материалдар танаптың арамшөптермен ластану картасын жасауға пайдаланылады.
	Алдын-ала  жүргізілетін агротехникалық шаралардың негізгі мақсаты-арамшөптердің тұқымдары мен вегетативтік көбею мүшелерінің, кеңістікте таралу жолдарына тосқауыл қою. Әрине, ол үшін арамшөптердің көбею мүшелері, әсіресе тұқымдары танаптарға қайдан және қандай жолдармен келетінін білу керек.
	Көптеген арамшөптердің тұқымдары (егістік қалуен, кәдімгі бақбақ, кәдімгі қамыс және тағы басқалары) кеңістікке желмен таралады, себебі олардың тұқымдарының салмағы жеңіл және желкеңді болып келеді.Желкен дегеніміз арамшөп тұқымы көлемінің оның салмағына қатынасы. Бұл қатынастың мөлшері неғұрлым үлкен болса, солғұрлым тұқым желкенді келеді, яғни алысқа ұшады.
	Арамшөптердің тұқымдары желмен ұшып тарамау үшін оларды гүлдегенге дейін жойып отыру керек.
Суармалы жерлерде арамшөптердің тұқымдары танаптарға су арқылы таралады. К.И. Пактың зерттеулеріне қарағанда мақта егісін суғарғанда әрбір гектарға жарты миллионнан астам арамшөп тұқымдары сумен ағып келеді екен.Сумен арамшөп тұқымдары егіс алқабына ағып келмес үшін каналдардың жиегіне шыққан арамшөптерді, олардың тұқымы пісіп жетілмей тұрғанда жою, (гербицид қолдану немесе шабу арқылы); су жүретін каналдардың түбін, қабырғаларын бетондау; науалар арқылы суару; каналдардан судың егістікке шығатын жеріне тұқымдарды жібермей ұстап қалатын тор қою сияқты шараларды жүзеге асыру керек.
Арамшөп тұқымдарының танапқа таралуының келесі жолы  -  малдың қиы. Оған себеп кейбір арамшөптер тұқымдарының сыртқы қауызы соншалықты қатты, тіпті малдардың асқорыту мүшесі арқылы өтіп, өздерінің өнгіштік  қасиетін жоймайды, олардң қиымен бірге түседі.Мысалы, Г.Клингман мен Ф.Эштонның зерттеулері бойынша егістік шырмауықтың тұқымы малдардың ішек-асқорыту мүшелерінен өткенен кейін бұзаулауларда 22,3 пайыз, жылқыларда  - 6,2, қойларда-9,9, шошқаларда-21,0 пайыз өнгіштік қабілетін сақтайды екен. Малдардың қиын органикалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылғанда әлгі арамшөп тұқымдары олармен бірге егіс алқабына  барып түседі.  Малдардың қиларын органикалық тыңайтқыш көң түрінде әр гектарға 60 тоннадан бергенде шошқа қиымен 1,8 млн, ал ірі қарамалдардікімен 1,1 млн. дана арамшөп тұқымы түсетін көрінеді.
Егіс алқабына тұқымдары органикалық тыңайтқыштармен тарамас үшін арамшөп басым өскен алқаптың сабанын малдарға азық ретінде пайдаланбау және оны малдардың астына төсемеу керек.Осы алқаптан жиналған астықты тазалағанда, оның қалдықтарын малға жем ретінде пайдаланған жағдайда оны  алдымен ұнтақтау, не болмаса жоғарғы температурада бөктіру, малдардың қиларын шашпай-төкпей,бір жерде жинау сияқты алдын ала сақтандыру шараларын іске асырған дұрыс.		
Ерте пісетін жаздық арамшөптердің, тұқымдары егін жинағанға дейін, немесе оны жинау барысында топыраққа төгіліп қалады, ал кеш пісетіндердікі егін жинап болғаннан кейін  топырақта қалады. 
Сібір ғылыми-зерттеу ауылшаруашылық институтының деректері бойынша арамшөп тұқымдарының 28 пайызы егін орғанға, ору барысында және егінді жинап болғаннан кейін топыраққа төгіліп қалып қойса, ал 73,0 пайызы астықпен бірге жиналып қамбаға барады екен.
Мысалы,Сарыағаш ауданының шаруашылықтарында егін жинап болғаннан кейін күздік бидайдың  бір килограмында 840  - тан 1146 данаға дейін, ал Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша орта есеппен 1308 дана арамшөп тұқымы болған.Бұл келтірілген мысалдар егістік жерлерге арамшөптер тұқымдары шала тазаланған  ауылшаруашылық дақылдарының дәндерімен бірге себілуі мүмкін екендігін көрсетеді. Сондықтан,  ауылшауашылық дақылдарының тұқымдарын тазалап, егістік кондицияға жеткізу керек, яғни себуге арналған тұқымдар өзінің тазалығы жөнінен мемлекеттік стандарттың талабына сай болу керек.


Бақылау сұрақтары:

* Тамырсабақты арамшөптердің өкілдері
* Карантиндік арамшөптерді атаңы

Негізгі әдебиеттер:
1.	Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш., Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005
2.	Жаңабаев Қ.Ш., егіншілік оқулық 2006

Қосымша әдебиеттер:
1.	Жаңабаев Қ.Ш.,Саудабаев Т.С., Сейтов И.С., Өсімдік шарушылығы өнімдерін өндіру технологиясы, Алматы, <<Қайнар>> 1994

                                14-15Дәріс
   Тақырып: Арамшөптермен күресу шаралары
                                       
Мақсаты:Арамшөптермен күрестің түрлері туралы ұғым және олармен  таныстыру
Міндеті:студенттерді арамшөптермен күресті іс-жүзінде нақты қолданып,оңтайлы тәтиже алуға үйрету
Кілтті сөздер:арамшөптер,алдын ала сақтандыру,есепке алу әдістері,химиялық күрес,биологиялық күрес,гербицид
 Дәріс жоспар:
* Арамшөптермен күрестің әдістерін топтау
* Арамшөптерді есепке алудың әдістері
* Арамшөптермен күрестің агротехникалық шаралары
* Арамшөптермен күрестің химияллық шаралары
       5.  Гербицидтермен жұмыс істеген кезде қолданылатын сақтық шаралары.
6.Арамшөптермен күрестің биологиялық шаралары
7.Арамшөптермен күрестің кешенді шаралары

1.Арамшөптермен күресу шаралары оларды есепке алу және танаптың ластану картасын жасаудан басталады.
	Ғылыми-зерттеу мекемелері мен  шаруашылықтардың тәжірибесі арамшөптермен үздіксіз күрес жүргізіп отырғанда ғана олардың ауылшаруашылғына келтіретін зиянының бәсеңдейтіндігін көрсетті. Сондықтан, әрбір шаруашылықта арамшөптерді жою шаралары уақытылы жүргізіліп отырулуға тиісті. Бұл үшін қандай арамшөптер түрлері басым екендігін және келер  жылы қай арамшөптер болатындығын алдын ала біліп отыру қажет, басқаша айтқанда оларды есепке алу керек.
	Арамшөптерді есепке алудың көзбен мөлшерлеу, таразылық, таразылық-сандық және сандық әдістері бар. Осылардың ішінде ең ыңғайлысы және шаруашылықта кеңінен қолданылатыны  көзбен мөлшерлеу әдісі. Ол академик А.И.Мальцевтің 4 баллдық шкласы бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс бойынша әр бір танапты қиғаш бағытта жүріп арамшөптерді көзбен мөлшерлеп есепке алады.Егер егісте бірен-саран арамшөптер кездессе онда ол 1 балл деп есептеледі.
	 Арамшөптер әр жерде ойдым-ойдым болып шоғырланып өсіп тұрса немесе егістегі жалпы өсімдік санының төрттен бір бөлігінен артық болмаса-бұл 2 балл.
	Егістік жерде арамшөптер көп, дегенмен сан жағынан ауылшаруашылық дақылдарының санынан кем, немесе оларға тең болғанда 3 балл болады.
	Арамшөптер тым көп, яғни мәдени өсімдіктерден сан жағынан басым болып келгенде оларды 4 балл деп есептейді.
	Оңтүстік-шығыс ауылшаруашылық ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары көзбен мөлшерлеу әдісіне кейбір  толықтырулар енгізді. Олардың пікірі бойынша, егер әрбір шаршы метр жерде 10-нан 50-ге дейін арамшөптер сабағы болып, оның құрғақ салмағы 2 ден 15 граммға жетсе бұл академик А.И.Мальцевтің шкаласындағы 1 баллға, ал 50-200 арамшөп сабағы кездесіп, олардың құрғақ салмағы 15-70 грамм болғанда 2 баллға тең келеді. Ал,3 баллға әрбір шаршы метр жерде 200-600 арамшөптер сабағы және 70-200 грамм құрғақ салмақ бар деректер сәйкес келеді, егер арамшөптер сабағының саны 500-2000-ға жетіп олардың құрғақ салмағы 200-800 грамм болған жерлерде 4 балл деп есепке алынады.
	2.Көзбен мөлшерлеу әдісінің онша дәлдігі болмасада, оңайлығы үшін ауыл және орман шаруашылықтарында пайдалануға ыңғайлы. Бұл әдіспен арамшөптердің түрлері туралы толық мәліметті тек бүкіл жаз бойы жүргізігенде ғана алуға болады, өйткені көктемде, жазда және күзде арамшөптердің түрлері ауысып тұрады. 
Арамшөптерді мәдени өсімдіктердің өсіп-даму фазасына сәйкестендіріп есепке алған жөн. Мысалы, дәнді дақылдардың түтіктену, гүлдену және қамырланып пісу кезеңдерінде арамшөптерді есепке алуға болады. Егер, арамшөптерді химиялық шаралар арқылы жоятын болса, онда оларды гербицидтерді пайдалану алдында, жанамалы гербицидтерді қолданғаннан 7-10 күннен кейін және 20-30 күн өткен соң есепке алған жөн.
	Ауылшаруашылық өндірісінде арамшөптерді үздіксіз есепке алып тұрудың мүмкіншілігі жоқ,  сондықтанда оларды есептеуді белгілі бір мезгілге байланыстырған жөн. Бірінші рет есепке алудың ең қолайлы мерзімі төртгүл жапырақшалы қос жарнақты арамшөптердің гүлдеу кезі.
	Ұсақ гүлді арамшөптер гүлдеген кезде оларды  екінші рет қосымша есептесе, бірінші ретте тек көктей бастаған арамшөптер өсіп жетілгендіктен оларды да есепке алуға болады.Міне, осылай жаз бойына екі рет есеп жүргізгенде егіс алқабындағы арамшөптерді тегіс қамтып,  олардың саны туралы толық мәлімет ала алады.
3.	Азжылдық арамшөптердің топырақтағы тұқымдарын жоюдың екінші тәсілі -оларды топырақтың терең қабатына сіңіру. Бұл тәсіл арамшөптердің биологиялық ерекшелігіне негізделген, өйткені көптеген арамшөп тұқымдары жердің беткі  қабатынан жақсы көктеп шығады, сондықтан оларды сүдігер жырту арқылы тереңге сіңіру керек. 
	Арамшөптермен алдын ала күрес, олардың топырақтағы тұқымдары мен вегетативтік мүшелерін жою шаралары жүзеге асырылғанның өзінде көктем шығысымен танаптарда арамшөптер пайда бола бастайды. Ендігі міндет соларды жою. Бұл көктемдегі егіс алдындағы топырақты өңдеу жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Әсіресе, егін себудің дәл алдында жүргізілген топырақ өңдеу жүйесі көктеп шықан арамшөптерді жоюда ең тиімді агротехникалық шара. Оны Қызылорда облысында жүргізілген тәжірибе дәлелдейді. Мысалы, күріш себуден екі-үш апта бұрын танапты культивациялау алдында әр шаршы метр жерде 24 дана мысыққұйрық арамшөбі болып, күріштің өнімі 49,4 ц/га болса, ал егін себуге 1-2 күн қалғанда осыған сәйкес 7 арамшөп болып күріштің түсімі 56,9 ц/га жеткен.
	Егін сепкенге дейін көктеп шықпаған арамшөптер топырақты вегетация кезінде ластайды, сондықтан егін сепкеннен кейін танапты тырмалау, әсіресе отамалы дақылдардың қатараралығын культивациялау ерекше орын алады.
  Арамшөптермен күресудің тиімді әдістерінің бірі-ауыспалы егіс. Әсіресе, бұл республикның солтүстік облыстарында кеңінен қолданылатын дәнді-парлы ауыспалы егістіктерде жақсы жүзеге асырылады, себебі  мұнда әр танап екі-үш жылда бір рет парға қалдырылады. Ал, таза парды бірнеше рет өңдеу арқылы танапты арамшөптерден тазартуға мүмкіндік зор. Бұған  Қазақтың астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының көпжылдық тәжірибесі дәлел бола алады. Мысалы, Н.В.Шрамконың деректері бойынша таза парға себілген  жаздық бидай егісінің  бір шаршы метрінде 40,9 түп арамшөп болса, ал арпадан кейін себілген егісте 60,9 және 69,9 түп, ал жаздық бидайдың бірегей егісінде 108,9 түп арамшөп өскен.
	
4.Арамшөптермен күресудің химиялық әдісі. Ол гербицидтер қолдану арқылы жүзеге асырылады.Қазақстанда гербицидтерді егістердегі арамшөптерді құрту үшін бірінші рет 1954 жылы пайдаланды. Сол жылы гербицид 1300 гектар егіс алқабында, ал 1964 жылы ол 13 млн. гектардан астам егіс көлеміндеқолданылды. Бірақта, кейінгі жылдары әр түрлі себептерге байланысты (ірі шаруашылықтардың тарап кетуі, кіші шаруашылықтардағы қаржы тапшылығы, гербицидтерді қолдану техникаларының қолдану жоқтығы және басқалар) гербицид қолданылатын егіс көлемі азайып кетті. Мұның өзі егістіктердің арамшөптермен қатты ластануына әкеліп соқтырды.Арамшөптерге қарсы қолданылатын гербицидтердің түрлері өте көп, сондықтан оларды жіктеуге тура келді.
	Өзінің химиялық құрамына қарай гербицидтер органикалық емес және органикалық болып бөлінеді.Органикалық емес гербицидке кальций цинамиді және басқалары жатады, ал органикалық гербицидтерге ДНОК, ПХФ, 2,4-Д тобындағы гербицидтерді жатқызуға болады.
Гербицидтер өсімдіктерді зақымдайтын әсеріне қарай екі топқа бөлінеді.
Біріншісі жаппай әсер ететін, ал екіншісі-талғамды әсер етуші гербицидтер.Жаппай әсер ететін гербицидтер барлық өсімдік түрлерін жояды, сондқтан оларды мәдени дақылдардан бос жерлерге, яғни таза парларда, автомобиль және теміржол тараптарының жиектерінеде, су жүретін каналдардың жағалауында және тағы басқа жерлерде қолданады.
	Талғамды әсер ететін гербицидтер егістіктегі арамшөптерді жояды. Олар 	жылымалы және жанаспалы болып екі топқа бөлінеді.  Жанаспалы гербицидтер өсімдік мүшелерінің тиген жеріне ғана әсер етеді. Яғни, жапырақтарын немесе сабақтарын күйдіреді, сөйтіп олардың тіршілік қабілетін жояды.Гербицидтер өздерінің физикалық жағдайына байланысты ертінділер, суспенция, эмульсия түрлерінде шығарылады.

Егіншілікте арамшөптерді жою үшін Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылық министрлігінің ұсынысы бойынша 2010-2015 жылдар аралығында иллакцонды(48%) жаздық бидай, арпа егістерінде қарасұлыны жою мақсатымен егін себер алдында жаздық бидайдың  түптену -түтіктену фазасында әр гектарға әсер етуші заты 1,7-3,4 л/га мөлшерінде,мақта егісіндепрометринді (50%) әр гектарға 3,5-5,5 кгжәне дуалдыәр гектарға 1,6-2,6 литр мөлшерінде топыраққа бүрку тәсілімен  қолданылуды ұсынды.
Көшеттіктерде гербицидтерді қолдану. Орман шаруашылығында гербицидтерді қолдану жөнінде ғалымдар арасында бірыңғай көзқарас жоқ.Орман шаруашылығы мамандарының біртобы гербицид адамдарға, малдарға, жалпы айтқанда тірі организмдерге зиянды, сондықтан оларды қолданбау десе, ал екінші тобы гербицидтер экономикалық жағынан тиімді және еңбек өнімділігі жоғары деп есептеп, көшеттіктерде гербицид қолдануға абайлап қарау керек деген пікір айтады. 
Сондықтан, орман көшеттіктеріне республикадағы сыналған, тиімді және адамдар мен малдар организдеріне (келеңсіз) кері әсері жоқ гербицидтерді қолданған жөн.	Орман көшеттіктерінде жатаған бидайықты, қамысты, тарамбидайықты жою үшін суда жақсы еритін әсерлі заты 85% далапанды (натрий тұзы), 10-20 кг мөлшерінде бүрку керек. Азжылдық тұқымымен көбейетін арамшөптердің жас өскінін жою үшін әр гектарға 4-15 кг әсерлі зат мөлшерінде ДНОК-ты бүріккен дұрыс.		2,4 Д тобынан қосжарнақты егістік қалуен мен егістік шырмауықты жою үшін амин тұзын немесе эфирді әсерлі зат есебімен әр гектарға 2-6 кг мөлшерінде қолдану керек. 
Қарағайдың, шыршаның, кейде балқарағайдың көшеттіктеріндегі біржылдық арамшөптерді жоюға 2,0 кг/га әсерлі зат есебінде симазин гербициді қолданылады.
Қазақстанның орман көшеттіктерінде осы топқа жататын пропазин, симазин, атразин, прометрин гербицидтерін қолданылады.
Шетелдік гербицидтен 1,5 кг/га мөлшерінде раундап гербициді сынақтан өтуде. Республиканың орман көшеттеріне өте зиянды жатаған бидайық, тарамбидайық сияқты көпжылдық арамшөптерді жою үшін топырақ өңдегеннен 2-3 аптадан соң әсерлі зат есебінде 15-20 кг/га далапонды қолданған тиімді. Содан 10-12 тәуліктен кейін топырақты культивациялаған соң арамшөптер қайта шықса көшеттіктерді екінші рет осы гербицидпен 10-15 кг/га қайта бүрку қажет.
Қазақстанда көшеттіктердің егістік бөлімдерінде негізінен үш гербицид, яғни симазин, пропазин және уайтспирт жақсы зерттеліп, олар кеңінен қолданылып жүр. Аталған гербицидттің ішіндегі ең тиімділері симазин мен пропазин болды.
Іле Алатауы жағдайында орман көшеттіктерінде аталған гербицидтерді қолдану арқылы арамшөптерді жоюға, ал шырша, қарағай себіндіктеріне олардың әсер етпегені байқалған.
 5   Гербицидтермен жұмыс істеген кезде қолданылатын сақтық шаралары.
Арамшөптерді жою үшін гербицидтер тек егіншілікте емес, сонымен қатар орман шаруашылығындада, дәлірек айтқанда көшеттерде қоладнылады. Егіншілік шаруашылығымен салыстырғанда гербицидтерді көшеттікте қолданудың өз ерекшелігі бар. 							Біріншіден, көшеттіктер қоршалған ортаға, малдар кіре алмайды, сондықтан олардың уланып қалуы мүмкін емес. Көшеттіктерді  жаңбырлатып суару әдісін қолданса, гербицидтер топыраққа ағып кетпейді. Оның қоршаған ортаға зияны жоқ.	Көшеттіктер адамдардың тамағы үшін пайдаланылмайды, сондықтан адамдар одан уланбайды. Дегенмен, көшеттіктердегі арамшөптерді жою үшін гербицидтер қолданғанда сақ болған дұрыс.
Ауылшаруашылық өндірісінде қолданылатын гербицидтер адамдар мен малдарға қауіпті емес. Әйтседе, олардың ішінде улы, кейде тіпті аса улы түрлері де кездеседі. Сондықтан, олармен жұмыс істегенде кейбір сақтандыру шараларын жүзеге асыру керек.
Гербицидпен жұмыс істейтін адамдар нұсқаудан өтулері, арнайы киімдермен, атап айтқанда комбинезон, халат, қолғап, көзілдірік, респиратор және басқа жабдықтармен қамтамасыз етілулері керек.
Кәмелетке жасы толмаған, балаларды, екіқабат және жас балалары бар әйелдерді гербицидпен жұмыс істеуге жіберуге болмайды.Гербицидпен жұмыс істеп жүрген мезгілде тамақ, су ішуге, шылым тартуға болмайды, ал жұмыс істеп біткеннен кейін  қолды, бет-ауызды сабынмен мұхият жуу керек.Гербицидпен жұмыс істегеу уақыты күніне 6 сағаттан аспауы керек, ол адамдарға күніне кемінде жарты литр сүт ішу қажет.Гербицидтер үйлерден, тамақ және жем сақтайтын қоймалардан, мал қораларынан 250-300 метр қашықтықта сақталуға тиіс.
	Адамдар үзіліске кеткенде күзетші қою қажет, кері жағдайда балалар, малдар уланып қалуы мүмкін.
	Гербицид қолданылған жерлерге бір айға дейін малдарды жаюға, үй құстарын жіберуге болмайды.Әрине, бұдан басқа да сақтық шаралары бар. Олар арнайы өткізілетін нұсқаулар кезінде айтылады.
6.Арамшөптермен биологиялық әдіспен күрес.Арамшөптермен химиялық әдіс арқылы күресу өнімді және тиімді деп кеңінен қолданылғанмен, экологиялық тұрғыдан, яғни қоршағантабиғи ортаны қорғау жағынан алып қарағанда, оның көптеген зиянды жақтары бар. Сондықтан да кейінгі кезде ғалымдар арамшөптермен биологиялық әдіспен күресу жолдарын зерттеп іздестіруде.
	Биологиялық күресдегенімізарамшөптердің табиғи жауларын, яғни насекомдарды, фитофагтарды, ауру таратқыш жәндіктерді,нематодаларды, саңырауқұлақтарды, вирустарды, бактерияларды оларға қарсы пайдалану. Мысалы, күнбағыс сұңғыласына қарсы фитомиза шыбыны қолданылады. Ол сұңғыланың 82-90 пайызын жояды.
	Кейінгі кезде арамшөптермен биологиялық әдіспен күресу жолдары біздің республикада да кеңінен зерттеле бастады. Бұл бағытта Қазақстан ғалымдары П.И.Мариковский мен А.И.Иванниковтың жүргізген зерттеулерін атауға болады. Олардың зерттеулерінің нәтижесінде кекіре құртын республикмыздың  солтүстік-шығыс облыстарында кеңінен қолдануға болатындығы дәлелденсе, ал бұл тәжірибе Қазақстанның оңтүстігіндегі Жамбыл және Алматы облыстарында жүргізілген өндірістік тәжірибелердің нәтижесінде,  қызғылт укекіре зақымданғаны 90 пайызға дейін жеткен.
С.Төребаев пен Ж.Шілдебаевтың мәліметеріне қарағанда Қазақстанда биологиялық күрес қызғылт укекіре, ақ мия, егістік шырмауық, сарықалуен, күнбағыс сұңғыласы және басқада арамшөптердің табиғи зиянкестерін ізденуден басталды. Мысалы, 1967 жылы профессор П.И.Мариковскийдің басшылығымен біздің республикада қызғылт укекіреге қарсы алғаш рет биологиялық әдіс ретінде оның табиғи жауы кекіре құрты қолданылды. Осының нәтижесінде аталған арамшөптің 22 пайызы жойылып, ал 30 пайызы құрттардың жеуінен шіріп, өсімдіктердің дамып өсу қабілетін жойды.
Республикадағы ең бір қауіпті карантиндік арамшөп жусан жапырақты ойраншөп.Бұл арамшөппен күресте басқа шаралардың ішінде биологиялық әдістің  маңызы ерекше орын алады. Аталған арамшөпке қарсы фузариум ойраншөп жемір қоңызын қолданылады.	Егістік шырмауыққа қарсы филлотерета қоңызын, шырмауық қара күйесін, ал егістік қалуенге қарсы оның көк қанатты қоңызын, егістік қалуен, қоңызын және теңбіл қанатты урофора шыбынын қолданады.Арамшөптермен биологиялық әдіс арқылы күресу жаңа дамып келе жатқан шаралардың бірі.
	Қорыта келіп айтқанда, арамшөптермен биологиялық тәсілмен күрестің болашағы зор.
Арамшөптермен кешенді күрес шаралары. Көптеген ғылыми-зерттеу мекемелері мен шаруашылықтардың тәжірибелері арамшөптерге қарсы тек агротехникалық, немесе тек химиялық, әйтпесе тек биологиялық күрес әдістерін жеке-жеке қолдануың тиімділігінің болмайтындығын көрсетті. Сондықтан, арамшөптерді жою үшін кешенді шараларды қолдану арқылы  аз еңбек пен қаражат жұмсап, мүмкіндігінше оларды мол жоюға болатындығы іс жүзінде дәлелденді.
Кешенді күрес шараларыдеп арамшөптердің санын азайтуға және тіршілік қабілеттілігін төмендетуге елеулі әсер ететін күрес шараларын бірі мен бірін ұштастырып жүргізуді айтады.
	Арамшөптермен күрестің кешенді шараларының бір түрі-агротехникалық және фитоцинотикалық шараларды ұштастырып жүргізу. Бұл тәсіл пар танабындағы атпатамырлы арамшөптерді, әсіресе қызғылт қалуенді жоюда жақсы нәтиже береді, себебі парды жаз бойы бірнеше рет культивациялағанда арамшөптердің басым көпшілігі жойылады, ал жойылмай қалғандарын парға себілген күздік бидай тұншықтырып басып тастайды.
	Механикалық және химиялық күрес шараларын ұштастырып жүргізу арамшөптерді жоюда үлкен рөл атқарады.Танапты, әсіресе парды, бір-екі рет культивациялау, содан кейін гербицид қолдану нәтижесінде арамшөптерді мол жоюмен қатар, топырақты эрозиядан қорғайды. Бұл әсіресе республиканың ашық, желі күшті далалық аймағы үшін маңызды тәсіл.Ал тіпті агротехникалық, химиялық және фитоценотикалық әдістерді біріктіріп жүргізу оданда бетер арамшөптерді толық жоюға мүмкіндік береді.  Арамшөптерге қарсы жүргізілетін кешенді шараларды ауыспалы егістерде жүргізсе олардың тиімділігі тіпті жоғары болады.
Бақылау сұрақтары:
1.Арамшөптермен алдын ала жүргізілетін күрес шаралары
2.Арамшөптермен күрестің агротехникалық шаралары
* Гербицидтер туралы түсінік және оларды жіктеу
* Танаптың арамшөптермен ластану картасын жасаудың принциптері
* Арамшөптермен биологиялық әдіспен күрестің мәні 
* Арамшөптермен күрестің кешенді шараларын айтыңыз





                      
           
















Ауыл шаруашылығына зиян келтіретін негізгі арамшөптердің түрлері









Негізгі әдебиеттер:
1.	Әуезов Ә.Ә., Атақұлов Т.А., Сүлейменова Н.Ш., Жаңабаев Қ.Ш., Егіншілік, оқулық, Алматы, 2005
2.	Жаңабаев Қ.Ш., егіншілік оқулық 2006

Қосымша әдебиеттер:
* Жаңабаев Қ.Ш.,Саудабаев Т.С., Сейтов И.С., Өсімдік шарушылығы өнімдерін өндіру технологиясы, Алматы, <<Қайнар>> 1994

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс