Халықаралық сауданың мерканнтилистік теориясының негізгі идеялары

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК 
УНИВЕРСИТЕТІ
МСЖ құжат 3 деңгейлі
ОӘК

ПОӘК 042-18.2.1.021/01-2013
<<Әлемдік экономика >> пәні бойынша оқу-әдістемелік кешен


Баспа №  







5В011500 - <<Экономика және құқық негіздері>> мамандығына арналған 
       <<Әлемдік экономика >> пәні  бойынша 
                   ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН 
                                       
                                       
                                       
                                       
             ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
                                       
                                       
                                       











СЕМЕЙ  -  2013





Мазмұны 






* Глоссарий
* Дәрістер
* Практикалық сабақтар
* Студенттердің өздік жұмысы


































* ГЛОССАРИЙ

Әлемдік шаруашылық  -  бұл өндірістік, сауда және қаржы қатынастары негізінде бір-бірімен байланысты болатын ұлттық шаруашылық пен басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің жиынтығы. 
Шаруашылық өмірді интернационалдандыру  -  халықаралық мамандандырылу мен еңбек бөлінісіне негізделген әр түрлі ұлттық шаруашылықтар байланыстарының пайда болуы мен тереңдеуінің объективті тарихи процесі.
Меркантелизм  -  шетке көп тауар сатып, шеттен аз тауар сатып алуды жақтайтын мектеп.
Халықаралық еңбек бөлінісі  -  жеке елдердің белгілі бір тауарлардың түрлерін өндіруге мамандануы және осы тауарлармен айырбас жасауы.
Елдің экономикалық потенциалы  -  бұл өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді, күрделі құрылысты, жүктерді тасымалдауды, халыққа қызмет көрсетуді қамтамасыз ете алатын халық шаруашылығы салаларының қабілеттілігінің жиынтығы.  
Ғаламдық  -  термині бүкіл адамзат баласының жалпы мүдделерін қамтитын жалпыпланетталық мәселелерді білдіреді.
Ғылыми-техникалық революция - өндіргіш күштер саласындағы революция.
Елдің ресурстармен қамтамасыз етілуі  -  табиғи ресрустар және оларды пайдалану арақатынасын білдіреді.
Трансұлттық корпорациялар  -  халықаралық көлемде әрекет ететін және дүниежүзілік өнеркәсіп өндірісі мен сауданың басым бөлігіне бақылау жасайтын ірі компаниялар.
Салыстырмалы өндіріс шығындар теориясы - өз елінде салыстырмалы түрде арзанға түсетін тауарларды өндіру мен экспорттау және өз елінде өндіруден әлдеқайда арзанға түсетін тауарларды сырттан әкелу.
Сыртқы сауда саясаты  -  мемлекеттің басқа елдермен сауда қатынастарына бағытталған әсері.
Протекционизм  -  отандық экономиканы шетел бәсекесінен қорғау саясаты.
Автаркия (томаға-тұйық шаруашылық)  -  бұл шаруашылықтың оқшаулану саясаты, елдің өзін-өзі қамтамасыз етуге көшуі, ерікті немесе мәжбүрлі түрде әлемдік нарықтан жекеленуі.
Халықаралық жұмысшы күші миграциясы  -  жұмыс күшінің бір елден екінші елге ауысуы.
Иммиграция  -  елге жұмыс күшінің келуі.
Эммиграция  -  елден жұмыс күшінің кетуі.
Импорттық операция  -  бұл шеттен әкелу арқылы шетелдік мемлекеттерден тауарды сатып алу. 
Экспорттық операция  -  шетке шығару арқылы шетелдік мемлекеттерге тауарды сату.
Реимпорттық операция  -  бұл бұрын экспортталған және қайта өңдеуден өтпеген тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу.   
Реэкспорттық операция  -  бұл бұрын импортталған және қайта өңдеуден өтпеген тауарларды шетке шығару арқылы сату.
Экономикалық интеграция  -  бірыңғай шаруашылық организмін құруға бағытталған бірқатар елдердің ұлттық шаруашылықтарының жақындасуы және өзара біте-қайнасып кетуі.
Кедендік тариф  -  бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тізімі.
Кедендік баж салығы  -  мемлекеттік шекараны өту кезінде тауарлардың импорты мен экспортына 
салынатын салық.
Квота  -  белгілі бір кезеңде импорттық немесе экспорттық тауарға құнын немесе мөлшерін шектеуді білдіреді.
Капиталды шетке шығару  -  бұл жүйелі түрде пайда алу және басқадай экономикалық, саяси ұтыс мақсаттарында ақшалай немесе тауар түріндегі құндылықтардың шетелге ауысуы.
Портфельді инвестиция  -  шетел кәсіпорынына бақылау орнатуға мүмкіндік бермейтін, акциялар, облигациялар және капитал салымдарының басқадай түрлері.  



ҚЫСҚАША ДӘРІС КУРСЫ

Тақырып 1. Əлемдік экономика: мəні, қалыптасуы жəне даму кезеңдері

Дәріс сабағының мазмұны:
1. Əлемдік экономиканың мəні мен ерекшіліктері
2. Əлемдік экономиканың негізгі субъектілері
3. Еңбектің халықаралық бөлінісі жəне оның формалары
4. Халықаралық экономикалық қатынастардың (ХЭҚ) негізгі формалары
5. Əлемдік экономиканың даму кезеңдері

Қандай да пәнді зерттеуге кіріскенде, оның объектісі мен мәнін анықтау қажет. Халықаралық экономикалық қатынастар да осы кағидаға бағынады. Бұл ғылымның объектісі - дүниежүзілік шаруашылық, ал пәні - мемлекет шекарасынан сырттағы экономикалық қатынастар болып табылады. Өйткені қазіргі тарихи жағдайларда, әлеуметтік өмірдің негізгі ұйымдық түрі - мемлекет болып  табылады. Қаншалықты өзгеше болып көрінгенімен, халықаралық экономиканың мәнін түсіну жеңіл. Бұл жерде экономистер арасында терминологиялық айрықшалықтар кездескенімен, аса көп қайшылықтар жоқ. <<Қысқаша сыртқы экономикалық сөздік-анықтамада>> <<Халықаралық экономикалық қатынастар халықаралық еңбек бөлінісіне негізделген, әр түрлі елдердің ұлттық экономикаларыарасындағы шаруашылық байланыстарының жүйесі>>- деп жазылған. Ал кейбіреулерінде <<Халықаралық экономикалық қатынастар (дүниежүжілік шаруашылық байланыстары) - әлем елдерінің арасындағы шаруашылық қатынастар жүйесі>> - делінген. Басқадай көптеген оқулықтар мен оқу құралдарындағы анықтамалар бұлардан онша ерекшеленбейді. 
Сонымен тұжырымдай келе, халықаралық экономика пәні әлемдегі көптеген елдер не үшін халықаралық сауда жасауға тырысатынын анықтауға мүмкіндік береді.
Халықаралық экономикалық қатынастар басқа экономикалық қатынастар сияқты бір реттік, мызғымас қатынастардан тұрмайды. Оған үдайы өндірістің горизонталды ғана емес,  вертикалды қатынастар сияқты әр түрлі реттік қатынастар енеді. Негізінде ұдайы өндірістік байланыстың кез келген бөлігі халықаралық болып келуі мүмкін. Бұл көптеген жағдайларға байланысты, бірақ ең біріншіден, елдің халықаралық еңбек бөлінісіне енуіне байланысты болады. Осыған сәйкес, халықаралық экономикалық қатынастар әр түрлі түрлерге ие болады. Көптеген оқулықытар мен оқу құралдарында халықаралық эконмоикалық қатынастар түрлеріне мән берілмейді.
	<<Халықаралық экономикалық қатынастар>> - әлем елдері арасындағы шаруашылық байланыстар жүйесі.ХЭҚ маңызды түрлеріне халықаралык сауда, жұмысшы күші миграциясы, капиталды шетке шығару мен халықаралық несие, халықаралық валюталык және есеп айырысу қатынастары, халыкаралық ғылыми-техникалық және өндірістік байланыстар жатады. Бұл түрлері өзара тығыз байланысты және өзара  әсер береді.
ХЭҚ алдыңғы қатарындағы түрі халықаралық сауда болып табылады. Сауда  <<халықаралық>> болып бастамасын ішкі рулық еңбек бөлінісіне әсер еткен тайпалар арасындағы саудадан басталған. Бүгін  халықаралық сауда экономика ғылымының жеке саласы болып, ары қарай дамып, жаңа түрлерін тудыруда.
Әрбір сауда қатынастары нәтижесінде ақшаны тудырады. Ақшасыз халықаралық сауданың дамуы мүмкін емес. Сондықтан келесі ХЭҚ-дың маңызды түрі - халықаралық қаржы (акша) қатынастары болып табылады. Халықаралық деңгейде ақша валюта түріне ие болғандықтан, бұл түрін валюта-қаржы қатынастары деп атау қабылданған. Бүгінде ол ХЭҚ-дың  ең дамыған түрі. Ақша әр түрлі функция атқаратыны белгілі, оның ішінде ең бастылары айналым құралы, құнөлшемі мен қор жинау болып табылады. Ақшаның бұлфункциялары тарихи даму барысында бөлініп, жеке дара жаңа түрлерін тудыруда. 
Дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы өндірістің халықаралық мамандануы мен кооперациясы сияқты түрлерін өмірге келтірді. Олардың шаруашылық өмірінің интернационализациясына ғана емес, белгілі бір даму деңгейінде ұлттық экономикалардың ингеграциясын тудырады. Әлемде интеграция  процесі бір қалыпсыз, қайшылықты өтуде. Қазір ол әлемдік экономикалық процестердің ажырамас бөлігі болып, жер  шарының белгілі бір аймақтарында ХЭҚ-ы шоғырландыруда.
ХЭҚ-тар субъектісі дегенде, осы қатынастардың дамуы мен өзгеруіне белсеңді іс-әрекетімен әсер ететін ХЭҚ қатысушыларын айтамыз. Бұл ұғымның негізгі мазмұны халықаралық құқықта ашылған, бірақ ол әр түрлі субъектілерінің ХЭҚ-ғы орнының өзгеру әсерінен дамиды.
Әлемдік экономика шығу тегі мен мәніне қарай нарықтық экономика болып табылады. Әлемдік экономиканың пайда болуының шарты әлемдік нарық болған. Нарықтық экономика өндіріс факторларына жеке меншіктің болуын жоспарлайды, осыған сәйкес оның қатысушылары (субъектілері) белгілі бір функциялары бар, тең құқылы меншік иелері болып табылады. Нарықтық экономика субъектілерінің өзара байланыстылығының жалпы схемасын былай көрсетуге болады: <<Үйшаруашылықтары (ресурс иелері)-кәсіпорындар (кәсіпкерлер)-мемлекет (шаруашылық процестердің іюттелуі)>>. Әлемдік экономика нарықтық болғандықтан, мұнда да сол субъектілер іс-әрекет етеді: жекелеген индивидтер (жеке тұлғалар); кәсіпорын, фирмалар (заңды тұлғалар); мемлекеттер мен оған қосымша ретінде халықаралық экономикалық үйымдар.
Дүниежүзілік шаруашылық бұл бір-бірімен тауарлы-ақша қатынастарымен байланысқан, егеменді ұлттык мемлекеттердің жиынтығы болып табылады.Осы шаруашылыққа дамыған және дамушы еддер енеді. Бұл процесс ХҮІ-шы ғасырдың аяғы мен XX-шы ғасырдың басына дейін жалғасып, үш жүз жылдан астам уакытқа созылды.
ХҮІ-шы ғасырдың соңында пайда болған ұлттық мемлекеттер арасындағы тауар айырбасы ХХ-шы ғасырдың басында жалпы дүниежүзілік сипатқа ие болды. Нәтижесінде олардың арасында тұрақты экономикалық байланыстарды қалыптастырды. Бұған даму деңгейі әр дәрежедегі бір қатар дамушы елдер де жатады.
Статистиканың куәландыруына қарағанда, <<үлкен жетілік>> елдердің көп экономикалық мүмкіншілігі барлығын байқатады. Ондағы тұрғындар жалпы алғанда 650 млн. адам болып, әлем халкыныц 12%-нан астамын құрайды. Осы <<жетілік>> үлесіне дүниежүзілік жалпы ұлттық өнім мен өнеркәсіп өндірісінің 50%-дан артығы, ауыл шаруашылығы өнімнің 25%-дан астамы келеді.
Дүниежүзінде тұратын халықтың орташа тұрғынымен салыстырғанда, <<жетілікке>> енетін елдердің бір тұрғынына 4-4,5 еседен артық азық-түлік келеді екен.
Жоғарыдағы жетілікке енетін елдерге өндірістік қатынастары өте жақын болып, <<жаңа индустриалды елдер>> тобын құрайтындар жатады. Оларға: Бразилия, Мексика, Аргентина, Оңтүстік Корея, Гонконг, Тайвань, Сингапур жатады. Бұл елдердің дамуына ірі шетел инвестициясы  --  әсіресе, американ, жапония, батыс-еуропаның капиталдары  --  көмектесті. Соның аркасында өнеркәсіп өндірісі саласында ірі құрылыс жобалары жүзеге асты.
Экономикалық дамуы жағынан екінші деңгейде Таяу ПІығыстағы мұнай өндіруші елдер: Кувейт, Біріккен Араб Әмірлігі, Сауд Аравиясы жатады.
Өнеркәсіптік катынастары аса дамымаған топқа 40-қа жуық елдер енеді. Дүниежүзілік шаруашылық аясында өтпелі кезеңнің экономикалық дағдарысынан шыға бастаған елдер де талпыныс жасауда. Нарықтық қатынастарға талпыныс байқатқан Шығыс Европа жәнс ТМД елдері тартылуда. Дүниежүзілік шаруашылықтағы 100-денастам елдер дамымаған елдер қатарын құрайды. Жоғары дамыған елдердің индустриалды дәрежеден постиндустриалды (ақпаратты) коғамға өтуінде олардың даму деңгейі тым төмен көрінеді.

Дәріс №1.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Әлемдік экономиканың зерттеу обьектісі не?
2. Әлемдік экономиканың қандай негізгі принциптерін атайсыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002

Тақырып 2. Əлемдік экономика дамуының қазіргі бағыттары
1. Əлемдік экономиканың қазіргі кездегі дамуының ерекшеліктері мен негізгі тенденциялары
2. Экономиканың постиндустриализациясы
3. Экономиканың транснационализациялануы
4. Шаруашылық өмірдің жаһандануының мəні мен көрініс беру формалары
                                       
Халықаралык  сауда - мемлекеттер  және  ұлттык  шаруашылықтар арасындағы  тауар   және  қызметтердің  айырбасы. Ол   ерте  заманда калыптасып, бірақ тек XX ғасырда ғана дүниежүзілік  рынок формасына ие  болды, өйткені  оған  негізінен өнеркәсібі  дамыған  елдер ғана қатысады. Халықаралық  сауда дүниежүзілік  еңбек  бөлінісіне,  әр   түрлі  елдердің   экономикалық даму  деңгейіне  және   олардың  табиғи - жағрафиялық жағдайларына сәйкес тауарлардың  белгілі бір  түрлерін  өңдіруге маманданудың нәтижесі  ретінде  көрінеді.
Меркантилизм (итал. - <<саудагер>>) - байлықтың көзі  оң сауда балансын іске асыру есебінен жүргізілетін сыртқы саудада деп таныған 16-18 ғғ. экономикалық ой бағыты. Меркантилизм экономикалық ойлардың ең алғашқы жүйеленген мектебі болды. Меркантилизм саясаты экспортқа арналған тауарлар өндірісін арттыруды мақсат етті. Осы мақсатқа сәйкес меркантилистер өнеркәсіп дамуын, протекционизмді жақтады, теңіз флотын дамытуды, отарлар жаулап алуды, осы шараларды іске асыру үшін қажет қаржыны салық жинауды арттыру арқылы табуды қолдады.
Меркантилизм екі кезеңге бөлінеді: ертежәне кейінгімеркантилизм.
Ертемеркантилизмге(16 ғ. бірінші жартысы) келесілер тән:
- тауар импортын жан-жақты шектеу;
- елден алтын мен күмісті шығару өлім жазасымен жазаланды;
- экспортталатын тауарларға баға жоғары койылды;
-  биметаллизм жүйесі  (алтын және күміс  монеталар арасындағы белгіленген аракатынас).
Ерте меркантилизмде ең бастысы ақша балансы теориясыболды. Бұл теория ақшалай байлықты заң жүзінде арттыруға бағытталған саясатты негіздеді. Ақшаны елде қалдыру мақсатында оларды шетелге шығаруға тыйым салынды. Шетелдіктер сатудан түскен барлық ақшаны жергілікті бұйымдарды сатып алуға жұмсауға міндетті болды.
Кейінгі меркантилизмнің  негізгі белгілері:
- тауарлар импорты мен ақшаны шетелдерге шығару бойынша катаң  шектеулерді алып тастау;
- <<сауда балансы>> идеясы үстемдік етті;
- мемлекеттің экономикалық саясатының протекционизмі;
-    ақшаның  негізгі қызметі ретінде айналым  құралы қызмет белгіленді;
- монометаллизм жүйесі.
Кейінгі меркантилизмге (16 ғ. екінші жартысы - 18 ғ. басы) активті сауда балансы жүйесі тән. Бұл баланс өз елінің дайын бұйымдарын шетелге шығару жолымен және делдалдық сауда көмегімен қамтамасыз етілді. Осыған байланысты ақшаны шетелге шығаруға рұқсат етілді.
Меркантилизмнің прогресшіідігікапиталистік мануфактураға негізделуінде болды. Меркантилизмніц кемшілігіоның зерттеу сферасы ретінде тек сауда сферасын таңдауы.
Д. Рикардо салыстырмалы артықшылық теориясын жасады. Бұл теорияда Д. Рикардо халықаралық сауданың тиімділігін (артықшылығын) салыстырмалы шығындарды өзара салыстыру негізінде дәлелдеп берді. Яғни, егер әр түрлі елдер әр түрлі экспорттық тауарлар бойынша салыстырмалы артықшылыққа ие болса, онда осы елдердің арасындағы халықаралық еңбек бөлінісі және сауда өзара тиімді болып табылады.
Экономикалық ғылымда халыкаралық еңбек бөлінісі туралы төмендегідей негізгі экономикалық теориялар қалыптасты. Халықаралык еңбек бөлісінің негізгі ілімін абсалютті және салыстырмалы артықшылық теориясы құрайды. Классикалық осы теория Адам Смит мен Давид Рикардоның XVIII ғасырдағы еңбектерінде айтылған. Аталған теорияның пайымдауынша: әрбір  ел басқа елге карағанда, еркін нарық жағдайында өндірісіне аз шығын жұмсайтын тауарға маманданғаны дұрыс. Осы теорияның олқылықтары мынада: мұнда енбек бөлісінің жүзеге асуын кысқарған үдісге  --  екі ел мен екі тауарға арнап қарастырған. Демек, бұл салыстырмалы артықшылықтың жалпы моделі ғана.
Халықаралық еңбек бөлісінің пайда болуы, оның дамуы мен тереңдеуі өндіргіш күштердің өсуімен анықталады.Халықаралық енбек бөлісінің қалыптасуы ірі машина өпдірісіне байланыстырылып, одан шикізат пен жанар жағар өнімдерін барынша арттыруды талап етеді. Көптеген елдерде қаланың өсу урбанизациясын тудырып, азык-түлік тауарларына, ауыл шаруашылық өнімдеріне сұранымды кәдімгідей арттырады.
Халықаралық еңбек бөлісін негізінен үш типке бөледі: жалпы, жеке және ерекше. Жалпы халыкаралық еңбек бөлінісі дегеніміз (бұл ұлттық экономикадағы коғамдық еңбек бөлісіне тән) еңбек бөлінісінің өндіріс саласыменжіктелуі. Мысалы: өңдеу мен кен қазу өнеркісібі, ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп т.б. Бұл жағдайда жеке елдердің территориялық мамандануы қалыпты табиғи-климаттық жағдаймен айқындалады. Ал, халықаралык еңбек бөлінісінің байқалуы экспорт -елдердің индустриалдық, шикізаттық және аграрлық бөлуінен білінеді. Жеке халықаралық еңбек бөлінісі дегеніміз елдердің дараланған белгілі өндіріс саласының дайын өнімге мамандандырылуын айтамыз.Халықаралық еңбек бөлінісінің бұл түріне жоғары деңгейдегі өнеркәсіптің жіктелуі тән. Ерекше халықаралық еңбек бөлінісі деп әр түрлі елдердің дараланған тетік, деталь, агрегаттар мен өнім компоненттерін дайындауды айтамыз.Осы аталған техиологиялық стадиясы -өндіргіш күштердің жоғары дамыған дәрежесіне сай келеді және ол ең жоғарғы тип больш табылады.
Халықаралық еңбек бөлінісінің аталған типтері көбіне қабысып жатады. Қазіргі жағдайда ерекше халықаралық еңбек бөлінісінің басымды болу тенденциясы анық байқалады. Сондай-ақ оның барлық типтері деталді және кооперациялық мамандандырылумен толықтырылып, өндіріс процесі кооперацияланады. Мысалы, американың <<Форд Моторс>> концерні құрастыруга қажет материалдарды 25 мың шетел фирмасынан сатып алалы. Осындай жағдай <<Рено>> (Франция), <<Фиат>> (Италия), <<Тойота>> мен <<Ниссан>> (Жапония) концерндерінде және т.б. байқалады.

Дүниежүзілік  сауданың  динамикасы  мен  құрылымы   өндіргіш    күштердің    дамуына,    дүниежүзілік    өндірістің   кұрылымына тәуелді. Егер XIX ғасырда   айырбаста кебінесе шикізат, азық-түлік жеңіл өнеркәсіп өлімдері ғана болса, қазіргі кезде онеркәсіп тауарларының   үлесі,   әсіресе      машина   мен  жабдықтардың үлесі елеулі  түрде өсті.  Соғыстан кейілгі уақытта шикізаттың      дүниежүзілік   экспорттағы    үлесі 3/5-тен 1/3-ке дейін  кеміді,  ал өнеркәсіп   бұйымдарының   үлесі 2/3-ке   өсті.  Құрастырмалы бұйымдар қосымша  бөлшектер   айырбасы   артты,     экспорт тез  қаркынмен дамыды, мысалға, машиналардың түйіндерін құрастыру    және  басқа   да   кұрал   жабдықтар  мен халық тұтынатын техниканы   жасау   жұмыстарын айтуга болады.,    мемлекеттік   монополия ақшалай байлықты   арттыруға    ұмтылды.
Бірақ      қатаң   протекционизм сыртқы сауданы қысқартып,   ұлттық  экономикалардың  оқшаулануына  әкеп  соқтырды.  Сондықтан Ұлыбританиядағы өнеркәсіптік төңкеріс елді еркін сауда (фритретерство) саясатына өтуге мәжбұр етті. "Еркін сауда" саясатының  негізін  Р.Рикардоның салыстырмалы шығындар теориясы қалады. Осы бағытты ұстанған Ұлыбритания жаңа рыноктарды жаулап алып, дүниежүзілік экономикада жетекші орындарға  ие  болды. Кейінірек  басқа   елдер  біртіндеп   "еркін сауда"  саясатына  көше   бастады.
Дүниежүзілік саудадағы  тұрақсыздық   экономикалық  дағдарыстар XX ғасырдың басында бірқатар елдерді сауда протекционизм  саясатын  қайта   өршітуге   жетеледі, яғни дүниежүзілік  рыноктың  еркін дамуына бас тартуға итермелейді. Мұның өзі бұрыннан қалыптаскан мемлекетаралық сауда қатынастарының   бұзылуына  әкеп  соқты. Қазіргі кезде протекционизм  ішкі рынокта ұлттық компанияларға қолайлы жағдайлар   жасауға  және оларды   шетелдік   өндірушілер бәсекесінен   корғауға ұмтылады. Шеттен әкелінетін тауарлар бағасына кеден салынған арттыру арқылы олардың ұсынысы шектеледі, сөйтіп ішкі рыноктағы бәсекенің әлсіреуі нәтижесінде импорттың, тауарлардың   да, отандық  өндіріс өнімдерінің де бағалары   шарықтап  кетеді.
Дәріс №2.Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. ХЭҚ негізгі бағыттарын атаңыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002

Тақырып 3. Əлем елдерінің типологиясы
1. Əлем елдерінің классификациясы (типологиясы) жəне оның негізгі өлшемдері
2. Елдердің табыс деңгейлері бойынша классификациясы
3. Экономиканың даму сатылары (өсу) бойынша елдерді классификациялау
4. Елдер арасында əлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша алшақтық ұғымы мен
көрсеткіштері.
5. Қуып жету дамуының моделі

Қазіргі қалыптасып отырған жағдайда ХЕБ-не көптеген факторлар әсер етеді. 19-20 ғасырдың басында ХЕБ дамытуда жаңа тенденциялар пайда болып, салыстырмалы артықшалық теориясына белгілі өзгерістер енгізуді талап етті. Ол швед экономистері Э. Хекшер мен Б. Олиннің өндіріс факторы теориясында көрсетілген еді. Олардың теориясы 20-шы ғасырдың 30-шы жылдарында дүниеге келген. Көптеген елдердегі халықаралық өндірістің мамандануын осы авторлар үш фактордың  -  еңбек, капитал және табиғи ресурстармен қамтамасыз етілудің әр түрлілігімен түсіндіреді. Мысалы, <<арзан еңбектің>> артық болуы еңбек көп жұмсалатын өнім (текстиль, киім, пайдалы қазбаны алу) өндірісіне маманданып, капитал артықтығы  -  капитал көп жұмсалатын өнім (машина, ірі құрал-жабдықтар) өндірісіне мамандануды айқындайды.Халықаралық сауданың негізі ретінде өндірістік факторлармен түрлі қамтамасыз етілу теориясын бір-бірімен байланысқан екі теорема: Хекшер-Олин және өндіріс факторларына бағаның теңесу теориясы арқылы көрсетуге болады.
Хекшер-Олин теоремасы бойынша - әрбір ел салыстырмалы мол мөлшердегі өндірістік факторды қолданып өндірген тауарды экспортқа шығарып, өндіру үшін өндірістік факторлар жетіспеушілігі байқалған тауарларды импорттайды.
Хекшер-Олин теориясы классикалық салыстырмалы артықшылықтар теориясынан бір қадам алға басты. Ол сауданың салыстырмалы артықшылықтарға негізделгенін мойындап қана қоймай, оның себебі - елдердің өндірістік факторлармен әр түрлі деңгейде қамтамасыз етілгендігінен екенін анықтады. Тауарларға әр түрлі елдердегі салыстырмалы бағалар айырмашылығы және олардың арасындағы сауда әр елдің өндіріс факторларымен әр түрлі деңгейде қамтамасыз етілгендігімен түсіндіріледі.
Факторлық қамтамыз ету теориясы капиталға бай ел технологиясы капиталды интенсивті пайдаланумен байланысты тауарларды өндіруге маманданады деп пайымдайды. Олар капиталды қажет ететін өнімді экспорттап, жер мен еңбекті интенсивті пайдалануды қажет ететін өнімге айырбастайды. Бұл теория дамушы елдерді жер мен еңбек ресурстарын интенсивті пайдалануды қажет ететін алғашқы өнімді экспорттауға күштерін жұмылдыруға итермелейді.
Еркін сауданың неоклассикалық моделінен шығатын негізгі қорытынды халықаралық сауда барлық елдерге пайда әкеледі, соның салдарынан тауарлар мен қызметтердің жалпы әлемдік өндірісі өсіп келе жатыр. Сонымен бірге бірқатар теориялық қорытындыны бөліп қарастыруға болады.
Біріншіден, өндіріс факторында әртүрлі сұранысқа ие тауарлардың арасында бөлінуге ықпал ететін өндірістің балама шығындарының өсуіне байланысты, салыстырмалы артықшылықтардың қарапайым моделінде шамаланғанындай толық маманданудың болуы әбден мүмкін. Елдер қай тауарды өндіруде өзінде бар мол ресурстарды интенсивті пайдаланатын болса, онда сол тауарларға маманданады. Олар өздерінде жетіспейтін ресурстардың орнын дайын өнімді импорттау арқылы толтырады. Ішкі шығындардың өсуі мен бағаның әлемдік деңгейден жоғары болуы толық мамандануды жүзеге асыруға кедергі жасайды.
Екіншіден, өндірудің біртекті технологиясындағы тауарға деген ішкі бағаныңарақатынасы мен халықаралық саудадағы бағаның арақатынасын саудаласушы елдердегі факторлық бағамен теңестіреді.
Үшіншіден, мемлекет ішіндегі процестерге факторлық қамтамасыз ету теориясын қолдансақ, мол ресурстарды интенсивті пайдаланғандықтан мол ресурстарды иеленушілер үшін экономикалық қайтарымы ресурстары жетіспеушілерге қарағанда көбейеді.
Төртіншіден, елдердің капитал мен тұтыну тауарларын алу үшін, өндірістік мүмкіндіктерінен тыс сыртқа шығуына мүмкіндік бере отырып, сыртқы сауда экономикалық өсімді ынталандырады. Сыртқы сауда әрбір елге тауар, білім, идея, жаңа технологияларды алуына мүмкіндік бере отырып, өнеркәсіптің дамуына жағдай жасайды.
Соңғы жылдары елдердің біркелкі емес дамуы мен өндіріс факторларын жинақтау процестеріне көңіл бөлетін статистикалық неоклассикалық моделден ерекшелінетін сауда мен өсудің жаңа динамикалық теориялары қалыптаса бастады. Мысал ретінде бай және кедей елдер үшін арналған                    <<Солтүстік-Оңтүстік>> деген сауда моделін келтіруге болады. Басында Солтүстіктің индустриялды елдерінің капиталмен жоғары дәрежеде қамтамасыз етілуі өнеркәсіпті, өндірісті тиімді етеді. Нәтижесінде тез өсіп келе жатқан <<Солтүстік>> ақырын өсіп келе жатқан <<Оңтүстік>> алдында өзінің бәсекелестік артықшылықтарын арттырады.
Американ экономисі В. Леонтьев 1953 жылы Э. Хекшер мен Б. Олин теориясына тағы бір фактор қосты. Онда елдердегі білікті және біліксіз еңбекті ескеру халықаралық еңбек бөлісіне кәдімгідей әсер ететінін айтты.
Леонтьев парадоксы  -  Хекшер-Олин өндіріс факторлар арақатынасы теориясының іс-жүзінде расталмағаны: еңбек күші мол елдер капиталды көп қажет өнімді, ал капиталды мол елдер  -  еңбекті көп қажет ететін өнімді экспорттады. 
Ғылыми әдебиеттерде "голландық ауру" деген термин бар. Бұл құбылыс былайша сипатталады, табиғи (көп жағдайда энергетикалық) ресурстарды таратудан түскен кірістің өсуі кезінде елдің өсу қарқыны төмендеп, инфляция артып, тағы басқалар кері процесстер байқалады.
Ал енді "голландық аурудың" пайда болу себептеріне тоқталайық. Шикізат ресурстарының экспортынан келіп түскен валюталардың есебінен артық қаржы ресурстары жиналады. Ал бұл өз кезегінде ұлттық валюта түріндегі экспорттан түскен валютаның құнын төмендетеді. Пайданың бір бөлігі импорттық тауарларды сатып алуға,қалғаны елдің ішінде өндірілген және экспортқа арналмаған тауарлар мен қызмет түрлеріне жұмсалады. Ал осындай тауарлар мен қызмет түрін батыс экономистері сатылмайтындар деп атайды. Уақыт өте келе ресурстарын экспорттаудан түскен кірістер сатылмайтын тауарлар мен қызметтерге көптеп жұмсала бастайды, ал бұл жағдай олардың бағасының көтерілуіне, ішкі инфляцияға әкеліп соғады. Сонымен бірге кадрлардың өнеркәсіптің артта қалған салаларынан, өркендеп келе жатқан салаларына ауысуы болады. Нәтижесінде сатылатын тауарлардың экспорты өндіруге кеткен шығынның шикізатты экспорттауға қарағанда тезірек өсуінен пайдасыз, бәсекеге қабілетсіз болып қалады. Ақырында сатылатын тауарларды шығаратын өнеркәсіп секторы құлдырайды.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Халықаралық еңбек бөлінісінің пайда болуына не себеп болды? 
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002
                                       
Тақырып 4. Əлемдік шаруашылық жүйесіндегі ұлттық экономика
1. Ашық ұлттық экономиканың пайдасы мен мəселелері
2. Елдің сыртқы экономикалық байланыстарын мемлекеттік реттеудің қажеттілігі мен негізгі
мақсаттары
3. М. Портердің халықаралық бəсекелестік теориясы
4. Елдің бəсекеге қабілеттілігі: түсінігі мен көрсеткіштері


                                       
Тақырып 5. Халықаралық сауда: ХЭҚ жүйесіндегі рөлі, құрылымы мен дамуы
1. Халықаралық сауданың ұлттық жəне əлемдік экономиканың дамуындағы рөлі
2. Сатылатын жəне сатылмайтын тауарлар
3. Халықаралық сауданың даму динамикасы мен құрылымы
4. Сыртқы сауда жəне оның жалпы сипаттамасы
                                       
Неоклассикалық ұсыныс пен сұраныс балансының постулаттарына негізделген халықаралық сауданың стандартты моделі көптеген  неоклассик экономистерінің қоғамдық жалпылама сұранысына көңіл шоғырландырған зерттеулерінін қорытынды нәтижесі болды.  Стандартты модельде қолданылатын негізгі ұғымдарды әр түрлі жылдары ирланд экономисі Фрэнсис Эджуор мен американ экономисі австралиялық Готтфрид Хэберлер қалыптастырды. Классикалық модельдерде шектелген нақты тауарлар шеңберіндегі ұсыныс пен сұраныс қарастырылған. Стандартты модель оны жиынтық ұсыныс пен сұранысқа дейін кеңейтті.  Бұл жағдай елдің өзінің салыстырмалы артықшылыққа ие тауарға маманданып, салыстырмалы артықшылық басқа елде болған тауар өндірісінен бас тартуын білдіреді.  Көріп отырғанымыздай, бұл  экстремалды жағдай стандартты модель үшінжекелеген жағдай ғана болып табылады. Стандартты модель орнын басу шығындары мен жалпы экономикалық теориядан белгілі бар экономикалық жағдайларға сәйкес келетін заңдылықтар өсуінің  алғышарттарына негізделген.
Қазіргі кезде американ ғалымы, социолог Майкл Портердің 1961 жылы ашқан <<технологиялық алшақтық>> теориясы ерекше орын алады. Оның айтуынша, халықаралық нарықта жаңа тауардың пайда болуы жаңа технологиямен, жаңа ғылыми-техникалық әлеуетпен байланыстырылып, олар жаңа тауарды аз шығынмен шығаруға ықпал жасайды. Жаңа енген техниканы ынталы пайдаланатын фирмалар мен корпорациялар халықаралық өндірістің мамандануында жаңа көздерді жасайды. Американ экономисі М. Портер 1991 жылы: <<Елдердің бәсекелестік артықшылықтары>> деген зерттеуді жариялады. Зерттеуде халықаралық сауда мәселелері мүлде жаңа қырынан талқыланды: <<Халықаралық нарықта елдер емес, фирмалар бәсекеге түседі. Елдің бұл процессте алатын орнын анықтау үшін фирманың бәсекелестік артықшылыққа қалайша қол жеткізетінін және оны қалай сақтап қалатынын түсіну керек>>.
Портер өз үлестеріне экспорттың (1/2)-і келетін 10 ірі өндірістік елде зерттеу жүргізген. Ол осы зерттеу нәтижесінде елдің әлемдік нарықтағы бәсекелестік қабілеті соларға бағынышты негізгі параметрлерінің өзара байланысын көрсететін <<ұлттық халықаралық бәсекелестік қабілеті>> деген теориясын тұжырымдады.
Портер қазіргі сыртқы сауданың дамуын анықтайтын 4 негізгі параметрді атап көрсетті:
* Факторлық шарттар;
* Сұраныс шарттары;
* Жақын орналасқан және қызмет көрсететін салалар;
* Фирма стратегиясы және бәсекелестігі.
Портер бірінші параметрдің  -  саны жаңа шарттардың енгізілуі арқылы ұлғаятын факторлық шарттардың маңыздылығын мойындайды.  
Неоклассикалық теория негізін қалаушылар пікірлерінен өзгешелігі  -  ол аталған факторлар ел үшін мұра ретінде қалдырылмайды, өндірістің кеңеюі процесінде пайда болады деп санады. Мысалы, Жапониядағы жер жетіспеушілік факторы шағын технологиялық процестерді қалыптастыру үшін негізгі ынталандырушы күшке айналды. Бұл кейін әлемдік нарықта үлкен сұранысқа ие болды. Ал швейцар фирмалары соғыстан кейінгі жылдары жұмыс күшінің жетіспеушілігі салдарынан еңбек өнімділігін көтеру бағытын таңдады.
Екінші параметр  -  сұраныс шарттары ішкі нарықтың қажеттіліктерін көрсетеді. Олар фирманың даму барысын айқындап, оның болашақтағы әлемдік нарықтың әлеуеттік дамуымен байланысын көрсетеді.
Портер Линдер теориясын дамыта отырып, компания қызметіне ықпал жасайтын ішкі нарықтың қажеттіліктерін аса маңызды фактор ретінде қарастырды. Мысалы, шағын бөлмелерде тұратын жапондықтар жапон өнеркәсібі шығара бастаған энергия қуатын сақтайтын арзан кондиционерлер тұтынуды қолайлы деп санайды. Кейіннен мұндай кондиционерлер экспортталуын жапондық компаниялар қамтамасыз етуі арқылы бүкіл әлемде кеңінен пайдаланылатын болды.
Үшінші параметр  -  жақын орналасқан және қызмет көрсететін салалар фирма қызметіне тікелей әсер ететін тиімді өндірістік ортаны сипаттайды. Әшекейлік бұйымдар өндіретін италиандық фирмалардың гүлденуінің себебі: Италия асыл тастар мен металлдарды өңдеу өндірісі бойынша әлемдік жетекші орынға ие болып отыр.
Төртінші фактор  -  фирма стратегиясы және бәсекелестік фирмалық стратегияға және ұйымдастырушылық құрылымына байланысты. Бұл жерде басқарудың жалпы және универсалдық жүйелерін ерекшелеп бөлуге болмайды. Мысалы жиһаз өндірісі, жарық беру құрылғылары, буып-түю  машиналары өндірісінде жетекшілік орындағы италияндық фирмалар өзгерістерге тез бейімделгіштігімен, серпінділігімен, басқару нысандарының икемділігімен ерекшеленеді. Ал оптика, дәлме-дәл машина құрылысы өндірісіне бейімделетін неміс фирмалары үшін орталық басқарудың қатаң жүйесі үйреншікті жайт болып табылады.
Ішкі нарықта бәсекелердің бар болуы өте маңызды. Портер өндірістің мемлекеттік көмекпен қорғалған бір ұлттық фирмаға жинақталуының барынша пайдалы екенділігін жоққа шығарады. Осындай мемлекеттік фирмалардың көпшілігі тиімділік деңгейінің төмендегімен, табиғи шикізаттарды асыралты пайдалануымен, өнімділігінің мардымсыздығымен ерекшеленеді.
Ішкі нарықтағы күшті бәсеке фирманы сыртқы нарықтар іздестіре отырып, шетелге шығуға ынталандырады. Ішкі бәсеке ұлттық фирмаларға өзінің тәтсіздіктері үшін шетелдіктерді кінәлауға, сөйтіп мемлекеттен көмек сұрауға мүмкіндік бермейді. Сонымен қатар, ішкі нарықтағы бәсекелестік тауардың жеткілікті дәрежедегі бәсекелестік қабілеттілігі жағдайында оның сыртқа шығарылу жолдарын белсенді түрде іздестіруге ықпалын тигізеді.
Осы М. Портердің теориясы 90-шы жылы Австралияда, Жаңа Зеландияда және Америка Құрама Штаттарында сыртқы сауда тауарларының бәсеке қабілеттілігін арттыруға байланысты мемлекеттік деңгейдегі ұсыныстарды дайындауда негіз ретінде қызмет атқарды.
Соңғы жылдары өнеркәсібі дамыған елдер американ ғалым-экономистері  -   Р. Вернон мен Э. Линевилд  алғашқы тұжырымдаған   <<өнімнің өміршең циклы>> теориясына ерекше мән беріп, практикада қолдануда. Осы теория халықаралық монополияның дүниежүзілік нарықтағы стратегиясынан нәр алады. Өнімнің пайда болуының бірінші фазасы кезінде монополия ішкі нарық сұранысын қанағаттандырады. Екінші фазада монополия басқа елдердегі өндірушілер санын арттыруға ұмтылып, өндіріс шығындары алғашқы екі фазадағы жағдайға қарағанда төмен болады.  ХЕБ жеке елдердің мамандандырылуын сақтайды. Олардағы өндіріс қызметінің әртүрлі саласын белгілі түрге мамандандырады. Қорытындысында, өндіріс нәтижесін, ғылыми-техникалық қызметтер, тауарлармен алмастыру жағдайын туғызып, халықаралық сауда дами түседі.
Капиталды сыртқа шығару мәселесінде транс  -  ұлттық фирма аралық коорпорация елеулі рөл атқарды. Сыртқы саудаға маманданудың себептері туралы А.Смит те қарастырған, бірақ ол ұсынған шешім тым қарапайым еді. Ол Шотландияда да жүзім шарабын өндіруге болады, бірақ еңбек шығындары шамадан тыс артып кетеді, сондықтан ол елде мысалы, сұлы өндіріп, оны Партугалияның аз шығыны мен өндірілетін шарабына айырбастаса неғұрлым тиімдірек болады деп жазды. 
Сонымен халықаралық мамандану неге негізделген? Дүниежүзілік шаруашылық байланыстарының барлық мүшелері өздеріне пайданы қалай алады және әлемнің өндіргіш күштерінің тиімді пайдаланудың өсуіне қалайша жағдай жасайды? Бұл сұраққа осыдан 170 жылдан астам уақыт бұрын салыстырмалы шығындар теориясын жасаған Д.Рикардо жеткілікті түрде нақты жауап берді Рикардоның идеяларын қарапайым мысалдармен көрсетейік. Әрқайсысында табиғи байлықтың, өнеркәсіптік тауарлардың белгілі көлемі жинақталған екі елді алайық. Бұл елдер арасында орын алатын айырбастың қажеттігінің бірінші дәлелі олардың өндіріс жағдайларының әртүрлілігі. Климат жағдайларына сәйкес солтүстік елдерде тропикалық жемістерді өсіру қолайсыз немесе жекелеген бір ел табиғи байлыққа, айталық мұнайға зәру. Ал екінші бір елде оның өте мол қоры бар, сондықтан басқа елдермен салыстырғанда белгілі бір тауарды аз шығынмен өндіруге мүмкіндігі бар ел үшін де мамандану пайдалы. Айталық кенет өндірісінің шығыны Англияда Партугалиямен салыстырғанда аз, ал шарап өндіру шығыны керісінше. Бұл жағдайда артықшылықтары бар тауар өндіріске тауар мамандану осы тауардың дүниежүзілік өндірісі мен сауда көлемін ұлғайтумен қатар әрбір елдің осы екі тауарды тұтыну мүмкіндігін де жоғарлатады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Халықаралық еңбек бөлінісінің негізгі формаларын атаңыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002




Тақырып 6. Халықаралық сауданың теориялары
1. Халықаралық сауданың мерканнтилистік теориясының негізгі идеялары
2. Д. Рикардоның салыстырмалы артықшылықтар моделі
3. Өндіріс факторларының арақатынасы теориясының мəні. Хекшер-Олин моделі
4. Халықаралық сауданың жаңа (баламалы) теориялары
1. Әлемдік шаруашылық, құрылымы, мәні және ҒТР әсері

Экономика құрылымы шарушылық жүйесінің әртүрлі элементтерінің қатынасын көрсететін көп жақты ұғым Экономика көбінесе әлеуметтік салалық, ұдайы өндірістік, аймақтық сыртқы құрылымын бөліп көрсетеді. Экономикалық шарушылық құрылымы шаруашылық бірліктердің сапалық жағынан бірыңғай топтардың жиынтығын білдіреді. Өнеркәсіптің салалық құрылымындағы өзгерістерді анықтайтын фоакторларға келесілер жатады:
* ҒТ прогресс және оның нәтижелерін өндіріске енгізу деңгейі
* Қоғамдық еңбек бөлінісінің деңгейі. Өндірістің мамандану және шоғырлану деңгейі
* Тұрғындардың материалдық қажеттігінің артуы
* Өнеркәсіптің қоғамдық шарттарының 
Елдің табиғи ресурстары өнеркәсіп салаларын жіктеудегі негізгі экономикалық принциптер
Қазіргі   уақытта   халықаралық  айырбас өрісіне ғылыми-техникалық   жетістіктер    айырбасы  қосылады  (лицензиялар және ноу-хау мен сауда  жасау), олардың   үлесі   халықаралық  сауданың жалпы    айналымының  10%-ін құрайды. Технологиялық  күрделі өнімдермен,   лицензиялармен   сауда-саттық   жедел осіп   отыр.   Егер 1970 жылы   болса,   80   жылдардың    екінші    жартысында    бұл    сан    жылына   17    млрд    доллардан   асты.
 Әлемдік нарықта технологияны іске асыру формалары әртүрлі. ЮНКТАД шегінде жасалған <<Технологиялар беру саласында тәртібінің халықаралық кодексінде>> келесі келісім-шарттардың тізімі жасалынды:
-өнеркәсіптік меншіктің барлық түрлерін беру, сату немесе лицензия бойынша ұсыну (тауарлы белгілер мен фирмалық берлгілерді санамағанда). Лицензиялық келісім  -  бұл бір жақ (лицензиар) екінші бір жаққа (лицензиат) лицензияның объектісін пайдалануға рұқсат беретін сыртқы саудалық келісім. 
-ноу-хау мен техникалық тәжірибе ұсыну. Ноу-хау  -  бұл түрлі өндірістік құпияларының, конфеденциалды білімдердің, техникалық, экономикалық, административтік, қаржылық мінезді мәліметтердің жалпы термині. Ноу-хау оларды алған тұлға немесе фирмаға ерекше артықшылықтар береді. Ноу-хау келісімдерінің лицензиялар келісімдерінен айырмашылығы  -  бұл технология иесі өз меншігін сатудан бас тартпай, бірақ белгілі бір себептерге байланысты оны патенттеуден бас тартты.
-сатып алу, аренда, лизинг т.б. жолдармен алынған машина мен құрал-жабдықтар, жартылай өнімдер мен материалды жөндеу және пайдалануға қажетті технологиялық білімдерді ұсыну;
-машиналар, құрал-жабдықтар, жартылай өнімдер материалдарды техникалық жүзеге асыру бойынша өндірістік және техникалық көмек көрсету.
2. Лицензиялар саудасы және лицензиялық төлемдердің түрлері.
Лицензиялар мен ноу-хаудың халықаралық нарығы тауарлы нарығының басқа қасиеттеріне иемдей алады: салалық пен жағрафиялық құрылым, ұлттық нарықтарды, ацналым сферасында сатушылар мен саиып алушылар қарым-қатынастарды анықтайтын өзіндік ережелер мен дәстүрлер. Сондай-ақ, лицензиялар мен ноу-хау нарығында өзіндік жарнама жасау ұйымдары мен формалары, баға есептеу әдістері, құқықтық нормалары мен лицензиялардың базистік түрлері бар. Ал даму қарқынына тоқталатын болсақ, қазіргі кезде патенттелген технологиялардың саудасы дәстүрлі тауарлар саудасының даму қарқынынан, орта есеппен алғанда, 3-4 есе артық болады. 
Лицензиялар нарығының тауарлы массасы  -  бұл жаңа технологиялардың жеке иесінде ірі және шағын фирмалармен, мемлекеттік және жартылай мемлекеттік ұйымдар бойынша таратылған өнепкәсіптік меншік объектілерінің саны. Есептеуіш техника негізінде жасалған қазіргі халықаралық ақпараттық жүйелер әлемдегі бар ғылыми-техникалық жетістіктердің ұсынысы мен оларға түсетін сұранысы туралы кең көлемді ақпаратты бір орталықта өңдеуге мүмкіншілік береді. Лицензия мен ноу-хаудың қызмет көрсету саласында делдал ұйымдардың, агенттік фирмалар мен брокерлердің көп қырлы жүйесі пайда болды. Лицензиялық сауда бойынша статистикалық мәліметтер жеке мемлекеттер шекарасында және әлемдік масштабта лицензия мен ноу-хау нарығының сыйымдылығын бағалауға және дамуының заңдылықтар мен тенденцияларын анықтауға мүмкіншілік береді.
Лицензиялық айырбастың заңдылықтары мен қозғаушы күштеріне жүргізілген талдау көрсеткендей, халықаралық лицензиялар нарығында нарықтық механизм қалыптасып, жүзеге асырылады, ал оның негізгі элементтері  -  сұраныс, ұсыныс және баға болып табылады. 
Лицензиялар мен ноу-хау нарығындағы сұраныс  -  бұл жеке лицензиялар мен ноу-хауға сұраныстың сомаланған мөлшері. Ол бәсекелестердің ғылыми-техникалық жетістіктерге және лицензиялар сатып алушылардың оның пайдалануынан тапқысы келетін пайданың қажеттілік деңгейі арқылы анықталады.          
Лицензиялар мен ноу-хау нарығындағы ұсыныс  -  бұл нарыққа келіп түсетін ғылыми-техникалық жетістіктер мен жаңалықтардың жиынтығы. Ол өндірістің белгілі бір саласында техникалық прогресстің динамикасын сипаттайды. 
Белгілі бір технологияға сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасы лицензиялар мен ноу-хауға орналасатын баға деңгейіне елеулі әсер етеді. Баға, оның жасауына жіберілген шығындары арқылы емес, ұқсас технологиялар ұсынатын бәсекелестердің көлемдері арқылы анықталады.
Лицензиялар мен ноу-хаудың әлемдік нарығының құрылымына жеке мемлекеттердің ұлттық нарықтары кіреді, мұнда жаңалық иелері мен қызығушылығы бар кәсіпкерлері арасында ішкі лицензиялық операциялар жүзеге асырылады. Ұлттық нарықтар лицензиялардың халықаралық нарығымен үнемі байланыста болып, өтетін үрдістердің сипаттамасын көрсетіп отырады.  
Дәстүрлі тауарлы нарық анықтамасына сәйкес, лицензиялар мен ноу-хаудың әлемдік нарығы  -  бұл өндіріс саласында құралдар мен еңбек үрдістерін өзгертудің ортақ қасиеттері және айналым саласында қозғалысының ортақ лицензиялық формасы бар ғылыми-техникалық жетістіктердің сатушылары мен сатып алушылары арасында халықаралық экономикалық қатынастар жүйесі.
Халықаралық сауда  объектілерінің катарына қазіргі уақытта жобалау   жұмыстары,   лизинг    (жабдықтарды ұзақ мерзімте жалға алу) инжиниринг (инженерлік құрылыс жұмыстарын атқару үшін жасалынған келісімдер)    жатады.
Халықаралык   саудада  "жаңа    индустриялды   елдер"   (Гонконг, Онтүстік Корея,    Сингапур, Тайвань)   үлкен   роль   атқара     бастады.    

Өзін-өзі тексеру сұрақтары 
1. Әлемдік шарауашылықтың құрылымы неден тұрады?
2. Әлемдік шаруашылыққа ҒТР қалай әсер етеді?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002

Тақырып 7. Сыртқы сауда саясаты және оның құралдары

Дәріс сабағының мазмұны:
* Мемлекеттің халықаралық саудадағы рөлі.
* Сауда саясатының құралдары: тарифтік және бейтарифтік.
                                       
Әр түрлі елдер жалпы әлемдік экономикада жалпы және оның жекелеген тауар рыноктарында әр түрлі орын алады. Халықаралық сауданың әр бір қатысушысы өз мүдделерін қорғау мақсатында қандай да бір іс-әрекет атқаруға тырысады, яғни осы салада белгілі бір саясат жұргізеді. Халықаралық сауда саласында саясаттыңі негізгі екі түрі бар:                                                                                I
- халықаралық сауда саясаты;
- сыртқы сауда саясаты;
Халықаралық сауда саясаты - халықаралық сауда саласында жалпылама қабылданған саясат. Дүниежүзілік  Сауда Ұйымы (ДСҰ) жүргізеді және ол әлем елдерінің көпшілігі тарапынан қолдау тауып отыр. Мұндай саясатқа халықаралық сауданы ырықтандыру жатады.
Халықаралық сауда - еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми-техникалық өрлеудің ықпалымен эконо - микада жүріп жатқан құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы ұлттық шаруашылықтардың қарым-қатынасын күшейтеді. Мұның озі халықаралық сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.
Халыкаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етеді:
1. халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдаудың дамуы;
2. экономикада   жаңа салалардың пайда   болуына және   негізгі капиталды жаңартуға иті әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция;
3. дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардың белсенді қызметі;
4.  тарифтер мен сауда туралы Бас  келісімнің шаралары арқылы халықаралық сауданың реттелуі;
5.  коптеген елдердің импортына кедергілердің жиылып, кеден    бажы   төмендеп,    еркін    экономикалық аймақтардың құрылуы;
6. сауда-экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға бірдей рыноктардың қалыптасуы;
7. сыртқы рынокқа бейімделген экономикасы бар "жаңа индустриалды елдердің" пайда болуы т.б.
Халықаралық    сауда    дегеніміз:     дүниежүзі    елдері арасындағы төлемді, жиынтық тауар айналысы . Халықаралық    экономикалық   қатынастардың дәстүрлі және ең кең дамыған нысанына сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы сауданың ролі ерекше маңызды.
Американ ғалымы Дж.Скастың пікірінше "қандай бір ел болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан окшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ".
Сыртқы сауда да "фритретерствоны" (еркін сауда), немесе "протекционизмді" (өз тауар өндірушілерін қолдау) таңдап алудағы ымырсыздық өткен уакыттардың еншісіне қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара кірігіп, араласып кетті.
Фритретерство саясатының ең алғаш А.Смит өзінің "Салыстырмалы артықшылықтар теориясында" анықтаған. Ол: "айырбас қандай елге болса да қолайлы, әрбір ел одан абсолютті артықшылықтар табады", - деп жазған.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен жедел дами бастады.
Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкіге біліне бастады. Бұл дүниежүзілік рынокқа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда-экономикалық қатынастарына әсерін тигізеді. АҚШ дүниежүзілік рыноктағы басымдығынан айырыла бастады.
Егер 1950 жылы АҚШ-тың үлесіне дүниежүзілік экспорттың 3/1 тиген болса, 1990 жылы ол тек қана 8/1 тең болды. Өз кезегінде Алманияның экспорты АҚШ-тың деңгейіне жақындады.
Сөйтіп 90 жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауданың орталығына айналды. 80 жылдары халықаралық сауда-саттықта Жапония едәуір жетістіктерге жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтар экспорттауда Жапония дүниежүзінде бірінші орынға шықты. Сол кезең өз тауарларының бәсекелік мүмкіңдіктері бойынша Жапонияға Азияның "жаңа индустриалды елдері"- Сингапур, Гонконг және Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификациясы төрт жүзге жуық критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс, инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда тепе-тендігі жатады Классификацияда, аталғандардан басқа қазба байлыктар, инфрақұрылым, байланыс құрал-жабдықтар т.б факторлар ескеріледі.
Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндамасында бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік рынокқа салыстырмалы түрде бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады.
Мамандардың болжауы бойынша XXIғасырдың алғашқы жылдарында бәсекеге ең қабілетті елдер санатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болды. 2030 жылы бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Қытай, Жапония болмақ. Бұлардан соң Алмания, Сингапур Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань, Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауға (шаруашылық қызметіне жаңа өріс табуға) ұмтылыстары, өнеркәсібі дамыған елдер тарапынан қандай нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер, ең алдымен "жаңа индустриялды елдер" өз экспорттарының құрылымын өзгерту ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспортында дайын өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының соның ішіңде машиналар мен жабдықтар үлесі артты. Женевадағы дүниежүзілік сауда ұйымының деректеріне сәйкес 1894 жылы ең үлкен экспорттаушы мемлекеттердің қатарына мыналар кіреді.
XXғасырдың соңғы ширегінде халықаралык экономикалық қатынастар жүйесінде Азия-Тынық мұхит аймағының ролі күшейді Дүниежүзілік банктің есептеуі бойнша 2000 жылға қарай дүниежүзілік сауда көлемінің 40% Тынық мұхит бассейнінде шоғырланады.
Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы халықаралық еңбек бөлінісінің теңдеуі олардың өзара сауда қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің үлестерін азайтады.
Қазіргі уақытта негізгі тауар тасқыны "үлкен үштік " АҚШ -Батыс Еуропа -Жапония шеңберінде ағылып жатыр.
Халықаралық сауданы реттеп, оның еркін дамуы жолындағы кедергілерді жойып отыратын негізгі халықаралық ұйым - Тарифтер мен сауда жөніндегі Бас келісім (ГАТТ).
ГАТТ-ты құру туралы келісімге 1947 жылы ең алдымен 23 ел қол қойып, ол келісім 1948 жылы күшіне кірген болатын. 1995 жылы ГАТТ өз қызметін тоқтатып Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы  (БСҰ) болып кайта құрылды. Бұл беделді халықаралық ұйымның аты өзгергеиімен, заты, принциптері, құқықтық механизмі өзінің жалғасын Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымын тауып отыр.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы - қатысушы елдердің өзара саудасын белгілі принциптері, құқықтық нормалары, сауда жүргізу ережелері арқылы мемлекет деңгейінде реттейтін көп жақты халықаралық келісім.
ГАТТ-тың құкықтық механизмі төмендегі принциптерге негізделген болатын:
1. Мемлекетаралық сауда қарым-қатынастарыңда бір-бірінс ең қолайлы жағдай жасау. Осы тәртінке сәйкес келісімшарт жасаған елдер бір-біріне жеңілдіктер мен артықшылықтар беруі тиіс, екі ел арасындағы жасалған келісім автоматты түрде баска мүше елдерге де міндетті;
2.   Алаламау (дискриминациялау) принципі. Бұл принципке сәйкес ГАТТ-қа қатысушы елдердің барлығының сауда қарым-қатынастары  тең құқықтық  жағдайда аткарылуы тиіс;
3. Ұлттық рынокты қорғауда мүмкіндігінше тарифтік құралдарды қолдану,  импорттық тауарларды т.б тарифтік емес шектеулерді алып тастау;
4. Көп жақты келіссөздер арқылы кеден бажын прогрессивті түрде төмендету;
5.Дамушы елдерменсауда қарым-қатынастарында преференциялар (жеңілдіктер мен артықшылықтар) беру;
6. Сауда-саттық қатынастарындағы кездескен қайшылықтарды келіссөздер арқылы шешу.
ГАТТ-тың қызмет жасаған жылдардағы жұмыс нәтижелері томендегідей болды.
1996 жылдың басында ГАТТ-тың мүшелігінде 130 мемлекет болды. Осы жылдың қаңтарында ГАТТ Бүкілдүнисжүзілік сауда ұйымы (БСҰ) болып қайта құрылды. Қазіргі кезде оған 81 мемлекет мүше. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы ГАТТ-тың принциптеріне қосымша қызмет көрсету саудасы және интеллектуалдық меншік саудасы жөніндегі келісімдермен толықтырылды. Жаңа ұйым инвестицияларды қорғауды бақылаудың да жүзеге асырып, реттейтін болады.
Эксперттердің анықтауы бойынша, Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының бақылауында 5 трлн доллар тауар айналымы болмак. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының қызметі дүниежүзілік экономикаға жылына қосымша 250 млрд доллар жуық табыс әкелмек.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының жоғарғы баскарушы органы  --  Министрлер конференциясы.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы ГАТТ-тың қатысуымен жасалған келісімдердің толық орындалуын қадағалайтын болады. БСҰ-ға мүшелік. әр-бір қатысумен мемлекетке бұрын келісілген құжаттардың барлығының мүлтіксіз орындалуын жүктейді.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының құрылуы халықаралық экономикалық қатынастарды, оның ірі саласы халықаралық сауданы жаңа белестерге шығарып, барлық мемлекеттердің сауда қарым-қатынастары деңгейін жоғарылатады деген сенім бар
БСҰ-бейбіт, қатар өмір сүру принциптерін мейілінше тиянақтайтын беделді халықаралық ұйым.

Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттің басқа елдермен сауда қатынасына бағытталған іс-әрекеті түсіндіріледі. Сыртқы сауда саясатының негізгі мақсаттары:
::   осы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне кіруінің дәрежесі мен әдісін өзгерту;
::   экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту;
::   елді қ.ажетті ресурстармен қамтамасыз ету (шикізат, энергия және т.б.);
::  экспорт   пен импорт бағаларының арақатынасын езгерту. 
Кейбір мақсаттар ұзақ мерзімді сипатта болады,  мысалы халықаралық еңбек бөлінісіне кіру дәрежесі мен әдісін өзгерту. Басқа мақсаттар одан гөрі аз мерзімде жүзеге асырылуы мүмкін,мысалға экспорт пен импорт көлемін өзгерту.
Мемлекет шаруашылық субъектілеріне кеңестер беруі және қандай да бір іс-әрекетке ынталандыруы мүмкін. 
Мемлекеттің сыртқы саудадағы өтімді құралдары әр түрлі тыйым салу, мысалға бір өнімніц экспорты 
мен импортына және бір елге қатысты тыйым салу болып табылады.
Сыртқы сауданың құралдарына екі жақты немесе көп жақты келісімдер жүйесі кіреді. Бірақ нарықтық қатынастар даму жағдайында сыртқы сауданың пайдасын ұлғайту және азайтуға әсер ету құралдарын пайдалану арқылы, мемлекет шаруашылық субьектілерін мемлекет саясатының мақсаттарына сәйкес шешім қабылдауына мәжбүр еткізеді. Осы құралдарға тарифтік (tагiffs) және тарифтік емес шектеулер (nоn tагіffs bаггіегs) кіреді.
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып кедендік тарифтер саналады. Кедендік тариф - бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тізімі. Кедендік баж салығы деп мемлекеттік шекараны өту кезінде тауарлардың импорты мен экспортына салынатын салығы түсініледі.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары  
1. Тарифтік реттеу шараларына анықтама беріңіз?
2. Протекционизм саясатын қалай түсінесіз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қарасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002


Тақырып 8. Еркін сауда және протекционизм

Дәріс сабағының мазмұны:
1.Еркін сауда және протекционизм
                                       
Сыртқы сауда  саясатының негізгі екі  бағыты бар:
::    еркін сауда саясаты;
::    протекционизм.
Еркін сауда саясаты таза күйінде мемлекеттің сыртқы саудаға тікелей араласудан бас тартып, рынокқа негізгі реттеуші ролін жүктеуін білдіреді. Бірақ бұл мемлекеттің осы шаруашылық іс-әрекетінің бағытына әсер етуден толық шеттелуін білдірмейді Мемлекет өз шаруашылық субъектілеріне максималды еркіндік беру үшінбасқа елдермен келісім-шарттарға отырады. 
Еркін сауда оң саяси салдарға әкеледі, өйткені елдердің өзара байланыстылығы күшейіп,  бір-біріне дұшпандық әрекетінің мүмкіндігін төмендетеді.
Еркін сауда саясатының жүргізілуі экономикасы дамыған елдерге халықаралық айырбастан неғұрлым көп пайда алуға мүмкіндік береді. Іс жүзінде, еркін сауда саясаты таза күйінде ешқашан және еш жерде қолданылған жоқ.
Протекционизм - отандық экономиканы шетелдік бәсекелестерден қорғауға бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегі рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті жоққа шығарылады, өйткені әлемдік рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекеге жарамдылығы әр түрлі, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған елдер үшін рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті пайдасыз болуы мүмкін. Күшті шетелдік мемлекеттер жағынан шектелмеген   бәсеке экономикалық дамуы төменірек   елдерде экономиканың тоқырауына және осы елде тиімсіз экономикалық құрылымның қалыптасуына әкелуі мүмкін.
Протекционизм елде белгілі бір салалардың дамуына көмектеседі.Аграрлы елдерде протекционизм көбінесе индустриализацияның қажетті шарты болады. Одан басқа, протекционизм жұмыссыздықтың азаюына әсер етеді. Бірақ бұл саясатты ұзақ мерзім бойына пайдалану экономиканың тоқырауына әкеледі, өйткені шетелдік бәсеке болмаса, жергілікті кәсіпкерлердің техникалық деңгейі мен өндіріс тиімділігін жоғарылатуға ынтасы төмендейді.
Өзінің төтенше формасында протекционизм экономикалық автаркия түрінде болады, яғни ел импортты тек өз елінде шығаруға мүмкінболмайтын тауарлармен ғана шектейді. Экспорт болса, импортты қамтамасыз ету деңгейінде ғана рұқсат етіледі.
Кедендік баждар да, өздерінің экономикалық мәні және ықпал ету сипаты жағынан сыртқы сауда процесін нарықтық реттеушіге жатады. Кедендік баждар дегеніміз ақша алымы немесе ел шекарасы арқылы тасымалданатын тауарлар мен көлік құралдарына мемлекеттің салатын салығы, олар ең алдымен тауар бағасын көтереді және бісекелестікке қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан да кедендік баждар сыртқы нарықта сауда-саяси бәсекелестіктің белсенді құралы ретінде пайдаланылады.
Отандық өндірісті қорғау үшін барлық елдер импорттық тауарларға кедендік баждар салу механизмін қолданып отыр. Импорттық кедендік баждардың объективті негізі болып әлемдік және ұлттық баға арасындағы айырмашылық есептеледі. Алдыңғы қатарлы елдерде ұлттық бағаға ықпал ететін еңбек өндірісі деңгейінде ешқандай өзгешеліктер жоқ, және кедендік баждар деңгейі де осыған қатысты төмен болып отыр. Дамушы елдерде ұлттық шығындардың жоғарғы деңгеіне қарамастан, отандық өндірушілерді қорғау үшін импорттық тауарларға едәуір жоғары кедендік баждар қолданылып отыр. Халықаралық еңбек бөлінісін дамыту барлық немесе көптеген елдердегі импорттық баждарды азайту үшін келешекте жағдай туғызатын қоғамдық еңбек өндірісі деңгейінде ұлттық өзгешеліктерді қысқартумен қатар жүзеге асырылып отыр. Дегенмен, бұл жалпы заңдылық кейбір өзгешеліктерге жол беріп отыр: жекелеген елдерде дамудың белгіленген кезеңдерінде еңбек өнімділігі кемуі мүмкін, бұл Қазақстанда да орын алып отыр, немесе мысалға экономикаға инфляция мен ішкі бағаның өсуі тән болған  аздаған жылдар бұрын Ресей Федерациясында да орын алған. Бұл кезеңдегі әлемдік бағалар тұрақты болып қалып отыр, тіпті төмендеуде. Осы жағдайларда шетелдік тауарларға импорттық баждарды азайтудың алғышарттары болмай отыр. Отандық өндірісті қорғау үшін ұлттық шығындардың қандай деңгейін экономикалық негізделген және шетелдік бәсекелестіктен қорғауды талап ететіндігін есепке алған жөн. Әрине, бұл қорғау жеке шығындары орташа ұлттық деңгейден асып кететін техникалық артта қалған, келешексіз кәсіпорындар мен өндірістерге қатысты қолданбайды, бұл оның техникалық және экономикалық артта қалғандығын жоюы болып есептеледі. Ұлттық өндірушілердің негізгі бөлігі бәсекелестік қабілеті шектелген  өнімдер шығаруға қабілетті, яғни ол әлемдік нарықта бәсекелестікке шыдай алмайды, бірақ ішкі нарықта бұл нарықтың шетелдік бәсекелестіктен қорғалған жағдайында бәсекелестікке қабілетті болып келеді.
Басқа экономикалық сипат экспортталатын тауарлардың кедендік баждарына тән болып отыр. Ол үкімет белгілеген тауарлардың шектелген номенклатурасы бойынша алынады, және алым үшін негіздеме ұлттық шығындар әлемдік деңгейден төмен болған жағдайда туындауы қажет. Экспорттық баждар тарихи және өнер туындыларына, сонымен қатар әзірленуін мемлекет қаржыландырған интеллектуалды өнімдерге қолданылады, сондықтан да бұл өнімдердің барлығы  ұлттық игілік ретінде қарастырылады. Экспорттық квоталарды алып тастау және экспорттық баждардан ақырындап бас тарту кеден ретінде мемлекеттің экспорттық мәмілелерге назар аудармай қоюын білдірмейді.
Халықаралық тәжірибеде тарифтік реттеу олардың белгілену ретімен байланысты бірнеше баждар түрлерінен тұрады:
- салық салынатын тауарлардың кедендік құнына пайыздық мөлшерде есептелетін адвалорлық баждар,
- салық салынатын тауарлар бірлігіне есептелетін арнай баждар,
- кедендік салымдардың аталған екі түрін де үйлестіретін аралас баждар;
Қажет жағдайларда кезеңдік және ерекше баждар қолданылады. Соңғысына арнаулы, антидемпингтік және өтемақылық баждар жатады. Тауардың шығарылған еліне байланысты кедендік баждар максимальды, минимальды және преференциалды болып бөлінеді. Шығу сипатына қарай баждар автономиялық және конвенциялық түрлерге бөлінеді.
Қазақстандағы импорттық тарифтер жүйесі, басқа елдердегі сияқты, келесі негізгі қызметтерді атқарады:
1) протексионистік, бұл отандық тауар өндірушілерді шетелдік бәсекелестерден қорғауға негізделген, мұндайда жұмысшылар мен қызметкерлердің табыс көзі болып саналатын жұмыс орындары да қорғалады. Қазақстан үшін бұл проблема аса көкейкесті болып отыр, себебі бір жағынан сыртықы экономикалық қызметті ырықтандыру ұлттық өндірушілердің ішкі нарықтың едәуір бөлігін жоғалтуына әкеп соқтырса, екінші жағынан байқалып отырған экономикалық тұрақтылық белгілері мен қазақстандық өндірушілердің күш жинауы жаңа фазада бәсекелестік күрес туралы сұрақ тудырып отыр. Нарықтық өзгерістер барысында сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру нәтижесінде қазақстандық өндірушілердің 30% ішкі тұтыну нарығын жоғалтуға әкеп соқтырған осы қызметтің бірден әлсіреуі байқалды. 1994 жылы бөлшек саудадағы тауар айналымының импорт үлесі 20%-ін құраса, ал 2001 жылы ол 40% шамасында болып отыр.
2) фискальды, мемлекеттік бюджеттік қамсызданудағы қызмет түрі. Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей,  елдің экономикалық дамуындағы мемлекеттік табыс көзі болып есептелетін импорттық баждар ролі төмендеуде. АҚШ-та 19 ғасыр соңында бюджетке түскен барлық түсімдердің 50%-і импорттық баждар есебінен өтелген болса, ал қазіргі уақытта бұл үлес 1,5%-тен аспай отыр. Бұған ұқсас көптеген басқа өнеркәсіптік дамыған мемлекеттерде  -  бұл сәйкес көрсеткіш 1%-тен аспай отыр, ал табысы орта деңгейдегі мемлекеттерде - 9%-ті құрайды. Қазақстанға келетін болсақ, фискальды қызметті атқаруда бұрынғыдай кедендік органның басым бағыты болып отыр, себебі алынуы кедендік қызметтерге жүктелген кедендік төлемдер мен салықтар республиканың мемлекеттік бюджетін толтырудың бірден бір көзі болып табылады. Сондықтан да әрине, Қазақстанда кедендік істі ұйымдастыруда мемлекеттік бюджеттің қалыптасқан жалпы сомасының едәуір меншікті салмағын (20% шамасында) құрап отырған кедендік төлемдер мен салықтардың толығымен және уақытылы төленуін бақылау мәселесіне көп назар аударылып отыр.
Жоғарыда айтылғандардан түйетініміз, Қазақстан үшін кедендік тарифтердің фискальды қызметінің маңыздылығы салық тәртібінің төмен және нақты секторлардың "ақшасыздығы" жағдайында импорттық баждар мемлекеттік қазынаны толтырудың аса сенімді көздерінің бірі болып саналады.
3) реттеуші қызмет, оның мәні елдің сауда және төлем балансының тұрақтылығында.
Бұл қызметтерді тиімді жүзеге асыру аясында импорттық кедендік баждар  негіздемесі туралы сауал туындайды. Белгіленген шамада бұл импорттық баждардың экономикалық болмысының әлі күнге дейін анықталмағандығымен байланысты. Ал бұл, өз кезегінде баждардың болмысын, олардың қызметі мен қалыптасу әдістемесін ашуға мүмкіндік берері анық.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары 
1. Сыртқы сауданы реттеудің тарифтік емес әдістері: мөлшерлік, жасырын, қаржылық. Квоталардың мәні. 
2. Сыртқы сауданы жасырын түрде шектеу. Халықаралық сауданы реттеудегі мемлекеттің рольі.Еркін сауда.
3. Протекционизм саясатын қалай түсінесіз?


Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002

Тақырып 9.  Халықаралық капитал қозғалысы

Дәріс сабағының мазмұны:
1.Капиталды сыртқа шығарудың мәні мен себептері.
2. Қазіргі заманғы ХЭҚ және әлемдік экономикадағы капиталды сыртқа шығарудың ролі. 
3.Капиталды сыртқа шығарудың түрлері мен формалары.

                                       
Халықаралық капиталдар қозғалысы, оның елдер арасындағы белсенді миграциясы халықаралык экономикалық қатынастардың маңызды формасы мен бөлігі болып табылады.
Капиталды шетке шығару дүниежүзілік шаруашылықты тереңдете дамыту кезеңіндегі тауарды шетке шығару монополиясын жойды. Тауарды шетке шығаруды толықтыра және негіздей отырып, ол ХЭҚ жүйесінде анықтаушы қызметін атқара бастайды. ОЭСР бағасы бойынша, 80-жылдары (1983 жылдан) тікелсй инвестициялардың орташа жылдық өсу қарқыны 34% тен болып, ол әлемдік сауда өсім қарқынынан 4 есе көп болды. 90-жылдар басындағы қысқа мерзімдік дағдарыстан кейін ол қайтадан әлемдік сауда айналым өсімінен артық бола бастады.
Халықаралык капиталдар рыногы қазіргі заманда әлемдік экономиканың іс-әрекетінде, халықаралық  шаруашьлық байланыстарын дамытуда анықтаушы элемент болып табылады.
Капиталды шетке шығару  -  бұл жүйелі түрде пайда алу және басқадай экономикалық, саяси ұтыс мақсаттарында ақшалай немесе тауар түріндегі құндылықтардың шетелге ауысуы. Капиталдың шетелге ауысуы (капиталды шетке шығару)  дегеніміз  -  бір елдің ұлттық айналымынан капиталдың бір бөлігін алып, оны қабылдаушы елдің өндірістік немесе айналым процесіне әр түрлі формалар (ақшалай, тауарлы) арқылы ауыстыру процесін айтамыз.  Бір елден екініші елге капитал ауысуы, ең алдымен шығаруыш елдің экономикалық дамуының сыртқы саудаға қарағанда өсу қарқыны жоғары болғанымен байланысты. Капитал экспортының қажеттігі дамыған елдерде капитал <<молдығы>> пайда болып, ол ұлттық экономикадағы пайда нормасының төмендеуі, оның массасының жоғарлауымен өтелмейтіндігіне байланысты болды.    
Капиталдың шет елге ауысу себептері арасынан донор-елдегі капиталдың салыстырмалы артықшылығы ерекшеленеді.  Бұл капиталды шет елде үлкен пайда алу мақсатында орналастырып, дивиденд немесе пайыздар арқылы  пайда алу үшінжүзеге асырылады. 
90-жылдарға дейін әлемде тиімді пайдалануды қажет ететін резервті капиталдың зор көлемдері қалыптасты. Олар сақтандыру компаниялары, зейнеттік, сенімділік, инвестициялык, және тағы басқадай қорлар арқылы жинақталуда. АҚШ-тың өзінде 1995 жылы олардың активтері 8 трлн. доллардан асып түсті.
ХХ ғасырдың екінші жартысында капиталды шетке шығару үнемі өсуде. Капитал экспортының өсу қарқыны тауарлы экспорт пен өндірісі дамыған елдердің ЖІӨ-нің өсу қарқынынан да асуда. Капиталды шетке шығару көлемінің күрт өсуі кезінде оның халықаралық миграциясы күшейеді.
Шетелдік инвестициялар деп шетелдік инвесторлар,  басқа мемлекеттер, шетелдік банктері мен компанияларының капитал салуларын айтамыз. Өзінің  мақсатты  бағыттылығы  бойынша,  халықаралық инвестициялар тікелей және портфельді болып бөлінеді. Қаржы иелері нарықта капиталды тұтынушыларын делдарларсыз табуы мүмкін, басқаша айтқанда тікелей инвестицияларды жүзеге асыруы мүмкін. Бұл жерде қаржылардың иелерінен қарыз алушыларға тікелей ауысуы болады. Бұл салымдар түрі инвесторға бағалы қағаздарға немесе шет елдегі меншікке тікелей меншіктену қүқығын береді. Тікелей 
инвестицияларға шетелдік инвестор компаниясының шет елдерде құрған немесе сатып алған, оған өз бақылауын орнатқан кәсіпорындар жатады. Тікелей инвестициялар құрамына жеке меншіктік компаниялардың шет елде салынған өз капиталы, қайта салынған пайдасы және қарыз бен несие түріндегі ішкі фирмалық аударулар кіреді.
Инвестицияларды шетелден тартудың негізгі себебі ішкі нарықтың кеңею кезіндегі капитал қажеттігі болып табылады. 
Портфельді инвестиция деп  -  шетел кәсіпорынына бақылау орнатуға мүмкіндік бермейтін, акциялар, облигациялар және капитал салымдарының басқадай түрлерін айтамыз. 
Портфельді инвестициялар  -  ірі корпорация, орталық және жеке меншік банктер шығаратын қарыз облигацияларын, шетел капиталын тарту арқылы қаржыландырудың маңызды көзі болады.
Шетелдік инвестициялар деп шетелдік инвесторлар,  басқа мемлекеттер, шетелдік банктері мен компанияларының капитал салуларын айтамыз. Өзінің  мақсатты  бағыттылығы  бойынша,  халықаралық инвестициялар тікелей және портфельді болып бөлінеді. Қаржы иелері нарықта капиталды тұтынушыларын делдарларсыз табуы мүмкін, басқаша айтқанда тікелей инвестицияларды жүзеге асыруы мүмкін. Бұл жерде қаржылардың иелерінен қарыз алушыларға тікелей ауысуы болады. Бұл салымдар түрі инвесторға бағалы қағаздарға немесе шет елдегі меншікке тікелей меншіктену қүқығын береді. Тікелей 
инвестицияларға шетелдік инвестор компаниясының шет елдерде құрған немесе сатып алған, оған өз бақылауын орнатқан кәсіпорындар жатады. Тікелей инвестициялар құрамына жеке меншіктік компаниялардың шет елде салынған өз капиталы, қайта салынған пайдасы және қарыз бен несие түріндегі ішкі фирмалық аударулар кіреді.
Инвестицияларды шетелден тартудың негізгі себебі ішкі нарықтың кеңею кезіндегі капитал қажеттігі болып табылады. 
Портфельді инвестиция деп  -  шетел кәсіпорынына бақылау орнатуға мүмкіндік бермейтін, акциялар, облигациялар және капитал салымдарының басқадай түрлерін айтамыз. 
Портфельді инвестициялар  -  ірі корпорация, орталық және жеке меншік банктер шығаратын қарыз облигацияларын, шетел капиталын тарту арқылы қаржыландырудың маңызды көзі болады.
Серіктестер арасындағы келісімшарт яғни ақша қаржыларын басқа және заңды тұлғаға төлемдік қайтарымы мерзімділік және мерзімін ұзарту шартында уақытша пайдалануға беру. Несие қозғалысы жеделдіктің үстеме артық төлеу және міндетті түрде қайтарылу арқылы жүзеге асырылады. Экономиканың кейбір салаларында қаржы артықшылығы ал басқа бір салаларында қаржы тапшылығы проблемалары туындап отырады. Халықаралық несие беру арқылы шеше отырып, экономиканың іргелілуіне мүмкіндігін береді. Несиенің қайнар көзі болып халықаралық фирмалар, ұйымдар мемлекеттік жалпы айналым процесінен босатылған ішкі қаржылары табылады. Негізгі қызметті атқарады:
* Несие көлемін әлемдік шаруашылықтың субъектілері арасында ақша қаржылары қайта бөлісу жүреді, ол бос уақытша ақшаны тиімді қолдануды білдіреді.
* Айналыс шығындары қысқартады, яғни айналымдағы нақты ақша несиелік операциялар аударымдарға ауысады. Несие беру тәсілі несие бойынша натуралды немесе ақшалай болады. Уақытына қарай несие қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ арнайы ұзақ мерзім болып бөлінеді
Несие түрлері:
* Тұтынушылық несие 
* Ипотекалық
* Коммерциялық
* Мемлекеттік
* Банктік
* Халықаралық

Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Экспорттаушы елдер мен ипорттаушы елдер үшін капиталды сыртқа шығарудың салдары.  
2. Капиталды сыртқа шығарудың  ауқымының ұлғаюы.
3. Капиталды сыртқа шығарудың қажеттілігі неде?

Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002


Тақырып  10.  Халықаралық жұмысшы күші миграциясы

Дәріс сабағының мазмұны:
1. Халықаралық жұмысшы күші миграциясы ұғымы. 
2. Жұмысшы күші миграциясының түрлері мен негізгі бағыттары. Жұмысшы күші миграциясының басты себептері. 
3. Халықаралық жұмысшы күші миграциясының негізгі орталықтары. 
4. Жұмысшы күші миграциясы және жұмыссыздық. 
5. Қабылдаушы елдер және донор елдер үшін жұмысшы күші миграциясының жағымды және жағымсыз жақтары.

Еңбек миграциясы - бұл еңбекке жарамды халықтың қандай да бір қоғамның экономикалық қажеттілігіне айналған, еңбек күшін қажет ететін орындарға байланысты қозғалысы. Халық миграциясының басты функциясы әр түрлі елдердегі, аудандардағы және елді мекендердегі жұмысшы күшінің түрлі мамандану мен бағытталуының, ұсынысы мен сұранысынын сандық және сапалық сәйкестігін қамтамасыз ету болып табылады. Миграцияны ішкі және сыртқы миграцияға бөледі.
Халықаралық миграцияға иммиграция, эмиграция, рэмиграция, білімділердің кетуі, миграциялық сальдо ұғымдары тән.
Иммиграция  -  жұмысшы күшініңбасқа елге, жұмысқа немесе оқуға белгілі мерзімге орналасу мақсатымен келуі немесе жұмысшылар импорты.
Эмиграция - жұмысшы күшініңэкспорты, басқаша айтқанда шетелде жұмыс орындарын алу мақсатымен елден кетуі.
Реэмиграция  - эмигранттардың отанына тұрғылықты өмір сүру үшінқайтып келуі (оралмандар).
<<Милардың ағымы>> - жоғары білімді мамандардың халықаралық қозғалысы.
Миграциялық сальдо - кетіп қалған және келген мигранттар арасындағы айырма. Егер эмиграция иммиграциядан көп болса, миграциялық сальдо теріс болып, елден жұмысшы күшініңкетуі байқалады. Ал егер эмиграция иммиграциядан аз болса, миграциялық сальдо оң болып, елге жұмысшы күшініңкелуі байқалады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының топтастыруына сәйкес, сыртқы миграцияның төмендегідей түрлері бар:
1.   Қайтпайтын-тұрғылықты мекендеуге бағытталған миграция. Миграцияның бұл түрі белгілі бір жағдайларда АҚШ,  Канада, Австралия, Германия, Израильде рұқсат етілген.
2.   Маусымдық- қабылдаушы елде бір жылдан кем уақытқа төлемді жұмыстабу үшінкелген, уақытша немесе маусымдық мигранттар болып табылады.
3.   Маятниктімигранттарды <<фронтальерлер>>    деп атайды. Жүмысшы-фронтальер-мигранттар күнсайын көрші мемлекетте жұмыс істеу үшіншекарадан өтеді.
4.  Амалсыз миграция. Амалсыз миграция экономикалық емес себептерден болса да, ол эмиграция мен иммиграция елдерінің дамуына әсер ететін еңбек ресурстарының қайта бөлінуіне әкеледі.
Халыкаралық миграцияға бірқатар заңдылықтар тән:
1. Миграция процесінде басты орынды еңбек миграциясы алады. Мемлекетаралық миграцияда, қазіргі еңбек күші нарығынында еңбек детерминантасы басты болып табылады.
2. Халықаралық миграция қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірінде күнделіктіқұбылыс болды. Бұл процесс қалыпты түрде дамуда.   Әлемдік миграция айналымына көптеген  елдердің жұмысшылары қатысуда. Сондықтан капитал, тауар рыноктарымен бірге халықаралық еңбек күші нарығы пайда болып, оның негізгі қозғаушы күшіеңбек миграциясының процесі болды. 
3. Заңсыз миграцияның кең үлғаюы байқалуда.
4. Мигранттар арасында жоғары маманданғандардың үлесі өсуде.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары
1. Халықаралық жұмысшы күші миграциясының негізгі түрлерін атаңыз?
2. Халықаралық жұмысшы күші миграциясының қандай орталықтарын білесіз?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002

Тақырып 10.  Халықаралық валюта-қаржылық және несиелік қатынастар

Дәріс сабағының мазмұны:
* Валюталық қатынастар және валюталық жүйе ұғымдары. 
*  Халықаралық валюталық қатынастардағы алтынның ролі.
* Әлемдік валюта жүйесінің даму кезеңдері. 

Дүниежүзілік валюталык жүйеге қазіргі кезде ұлттык, валюта және ұжымдық резервтік валюта мен оған алтын резерві де қоса енеді; өзара валюта қайтарымдылық шарты; валюта паритеті мен курсының механизмі, валюталық шектеудің көлемі; халықаралық есептеу түрлері; халықаралық. валюта нарығы режимі мен дүниежүзілік алтын нарығы.
Қазіргі халықаралық валюталық жүйеге халықаралық валюталық қор (ХВК) еніп, оған мынандай міндеттер қойылады: валюта курсын реттеу ережелеріи айқындау және оның орындалуын бақылау, валюта қайтарымдылығына ықпал жасау және валюталық шектеуді жою.
Халықаралық валюталық қор (ХВҚ) Біріккеи Ұлттар Үйымының арнайы мекемесі болып саналады. Бұл мекеме 1944 жылы құрылған, оған дүниежүзінің 160-тан астам мемлекеттері мүше. Халықаралық Валюталык Қор қысқа мерзімді және орташа мерзімді несиелер береді.
Халықаралық валюта жүйесі XIX ғасырдың аяғында қалыптасып, екі жиынтық құрамнан тұрады: валюталық қатынастар мен валюталық механизмдер. Олар ХВҚ-дың көмегімен валюталық қатынастарды және халықаралық валюталык, келісімін реттейді. Оған осы мақсатқа аймақтық валюта- несие мекемелерін (банктер) кірістіреді.
Валюта қатынастары тарихында үш валюта жүйесі белгілі. Біріншісі стихиялы XIX ғасырдың аяғында алтын стандартының негізінде пайда болды. Алтын монеттік және алтын құймалары ретінде стандартқа сай 1922 жылға дейін өмір сүрді. Алтын монеттік стандарт қағаз ақша белгісінің алтын монетаға еркін ауысуын қамтамасыз етті:ұлттық мемлекеттің алтын монеталары дүниежүзілік ақша міндетін атқарады. Алтын монета стандартты алтын құймалар стандарты ауыстырған соң, қағаз ақша белгілері тек құймалар салмағы 12,7 гр. болатын алтынға айырбасталды. Дүниежүзілік ақша міндетін тек алтын кұймалар атқарады.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң Генуэз конференциясында (Италия 1922 ж.) алтын ұрандық стандартқа көшу туралы халыкаралық келісімге қол қойылды. Бұл алтыны аз елдерге халықаралық сауда жасауға кепілдік туғызды.
Алтын ұрандық стандарттың талабы бойынша ұлттық валютаны алтын құймаларға айырбастау делдал-валюта арқылы жүргізілді. Делдал-валюталар болса, алтын құймаларға еркін айырбасталды. 
Ал 50-ші жылдары алтын валюта (алтын доллар) стандартының негізінде валюта жүйесі қалышасты. Дүниежүзілік ақша міндетін алтынмен қоса АҚШ доллары атқара бастады Бұл шешім І944 жылы халықаралық Бреттон-Вуд конференциясында (АҚІІІ) қабылданады. АҚШ доллары үш унциясы 31,1 гр. болатын 35 долларға сай келетін алтынға айырбасталды.
Алайда 1971 жылдан бастап, АҚШ долларды алтынға айырбастаудан бас тартып алтынға деген доллар бағасын арнайы түрде жойды.
Жаңа дүниежүзілік валюта жүйесі 1979 жылдан бастап күшіне еніп, мұны Ямайкада ХВҚ-на қатысушы елдер бекітті. Дүниежүзілік валюта жүйесі тарихында тұңғыш рет дүниежүзілік ақша міндетін алтын емес, ұлттық валюта мен интернациональды есеп ақша атқара бастады. Мұны  --  интернациомалды есепті ақшаны  --  халықаралық валюта қоры шығарды.
Қазіргі валюталық жүйенің басты элементтері болып халықаралық есептеулер жатады.
Қазіргі валюталық жүйе  --  жан-жақты валюталық нарықтық стандарт. Қазіргі валюталық механизм осы кездегі валюталық қатынасты реттейді. Валюталык қатынастың негізгі мәні мынада:
 --   валюталық өлшем  алтынмен тікелей байланысын үзіп оның алтынға қатаң бағамы жойылды;
 --   алтын ел ішіндегі айналымда ғана емес, дүниежүзілік нарықта да жалпы төлем құралы қызметін тоқтатады;
 --   алтын ерекше өтімді тауар ретінде ақшаға да сатылады, ал ол ақшалар халықаралық есептесулерде қолданылады;
 --  елдер арасындағы валюталық қатынастар ендігі жерде ұлттык валютаның өзгермелі курсына негізделеді.
Курстың бұл құбылысы екі фактормен: біріншіден, дүниежүзілік қауымдастықтағы елдердің ішкі нарықтағы валютаны сатып алу қабілеттілігін нақты құнының ара қатынасымен; екіншіден, халықаралық нарықта ұлттық валютаға деген сұраным мен ұсынымға байланысты.   
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002

Тақырып 12.   Халықаралық, аймақтық валюта-несиелік және қаржылық ұйымдар

Дәріс сабағының мазмұны:
1. Халықаралық валюталық қор
2. Әлемдік валюта жүйесінің даму кезеңдері. 

Халықаралық Валюталық Қор активінен жиналған жарналар (квота) құрайды. Қордың 1978 жылы енген жаңа жарғысы алтынға арнайы бағаны жойып, валюта курсының қалқымалы жүйесін мақұлдайды. ХВҚ-ның жоғарғы органы - Басқарушы Кеңес, оның штаб-пәтері Вашингтонда орналасқан.
ХВҚ-ға енетін кез келген ел өз төлемін валюта түрінде еркін конверциялаған валюта сатып алуға резерві мен төлем балансының тапшылығы жоймайынша конверцияланбаған валюта басқа елдерге сатылмайды.
Халықаралык валюта қоры енетін елдерге квотасын анықтайды. Олардың квотасы: жалпы ішкі өнімнің ауқымы, импорт пен экспорттың көлемі, алтын-валюта резервінің көлемі; төлем балансының сальдосымен байланысты.
Қазақстан Республикасының ХВҚ-на кіруінен елдің дүниежүзілік экономикамен интеграциялануын байқатады. Алайда несие бере отырып, ХВҚ-ы кепілдікті талап етеді және меншікті персоналы арқылы өз 
қаржысының тиімділігіне баға береді.
ХВҚ-ның экспорттарының есептері көрсеткендей, ТМД мемлекеттерінің бірге алған квотасы ХВҚ-ы капитал ауқымының 4,76% құрайды. Бұл сенсация ретінде қабылданып, Сауд Аравиясымен, үлкен жетілік елдерінен соң, Ресей тоғызыншы орында қалған.
Бірінші орында, әрине АҚШ-ты ХВҚ-нңп 18,48%  капиталы иемденген. Квота көп болса, ХВҚ-на елдің қосатын төлемі көп болады. 
Халықаралық  сауда  -  экономикалық   қатынастарды  реттеу  үшін халықаралық  ұйымдар  құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ΕACT, ЮНКТАД т.б.  жатады.
ГАТТ-тың тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардың  сауда  қатынастары  қабылданған   нормалар   мен ережелер  негізінде  айқындалады. ГАТТ 1948  жылдан   бастап  әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық  ұйымның  шеңберінде  сыртқы саудаға  қатысты  барлық   проблемаларды  талқылау  үшін  мүше елдер  арасында   келіссөздер, консультациялар, ксздесулер өткізіледі. ГАТТ-тың  толық   құқылы мүшелерінің саны 1990 жылы    90-ға жетті.
ЕАСТ- Еуропалық   еркін  сауда ассоцияциясы 1960 жылдан бастап  жұмыс  істейді. Бұл   ассоцияцияға  6  Батыс   Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ-тың негізгі   мақсаты өзара еркін  сауда     жағдайын  қалыптастыру.
ЮНКТАД- БҰҰ-ның сауда және даму конференциясы. Бұған 170-ке жуық мемлекет, соңдай-ақ көптеген     халықаралық     ұйымдар      кіреді. ЮНКТАД халыкаралық экономикалық қатынастардың дамуына және реттелуіне қолдау жасайды.
Қазіргі валюталық жүйенің басты элементтері болып халықаралық есептеулер жатады.
Қазіргі валюталық жүйе  --  жан-жақты валюталық нарықтық стандарт. Қазіргі валюталық механизм осы кездегі валюталық қатынасты реттейді. Валюталык қатынастың негізгі мәні мынада:
 --   валюталық өлшем  алтынмен тікелей байланысын үзіп оның алтынға қатаң бағамы жойылды;
 --   алтын ел ішіндегі айналымда ғана емес, дүниежүзілік нарықта да жалпы төлем құралы қызметін тоқтатады;
 --   алтын ерекше өтімді тауар ретінде ақшаға да сатылады, ал ол ақшалар халықаралық есептесулерде қолданылады;
 --  елдер арасындағы валюталық қатынастар ендігі жерде ұлттык валютаның өзгермелі курсына негізделеді.
Курстың бұл құбылысы екі фактормен: біріншіден, дүниежүзілік қауымдастықтағы елдердің ішкі нарықтағы валютаны сатып алу қабілеттілігін нақты құнының ара қатынасымен; екіншіден, халықаралық нарықта ұлттық валютаға деген сұраным мен ұсынымға байланысты.
Сауда және даму бойынша БҰҰ конференциясы (ЮНГАР). Ол бүкіл экономиканың сауда қатынастарын реттеумен айналысады. БҰҰ құрылымында әлеуметтік мәселелермен айналысатын ұйымдар бар.
* БҰҰ-ң даму бағдарламасы 1965 жылы құрылған
ЮНИСЕФ 1946 жылы құрылған. БҰҰ  -  ң балалар қоры
ЮНЭП  -  БҰҰ  -  ң қоршаған ортаны қорғау жөніндегі бағдарламасы. 1972 жылы құрылған
ЮНЮ  -  БҰҰ-ң университеті (Жапония)
ЮНИТАР  -  1963 жылы құрылған. БҰҰ  -  ң оқу және ғылыми біріккен ұлттар ұйымының институты.
Сонымен қатар БҰҰ  -  ң қатарында арнайы маманданған мекемелер қызмет атқарады.
* ЮНЕСКО  -  1946 жылы құрылған. БҰҰ  -  ң білім беру, мәдениет жөніндегі ұйымы
* Халықаралық кеңес ұйымы (НОТ)
* ХЭБО 1965 жылы құрылған.
* Дүниежүзіндегі почта одағы 1874 жылы құрылған. БҰҰ құрамына 1947 жылы енген
* Дүниежүзілік ДСҰ 1948 жылы құрылған
* Дүниежүзілік интеллектуалды меншік ұйымы
* Дүниежүзілік туристік ұйым
* Дүниежүзілік банк тобы
* Дүниежүзілік халықаралық валюта қоры

Өзін-өзі тексеру сұрақтары 
1. Әлемдік валюта жүйесі неше кезеңнен өтті?

Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002


Тақырып 13.  Экономикалық интеграция

Дәріс сабағының мазмұны:
1. Қоғамдық шаруашылық өмірдің интернационалдануы.
2. Халықаралық экономикалық интеграция ұғымы. Интеграциялық процесстердің даму факторлары. 
3. Аймақтық интеграция түрлері. 
4. Экономикалық интеграцияның ТҰК және халықаралық өндірістік байланыстардық дамуы.   

Бірнеше ұлттық шаруашылыктың бірігіп аймақтық экономикалық жүйе құрауын халықаралық экономикалық интеграция  процесі дейміз. Осы интеграциялық құрылымға  -  Еуропалық экономикалық қауымдастық (ЕЭҚ) жатады. ЕЭҚ 1957-ші жылы құрылып, оған алғашкыда алты мемлекет енді: Бельгия, Голландия, Италия, Люксембург, Франция, Германия. Ал, 1973-ші жылы төрт мемлекет қосылды: Англия, Дания, Исландия, Греция. 1986-шы жылы қантардан бастап Испания, Португалия қосылып  --  <<Еуропа он екілігі>> дүниеге келді. Ұлттық Еуропа парламенті құрылып, өз мәжілісін Страсбург (Франция) қаласында өткізеді. Қызмет саласына қауымдастықтың бюджет қаржы істерін бақылау жатады. ЕЭҚ-тың үкіметаралық органы болып Министрлер Советі жатады. Министрлер Советінің шешімі серіктес-мемлекеттің заңдарымен пара-пар саналады. Совет жұмысының аясына қауымдастық кызметінін негізгі сұрақтары толық енеді. Әр мемлекеттің басшысы Совет мәжілісіне жарғы жыл төрағалық жасайды. Төрағалықтың алмасуы алфавиттік ретпен ауыстырылады. Еуропалық экономикалық қауымдастық территориясында енген елдерден кеден салығы алынбайды. Сондықтан тауар, қызмет ету, капитал мен жұмыс күші өзара еркін қозғалып отырады. Жан  басына  шакқанда азық-түлік әндіруді  Еуропалық экономикалық қауымдастық елдері АҚШ-ты басып озды Энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз етіп, автомобиль шығаруда Жапония мен АҚШ-қа басты бәсекелес болды.
Ал, 1967-ші жылы Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің сауда экономикалық тобы (АСЕАН) құрылды. Оған алты мемлекет мүше болды: Бруней, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Тайланд, Филиппин. Латын Америка территориясында 1980-ші жылы сондағы елдерден ең ірі экономикалық сауда тобы қүрылды. Максаты  --  аймақтағы сауда мен экономикалық ынтымақтастықты дамыту, басқа елдермен сауда-экономиклық байланыстарды ұлғайту, келешекте латынамерикандық жалпы нарықты құру болып табылады. Бұл қауымдастыққа 11 ел кіреді: Аргентина, Бразилия, Венесуэла, Колумбия, Мексика, Парагвай, Перу, Уругвай, Чили, Эквадор. Штаб-пәтері Монтевидо (Уругвай) қаласында орналасқан. Ал, 1992-ші жылы ақпан айының 17-де Солтүстік америка жалшы нарығы(НАФТА) құрылды. Оған: АКШ, Канада, Мексика елдері мүше болды. Олардың ұйғаруынша: Канада табиғи (орманды) ресурстарды, Мексика -  мұнай мен арзан жұмыс күшұін жіберіп отырады. Сондай-ақ. 1991-ші жылы желтоқсаи айыпда бұрыңғы кеңес одағына кірген республикалар егіеменді мемлекеттер Декларациясын қабылдап Одағының Шартына қол қойды. Сөйтіп, Тәуелсіз іемлекеттер достастығы (ТМД)пайда болды. 
Жаңа реформалау жағдайында олардың араларында қалыпты экономикалық қатынастар түрі осы кезге дейін табылған жоқ. Экономикалық әріптестікің тиімді схемасының қалыптасуын Еуразиялық төртіліктің (1996 ж.) шартынан байқаймыз. Оған: Қазақстан, Ресей, Қырғызстан, Белоруссия елдері енді. Кеден одағы құрылды. Бірігудің нәтижесі өз жемісін беріп келеді.
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002


Тақырып 14. Қазақстан халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде 

Дәріс сабағының мазмұны:
1. Қазақстан Республикасының экономикалық потенциалы. Қазақстан экономикасының қазіргі  кездегі жағдайы. 
2. ҚР ның халықаралық экономикалық қатынастары.
                                       
Қысқа мерзім ішінде Казақстанды егеменді тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзінің 120-дан астам елі мойындады. Минералды ресурстарға бай Қазакстан шетел капиталын өзіне тартып, 150-дей біріккен кәсіпорын құрылды. Соңғы үш жылда (1995, 1996. 1997) ивестицияның келуі 2 есе өсіп, 282 млн. жуық доллар құрады.
Өнеркәсібі дамыған елдермен (АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция, Жапония, Оңтүстік Корея т.б.) халықаралық экономикалық қатынастарды дамыту жүзеге асуда. Осындай игі істер АСЕАН елдерімен, әсіресе  --  Индонезия, Малайзия, Сингапурмен жасалуда. ЫнтымақтастықТаяу және Орта Шығыс елдерімсн дамуда. Оларға: Түркия, Иран, Сауд Аравиясын жатқызамыз. Ресей, Өзбек, Қырғыз елдерімен экономикалық қатынастар басым бағыттар ұстауда. Еуропа экономикалық одақ елдерімен Қазақстанның экономикалық қатынаста болуы үлкен стратегиялық мүдделілікті байқатады.
Дәстүрлі экономикалық қатынастарды Казақстан барлықТМД елдерімен және Шығыс Еуропамен жалғастыруда.
Қытаймен өзара ұзақ мерзімді қатынас жаңа деңгейге көтерілді. Казақстан қазіргі кезде дүниежүзіндегі 60-тан астам елдермен сауда қатынастарын жүргізуде.
Қазақстанның егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынастарына интеграциялауға объективті жағдайлар жасады.
Қазіргі кезде Қазақстанда колданылып отырған сыртқы сауда режимі, баға жасау еркіндігі және дүниежүзілік рыноктағы бәсеке бағытында елеулі өзгерістер қажеттігі туындап отыр. Солардың ішінде облыстардың   лицензиялар   беру  құқығын   жойып, сыртқы {сауда режимі} экономикалық байланыстар министрлігінен мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын бөліл, олардан монополиялық сауда жасау құқығын алу қажет;
-  барлық лицензиялар мен квоталарды (үлестерді) аукциондарда сатуды заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына алуға, меншіктің әртүрлі нысанындағы кез келген кәсіпорынның лицензиялар мен квоталарға ашык және бәсекелесті түрде қол жеткізуіне мүмкіндік береді;
-  экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесіидс тұрақты түрде талдаулар  жасап,  қажет  болған жағдайда оларға өзгерістер енгізу бүгінгі күннің талабы.
Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы орнын тұрақтандырып, ролін мейлінше арттыру бағыттарында қолға  алатын жұмыстар жеткілікті.
Бұл жұмыстардың негізгілерінің ішінде аяқталған кешен құрып, экспорттағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына сәйкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын онім өндіретін аяқталған технологиялық кешендер құрып, өндіру салаларды экстенсивті дамудан интенсивті дамуға кошіріп, дүние-жүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды пайдалануды мақсат тұту керек.
Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін, интенсивті ауыл шаруашылығын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс шараларды батыл қолға алу міндеттері тұр.
Аталған салалар мен өндірістерді шұғыл дамыту мемлекеттің экспорттық потенциялын ұлғайтып қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне де қолайлы жағдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығымен қолда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдықтарды жеңіл және тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардың экономикалық тиімділік деңгейі жоғары екендігі түсінікті.
Қазақстанның халықаралық саудадағы ролін күшейту үшін оған тән ерекшеліктерді байқап, бағдарлау қажет. Қазақстанның ерекшелігі оның дамыған, сондай-ак дамушы елдер қатарында бірдей болуы.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының жоғарғы басқарушы органы - Министрлер конференциясы. Бүкіл-дүниежүзілік сауда ұйымы ГАТТ-тың қатысуымен жасалған келісімдердің толық орындалуын кадағалайтын болады. БСҰ-ға мүшелік әрбір қатысушы мемлекетке бұрын келісілген кұжаттардың барлығының мүлтіксіз орындалуын жүктейді. БСҰ - бейбіт, қатар өмір сүру принциптерін мейлінше тиянақтайтын беделді халықаралық ұйым. "Төрттік" елдердің БСҰ-ға қосылу туралы құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы қажет.

Қазақстанның халықаралық саудадағы ролін күшейту үшін оған тән ерекшеліктерді байқап, бағдарлау қажет. Қазақстанның ерекшелігі оның дамыған, сондай-ак дамушы елдер қатарында бірдей болуы.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының жоғарғы басқарушы органы - Министрлер конференциясы. Бүкіл-дүниежүзілік сауда ұйымы ГАТТ-тың қатысуымен жасалған келісімдердің толық орындалуын кадағалайтын болады. БСҰ-ға мүшелік әрбір қатысушы мемлекетке бұрын келісілген кұжаттардың барлығының мүлтіксіз орындалуын жүктейді. БСҰ - бейбіт, қатар өмір сүру принциптерін мейлінше тиянақтайтын беделді халықаралық ұйым. "Төрттік" елдердің БСҰ-ға қосылу туралы құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы қажет.
Қазақстандағы импорттық тарифтер жүйесі, басқа елдердегі сияқты, келесі негізгі қызметтерді атқарады:
1) протекционистік, бұл отандық тауар өндірушілерді шетелдік бәсекелестерден қорғауға негізделген, мұндайда жұмысшылар мен қызметкерлердің табыс көзі болып саналатын жұмыс орындары да қорғалады. Қазақстан үшін бұл проблема аса көкейкесті болып отыр, себебі бір жағынан сыртықы экономикалық қызметті ырықтандыру ұлттық өндірушілердің ішкі нарықтың едәуір бөлігін жоғалтуына әкеп соқтырса, екінші жағынан байқалып отырған экономикалық тұрақтылық белгілері мен қазақстандық өндірушілердің күш жинауы жаңа фазада бәсекелестік күрес туралы сұрақ тудырып отыр. 
2) фискальды, мемлекеттік бюджеттік қамсызданудағы қызмет түрі. Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей,  елдің экономикалық дамуындағы мемлекеттік табыс көзі болып есептелетін импорттық баждар ролі төмендеуде. АҚШ-та 19 ғасыр соңында бюджетке түскен барлық түсімдердің 50%-і импорттық баждар есебінен өтелген болса, ал қазіргі уақытта бұл үлес 1,5%-тен аспай отыр. Бұған ұқсас көптеген басқа өнеркәсіптік дамыған мемлекеттерде  -  бұл сәйкес көрсеткіш 1%-тен аспай отыр, ал табысы орта деңгейдегі мемлекеттерде - 9%-ті құрайды. Қазақстанға келетін болсақ, фискальды қызметті атқаруда бұрынғыдай кедендік органның басым бағыты болып отыр, себебі алынуы кедендік қызметтерге жүктелген кедендік төлемдер мен салықтар республиканың мемлекеттік бюджетін толтырудың бірден бір көзі болып табылады. Сондықтан да әрине, Қазақстанда кедендік істі ұйымдастыруда мемлекеттік бюджеттің қалыптасқан жалпы сомасының едәуір меншікті салмағын (20% шамасында) құрап отырған кедендік төлемдер мен салықтардың толығымен және уақытылы төленуін бақылау мәселесіне көп назар аударылып отыр.
Жоғарыда айтылғандардан түйетініміз, Қазақстан үшін кедендік тарифтердің фискальды қызметінің маңыздылығы салық тәртібінің төмен және нақты секторлардың "ақшасыздығы" жағдайында импорттық баждар мемлекеттік қазынаны толтырудың аса сенімді көздерінің бірі болып саналады.
3) реттеуші қызмет, оның мәні елдің сауда және төлем балансының тұрақтылығында.
Бұл қызметтерді тиімді жүзеге асыру аясында импорттық кедендік баждар  негіздемесі туралы сауал туындайды. Белгіленген шамада бұл импорттық баждардың экономикалық болмысының әлі күнге дейін анықталмағандығымен байланысты. Ал бұл, өз кезегінде баждардың болмысын, олардың қызметі мен қалыптасу әдістемесін ашуға мүмкіндік берері анық.
Интеграциялық процесті дамытудың мынадай принциптері қаралған: кеден кедергілерін жоюы, салық, акциз алымын төмендету, отандық тауар өндірушілерді қорғау шараларын жасау. Осы процестерге  -  <<микродеңгейдегі интеграция>> деген айдар тағылды. Шаруашылық субъектісінің әртүрлері осы аталған негізде <<микродеңгейдегі интеграцияны>> жүзеге асырады. Бұл Ресей мен Қазақстан жобасында тәп-тәуір өткерілмек. Біріккен кәсіпорындар мен қаржы-өнеркәсіп топтары құрылып, керек жобаларды мұнай өндіру және газ салаларында, көмір өндіру, машина құрылысында өткеру жүзеге асырылуда. 
Сонымен қатар  ел президенті Н. Назарбаев 2005 жылғы Қазақстан халқына жолдауында Орталық Азия елдері Одағын құруды ұсынды. <<Бұдан былайғы интеграциялануымыз, - деп атап айтты Ел басымыз, - біздің өңіріміздің тұрақтылығына, прогреске,экономикалық және әскери-саяси тәуелсіздікке апаратын жол>>
Қазақстан  -  мейлінше интеграцияланған әлемдік үлкен ағзаның бір бөлшегі. Ол үлкен ағза <<дүние - жүзілік қаржы-экономикалық жүйе>> деп аталады. Демек ағзаның өзге мүшелерінде пайда болған дерт келесі бір мүшенің жұмысына әсер етпей қоймайды. Мұны біз Оң - түстік-Шығыс Азиядағы қаржы дағдарысы кезінде де, осы жолы да сезіндік. Оңтүстік-Шығыс Азияда басталған қаржы дағдарысы кезінде егемендігін жаңада алған республикамыз әлемдік жүйеге онша интеграциялана қоймаған еді. Сондықтан да оның әсері негізінен теңгенің девальвациясын сәл ұлғайтуға ғана жетті. Бір қызығы, сол дағдарыс кезінде Оңтүстік-Шығыс Азия ел - дерінен <<дүркірей қашқан>> қаржының бір азғантай бөлігі Қазақстан үстінен <<себелеп өтіп>>, дамуымыздың жеделдеуіне септігін тигізген. Ал бұл жолы дамудың даңғыл да қарқынды жолына түскен Қазақстан үшін әлемдік қаржы дағдарысының зардабы біраз болды. Екінші дең - гейдегі банктеріміз сырттан <<қорлана>> (фондирование) алмайтын жағдай қалыптасты. Керісінше бұрын алған несиелерін қайтаруға тура келді. Сондықтан да Қазақстанның ипотекалық жүйесі біраз ақсады. Ипотекалық несие арқылы <<май шелпекке кенелеміз>> деген топ та - қырға отырып қалды. Халыққа үлес - тірілген несие қайтарымы іркіліске ұшырады. Жылжымайтын мүлік құны екі еседен астамға түсті. Тұрғын үй бағасының түсуі әлі де жалғасады. Өйткені ол Қазақстан халқының нақ - ты табысына шақталмаған, алыпсатарлардың қолдан жасаған бағасы еді. Солай бола тұрса да, өз егемендігін алған 18 жылдың ішінде ауқымды істер тындырып үлгерген мемлекет басшылығы қазынамызға Ұлттық қор мен Ұлттық банктің тұрақтандыру қорындағыны қоса есептегенде 50 миллиард доллардың сыртында мол қаржы жинақтаған болатын. Оның үстіне Қазақстанның бағасы төмендемеген шикі - заттық экспортынан түсетін валюталық кіріс елден бұрынғы алынған несиелердің қайтарымы ретінде шет елдерге шығарылатын валюталық шығысты толық жабатындай деңгейден де артық. Міне, осы екі жағдай Қазақстанның қарқында дамуын сақтап қалып отыр. 
Мемлекеттік екі үлкен құрылым <<Қа - зына>> тұрақты даму қоры мен <<Самұрық>> мемлекеттік активтерді басқару холдингі біріктіріліп, қандай дауылға да болса қарсы жүре алатын алып және қуатты үлкен бір құрылым өмірге келді. Бұл құрылым Қазақстанның қаржы-экономикалық жүйесіне локомотивтік қызмет атқарып, бүкіләлемдік дағдарысты жағдайдың өзінде еліміздің ырғақты және қарқынды дамуын жалғастыра беруде үлкен қызмет атқарары сөз - сіз.

Өзін-өзі тексеру  сұрақтары 
1. Азық-түлік тапшылығын жою үшін қандай ұсыныс жасай алар едіңіз?
2. Экологиялық мәселелер экономикаға қалай әсер етеді?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Догалова А. Халықаралық экономика . А. Экономика,2000
* Абдулпаттаев С. Халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты. А. Қаррасай, 2006
* Елемесов Р. Халықаралық экономикалық қатынастар. А:Қазақ университеті ,2002


3. ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР

Тақырып 1. Халықаралық экономика қалыптасуы және құрылымы

Сарамандық сабақ сұрақтары
1. Халықаралық экономиканың мәні, қалыптасуы және дамуының негізгі кезеңдері
2.Халықаралық экономика пәнінің анықтамасы, курстың зерттеу объектісі және негізгі бағыттары. 
3.Әлемдік экономика: мәні, негізгі принциптері, ерекшеліктері мен қайшылықтары. 
4.ХЭҚ-ң субъектісі және объектісі, негізгі даму бағыттары.


Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Халықаралық экономиканың қалыптасу тарихын түсіндір. 
2. Халықаралық экономикадағы мемлекеттің ролін анықтайтын тенденцияларды зерттеп,талдау қандай мақсатта жүргізілетінін түсіндір.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1. Халықаралық микро және макроэкономика

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 2. Халықаралық сауданың классикалық теориясы

Сарамандық сабақ сұрақтары
1. Меркантелизмнің негізгі ойлары, оның тарихи мәні және сыны.
2.Халықаралық еңбек бөлінісі халықаралық экономиканың дамуының материалдық негізі ретінде. 
3.ХЕБ-ң формалары.
4.Д.Рикардоның салыстырмалы шығындар теориясы. 


Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. А.Смиттің халықаралық еңбек бөлінісі туралы еңбегі
2.Елдердің мамандануы қандай жағдайға байланысты.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
Д.Рикардо абсолютті артықшылық теориясының дамуы

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 3. Өндіріс факторларының қатынас теориясы

Сарамандық сабақ сұрақтары
1. Өндіріс факторларының арақатынас теориясы.
2. Халықарлық сауда теориясына Дж. Милдің үлесі

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Халықаралық саудадан ұтым қандай болады
2. Өндіріс шығындарын және факторлар бағасының тегістелуі.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
Д.Рикардо абсолютті артықшылық теориясының дамуы

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 4. Халықаралық экономикадағы жалпы тепе-теңдік
Сарамандық сабақ сұрақтары
 
2. Дәстүрлі емес көзқарас. 
3. Өндіріс факторларының ерекшелік теориясының мазмұны. 
4. Еңбектің шекті өнімділік. 

Әңгіме өткізуге және       өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.М.Портердің бәсекелестік артықшылықтар теориясы
2.Халықаралық сауданың даму қарқындары және қазіргі кездегі даму мәселелері 

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Сауда  жоқ жағдайдағы теңгерім
2. Сауда бар жағдайдағы теңгерім
3. Қазақстанның сыртқы саудасының даму көрсеткіштері

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 5. Халықаралық сауданың альтернативті теориясы.

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Хекшера - Олин үлгісі. 
2.В.Леонтьева парадоксы.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
Халықаралық саудадағы тауардың өмірлік циклінің теориясы.


Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
Хекшер-Олин теориясының әлемдік саудадағы мәні және шектеулігі мәселесі

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру


Тақырып 6. Халықаралық саудаға ҒТП  ықпалы.

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Халықаралық саудаға ҒТП-ң әсерінің теориясы. 
2.Халықаралық саудадағы тауардың өмірлік циклінің теориясы.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. ҒТП жетістіктерін пайдаланудың мемлекетті және нарықтық механизмдері
2. Технологиялардың халықаралық айырбасы
Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
* Халықаралық саудаға техникалық прогрестің   ықпал ету теориясы.
* Лицензияларды сату және лицензиялық төлемдер түрі

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 7. Сыртқы сауда саясаты және оның құралдары

Сарамандық сабақ сұрақтары
1..Кедендік тариф сауда саясатының құралы ретінде. 
2.Кедендік баж және оның қызметтері. Кедендік баждың жіктелуі. 
3.Сыртқы сауданы реттеудің бейтарифтік әдістердің негізгі түрлері: сандық, жасырын, қаржылық. 
4.Сандық шектеулік. Квоталау. Квотаның жіктелуі. 

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Сауданың жасырын шектеулігі дегеніміз не?
2. Жасырын әдістердің түрлерін атаңыз.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
Сыртқы сауданы реттеудің бейтарифтік әдістердің негізгі түрлері

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 8. Протекционизм және еркін сауда 
Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Халықаралық саудадағы мемлекеттің ролі. 2.Халықаралық сауданы мемлекеттік реттеудің түрлері. 
3.Еркін сауда. 
4.Протекционизм: мәні және формалары.
Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
Халықаралық сауданы мемлекеттік реттеудің ролі

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 9. Халықаралық капитал қозғалысы.

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Капиталды шетке шығарудың мәні және себептері. 
2.Қазіргі ХЭҚ және әлемдік экономикадағы капиталды шетке шығарудың ролі. 
3.Капиталды шетке шығарудың формалары. 
4.Тікелей, портфельді инвестициялар, халықаралық заимдар. 
5.Капиталды шетке шығару экспорттаушы-елдер және импорттаушы-елдер үшін тигізетін әсері.   

 Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Шетелдік инвестициясы бар кәсіпорындарға мемлекеттік қолдаудың стратегиясы ( нақты мысалмен)
2. Капитал экспорты мен импортын мемлекеттік реттеу туралы не білесіз?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.ҚРинвестицияның динамикасы мен құрылымы. 
2.Халықаралық экономикадағы капитал қозғалысының орны 

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 10. Халықаралық жұмысшы күші миграциясы

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Халықаралық еңбек миграциясының түсінігі.
 2.<<Ішкі>> және <<сыртқы>> миграция. 
3.Жұмысшы күші миграциясының түрлері және оның негізгі бағыттары. 
4.Жұмысшы күші миграциясының негізгі себептері. 
5.Жұмысшы күші миграциясы және жұмыссыздық.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
* Жұмысшы күші миграциясының әлеуметтік-экономикалық салдары қандай?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1.Дамушы елдердегі жұмысшы күші миграциясын мемлекеттік реттеу
2. Дамыған елдердегі жұмысшы күші миграциясын мемлекеттік реттеу  

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 11. Халықаралық валюта-қаржылық және несиелік қатынастар

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Валюта қатынастары және валюта жүйесі түсінігі. 
2.Халықаралық валюта қатынастарындағы алтынның ролі. 
3.Әлемдік валюта жүйесінің эволюциясы. 
4.Валюта курсы және оның қалыптасуына әсер ететін факторлары. 
5.Төлем балансы.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1.Әлемдік валюталық жүйенің дамуының негізгі сатыларын атаңыз.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
* Әлемдік валюта жүйесінің эволюциясы.

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 12. Халықаралық валюта-қаржылық және несиелік ұйымдар 

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Халықаралық қаржылық институттың жалпы сипаттамасы. 
2.ХВҚ: құрылуы, басқару құрылымы
3.Халықаралық валюта-несиелік операцияларды реттеудегі ХВҚ-ның ролі. 
4.Халықаралық қайта құру және даму банкі (МБРР), ұйымдастырушылық құрылымы, ресурстарының құрылуы және несиелік саясаты.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
* Капитал және қарыз құралдары, несие қызметі, несиелеу шарты.

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
* Халықаралық қаржы ұйымдарына Қазақстанның қатысуы

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру


Тақырып 13. Экономикалық интеграция

Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Шаруашылық өмірдің интернационалдануы. 
2.Халықаралық экономикалық интеграция түсінігі. 
3.Интеграциялық процестің дамуының факторлары. 
4.Экономикалық интеграцияның дамуындағы ҒТР-ң ролі. 
5.ТҰК және халықаралық өндірістік байланыстың дамуы. 

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
* Аймақтық интеграцияның формаларын сипаттаңыз. 

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
* Дамыған елдердің аймақтық интеграциялық топтастықтары

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру

Тақырып 14. Қазақстан халықаралық экономикалық қатынастар жүйесінде 


Сарамандық сабақ сұрақтары
1.Қазақстан Республикасының экономикалық потенциалы. 
2.Қазақстанның қазіргі экономикалық жағдайы және оның халықаралық экономикалық қатынастары. 
3.Қазақстанның әлемдік нарықтағы ғылыми сыйымдылық өнімі. 
4.Республиканың экспорттық потенциалы және оның импорттық саясаты. 
5.Қазақстанның сыртқы экономикалық саясаты.

Әңгіме өткізуге және өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Халықаралық экономикадағы Қазақстанның алатын орны туралы әңгімелеңдер
2. Қазақстан Республикасының экономикалық потенциалы қандай?

Мәнжазба мен баяндама тақырыптары. 
1. СЭ саясаттың мәні мен мақсаттары. 
2. СЭ саясаттың аймақтық компоненттері. 

Сабақтың өту барысы:
1. Ауызша сұрау
2.Экономикалық категориялар мен терминдер бойынша  диктант
3. Мәнжазба мен баяндама беру






4.СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ ТАҚЫРЫПТАРЫ

1. Рефераттар мен баяндамалар тақырыптары 
I-ші аралық бақылау 
1. Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың ерекшеліктері мен құрылымы 
2. Әлемдік экономиканың қалыптасуы мен даму кезеңдері 
3. Халықаралық еңбек бөлінісі және оның қазіргі даму тенденциялары 
4. Шаруашылық өмірдің жаһандануының мәні мен негізгі факторлары 
5. Экономиканың жаһандануы үдерісінің әлеуметтік-экономикалық қайшылықтары 
6. Әлемдегі шаруашылық өмірдің ырықсыздануы және ашық экономика саясаты 
7. Әлем елдерінің қазіргі кездегі типологиясы (жіктелеуі) 
8. Әлемнің аймақтары мен елдерінің арасындағы адам дамуының индексінің мөлшері бойынша айырмашылықтары 
9. Өнеркәсібі дамыған елдердің негізгі сипаттары және олардың әлемдік экономикадағы рөлі 
10. Дамушы елдердің негізгі белгілері мен экономикалық даму мәселелері 
11. Жаңа индустриалды елдер: даму ерекшеліктері мен әлемдік экономикадағы орны 
12. Мұнай экспорттаушы елдер: даму ерекшеліктері мен әлемдік экономикадағы орны 
13. Орталық Африка елдерінің халықаралық еңбек бөлінісіндегі рөлі 
14. Латын Америка елдері даму ерекшеліктері мен әлемдік шаруашылықтағы орны 
15. Әлемдік экономикадағы БРИК елдері 
16. Әлемдік экономикада Қазақстанның орны мен рөлі 
17. Әлемнің кедей елдерінің артта қалуының негізгі себептері 
18. Қуып жету дамуының моделі және оларды іс жүзінде жүзеге асыру 
19. Ашық ұлттық экономиканың пайдасы мен мәселелері 
20. Елдің экономикасының бәсекеге қабілеттілігі: түсінігі мен көрсеткіштері 
21. М. Портердің халықаралық бәсекелестік теориясы 
22. ҚР халықаралық бәсекелестік қабілеттілігін дамыту мәселелері 
23. Қазіргі кездегі халықаралық (әлемдік) сауда: ерекшеліктері, құрылымы және даму динамикасы 
24. Қазақстанның сыртқы саудасының құрылымы және дамуы 
25. Халықаралық сауданың классикалық теориялары 
26. Халықаралық сауданың баламалы (альтернативті) теориялары 
27. Халықаралық сауданың табыстардың бөлуіне тигізетін әсері 
28. Сыртқы сауданы мемлекеттік реттудің қажеттілігі мен негізгі мақсаттары 
29. Сауда саясатының тарифтік құралдары 
30. Сауда саясатының бейтарифтік құралдары 

II-ші аралық бақылау 
31. Капиталдың халықаралық қозғалысының мәні, маңыздылығы мен формалары 
32. Қазақстанның экономикасындағы шетелдік инвестициялардың рөлі 
33. Халықаралық несие беру және алу: мәні, формалары мен құралдары 
34. Елдің сыртқы қарызы және оның салдары 
35. Еуровалюта және еуронесие нарығы: пайда болуы мен ерекшеліктері 
36. Әлемдік еңбек нарығы және жұмыс күші миграциясының орталықтары 
37. Жұмыс күшінің халықаралық миграциясының әлеуметтік-экономикалық салдары 
38. Жұмыс күшінің халықаралық миграциясын мемлекеттік реттеу 
39. Қазақстандағы жұмыс күшінің сыртқы миграциясы 
40. Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ): қызметінің мақсаттары және негізгі функциялары 
41. Валюталық қатынастар мен валюталық жүйелер 
42. Елдің төлем балансы: құрастыру принциптері мен құрылымы 
43. Әлемдік валюталық жүйесінің эволюциясы 
44. Валюта бағамдары (курстары) және олардың түрлері мен қалыптасу факторлары 
45. Халықаралық интеграцияның алғышарттары мен даму кезеңдері 
46. Еуропалық одақ: қалыптасуы және оның әлемдік экономикадағы рөлі 
47. NAFTA: пайда болуы және оның әлемдік экономикадағы рөлі 
48. APEC (АТЭС): елдер құрамы және даму болашағы 
49. ASEAN: пайда болуы және оның әлемдік экономикадағы рөлі 
50. Латын Америка елдерінің интеграциялық топтары. MERCOSUR 
51. ЕурАзЭҚ: пайда болуы мен даму мәселелері 
52. ТМД: даму мәселелері мен болашағы 
53. ТҰК-дың негізгі белгілері мен әлемдік экономикадағы рөлі 
54. ТҰК-дың қабылдаушы елдердің экономикасына әсері 
55. Қазақстандағы ТҰК-дың қызметі 
56. БСҰ-ның әлемдік саудадағы орны мен рөлі 
57. ХВҚ: әлемдік экономикадағы рөлі мен қызметі 
58. Бүкіләлемдік Банк Тобы: құрамы мен құрылу мақсаттары 
59. Халықаралық есеп-айырысу банкі: пайда болуы және халықаралық валюта-қаржы қатынастарындағы рөлі 
60. Аймақтық даму банктері: түрлері және негізгі мақсаттары 

2. Үй тапсырмасының тақырыптары 
I  -  ші аралық бақылауға 
1. А. Киреев <<Международная экономика>> (часть 1) оқулығының 2-ші тарауындағы 5 п.  - <<Халықаралық экономикадағы елдердің классификациясы>>оқу және конспектілеу. Конспектіге соңғы жылдардағы сандық көрсеткіш бойынша түзетулер жүргізіп жазу. 
2. Әлем елдерінің соңғы 2  -  3 жылдағы ЖҰӨ-нің жан басына шаққандағы көрсеткіштерін табу, соған сәйкес кесте жасау. Қазақстан Бүкіләлемдік банктің классификациясы бойынша қандай елдердің тобына жататының анықтау. Халықтың жан басына шаққандағы ЖҰӨ-нің көлемін валюта бағамы және сатып алу қабілеттілігі паритеті (ППС) бойынша мәліметтерді салыстыру. 
3. Соңғы 2  -  3 жылдағы әлем елдерінің АӘДИ бойынша көрсеткіштерін табу. Кестелер БҰҰ Даму Бағдармасының (ПРООН) бүкіләлемдік баяндамаларында адамзаттың дамуы бойынша, соның ішінде Қазақстан қандай мемлекеттің тобына кіретінін анықтау және алда келе жатқан және т.б. мемлекеттерге анализ көрсеткіштерін беріңіз. 

II  -  аралық бақылауға 
1. Кез келген мемлекеттің экономикасы бойынша және оның әлемдік экономикадағы рөлі тұралы аналитикалық анықтама жасау (елдер қайталанбауы қажет). 
2. ҚР соңғы 5 жылдағы экспорттың квотасын есептеу және ҚР-ғы ашық экономиканың жағдайы туралы сұраққа жауап беріңіз. Оны басқа әлем мемлекеттерінің экспорттық квотасымен салыстыру. 
3. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстарының кез келген бағытындағы (сыртқы сауда, шетелдік инвестициялар, сыртқы еңбек миграциясы, валюталық реттеу) даму мәселелері тұралы қазіргі жағдайына талдау жасау. 
4. Кез келген нақты трансұлттық корпорация туралы презентация дайындау (компаниялар қайталанбауы қажет) 
5. Кез келген халықаралық экономикалық, валюталық немесе қаржылық кәсіпорын туралы презентация дайындау (ОЭСР - (Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы), ВТО (WTO), ЮНКТАД (UNCTAD), МВФ (IMF), Бүкіләлемдік банк, БМР (Халықаралық Есеп Айырысу Банкі), белгілі бір аймақтық даму банкі (мысалы, Азия даму банкі) және т.б.)№ Презентацияда осы ұйымдардың мақсаттарын, негізігі қызметін, қазіргі таңдағы әлемдік экономикада маңыздылығын түсіндіру қажет. 
6. Әлемдегі кез келген халықаралық интеграциялық топ туралы презентация дайындау (олар қайталанбауы қажет). 

Студенттің білімін бақылау үшін тест тапсырмалары
                                       
                                 І-нұсқа
1. Халықаралық еңбек бөлінісі дегеніміз:
А. әрбір елге тән өндірісті дамытудың бағыты
В. халықаралық монополиялардың қызметінің негізгі бағыттары
С. жеке елдердің белгілі бір товарлардың түрлерін өндіруге мамандануы және осы товарлармен айырбас жасауы
D. дүниежүзілік рынокта товарлардың белгілі бір түрлерін сатуда үстемдікке ие болу
Е. А және В дұрыс
2. <<Ғаламдық>> деген термин нені білдіреді:
А. халқының барлық бөлігін қамтитын жалпы континенталдық проблемаларды
В. жалпыұлттық проблемаларды
С. бүкіл адамзат баласының жалпы мүдделерін қамтитын жалпыпланеталық проблемаларды
D. белгілі бір аймақтың барлық халқының мүдделерін қамтитын проблемаларды
Е. А, В дұрыс
3. Қазіргі жағдайда халықтың санының өсуі мен олардың жер шары территориясында орналасуына қандай факторлар ықпал етеді:
А. халықтың ұдайы өндірілуі және миграциясы
В. халықтың ұдайы өндірілу типі және дамыған транспорт жүйесі
С. дамыған медициналық қызмет көрсету және жұмыссыздық
D. әртүрлі елдердегі өндіргіш күштердің даму деңгейі және қалалық агломерациялардың өсуі
Е. дұрыс жауап жоқ
4. Ғылыми техникалық революция - бұл:
А. өндіргіш күштер саласындағы революция;
В. өндірістік қатынастар саласындағы  революция;
С. қоғамдық өмірдің әлуметтік саласындағы революция;
D. материалдық игіліктерді өндіру техникасындағы революция.
Е. барлығы дұрыс
5. Әлем халқының өсу динамикасына не кірмейді:
А. туу
В. өлім
С. салыстырмалы артық халық ұғымы
D. халық санының табиғи өсу коэффициенті
Е. А және В дұрыс
6. Әлемдік еңбек нарығы қашан пайда болды:
А. феодализм дәуірінде
В. монополистік капитализм дәуіріндеС. классикалық капитализм дәуірінде
D. аралас экономика дәуірінде
Е. алғашқы қауымдық дәуірінде
7. "Демография" ұғымы немен сипатталады:
А. халықтың саны және ондағы өзгерістер туралы ғылым
В. тұрғылықты халықтың саны мен құрамын зерттейтін ғылым
С. халықты ұдайы өндіру процесі, оның құрамы мен қозғалысының өзара байланыстылығы
D. жоғарғылардың барлығын қамтитын ғылым
Е. барлығы дұрыс емес
8. Елдің ресурстарымен қамтамасыз етілу деңгейі немен анықталады:
А. табиғи ресурстар қорының мөлшерімен 
В. жан басына шаққандағы табиғи ресурстар қорымен 
С. табиғи ресурстар және оларды пайдалану мөлшерінің арақатынасымен
D. ресурстардың қанша жылға жететіндігінің нақты санымен
Е. дұрыс жауап жоқ
9. Әлемдік шаруашылық  -  бұл:
А. ұлттық шаруашылықтардың жиынтығы
В. халықаралық еңбек бөлінісі негізінде бір - бірімен байланысты болатын ұлттық шаруашылық
С. өндірістік, сауда және қаржы қатынастары негізінде бір-бірімен байланыста болатын ұлттық шаруашылық пен басқа да шаруашылық жүргізуші субьектілердің жиынтығы
D. халықаралық саудаға негізделген шаруашылық байланыстарының жүйесі
Е. дұрыс жауап жоқ
10. Тарихи тұрғыдан алғанда әлемдік шаруашылықтың қалыптасуы қандай негізде  іс жүзіне асырылды:
А. алғашқы қауымдық өндіріс тәсілі негізіндегі ең бірінші ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде
В. құл иеленушілік өндіріс тәсілі негізінде екінші және үшінші  ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде
С.  феодалдық өндіріс тәсілі негізіндегі түрлі елдер мен халықтарды күштеп біріктіру нәтижесінде
D. капиталистік өндіріс тәсілі негізінде еңбек бөлінісінің сол кезеңге сәйкес жүйесін жасау жолымен және метрополиялардың түрлі елдер мен халықтарды әлемдік шаруашылық қатынастарына енуге мәжбүр етуі нәтижесінде
Е. А, В және С дұрыс
11. Елдің экономикалық потенциалы - бұл:
А. халықшаруашылығының барлық салаларын өндіріс құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ететін өнеркәсіптің, әсіресе машина жасаудың даму деңгейі
В. өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді,  күрделі құрылысты, жүктерді тасымалдауды, халыққа қызмет көрсетуді қамтамасыз ете алатын халық шаруашылығы салаларының қабілеттілігінің жиынтығы
С. халық шаруашылығында қорланған (жинақталған) еңбек құралдарының массасымен олардың техникалық жағынан жетілдірілу дәрежесі
D. ғылыми - техникалық жетістіктер дәрежесі мен оларды өндірісте  пайдаланудың кадрлардың мәдени-мамандық деңгейімен анықталуы
Е. С және D жауап дұрыс
12. Табиғи ресурстардың абсолютті шектеулігін неден көруге болады:
А. олардың дүниежүзі елдерінде әркелкі орналасуынан
В. олардың таусылатындығына және қайтадан қалпына келтіруге болмайтындығына қарамастан жоғары қарқынмен тұтынудан
С. олардың тек белгілі бір бөлігінің ғана өндіруші ресурс бола алатындығынан
D. біздің қажеттіктерімізбен және талап-тілектерімізбен салыстырғанда олардың шектеулі болып келетіндігінен
Е. дұрыс жауап жоқ
13. Ғылыми сыйымдылығы (наукоемкость) мол өнімдер нарығында кескілескен бәсеке қандай елдер арасында орын алып отыр:
А. АҚШ пен Батыс Европа
В. Батыс Европа мен Жапония
С. АҚШ пен Жапония
D. АҚШ, Батыс Европа және Жапония
Е. Қазақстан, ТМД және АҚШ
14. Ғаламдық проблемалар - бұлар:
А. капиталдың халықаралық миграциясынан туындаған проблемалар
В. аймақтық интеграциялық прогрестердің дамуына байланысты пайда болатын проблемалар
С. қазіргі цивилизацияда туындайтын жалпы адамзаттық проблемалар
D. космосты зерттеуге және оған деген барлық адамзат баласының мүдделерімен байланысты туындайтын проблемалар
Е. А және В дұрыс
15. Дамушы елдер үшін демографиялық проблема немен байланысты деп есептелінеді:
А. халықтың жоғары дәрежедегі эммиграциясымен 
В. жылдам қарқынмен халықтың өсімімен 
С. жоғары деңгейдегі жұмыссыздықпен
D. халықтың қалыпты жағдайда өмір сүруін қамтамасыз етуге қаржылардың жоқтығы (жетіспеушілігі)
Е. дұрыс жауап жоқ 
16. Өндіргіш күштердің даму деңгейі қандай негізге сүйенеді:
А. өнеркәсіп өндірісінің дүниежүзінде орналасуының табиғи ресурстарға тікелей тәуелділігімен
В. өнеркәсіптің дүниежүзінде орналасуының табиғи ресурстарға кері тәуелділігімен
С. өнеркәсіптің дүниежүзінде орналасуының табиғи ресурстарға тәуелсіздігіне
D. өнеркәсіптің орналасуы табиғи ресурстарға тәуелділікті күшейтеді
Е. дұрыс жауап жоқ
17. Ғаламдық проблемалардың туындау себептері немен байланысты болуы мүмкін:
А. өндірістің техникалық және технологиялық жағынан жетілдірмеуіне
В. капиталдан тікелей және тезірек пайда алуға ұмтылуымен 
С. адамзат баласының әлі де болса ғылыми-техникалық бөлімінің жетіспеушілігіне
D. өзара әрекет ету мен тығыз байланыста болуды қажет ететін қазіргі өркениеттің типіне, онын өндіргіш күштерінің даму деңгейіне
Е. жоғарыда көрсетілген себептердің барлығына
18. Қазіргі ғаламдық проблемалардың шешу мүмкіндігінің негізгі жолын көрсетіңіз:
А. дүниежүзілік саясаттағы баланстың бұзылуы мен бүкіл цивилизацияға қуаттылықпен етуге қабілеті бар 
жалғыз алып державаның ғана қалуы
В. халықаралық масштапта ұлттық күштерді біріктіру және дүниежүзілік қауымдастықтың барлық мүшелерінің коллективтік күш-жігерін жұмылдыру
С. 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының "Адам құқы туралы Декларациясын" жүзеге асыру
D. қарусыздану экономикасы саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту
Е. барлығы дұрыс
19. Елдің салыстырмалы түрде индустриаландырылуы немен анықталады:
А. ЖҰӨ-ң халықтың жалпы санына қатынасымен
В. өнеркәсіп өнімі көлемінің өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің жалпы санына қатынасымен
С. елдің дүниежүзілік өнеркәсіп өніміндегі үлесінің оның халқының дүниежүзілік үлесіне қатынасымен
D. жан басына шаққанда ұлттық табысты өндірумен
Е. дұрыс жауап жоқ
20. Дүниежүзінде ұлттық шаруашылықтардың тарихи қалыптасқан жиынтығы:
А. Аймақтық шаруашылық
В. Азия шаруашылығы
С. Қазақстан шаруашылығы
D. Латын Америка шаруашылығы
Е. Дүниежүзілік шаруашылық


                                       
                                ІІ-нұсқа
1. Дамушы елдер үшін демографиялық проблема немен байланысты болуы мүмкін:
А. халықтың жоғарғы дәрежедегі эмиграциясымен
В. халықтың қалыпты өмір сүру жағдайын қамтамасыз етумен және оны іс жүзіне асыру  үшін қаржының жетіспеушілігімен
С. халықтың өсу қарқынының жоғарлылығымен
D. жұмыссыздықтың жоғары деңгейімен
Е. халықтың төменгі дәрежедегі эмиграциясымен
2.Дүниежүзілік шаруашылық қатынастарында барлық елдер үшін басым тенденция (беталыс) болып табылатын не:
А. орталыққа ұмтылу (центростремительная тенденция) тенденциясы
В. орталықтан безу ( центробежная)
С. дүниежүзілік рыноктан ерікті түрде жекелену
D. ерекше саяси жағдайға байланысты өзін - өзі қамтамасыз етуге көшу
Е. В және С жауап дұрыс
3. Шаруашылық өмірді интернациолдандыру - бұл:
А. халықаралық мамандандырылу мен еңбек бөлінісіне негізделген әртүрлі елдердің ұлттық шаруашылықтар байланыстарының пайда болуы мен тереңдеуінің объективті тарихи процесі
В. әртүрлі елдердің монополиялардың бір-бірімен астарласып кетуімен бұл елдердің өзара келісілген саясат бойынша үшінші бір елдермен  экономикалық қатынастарды жүргізуі.
С. томаға  -  тұйық, бір-біріне қарама-қарсы тұрған экономикалық блоктарды құруға бағытталған, рыноктарды бөлу және қайта бөлу үшін күрестің формасы ретіндегі <<коллективтік автаркизм>>
D. халықаралық формаларының дамуының обьективті негізі
Е. С және D дұрыс
4. Қазіргі кезде өнеркәсіп өндірісінің шикізат пен энергетикалық ресурстарға тәуелділігін не азайта алады:
А. қалалар мен қала халқының санының өсуі 
В. энергияның жаңа түрлерін пайдалану және транспорт жүйесін дамыту
С. транспортты, материалдық, энергетикалық, ресурстық үнемдеуші технологияны және энергияның жаңа түрлерін дамыту
D. химия өндірісін дамыту және жасанды материалдарды өндіру
Е. А, В және D дұрыс
5. Жер шарының бірқатар аймақтарында халықтың орналасуының тығыздығы қандай мәселелерге байланысты болып табылады:
А. жер бедеріне, климатқа, жер құнарлылығына, пайдалы қазбалардың болуына
В. саяси, этникалық факторларға, өндірістің мамандырылуына
С. өндіргіш күштердің, өнеркәсіптің, қалардың және транспорттың даму дәрежесіне
D. қалалар мен қалалық агломерациялардың дамуына
Е. А және В дұрыс
6. Трансұлттық корпорациялардың неғұрлым дұрыс анықтамасын көрсетіңіз:
А. халықаралық көлемде әрекет ететін және дүниежүзілік өнеркәсіп өндірісі мен сауданың басым бөлігіне бақылау жасайтын ірі компаниялар
В. акционерлік капитал негізіндегі монополиялық бірлестіктердің бір түрі
С. дүниежүзілік экономиканың барлық негізгі сфераларында үстемдік ететін халықаралық компаниялар
D. қаржы олигархиясының дамуының ұйымдық формасының бірі
Е. В және С жауаптары дұрыс
7. Халықаралық монополиялардың құрылуы кезінде пайда болатын "квазислияние"  ұғымының дұрыс жауабын көрсетіңіз:
А. дербес трестер мен концерндер формасында әр түрлі елдердің монополияларының бірлескен компаниялар құруы
В. әртүрлі елдердің фирмаларының акцияларының тікелей бірігіп кетуі
С. ұлттық трестің шет елдік монополиялардың акцияларының бақылау пакетінің үлесін сатып алуы
D. заңды тәуелсіздігін сақтап отырған фирмалардың арасында акцияларды айырбастау, сондай-ақ 
әкімшілікті өзара тағайындау немесе бірлескен компаниялардың акцияларына коллективті түрде иелік жасау
Е. дұрыс жауап жоқ
8. Халықаралық көлемде ғылыми-техникалық жетістіктермен айырбас жасаудың басты формасына не жатады:
А. ғылыми-зерттеу жұмыстарын мамандандыру
В. ғылыми-зерттеу қызметтерін кооперациялау
С. лицензияларды сату
D. өндіріс жаңалықтарымен сауда жасау
Е. барлығы да дұрыс
9. Дамыған елдердегі экономикалық өсудің ең басты себебі неде деп есептеуге болады:
А. пайдаланылатын капиталдың көлемінің өсуінде
В. жұмысшы күшінің мамандығының арттырылуына
С. өндірістегі технологиялық өзгерістерге байланысты
D. жұмыс уақытының мерзімін ұлғайтуға
Е. ХЕБ-ң тереңдеуіне
10. ТМД елдері қандай одаққа жатады:
А. саяси одаққа
В. әскери одаққа
С. экономикалық одаққа
D. экономикалық серіктестікке
Е. мәдени 
11. Дамушы елдерге тән негізгі белгілерді көрсетіңіз:
А. рыноктық қатынастарды құруға бағытталған ішкі әлеуметтік-экономикалық құрылымдардың өтпелі сипаты, өндіргіш күштердің дамуының төмен деңгейі
В. дүниежүзілік экономикадағы тәуелділік жағдай, өндіргіш күштер дамуының төмен деңгейі, өндірістік  және әлеуметтік инфрақұрылымдардың артта қалуы, аймақтың диспропорциялар
С. өндіргіш күштер дамуының төмен дәрежесі, дүниежүзілік шаруашылық жүйесіндегі тәуелділік жағдай, экономиканы дамыған рыноктық қатынастар құруға бағыттау
D. өндіргіш күштердің даму дәрежесінің төмендігі мен нарықтық қатынастарды қалыптастырудың алғашқы сатысына қарамастан саяси және экономикалық тәуелсіздік
Е. А және В жауап дұрыс
12. Дамушы елдердің экономикалық тәуелділігінің нақты көрінісін көрсетіңіз:
А. бұл экономиканың құрылымының артта қалуы және капиталдың шет елдерден келуіне деген тұрақты қажеттілік
В. бұл дүниежүзілік нарықта өз өнімдерін өткізуге және елдің экономикасындағы шешуші позициялардың 
шет ел капиталының қолында болуына байланысты тәуелділік
С. бұл шет елдерден капиталдың келуіне деген тұрақты қажеттіліктен және товарларды өнеркәсіпті дамығын елдерге шығарудың қиындығынан туындайтын тәуелділік
D. бұл құрылымдық экономикалық дағдарыстардың, корпорациялардың жан-жақты қысымының, валюталық сілкіністердің көпжақты салдары
Е. дұрыс жауап жоқ
13. Төмендегілердің қайсысы жаңа индустриялды елдердің "алғашқы толқынына" жатады:
А. Аргентина, Бразилия, Мексика, Индия
В. Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур, Гонконг
С. Египет, Сауд Аравиясы, Біріккен Арап Эмираттары, Кувейт
D. Малайзия, Индонезия, Австралия, Жаңа Зиландия
Е. Сингапур, Гонконг, Бразилия, Оңтүстік Корея
14. Жаңа индустриалды елдердің дамуының негізгі бағыттарын көрсетіңіз:
А. тауар сатудың өсуі мен кәсіпкерлік капиталды шетелдерге шығаруға байланысты онда өндірістік сипаттағы шетелдік бөлімшелердің көбеюі
В. мемлекетаралық монополиялардың құрылуы мен ұлттық қаржы капиталдың калыптасуы
С. Жаңа индустриалды мемлекеттердің біртіндеп өткізу нарығы капиталды салатын салаларға және ұлттық корпорациялардың қызметін бақылауға күреске түсуі мемлекетаралық сипатқа ие болуы
D. бүкіл кешендік күшті (экономикалық, шикізат, адамның) қосу арқылы және жоғары дамыған елдермен белсенді бірлесу арқылы экономиканың интенсивті түрде дамуы
Е. дұрыс жауап жоқ
15. <<Ұлы жетілік>> елдерін анықтаңыз:
А. Франция, Швеция
В. Италия, Канада
С. АҚШ, Бразилия
D. ФРГ, Норвегия
Е. Жапония, Нидерланды
16. ХЭҚ-тың негізгі формаларына не жатпайды: 
А. халықаралық сауда
В. халықаралық өндірісті кооперациялау
С. капитал қозғалысы
D. жұмысшы күші миграциясы
Е. экспорт және импорт
17. Салыстырмалы өндіріс шығындары  теориясының мәні неде деп ойлайсыз:
А. құн заңының негізінде әртүрлі елдердің товарлардың белгілі бір түрлерін өндіруге мамандандырылу бағытында
В. өнеркәсіпті дамыған елдер мен дамушы елдер арасындағы қалыптасқан халықаралық еңбек бөлінісін сақтауда
С. өз елінде салыстырмалы түрде арзанға түсетін товарларды өндіру мен экспорттау және өз елінде өндіруден  әлдеқайда арзанға түсетін товарларды сырттан әкелу(импорттау)
D. товарларды экспорттау мен импорттаудың тиімділігін анықтауда
Е. дұрыс жауап жоқ
18. Ұлттық шаруашылықтардың тұтас дүниежүзілік шаруашылыққа бірігуінің негізінде не жатыр:
А. дүниежүзілік сауда
В. халықаралық еңбек бөлінісі
С. капиталдың миграциясы
D. жұмысшы күшінің миграциясы
Е. экономикалық интеграция
19. Салыстырмалы шығындар теориясы кім жасады:
А. Альфред Маршалл
В. Давид Рикардо
С. Василий Леонтьев
D. Томас Мальтус
Е. Дж.М.Кейнс
20. Дүниежүзілік сауданың дамуының нәтижесінде әлемдік өндірістің жалпы көлемі:
А. қысқарады
В. арттырылады (өседі)
С. өзгермейді
D. бірде қысқарады, бірде өседі
Е. дұрыс жауап жоқ






                               ІІІ-нұсқа
1. Қазақстан нарығы негізінен қандай нарыққа жатады:
А. жетілген бәсеке нарығына
В. реттелмейтін және аз мөлшерде реттелетін монополиялар 
С. бәсекелік және монополиялық элементтердің жиынтығы
D. табиғи монополиялар
Е. барлығы дұрыс
2. Менделеев кестесіндеғі 110 элементтерінің қаншасы Қазақстанда табылған:
А. 70 элемент
В. 99 элемент
С. 60 элемент
D. 80 элемент
Е. 78 элемент
3. Елдің дүниежүзілік саудаға белсенді түрде араласуы қандай жағдайға әкеледі:
А. барлық тауарларды өндіру қысқарады
В. барлық тауарларды өндіру арттырылады
С. протекционисттік шаралардың кеңеюіне 
D. экспорттық салалардың өсуіне
Е. экспорттық салалардың кемуіне
4. Қазақстанның ең ірі сыртқы сауда әріптестерін белгілеңіз:
А. ГФР, Корея
В. Қытай, Ресей, Түркия
С. Франция, Италия
D. АҚШ, Жапония
Е. Сауд Аравиясы, Иран
5. Адам Смит халықаралық сауда теориясына қандай үлес қосты:
А. сауданың стандартты моделін
В. салыстырмалы артықшылықтар теориясын
С. абсолютті артықшылықтар теориясын
D. өндіріс факторлар арақатынасы теориясын
Е. бәсекелестік артықшылықтар теориясын
6. Сыртқы сауда саясаты  -  бұл:
А. мемлекеттік әлеуметтік сфераны реттеуі
В. мемлекеттің салық салуға байланысты саясаты
С. басқа мемлекеттермен саяси қарым-қатынасын нығайтуы
D. мемлекеттің басқа елдермен сауда қатынастарына бағытталған әсері
Е. барлығы дұрыс емес
7. Протекционизм дегеніміз:
А. мемлекеттің сыртқы саудаға араласуынан бас тартуы
В. саудаға толық сыйым салу саясаты
С. отандық экономиканы шетел бәсекесінен қорғау саясаты
D. импортты ынталандырып, экспортты шектейтін саясат
Е. дұрыс жауап жоқ  
8. Сауда саясатының құралдарына төмендегілердің қайсысы жатады:
А. кедендік тарифтер
В. лизенциялар
С. квоталар
D. экспорттық субсидиялар
Е. барлығы да
9. Иммиграция түсінігі:
А. келгендер мен кеткендер арасындағы айырма
В. мигранттардың отанына қайтуы
С. елге жұмысшы күшінің келуі
D. жоғары білікті кадрлардың халықаралық миграциясы
Е. елден жұмысшылардың басқа мемлекетте жұмыс істеуі үшін шығуы
10. ГАТТ қай жылы құрылды:
А. 1991 ж.
В. 1945 ж.
С. 1961 ж.
D. 1947 ж.
Е. 1951 ж.
11. Капитал қандай формада шығарылады:
А. жеке капитал формасында
В. мемлекеттік капитал формасында
С. ақша формасында
D. тауар формасында
Е. барлығы дұрыс
12. Халықтың көші-қоны және еңбек ресурстарымен байланысты проблемалармен қандай ұйымдар айналысады:
А. халық бойынша БҰҰ комиссиясы
В. халықаралық еңбек ұйымы
С. дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы
D. халықаралық миграция бойынша ұйым
Е. барлығы
13. Еңбек ресурсы және халық миграциясындағы  мемлекеттің саясаты  -  бұл:
А. иммиграциялық саясат
В. эммиграциялық саясат
С. миграциялық саясат
D. халықаралық саясат
Е. әлеуметтік саясат
14. АСЕАН (Оңтүстік Шығыс Азия елдер қауымдамтығы) қашан құрылды:
А. 1947ж.
В. 1949ж.
С. 1981ж.
D. 1979ж.
Е. 1967ж.
15. Әлемдік жалпы өнімдегі Азиялық-Тынық мұхит аймағының үлесі:
А. 56%
В. 58%
С. 52%
D. 48%
Е. 38%
16. Бұрын экспортталған және қайта өңдеуден өтпген тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу  -  бұл:
А. реэкспорттық операция
В. импорттық операция
С. реимпорттық операция
D. экспорттық операция
Е. дұрыс жауап жоқ
17. Шетке шығару арқылы шетелдік мемлекеттерге тауарды сату  -  бұл:
А. реэкспорттық операция
В. импорттық операция
С. реимпорттық операция
D. экспорттық операция
Е. дұрыс жауап жоқ
18. Шеттен әкелу арқылы шетелдік мемлекеттерден тауарды сатып алу  -  бұл: 
А. реэкспорттық операция
В. импорттық операция
С. реимпорттық операция
D. экспорттық операция
Е. дұрыс жауап жоқ
19. Бұрын импортталған және қайта өңдеуден өтпеген тауарларды шетке шығару арқылы сату  -  бұл:
А. реэкспорттық операция
В. импорттық операция
С. реимпорттық операция
D. экспорттық операция
Е. дұрыс жауап жоқ
20. <<Автаркия>> (томаға-тұйық шаруашылық құруға ұмтылушылық) ұғымының неғұрлым нақты сипаттамасын көрсетіңіз:
А. бұл дүниежүзілік рыноктан ерікті түрде оқшаулану
В. бұл сыртқы экономикалық байланыстарды тоқтатып, ұлттық  экономиканы натуралды шаруашылық 
сипатына көшіру
С. бұл шаруашылықтың оқшаулану саясаты, елдің өзін-өзі қамтамасыз етуге көшуі, ерікті немесе мәжбүрлі түрде әлемдік рыноктан жекеленуі
D.  бұл протекцонизм және сыртқы экономикалық қатынастарды шектеудің басқа да құралдары
Е. барлығы дұрыс


                                ІҮ-нұсқа
1. Төмендегілердің қайсысы өтпелі экономика елдер тобына жатады:
А. Европалық одақ елдері
В. Европалық еркін сауда ассоциясы елдері
С. ТМД елдері
D. жаңа индустриялды елдер
Е. Канада, Ұлыбритания, АҚШ
2. Аймақтық интеграцияның классикалық вариантын төмендегілердің қайсысынан көруге болады:
А. солтүстік америкалық жалпы нарық
В. Европалық экономикалық қауымдастық (1993 жылдан Европалық одақ)
С. Европалық еркін сауда ассоцияциясы
D. Азия-Тынық мұхит аймағы
Е. дұрыс жауап жоқ
3. Халықаралық сауданың құрылымындағы айтарлықтай өзгерістер қандай мәселеге байланысты туындап отыр:
А. ауылшаруашылығы өнімдері үлесінің қысқаруына
В. шикізат пен отынның үлесінің және дайын өнімдер үлесінің қысқаруына
С. шикізат тауарлары үлесінің қысқаруына және дайын өнімдер үлесінің артуына
D. ауылшаруашылығы шикізаты үлесінің қысқаруына қарамастан тамақ өнімдері үлесінің өсуіне
Е. дұрыс жауап жоқ
4. Дамыған елдерде жұмысшы күші бағасының жоғары болуы кәсіпкерлерді төмендегілердің қайсысын іс жүзінде асыруға мәжбүр етеді:
А. өндірісті арзан жұмысшы күші бар экономикасы нашар дамыған елдерге көшіруге
В. электрониканы, робототехниканы, органикалық синтез химиясын дамыту есебінен еңбек өнімділігін арттыруға
С. шетелдік жұмысшыларды өндіріске кеңінен тартуға
D. капитал айналымы неғұрлым жылдам болатын өндіруші өнеркәсіп, шикізатты алғашқы өңдеу, тоқыма, тігін, тамақ өндірісі салаларына көшу
Е. барлығы дұрыс 
5. Қай экономикалық мектеп оң сауда балансын ұстанып, сыртқы сауда экспортын ұлғайту мен импортын қысқарту теориясын ұсынып елдегі алтын мөлшерін ұлғайтады деп есептеген:
А. Хекшер-Олин
В. Д.Рикардо
С. А.Смит
D. физиократтар
Е. меркантелистер
6. Тарифтік емес кедергілерге қайсысы жатады:
А. арнайы баж салықтар
В. квоталар мен лицензиялар
С. экспортты өз еркімен шектеу келісімі 
D. адвалорлық баж салықтар
Е. ешқайсысы емес
7. Әлемдік сауданы реттейтін халықаралық ұйым:
А. Дүниежүзілік Банк
В. ДСҰ (ВТО)
С. ХВҚ (МВФ)
D. Европалық Одақ
Е. БҰҰ
8. Гатт-тың негізгі мақсаты:
А. халықаралық сауданың еркіндігі мен тарифтерді төмендету болды
В. халықаралық валюта-қаржылық қатынастарды реттеу
С. елдердің төлем баланстарының қиындықтарын шешу болып табылады
D. кедей елдерге қаржылық қөмек көрсету
Е. халықаралық сауданы шектеу болып табылады
9. Гатт-тың орнына ДСҰ келуі кай  раундының өткізілуі нәтижесінде болды:
А. Женевалық раунды
В. Токиялық раунды
С. Уругвайлық раунды
D. Кеннедидің раунды
Е. дұрыс жауап жоқ
10. Дүиежүзілік экономикалық қатынастар ең алдымен әртүрлі елдерді:
А. өзара тәуелді етеді
В. тәуелді етпейді
С. мемлекеттердің өзара қатынасына айтарлықтай ықпал етпейді
D. капиталды экспорттаушылар ретінде қабылдайды
Е. барлығы да дұрыс емес
11. Елдер арасындағы капитал қозғалысының қай формасы қарыз капиталы формасына жатады:
А. тікелей инвестициялар
В. заемдар мен несиелер
С. портфельдік инвестициялар
D. жеке капиталды шетке шығару
Е. барлығы да
12. Халықаралық несиенің негізгі принциптерін көрсетіңіз:
А. мерзімділігі, ақылылығы, қайтарымдылығы, материлдық жағынан қамтамасыз етілуі, ақша капиталын қайтарымсыз беру.
В. қайтарымдылығы, мерзімділігі, ақылылығы, мақсатты сипаты, қарыз обьектілерін нақты анықтау
С. қайтарымдылығы, мерзімділігі, ақылылығы, материалдық жағынан қамтамасыз етілуі, мақсатты сипаты.
D. мерзімділігі, ақылылығы, қайтарымдылығы
Е. материалдық жағынан қамтамасыз етілуі
13. <<Экономикалық интеграция>> деген ұғым төмендегілердің қайсысына сәйкес келеді:
А. ұлттық капиталдың бір - бірімен біте қайнасып кетуі мен бірігуі және олардың басқа елдерде кәсіпорындар мен әртүрлі шаруашылық субьектілерін құруы
В. өндірісті халықаралық мамандандыру мен халықаралық еңбек бөлінісі процестеріне байланысты туындайтын бағыт
С. ірі шаруашылық комплекстері мен рынокты ұлттық шеңберден шығару бөгет жасайтын елдің экономикасындағы кедергілерді жоюға ұмтылуы
D.  бірыңғай шаруашылықтық организімін құруға бағытталған бірқатар елдердің ұлттық шаруашылықтарының жақындасуы және өзара біте - қайнасып кетуі
Е. дұрыс жауап жоқ
14. Салыстырмалы өндіріс шығындары теориясының мәні неде деп ойлайсыз:
А. күн заңының негізінде әртүрлі елдердің товарлардың белгілі бір түрлерін өндіруге мамандандырылу бағытында
В. өнеркәсіпті дамыған елдер мен дамушы елдер арасындағы қалыптасқан халықаралық еңбек бөлінісін сақтауда
С. өз елінде салыстырмалы түрде арзанға түсетін тауарды өндіру мен экспорттау жәнеөз елінде өндіруден әлдеқайда арзанға түсетін товарларды сырттан әкелу (импорттау)
D. товарларды экспорттау мен импорттаудың тиімділігін анықтауда
Е. дұрыс жауап жоқ
15. Қазақстан нарығы негізінен қандай нарыққа жатады:
А. жетілген бәсеке нарығына
В. реттелмейтін және аз мөлшерде реттелетін монополиялар 
С. бәсекелік және монополиялық элементтердің жиынтығы
D. табиғи монополиялар
Е. барлығы дұрыс
16. Менделеев кестесіндеғі 110 элементтерінің қаншасы Қазақстанда табылған:
А. 70 элемент
В. 99 элемент
С. 60 элемент
D. 80 элемент
Е. 78 элемент
17. Елдің дүниежүзілік саудаға белсенді түрде араласуы қандай жағдайға әкеледі:
А. барлық тауарларды өндіру қысқарады
В. барлық тауарларды өндіру арттырылады
С. протекционисттік шаралардың кеңеюіне 
D. экспорттық салалардың өсуіне
Е. экспорттық салалардың кемуіне
18. Қазақстанның ең ірі сыртқы сауда әріптестерін белгілеңіз:
А. ГФР, Корея
В. Қытай, Ресей, Түркия
С. Франция, Италия
D. АҚШ, Жапония
Е. Сауд Аравиясы, Иран
19. Адам Смит халықаралық сауда теориясына қандай үлес қосты:
А. сауданың стандартты моделін
В. салыстырмалы артықшылықтар теориясын
С. абсолютті артықшылықтар теориясын
D. өндіріс факторлар арақатынасы теориясын
Е. бәсекелестік артықшылықтар теориясын
20. Сыртқы сауда саясаты  -  бұл:
А. мемлекеттік әлеуметтік сфераны реттеуі
В. мемлекеттің салық салуға байланысты саясаты
С. басқа мемлекеттермен саяси қарым-қатынасын нығайтуы
D. мемлекеттің басқа елдермен сауда қатынастарына бағытталған әсері
Е. барлығы дұрыс емес
                                       

                                 Ү-нұсқа
                                       
1. Жер шарының бірқатар аймақтарында халықтың орналасуының тығыздығы қандай мәселелерге байланысты болып табылады:
А. жер бедеріне, климатқа, жер құнарлылығына, пайдалы қазбалардың болуына
В. саяси, этникалық факторларға, өндірістің мамандырылуына
С. өндіргіш күштердің, өнеркәсіптің, қалардың және транспорттың даму дәрежесіне
D. қалалар мен қалалық агломерациялардың дамуына
Е. А және В дұрыс
2. Трансұлттық корпорациялардың неғұрлым дұрыс анықтамасын көрсетіңіз:
А. халықаралық көлемде әрекет ететін және дүниежүзілік өнеркәсіп өндірісі мен сауданың басым бөлігіне бақылау жасайтын ірі компаниялар
В. акционерлік капитал негізіндегі монополиялық бірлестіктердің бір түрі
С. дүниежүзілік экономиканың барлық негізгі сфераларында үстемдік ететін халықаралық компаниялар
D. қаржы олигархиясының дамуының ұйымдық формасының бірі
Е. В және С жауаптары дұрыс
3. Халықаралық монополиялардың құрылуы кезінде пайда болатын "квазислияние"  ұғымының дұрыс жауабын көрсетіңіз:
А. дербес трестер мен концерндер формасында әр түрлі елдердің монополияларының бірлескен компаниялар құруы
В. әртүрлі елдердің фирмаларының акцияларының тікелей бірігіп кетуі
С. ұлттық трестің шет елдік монополиялардың акцияларының бақылау пакетінің үлесін сатып алуы
D. заңды тәуелсіздігін сақтап отырған фирмалардың арасында акцияларды айырбастау, сондай-ақ әкімшілікті өзара тағайындау немесе бірлескен компаниялардың акцияларына коллективті түрде иелік жасау
Е. дұрыс жауап жоқ
4. Халықаралық көлемде ғылыми-техникалық жетістіктермен айырбас жасаудың басты формасына не жатады:
А. ғылыми-зерттеу жұмыстарын мамандандыру
В. ғылыми-зерттеу қызметтерін кооперациялау
С. лицензияларды сату
D. өндіріс жаңалықтарымен сауда жасау
Е. барлығы да дұрыс
5. Дамыған елдердегі экономикалық өсудің ең басты себебі неде деп есептеуге болады:
А. пайдаланылатын капиталдың көлемінің өсуінде
В. жұмысшы күшінің мамандығының арттырылуына
С. өндірістегі технологиялық өзгерістерге байланысты
D. жұмыс уақытының мерзімін ұлғайтуға
Е. ХЕБ-ң тереңдеуіне
6. ТМД елдері қандай одаққа жатады:
А. саяси одаққа
В. әскери одаққа
С. экономикалық одаққа
D. экономикалық серіктестікке
Е. мәдени 
7. Дамушы елдерге тән негізгі белгілерді көрсетіңіз:
А. рыноктық қатынастарды құруға бағытталған ішкі әлеуметтік-экономикалық құрылымдардың өтпелі сипаты, өндіргіш күштердің дамуының төмен деңгейі
В. дүниежүзілік экономикадағы тәуелділік жағдай, өндіргіш күштер дамуының төмен деңгейі, өндірістік  және әлеуметтік инфрақұрылымдардың артта қалуы, аймақтың диспропорциялар
С. өндіргіш күштер дамуының төмен дәрежесі, дүниежүзілік шаруашылық жүйесіндегі тәуелділік жағдай, экономиканы дамыған рыноктық қатынастар құруға бағыттау
D. өндіргіш күштердің даму дәрежесінің төмендігі мен нарықтық қатынастарды қалыптастырудың алғашқы сатысына қарамастан саяси және экономикалық тәуелсіздік
Е. А және В жауап дұрыс
8. Тарихи тұрғыдан алғанда әлемдік шаруашылықтың қалыптасуы қандай негізде  іс жүзіне асырылды:
А. алғашқы қауымдық өндіріс тәсілі негізіндегі ең бірінші ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде
В. құл иеленушілік өндіріс тәсілі негізінде екінші және үшінші  ірі еңбек бөлінісінің нәтижесінде
С.  феодалдық өндіріс тәсілі негізіндегі түрлі елдер мен халықтарды күштеп біріктіру нәтижесінде
D. капиталистік өндіріс тәсілі негізінде еңбек бөлінісінің сол кезеңге сәйкес жүйесін жасау жолымен және метрополиялардың түрлі елдер мен халықтарды әлемдік шаруашылық қатынастарына енуге мәжбүр етуі нәтижесінде
Е. А, В және С дұрыс
9. Елдің экономикалық потенциалы - бұл:
А. халықшаруашылығының барлық салаларын өндіріс құрал-жабдықтарымен қамтамасыз ететін өнеркәсіптің, әсіресе машина жасаудың даму деңгейі
В. өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді,  күрделі құрылысты, жүктерді тасымалдауды, халыққа қызмет көрсетуді қамтамасыз ете алатын халық шаруашылығы салаларының қабілеттілігінің жиынтығы
С. халық шаруашылығында қорланған (жинақталған) еңбек құралдарының массасымен олардың техникалық жағынан жетілдірілу дәрежесі
D. ғылыми - техникалық жетістіктер дәрежесі мен оларды өндірісте  пайдаланудың кадрлардың мәдени-мамандық деңгейімен анықталуы
Е. С және D жауап дұрыс
10. Табиғи ресурстардың абсолютті шектеулігін неден көруге болады:
А. олардың дүниежүзі елдерінде әркелкі орналасуынан
В. олардың таусылатындығына және қайтадан қалпына келтіруге болмайтындығына қарамастан жоғары қарқынмен тұтынудан
С. олардың тек белгілі бір бөлігінің ғана өндіруші ресурс бола алатындығынан
D. біздің қажеттіктерімізбен және талап-тілектерімізбен салыстырғанда олардың шектеулі болып келетіндігінен
Е. дұрыс жауап жоқ
11. Ғылыми сыйымдылығы (наукоемкость) мол өнімдер нарығында кескілескен бәсеке қандай елдер арасында орын алып отыр:
А. АҚШ пен Батыс Европа
В. Батыс Европа мен Жапония
С. АҚШ пен Жапония
D. АҚШ, Батыс Европа және Жапония
Е. Қазақстан, ТМД және АҚШ
12. Ғаламдық проблемалар - бұлар:
А. капиталдың халықаралық миграциясынан туындаған проблемалар
В. аймақтық интеграциялық прогрестердің дамуына байланысты пайда болатын проблемалар
С. қазіргі цивилизацияда туындайтын жалпы адамзаттық проблемалар
D. космосты зерттеуге және оған деген барлық адамзат баласының мүдделерімен байланысты туындайтын проблемалар
Е. А және В дұрыс
13. Дамушы елдер үшін демографиялық проблема немен байланысты деп есептелінеді:
А. халықтың жоғары дәрежедегі эммиграциясымен 
В. жылдам қарқынмен халықтың өсімімен 
С. жоғары деңгейдегі жұмыссыздықпен
D. халықтың қалыпты жағдайда өмір сүруін қамтамасыз етуге қаржылардың жоқтығы (жетіспеушілігі)
Е. дұрыс жауап жоқ 
14. Өндіргіш күштердің даму деңгейі қандай негізге сүйенеді:
А. өнеркәсіп өндірісінің дүниежүзінде орналасуының табиғи ресурстарға тікелей тәуелділігімен
В. өнеркәсіптің дүниежүзінде орналасуының табиғи ресурстарға кері тәуелділігімен
С. өнеркәсіптің дүниежүзінде орналасуының табиғи ресурстарға тәуелсіздігіне
D. өнеркәсіптің орналасуы табиғи ресурстарға тәуелділікті күшейтеді
Е. дұрыс жауап жоқ
15. Ғаламдық проблемалардың туындау себептері немен байланысты болуы мүмкін:
А. өндірістің техникалық және технологиялық жағынан жетілдірмеуіне
В. капиталдан тікелей және тезірек пайда алуға ұмтылуымен 
С. адамзат баласының әлі де болса ғылыми-техникалық бөлімінің жетіспеушілігіне
D. өзара әрекет ету мен тығыз байланыста болуды қажет ететін қазіргі өркениеттің типіне, онын өндіргіш күштерінің даму деңгейіне
Е. жоғарыда көрсетілген себептердің барлығына
16. Қазақстан нарығы негізінен қандай нарыққа жатады:
А. жетілген бәсеке нарығына
В. реттелмейтін және аз мөлшерде реттелетін монополиялар 
С. бәсекелік және монополиялық элементтердің жиынтығы
D. табиғи монополиялар
Е. барлығы дұрыс
17. Менделеев кестесіндеғі 110 элементтерінің қаншасы Қазақстанда табылған:
А. 70 элемент
В. 99 элемент
С. 60 элемент
D. 80 элемент
Е. 78 элемент
18. Елдің дүниежүзілік саудаға белсенді түрде араласуы қандай жағдайға әкеледі:
А. барлық тауарларды өндіру қысқарады
В. барлық тауарларды өндіру арттырылады
С. протекционисттік шаралардың кеңеюіне 
D. экспорттық салалардың өсуіне
Е. экспорттық салалардың кемуіне
19. Қазақстанның ең ірі сыртқы сауда әріптестерін белгілеңіз:
А. ГФР, Корея
В. Қытай, Ресей, Түркия
С. Франция, Италия
D. АҚШ, Жапония
Е. Сауд Аравиясы, Иран
20. Адам Смит халықаралық сауда теориясына қандай үлес қосты:
А. сауданың стандартты моделін
В. салыстырмалы артықшылықтар теориясын
С. абсолютті артықшылықтар теориясын
D. өндіріс факторлар арақатынасы теориясын
Е. бәсекелестік артықшылықтар теориясын

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс