Файл қосу
Дене тәрбиесі және спорттың теориялық негіздері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ШӘКӘРІМ атындағы СемЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ 3 деңгейлі СМК құжаты ПОӘК ПОӘК 042-18-36.1 25 /01-2014 ПОӘК Студенттерге арналған пәннің бағдарламасы <<Дене шынықтыру және спорт педагогикасы>> № 2 басылым от 18.09. 2013 г. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ <<Дене шынықтыру және спорт педагогикасы>> 5В010800 - <<Дене шынықтыру және спорт>> мамандығы үшін СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ПӘННІҢ БАҒДАРЛАМАСЫ Семей 2014 1. ӘЗЕРЛЕГЕН Құрастырушы ___________________ <<____>>___________ 20____ж. Ерменова Б.О. - <<Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың теориясы мен әдістемелері>> кафедрасының аға оқытушысы 2. ТАЛҚЫЛАНДЫ 2.1. <<Дене шынықтыру және бастапқы әскери дайындықтың теориясы мен әдістемелері>> кафедрасының отырысында <<____>>___________ 20___ж. №____хаттама Кафедра менгерушісі _______ Б.Н.Прохоров 2.2. Жаратылыстану ғылымдар факультетінің оқу-әдістемелік бюросының отырысында <<____>>___________ 20___ж. №____ хаттама Төрайымы ____________ Абдишева З.В. 3. БЕКІТІЛДІ Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында басып шығаруға мақұлданған және ұсынылған <<____>>___________ 20___ж. №____ хаттама ОӘК төрайымы ____________ Искакова Г.К. 4. БІРІНШІ РЕТ КІРГІЗЕЛГЕН Мазмұны * Жалпы жағыдайы * Пәннің мазмұны, сағат сандары * Пәнді оқытудың әдістемелік нұсқаулары * Курстың форматы * Курстың саясаты * Бағалау саясаты * Әдебиеттер - Жалпы жағыдайы Пән туралы мәліметтер Атауы: <<Дене шынықтыру және спорт педагогикасы>> Кредит саны - 3 Оқу сабақтарын өткізу орны: №3 оқу ғимараты Оқытушы туралы мәліметтер Ерменова Батиля Оралбаевна- дене шынықтыру және БӘД теориясы мен әдістемелер кафедрасының аға оқытушысы Кафедрада болу уақыты : 8.00-17.00 Оқу жоспарынан көшірме курс семестр кредит дәріс практика СОӨЖ СӨЖ жиыны Бақылау формасы 2 4 3 30 15 22,5 67,5 135 емтихан 1.2. Пәннің қысқаша мазмұны: Дене тәрбиесі және спорттың теориялық негіздері; Дене мәдениетінің теориялық негіздері; Дене тәрбиесі және спорттың амалдары; Дене тәрбиесі және спорттың әдістері; Дене тәрбиесі және спорттағы қозғалысқа үйрету және оның қағидалары; Дене қуаты қасиеттері және оны дамыту әдістемесі; Сабақ - мектептегі негізгі оқу түрі; Дене тәрбиесі сабағын педагогикалық бақылау, бағалау; Мектептегі дене тәрбиесі жұмысын жоспарлау; Дене тәрбиесі жұмысындағы бақылау және есепке алу; Мектептегі сыныптан, мектептен тыс және күн тәртібі ішіндегі дене тәрбиесі жұмыстарын ұйымдастыру; Оқушы және студент жастардың дене тәрбиесі; Ересек және үлкен жастағы адамдардың дене тәрбиесі. 1.3. Курс мақсаты: Қазақстандық білім беру жүйесін модернизациялау жағыдайында болашақ дене шынықтыру пәні мұғалімі және спорт түрлері бойынша жаттықтырушының кәсіби-педагогикалық даярлығын қалыптастыру. 1.4. Курс міндеттері: * Студенттерді дене шынықтыру мен спорт жағыдайында жан-жақты біртұтас дамыған тұлғаны тәрбиелеу заңдылықтары туралы білммен қаруландыру. * Болашақ мамандарды дене шынықтыру және спорт саласында жүргізілетін тәрбие жұмысының әдістемесіне үйрету. * Студенттерді балалар спорт ұжымымен жұмыс істеу және оны басқара білу машықтарына баулу. * Болашақ дене шынықтыру мұғалімдері мен жаттықтырушылардың кәсіби біліктіліктерін қалыптастыру. * 1.5. Оқып-білудің нәтижелелері: 1.Дене мәдениетінің теориясы мен әдістемесі пәнін оқу барысында студенттер дене тәрбиесі және спорттық жаттықтыру сабақтарын ұйымдастыруға қажет дене тәрбиесі амалдарын, әдістерін, қағидаларын үйренеді. * Дене қуаты қасиеттерін, оны дамыту жолдары туралы теориялық мәліметтер алады. * Жоспарлау технологиясын, сабақтарды талдауды үйренеді. * Сабақтар жүргізу іскеліктері мен дағдыларына қалыптасады. * Мектепте дене тәрбиесі сабағын, спорт түрлерінен жаттықтыру жүргізу әдістемесін үйренеді. * 1.6. Пререквизиттер: <<Дене шынықтыру педагогикасы>> курсын рқып үйрену үшін философияның, жалпы педагогиканың, психологияның, әлеументтанудың, мәдениеттанудың, анатомия мен физиологияның жалпы негіздерін білу қажет. 1.7. Постреквизиттер: <<дене шынықтыру педагогикасы>> төмендегідей іргелес пәндермен тығыз байланысты: <<Мамандыққа кіріспе>>, <<Дене шынықтыру мен спорт психологиясы>>, <<Дене шынықтыру мен спорттың теориясы мен әдістемесі>>, <<Спорттық физиология>>, <<Спорттық медицина>>, <<Дене шынықтыру және спорт менеджменті>>. * Пәннің мазмұны, сағат сандары № Тақырып атауы Дәріс сағат саны Тәж. сағат саны СРО 3 семестр 1. Жалпы және дене шынықтыру және спорт педагогикасының негіздері 1-10 1.1. Педагогика пәне мен оның негізгі категориялары Дене шынықтыру және спорт-білім беру үрдісінің құрамдас бөлімі 1 1.2. Дене шынықтыру және спорттық білім берудің актуальді проблемалары 1 1 2. Дене шынықтыру және спорт үрдісінің жалпы және арнайы міндеттерінің жалпы сипаттамасы + 1-10 2.1 Оқыту үрдісін жетілдіру мақсатында дене шынықтыру және спорттың оқу бағдарламасының мазмұнын таңдап алудың әдістемелік негіздері 1 2.2. Дене шынықтыру мен спортты үйрету әдістерінің сипаттамасы мен оны іске асыру 1 1 2.3. Үйрету түрлі әдістерін қолданудың ерекшеліктерінің психофизиологиялық ерекшеліктері 2 1 2.4. Оқу-жаттығу үрдісі - арнайы педагогикалық үрдістің негізі. 2 1 3. Дене шынықтыру және спорт саласындағы тәрбие үрдісінің сипаттамасы + 1-10 3.1. Дене шынықтыру және спорт - оқушының жеке басының қалыптасуындағы арнайы динамикалық үрдіс 2 1 3.2. Дене шынықтыру және спорт- оқушылардың қажыр-қайрат сапаларын тәрбиелеудің негізгі амалы 2 1 3.3. Дене шынықтыру және спорт саласындағы оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру 2 1 2 рубеж 4. Дене шынықтыру және спорт маманының іс әрекеттері + 1-10 4.1. Дене шынықтыру және спорт мұғалімінің (жаттықтырушының) қызметінің негізі 1 4.2. Оқытушының педагогикалық шеберлігі 1 1 4.3. Педагогикалық жағдаяттар. Және педагогикалық тапсырмалар. Оларды шешудің жолдары 1 4.4. Дене шынықтыру және спорт саласындағы үйретудің хабарламалық және коммуникациялық хабарламалары. 1 1 5. Педагогикалық үрдістің факторы ретінде студент пен оқытушының біріккен еңбегінің негізі 1-10 5.1. Оқушылар мен студенттердің ғылыми жұмыстарының негізгі бағыттарының сипаттамалары 2 1 5.2. Студенттер мен оқушылардың психологиялық негіздері 2 1 5.3. Педагогикалық үрдіс және оның нәтежиесінің анализі мен қорытындысы (педагогикалық диагностика 2 1 6. Дене шынықтыру және спорт саласындағы қосалқы білім берудің педагогикалық негіздері + 1-10 6.1. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектептеріндегі дене және спорттық тәрбиенің негіздері 2 1 6.2. Педагогикалық қарым - қатынастың субъектісі ретінде - спорттық команда 2 1 6.3. Спорттық білім жүйесі ретіндегі балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі 2 1 Барлығы 30 15 22,5 67,5 3. Пәнді оқытудың әдістемелік нұсқаулары Пәнеде оқу жоспарына сәйкес дірістік және практикалық сағат сандары қарастырылған. Жқғары білім беретін оқу орындарының талаптарына сай білім алушылардың өз беттерінше орындайтын арнайы тапсырмалар жоспарланған. Дәріс сабақтары сабақ кесесіне сәйкес бекітілген уақытта, нақты жоспарланып бекітілген күнтізбелік жоспарға сәйкес ұйымдастырылады. Практика сабақтары алдын-ала берілген тапсырмаларға сәйкес өткен материалды студенттердің талдауымен бекітуге арналады. Дәріс барысында студент белсенді қызмет етуге даяр болуы қажет: лекторды тыңдау, естіген материалын ой елегінен өткізіп түсіне отырып, қысқаша қағаз бетіне түсіріп үлгеру процессі ұштасып ұйымдастырылуы тиіс. Дәріс сабағы студенттен жинақылық пен баса көңіл аударуын талап етсе, практика сабағы студенттің дәріс барысында алған білімін толықтыру мақсатында ізденісті талап етеді. 4. Курстың форматы Курсты игеру барысында дәріс және практика сабақтарымен қатар білім алушының қздік жұмыстары және оқытушының көмегімен орындалатын студенттің өздік жұмыстары қарастырылған. Білім алушының өздік жұмысының тақырыптары ұсынылып отыр, рубеждік бақылау барысында . аптада 2 рет және 2 аралық бақылау 8 аптада 2 рет жоспарланған. Жоғары оқу орынының талаптарына сай өздік жұмыстардың тапсырмалары студенттің парталына енгізілген, студент орындаған материалын оқытушының тексеруіне ұсынуға тиісті. Тапсырма материалы тексеріліп, пікір жазылғаннан кейін студент ұпай санына ие болады. 5. Пәннің саясаты: Техникалық дағдылар мен жабдықтар: Студенттер пән бойынша берілетін тапсырмаларды орындау үшін MS Office - Word, Excel, Power Point; Internet бағдарламаларымен жұмыс істей алу керек. Сабаққа қатысу: Күндізгі бөлімде оқитын студенттер сабақ кестесі бойынша барлық аудиториялық, аудиториядан тыс СОӨЖ сабақтарына қатысу керек. Студент СОӨЖ сабақтарына берілген тапсырмалар бойынша оқытушыға сұрағы болған жағдайда немесе СӨЖ жұмыстарын тапсыруға, босатқан сабақтарын өтеу үшін келеді. Кей жағдайда сабаққа қатысу оқытушының талабы бойынша міндетті. Студенттің аудиториядағы жұмысы: Аудиториялық сабақ кезінде студент өткізілетін жұмыс түрлерінің барлығына қатысуға міндетті(ауызша жауап, жазбаша жұмыс, талқылау, пікірталас, топпен жұмыс, жоба орындау т.б.) Сабақты босату: Сабақты тек себепті жағдайда ғана босатуға болады. Себепті жағдайлар : * ауырғанда (студенттік емханасының амтулаториялық орталығының берген медициналық анықтамасын көрсеткен жағдайда). * спорттық жарыстар, олимпиадаларға, сайыстар мен конференцияларға қатысқанда (мұны айғақтайтын құжат болған жағдайда). * отбасылық және басқа да себептерде (деканаттың рұқсаты болған жағдайда). Соңғы екі жағдайда сабақтан босату деканаттың рұқсатымен ғана жүзеге асырылады. Егер студент себепті жағдаймен босатса, өтілген тақырыпты оқытушыға тапсыруға құқығы бар және бағасы кемітілмейді. Ал себепсіз жағдаймен босатқанда да өтілген тақырыпты оқытушыға тапсырады, бірақ оқытушы бағаны 25 %-ға дейін кеміте алады. Егер студент сабақты үш рет себепсіз босатса, оқытушы факультет деканының атына мәлімдеме жазады. Егер студент сабақтың 50 пайызына қатыспаса, ол пәнді қайтадан өтуге міндетті. Сабаққа кешігу: Сабаққа мүлдем кешігуге болмайды. Академиялық адалдық: Аудиториялық және өзіндік жұмыстарды орындауда студентке көшіруге, басқа біреудің дайын жұмысын, ойын пайдалануға және басқа да академиялық мінез-құлыққа лайық емес әрекеттерді жасауға тыйым салынады. Аталған академиялық адалдықты бұзған жағдайда оқытушы жұмысты қабылдамайды және бағаламайды. Студенттің құқықтары мен міндеттері Студент: * пәннің силлабусын электронды немесе қағаз түрінде алуға; * алған бағалары туралы уақытынды ақпарат алуға; * қойылған бағаға дәлел алуға; * оқытушыға босатқан күндегі материалды және өздік жұмысты тапсыруға; * пәннің мазмұны , өзіндік жұмыстарды орындау бойынша кеңес алуға; * ағымдық бақылауда өзінің бағасын көтеру мақсатында қосымша тапсырма алуға; * емтихандағы бағасын белгіленген тәртіп бойынша қайта қарауға беругеи құқылы. Студент: * сабақ кестесі бойынша барлық аудиториялық және аудиториядан тыс сабақтарға қатысуға; * сабақты себепті жағдайлармен босатқанда медициналық анықтама көрсетуге немесе деканаттан белгіленген тәртіп бойынша ресімделген рұқсат қағаз әкелуге; * сабаққа кешікпеуге; * өзіндік жұмыстарды уақытында орындап және тексеруге беруге; * аудиториялық жұмыстарға жүйелі түрде дайындалуға; * аудиториялық жұмыстарға белсенді қатысуға; * тәртіп сақтауға; * оқытушылар, студенттер, университет қызметкерлеріне қатысты әдеп ережелерін сақтауға міндетті. Оқытушының құқықтары мен міндеттері Оқытушы: * семестр бойында силлабусқа өзгерістер мен толықтырулар енгізуге; * сабақты босатқан студенттен түсініктеме талап етуге; * себепсіз сабақ босатқан студенттердің жұмыстарын өз қалауы бойынша 25%-ға дейін төмендетуге; * уақытында өткізілмеген өздік жұмыстарын өз қалауы бойынша 25%-ға дейін төмендетуге; * 10 минуттан артық уақыт сабақтан кешіккен студентті сабаққа кіргізбеуге; * академиялық адалдық ережесін бұзған студенттердің жұмыстарын тексермеуге құқылы. Оқытушы: * студенттерге пән бойынша силлабусты бірінші оқу күні электронды немесе қағаз түрінде беруге; * семестр бойында силлабусқа енгізілген өзгерістер мен толықтырулар туралы студентті уақытында ақпараттандыруға; * сабақ кестесіне сай аудиториялық және аудиториядан тыс сабақтарда аудиторияда болуға; * студенттерге бағалары туралы ақпарат беруге; * студенттерге қойылған бағаларды дәлелдеп беруге; студенттерге қатысты әдеп ережелерін сақтауға міндетті. * Білімді бағалау туралы ақпарат <<Дене шынықтыру және спорт педагогикасы>> курсы дәрістік және тәжірибелік курс болып табылады, сондықтан негізгі сабақты өту шарты барлық жеке тапсырмаларды орындау болып табылады, олар бақылаудың негізгі түрін құрайды. Сабаққа қатысу міндетті түрде болу керек, ал себеппен немесе себепсіз қалдырылған сабақтар студентті тәжірибелік кешендерді орындаудан ешқандай босатпайды. Студенттердің білімін бақылауға ағымдағы, аралық және қорытынды білімді бағалау формалары кіреді. 1 аралық бақылау қорытындысын шығарған кезде студентт 7 аптада жинаған ұпай санының жиынын есептейді. 2 аралық (қорытынды) бақылау қорытындысына 15 аптаның жиынтық ұпай саны есептеледі. Егер 2 аралық бақылау бағасы 50% және одан жоғары болса рейтингті жоғарылатуға рұқсат етілмейді. Бұл жағдайда 2 аралық бақылау қорытынды болып табылады. Емтиханға студент қорытынды рейтингісі 50%-дан жоғары болса ғана жіберіледі. апталар Бақылаудың түрлері Ұпайлар Ескертулер 1-7 апталар арасындағы аудиториялық сабақтарға қатысу 30 3 апта Семинар сабағында ауызша жауап беру және үй тапсырмасын орындау. <<Дене шынықтыру және спорт педагогикасының теориялық-әдіснамалық негіздері>> (ауызша) 30 Практика 4 апта Жеке тұлғаны қалыптастырудың, тәрбиелеудің, дамытудың жалпы заңдылықтары 60 СРО 5 апта Семинар сабағында ауызша жауап беру және үй тапсырмасын орындау 30 Практика 6 апта Тұтас педагогикалық процесс-дене шынықтыру мен спорт саласындағы мамандардың кәсіби қызмет объектісі Дене шынықтыру үрдісі құрылымындағы оқыту, мектеп және спорт мектептері (жазбаша) 30+60 Практика, СРО Аралық бақылау 60 1-7 апталардағы білім алу барысындағы нәтежиенің жиынтығы: 300 1-7 апталар арасындағы аудиториялық сабақтарға қатысу 30 10 апта Семинар сабағында ауызша жауап беру және үй тапсырмасын орындау 30 Практика 11 апта Спорт және дене шынықтыру саласындағы дене тәрбиесі әдістемесінің ерекшеліктері (жазбаша) 60 СРО 12 апта Семинар сабағында ауызша жауап беру және үй тапсырмасын орындау 30 Практика 13 апта Семинар сабағында ауызша жауап беру және үй тапсырмасын орындау 30 Практика 14 апта Дене шынықтыру мен спорт саласындағы педагогикалық басқару(ауызша) Спорттық педагогтың педагогикалық шеберлігінің негіздері 60 СРО Аралық бақылау 60 8-15 апталардағы білім алу барысындағы нәтежиенің жиынтығы: 300 Емтихан 400 Академиялық кезеңде жинаған ұпай саны: 1000 Әдебиеттер тізімі . Ұсынылатын әдебиеттер тізімі: Негізгі әдебиеттер: * Подласый И.П. Педагогика 1-том Минск-1996. * Под. ред. П.И. Пидкасистого. Педагогика. Минск -1996. * Харламов В.Ф. Педагогика. Минск-1999. * Әбиев. Ж. Бабаев. С. Құдиярова А. Педагогика. Алматы-2004. * Дүсембекова Ш.Д. Педагогика. Семей 2004 ж. * Қоянбаев. Педагогика. Алматы 2002 ж. * Сағындықұлы Е. Педагогика. Алматы 1999. * Бабанский Ю. Педагогика - Москва 1998 * Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика - Астана 1988 * Савин Н.В. Педагогика Алматы 1975 * Берікжанов К.Б., Мусин С.М., Педагогика тарихы. Алматы-2004. * Ильина Т.А. Педагогика. Минск -1984 * Дүсембекова Ш.Д. Тәрбие үрдісінің ерекшеліктері. Семей 2004. * Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті, ПедагогикаАлматы 2003 * Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы Алматы 2001. * Амантурин.Ш Мұғалім және оқу-тәрбие жұмысы.-А., 1978ж * Көпбаев.О. Жастар және провалық тәрбие.А.,1988ж * Қоянбаев.Р.М. Тәрбие теориясы.А., 1991ж * Тәрбие сағатының үлгі тақырыптары.// Қазақстан әйелдері,№1,2000,8бет * Жарықбаев.Қ,Қалиев.С. Қазақ тәлім-тәрбиесі.Оқу құралы. А.,Санат,1995 * Мектепке дейінгі және мекеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы.А.,1995ж * Қазақ мектептері мен мектепке дейінгі мекемелерінде имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді программасы. //Қазақстан мектебі.-8.06.1990ж * Елманов.С,Күнтілеуов.А.Жастарға арналған праволық білім беру негіздері.,-А.,1985. * <<Білім беру туралы>> Қазақстан Республикасының Заңы.-А.,1992ж * Қоянбаев.Р.М. Білім беру және оқыту теориясы.-А., 1990ж * Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептерінің тұжырымдамасы.// Республикалық баспа кабинеті.-А., 1995ж * Мусин .Қ.С.Америкадағы педагогтық білім және заң саясаты //Қазақстан мектебі №5, №6.-А., 1996-1998; * Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы.-А.,1994ж * Педагогика /дәріс курсы /.-А., Нұрлы әлем, 2003ж * Қоянбаев.Р.М. Бастауыш мектеп педагогикасының жалпы негіздері.-А.,2005ж * Қабдықайырұлы.Қ,Монахов.В.М, Оқытудың педагогикалық жаңа техналогиясы.А., 1999 * Нағымжанова.Қ. Педагогикалық инновацияның зерттелуі //Бастауыш мектеп.-№3 1999ж * Подласый.И.П. Педагогика. М,1999ж * Сластенин.В.А, Исаев И.Ф, Шиянов.Е.Н. Общая педагогика.М ,2002г * Виноградов.Г.С Народная педагогика.-Иркутск.1926г * Қалиев.С.К. Халық педагогикасында ауыз әдебиетіндегі көрініс. А.,1987; * Педагогикалық ізденіс.Құрасты.И.Н Боженова-А.,Рауан 1990ж * Макаренко.А.С. Проблемы школьного советского воспитания-М.,1984 * Каримов.Л.К Основы правого воспитания.-А 1991 * Жарықбаев.К.Б и Калиев.С.К Национальные аспекты обучения и воспитания в Казахстане.-1990 * Беспалько.В.П.Слагаемые педагогической технологии-М.,Педагогика 1989ж * Ильина.Т.В Педагогическое планирование в образовательных учереждениях.-Ярославль ,1995г * Шадриков.В.Д.Философия образования и образовательные политики-1993.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz