Файл қосу
Зейін қасиеттері
$$$UMKD_LANG$KZ
$$$UMKD_NAME$ЭПОӘК атауы Эксперименталды психология және психодиагностика пәнінің практикумы I
$$$UMKD_AVTORS$ЭПОӘК автор профессор Сатиева Ш.С.
$$$UMKD_YEAR$2012
@@@
###000-001#
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ
БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ПӘННІҢ ЭЛЕКТРОНДЫҚ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
<<Эксперименталды психология және психодиагностика пәнінің практикумы I>>
5В050300 - <<Психология>> мамандығы үшін
Құрастырған:
профессор Сатиева Ш.С.
Т.А.Ж., қызметі
Семей
2014
&&&&
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курстық және бітірушілердің кәсіби жұмыстарын дайындау
5 Студенттердің өздік жұмысы
&&&
$$$001-000-000$3.1 Глоссарий
Ықтималдық /математикалық/ - Р - белгілі бір А оқиғасының объективті көріну мүмкіндігін сандық бағалау: Р/А/.
Статистикалық жиынтық /немесе таңдау/ - эксперимент нәтижесі ретінде оқиғалардың жүйесі, өлшенетін белгідердің статистикалық заңдылықтарды өзгертетін кездейсоқ мәндер қатары - х1 , х2, х3... х n .
Жиілену / / - жалпы таңдау көлеміндегі әрбір жүйедегі жиіліктің үлесі:
Тәртіптеу - талдауға ыңғайлы болу үшін таңдау варианталарын орналасуын өңдеудің бастапқы сатысы.
Гистограмма - тікбұрыш түріндегі график.
Бөлу заңы - варианталар мәні мен оларға сәйкес ықтималдықтар арасында байланыс орнататын математикалық ара қатынас.
Биномалды бөлу - берілген жағдайдың математикалық моделі.
Нормалды бөлу - биномалды бөлудің шекті жағдайларының бірі.
Рангілеу коэффиценті /Спирменнің коэффиценті / - корреляция коэффицентінің қарапайым формасы.
Топтық кесте / немесе корреляциялық тор / - корреляцияға зерттелінетін өзгерген екі қатардың біріккен топтасуларының нәтижелері.
Х² - критериясы /хи - квадрат/ - екі бөлудің жиіліктерін салыстыруда қолданылады.
Бірмоментті сенімділік / сенімділік - келіспеушілік / - орнықтылыққа қарамастан ерекше операциялы табиғаты бір сенімділіктің бір түрі.
Базисті процесс - эксперимент нәтижелерін интерпретациялайтын теориялық моделге кіретін комплексті тәуелсіз өзгергіштікті көрсетудің құрамдас бөлігі.
Бірізділік - индивидуалды схема бойынша жүргізілген экспериментте сыналушыларға тәуелсіз өзгергіштіктердің шартын беру реті.
Валидтылық - методикалардың дәлділігі.
Валидтылық критериі - өлшенетін психикалық қасиет жайлы информациялар көзі.
Графикалық шкалалау - сыналушы өзінің ой - пікірін графикалық шкалада белгілейтін субъективті бағалау / шкалалау / процедурасы.
Деңгей - сандық типтегі тәуелсіз өзгергіштіктің әрекетін беру тәсілі.
Дисперсиялы анализ - сызықты комбинациялар түрінде берілген факторлар мен бір уақытты әрекет ететін факторлардан тәуелді бақылауды өңдеудің статистикалық әдістер жүйесі.
Жүйелі араласу - ішкі валидтылықтың бұзылу кездері.
Индивидуалды айырмашылық - топтық эксперименттегі сенімсіздіктің негізгі кездері. /сол арқылы ішкі валидтылық бұзылады/
Индикатор - объект жайлы информация таситын сигнал белгілер.
Қатынас - тәуелді және тәуелсіз өзгергіштіктердің арасындағы қатынас - эксперименталды гипотезаның құрамдас бөлігі.
Квартиль - сыналушылардың 25 % таңдау стандартизациясын бөлетін, өлшенетін қасиеттің шкаладағы шекарасы.
Кластерлы анализ - эксперименталды мәліметтерді кластарға топтастыру әдісі.
Корреляция - реалды бақыланған мәлімет, мысалы тәуелсіз өзгергіштіктің бөлігі бір мәнімен өзара байланысы жатады.
Корреляциялық зерттеу - адамдардың индивидуалды айырмашылықтары мен олардың мінез - құлқын сипаттайтын екі өзгергіштіктің ара - қатынасын зерттеу.
Корреляциялық коэффицент - екі кездейсоқ шамалардың арасындағы бағыттылық пен дәреженің статистикалық көрсеткішінің өзара байланысы.
Корреляциялық анализ - кездейсоқ өзгергіштіктердің байланысын орнататын және оның тығыздығын бағалайтын статистикалық әдістердің жиынтығы.
Критериялы көрсеткіш - тестегі іс - әрекеттің сандық көрсеткіші.
Күй немесе шарт - тәуелсіз өзгергіштікті беру формасы.
Мән - тәуелді өзгергіштікті өлшеу бірлігі, алынған мәліметтерді өндеудің соңғы нәтижелері.
Мәліметтер - хаттамада тіркелген алғашқы әрі өнделмеген эксперимент нәтижелері.
Нәтижелердің мәнділігі - эксперименттік гипотезаға жауап беретін тәуелді өзгергіштіктің орташа мәндерінің арасынан алынған айырмашылықтардың статистикалық дұрыстығы.
Негізгі әрекет нәтижесі - тәуелсіз өзгергіштіктің тәуелді өзгергіштікке әсерін, күшін сандық көрсету.
Нормалды бөлу - үзіліссіз кездейсоқ шамаларды бөлу.
Нуль - гипотеза - тәуелсіз өзгергіштіктің шарттарының арасындағы айырмашылықтың болмауы жайлы гипотеза.
Өзара әрекет - факторлары экспериментте бөлініп алынған екі немесе бірнеше тәуелсіз өзгергіштіктің арасындағы арақатынаспен шарттанған сандық нәтиже.
Өлшеу көрсеткіштері - сыналушының іс - әрекетінің сандық сипаттамасы, тәуелді өзгергіштіктің мәнін анықтайды.
Өзгергіштік - өзгеретін кез келген болмыс, экспериментте көрінеді және тіркеледі.
Өлшеудің сенімділігі - қайталауда өлшеу нәтижелерінің көшірілуі.
Өлшеудің статистикалық қатесі - өлшенетін көрсеткіштіктердің кездейсоқ өзгерісінің үлесінің / дисперсия / осы көрсеткішті өзгеру жиынтығына қатынасы бойынша /жалпы дисперсия / салыстырмалы үлесі.
Ойындар теориясы - математика облысы, даулы жағдайлардың абстрактылы моделін зерттейді.
Рангілеу - методикалық тәсіл, сыналушы берілген критерийдің өсу ретімен барлық объектілерді қатарларға қолданады.
Репрезентативтілік - реалды эксперементтің мінсіз эксперемент түрлерінің біріне жақындау дәрежесі.
Салыстыру негізі - эксперементалды схемалардың классификациясын анықтайтын бірінші параметр.
Сәйкестік - эксперементте жүргізілген болмыс немесе теориялық түсінікті бейнелеу адекваттылығының дәрежесі.
Себепті анализ - корреляциялық анализдеудің арнайы әдістері, жеке корреляциялық коэффиценттерді "жалған" корреляцияларды жоюда қолданады.
Сенімсіздік - ішкі валидтылықтың бұзылуы.
Статистикалық қорытынды - тәуелді өзгергіштік мәндерінің арасындағы айырмашылықтың шамасын табу.
Таңдау - экспериментке қатысатын сыналушы.
Тестің валидтылығы - тестің адекваттылығы мен өтімділігі, зерттейтін қасиетті өлшеу дәлдігі.
Тестің сенімділігі - тестің көмегімен алынған нәтижелердің тұрақтылығы.
Фактор - экспериментке сыналушының мінсіз мінез - құлқына әсер ететін кез келген болмыс.
Шарт - тәуелсіз өзгергіштіктің ілескен шатасуын тексеру тәсілі.
&&&
$$$002-000-000$3.2 Дәрістер
* Тақырып-1:Эмпирикалық психологиялық зерттеуге қатысты методология түсінігі
* Тақырып-2: Эмпирикалық мәліметтерді алу мен сипаттау шаралары.
* Тақырып-3:Психологияның негізгі әдістері.
* Тақырып-4:Психологиядағы бақылау әдісі.
* Тақырып-5:Өлшеу әдісі.
* Тақырып-6:Психологиядағы эмпирикалық зерттеулердің жүйесіндегі эксперименталды әдіс.
* Тақырып-7: Психологиялық эксперименттің құрылымы.
* Тақырып-8:Экспериментті жүргізу кезеңдері.
* Тақырып-9:Бақылау схемалары.
* Тақырып-10:Танымдық процесстерді зерттеу әдістері.
* Тақырып-11:Түйсіну.
* Тақырып-12:Қабылдау.
* Тақырып-13:Зейін. Ес.
* Тақырып-14:Интеллектіні зерттеу.
* Тақырып-15:Ойлау. Қиял мен шығармашылық.
&&&
$$$002-001-000$3.2.1 Дәріс №1. Дәрістің атауы. Эмпирикалық психологиялық зерттеуге қатысты методология түсінігі.
1.Түйсіктің қасиетін және түрі
2.Түйсік туралы теориялар
&&&
$$$002-001-001$3.2.1.1 Сұрақ атауы 1 Түйсіктің қасиетін және түрі.
1.Кез- келген эксперименттің өзінің ғылыми зерттеуі, әдістемесі, эксперимент пен теория байланысы, психологиялық эксперименттегі этика проблемасы, тест шкалалары мен стандарттау, беріктілігін тексеру т.б. эксперименталды қарым- қатынастан тұрады. Соның бірі- психофизикалық әдістермен түйсікті зерттеу.Қоршаған орта туралы мәліметтерді түйсік арқылы аламыз. Түйсік деген сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның сезім мүшелеріне әсер етуінен пайда болатын бейне. Түйсік қоздырғыштың энергиясы организмнің нерв процестерінің энергиясына ауысқанда пайда болады. Түйсіктің физиологиялық негізі ретінде адекватты анализаторға, қоздырғыштың әсерімен ынталандыратын нерв процесі болады. Түйсік шартты сипатта болады. Біздің организмнің афферентті жүйелері бізді қоршаған әлемнің жағдайын, сондай- ақ аз немесе көп дәлдікпен біздің денеміздің жағдайын бейнелейді, яғни азды- көпті сезімтал болады. Эксперименталды түрде ең аз түйсік пайда болатын қоздырғыштың минималды интенсивтілігін анықтауға болады. Бұл қоздырғыштың минималды интенсивтілігін психофизиканың негізін салушы Г.Т. Фехнер сезім мүшелерінің сезімталдығының абсолютті табалдырығы деп атаған. Сезімталдықтың абсолютті табалдырығымен сезім мүшелерінің сезімталдығы арасында кері пропорционалдық байланыс: табалдырық төмен болған сайын, сезімталдық жоғары болады.
Оны былай жазуға болады: 1__
Е= RL
мұндағы Е- сезімталдық; RL- сезімталдықтың абсолютті табалдырығы.
Сезім мүшелері арқылы адам қоздырғыштардың бар немесе жоқтығы туралы ғана емес және де қоздырғыштарды сапасы және күші арқылы айырады. Түйсіну интенсивтіліктердің айырмашылығына әкелетін қоздырғыштардың 2 интенсивтіліктері арасындағы минималды айырмашылықты айыру табалдырығы немесе сезімталдықтың айырмашылық табалдырығы деп атайды (DL). Айыру табалдырығымен кері пропорционалдықта болатын шама айыру сезімталдығы (Ed): табалдырық төмен болған сайын, ол жоғарылайды:
__1_
Ed = DL
ХІХ ғ. неміс физиологы Э. Вебер минималды қосымша қоздырғыштың шамасының (∆R) ынтаның бастапқы мәніне (R) қатынасы тұрақты болғандықтан, сезімталдықтың айыру табалдырығының шамасы салыстырмалы екенін дәлелдеген: ∆R
R = const.
Осы заңға сүйене отырып және интенсивтіліктің өсімшесін өте аз шама ретінде алуға болатынын ескере отырып, Фехнер интенсивтіліктің өзгеруін физикалық қозғарғыштың күшіне байланыстылығын мына формуламен көрсеткен: Еd = c log r
мұндағы Ed- сезімталдық айырымы; с- натуралды логарифмнен ондыққа көшкендегі тұрақты; r- әсер ететін қоздырғыш шамасының сезімталдықтың қатынасы, яғни ___R__
R = RL
Психофизикалық заңды Г.Фехнер былай тұжырымдаған: түйсіну шамасы ынта шамасына пропорционал емес, ал ынтаның шамасының логарифміне, егер ол өзінің табалдырық шамасы арқылы берілсе, яғни соңғы шама түйсіну пайда болып және жоғалып кеткен жағдайдағы бірлік. Сезімталдық табалдырығының абсолютті және айырма шамалары оларды өлшеу жағдайына байланысты. Оны анықтайтын негізгі фактор болып өлшеулер жағдайына сезім мүшелірінің бейімделуі. Бейімделу деп- бұл жағдайда өзгермелі сыртқы жағдайларға анализатордың қалыптасуы. Сезім мүшелерінің бейімделуінің, сезімталдықтың абсолютті табылдырығының өзгеруіне әсер етуін көздік қараңғылық және көздің жарыққа бейімделу мысалынан көреміз. Г. Фехнер сезімталдықтың абсолютті және айырма табалдырықтарын есептеудің бірнеше әдістерін көрсетті. Олар аз ғана түйсінуді бейнелейтін қоздырғыштың интенсивтілігін есептеуге мүмкіндік береді. Бұл әдістер арасындағы айырмашылық- қоздырғышты ұсыну тәсілінде және зерттеудің алғашқы нәтижелерді статистикалық өндеу тәсілінде.
&&&
$$$002-001-002$3.2.1.2 Сұрақ атауы 2 Түйсік туралы теориялар
2.Сезімталдықтың абсолютті табалдырығын анықтау әдістері. Ең алдымен минималды өзгеру немесе шекаралар әдісін қарастырайық. Әдістің мазмұнын атынан көруге болады: таңдалған ынталар континуумын оның дискретті мәндердің айырмашылығы минималды болатындай қылып алу керек. Ынталарды ұсыну өспелі және кемімелі ретте болады. Әрбір ынтаны ұсыну тізбегіне жауаптар ауысу шекарасын көрсетеді. Табалдырықты өлшеуді ынталардың кемімелі тізбегінен бастайды, яғни бастапқы мән ретінде анық қабылданатын ынтаны алады. Табалдырық ынта аралық интервалдың ортасында орналасқан, яғни әлі қабылданатын және қабылданбайтын ынталардың ортасында. Осылай өспелі ынта қатарын да анықтайды. Өспелі және кемімелі қатарға жауаптар шекаралары сәйкес келмейді. Ол тек зерттелетін адамдарда қайталанатын қателер- үйрену және тосу қателері болған кезде байқалады. Әрбір өспелі және кемімелі қатарда 1 зерттеуде 6 дан 15 ретке дейін тексерді. RL сезімталдықтың абсолют табалдырығы ретінде пайда болу және жоғалу табалдырығының орта арифметикалық мәні есептеледі: ∑L__
RL= N
мұндағы: RL- сезімталдықтың абсолют орта табалдырығы: L- әрбір ынта қатарындағы табалдырықтың мәні; N- ынта қатарының жалпы саны. Зерттелетін адамның жауаптарының вариативтілігін орта квадраттық ауытқу көмегімен анықтайды. Жіберілген қатенің орта мәнін қалыпты деп атайды:
δ
δ RL= √N-1
мұндағы δ - RL- дің орта квадраттық ауытқуы; N- іріктеу көлемі.
Сезімталдықтың абсолютті табалдырығын анықтайтын 2- әдіс- тұрақты қоздырғыштар әдісі немесе тұрақтылар әдісі. Бұл әдіс табалдырықты шекара диапазонын анықтауға бағытталған тәжірибе өткізуді талап етеді.Табалдырықты шекара деп зеріттелетін адам әрқашан ынтаның әсерін сезе бастайды немесе сезбейтін шекаралардың қоздырғыш интенсивтілік диапазоны. Тәжірибеден табылған шекараны интервалдарға бөледі (5 тен 9 дейін). Сондықтан табалдырықты шекарада барлық ынталар шамаларының айырымы бірдей.Тәжірибе жүзінде бұл интенсивтіліктілер тұрақты болады. Тәжірибе кезінде әртүрлі интенсивтілікті ынталарды кез- келген ретте ұсынады, әрбір интенсивтіліктің ынталарын бірдей ретте ұсыну керек. Тәжірибелі мәліметтерді өңдеу кезінде сезімталдықтың абсалютті табылдырығын анықтау мақсатында мынандай реттілікті сақтау керек. Әрбір тұрақты ынтаға дұрыс жауаптар жиілігін санау. Бұл абсолютті жиліктерді салыстырмалы жиіліктерге (f ) ауыстыру, яғни дұрыс жауаптарды берілген ынтаның ұсыну санына бөлу. Координат системасын салу. Абсцисса осіне әсер еткен ынтаның интенсивтілігін, ал ординат осіне - дұрыс жауаптардың салыстырмалы жиілігін салу (0,0 ден 1 ден) Графикке f мәндерін салу және тәжірибелі нүктелерді түзу сызықтармен қосу. Дұрыс жауаптар жиілігіне сәйкес келетін нүктелерге абсцисса параллель тәжірибелі сызықпен қиылысқанша түзулер жүргізу, 1,2,3 деп нүктелерді белгілеу. нүктесінің абсцисса осіне проекциясы арқылы медиананы табу, 2 және 3 нүктелердің проекциясы арқылы орта квартильді ауытқулар мәнін табу. Ме шамасы сезімталдықтың абсолют табалдырығына сәйкес, Q1 және Q2 - зерттелетіндердің төселмеген жауаптар шекарасы. Медиана және орта квартильдің ауытқулар графиктік анықтау кезінде жиналған жиіліктер қисық сызығын салу арқылы дәлірек болады.Егер зерттеу нәтижелері қалыпты үйлестіру заңына бағынса, онда абсолют табалдырық шамасы және нәтижелер дәллдігінің шамасы ретінде орта арифметикалық шама және орта квадраттық ауытқу мәндерін алуға болады. Сезімталдықтың абсолют табалдырығын анықтау үшін 3- әдіс орта қате әдісі. Бірақ оны тек ұсынылған ынтаны үздіксіз өзгерту мүмкіндігі болғанда қолданады. Бұл әдіс бойынша өлшеуде зерттелетін адам өзі ынтаның шамасын реттейді. Алдымен ең бірінші түйсіктендіргеннен бастап, ақырында ынта интенсивтілігін төмендетеді (түйсік жоғалғанға дейін жүргізіледі).Нәтижелерді өндеу кезінде сезімталдықтың абсолютті табалдырық көрсеткіштері ретінде орталық тенденция шамаларын- медиана және орта арифметикалық шама қолданады.
&&&
$$$002-001-900$Дәріс №1 Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Түйсіктің қандай қасиеттері бар.
2. Сезімталдықтың абсолютті табалдырығын анықтау әдістері қандай.
3. Психофизикалық әдістермен түйсікті зерттеу ата.
&&&
$$$002-002-000$3.2.2 Дәріс №2. Дәрістің атауы. Эмпирикалық мәліметтерді алу мен сипаттау шаралары.
1. Негізгі қасиеті және жағдайы. Теориялық шолу
2. Қабылдаудың ерекшеліктері, оның түйсіктер айырмашылығы
&&&
$$$002-002-001$3.2.2.1 Сұрақ атауы 1 .Негізгі қасиеті және жағдайы. Теориялық шолу
1. Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түci, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т. б. қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді. Мысалы, алманы қабылдауды алайық. Мұнда біздің анализаторларымызға оның қызыл түсі, хош иісі, тәтті дәмі т. б. осындай қасиеттері бір мезгілде әсер етеді де, миымызда тұтас зат бейнесі пайда болады. Қабылдау процесінде адамның uткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады. Сыртқы ортадан адамда дамылсыз ақпарат келіп отырады. Kici б+-лардың бәрін бірдей дұрыс қабылдай алмайды, немесе үлгермейді. Егер бала өмip бойы поезды кuрмей uссе, оны бірден жақсы тани алмайды. Адамның сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсенді қабылдау. Белсенді қабылдау ғана дүниені тереңірек тануға мүмкіндік береді. Қабылдау - ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің, нәтижесі. Қабылдаудың физиологиялық негізіне бірнеше тітіркендіргіштердің жиынтығы мен олардың қарым-қатынасында пайда болатын уақыттың нерв байланыстары жатады. Мұны И.П.Павлов қатынас рефлексі деп атаған. Мәселен, көру анализаторында осындай қатынас рефлексінің жасалуы яғни тiтіркендіргіштердің бip-бipiмeн байланысы заттың түрі, түci, мuлшеріне қарамай-ақ оның тұлғасын тануға мүмкіндік береді. Сөйтіп, қабылдау - түйсіктегідей бip анализатордың ғана қызметі емес, бірнеше анализаторлардың бірлесіп қызмет icтeyiнің нәтижесі. Мәселен, киноны кuру екі анализатордың (көру, есту) өзара байланысып жұмыс icтeyiнен болады.
&&&
$$$002-002-002$3.2.2.2 Сұрақ атауы 2 Қабылдаудың ерекшеліктері, оның түйсіктер айырмашылығы
2.Қабылдаудың тұтастығы.Қабылдаудың объектісі кейбір жеке қасиеттерден, жеке бuліктерден т+-рғанымен, біз оларды бүгіндей, т+-тастай қабылдаймыз. Кей кезде б+-рынғы тәжірибемізде +-шыраған кейбір объектілердің жеке бuліктері, шет жағасы, үзінділері ғана қабылданса да, біз б+-ларды т+-тас зат формасында қабылдаймыз. Егер <<Дударай>> операсындағы Мариям әнінің басталуын ғана құлағымыз шалса, осы әннің мазм+-нын т+-тастай қабылдайтын боламыз. Адам алдындағы %.ш н%.ктені де жеке ноқат ретінде қабылдамайды. М+-ны %.ш б+-рыштың т+-тас бейнесі деп түсінеді. ¤йткені, қабылдаудағы жеке бөліктер жиналып келіп, т+-тас нәрсенің бейнесін құрайды.
Кабылдаудың мағыналылығы. Б+-л ерекшелік те қа - былдаудың т%.йсіктерден негізгі айырмашылығын жақсы кuрсетеді. Ол объектілердің мазм+-ның жақсылап т%.сінбейінше, белгілі т+-жырымдар мен сuз арқылы аталмайынша, ол толық қабылданбайды. Қабылдауда объектінің аты сuзбен (екінші сигнал жүйесі) берілсе, қандай нәрсе болса да оңай және тез қабылданады. Мәселен, өзіміз т%.сінбейтін тілде сuйлеген сuздерді м%.лде ұқпайтын болсақ, азын-аулақ хабарымыз бар тілді шала-шарпы қабылдаймыз. Адам ана тіліндегі сuздерге жақсы, толық түсінетіндіктен ғана оларды толық қабылдай алады. Заттар мен құбылыстардың мағынасын түсінудің қарапайым т%.рі -- тану. Нәрсені танымайынша, оны анғарып, қабылдау қиын. Тану дегеніміз талғаусыз қалай болса, жалпылай және даралап тану болып екіге бuлінеді. Жалпылай тану солай тану. Жалпылай тануда адам нәрселердің uздеріне тән қасиеттерін біле бермейді. Объектілерді даралап тану арқылы ғана оларды анық, толық қабылдауға м%.мкіндік туады. Мәсе - лен, кuпшілік арасынан таныс адамды бірден тану, кuп киімнің ішінен uз пальтонды бірден тану оп-оңай.
Қабылдаудың таңдамалылығы.Толып жатқан объектілердің ішінен біреуін іріктеуіміз (оның қасиетін, сапасын) қабылдаудың, тандамалылыры делінеді. Мәселен, кітап оқығанда ондағы бірер сuз қате жазылған болса да байқамай оқып кете береміз. Егер кітапта <<уни - верситет>> деген сuз <<унверситет>> деп қате жазылса да біз м+-ны <<университет>> деп д+-рыс оқимыз. Кітап окығанда оның мазм+-нына ерекше көңіл бuлінетіндіктен, м+-ндай қателер кuзге т%.спей қалады. Ал жеке сuздерге, жеке әріптерге шұқшия кuз салған жағдайда (мәселен, корректорлар) текстін мазм+-ны ұғылмай, күнгірт қалып қоятын кездері болады. Қабылдауда зейін аударып, талғаудың зор маңызы бар. М+-ндай жағдайда объектін назар аударылған белгілерін, қасиеттерін, керек жақтарын ғана қабылдаймыз. Біздің на - зар аударатынымыздың, ішіндегі ең бастылары, қазірде істеп жатқан әрекетімізге қажет қызықтыратын, қажетімізге жарайтын нәрселер болып табылады. Қабылдаудың тандамалылығы әр т%.рлі объективтік (объектілердің ерекшеліктеріне -- к%.ші, қозғалысы, қарым-қатынасы т. б.) және субъективтік (адамның қабылданатын затқа қызығуы, оны кажетсінуі, сол кездегі психикалық көңіл-к%.йі т. б.) себептерге де байланысты болып келеді. Мұғалім бірнеше оқушыдан %.й тапсырмасын с+-раған кезде оған бір баланың, жауабы ерекше +-найды. Бұған ол аса зейін кояды. Сонда мұғалімнің объектісі сол бала болады да, қалғандарының жауабы жuнді еленбейді. Қабылдауда ерекше айкын керініп т+-рған нәрсе (жоғарыдағы мысалда баланың сабақты жаксы айтуы) фигура делінеді де, қалғандары (осы. сұраққа жuндеп жауап бере алмаған окушылар) сонын фоны болады. Сuйтіп, аса зейін койған зат әр кезде фигура болады да, оның айналасындағы қоршау фон болып есептелінеді. Осы жағдайды тuмендегі суреттер жақсы кuрсетеді. Мәселен, б+-л суретте кара т%.стен екі адамның профилі байқалады да, ак түс жай кuрініс деп қабылданады, екінші жағдайда, керісінше, осы бір суреттегі ақ ваза фирураға айналады да, оның теңірегіндегі қара түс фон болады. М+-нда фон мен фигураның орны ауыстырылып отыр. Осылайша т%.рлі жағдайда әркімнің uзінше қабылдауы кuбінесе адамның мамандығына да байланысты. Мәселен, суретші алдымен екі профильге назар аударса, музей қызметкері бірден вазаны кuреді.
Қабылдаудын константтылығы (тұрақтылығы). Қабылдаудың константтылыгы деп сыртқы жағдайдың uзгеруіне қарамастан, заттардың кейбір қасиеттерінің бір қалыпты болып қабылдануын айтады. Мәселен, біздің алдымыздағы телеграф бағаналарының бір-бірінен қашыктығы кuздің тор қабығында бірдей сәулеленбейді. Сонда да біз олардың шамасын бір-біріне тең деп қабылдаймыз. ¤йткені, олардың шындықтағы қалпы осындай. Осы зандылықты т%.сіндіретін мысалдар толып жатыр. Мәселен, ақ қағаз жасыл лампочканың жарығы түссе де, қызыл лампочканың жарығы түссе де бәрібір ақ болып қабылдана береді. Жарықтың т%.рлі әсерінен көмір де бірде қара, бірде с+-рғылт болып қабылданады. М+-ның бәрі кuру анализаторында т%.рліше бейнеленеді. Осы зандылық т+-рмыста, еңбек процесінде т%.рлі заттарды тез, оңай тануға м%.мкіндік береді. Қабылдаудың константтылығы балаларда 2 мен 4 жастың арасында қалыптасып болады. Қабылдаудың константтылығы адамның uткен тәжірибесіне де байланысты. Бейнені т+-рақты т%.рге келтіруге, оны сол қалпында сақтауға м%.мкіндік туғызатын ең жоғары психиқалық функция -- сuз. Әрбір заттың түсінігі сuзбен байланысты, сuз ғана затты бір т+-рақты түрге енгізеді.
Қабылдаудағы иллюзия. Әрқашан да қабылданатын затқа, не құбылысқа қабылдау сәйкес келе бермейді. Түрлі себептерге байланысты шындықты б+-рмалап, теріс қабылдайтын кездер де болады. Түрлі себептерге бай - ланысты шындықтары объектілерді қате қабылдауды иллюзия деп атайды. Иллюзиялар сан алуан себептерге байланысты пайда болады. Мысалы, шай кұйылған стаканға салынған қасықтың <<сынған>> құсап т+-руы физикалық қасиеттерімен т%.сіндірілсе, кейбір нәрсе женіндегі жансақ пікірлер адамның психологиялық қасиетіне байланысты. Мәселен, адам к%.шті %.рей %.стінде объектіні анық қабылдай алмайды. Иллюзияның т%.рлері өте кuп. Соның ішінде кері қабылдауында ил-люзиялар жиі кездеседі. Б+-л кuбінесе заттардың кеністікке оналасу жағдайын адамның жuнді білмеуінен туады. Кuру (оптика) иллюзияларына: контраст, перспектива, қашықтық заттың жоғары жарын артық бағалау, т%.зу кесіндінің ығысу иллюзиясы т. б. жатады. Мәселен, суреттегі перспектива иллюзиясын алайык. Алдымыздағы %.ш бағананың биіктігі бірдей. Ал қабылдау кезінде олардың ең әрідегісі бәрінен %.лкен сияқты болып кuрінеді. М+-ның себебі -- нәрсе алыстаған сайын оның бейнесі кішірейе беретіндіктен, нәрсе өзінен кішкентай нәрсенің қасында т+-рса %.лкейіп, %.лкен нәрсемен қатар т+-рса, кішірейіп көрінеді. Осы суреттегі ортадағы дөңгелектер, шыңында uзара тең бірақ көзге әр т%.рлі болып керінеді, uйткені, бірі -- %.лкен деңгелектердің, екіншсі -- кішкентай дuнгелектердің қоршауында т+-р. Тәжірибе арқылы тексеріп кuру -- қабылдаудың д+-рыстырының бірден-бір uлшемі. Мәселен, стакандары шайдан қасықты алып, оның сынбағандарын байқау -- осындай тәжірибенің қарапайым т%.рі. Иллюзияның заңдылықтарын д+-рыс т%.сінудің тәжірибиелік мәні зор. Мәселен, иллюзиялар архитектура мен бейнелеу uнерінде, әскери маскировкада, баспахана әріптерін жасауда, сахнаны безендіруде жиі қолданылады. Иллюзияның заңды - лықтарын білу адам ойлауындары сыншылдықты дамыта т%.седі. Иллюзияларды адамның нерв ж%.йесінің ауруға шалдығуына байланысты туатын заттардың жалған теріс бейнелері -- галлюцинациялардан ажырату кажет. М+-ндай науқасқа +-шыраған адамның +-рыну қабілеті кемиді де, есі кіресіл шырасылы болады. Мәселен, оған ешкім дауыстамаса да ол бір дауыс естігендей, денесінде қайдағы бір жоқ жорғалап ж%.ргендей кuрінеді. Б+-л кuбінесе шизофрения, инфек - ция ауруларының негізінде пайда болып отырады. Б+-л аурулардан психиатр-дәрірерлердің кuмегімен айыруға болады. Ми қабырында қозу процесі тежелумен алмаспай бір орында т+-рып қалған кезде осындай (б+-л нервтің патологиясы) галлюцинациялык бейнелер пайда болады.
Апперцепция.Қабылдаудың адамныц жалпы психикалық т+-рмысы мен uткен тәжірибесінің мазм+-нына байланыстылығын аппер - цепция дейді. Апперцепция т+-рақты және уақытша болып екіге белінеді. Т+-рақты апперцепция адамның қызығуы мен мамандығы, білім мен д%.ниетанымына байланысты болып отырады. Мәселен, <<т%.бір>> деген сuзді әр адам түрліше қабылдауы м%.мкін. Тіл маманы осы сuзді ести салысымен сездщ тубірі жайлы айткысы келеді. Ал ботаник болса, шuптің т%.бірін, математик санның т%.бірін айтып беретіндігі белгілі. Апперцепция затты түрлі жарынан бағалай алу, адамның оны өзінше талқылап, өзінше көзқарасын білдіре алуы. Апперцепцияның мол болуы білімділікке байланысты. Білім адамның ойын терендетіп, оның мазм+-ның кеңітіп қана қоймайды, д%.ниені жан-жағынан терең т%.сіне білуге жағдай туғызады. Адам есейген сайын оның білімі, тәжірибесі молая т%.седі, д%.ние-танымы қалыптасады. Б+-л оның апперцепциясының uзгеруіне әсер етеді. Балалардың оку материалын жақсы кабылдай алуы олардың апперцепциясына (ярни т%.сінік корына) бай - ланысты болып отырады. Оқушыны жаңа сабаққа даярлау -- б+-л, бір жағынан, оның апперцепциясын тудырып отыру деген сез.
Әр т%.рлі иллюзиялардыц негізінде адам жаңсақ ткірде болады, м+-ны уақытша апперцепция дейді. Апперцепцияның уақытша т%.ріне А.С. Пушкинннің <<Вурдалак>> деген uлеңі жақсы мысал бола алады. Осы uлеңінде Ваня деген қорқақ бала т%.нде зират арқылы ж%.ріп бара жатады. Ол қорыққанынан қара терге т%.седі, с%.йек кеміріп жаткан итті қабырдан шыққан елікке балайды. uйткені, оның өзі осындай кереметтердің <<болатындырына>> сенетін. М. Әуезов <<Қыр әңгімелерінде>> Жортар карттың басынан кешкен бір окиғаны былайша суреттейді: <<Бейіттің іші әлгіден де жарық болып кетті, артынан бәсеңдегендей болды... қудай кврсетпесін -- кuзіме uзінің б+-рын түсін кuрмеген, атын естімеген бір пәле кuрінді. Алғашқы кuрген кезде <<жалмауыз>> дедім. Нобайы адамға +-қсамайды. Қап-қара, тырдай жалаңаш. Бойы еңгезердей, улкен, бшктігі кісі бойы -- қол сұғымдай шашы б+-рқырап т+-р. Квзіме т%.скен әсіресе қорқынышты жері -- аузы. Ырсиып, от болып, тістері ақсиып сойдиып т+-р екен. Аузынан кәдімгідей от б%.ркіп т+-р... uзге еш жері кuрінбейді. Қараңғы б+-рышта қып-қызыл от болып жанып т+-рған ырсиған ауыз, ақсиған тіс қана кuрінгендей болды... т+-райын десем, буынымды баса алатын емеспін,.. Қозғаларға шамам жоқ... құр с%.лдем отыр... Бір мезгілд... ақырып келіп, иығымнан бас салды...>> Жын-шайтан, пері, албасты дейтін ұғымдарға катты сенетін адамға бейіт ішінде осындай <<керемет>> кuріністерді туғызған жауыннан паналап ж%.рген екінші бір адамның әлсін-әлі жағып ж%.рген сірінкесі екен. <<Қорыққанға қос кuрінеді>> деген мәтел осындай адамдардың психологиясын uте жаксы керсетеді.
&&&
$$$002-002-900$Дәріс №2.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тесттер
1.Қабылдаудың негізгі ерекшеліктерін ата
2.Қабылдаудың қандай қасиеттері бар.
3.Қабылдаумен түйсіктің айырмашылығын ата.
4.Қабылдаудағы иллюзияның маңызы.
5. Қабылдаудың тұрақтылығының маңызы.
&&&
$$$002-003-000$3.2.3 Дәріс №3. Дәрістің атауы. Психологияның негізгі әдістері.
1.Зейіннің қасиеттерін зерттеу
2.Зейіннің түрлері
&&&
$$$002-003-001$3.2.3.1 Сұрақ атауы 1 Зейіннің қасиеттерін зерттеу
1.Зейін - ерекше психологиялық феномен себебі, әлі күнге дейін психологтардың арасында қалыптасқан біркелкі пікір жоқ. Біріншілері зейінді жеке құбылыс, екіншілері жеке психикалық процесс, үшіншілері танымды психикалық процесс, төртіншілері зейінді ерік және адамның іс әрекетінің негізімен байланыстырады.
Сана схемасының аймағы. Үлкен аймақ белгісіз сана аймағы, ал кіші аймақ зейін аймағы болады. Яғни зейін сананың нақты, анық бейнесін қажет етеді. Көру аймағы орталыққа жақын болған сайын, біз кез келген құбылысты анық белгілейміз және санаға анықтаймыз. Зейін кез келген психикалық процесс сияқты физиологиялық негіздерге сүйенеді. Адамға әсер ететін тітіркенгіш, мидың белсенділігін тудырады. Мидың белсенділігі ретикулярлық формация мида тез, жылдам болатын электрлік жиілікті тудырып, нерв процесінің табалдырығын азайтады. Сезімталдықтың табалдырығы азаяды. Сонымен қатар мидың активті бөлігінде диффузиялық таламус жүйесі, гипоталамустың жүйесі де жұмысқа қосылады. Ретикулярлық формацияда бағдарлаушы рефлекстің де мағызы зор. Ол туа біткен организмнің реакциясын көрсетеді. Ол адамдар мен жан - жануарларда да бар. Зейіннің физиологиялық негізі өте күрделі. Психологиялық әдебиеттерде оның негізгі екі топ механизмін көрсетеді: перифериялық және орталық. Перифериялық механизмге органдардың күйін келтіру жатады. Адам әлсіз дыбысты естіген кезде оған құлақ түреді, дабыл жарғағы тартылады, соның нәтижесінде сезімталдық артады. Қатты дыбыста дабыл жарғағы босатылады да ол информация орталық құлаққа жіберуде жиілігі әлсірейді. Д.Е.Бродбенттің айтуынша, зейін - информацияны кіре берісте талдаушы, өткізгіш яғни ол периферия бөлімінде болады. Оның тәжірибесінде дәлелденгені адам әртүрлі информацияны бір мезгілде екі құлаққа айтқан кезде. Адамның сол құлағы информацияны жақсы қабылдап, оң жақ құлағы информацияны толық теріске шығарған. Кейін дәлелденгені перифериялық бөлім информацияны физикалық механизіміне қарай талдап алған. У. Нейсер бұны зейіннің алды деп атады, оны информацияның өңдеуші, фигураны фоннан бөліп алу деді. Орталық - механизм нерв орталықтарының біреуінің қозу, екіншілерінің тежелуімен сипатталады. Нервтің қозу күші, ішкі тітіркендіргіштердің күшіне байланысты. Қатты қозу, төменгі қозуда болады, өктемділік, басымдылық жүргізеді. Н.Н.Ланге осы зейіннің теориялары мен концепцияларын бірнеше топтарға біріктірген
1) зейін қимыл - қозғалыс бейімділігі нәтижесі ретінде; оны жақтаушылар; адам өзінің зейінін бір заттан екінші затқа ауыстырады, сондықтан зейін қимыл - қозғалыс бұлшық етінсіз болуы мүмкін емес.
2) зейін сана көлемінің шектеулігінің нәтижесі ретінде; И.Герберт, У.Гамильтон айтуынша, интенсивтіқұбылыс интенсивті аз жағдайды ысырып немесе оны басып тастауға қабілетті. Алайда олардың механизімін толық ашып көрсете алмады.
3) зейін эмоция нәтижесі ретінде; бұл ағылшындардың ассоциациялық психологияда кеңінен тарады. Зейін эмоция реңкіне байланысты.
4) зейін апперцепция нәтижесі ретінде; индивидуалдық өмір тәжірибесіне байланысты.
5) зейін рух қабілетінің ерекше белсенділігінәтижесі ретінде; олар зейінді алғашқы және белсенді қабілет деп түсіндіреді, алайда оның шығу төркі түсіндірілмейді.
6) зейіннің нервтік тітіркендіргіштің күшеюі. Зейіннің тітіркендіргішінің көбеюі орталық нерв жүйесіне байланысты.
7) нервті басу теориясы. Зейін - физиологиялық нерв процесінің біреуінде бөгеледі, ал бұл факт сана концентрациясы.
Т.Рибо теориясында зейінді эмоциямен байланыстырады. Әсіресе, эмоция мен ырықты зейін. Зейін организмнің физикалық және физиологиялық жағдайына байланысты. Соның ішінде, И. Рибо қозғалыстарға көп назар аударады. Қозғалыс сананы физиологиялық жағдайда қолдайды және оны бекітеді. Сондықтан бұл зейіннің моторлы теориясы деп аталады.
П.Я.Гальперин
1) зейінді бағдарлаушы-зерттеуші әрекеттердің негізі, психологиялық әрекет. Ол образдардың мазмұнын, ойын, басқа феномендерді, адамның психикасын анықтайды.
2) зейіннің негізгі функциясы-әрекеттердің, психикалық образдардың мазмұнын бақылау. Адамның кез келген әрекеттерін бағдарлайтын, зерттейтін және бақылаушы бөліктері бар. Осы соңғысы зейін деп аталады.
3) әрекеттен айырмашылығы зейін өзінің кейбір бөліктерінің нәтижесін бермейді.
4) зейін жеке өзіндік акт ретінде бөлініп шығады. Бұл жағдайда кез келген бақылауды зейін деп қарастырады. Бақылау - әрекетті бағалайды, ал зейін оны жақсартады.
5) егер зейінді психикалық бақылаудың әрекеті деп қарастырсақ, онда зейіннің нақты актілері - ырықты, ырықсыз жаңа ақыл ой әрекетінің қалыптасуы нәтижесі болып табылады.
6) ырықты зейіннің жүйелілігінен туындайды, яғни бақылаудың формасы, ол арнаулы жоспарланған, үлгі бойынша өткізіледі.
&&&
$$$002-003-002$3.2.3.2 Сұрақ атауы 2 Зейіннің түрлері
2.Ырықсыз зейін - зейіннің негізгі түрі. Оны пассивті немесе ырықсыз жасалады дейді. Себебі, ол адам санасынан тыс жасалады. Адам әрекеті өзіне тартады. Ырықсыз зейін пайда болуына физикалық, психофизиологиялық, психикалық себептер комплексі енеді. Олар бір -бірімен байланысқан төрт категориядан тұрады:
1-топ: ішкі тітіркендіргіштер. Бұған тітіркендіргіштердің интенсивтілік күші енеді. Мысалы біз қатты бір затпен әуестеніп айналадағы заттарды елемейміз. Бір мезгілде сенің жанынан қатты жерге түскен заттың дауысын естисің. Бұл сізді еріксіз өзіңізге назар аудартады. Яғни қатты тітіркендіргіш - қатты дыбыстар, түс, ашты иіс т.с.с. Тітіркендіргіштердің арасындағы контрастының да маңызы зор. Тітіркендіргіштердің ұзақтығы, оның өлшемі, формасы, заттың жаңалығы т.б әсер етеді.
2-топ: адамның жан - дүниесіне байланыстылығы, яғни оның қажеттері. Қарны тоқ адам тамақ туралы әңгімеге араласпайды.
3-топ: жеке адамның жалпы бағыттылығы. Бізді қызықтырған нәрсе, біздің қызығу аймағымыз, соның ішінде егер біз онымен кездейсоқ кездессек те, профессионалдық - біздің назарымызды аударуды қажет етеді. Сондықтан миллиционер қате жүргізіп келе жатқан машинаны бірден байқайды. Редактор оқуға алған қателіктерді тез табады.
4-топ: сізге әсер ететін тітіркендіргіштер. Бізге қызықты нәрселер бізде белгілі бір эмоциялық реакцияны тудырады. Осылайша ырықсыз зейін пайда болады.
Ырықты зейін. Ол адамдарда саналы әрекеттерден тұрады. Адамның ерік күш жігерін талап етеді. Ол еңбек ынталануының нәтижесінде пайда болады. Ырықты зейіннің негізгі функциясы - психикалық үрдісті белсенді реттеу. Ырықты зейін биологиялық емес, әлеуметтік. Ырықсыз зейін - сыртқы дүниенің кез келген объектілері ырықсыз назарымызды өзіне тартады. Мысалы, бояулы афиша, миллиционердің ысқырығы, қызықты кітап. Ырықсыз зейін организмде пісіп - жетілмейді, ол қалыптасады. Л.С.Выгодский еңбегінде көрсетілгендей, ырықсыз зейін - екі адам арасында, үлкендер мен балалар арасында бөлінген. Ересек адам ортадан белгілі бір объектіні көрсетеді, сөзбен ажыратады, ал бала ол белгіге жауап қайтарады. Осылайша, объект баланың сыртқы аймағында белгіленеді. Ырықсыз зейін ерік күш жігерді керек етеді.
Үйреншікті зейін - адамға табиғи сіңісіп кеткен, арнайы күш жұмсамай ақ орындалатын зейін. Мысалы, қандай нәрсеге болса да үйреніп жаттығып алғаннан кейін іс - әрекет, дағдыға айналады.
Зейін қасиеттері.Зейін тұрақтылығы және жинақтылығы. Адам зейінінің бір объектіге немесе бір жұмысқа тұрақтай алуы.Зейін аударылуы. Бір объектіден екінші объектіге назарымызды көшіру; Зейін бөлінушілігі. Адам санасының бір мезгілде бірнеше әрекетті атқара білу мүмкіншілігі. Мысалы, студент лекция тыңдайды, жазады. Зейін көлемі. Зейін көлемі деп бір уақыттың ішінде оның қамтитын объектілерінің саны. Алаң болушылық. Белгілі бір объектіге саналы түрде зейінді ұйымдастыра алмаушылық. Зейін - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала шоғырлануын көрсететін құбылыс. Мысалы, оқушы математикалық есептер шығарып отыр, есептің шығарылу жоспарын ойлайды. Есеп шығарып болғаннан кейін ол тарих, географияны оқуға көшеді. Осы көріністердің бәрінде де зейінге ұйымдастырып тұрған баланы көруге болады. Зейін дербес түрінде кездеспейді, қайта солармен бірлесіп келеді. Өйткені адам өз өмірінің әрбір моменттерінде бір нәрсені қабылдайды, не есіне түсіреді, ойлайды.
&&&
$$$002-003-900$Дәріс №3.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тесттер
1.Зейіннің негізгі ерекшеліктерін ата.
2.Н.Н.Ланге осы зейіннің теориялары мен концепцияларын неше топтарға біріктірді.
3. Зейіннің физиологиялық негізі неше топқа бөлінеді.
4. Зейіннің негізгі түрі қанша категориядан тұрады
&&&
$$$002-004-000$3.2.4 Дәріс №4. Дәрістің атауы. Психологиядағы бақылау әдісі.
1 Ес туралы жалпы ұғым
2 Есте сақтауды зерттеу әдістемелері.
&&&
$$$002-004-001$3.2.4.1 Сұрақ атауы 1 Ес туралы жалпы ұғым.
1.Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс.Ес - күрделі психикалық процестердің бірі. Ес есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану, ұмыту секілді процестерден тұрады. Естің физиологиялық негіздерін бір кезде И.П.Павловтың нерв жүйесінің пластикалық қасиеті туралы ілімімен түсіндіретін. Нерв жүйесінің пластикалылығы дегеніміз турлі қозулардан қалған әсерлердің қайтадан уақытша байланысқа тусе алу қабілеті. Уақытша байланыстардың тікелей тітіркендіргіштер әсер етпеген жағдайда да мида жасалынуы онда бұрынғы байланыстардан із қалып отыратындығын көрсетеді. Бірақ бұл жалпы долбар. Өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігі жөнінде ғылымда әлі нақтылы деректер жоқ. Мәселен, ес құбылысының табиғатын зерттеуші ғалымдарының бір тобы оны мидағы электр құбылыстарымен байланыстырса енді бір зерттеушілер есті мидың нейро-химиясына қарай туіндіргісі келеді. Соңғы бағыттың өкілдері мидың кейбір клеткаларын бір сыдырғы зерттегенмен естің букіл ми массасынан алатын орнын әлі анықтай алмай келеді. Бір нәрсені еске сақтау - оны байланыстыру деген сөз. Ес процесінің негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп атайды. Егер бұрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін елестетсек, не ойласақ, бұлардың арасында байланыс пайда болады. Кейін объектінің біреуін ғана елестетсек миымызда оның қалған бөлегін тудыруға себеп болады. Ассоциациялық принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек ойшылы Аристотель ассоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстрып, психикалық әрекеттің қалған турлерін ( ойлау, қиял, ерік т.б.)тусіндіруге бұл принципті қолданбады. Ғылымда тұңғыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс теориясымен дәлелденген, осы негізде көптеген психикакалық процестердің табиғатын тусінуге болатындығын көрсеткен ұлы орыс ғалымы И.П.Павлов психологияда ассоциациялар деп аталатын құбылыс ми қабығында екі қозу процесінің қабаттасып келуі себепті пайда болып, сан қайталаудың нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін тусіндірді. Ұлы ғалым бұл туралы былай деп жазды <<Уақытша нервтік байланыс жануарлар дүниесінде де, біздің өзімізде де байқалатын жан - жақты физиологиялық құбылыс. Сонымен қатар ол турлі әрекеттерден, әсерлерден құрылса да психикалық құбылыс болып табылады, оны психологтар ассоциация деп атайды. Ассоциациялардың Аристотель заманынан белгілі үш турі бар. Олар: іргелестік, ұқсастық және қарама-қарсылық ассоциалар. Бұл ассоциациялар жөнінде И.П.Павлов былай дейді: <<Шартты байланыс...бұл,сірә, біздің бір мезгілдік ассоциация дейтініміз болса керек. Шартты байланыстардың генерализациясы ассоциациясы дегенге сәйкес келеді. Шартты рефлекстің анализі мен синтезі, сайп кеелгенде, ой әрекетінің негізі процестерімен мәні бірдей нәрсе>>. Кезінде Аристотель ойлаптапқан ассоциациалардың табиғатын былайша тусінуге болады: 1) Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі елес өзімен бірге оған қатысы бар екінші затты қоса туғызады. Мәселен , Кремль ұғымы Қызыл алаң ұғымын, көктем турылы ұғым шөп туралы ұғымды туғызуы мумкін. 2) Ұқсастық ассоциациясынан нәрсенің, көріністің бейнелері өздеріне ұқсас образдарды ілестіріп еске тусіреді, яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа қандай қандай болса да ұқсастығы бар екінші затты елестетеді. 3) Қарама - қарсылық ассоциациясы бір зат туралы елес тусіреді.
Ойда қалдырылатын не қайта жаңғыртылатын нәрсенің сипатына қарай ес төртке бөлінеді. Олар: қозғалыс,образдық,сөз - логикалық және эмоциялык естер. 1) Қозғалыс есі деп ойын, еңбек әрекетіне байланысты туып отыратын қимыл - қозғалыстарды еске қалдыру мен қайта жаңғыртып отыруды айтады. Естің осы турі қозғалыс дағдыларын қалыптастырудың негізі болып табылады. Мәселен, әріп таңбаларын жаңадан үйренген кезде бала жазуға қатысатын қолының қозғалыстарын есінде сақтайды. 2) Заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің нақтылы бейнесін ойда қалдыруда, қайта жаңғыртуда көрініп отыруын образдық ес деп атайды. 3) Адам ойының турлі формаларын ( ұғым, пікір, ой қорытындылары) еске қалдыра алу қабілеті сөз - логикалық ес деп аталады. Сөз жуйесін есте сақтау - ойлау жұмысына байланысты. Естің осы турі көбінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі. 4) Сезімдерді еске қалдырып отыруды эмоциялық ес дейді. Мәселен, жас кезімізде тұрған бір жерге келсек, сол кезде бізге ерекше әсер қалдырған нәрселердің бәрі есімізге оп - оңай туседі. Өткендегі оқиға бір қуанышқа байланысты болса, ол өмір бойы естен кеетпейді. Адам сондай - ақ бір нәрседен қатты қорықса да, тентектік жасап, оны ұялтқан кунді басынан кешірсе де мұндайды еш уақыт ұмытпайды. Эмоциялық ес жөнінде орыс сахнасының шебері К.С. Станиславский жақсы айтқан: << Егер сіз бастан кешіргеніңізді есіңізге тусіргенде бозарып және қызаратын болсаңыз, сіз ертеде басыңыздан өткен бақытсыздық туралы ойлауға қорқатын болсаңыз, сіз ертеде басыңыздан өткен бақытсыздық туралы ойлауға ертеде басыңыздан өткен бақытсыздық туралы ойлауға қорқатын болсаңыз - сізде сезіну есі немесе эмоциялық естің болғаны>>. Соңғы кездегі ғылыми зерттеулер адамда естің басқа турлері де болатындығын көрсетіп отыр. Мәселен, адамның материалды қанша мерзімге сақтай алатындығына байланысты ес - қысқа және уақыттық болып екіге бөлінеді. Қысқа уақыттық есің әрекеттің нақтылы міндеттерін орындауға байланысты көрінетін туріноперативтік ес деп атайды. Мәселен, оқушы тексті көшіріп жазғанда, мұны турліше жолдармен орындайтын болса, бұл оның оперативтік есі болып табылады.
Ес процестері. Ес өте курделі процесс, оның өзі бірнеше жеке процестерден тұрады. Бұлардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту. Ол арнайы есте қалдыру және еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді.
Ес саласындағы дара айырмашылықтар. Ес дәрежесі бірдей екі адамды табу қиын. Біреу өлеңді жылдам жаттаса, екінші біреуі санды жақсы жаттайды, ушінші біреу ұмытшақ, төртінші кісі көргенін есінде ұстағыш келеді т.б. Адамдар сондай - ақ есінің дәлдігі жөнінен бір - бірінен ажыратылады. Естің дәлдігі - ешбір жаңылмай, ойдың тәртібін бұзбай, мағыналы турде айта білу қабілеті. Мәселен орыс композиторы Балакиревтің есі дәл осындай болған. Концертте отырғанда ол Чайковскийдің бір симфонияны Чайковскийдің өзіне жаңылмай орындап береді. Естің жақсы сапаларының бірі - даярлығы. Естің қорынан кез - келген уақытта қаже нәрсені тауып ала білуді естің даярлығы дейді. Сондай - ақ көп нәрсені миына тоқи алатын, есінің өрісі кең адамдар да болады. Біреулер көзбен көргенді, енді біреулер құлағымен естігенді жақсы қалдырады. Жоғарыда аталған ерекшеліктер балалар арасында да жиі кездеседі. Оларды төмендегіше жіктеуге болады: 1) есте қалдыруы шапшаң, қайта жаңғыртуы жақсы, бұларын көпке дейін ұмытпайтын оқышулар, 2) есте баяу қалдырғанмен , ұмытпайтын оқушылар, 3) есінде қалдыруды тез болғанмен, тез ұмытатын оқушылар. 4) есіне қиналып түсіретін және тез ұмытып қалатын оқушылар.
&&&
$$$002-004-002$3.2.4.2 Сұрақ атауы 2 Есте сақтауды зерттеу әдістемелері.
2.Тікелей естің сапасын, сонымен бірге қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді еске сақтауларды зерттеуге арналған тәжірибелік әдістемелердің ішінен төмендегі тәсілдерді қолдануға болады.
- мәтіндерді қайта айтып беру;
- көрнекі-бейнелік есті зерттеу;
- он сөзді есте сақтап қалып, жатқа айту;
- сандардан құралған қатарларды есте сақтау.
Мағыналық мәтіндерді қайталап айту әдістемесі мағыналық материалдың еске сақталу көлемін, мәтіннің мағыналық еске сақталу шапшаңдығы мен дәлдігін, оның есте қайта құрастырылу сипатын, еске түсірудің жылдамдығы мен анықтығын, еске сақтау қабілетінің типін анықтап береді. Алынған мәліметтердің негізінде зерттелушінің әрекет қарқыны, ойлау белсенділігі деңгейі мен бағытталуы, көңіл күй-ерік сапаларының жекелеген жақтары, ұйымдасқандығы мен іс-әрекеттің пайымды тәсілдерін меңгергендігі сияқты басқа да жеке-психологиялық қасиеттері туралы баға беруге болады. Зерттеуді жүргізу үшін магнитофон таспасына жазылған екі мағыналық мәтін қажет болады. Еске сақтау және еске түсіру уақыты секундтық өлшеуіштің көмегі арқылы жүзеге асырылады. Бұл әдістеме бойынша зерттеу екі кезеңнен тұрады: а) зерттеу нәтижелерін өңдеу және есепке алу, ә) зерттеу нәтижелерін бағалау. Бірінші кезеңде алынған нәтижелерге сапалық және сандық талдаулар жүргізіледі. Екінші кезеңде уақыт көрсеткіштері салыстырылып, <<өте жақсы>>, <<жақсы>>, <<қанағаттанарлық>>, <<жаман>> деген 4 балдық түрде бағаланады. Көрнекі-бейнелік есте сақтау әдістемесінде 25 шаршыдан құралған бланкі пайдаланылады. Оның шаршыларында орналасқан сандар, әріптер, геометриялық фигуралар және сағат циферблаттары болады да, негізгі бланкіге қоса еске түсіру үшін осындай 25 бос шаршыдан құралған қосымшасы беріледі. Еске түсіруге 2-3 минут уақыт беріледі. Нәтижелерді бағалау шаршылардың дұрыс толтырылуы бойынша жүргізіледі, сол арқылы табыстылықтың коэффициенті шығарылады.
<<Он сөзді еске сақтап, жаттап алу>> әдістемесі еске сақтау көлемі туралы мәліметтер береді. Зерттеу үшін қысқа, бір және екі құрамды, бір-біріне байланысы жоқ 10 сөз алынады, алдын ала дайындалған осы сөздерді тәжірибе жүргізуші зерттелушіге асықпай, анық түрде оқып береді. Зерттелуші біртіндеп еске түсіре бастағанда, ол өзіндегі жазылған сөздердің айтылғанын сызып тастап отырады. Екінші кезеңінде, толық еске түсіру үшін осы сөздер қайталанады. Осылайша бес ретке дейін қайталайды. Содан кейін тәжірибе жүргізуші басқа тапсырмаларға көшеді де, бір сағаттай уақыт өткен соң, енді өзі қайталап оқымастан, әлгі сөздерді қайтадан еске түсіруді сұрайды. Сандардан құралған қатарларды еске түсіру әдістемесін өткізу үшін 10 екі орынды санды таңдап алу керек. Ал жүргізілу тәсілі жоғарыдағы сөздермен өткізілген тәжірибеге ұқсас болады, соңынан тиісті шарттар бойынша еске сақтау қабілетіне балл бойынша бағалау беріледі.
&&&
$$$002-004-900$Дәріс №4.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тесттер
1.Ес дегеніміз не.
2. Естің физиологиялық негіздерін бір кезде И.П.Павловтың қандай іліммен түсіндірді.
3. Естің - күрделі психикалық процестері неден тұрады.
4. Ойда қалдырылатын не қайта жаңғыртылатын нәрсенің сипатына қарай ес қаншаға бөлінеді.
&&&
$$$002-005-000$3.2.5 Дәріс №5. Дәрістің атауы. Өлшеу әдісі
1. Елестің сапалы қасиеттері, олардың қабылдаудан айырмашылығы.
2. Елестің адам өміріндегі рөлі.
&&&
$$$002-005-001$3.2.5.1 Сұрақ атауы 1 Елестің сапалы қасиеттері, олардың қабылдаудан айырмашылығы.
1.Қиял дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстардың субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: <<...барлық жан қуаттарып (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатын сезімдік заттарды мен құбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өңдеп, бейнелеуде көрінектін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: ... барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатын сезімдік заттарды модельдендіре алады >> (Әл-Фараби). Адамда қиял пайда болғант кезде ми қабығында бұрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацяларға түседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, оңдеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші роль атқарады. Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға болады:
1) Әр адамның қиял елекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне, алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді. Бұл арады аңсап шөлдеген жолаушының қиялы мен екі - үш күннен кейін емтихан тапсыратын студенттің, машинасының тетігін жетілдіруді ойлап жүрген инженердің қиялын салыстырп көуге болады;
2) Қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне де, білім тәжирибесіне де байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені де көп, өмір тәжирибесі мол, әр тарапты білімі бар ересек адамның қиялы мен енді ғана өмірге аяқ басайын деп тұрған жеткіншектің қиялын бір өлмешеге салуға болмайды;
3) Қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер - су қоршауына байланысты да көрініп отырады. <<Жаратылыстың құшағында, - деп жазады М. Жұмабаев, - меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, мелмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран даладан тұрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті>>
4) қиял - адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл - қиялдың ерікпен байланысына жақсы мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір - бірімен тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады. Қиял - иәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжырым түрінде шешеді;
5) адам қиялы еңбек процесінде, әс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай алу, істейтін еңбектің нәтижесін бұрын көре білу, яғни оны өңдеп, өзгертіп елестетте алу - адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның дүние жөніндегі әр - түрлі танымтүсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны белсенді қызметке итермелейді, творчестволық ісіне күш - жігер қосады. Қиял тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткіл рухани өмір жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы мұнсыз мүмкін емес. Адам саласының жануар психикасынан басты айырмашылығы адам да ойлаумен қатар қиял әрекетінің болғандығына.
&&&
$$$002-005-002$3.2.5.2 Сұрақ атауы 2 Елестің адам өміріндегі рөлі.
2.Айдаһардың бейнесін Италияның атақты суретшісі Леонардо да Винчи қиял арқылы былайша суреттейді: <<Көкжал аңшы иттің не жай иттің басын аламыз, оған басқа мысықтың көзін саламыз, құлағы үкінікі болады, мұрыны тазынікі секілді, қасы арыстандікі, самайы - әтештікі, мойны суда жүзетін тасбақанікі сияқты>>. Осы бейненің өзі шындыққа бар нәрселерді топтастыру арқылытуып отыр. Бірақ осы топтастыру нәтижесінеде келін шыққан тұтас образдың өзін көре білу үшін адамға ең күшті, өрен жүйрік қиял қажет. Қиял процесінің адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор маңызы бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы өзгерін, дамын отырады. Фантазияның маңызы туралы айта келіп, оның тек ақындарүшін ғана керек емес екенін, тіпті дәл ғылымдар саласында да соның ішінде математикадағы дифференциал және интегралдарды табуда да, фантазияның елеулі маңызы болғанын айтады. Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзі де оның танымын кеңейтетіндегі, қоғамдық тәжірибені меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның өзі баланың психологиясына қатты әсер ететіні байқалады. А.П. Чехов <<Үйде>> деген әңгімесінде осы жағдайды өте жақсы көрсеткен. Шылым шегіп әдеттенген жеті жасар балаға ешбір сөз әсер етпей қойған. Бірде әкесі оның қиялына әсер етуді ойланады. Ол баласына мынадай әңгіме айтады: <<Кәрі патшаның патшалыққа мұрагер болатын жалғыз ғана ұлы болыпты, - өзі дәл сен сияқты кішкентай бала екен. Өзі жақсы бала екен. Еш уақытта өкпелемейді, ерте жатады, столдағы нәрселерге тимейді екен... өзі ақылды болыпты... Оның бір ғана кемшілігі - шылым тартады екен... Патшаның баласы шылымнан көкірек ауру болып жиырма жасында өліпті. Қаусаған ауру шал ешбір қолғанатсыз қалыпты. Мемлекетті басқарып, сарайды қорғайтын ешкім болмапты. Жау келіп, шалды өлтіріп, сарайды қиратып тастапты, сонымен енді бақша да, шие де, құстар да, қоңыраулар да қалмаған...>> Эмоциялы әсерге толы осы әрееттің оған күшті әсер еткендігі сонша, бала <<қараңғы терезеге ойланып сәл қарап отырып, селк етті де, мұңайған дауыспен: - Мен енді шылым тартпаймын...- деді>>...
Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты болып келуі адамға ерекше қанат бітіріп, оның ілгері өрлеуіне себепші болады. Халық <<Қыран жетпеген жерге қиял жетеді>> деп өте тауып айтқан. Бір кезде талатты орыс ғалымы К.Э. Циолковский (1857 - 1935) космосқа ұшуды армандап еді. Космос корабілімен аспан әлеміне тұңғыш жол салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкер Тоқтар Әубәкіровтің және басқалардың ерліктері осындай шындықпен тығыз байланысы қиялдың іске асуы болып табылады. Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдың бүтіндей пассивтік түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан - жақты түсіндіріп берген И.П. Павлов болды. Ұйқы кезінде ми клеткалары бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жұмыс істей береді. Мидың мұндай бөліктерін <<күзетші пункттерде>> деп атайды. Осы <<күзетші пункттерде>> біздің бұрын қабылдаған, көрген, естіген, қолға ұстап, дәмін татқан заттарымыздың бейнелері мида қайтадан <<тіреледі>>. Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны белгілі. Өйткені бұл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыс әлсірейді, мұнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді. Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге ұшырайтындықтан, адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік сигналдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай жасайды да, соның нәтижесінде түске қайдағы <<кереметтер>> кіреді. И.М. Сеченов осындай түстерді <<болдған әсерлердің болып көрмеген қиысулары>> деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып образдар жасалады. Ұйқы кезінде осындай ғажап фантазиялық бейнелер де өмірде бар нәрселердің жиынтығынан құралған. Бұлардың негізі - адамның ояу кезіндегі басынан кешкен оқиғалары, ойы мен мақсаты, тілегі мен арманы, естіген - көргендері, істеп жүрген қызметі, басқалармен қарым - қатынасы т.б. Ұйқыдағы адамның түс көруіне себепші болатын фактілердің есебі жоқ. Мәселен, ми клеткалары көшедегі транспорттың тарсылы да, ағаш жапырағының сылдыры да, иттің шәуілдеген үргені де, есіктің ашылып - жабылуы да әсер етіп отырады. Тіпті организмнің ішкі мүшелерінің (жүрек, өкпе, асқазан т.б.) жұмысына бір жайчыздық түссе, бұл да адамның түсіне қай - қайдағ бірдеңелерді кіргізеді. Мәселен, ұйқыдағы адамның жүрегіне бір салмақ түссе, оның жүрегі қатты соға бастайды. Осыған орай адам мынадай түс көреді. Өзін қуған біреуден қашады, бұдан ол ентігіп, булығады да. Түс көрудің мазмұны адамның көбінесе, қызығуына талғамына орайлас келіп отыратындығы да шындықпен жанасымды факт. <<Егер иттің түсіне сүйек кірсе, саудагердің түсіне ақша кіреді>> деген мақал да біздің осы пікірімізді қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген, көрмеген нәрселерді түске кірмейтіндігін ғылым дәлелдеп отыр. Мәселен, іштен соқыр болып туған адамның түсіне көзге көрінетін бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері арқылы (иіс, дәм, есту т.б.) қабылдаған нәрселерді еніп отырады. Егер соқырлық кейінірек пайда болса, онда сол адам түсіне бұрын көзімен көрген заттарының бейнелері кіре бастайды. <<Барлық адамдардың түсі, - деп жазды. И.П. Павлов, - бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және эмоциялық түрде жандауы>>. Түс көруді ұйқыдағы мидың фантазиясы деуге болады. Мұндай қиялды әдейілеп туғызу және саналы түрде басқарып отыру мүмкін емес. Сонықтан түс көру қиялдың ең пассивтік түрі болап табылады. Пассив немесе ырықсыз қиял адамның ояу кезінде де туып отырады. Адам алдына ешбір мақсат қоймаса да оның көз алдынан елестер тізбектеліп өтіп жатады. Мәселен, адам аспандағы бұлтқа, үй қабырғасындағы түрлі көлеңкелерге қарап, оларды бір нәрсеге ұқсатады. Леонардо да Винчи: қабырғадағы даққа, үйілген күлге, бұлтқа қарап, осылардан адамның пішінін, табиғат көріністерін табуға болады дейді. Бұл айтылғандардың бәрі - ырықсыз қиялдың мысалдары. Қиялдың екінші түрі актив қиял деп аталатына жеңім де жыртық емес пе екен деп, еріксіз өз қарына қолын жүгіртіп, тесікті жаппақшы болады екен. Бақылағыштық, жеке өмірінің эмоциялық байлығы, алдын ала орасан зор жұмыстар істей білуге қабілеттік (мәселен, Л. Толстойдың айтуынша, <<Соғыс және бейбітшілік>> романын жазу үшін жинаған материалдарды <<бүкіл бір кітапхана болған) адамның творчестволық қиялынан самғауына күшті әсер етеді. Өмірден түйгені шамалы, творчестволық қиялы жетілмеген адамнан жақсы ақын шығуа мүмкін емес. Абай мұны өте дұрыс көре білген
<<Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы,
Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы,
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын
Қазақтың келістірер қай баласы?>>.
Бұл өлеңіне Абай <<Қиыннан қиыстырар>>, <<тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп>>, << іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын>> секілді сөз тіркестері арқылы өздігінен жаңа туындылар бере алатын нағыз майталман ақындардың психологиясын, олардың творчестволық қиялындағы ерекшеліктерді көрсетіп отыр. Ғалым үшін де творчестволық қиял аса қажетті материал береді. Мәселен, ғылыми жорамал жасағанда, эксперимент жұмысын ұйымдастырғанда, тапқан жаңалықтарды тексеріп сынауда ғалым өз қиялын үнемі сүйеніп отырады. Бірақ нағыз ғылыми жұмыс көп еңбектенуді қажет етеді, ол еріккеннің ермегі емес, ғылымның жолы ауыр. Қажымай, өнімді еңбек ете білушілік, шыдамдылық, іске мейлінше берілушілік - нағыз ғылымға тән қасиеттер. К. Маркс айтқандай ғылымның <<сәулетті шыңына шаршап-шалдығудан қорықпайтын, оның тасты соқпақтарымен тырмысып өрлей беретін адам ғана шыға алады>>.
Творчестволық қиял әрекеттің кез келген саласында орын алып отырады. Қоғамға пайда келтіретін нәтижелі еңбекте творчестволық қиялдың болмауы мүмкін емес.Қиялдың бұл түрі, әсіресе, мұғалімдік қызметте ерекше орын алады. А.С. Макаренко айтқандай: <<жеке адамның келешегін жобалдауда>> мұғалім творчестволық қиялсыз әрекет етсе, жақсы нәтижеге ие бола алмас еді. Актив қиялдың ерекше бір түрі - арман. Арман дегеніміз өз қалауымызша жаңа образдар жасау.Мұның творчестволық қиялдан ерекшелігі мынада: арман өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял процесі. Арман творчестволық әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қиялдың бірінші дайындық сатысы. Арманды бағалауда оның әрекетке қандай қатынасы бар екендігі қатты ескерілуі қажет.
Орыстың белгілі демократ, публицисі Д.И. Писарев (1840 - 1868) шындық пен оптимизмге толы арман туралыкөп толғанған адам, оның <<арманның іске талпындыратын пайдасы>> туралы пікір жастар үшін ерекше маңызды. Өйткені адам әрекет етудің орнына бос қиялғасүңгісе, бұл келешектің қиялы болмай, бос лағу, құрғақ қиял болар еді. Мәселен, А.И. Куприннің <<Жекпе - жек>> повесіндегі подполковник Ромашевтың қиялы дәл осындай, сүреңсіз, құрғақ қиял: <<Ромашев өзінің бұл дүниеде өмір сүргеніне қапаланатын. Ол офицерлердің өктемдігінен қорланатын, солдаттардан қорғалақтанған кейпін, бастықтардың ақырып - жекірген жүзін көргенде жаны түршігетін. Тек қайдағы бір жоқ қиял басын айналдыратын кезде ғана оның жаны біраз тыншитын. <<Түк те емес! Өмір әлі алдымда!>> деді ішінен Ромашов, сүйтті де өз ойына массаттанған ол аяғын нығырақ басып, кеудесін кере дем алып, ілгері қарай жүріп кетті. Ерегістіргенде ертеңнен бастап кітапқа отырамын да, дайындалып академияға түсеін. Еңбек! О, еңбек етсең ойыңа алғаныңа қолың жетеді, тек өзіңе-өзің берік болмасаң болғаны. Жаттамаймын күні-түні демей, жынданған адамша жаттаймын. Жұрт ойламаған жерден емтиханды үздік тапсырамын. Сонда жұрттың бәрі-ақ: <<таң қалатын несі бар бұған? Мұның өнері осындай болатынын күні бұрын-ақ білгеміз. Өте қабілетті, сүйкімді, өнерлі жас жігіт емес пе? >>- дер. Ромашов қолма-қол өзін бас штабтың келешегі мол, оқымысты офицерімін деп санады. Оның аты академиядағы алтын тақтағы жазылған. Профессорлар оның келешегі зор деп үміттенеді, академияда қалуды ұсынады, жоқ ол қалғысы келмейді, ол стройға бармақшы. Ротаға командашы болу мерзімін бітіруі керек, әрине, өз полкына баратынына да сөз жоқ. Міне, ол полкқа.
Бұл қиялдың шарықтап дамуының жғары сатысы, адамның творчестволық әрекетімен тығыз байланысын жатқан түрі. Актив қиял ырықты қиял деп те аталынады. Актив қиял қайта жасау творчестволық қиял, арман болып үшке бөлінеді. Суреттеп жазғанға немесе сызғанға қарап адамның жаңадан бір нәрсені елестете алуын қайта жасау қиялы деп атайды. Қайта жасау қиялы арқылы адам шындыққа сай, дәл, дұрыс образдар беріп отырады. Бұл үшін түрлі сипаттау, схема сызықтарын дұрыс түсіне білумен қатар, адамда өмірден алынған көрнекті образдардың жеткілікті қоры болуы қажет. Қайта жасау қиялын тәрбиелеудің басты жолы- көркем әдебиет кітаптарын оқу. Бірақ, тек оқи бергенмен қиял өспейді. Мәселен, үстіртін, тек <<қызық >> жерін теріп оқудан қиял дамымайды. Қиялды өсіру үшін кітап мазмұнын ойға түйіп, оны көргендей, естігендей болып отыру қажет. Мәселен, Мұхтар Әуезовтің<<Абай>> романың қиялы бай адам оқитын болса, ондағы кейіпкерлер мен түрлі оқиғалар оның көз алдында елестеп, галлериядағы суретртей жайнап тұрады. Бұл - қайта жасау қиялының көрінісі. Мұндайда адам авторлардың суреттеп жазғандарын көз алдында тұрғандай көрініп, тіпті сөйлеген сөздердің есіткендей де болады. Өзін романның кейіпкерлерімен бірге жүргізіп, онымен бірге тұратындай сезінеді.
А.С. Пушкин Полтава соғысын тамаша суреттеп бере алған. Осы жолдары оқыған адам қиялымен соғысты көріп, ондағы адамдардың қимыл-қозғалысын естіп отырғандай болады:
<<Шарқ ұрып шойын шарлар қырып-жойып,
Тепсіне түскен жерін түседі ойып,
Кетеді шоршып - қарғын, домаланып,
Шорылдап шомып қанға зәрені алып
Түйрескен, тілгілескен швед пен орыс
Ақыры қаһарланған қатал соғыс.
Соғылған барабандар, айқай-сүрең,
Ышқынған, алас ұрған, дүркіреген,
Бір жақтан зеңбіректер қаһар шашқан
Ғаламат ажал-дозақ араласқан>>.
Көркем суреттеулер адамда қиялдың бірнеше түрлерінің (көру, есту, иіс т.б.) қатарынан жұмыс істеуін жұмыс істеуін қажет етеді. Жоғарыдағы үзіндіге байланысты қайта жасау қиялын тәрбиелеудің екінші шарты, оның тамаша мектебі - географиялық карталарды оқып үйрену. Картаның бетінде саяхат жасау бала қиялына планетаның түрлі түпкірлерін елестетеді, балаға талай алыс жерлерді көргізіп отырады. Эксперименттік зертеулердің бірінде географиялық картамен жұмыс істеу оқушыларының ой белсенділігіне, түрлі объектілердің арасындағы (байланыс-іліестекті) ұқсастық айырмашылықтарды іздей түсуге, түрлі кеңістіктен бағыт-бағдар іздестіруге себепші болатындығы, сөйтіп қайта жасау қиялы адам психикасын активтендіретүсетіндігі анықталған.
Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образдар жасау арқылы әрекетте, жаңа продуктылар беруде көрінетін қиялды айтады. Жазушының, суретшінің, ғылымның, композитордың т.б. қиялы творчестволық қиялға жатады. Творчестволық қиял - қайта жасау қиялына қарағанда, әрі күрделі, әрі қиын. Абай мен Құнанбайдың образдарын жасау, оларды сипаттап жазған шығарманы оқып, елестетуден әлқалай ауыр. Творчестволық қиял ақын-жазушылардың, суретшілердің, артистердің т.б. осы секілді өнер қайраткерлерінің іс-әрекеттеріне үлкен орын алады. Өнер қайраткерлері өздерінің идеясын көркем образ арқылы береді. К.С. Станиславский: <<Артистің көкірегінде өзі бейнелеп тұрған адамның ойлағаныстары туғанда ғана шанайы өнер туады, нағыз жанды сезім еш уақытта зорлағаннан, қолдан жасағаннан келмейді>>, - дейді. Мәселен, Чехов спектакліндегі Раневскаяның ролін орындаушы Ольга Книппер - Чехова шие бағын сатады деп хабарлағанда шын көңілімен көзіне жас алады екен. Мұндайда актер сахнада ойдан шығарылған нәрсеге шындықтың өзіндегідей көзқараспен қарайды. Бұл - творчестволық қиялы өте бай адамның қолынан келетін қасиет.
Ақын-жазушылар қиялы арқылы өзінің келешек кейіпкерлерін <<көреді>>, олардың мінез-құлықтарын <<елестетеді >>,сөзін <<естиді >>. Сонымен қатар, аақын-жазушылар өз геройларымен бірге өмір сүреді, олардың ойын, көңіл күйін<< сезіп>>, қоян - қолтық араласып жүргендей болады. Мәселен, француз жазушысы О. Бальзак егер жеңі жыртық біреудің көшеде кетіп бара жатқанын көрсе, өзін сол адамға ұқсататындығы соншалық,- өз. Қиял түрлі елестеулердің өзгеріп, өңделуінің арқасында жасалып отырады. Қиялда анализ, синтез әдістері,агглютинация2, схематизация түрлі схемалар мен суреттердің акцентировка(образдың типтік басты белгілерін жасау) тәсілдері жиі қолданылады. Қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрі а г г л ю т ин а ц и я деп аталады. Осы әдіс арқылы мифологиялық бейнелер(кентавр, сфинкс, жез тырнақ) мен түрлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары(амфибия-танк, судан өте алатын жеңіл танк, аэрошана-суға қонып, ұша алатын самолет) құрастыралады. Агглютинация әдісі ежелгі Мысыр елінде, сондай-ақ Солтүстік Америка индеецтерінің өнер ескерткіштерінен үлкен орын алған.
Қиял бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі-г и п е рб о л а1. Гипербола деп нәрсенің жеке сипаттары, белгілеріүлкейтіп көрсетілуін айтады. Сөйткенде образ ашық, мәнерлі болып шығады, гиперболада белгілі бір бейнелердің алға шығып айқын байқауына жағдай жасалады. Ертегідерді, қиял - ғажайып бейнелерді жасауда гипербола көп қолданылады. Мәселен, Д. Свифтің <<Гулливердің саяхатындағы>> ергежейлілердің, В. Маковсийдің <<150000000>> поэмасындағы капиталистердің көсемі В. Вильсонның бейнелері гипербола әдісімен жасалған. Мұнда сондай-ақ тұтас заттыңжеке бөліктерінің саны өзгертіледі, олардың орны ауыстырылады. Мәселен, үнді мифрологиясындағы көп қолды құдайлар мен жеті басты айдаһардың бейнелері осылайша құрастырылған. Қиял бейнелерін жасаудың енді бір әдісі - нәрсенің бір жағын ерекше әсерлей көрсету. Карикатуралар мен достық әзілдер осылайша жасалынды. Егер заттардың айырмашылықтарын ескермей, оның ұқсастықтарына көбірек көңіл бөлетін болса, схематизация әдісі қолданылады. Суретшінің өсімдіктер дүниесінің элементерінен ою қиыстыру осыған мысал бола алады. Қиял образдарының күрделі түрі - типтік образдар жасау. Типтік образдар жасауда бірінші орында нақты адамның ортақ бейнелері көзге түседі: <<Бір жұмысшының, поптың, дүкенші саудагердің портретін дұрыс суреттеп жазу үшін жүз, екі жүз шамалы поп, жұмысшы, саудагерлерді қадағалап қарауымыз керек>>, - дейді М. Горький. Типтік образдар жасау дегеніміз тұтас бірқатар объектілердің барлығына бірдей, ортақ белгілері бар бір образ жасап, жанастыру.Жазушының осылайша жасаған типтік образдары бір жағынан жеке адамның даралық ерекшеліктерін білдіретін образ болып та есептелінеді. Мәселен, <<Абай>> романындағы Құнанбай образы сол кездегі үстем тап өкілдерінің жай ғана жиынтығы емес, сонымен қатар, ол өзіндік психологиялық қасиеттері бар жеке адамның да образы. Осы әдістер арқылы айтарлықтай маңызды творчестволық қиял образдарын үнемі туғызу қиын. Мәселен, агглютинацияда жеке фактілер зерттеу, жинақтау, мәселелердің түпкі ниетін көздеу дегендер жетіспей жатады. Сондықтан да творчестволық қиялдың жоғары формаларында ғылыми - техникалық көркем әдебиет т.б. онша көп қолданылмайды. Творчестволық әрекетте адамдар көбінесе интуицияға жүгініп отырады. Әр адамның қиялы әр түрлі болады, бірінің қиялы біріне ұқсамайды. Бір адамдардың қиялы бай, шындықпен орайласып жататын болса, екінші біреулердің қиялы жөнді жетілмеген, нәрменсіз, тар көлемді болады. Шындыққа сай, дәл, дұрыс образдар жасай алатын адамдардың қиялы мазмұнды келеді.шындыққа сай дұрыс қиялдай білетін адамдарда өмірдің түрлі салаларынан алынған білім қоры, тәжірбесі, белгілі көзқарасы, соның негізінде қалыптасқан айқын сенімі болады.Американың аса көрнекті ғалымы Эдисон қиялы аса күшті дамыған адам болған. Бір машинаны үш түрлі жолмен ғана жасап шығаруға болады деген ұйғарымға келіспей, Эдисон машинаны 48 түрлі етіп жасауды ұсынған. Бұған керісінше, жаңа, соңғы нәрселерді іздеу, белгісіз нәрсені ашу, ұмтылу орнына шындықтағы нәрселердің өзінің өңін айналдырып, босқа лағып отыратын адамдар да болады. Адамдар бір-бірінен қиялының пәрменділігімен де ажыратылады. Мәселен, біреулер мәселені шешуге кіріскенде соның төңірегіне бар ақыл-ойын жұмылдырады, әр сөзін ой таразысына салып, терең ойға шомады. Ол адамдар мәселенің түп қазығын, тарихын іздестіреді, сол мәселе жөнінде басқалармен кеңеседі, тәжірибе жасайды, материал жинастырады, осындай адам бір шығарма жазатын болса, өз кейіпкерімен іштей араласып кете алады, олар қуанса қуанады, қайғырса бірге қайғырады. П.И.Чайковский <<Қарғаның мәткесін>> жазып болып, күнделігіне: <<Герман жан тапсырарда солқылдап жылап жібердім деп жазғанекен>>.
&&&
$$$002-005-900$Дәріс №5.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Қиял дегеніміз не.
2. Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді ата.
3. Қилядың неше түрі бар.
4. Қиял бейнелерін жасауға қатысатын әдістерді ата.
5. Қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрін ата.
&&&
$$$002-006-000$3.2.6 Дәріс №6. Психологиядағы эмпирикалық зерттеулердің жүйесіндегі эксперименталды әдіс.
1.Негізгі түсінік және жағдайы
2.Теориялық шолу
&&&
$$$002-006-001$3.2.6.1 Сұрақ атауы 1 Негізгі түсінік және жағдайы.
1.Адамның өз мінез-құлқын меңгеру ерік және ойланып істелінетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді жее білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік амалдары немесе ерік деп айтады. Ерік алға мақсат қоюдан басталады. Ал мақсат адамға айқын, ашық, саналы түрде түсінікті болуы қажет. Дәл мағынасында ерікті - амалдар ішкі немесе сыртқы кедергілерді жеңу мен байланысты болатын амалдар. Күнделікті тұрмыста да ерік әлпетіне бөгетті жою, қиыншылықты жеңу ретінде айтылады. Ерік сапалы әрекеттен туындайды. Мысалы, адамда өзінен-өзі пайда болатын қимыл (жатқанда қозғалу, дене мүшелерінің қиымладуы т.б.) еріксіз қозғалысқа жатады. Көздеген мақсатымызға сырт нәрселерде кедергі жасайды (басқа біреудің қарсылығы, жағдай болмау т.б.). Бұл сыртқы кедергі делінеді. Міне осы кедергілерді жеңуде ғана адамды ерік-жігер жетістікті, қажыр-қайраты бар кісі деп айтуға болады. Ертеден-ақ ерік табиғаты жөнінде бір-біріне қарама-қарсы екі көзқарас - метариалистік және идеалистік көзқарастар қалыптасты. Идеалистер - ерікті ми қызметімен де, қоршаған ортамен де байланысы жоқ рухани деп санайды. Олар ерікті біздің санамыздың нұсқаушылық қызмет атқаратын жоғары агенті деп санайды. Ерік ешкімге және ешнәрсеге де бағынбайды. Ол еркін. Олардың пікірінше, адам кез-келген жағдайда ешкіммен есептеспей-ақ өзінің ойына келгенін істей алады. Ол еркін әрекет етеді. Басқа айтқанда, адам не тілесе соны істейді, қалайына қарай қылық жасайды. Бәрі оның ерікті еркіне байланысты. Материалистік ұғым - ерік табиғаты жөніндегі бірден-бір дұрыс түсінік. Онда психикалық басқа жақтарымен бірге еріктің де нервтік ми процестері түріндегі материалдық негізі болады. Ерікті материалдан, мидан бөліп алу мүмкін емес. Материалистер адам қоршаған ортамен өте тығыз байланыста болады деп қарайды. Ерік сананың басқа да түрі тәрізді объективті шындықты мидың бейнелендіруі. Ерік адамның практикалық және танымдық әрекетін ретке келтіруден көрініп, соларды жүзеге асырудан тұрады. Және де ерік қоғамдық еңбек процесінде пайда болып, қалыптасқан. Тек еңбек ету арқылы ғана адам өзінің әр түрлі амалдарын, қимылдарын көрсетіп, түрлі қажеттерін өтей алады. Еріктің мағынасы кең. Мұның бірінші жалпы мағынасы адамның психологиялық өмірінің саналы түрде бір мақсатқа бағытталуын білдіреді. Ал дәл мағынасында ерікті адамдар ішкі немесе сыртқы кедергілерді жеңуге байланысты көрініп отырады. Мысалы, адам жазу үшін столдың үстіндегі қарындашты қол созып алады. Осы сияқты әрекетті ешкім нағыз ерікті әрекет деп ойламайды. Сөйтіп, адамның дәл мағынасындағы ерікті амалы, біріншіден, әрбір адамның өзін-өзі билей алуынан, яғни мінез-құлқын меңгере алуынан көрінсе, екіншіден, оның түрлі ішкі жіне сыртқы кедергілердіжеңе отырып, алдына қойған мақсатын орындап, істі мұқият тындыруынан көрінеді. Адамның ерік-жігері қасиеттері сан қилы. Бала кеңінен белгілі бір дәрежеде ерікпен реттелініп әрекеттер мен қылықтар жасайды. Өмір тәжірибесі әрекеттің реттелуін жеке адамның ерікті қасиеттері түрінде нығайтып отырады. Бұл қасиеттер, басқа да жеке адамдық (еріктік қасиеттері түрінде) ерекшеліктерімен бірге мінез-құлқының стилін құрайды. Бірақ адам басқа адамдармен бірлікте өмір сүреді. Ол қоғам мүшесі, өзінің идеологиясы, моларі, салты мен дәстүрі бар топтың өкілі. Адам белгіленген мақсатқа жету жолында ұзақ уақыт талпынантынын, күш-жігер, ақыл-ойын жұмсайтынын, көптеген кедергілерден өтетінін, бойын кернеген сезімді тежеп отыратынын, шаттық пен қанағат әкелмейтін, бірақ қажетті іс үшін кейбір жағымды жағымды жайттардан бас тартатынын көреміз. Мұның бәрінен де адам еркі көрініс береді. Еріктің физиологиялық механизмі де ми қабығының рефлекстік табиғатына жатады. Ерік процесінде жоғарыда айтылыр өткен ерікті қозғалыстардың алатын орны ерекше. Ерікті қозғалыс дегеніміз мақсатқа бағытталған қозғалыстардың алатын орны ерекше. Ерікті қозғалыс дегеніміз мақсатқа бағытталған қозғалыстар, яғни күрделі шартты рефлекстер. Еріксіз қозғалыстарда тумалық қасиет болса, ерікті қозғалыстар өмірде жүребара қалыптасады. Ерікті қозғалыстардың рефлекстік табиғатын И.М.Сеченовтен кейін зерттеген И.П.Павлов болды. И.П.Павлов және оның шәкірттері басқа анализаторлар тәрізді қозғалыс анализаторы да, яғни ерікті қозғалыстар да түрлі тітіркендіргіштермен уақытша нерв байланысына түсуге қабілетті екенін көрсетті. Адамның ерікті қозғалыстары ми қабығында бүұрын пайда болған уақытша байланыстардың негізінде жасалады. Мұндай қозғалыстар үшін сөз ерекше тітіркендіргіш болып табылады, түрлі қозғалыстарды реттеп, басқарып, тежеп отыратын да осы сөздік сигналдары. Адамның көптеген қозғалыстары іштей сөйлеу арқылы да пайда болып отырады, мұндай сөздер түрлі қимыл қозғалысының <<басталу белгісі>>. Адам сөз арқылы нұсқау алады немесе бір тоқтамға келеді, алдына қойған мақсатына сәйкес қимыл-қозғалыстарын реттестіреді. Сонымен ерік деп саналы түрде алға тұтқан мақсатқа жету үшін жұмсалатын жан қуатының белсенділігін және адамның өзін меңгере алу қабілетін айтамыз. Және тек еңбек ету арқылы ғана адам өзінің әр түрлі қажеттерін өтей алады. Ерік қимылдарын өзінен-өзі пайда болмайтын, керісінше, адамның өмір сүрген ортасына байланысты дамып отыратын, ми қызметі продуктысының бірі болып есептелетін психикалық процесс. Ерік - жігер туралы теориялардың бастылары мына төмендегілер: Интеллектуалдық немесе ассоциациялық теория (Э.Мейман т.б.). Бұл теорияны жақтаушылардың және дамытушылардың бірі Германияда өткен ғасырда өмір сүріп, негізін салған Э.Мейман. Бұлардың айтуынша еріктік әрекеттің барлығы ақыл-ой, нтеллектпен пайда болады, яғни ерік адамның мұқтаждығы мен қажеттілігі секілді рухани күшінен туындайды. Адам өз мұқтаждықтарын жүзеге асыру үшін мақсат, міндеттер қояды. Сол мақсатқа жету үшін алда тұрған бөгеттердің барлығын бұзуға әрекет етеді. Бұл үшін адам ең алдымен алға тұтқан мақсатын елестетуі керек, содан оны ортаға салып көпшілікпен талқылауы керек. Сөйтіп адам қандай міндеттер, қандай әрекеттер жасап, одан соң еріктік әрекетті атқаруға кірісіп, оны жүзеге асыруға тиіс. Э.Мейманның айтуынша, адамның ерік-жігері үшінші екіге бөлініп отырады. Бірі ақыл-оймен байланысты елестеудің пайда болуы, екіншісі - ақыл-ойды қалыптастырмайтын жай әрекеттер. Бұл пікір бойынша ерік өздігінен пайда болады, ол өзінен-өзі еріксіз жүзеге асып отырады. Ерік туралы эмоциялық теорияны ұсынушы неміс психологы В.Вунт. Оның көзқарасы бойынша, ерік-эмоциялық сезімдердің тек бір түрі ғана болып табылады. Американ психологы Джемс ерік адамда пайда болған ойдың еріксіз қимылға айналуы дейді. Оның пікірінше, адамның қимыл-әрекеттері ой арқылы өздігінен қимылға айналып кетеді. Мысалы, адам көзін жұмыс тұрып екі қолын екі жағына созып бір қолын алдына, екінші қолын артына қарай қимылдатса, адамның қолы өздігінен біраз қимылдай бастайды. Міне, осындайды Джемс ерік әрекеті деп ойлайды. К.Д.Ушинский: <<Біздің еркіміз, бұлшық ет секілді ұдайы жетіліп отыратын әрекетпен шыңдалады>> - деген.
Ерікті И.М.Сеченов - сезімнің әрекеттік жағы деген және И.М.Сеченов: <<Ерік қимыл-қозғалысқа ғана басшылық ететін өзіндік ерекшілігі жоқ агент емес, ақыл мен моральдық сезімнің белсенді жағы, соның біріншісі немесе екіншісі үшін ол көбіне қимыл-қозғалысты адамның өзін-өзі сақтау сезіміне қарсы келе отырып басқарады>> - деп жазды. <<Үлкен ерік дегеніміз, - деп жазды А.С.Макаренко, - бір дегенге тілек етіп, соны іске асыруда ғана емес, сондай-ақ керек кезінде бірдеңелерден өзіңді тоқтата білду. Ерік - ол жай ғана тілек және оның орындаулы емес, ал ол тілек те және одан өзіңді тоқтата білу де, ол бір сәттегі тілек те және одан бас тарту да>>. Ерік табиғаты жөніндегі материалистік көзқарасты баяндай және оны идеалистік көзақарсқа қарсы қоя отырып Ф,Энгельс: <<Еркіндік табиғат заңдарына ой жоруындағы тәуелсіздікте емес, еркіндік сол заңдарды білуде және сол білудің негізінде табиғат заңдарын білуде және сол білудің негізінде табиғат заңдарын жоспарлы түрде белгілі мақсаттар үшін қызмет етуге көндіру мүмкіндігінде>> - деп жазды және онан соң: <<Олай болса, ерік еркіндігі - істі жете біліп, қорытынды жасай алуда, одан басқа еш нәрсе де емес>> - деді. <<Ерік белсенділігі кезінде адам өзінің барлық қасиетімен және ерекшелігімен - қызығушылығымен, қажеттілігімен және бейімділігімен, қабілеттілігімен және сенімімен... - көрінеді...>> деп жазды А.Г.Ковалев және В.Н.Мясищев.В.И.Селиванов ерікті <<адамның өз мінез-құлқын және қызметін мақсатты іс-әрекет пен қылық жасау барысыгда ішкі және сыртқы қиындықтарды жеңе білуі ретінде бағаланатын саналы меңгеру>> - деп түсіндірді. И.М.Сеченов айтқандай, қандай іс-әрекет болса да оның болуының алғашқы себебі әрдайым сыртқы сезім беретін қозудан болады. Іс-әрекетінің детерметизмі осы болып табылады. Соған қарағанда, адамның әрбір істеген әрекетінің өзі себебі болады. Бұл жерде Сеченов алғашқы себеп туралы айтып отыр. Бірақ осыдан әрі көптеген іс-әрекеттер сезім беретін қоздырғышсыз-ақ немесе тіпті, оған қарсы, өмір тәжірибесіне сүйеніп туа береді. Айталық, сырт тітіркендіргіш, мысалы, телевизор, адамды адамды қызықты хабар көруге шақырады, ал адам ойында тұрған бір істі орындауға немесе сол жұмыс істеуге отырады. Ерік әрекетінің физиологиялық негізі, өткен тәжірибенің нәтижесінде ми қыртысында бұрын құрылған, нервтер байланысының екінші сигнал системасы болады. Ерік іс-әрекет жасау қарсаңында осы системалар қозғалысқа келеді, сөйтіп, шамалы күш жасауға мүмкіндік берді, сондықтан адам, телевизия өте қызықты нәрсе беріп жатса да, оны көрмей, өін жұмыс істеуге мәжбүр етті. Ерік әрекетінде тітіркендіргіш ретінде сөздің ролі ерекше. Сөз адамға сырттай ықпал жасайтын сигнал болуы мүмкін (мысалы, мұғалімнің нұсқауы), бірақ ол көбіне адамның өзіне-өзінің ішкі талабы, өзіне беретін бұйрығы болып табылады.
&&&
$$$002-006-002$3.2.6.2 Сұрақ атауы 2 Теориялық шолу
2.И.П.Павлов сөз тек қана еститін және көретін нәрсе емес, сондай-ақ, өзіңмен-өзің отырғанда, ойда айтылатын нәрсе, - деп текке айтпаған. Барлық жағдайларда бұлар ерік жауап, әрекет үшін нақтылы қоздырғыш болып саналады. Сөйтіп қозудың тұрақты ошағы болған жағдайда адам алдына қойған мақсатына жетеді. Біздің қимылдарымызды басқаратын ми клеткалары мен әрқашан да байланысты болады. Бір адамның жеткілікті ерік күші болатындығын, керекті нәрсені жасауға өзін көндіре алатындығын, ал екінші адамның мұны жасай алмайтындығын, еркінің бостығымен көзге түсетіндігін немен түсіндіруге болады? Физиологиялық түсінік төмендегідей бола алады: адамның біруінде бас миының қыртысында байланыстардың неғұрлым ьұрақты жүйесі түзіледі, екіншілерінде бұлардың тұрақтылығы аздау болады. Айтылып өткендей қандай да болсын басқару бақылау мен коррекциясыз мүмкін болмайды. Ми клеткалары бір жағынан дене бұлшық еттеріне импульстерді жіберудің, ал екінші жағынан қозғалыс органдарынан істелген іс жайында кері сигнал алуының арқасында адам өзінің қимылдары мен әрекеттерін басқару күйінде болады және шынында да басқарады. Мидың құрылысында информацияларды өңдеу болады. Әрі осы жерден қимылға енгізуі керек түзетулер туралы сигналдар қайта жүреді. Бұл кері нерв байланысы адамға өз әрекеттерін бақылап, бұларды саналы да еркіг басқаруға, яғни ерік әрекетін жасауға мүмкіндік береді. Үлкен ми сыңарлары қыртысындағы тежеу процестері керексіз, әрекеттен тыс қозғалыстарды кідіртеді. Бұл процестер шамадан тыс қозуды басады және ұстамдылықтың өзін-өзі билеудің, байсалдылықтың, қимыл дәйектілігінің тағы басқа пайда болуына мүмкіндік жасайды. Ми қыртысы төменгі бөлімнің жұмысын реттеп отыратын үлкен ми сыңарлары қыртысының қабілетіне еріктің тура тәуелділігі жалпы бар боп саналады. Ми қыртысының төменгі бөлімі адам организміндегі көптеген қоздырғыштар процесінің көзі болып саналады. Адамның ерік-жігер іс-әрекетінің нақтылы жағдайларына, орындау тәсіліне қарай бірнеше сапалары бар. Біріншіден, еріктің күшіне (тоқтамға келгітік, кедергілерді жеңе алу, өзін-өзі меңгере алу, батылдық, шыдамдылық т.б.), екіншіден, адамгершілікке сыйымды ерік қимылының сапаларына (жеке мүддесін ұжым еркіне, қоғам мүддесіне бағынжыра алуда көрінетін ерік сапалары), үшіншіден, еріктің адамның дербестігінен байқалатын сапаларына (инициатива, принциптілік, тәртіптілік, жинақылық т.б.) бөлінеді.
Мақсатқа ұмтылушылық. Қоғамдық мәнді мақсаттарды алға, қойып, оған жете білуден көрінетін жеке адамның ерік қасиеті мақсатқа ұмтылушылық деп аталады. Мақсатқа талпынған адам ұсақ-түйекке көңіл бөлмей, қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделерді бейнелендіре мақсаттарды алға қояды. Мақсатты жеке адамның анық, айқын жеке мақсаты да болады. Мұның өзінде қоғамдық және мақсаттар үйлесімін тауып, тұтаса құйылысып кетеді. Мақсатты адам - іске құлшынған адам. Ол не үшін күресетінін, бағытын анық біледі. Мақсатқа деген талпыныс кей адамдарда индивидуалды бағыт алып кетеді. Батылдық. Мақсатты талдау мен оған жету жолын анықтаудың шапшаңдығы мен ақылға сайлығынан көретін жеке адамның еріктік қасиеті батылдық деп аталады. Батыл адам әрекет мақсаттары мен оларға жету тәсілдерін жан-жақты және терең ойлар, қабылданатын шешімнің маңызын түсініп, олардың мүмкін болар нәтижесі жөнінде өзіне-өзі есеп беріп отырады. Батылдық жеке адам еркінің жоғары дәрежеде екендігін көрсететін қасиет. Батылдық әсіресе мақсатқа беталыс сәтінде, сол сияқты, қабылданған шешімді жүзеге асыру барысында айқын көрінеді.Батыл болу әркімге тән емес. Батылсыз адамға тән ерекшелік - ой мен сезім бірлігінің жоқтығы. Батылсыздық адамныңойланбай, салмақтап көрмей, асығыс шешім қабылдануынан да көрінеді. Бұл жағдайда ол мақсат таңдау кезінде болатын жағымсыз күйден тез құтылуға асығады. Табандылық. Мінез-құлықты ұзақ уақыт бойы белгілі бір мақсатқа сай бағыттап, бақылап отыру қабілетінен көрінетін жеке адамның еріктік қасиетін табандылық деп атайды. Мұндай қасиетке ие адам, қойылған міндетті үнемі санасында ұстап, өз мінез-құлқын соның шешімін тездететіндей етіп құрады. Табанды адам жағдайды дұрыс бағалайды, одан мақсатқа жетуге көмектесетін нәрселерді таба біледі. Ол қиындықтан тайсалмайды, топ болған күдікке, тағылған кінәларғаберілмейді. Табандылығы төмен дәрежеде көрінетін адамдарды аз кездестіреміз. Мұндай адамдар ақылды, тіпті талантты да болып мүмкін, бірақ біршамакүрделі жағдайда немесе алғашқы қиындықтармен кездескенде өз мінез-құлықтарын ұзақ уақыт бойы басқара білуге қабілетсіз болып шығады. Бір қарағанда ерекше табанды сияқты болып көрінетәін адамдар да кездеседі. Бірақ жақынырақ танысып көрсеңіз, олардың бар болғаны кәдімгі қиқар адамдар екеніне көзіңіз жетеді. Қиқарлық - міндетті түрде арылуды қажет ететін кемшілік болып есептеледі. Ұстамдылық. Ұстамдылық немесе сабырлық деп мақсатқа жетуге бөгет жасайтын психикалық көңіл-күйді және шаршап-шалдығуды жеңе білу қабілетпен көрінетін жеке адамның ерік жігер қасиеті айтылады. Өмірдің күрделі жағдайлары психикалық тұрғыдан, сондай-ақ дене күшін жұмсау тұрғысынан шиыршық атуға әкеліп соғады. Ұстамды адам мұндай кезде жағдайға сай келетін және өз қылығын ақтайтын белсенділік дәрежесін таңдап алады. Ұстамдылық дегеніміз - адамның өз ерік жігерін билей білу қасиеті. Мысалы, Ұлы Отан соғысы барыларының, біздің космонавттарымыздың, ұшқыштарымыздың мінез-құлқы тамаша ұстанымдылық үлгісі. Тәртіпсіз оқушыға оның қылығының дұрыс емес екенідігн төзімділікпен, даусын көтермей әлденеше рет айтып түсіндіретін мұғалім де ұстамдылық көрсетеді. Ұстамдылық, өзін-өзі меңгере алу - адамның төзімділік, шыдамдылық, батылдық сияқты ерік сапаларымен тығыз байланыстып жатады. Адам осындай қасиеттердің арқасында ғана өзін нағыз ерлерше ұстай білуге үйренеді, өзін қорқу сезіміне билетпей, көңілге алған ісін қажетінше істеп шығады. Дербестік. Өзі талаптанып алдына мақсат қоя, оған жету жолдарын таба білетін және қабылдаған шешімдерді практикалық орындай алатын адамның еріктік қасиеті дербестік деп аталады. Дербес адам басқаның көмегінсіз-ақ проблемалық жайттың бетін ашады, оны ескере отырып, алдына мақсат қояды. Ол өзінен басқа адамдардың айтуын, нұсқауын күтіп отырмайды. Ол қабылданған шешімнің дұрыстығына сенімді және оны жүзеге асыру үшін қажыр-қайрат жұмсай күреседі. Дербес адам санасының сыншылық жағы күшті дамыған болады. Ол өзіне айтылған ұсыныс - кеңістіктерді ескереді, бірақ әуелі олардың қаншалықты пайдалы боларын алдын-ала таразылап алады. Дербестікке қарама-қарсы ерік қасиеті иланғыштық. Иланғыш адамдар белгілі дәрежеде күрделіеріктік әрекеті өз бетінше бастай және аяқтай алмапты. Олар сырттан нұсқау, бұйырқ, кеңес алған жағдайда ғана белсенділік көрсетеді. Олар басқа адамдардың ықпалына тез түседі. Иланғыш адамдар өзгелердің ой, істеріне сын көзбен қарамайды, ол өз басының ойлары мен істеріне тым жоғары талаптар қояды.
Адамның еркі батылдық, ер жүректік, ерлік, төзімділік, тәртіптілік сияқты басқа да қасиеттерімен сипатталады. Бірақ олар, едәуір дәрежеде, жоғарыда қаралып өткен еріктік сапалардың даралана ұштасуы болып есептеледі.Тоқтамға келгіштік. Тоқтамға келгіштік дегеніміз - адамның небірқиын-қыстау кезеңдерде қажетті шешімдерге келіп, оны жүзеге асыруға қабілетінің болуы. Тез тоқтамға келу үшін адам асығып - аптықпайды. Бұл әрбір істі ой таразысына салуды қажет ететін қасиет. Тек осындай жағдайда ғана адам алдындағы ісін дұрыс бағалап, жоспарлай алады, өзінің барлық мүмкіндіктерін сарқа пайдаланады. Басқалардың ақыл-кеңесін тыңдау, ақылға салу, өзін тежей алу, қателерді көре білу - тоқтамға келгіш адамға тән қасиеттер. Тәртіптілік пен жинақылық. Тәртіптілік дегеніміз - адамның өз қимыл-қозғалысын ойы мен тілегін әр уақытта коллективтің ырқына бағындыра алу қабілеті. Адамның тәртіптілігі мен жинақылығы оның қоғамдық әрекетімен қатар жеке өмірде де ерекше маңыз алады. Оқушыларды тәртіптілік пен жинақылыққа тәрбиелеу дегеніміз олардың оқу әрекетін дұрыс ұйымдастыру, әрбір кішкентай істің өзіне тиісінше мән беріп отыруға үйрету қоғамдық істе де, жеке өмірде де қатаң тәртіп сақтау, ыждағаттылыққа, ұқыптылыққа үйрету, бір сөзбен айтқанда, осылардың барлығын олардың қанына <<сіңіп>> отыру дегеніміз.
Ерлік. Ерлік дегеніміз - алға қойған мақсатына шексіз сенген, сол жолда артық біткенше бел байлаған, моральдық рухы жоғары адамның ғана қолынан келетін қасиет. Ерлік істеген сәтте адам тіпті өзіне өлім қауіп төнсе де сасқалақтамайды, өз рухын жақсы ұстай алады, басына түскен ауыртпашылықты мойымай көтереді, өз мақсатын асыл мұратына бағындырып, мұны ең негізгі борышым деп есептейді. Ерлік көбінесе қоғамдық мәні бар істерде көрінеді. Бастауыш сынып оқушыларын да ерлікке баулу қажет. Мәселен баланың өзіне серт беруге, міндеттеме алуға, өз ісін мақұлдап не айыптап отыруға, қажетсіз істен бас тартып, одан тежеуге үйрету өзін-өзі тәрбиелеуіне үлкен көмек тигізеді. Балалардың бойына кез-келген ерік сапаларын қалыптастыра беруге болмайды. Ерік сапаларының мазмұны қандай, олар неге бағытталған, қоғамдық пайдалы әрекет жасауға бағытталған ба, әлде жеке қара басының мүддесін көздеуге бағытталған ба, міне негізгі мәселе осында.
&&&
$$$002-006-900$Дәріс №6.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Ерікті қалай түсінесіз.
2. Ерікті қозғалыс дегеніміз не.
3. Ерікті қозғалыстардың рефлекстік табиғатын қай ғалым зерттеген.
4. Адамның ерік-жігер іс-әрекетінің нақтылы жағдайларына, орындау тәсіліне қарай сапаларын ата.
5. Тәртіптілік дегеніміз не.
&&&
$$$002-007-000$3.2.7 Дәріс №7. Дәрістің атауы. Психологиялық эксперименттің құрылымы.
1.Жеке тұлғалық қарым-қатынастың ерекшеліктері туралы
2.Тұлғаның қалыптасуы және дамуын зерттеу
&&&
$$$002-007-001$3.2.7.1 Сұрақ атауы 1 Жеке тұлғалық қарым-қатынастың ерекшеліктері туралы.
1.ЕСЕЮДІҢ ҚАРТТЫҚ КЕЗЕҢДЕРІ. Есею-20-55-60 жастағы қарттық шектермен анықталатын және адамның рухтық , интелектуалдық және физикалық қабілеттіліктерін жоғары түрде дамытуға жеткізетін тенденцияларды сипаттайтын
онтогенез кезеңі. Бұл кітапта келесі жіктеу келісілген ертедегі есеп-20-40 жас және
орта жастағы есею-40-60 жас.
ДАМУДЫҢ ҚАРТАЮ КЕЗЕҢІНДЕГІ МАҚСАТТАРЫ. Өзіндік таным мен дамудың мәселелерін қарастыратын көптеген зерттеушілер қатары қартаюды үздіксіз өзгеріс пен бойдың өзгеру мерзімі ретінде қарастырады. Адамдардың қартаю кезеңіндегі дамуы оның алдағы кезеңіндегі мәселелерді шешуге тәуелді, яғни оның еңбексүйгіштік және жекебастылық, тәуелсіздік және сенімділік қабілеттерге ие болуы (Крайг, 2003) Бұл кезеңнің негізгі жаңашылдығы - тұлғалық есею. Бұл ұғымның мазмұны психологияда көп қолданылады, бірақ әртүрлі түсіндіріледі. Өз жұмыстарында авторлар (Холл, Линдей, 1997) есейген адамды сипаттай отырып, оның келесі сипаттамаларын айқындайды: <<Мен>> ұғымының кең шектері, әлеуметтік қатынастарға қабілеттілік, өз бетімен шешім қабылдаудың болуы, тәжірибені дұрыс қабылдау, өзіндік таным қабілетінің болуы, әзілдік сезімнің болуы, белгілі бір фәл сапаның (философияның) болуы. Б.Ливехуд /1994/ есейген адамның үш негізгі қасиетін қарастырады: даналық; жұмсақтылық және кішіпейілділік: өзіндік таным. Эриксон /1996/ бойынша, есеюдің бас кезі (жастықтың соңғы кезеңінен бастап орта жастың басына дейінгі кезең) өмірлік циклдің алтыншы кезеңі(баспалдағы) болып табылады. Бұл ер адамның әйел адамға көңіл бөліп, ықыласын, махаббатын білдіруі және олардың жанұялық өмірлерінің ерте кезеңдері.Эриксон жақындастық деп екі адамның тек физикалық жақындастығы ғана емес, олардың бір-біріне деген тірек болуы және жеке өзін ғана ойламай, бір-бірінің қуанышын, ренжішін ортақ етіп бөлісуі. Жақындастық ұғымы адамдар арасындағы достыққа да тән. Егер адам неке де, достықта да жақындасуға тап болмаса, онда ол, Эриксон бойынша, тек жалғыздыққа, өзінің өмірін ешкіммен бөлісе алмайтын ещкімге араласы жоқ, ешкімге қамқоршы бола алмайтын кезеңге , кезік болады. Эриксон бойынша жетінші кезең - есейген шақ, яғни бұл кезеңде балалар жас өспірімдерге айналады, ал ата - аналар өздерінің шұғылдану жұмыстарын нақтылайды. Бұл кезеңде шкаланың бір соңында жалпы адамгершілік және екінші бір соңында өзімен айналысу жұмыстарымен шұғылдануға байланысты болатын тұлғаның жаңа параметрі пайда болады.Этиксонмен қатар, көптеген зерттеушілер /Б.Фридан ( 1992), Г.Шихи (1999), Дж. Виткин (1996) және т.б./, даралық мәселелері есеюдің барлық кезеңінде өте мәнді деп санайды. Даралыққа жету процестері есею өмірінің үздіксіз тәжірибесі сияқты сезімді қамтамасыз етеді.Вайлент (Vailliant. 1977) Эриксон теориясына екі түзетуді ұсынды. Біріншіден ол, жақындастықты орнату мен генеративтілікті дамыту арасында салыстырмалы іштей сабырлық жатқанын айтты. Вайлент бұл кезеңді <<шығармашылықтың тұрақтануы>> деп атайды, себебі даралар оқуға зейін қойып, өздерінің мәртебелерін бекітуге және жанұяларды материалды қамтамасыз етуге көп көңіл бөледі.Вайлент Эриксонмен ұсынылған генеративтілік және <<эго>> бүтіндік кезеңдері арасында орта жаста пайда болатын тағы бір кезеңді енгізді. Бұл өтпелі кезең мән мен қаталдықты сақтау арасындағы келіспеушілікпен белгіленген. Жоғарыда аталған кезеңде даралану және жалпыға бірдей болу (интериоризация) процестері субъектіге басқа адамдарға тән жағымды қасиеттерді өзінің бойына сіңдіріп, өзінің қосымша күшткрін арттыруды және даму мәселелерінің тиімді шешуді іске асыруға мүмкіндік алады. Эриксон моделінің ары қарай өңделуін Д. Левинсон (Levinson, 1978;
1986) және оның әріптестері (Кимель, 1982; Хьелл, Зиглер,1997) жалғастырды. Ең алдымен Левинсонда орта жастағы есею (35-40 және одан да үлкен жастағы) кезеңі қызығушылық тудырды, ол бұл кезеңдегі толық түрде даму мен бейімделу <<балалар>> кезеңіне тәуелді екенін аңғарды. Бұл кезеңде жастық кезеңнің келіспеушіліктері шешіліп, есейгендер әлемінде өзінің анықталуы белгіленеді, міндеттемелері қабылданады.
Левинсонға сәйкес, есеюдің негізгі мәселесі төрт құраушыдан тұрады.
* Арманды шындықпен байланыстыру.
* жетекші адамды іздеп, табу.
* өзіне шығармашылықты қамтамасыз ету.
* интимдік қарым - қатынастарды жақсарту.
Хейвинхерст (Havighurst, 1973) адам өмірінің орта жастағы есею кезеңіндегі негізгі оқиғаларды бөліп алды, оларды өмірлік мақсаттар ретінде белгіледі:
* Дамыған азаматтық және әлеуметтік жауапкершілікке жету.
* Мақсатты өмір деңгейіне жету және оны ұстану.
* Демалысты өткізудің тиімді тәсілдерін таңдау.
* Балаларға жауапкершілікті болуға және болашақта бақытты үлкен адамдарға айналуға көмектесу.
* Ерлі - зайыптылар қарым - қатынастарындағы тұлғалық бағытты күшейту.
* Өмірдің орта шеңіндегі философиялық өзгертулерді қабылдау және оларға бейімделу.
* Қарт ата - аналар мен өзара әрекеттесуге, қарым - қатынастарды іске асыруға бейімделу.
Абрамовтың /1999/ жұмысында даму сипаттамасы әрбір кезеңге сәйкес <<даму мәселелері>> терминдерімен беріледі:
Есею - ( 23-30 жас аралығында). Тұлғалық даму мақсаты өмірді жаңа жан ұяда құру және ұйымдастыру. Бұл мәселеде көптеген жоспарлар бар: физиологиялық, әлеуметтік, психологиялық. Егер дамудың бұл мәселелері орындалмаса, онда шындық өмір кеңістігі <<өмірде өлімнің орын алуына>> айналады. Дамудың өте маңызды мәселесі - ата - аналық рөлді игеру. Ана үшін өзінің <<Мен>> ұғымын тек жан ұя кеңістігінде ғана емес, қоғам кеңістігінде де табу өте маңызды. Әке үшін - мүмкіндіктерді рационалды бағалаудан және оларды өмірге енгізуден тұратын жан ұя үшін <<дұрыс өмір сүру мо-делін>> құру.
Алдыңғы мәселемен байланысты тағы бір мәселе - <<Біз>> жан ұялық бірігуден және өзіне белгілі бір міндеттемелер мен жауапкершіліктер артқан әрбір жан ұя мүшесінің <<Мен>> тәуелсіз өмір сүруінен тұратын өзіндік ( жан ұялық ) стильді жүзеге асыру.
Өтпелі кезең - (30- 35 жас аралығында). Әйел адам үшін жаңа жағдайға бейімделу үшін бақылау мен өзіндік бақылау мәселесі негізгі болып табылады. Балалар өсіп - жетті, олардың өздерінің өмірлері пайда болды, отбасын құру алдындағы махаббаттық сезімді сақтауға тырысу, үміттердің және армандардың жүзеге аспауынан психологиялық қақпандарға тап бол мауға тырысу. Ер адам үшін өтпелі кезеңде әйел адам үшін аталған дәл осы мәселелердің шешімі маңызды орын алады, бірақ олардың векторы басқа. Әйел адам үшін бұл вектор сезімдер аумағында жатса, ал ер адам үшін -интелектуалды шеңберде жатады.
Жетілген кезең - (36-50 жас аралығында) Әйел адам үшін негізгі мақсат өзіне сондай-ақ өзінің жақын адамдарына қатысты өзіне жүктеген міндеттемелерді философиялық бағалаумен байланысты. Сондай-ақ оны көптеген факторлар өзгертеді, физиологиялық қалыптың өзгеруі, жан ұя құрамының өзгеруі және жан ұядағы рөлдің (әже, ене) өзгеруі, жоғары маман деңгейіне жету. Ер адам өмірінде де, әйел адам өміріндегі сияқты заңдылықтар орын алады: жетілген кезеңнің соңғы уақыт мерзімінде ол өзінің әлеуметтік - психологиялық кеңістіктегі өзгерген орнын қорытындылап, жетекшілікпен,оқытушылықпен байланысты өзіндік <<Мен>> ұғымының басқа потенцилын көруі, физикалық түсумен келісуі керек. Егер әйел адам үшін жан ұя мен жұмыс (қызмет) негізгі орын алса, ал ер адам үшін достар және түгелдей алғандай қоғам да аз орын алмайды.
Қарттық кезең - (51-65 жас аралығында ). Ер адам үшін де, әйел адам үшін де мақсаттар бірдей - жан ұядан тыс байланыстарды орнату, өздерінің білімдерімен, тәжірибелерімен басқа адаидарға көмектесуге дайын екендігі сай келктін өмірлік контекстті өзгерту, кеңейту.
Есеюдің даму мәселесі - ішкі жан дүниені белсенді игеру бұл дүниеде өз жолын табу, және жан рухтық белсенділік арқылы - сыртқы дүниемен байланыс орнату. Психологияның гуманитарлық мектебінде рухтық пен өзін -өзі жетілдіру ұғымдары ұқсас келкді. К. Годжерс /1994/ және А. Маслоу /1998/ бойынша, адамның туа біткен өзін -өзі жетілдіру қажеттілігі өзін -өзі жетіл-Діру мақсатындағы мүмкіндігінше барлық рөлдерді атқарумен, өзінің шығармашылық қабілеттерін іске асырумен айшықталады (Хьеел, Зиглер, 1997).Рухани байлық және бақытты сезіну түсініктеріне қатысты француз философы Т.де Шарден адам тек жеке бастылықтың үш сатысынан өткенде ғана бақытқа ие болады.
Біріншіден,- бұл концентрация процесі, яғни өзінің тірі ағза екендігіне терең үңілу. Бұл сатыда өзіндік <<Мен>> түсінігі пайда болады.
Екіншіден,- децентрация процесі, яғни рефлекс орталығын басқа аудару, өзіндік шектерден шығу, тұйықталуға берілмеу, жақсы көру қабілеттілігінің пайда болуы.
Үшіншіден,- жоғары түрдегі концентрация процесі (мүмкін өте қиын, бірақ өте маңызды), яғни өзін адамзаттың бір бөлшегі екендігін сезіну, <<орасан зор дүние мен тірі бүтіндік>> екендігін сезіну, ақиқатты тануға құштар болу және шексіздікке қосылу (Шарден, /1991/ ) Шарден концепциясынан рухани байлық өзінің <<Мен>> түсінігінің, басқа адамды жақсы көру қабілеттілігінің қалыптасуымен қатар, адамның өзін жасауды (өзіндік <<Мен>>, әлемдік көз қарас, әлемдік сезім, бағалылар жүйесі ) өзінің жекелей және басқа адаммен қосылудағы өзінің ішкі жан дүниесін кеңейтуді және әлемдік кеңістікке қатыстылықты сезінуге дейінгі өсуді қамтиды . Есейген адам үшін өзіне- өзі мойындаудың, маңызы өте зор. Бұл өзінің мүмкіншіліктерін, энергиясын, өздік қызметін оң бағалауы, өзінің өмірін бағалау мүмкіндіктері, өзінің күштеріне сенімділігі өте маңызды болып табылады. Адам жас кезінде бір уақытта қазіргі жағдаймен өмір сүруге, өзінің өткеніне көз салу және осымен болашаққа ұмтылуды үйрену керек. Бірақ мұндай үйлесімге жету- қарапайым мәселе. Көптеген адамдар есейген кезде болашақта жас өспірімдік ұмтылысты сақтап, кәдімгі өмірді өмір демей, тек өмірге деген дайындық деп санайды. Уақыт үнемделмейді, уақыт өте көп деп көрінеді. Адам белгілі бір уақыт мерзімінде болашақ өткенге түрленгенін, түсінеді, ал қазіргі уақыт мүмкіндігі жоғалды деп санайды. Бұл жағдайда істелінбеген істерге өкінеді, өмірдің біткені тупалы сезім пайда болады. Бұл жағдайда адамның қазіргі өмірімен қарым- қатынасының жоқтығынан уақыттың субъективті өлшем бірліктерінің қозуы болуы мүмкін. Ер адамдарда бұл бірліктер жетістіктер санымен саналса, әйел адамдарда- олардың балаларының дамуы мен өсіп- жетуімен.
&&&
$$$002-007-002$3.2.7.2 Сұрақ атауы 2 Тұлғаның қалыптасуы және дамуын зерттеу
2. Адамның есейген шағында өзінің міндеттері мен құқықтары туралы көз қарасы заттар деп қарастырылатын, адамның материалды және рухани байлықтар және идеалдардың жиынтығына салыстырмалы тұрақты қатынастары-бағалық бағыт бағдардан туады. Сондай-ақ бұл бағыт бағдар адамның мақсаттары мен идеалдарында, сондай-ақ оның құқықтары мен міндеттерінде көрінеді. Адамның есею кезеңіндегі мен-концепциясын қалыптастыратын өзі туралы көптеген ойлары оны есейген тұлға кезінде де байытуды жалғастырады, ары қарай өзіндік ағзалыққа негізделеді. Ағзалық К.Годжерс лексиасында кездесетін бағалық процес (дені сау-ауру, әдемі-әдемі емес, бақытты-бақытты емес және т.с.с.) Мен-концепциясын тұлғаны белсендірумен байланысты қалыптасады. Тұлға жатқызылатын белгілі бір әлеуметтік топты бағалау критерилеріне, бағыттарына, танымдарына сәйкес, тұлғаның бағыт бағдары, өзін-өзі белсендендіру тәсілдеріне қатысты әртүрлі ойлар пайда болады.
Тұлғаның өзін-өзі бағалауы оның осы өмірде кім болуға, қандай орын алуға, өзінің мақсаттары қандай тәсілдерімен іске асыруға тәуелді. Тұлғаның сәтсіздік жағдайында оның Мен-концепциясын тұрақтандыру бірнеше мүмкіндіктері бар:
* рационализацияны қолданып, өзінің сәтсіздіктерін белгілі бір тәсілмен түсіндіру;
* сәтсіздікті санамау;
* өзінің сәтсіздіктер деңгейін төмендету;
* сәттірек іспен айналысу;
Жас ұлғайған сайын өзін-өзі бағалау неғұрлым дифференциалданған бола бастайды. Жасы үлкен адам өзінің белгілі бір қасиеттерін өте жоғары бағалауы мүмкін, мысалы, өзінің интелектуалдық деңгейін, бірақ кейбір қасиеттерін-тұлға аралық қарым-қатынастарын немесе физикалық мүмкіндіктер деңгейін өте төмен деп санайды. Адам дамуы хронологиялық және психологиялық уақытқа байланысты болғангдықтан, мен-концепциясы жеке уақыттық контексті бар. Өзінің жасын қабылдау және бағалау әртүрлі жастық сатылардағы әртүрлі бағыттағы тенденциалары бар.Бала немесе жас өспірім өзінің хронологиялық жасынан үлкен көрінгісі келеді, ал үлкен жастағы адамдар керісінше жас болғысы келеді. Өмірдің объективті хронологиясы жастың өзіндік бағасына айналады. Хронологиялық жас адамның жан дүниесінде өзінің мәнін толығымен жоғалтады. Жас әйелдердің Мен-бейнесіндегі ойлары ер адамдарға қарағанда қарапайым және реалды болып келеді. Жас ер адамдар өзінің қасиеттерін жоғары түрде қояды. Бұл И.С.Кон/1978/ зерттеулері алынған. Ер адамдарда Мен-концепциясы шығармашылыққа көп бет бұрса, ал әйел адамдарда шығармашылық сонымен қатар жан ұяға, сонымен қатар тұрмыстың материалдануына бет алса керек.
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
Негізінен есейген шақта қарым-қатынас шеңберінің тарылуы байқалады, себебі көп уақыт пен энергия балаларды тәрбиелеуге, қызметті тұрақтандыруға жұмсалады.Бірақ ол ер адамдар үшін де, әйел адамдар үшін де дамудың негізгі аспектісі болып табылады. Жұмыстағы достық қарым-қатынастардың мәні жоғарыдағы айтылғаннан басқаша. Бірінші жағынан- еңбек төлемі аз және шығармашылық өсу мүмкіндігі бар жұмысқа қосымша мән беріледі. Екінші жағынан-қосымша эмоционалды қолдау көзі болып табылады. Негізінен бұл әйелдер үшін өте маңызды. Бұл жан ұялық өмірмен қанағаттандырылмаған адамдар үшін өте маңызды. Бұл жағдайда өндірістік қарым-қатынастар көп жағдайда жан ұялық қарым-қатынастарға айналады, яғни <<өндірістік жан ұя>> мүшелерінің қайшылықтары белсенді етілген.
&&&
$$$002-007-000$Дәріс №7.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1.Қарттық кезеңнің жас аралығын ата.
2. Жеке тұлғалық қарым-қатынастың ерекшеліктері ата.
3. Левинсонға сәйкес, есеюдің негізгі мәселесі неше құраушыдан тұрады
4. Шарден адам тек жеке бастылықтың қанша сатысынан өткенде ғана бақытқа ие болады.
6. Тұлғаның сәтсіздік жағдайында оның Мен-концепциясын тұрақтандыру бірнеше мүмкіндіктері атап бер.
7. Тұлғаның қалыптасуы және дамуын маңызы неде.
&&&
$$$002-008-000$3.2.8Дәріс№8.Дәрістің атауы. 8.Экспериментті жүргізу кезеңдері.
1.Тұлға дамуының теориялары және анықтамалары
2.Тұлға типтері мен тұлға типологиясы жөніндегі теориялар
&&&
$$$002-008-001$3.2.8.1 Сұрақ атауы 1 Тұлға дамуының теориялары және анықтамалары.
1.Тұлға дамуының теориялары
№
Концепциялар, өкілдері
Басты концепциялар мен принциптер
Артықшылықтар
Кемшіліктер
1.
ЖТ теориясындағы психодинамикалық бағыт
З. Фрейд:
ЖТ психодинамикалық теориясы
<<Психоанализ>> концепциясы 3 мағынада:
* жеке тұлға және психопатология теориясы;
* жеке тұлғадағы психикалық бұзылудың терапиясы;
* индивидуумның санасыз ойлары мен сезімдерін зерттейдің әдісі.
ЖТ құрылымы 3 компоненттен:
* ид (<<ол>>) - ЖТ-ның примитивті, инстинктивті және туа біткен аспектілері;
* эго (<<мен>>) - шешім қабылдауға жауапты психикалық аппаратының компоненті;
* суперэго (<<нағыз мен>>) - қылық-әрекеттің жалпы нормалары мен стандарттарының интернализацияланған версиясы.
Адам мотивациясы денелік қажеттіліктермен шақырылған қозу энергиясына толықтай негізделген. Қалау ретінде көрініс тапқан денелік қажеттіліктердің психикалық образдары инстинкт деп аталады.
ЖТ дамуының 4 стадиясы: оральды, анальды, фаллистік, генитальдық.
Үрейдің 3 типтері: реалистік, невротикалық, моральды.
Алғаш рет психика инстинкт, ақыл-ой және сана арасындағы күрес ретінде сипатталды. Санасыз психикалық процестің адам қылық-әрекетін регуляциялаудағы маңызы көрсетілді. ЖТ байланысты алғаш рет кең ауқымды теория, терапевттік тәжірибе мен өзін-өзі анализге негізделген клиникалық бағалаудың кең таралған жүйесі.
Күрделі эмпирикалық тексеруден өтуі керек. Теорияның эмпирикалық валидтігі пациенттерге клиникалық бақылауы негізінде жасалынған. Концепциялары тым анықталмаған және өте күрделі болып табылады. Адамның өмірлік мәні сексуалдылық пен агрессияда деп саналады.
2.
Психодинамикалық бағытты қайта қарау нәтижесі
Альфред Адлер:
ЖТ индивидуалды теориясы
Карл Густав Юнг:
ЖТ аналитикалық теориясы
Басты ұстаным - индивидуумның социумнан бөлінбестігі. Адам - біртұтас және өзімен өзі келісімді организм.
Өмірлік белсенділіктің бердебір көрінісін оқшау қарастыруға болмайды. Өзімен-өзі келісімді және біртұтас ЖТ құрылымын өмір стилі деп анықтады. Басты 7 концепция мен принциптері:
* толыққансыздық сезімі және компенсация;
* шыңға жетуге деген бағыттылық;
* өмір стилі;
* әлеуметтік қызығушылық;
* творчестволық <<Мен>>;
* туу реттілігі;
* фикциондық финализм.
ЖТ құрылымы:
* эго - сана аумағының өзегі;
* жеке санасыздық - саналылықтан бір мезетте өткеріліп, бірақ кейін басылып тасталынған конфликтілер мен есте қалулар.
* ұжымдық санасыздық - адамзат есіндегі латенттік іздердің сақталынған орны.
Бұл концепциясын архетиптер ұғымы арқылы ашып көрсетті. Эго-бағыттылық: экстраверсия, интроверсия. 4 психологиялық функция: ойлау, түйсік, сезім, интуиция. ЖТқалыптасуының шыңы - өзін-өзі реализациялау.
ЖТ-ның әлеуметтік детерминанттарының алға итерілуі. Экономикалық және прагматикалық теория және мақсаты - адамның өзін-өзі және өзгелерді түсінуге көмек. Өмір стилі индивидуумның творчестволық күшімен пайда болады. Адамның ұстанымдары мен концепцияларын қолдану невроз табиғатын түсінуге және оларды емдеуге мүмкіндік береді, яғни клиникалық бақылаудағы адамдарға неврозды емдеуге орасан зор көмек.
Алғаш рет Фрейд теориясы қысымынан алыстап, дербес теория ретінде көпшілік қауымда мойындау алды. Алғаш рет ЖТ дамуына діни, рухани тәжірибенің жағымды әсері туралы айтылды. Персонология ұғымы пайда болды. Адамның өзін-өзі шыңдауы тақырыбы көтерілді.
Эмпирикалық тексеру жеткіліксіз. Эмпирикалық валидизацияның қиындығы Адлердің индивидуумды психологиялық конструктілерді тым глобалды қылуында. ал бүкіл теориялық жүйе толықтай жүйеленбегендігі.
Эмпирикалық тексеруден толықтай өтуі мүмкін емес. Барлық теориялардың ішінен концепцияларын түсінуге өте қиын. Теориясы болжамдар деңгейінен жоғары көтерілмейді.
3.
Эго-психология және онымен байланысты ЖТ теориялары
Эрик Эриксон:
Эго - ЖТ теориясы.
Эрих Фромм:
ЖТ гуманистік теориясы.
Карен Хорни:
ЖТ әлеуметтік-мәдени теориясы
Басты 3 принцип:
* Өмір бойғы даму процесіндегі болатын өзгерістерге қойылатын акцент;
* <<сауға>> деген патологиялық емес тірек;
* идентистік сезімге жету;
* мәдени-тарихи факторларды қарау тәсілі.
Пісіп-жетілудің эпигенетикалық принципі. ЖТ дамуында 8 психикалық әлеуметтік стадиясы. Өмір бойындағы ЖТ қалыптасуында адамдарға және ортаға тең дәрежеде мән келтіріледі.
Еркіндік пен қауіпсіздік арасындағы ор - адамзат болмысындағы қиыншылықтардың басты себебі. Адамзат болмысының ажырамас бөлігі болып жалғыздық, изоляция және оқшаулық болып табылады. Еркіндіктен қашу стратегиялары (авторитаризм, деструктивтілік, автоматты конформдық). Адам табиғатында бірегей экзистенцияалды қажеттіліктер бар. Мінездің 5 әлеуметтік типі: рецептивті, эксплуатациялайтын, жинастырушы, нарықтық, продуктивті мінез. ЖТ типтері, яғни мінез құрылымы белгілі бір әлеуметтік құрылымға тәуелді. ЖТ дамуында бала мен ата-анасы арасындағы әлеуметтік қатынастар шешуші роль атқарады. Балалық шақтағы негізгі қажеттіліктер: қауіпсіздік пен қанағаттандырылу қажеттіліктері. Егер ата-анасының қылық-әрекеттері баланың қауіпсіздік қажеттілігін қанағаттандырмаса, бұл базальды қастыққа, ал ол өз алдына базальды үрейге әкеп соғуы мүмкін. Базальды үрей - невроздың негізі болып табылады.
Әрбір психологиялық феномен сәйкестендірілген өзара әрекеттердің контексінде ұғынылуы мүмкін. Жас өспірімдік кезеңге өте көп назар аударылды. Белгілі бір оптимизм туады, себебі психикалық әлеуметтік дамудың әрбір стадиясында күшті және әлсіз жақтары көрсетіліп, дамудың бір стадиясындағы табыссыздық екінші стадияға әсер етпеуі де мүмкін деген.
Бірде бір теоретик Фромм секілді ЖТ әлеуметтікдетерминантарын көріністі, мәнерлі түрде сипаттай алған емес. Алғаш рет мінез типтерінің теориясы жасап шығарылды. Индивидуалды айырмашылықтар мен тұлғааралық қатынастарды түсінуде маңызды роль атқарады. Ең маңызды еңбегі - бұзылған қарым-қатынас нәтижесінде невроздардың пайда болуын түсіндіруі. Әрбір адамда позитивті тұлғалық дамуға қабілеттілік бар деген оптимистік көзқарас.
Эмпирикалық зерттеуден толықтай өте алмайды. Жүйелік зерттеудің жоқтығы, бұл теория идеяларының күрделілігі мен абстрактілігімен түсіндіріледі. Теориялық формулалар тек қана эго дамуына байланысты.
Өкінішке орай, Фроммның теориялық түсініктерінің көбі, әсіресе мінездамуы туралы теориясы тым глобалды сипатталған, сондықтан да ол эмпирикалық валидизациясын жоғалтқан.
Хорни теориясы толығымен тек клиникалық бақылаудағы адамдарға ғана негізделген. Хорни қызығушылығы тек невроздардың клиникалық көрінісіндегі сипатталуы.
4.
ЖТ теориясындағы диспозиционалды бағыт.
Гордон Олпорт:
ЖТ диспозиционалды теориясы
Адамдарда тұрақты ішкі қасиеттері болады және олар уақытпен бірге және әр түрлі сипатта сақталынады. Олпорт ЖТ зерттеуде және түсіндіргенде белгіні ең маңызды анализ бірлігі деп санаған. ЖТ өзінің алуан түрлі белгілерін қосатын және адам өміріне бағыт беретін конструкт - проприум атына ие болады.
Индивидуумдар бірінен-бірі өзінің мінездік белгілерімен ерекшеленетіні көрсетілді. Адамның жеке қасиеттері маңызға алынды.
Адамды ЖТ-ға айналу кезінде тек белгілер жинағы ретінде қарастырды, ортаға мән берілген жоқ.
5.
ЖТ теориясындағы үйретуші-бихевиоральды бағыт
Б.Ф.Скиннер: Оперантты үйретудің теориясы
Қылық-әрекет детерминирленген, оны алдын ала болжауға болады және қоршаған ортадағы адамдармен басқарылады. Қылық-әрекеттің 2 негізгі типі:респондентті қылық-әрекет (таныс стимулға жауап ретінде) және оперантты қылық-әрекет (нәтижемен басқарылатын және анықталатын құбылыс). Басты концепция - бекіту.
Теорияның жан-жақты ұғымдарда (детерминизм, элементализм, инвайронментализм, өзгергіштік, объективтілік, реактивтілік) түсіндірілуі.
Адам әрекеттерінің себебі ретіндегі ішкі <<автономды>> факторлардың болуы туралы ойды кесімді қайтарды. Қылық-әрекетті физиологиялық-генетикалық тұрғыдан түсіндірілуін менсінбеді. Тек қана оперантты қылық-әрекетке акцент аударылған.
6.
ЖТ теориясындағы әлеуметтік-когнитивтік бағыт
Альберт Бандура:
Джулиан Роттер: Әлеуметтік үйрету теориясы
Басты түсінік - қоршаған ортаға тиісті қылық-әрекеттік реакциялар мен факторлардың өзара әрекетестігі - динамикалық процесс. Негізгі теоретикалық концепция - бақылау арқылы модельдеу немесе үйрету. Өзін-өзі түзету концепциясы.
4 маңызды ауыспалы алға қойылады: қылық-әрекет потенциалы, күту, бекітудің құндылығы, психологиялық жағдай. Қажеттілік потенциалы - іскерлік еркіндігінің функциясы мен қажеттілік құндылықтары болып табылады. Негізгі конструкт - басқару локусы (адамдардың өз өміріндегі бекітуледі қандай деңгейде басқаратыны туралы жалпыланған күтім).
Бандура теориясы өте жақсы эмпирикалық тестіленген, оның үлесінде көптеген фактілер бар.
Үйретудің түсіндірілуі әлеуметтік-когнитивті факторларының көмегімен жүретіні дәстүрлі бихевиоризм планкасынан шығады. Адам қылық-әрекетін ұйымдастыру үшін үнемді және бірізді құрылымды көрсетеді.
Үйретуді тек қана бақылау арқылы ғана меңгеруге болады. ЖТ қалыптасуында ішкі факторларға мән берілмейді.
ЖТ ең маңызды аспектілері тек қана әлеуметтік контексіде көрінеді. Роттер зерттеулері ешбір эмпирикалық зерттеулерге бастама берген жоқ.
7.
ЖТ теориясындағы гуманистік бағыт
Абрахам Маслоу:
ЖТ гуманистік теориясы
Негізгі принциптер: ЖТ трактовкасы біртұтастықта, зерттеулердің жануарларға жасалынуына келіспеушілік, адамды жағымды және жасампаз жан ретінде қабылдау, психикалық денсаулықты зерттеуге акцент. Адам мотивациясын қажеттілік иерархиялар терминімен көрсетеді (физиологиялық, қауіпсіздік пен қорғаныс, махаббат пен тиістілік, өзін-өзі сыйлау, өзін өзі актуализациялау).
<<Өзін-өзі актуализациялаудың қысқаша индексін>> зерттеу мақсаттарымен қолдануға тиімді.
Эмпирикалық зерттеулер негізінен өзін-өзі актуализациялау концепциясына шоғырланған. Зерттелушілерді таңдауда Маслоу субъективті критерийлерді қолданды.
8.
ЖТ теориясындағы феноменологиялық бағыт
Карл Роджерс:
ЖТ феноменологиялық теориясы
Басты орында - адам қылық-әрекетін тек қана оның субъективті әсерленушіліктің терминдерінде ұғынуға болады. Адамның барлық мотивтері бір мотивке ғана - өзін-өзі актуализациялау тенденциясына ұмтылады. Басты принциптер: позитивті зейін қажеттілігі, құндылық шарттары және шартсыз позитивті зейін. Мен-концепциясы.
Фрейдтен басқа Роджерс сияқты ешкім психотерапия практикасына мән берген жоқ. ЖТ-ға орталықтанған тәсілі әр түрлі салаларда қолданылады. Адамның толыққандығы мен бірегейлік концепциясы қазіргі психологияның теориясы мен практикасына үлкен әсерін тигізді.
ЖТ қалыптасуындағы қылық-
әрекеттегі өзгерістер тек ішкі әсерленуден болады. Тек қана жалғыз болмыс - субъективті реалдылық (адам әсерленулерінің жеке әлемі) бар.
9.
ЖТ теориясындағы идеалистік бағыт
М.Вертхаймер, В.Келлер: ЖТ гештальтпсихологиялық теориясы
Басты принцип - әрбір психологиялық процестің біртұтастығы мен өзіндік сапасын жақтау. Тұтастық идея динамикалық ситуация мен оның формальды құрылымының бір бүтіндегі негізінде жүзеге асырылады.
Тұлғаны біртұтас құрылым ретінде, оның қалыптасуын барлық аспектілерінің жиынтығы нәтижесінде деп қарастыруы.
Психологиялық құбылыс - бейне мен оны тудыратын нақты әрекет арасындағы байланысты жоққа шығару. Осы екі маңызды категориялардың басын қосып, психологиялық болмысты талдаудың ортақ жүйесін бере алмауы.
10.
ЖТ теориясындағы генетикалық бағыт
Ж.Пиаже:
ЖТ генетикалық теориясы
Басты принцип - психологиялық болмысты тануда жетекші роль атқаратын - әдіснама. Бала ақыл-есінің қалыптасуын зерттеп, сол арқылы ересектердегі интеллект табиғаты мен қызметін білуге болады. Негізгі міндеті - адам интелектінің құрылымын зерттеу, ЖТ қалыптасуындағы генетика факторларын анықтау.
ЖТ қалыптасуының бірізді концепциясы, ондағы генетикалық ерекшеліктердің ескерілуі. Жоғары деңгейдегі ойлау қабілеттері ой мүмкіндіктерінде болатынын дәлелдеді.
Баланың біртұтас дамуын ескермеу. Сананы дамытушы факторлар арасында қоғамдық-тарихи әрекет болмысына ешқандай орын қалдырмау. Әлеуметтік-қоғамдық фактордың ЖТ қалыптасуындағы мәні жоққа шығарылды.
&&&
$$$002-008-900$Дәріс №8.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. ЖТ теориясындағы З. Фрейдтің <<Психоанализ>> концепциясы қанша мағынада.
2. ЖТ теориясындағы Эрих Фромм: ЖТ гуманистік теориясын ата.
3. Альфред Адлер: ЖТ индивидуалды теориясын ата.
4. Абрахам Маслоу: ЖТ гуманистік теориясын ата.
5. Джулиан Роттер: Әлеуметтік үйрету теориясын ата.
6. Ж.Пиаже: ЖТ генетикалық теориясын ата.
7. М.Вертхаймер, В.Келлер: ЖТ гештальтпсихологиялық теориясын ата.
8. Карл Роджерс: ЖТ феноменологиялық теориясын ата.
9. Б.Ф.Скиннер: Оперантты үйретудің теориясын ата.
&&&
$$$002-009-000$3.2.9Дәріс№9.Дәрістің атауы. Бақылау схемалары
1. Жеке тұлғаның бейімділіктерін психодиагностикалық зерттеу тәсілдері
2. Равеннің <<Прогрессивті матрицалар өлшемі>> әдістемесі
&&&
$$$002-009-001$3.2.9.1 Сұрақ атауы 1 Жеке тұлғаның бейімділіктерін психодиагностикалық зерттеу тәсілдері
1.Жеке тұлғаны психофизиологиялық тұрғыдан зерттеу оның психикалық және ақыл-ой сапаларын, болашақ мамандықтарына бейімділігін анықтап беруге және олардың жекелеген бөліктерін жетілдіру туралы ұсыныс-кеңестемелер беру үшін жүзеге асырылуы да мүмкін.
Мамандық бойынша психодиагностикалық зерттеулердің барысына негізінен төмендегідей психологиялық сынақтар енеді:
- зерттеудің бланктер толтыру арқылы жүргізілетін тәсілдері;
- жекелей (көзбе-көз) әңгімелесу;
Психодиагностикалық зерттеудің бланктер толтыру арқылы жүргізілетін сынақтарына жататын тәсілдер:
- жеке тұлғаны көп жақты зерттеу әдістемесі (MMPI);
- Р. Кеттелдің 16-факторлық жеке сауалнамасы әдісі (16-ФЛО);
- Равеннің <<Прогрессивті матрицалар өлшемі>> әдістемесі (кескіндеме сынағы);
- есте сақтау қабілетін, зейінді және ойлауды зерттеу әдістері;
- Амтхауэрдің интеллектуалдық сынағы.
Жекелей немесе көзбе-көз әңгімелесу - психофизиологиялық зерттеулердің соңғы кезеңі болып табылады. Зерттелушінің типологиялық және мінездемелік ерекшеліктерін бағалаудың және сараптаудыу мен талдаудың қосымша бір тәсілі болып табылады, сонымен қатар толтырылған бланктер, сауалнамалар, сынақтар бойынша зерттеулер нәтижесінде алынған мәліметтерді нақтылауға, айқындауға көмектеседі. Әңгімелесу мен бақылаудың, психодиагностикалық қорытындының мәліметтері, жеке тұлғаның психикалық сапалары мен қасиеттері бойынша ұсыныстарды психолог өзіндегі психофизиологиялық зерттеу хаттамасына енгізіп отырады. Тұлғаның негізгі, басты-басты жеке сапалары мен типологиялық ерекшеліктері сипатталған қысқаша тұжырым шығарылып, оның жалпы тұлғалық мінез-құлық және ақыл-ой ерекшеліктері туралы арнайы қорытынды жасалады.
Бланктік зерттеу әдістері кең, жарық, шусыз, желдетілген бөлмеде өткізіледі. Зерттелушілер бір-біріне кедергі жасамайтындай және оның барысы кезінде нұсқаушы олардың әрқайсысына еркін жақындай алатындай болуы тиіс.
&&&
$$$002-009-002$3.2.9.2 Сұрақ атауы 2 Равеннің <<Прогрессивті матрицалар өлшемі>> әдістемесі.
2.Равеннің <<Прогрессивті матрицалар өлшемі>> әдістемесі (кескіндеме сынағы) зейінді, қабылауды және ойлауды зерттеуге арналған. Әдістеме күрделілігі арта беруі бойынша 5 серияға бөлінген 60 кесіндеме суреттен құралады.
MMPI сынағы әртүрлі талаптарға жауап беріп, тұлғаны жан-жақты түрде кешенді зерттеу әдісі болып табылады. Бұл сынақтың тиімділігі алынған мәліметтердің объективтілігін қамтамасыз ететін арнаулы статистикалық өңдеуден өтуінде болып табылады. Сынақ жалпы адамның денсаулық жағдайына, психикалық ішкі органдардың қызметі сапаларына, ортадағы қарым-қатынастарына және жалпы әлеуметтік және моральдық ұстанымдарына қатысты болып келетін 384 пайымдаудан құралады. Бұл пайымдауларға Зерттелуші тұлға <<Иә>> немесе <<Жоқ>> деп жауап береді. Сынақтың қорытындыларын есептеудің психолог сүйеніп отыратын арнайы нұсқаулықтары бар.
Р. Кеттелдің 16-факторлық жеке сауалнамасы әдісі (16-ФЛО) жеке тұлғаның интеллектуалдық, пайымдыұ, көңіл-күй тұрақтылығы, жетекшілігі, көшбасшылығы сияқты маңызды қасиеттерін анықтауға арналған.
Амтхауэр сынағы алдымен тұлғаның ақыл-ой қабілетін зерттеуге бағытталады. Яғни адамның ойлау қабілеті, жағдайды түсінуі мен оған бейімделуі, түрлі мәселелерді шешу қабілеті зерттеледі. Ол арқылы ақыл-ой дамуының коэффициенті анықталады. Тек сан өлшемдері арқылы біржақты болып қалмау үшін зерттелушіге қандай тапырмалардың қиынға түскенін немесе жеңіл орындалғанын талдау қажет. Бір сынақтың нәтижелері арқылы адамның ақыл-ойын толық бағалау мүмкін болмағандықтан, оның пайымдауына, қабылау, зейін, ойлау, еске сақтау тәрізді жекелеген танымдық үрдістеріне назар аудару керек.
Бақылау әдісі. Зерттелушілердің тапсырмаларды орындау барысындағы мінез-құлын бақылау арқылы оның ақыл-ойын, зейінінің сапасын, шынайылығын, адалдығын, тәртіптілігін, жауапкершілігін, көңіл-күй ерекшелігін, жұмыс қабілеттілігін сиипаттайтын қасиеттері туралы бірқатар мәліметтер алуға болады. Бақылаушының назарына жалпы көпшіліктен жақсы не нашар жағына қарай ерекшеленіп тұратын тұлғалар айрықша түсіп отырады. Ұғымталдықтың, зеректіктің және жедел еске сақтаудың жеткіліксіздігін көрсететін сінез-құлық белгілері. Нұсқауды оқып түсіндіргеннен кейін:
- мағынасыз сұрақтар қоюы және нұсқаулықтағы айтылған жайларды қайтадан сұрауы;
- жүзіндегі түсінбегендік белгісі, иығын көтеру, абдырағандықтың көрінуі;
- көршілес отырған адамнан түсінбегендерін қайталап сұрастыруы;
- нұсқауды таныстыру барысында жазып алып отыруы;
- жұмысты бастауға рұқсат берілгеннен кейін кідірістеу, көршісінің жұмысын қарауы, жұмысты ортасынан аяқтауы.
Зейіннің ауысып отыруының жеткіліксіздігін көрсететін белгілер.
- тәжірибе жүргізушінің нұсқауларын баяу қабылдауы;
- келесі тапсырмаға көшу туралы нұсқаудан кейін де бұрынғы тапсырмамен отыра беруі.
Жауапкершіліктің, тәртіптіліктің жоқтығын, зерттеуге жағымсыз тұрғыдан қарауын көрсететін белгілер:
- зерттеуді кесітуге бағытталған арандату сұрақтары, кері сөйлеу;
- тыныштық сақтауға, тәртіпке шақыруларды тыңдамау;
- әңгімелер айтып, шу тудыруы, қылжақбастық танытуы;
- көршісінен көшіріп алу.
Зерттелушілердің барлығы да өздерін жақсы жағынан көрсетуге ұмтылатындықтан, қызметке іріктеу жағдайында олар туралы шын мәніндегі объективті мәліметтерді алудың қиын. Сондықтан адамның ақыл-ой және сезімдік сапалары мимикалық, қимыл-қозғалыстық және интонациялық көрініс табатындықтығын ескеріп, осы жағына мән беріп отыру қажеттігі пайда болады. Тұлғаның мимикасынан, яғни бет-жүзі мен көзінен оның айтып отырғанының ақиқатқа қаншалықты жақын екенін аңдауға болады. Ал интонациясы өзінің айтып отырған сөзінен гөрі де шындықты көрсетіп тұруы мүмкін. Тура жауап қатқанның өзінде де адамның мимикасы мен дауыс тоны оның ойының айтқан айтқан сөзінен басқаша екенін айқындап тұрады. Егер адам өзінің айтқанына сенімсіз болса, оның өз ойына күдікті екені мимикасы мен көздерінен байқалады. Мимика бойынша адамның ақыл-ой шапшаңдығы мен өзінің экстра- және интраверттілік сипаты, яғни оның әрқашан сыртқы ортаға қарай бағдарланатыны немесе өзінің ішкі дүниесіне қайта-қайта үңіле беретіні туралы баға беруге болады..Мимика, сонымен бірге, адамның көңіл-күй арқылы жауап қатуларынан да хабар береді. Бет әлпетінің өзгерістері әңгімелесуде өзара байланысты әрқашан тұрақты көрсетіп тұрады, оған байыптап қарау арқылы адамның айтқанды түсінгені не түсінбегені, әлдене айтқысы келгені, әңгімеге ынталылығы, шын немесе жалған айтып отырғаны байқалады.Сонымен бірге тәжірибелі адам әңгімелесу кезінде өзінің көңіл-күйін мимикасын, қимыл-қозғалысын бақылап, сырттай сыр бермей отыруы мүмкін, алайда көзінің қарашығындағы өзгерістерді бақылай алмайды. Жағымды көңіл-күй кезінде көздің қарашығы бірнеше есе ұлғаяды да, ал жағымсыз көңіл-күй болса, керісінше кішірейіп кетеді. Сол сияқты оның қуанышы мен ашуланғаны байқалады. Егер сіз бір адамдармен сөйлескенде өзіңізді жайлы, ал кедесі бір адаммен әңгімеде қолайсыз сезінетін болсаңыз, ол ең алдымен негізінен, пікірлесіңіздің сізге қандай көзбен қалай қарағанына және қарау ұзақтығына байланысты. Әңгімелесудің бір кезеңінде байланыстың орнауы көзқарастардың кездесіп қалуынан басталады. Сөйлескен адам әңгімелесу уақытың 60-70 пайызында пікірлесушіге қарап отырады, мысалы, сөйлесу уақытының 30 пайызынан төмен болса, жанары тайсақтай берсе, оның сөздері онша сенімділік тудырмайды. Көзқарас қастың көтерілуі мен және жұмсақ жимиюмен сүйемелдене келсе, сөйлесуге ықыластылықты білдіреді, ал қастың төмен түсуі, қабақтың түйілуі еріннің қиықтарының төмен түсірілуі күдіктілікті, жағымсыз көзқарасты және сенімсіздікті білдіреді. Бұл тұрғыдан алғанда адамның мимикалары мен көзі <<адам жанының, ішкі дүниесінің айнасы>> болып табылады, кейде сырын білдіріп қоятын <<сатқындығы>> бар. Сондықтан қарым-қатынастық мимикалар мен жестілерді, еріксіз жасалатын қимыл-қозғалыстарды қалт жібермей бақылап, оларды жинақтап, пихологиялық тұрғыдан тиісті қорытындылар шығарып, олдарды салыстырып отыруға тура келеді. Әңгімелесу әдісі тұлғадан жеке сауалнама, бланктік әдістемелер және басқа да зерттеу әдістері арқылы алынған мәліметтерді толықтай алғаннан кейін жүргізіледі. Сондықтан жеке тұлғаның мінездемесіндегі қандай да бір жеке ерекшеліктерді анықтауға мақсатты түрде бағытталады. Сонымен қатар тұлғаның қызығушылықтарын, оның себептерін, балалық өмірі мен жанұя жағдайындағы ахуалы да зерттелушінің назарынан тыс қалмайды.
Психофизиологиялық зерттеудің хаттамасын деректі рәсімдеп, құжаттау барысында тұлғаның төмендегідей сапа-қасиеттері көрсетіледі.
1. Белсенділік, жігерлілік, мақсаттылық деңгейі, мақсатқа жетудегі табандылығы.
2. Көңіл-күй қозғыштығы және күйзелістерге төзімділігі.
3. Көңіл-күй көріністерін және мінез-құлқын бақылау пәрсенділігі, өзіне өзі сын көзімен қарауы.
4. Жетекші өмірлік ұстанымдары немесе өмірлік девизі.
5. Ерік сапалары: шешімділік, ұстамдылық, өзін өзі басқаруы, есейгендігі.
6. Мінезіндегі менмендік, тәкапапарлық, өзін өзі шектен тыс жоғары бағлаушылық, өзгелердің мәселелеріне немқұрайды қараушылық т.б. осы сияқты сапалары.
7. Ашықтығы: ресми және бейресми. Іскерлік, көңіл-күйлік негізде байланыстар орнату қабілеті, тіл табысқыштығы, қарым-қатынастарды жалғастырып дамытуы. Әлеуметтік бейімделу қабілеті, жетекшіліке, көзге түсуге ұмтылуы.
8. Жанашырлығы: өзге адамдарды және олардың әрекеттерінің себебін түсіне және қабылдай білуі, өзгелерді тыңдай алуы.
9. Зейінінің, еске сақтау қабілетінің, ойлауының, соның ішінде ақыл-ойының даму дәрежесі.
&&&
$$$002-009-900$Дәріс №9.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Жеке тұлғаның бейімділіктерін психодиагностикалық зерттеу тәсілдерін ата.
2. Психодиагностикалық зерттеудің бланктер толтыру арқылы жүргізілетін сынақтарына жататын тәсілдерді кқрсет.
3. Р. Кеттелдің жеке тұлға сауалнамасы әдісі неше фактордан тұрады.
4. Психофизиологиялық зерттеудің хаттамасын деректі рәсімдеп, құжаттау барысында тұлғаның сапа-қасиеттері тап көрсет.
&&&
$$$002-010-000$3.2.10 Дәріс №10. Дәрістің атауы. 10 Танымдық процесстерді зерттеу әдістері.
1.Темперементке анықтама.
2 .Темпераменттердің психологиялық сипаттамасы.
&&&
$$$002-010-001$3.2.10.1 Сұрақ атауы 1 Темперементтке анықтама.
1.Темперамент - 25 ғасырдан бері ғылыми ойды қызықтырған мәселелердің бірі. Оған деген қызығушылықтың төркіні - адамдар бойында болатын дара өзгешеліктер. Әр адамның, баланың жан дүниесі өз алдына бір болмыс. Оның қайталанбастығы, бір жағынан, адам тәнінің биологиялық және физиологиялық құрылымы мен дамуына байланысты болса, екіншіден - әлеуметтік ерекше байланыстар мен қатынастарға негіз бола алуында. Темперамент адамның биологиялық сипатынан көрінеді. Адамдар арасындағы көптеген психикалық айырмашылықтар: эмоция тереңдігі, қарқындылығы, тұрақтылығы, ауыспалы - қозғалғыштығы - бәрі осы темперамент табиғатымен түсіндіріледі. Дегенмен, осы күнге дейін темперамент мәселесінің шешілмеген, талас - тартысты қырлары баршылық. Бірақ проблемаға байланысты көзқарастардың көпшілігіне қарамай, ғалымдардың бәрінің мойындайтыны:темперамент - жеке адамның әлеуметтік тұлға ретінде қалыптасуының биологиялық, яғни табиғи ірге тасы. Темперамент көбіне адамға тума берілген әрекет - қылығының ұдайы қозғалыстағы сипатын белгілейді. Сондықтан, темпераменттік қасиеттер басқа психикалық құбылыстарға қарағанда тұрақтанған, өзгеріске келе бермейді. Назар аударарлықтай ерекшелік, темпераменттің әрқилы қасиеттері бір - бірімен кездейсоқ қосылмай, заңдылықтар негізінде түрлі темпераменттің белгілі құрылымын түзеді. Сонымен, темперамент - адамның психикалық әрекетінің нақты динамикасын айқындайтын психиканың дара қасиеттерінің жиынтығы.бұл психикалық ерекшеліктер адамның барша іс - әрекетінде оның мазмұны, мақсаты және себеп - салдарына тәуелсіз бір қалыпты көрінеді. Есейген шақта да, өзгеріске түспей, өзара байланыста темперамент кейпін өрнектейді. Темперамент түрінің жақсы не жаманы болмайды. Олардың әрқайсысы өзінің ұнамды тараптарына ие, сондықтан басты назар темпераментті реттеп, түзетүге қаратылмай, нақты іс - әрекетте оның тиімді жақтарын саналы әрі өз орнымен пайдаланудың жолдарын табуға бағытталғаны жөн. Адам ежелден - ақ әрқилы тұлғалардың психикалық бітістерін айыра танумен, олардың барлығын жалпыланған аз санды саналық бейнелер бірігін психология тарихында алғашқыдан темперамент типтері деп аталады. Темпераменттің бұл бірігімдік жүйесі өмірлік іс- әрекет Тұрғысынан өте тиімді, себебі оны пайдалана отырып, нақты тұрмыстық жағдайларда белгілі темперамент типіне жататын адамның болашақ әрекет - қылығын күні ілгері пайымдауға болады.
&&&
$$$002-010-002$3.2.10.2 Сұрақ атауы 2 Темпераменттердің психологиялық сипаттамасы.
2.Сангвиник.Бұл тип өкілі- еті тірі, қабілетті, қозғалғыш оқушы. Ондай оқушы ақкөңіл және қызу, жеңіл мінезді, ренжігенде тез қайтып кетеді, сәтсіздігін жеңіл өткізеді. Коллектив арасында жүргенді ұнатады, басқа оқушылармен тез тіл табысады. Қысылып- қымтырылмайды, кісіге қайырымды. Сангвиниктерді оқу үрдісінде бақылаған жақсы, яғни оқу үстінде олар қасиеттерін айқын көрсетеді. Егер оқу материалы қызықты және жас ерекшелігіне сай болса, онда кіші оқушы жаңа берілген материалды тез қабылдайды, жеңіл есте сақтайды. Ал егер материал қызықсыз және оны оқу үшін көп уақыт қажет болса, онда оқушы оны есте ұзақ уақытқа сақтай алмайды. Сангвиниктерді дұрыс тәрбиелегенде, оны жоғары дәрежеде жетілген бірлік және қайырымдылық сезімі оқуға деген белсенділігі ерекшелендіріп тұрады. Жағымсыз жағдайларда, жүйелілік пен бірізділік жоқ кезде, сангвиник жеңілтектік, бейбастық, шашыраңқылық байқалады. Осындайда олар кейде оқуға жауапкершіліксіз қарайды.
Флегматик. Бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ мерзімге. Адамдармен қарым-қатынаста флегматик бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сөйлемейді. Көңіл- күйі тұрақты. Олардың байыптылығы мен байсалдылығы өмірге деген көзқарасынан да көрінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды әрекет жасау оңай емес, ол ұрыс- керістен аулақ жүреді, оны әртүрлі қиыншылықтар тепе-теңдігінен шығармайды. Флегматикті дұрыс тәрбиелегенде іскерлікті,талапшылдықты орнатуға болады. Бірақ жағымсыз жағдайларда оларда әлсіздік, жалқаулық пайда болады.
Холерик. Бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдылығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді. Оларда психикалық процестер шапшаң өтеді. Күйгелектік сондай акдамдарға тән. Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп, күші таусылғанда оны тастап кете береді. Адамдармен қарым-қатынаста тынымсыз, агрессивті,шамданғыш болып келеді. Сондықтан, холерик болған жерде ұрыстар жиі болады, Холерик темпераментінің жағымды жағы - энергия, белсенділік, құштарлық, инициативтік. Жағымсыз жағы - ұстамсыздығы,қаталдық, қатаңдық, шамдану, ыза.
Меланхолик. Бұл темперамент өкілінде психикалық процесстер өте баяу жүреді. Қатты тітіркендіргіштерге жауап бере алмайды, ұзақ және қатты күш түсірсе, олар жұмыс істей алмайды. Олар өте тез шаршайды. Бірақ қалыпты қоршаған ортада, мысалы,үйде ондай балалар өздерін жақсы ұстап, іс-әрекеттерді жақсы орындайды. Эмоциялары баяу туады, бірақ тереңдігімен және күштілігімен ерекшеленеді. Олар өте сезімтал, реніштерін іште сақтап, оларды көп ойлай береді, бірақ сондай қиыншылықтар бар екенін ешкімге көрсетпейді. Меланхоликтер тұйық,таныс емес адамдармен сөйлеспейді, жаңа ортада қатты қысылады. Жағымсыз жағдайларда ауруға айналған осалдық, қысылу, көңілсіздік, пессимизм пайда болады.
Меланхолик кіші оқушы коллектив арасында болуды ұнатпайды. Ал егер оны дұрыс тәрбиелесе, қызығушылығы, эмоция сезімі, қабылдауы арта түседі.
Темпераменттер мен жүйке жүйесі типтерінің өзара қатынастары
және темпераменттердің ұнамды, ұнамсыз жағы
Темперамент түрлері (Гиппократ терминологиясы бойынша)
Жүйке жүйесінің типтері (И.П.Павлов терминологиясы бойынша)
Жүйке процестерінің қозу, тежелу қасиеті
Ұнамды жақтары
Ұнамсыз жақтары
күшті
Тепе-теңдігі
Қоз-ғал-ғыш
тығы
Холерик
Ұстамсыз тип
Күшті
Тең емес, қозуы тежелуінен басым
Шапшаң, белсенді
Ұстамсыз, күйгелек
Сангвиник
Ширақ тип
Күшті
Тепе-тең
Қоз-ғал-ғыш
Пысық, оңтайлы, бейімдел-гіш
Тұрақсыз
Флегматик
Баяу тип
Күшті
Баяу қозға-лады
Ұстамды, сабырлы
Баяу, сылбыр
Меланхолик
әлсіз тип
әлсіз
сезімтал
тұйық
&&&
$$$002-010-900$Дәріс №10.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Темперементке анықтама бер.
2. Темперементтің түрлерін ата.
3. Сангвиникке жататын тип өкілдеріне анықтама бер.
4. Флегматик, типтің өкіліне анықтама бер.
5. Холерикке жататын типтің өкіліне сипатта.
6. Меланхолик, типтің өкіліне сипаттама бер.
&&&
$$$002-011-000$3.2.11 Дәріс №11. Дәрістің атауы. 11 Түйсіну.
1.Жеке тұлға психологиялық таным объектісі және субъектісі ретінде.
&&&
$$$002-011-001$3.2.11.1 Сұрақ атауы 1 Жеке тұлға психологиялық таным объектісі және субъектісі ретінде
1.Тұлғаның кеңестік концепциялары егер вариациялары болса онда келесі жалпы теориялық пункттерде қосылады:
1. Тұлғада биологиялық айналдырылған формада әлеуметтік ретінде өмір сүреді. Табиғи (органикалық) сипаттамалар тұлға құрылымында оның әлеуметтік шарттанған элементтері сапасында болады.
2. Тұлғаның белсенділігі ситуацияға алғашқы берілген шектеулерді түсіруге әкеледі. Мақсатқа жету жолындағы кедергілер мен шектеулер оларды жеңуге бағытталған ерекше іс-әрекетті оятады.
3. Тұлға деген ол индивидтің социумда алған жүйелік сапасы. Өзіндік ұйымдасудың осы арнайы формасы туа берілген индивидтік қасиеттердің үстінде орналасады.
4. Тұлға орнықты тұлғааралық байланыстар жүйесінде ғана түсінікті болады. Кеңестік психологияның базалық жағдайларының негізінде (А.Н.Леонтьев) бұл байланыстар бірлескен іс-әрекеттің мағынасымен, мазмұнымен, құндылықтарымен жанамаланады.
5. Максимализация постулаты: тұлға индивидтің максималды персонализацияға ұмтылуынан туады (А.В.Петровский) Осы постулаттан теориялық гипотезалар туындайды:
а) индивидуалдылығын белгілеу жоспарында құндылықтары бар индивид қабылдаған кез келген бастан кешірулер қажеттілікті персонализацияға маңыздандырады және басқаның мәнділігін іздеумен анықталады онда индивид идеалды түсініктерді алуы мүмкін;
b) индивид қарым-қатынастың кез келген ситуациясында өзінің индивидуалдылығын таратуға және анықтауға ұмтылады, осы нақты жағдайда персонализация мүмкін болады. Оны жүзеге асырудың мүмкін болмауы өзінде жаңа мүмкіндіктерді іздеуге апарады немесе заттық іс-әрекетте өзін табуға апарады;
с) қарым-қатынастың екі немесе оданда көп серіктестерінен субъект максималды адекватты персонализацияны қамтамасыз ететін адамды дұрыс көреді. Соған ұқсас ұзақ персонализацияны қамтамасыз ететін адамды артық көру табылады.
6. Тұлға дамуының индивид аралық қатынастар жүйесінде туындаған қайнар көздері қажеттілік пен персонализацияның арасындағы қайшылық ретінде өмір сүреді.
7. Тұлға онтогенездің сатыларында иерархиялық орналасқан топтарда қалыптасады. Тұлға дамуының сипаты ол қосылған топтың даму деңгейімен сипатталады.
Көптеген әртүрлі тұлға теориялары бар оларда тұлға мәселесі әртүрлі қарастырылады. Мысалы психоаналитикалық теория дамуды қоғамдағы өмірге адамның биологиялық табиғатының адаптациясы ретінде, қажеттіліктерді қанағаттандыру тәсілдері мен қорғаныс механизмдерін жасау деп түсінеді.
Қырлар теориясы тұлғаның барлық қырлары өмірде қалыптасады, ал олардың туындау процесі, өзгеруі мен тұрақтануы биологиялық емес заңдарға бағынады деген тұлғаның дамуы туралы түсініктерге сүйенеді.
Әлеуметтік үйрену теориясы тұлғаның дамуы адамдардың тұлғааралық өзара әрекет тәсілін қалыптастыру ретінде түсінеді. Гуманистік және басқа феноменологиялық теориялар оны <<Меннің>> қалыптасуы процесі ретінде талдайды. Алайда тұлғаның даму мәселесін қарастырған позициялар мен теориялардан басқа интеграцияланған, тұлғаны тұтастық ретінде қарастыратын әртүрлі теориялар мен ықпалдар тұрғысынан анықтайтын бағыт та бар. Осындай ықпалдың аясында бірнеше концепциялар қалыптасты, олар негізгі назарды даму барысында тұлғаның жан жақты өзара байланысқан өзгерулері деп бекітеді.
&&&
$$$002-011-900$Дәріс №11.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Тұлғада биологиялық айналдырылған формада не ретінде өмір сүреді.
2. Тұлға индивидтің қандай жүйелік сапасы.
3. Әлеуметтік үйрену теориясы тұлғаның несін адамдардың тұлғааралық өзара әрекет тәсілін қалыптастыру ретінде түсінеді
&&&
$$$002-012-000$3.2.12 Дәріс №12. Дәрістің атауы. 12 Қабылдау.
1. Тұлға туралы жалпы түсінік.
2. Психодинамикалық және психоаналитикалық теориялар.
&&&
$$$002-012-001$3.2.12.1 Сұрақ атауы 1 Тұлға туралы жалпы түсінік.
1.Әртүрлі тұлға теорияларын салыстырғанда негізгі фактор мінез-құлықтың бейсаналық детерминанттары мен оған қарсы саналы детерминанттардың арақатыстылығының маңыздылығы жайлы жағдай болып табылады. Бейсаналық факторлар Фрейдте және ортоксалды психоанализ әсер еткен көптеген теорияларда мысалы Меррейдің, Юнгтің теорияларында көп айтылды. Ал басқа теорияларда бейсаналық мотивация өте маңызды орын алмайды оларға Оллпорт, Левин, Гольдштейн, Скиннер, Роджерс теориялары мен эксзистенциалистердің теорияларын жатқызамыз. Мінез-құлықтың детерминанттары ретінде мадақтау немесе бекіту туралы негізгі жағдайлар Скиннердің, Миллердің, Доллардтың теорияларында айтылады. Үйрену процесіне байланысты тұлға теоретиктерінің арасындағы айырмашылық бір жағынан Скиннер, Миллер, Доллард теориялары оларды негіздесе, ал басқа жағынан Бинсвангер, Босс, Юнг, Роджерс, Шелдон үйрену процесіне маңызды орын бермейді. Оллпорт пен Кэттелл ол процестерге көңіл бөлседе олар басқа теоретиктер айтқандарды біріктіруге тырысты. Үйрену процесін мүлдем басқаша қарастырған К.Левин болды Тұлға қырлары жайлы теориялардың айрықша белгісі тұлға құрылымын нақты көрсеткен схемалар болды. Олардың ішінде тұлғаның меңгерген, алған нәрселерін түпкілікті қарастырған авторлардың ішінде Фрейд, Оллпорт, Кэттелл, Юнг, Меррей, Шелдон бар. Америка психологиясы тұлға теорияларында мінез-құлық детерминанты ретінде қарастырылған тұқымқуалаушылық факторлардың рөліне аз мән берді. Қазіргі жаңа теоретиктерді организмистер деп атауға болады, индивидті тұтастай жұмыс жасайтын бірлік ретінде қарастырады. Оллпорт, Ангьял, Гольдштейн, Юнг, Меррей, Роджерс пен Шелдон мінез-құлық адамнан бөлек қарастырылмайды деп санады оған биологиялық сыртқы жағдайды қосты.
Психологиялық ортаның әсері жайлы ойларды Бинсвангер, Гобес, Левин, Роджерс дамытты. Өзіндік ұғымын пайдаланған теоретиктер мінез-құлықты суреттегенде өзіндіктің маңыздылығына аса мән береді олар Оллпорт, Адлер, Ангьял, Кэттелл, Фрейд, Гольдштейн, Юнг, Роджерс. Ал аз мән бергендер Айзенк, Скиннер, Миллер, Доллард, Шелдон болды.
Тұлға теоретиктерінің көбі маңызданған, кемелденген немесе идеалды тұлға жайлы мәселеге көп ден қойды Роджерс, Бинсвангер, Босс, Оллпорт, Юнг, Фрейд, Хорни, Адлер, Меррей, Ангьял, Гольдштейн жұмыстарын айтуға болады. Тұлға теорияларын салыстырғанда олардың арасында айырмашылыққа қарағанда ұқсастық көп екені, бірі біріне жақындайтынын көруге болады. Ең негізгісі бұл түсініктің тұлғалар теориясындағы алатын орнымен саралау керек. Себебі бұл түсінікке байланысты әрбір автор теорияны тексеру және бағалау үшін қолданатын теориялық алғы шарттар мен эмпирикалық инструментіне қарай бағдарланады. Ең негізгісі психологиядағы өте көп, әрі күші мықты деген бағыттарды алып, ондағы осы терминді қалай суреттейді соның негізінде бұл терминнің психологиялық маңыздылығын көруге болады.
I. Типтер теориясы. Ең көнесі Гиппократ 4 темперамент типтерін көрсетті. Мұнда мына жағдай негізделді және кейінгі типтер теорияларындада осы жағдай басты болып табылды әрбір индивид осы негізгі элементтердің (темпераменттің төрт типі) белгілі бір балансын береді. Толық типологиялық теорияға В.Г. Шелдонның конституционалды теориясын жатқызуға болады. Өте сенімсіз болсада тұлға дамуы дене типтерімен тығыз байланысты деді.
К.Юнгтің теориясы психоаналитикалық болсада кейде ол типтер теориясы ретінде жіктеледі, себебі оның индивидтерді типтерге жіктегені үшін, мысалы интроверт экстраверт.
II. Қырлар теориясы. Осы бағыттағы барлық теориялар мына жағдайды негіздейді адамның тұлғасы қырлар компендиумнан тұрады, яғни мінез-құлық тәсілдері, ойлауы, сезімдері және т.б. қырлардан байланысты. Бұл теориялардың алғашқылары тұлғаны оның қырларын атап ғана көрсету арқылы анықтады. Кейінгілері факторлық талдау арқылы тұлғаны өлшеудің тәсілдерін жасауға тырысты. Мұндағы ең танымалы Р.Б. Кэттеллдің терең қырларға негізделген теориясы, яғни <<қырлар тұлғаны анықтаушы>>. Кэттелл бойынша тұлға теориясының мақсаты қырлардың индивидуалды матрицасын құру сол арқылы тұлғаның мінез-құлқын анықтау. Мұнда мына жағдайды көруге болады типтер және қырлар теориясы бір бірін толықтырады, яғни бір монетаның екі жағы деуге болады. Типтер теориясы индивидтер үшін жалпы болып табылады, ал қырлар теориясы оларды ажыратып көрсетуге шоғырланады. Алайда бұл теориялар базалық тұлға ұғымын әр түрлі түсінуге әкеледі.
&&&
$$$002-012-002$3.2.12.2 Сұрақ атауы 2 Психодинамикалық және психоаналитикалық теориялар
2.Психодинамикалық және психоаналитикалық теориялар. Бұл бағытқа көптеген теориялар жинақталған, Фрейд, Юнгтің классикалық теориялары, Адлер, Фромм, Салливан мен Хорнидің әлеуметтік психологиялық теориялары, осы бағыттағы соңғы жаңа Лэинг жэне Перлздің теориялары. Олардың арасында көптеген айырмашылықтар бар, соған қарамастан олар мына бір негізгі жалпы идеяны басшылыққа алады, тұлға интеграция түсінігі арқылы сипатталады. Мұнда имплицитті (бейсана, түсініксіз, жасырын, бақылауға тікелей көнбейтін, ұғынусыз) ұйғарымдар арқылы даму факторларына негізгі екпін жасалады, яғни ересектердің тұлғасы әртүрлі факторлардың интеграциясының қалай өтуіне байланысты уақыт ағымына қарай біртіндеп дамиды. Сонымен қатар ең негізгісі мұнда мотивация ұғымына көп көңіл бөледі. Тұлғаның мәселелерінде негізгі мотивациялық синдромдарын (мінез) бағаламау ешқандайда теориялық пайда бере алмайды деп саналды.
ІҮ. Бихевиоризм. Тұлғаны зерттеуге үйрену теориясын таратты. Алайда күші бар таза бихевиористік тұлға теориялары жоқ, бұл бағыт басқа теоретиктердің тұлғаны зерттеуде мына жағдайға көңіл бөлуді негіздеді. Көптеген адамдар көрсететін орнықты мінез құлықтар негізгі типтер немесе тұлға динамикасының салдары, ал салдар қоршаған ортаның ма, әлде кездейсоқ туындаған бекітулер ме. Осы бихевиоризмді қолдаған теоретиктер бұл мәселеде тұлға феноменін көрмейді, ол жоғалып кетеді соған карамастан тұлға түсінігі қажет деп санайды.
V. Гуманизм. Бұл бағыт психологияда психоанализ бен бихевиоризм үстемдік ете бастағаннан кейін туындады. Маслоу, Роджерс, Мэй, Франкл феноменологияға (философиядағы доктрина, тікелей тәжірибе ғылыми зерттеулері психологияның негізі деп санайды, Э.Гуссерл физикалық оқиғалардың қатысы жоқ оқиғалар, жағдайларды сыртқы әсерсіз адам қалай сезінеді, әсерленеді, индивидтің окиғаға реакциясы) екпін жасайды, онда негізгісі бірінші дәрежелі жағдай субъективті психикалық тәжірибе деп санайды. Сөйтіп бихевиоризмнің редукционизміне (философиялық көзқарас табиғаттағы үлкен инсайтка қайталанған анализ арқылы қол жетеді, ол терең, базалық деңгейге апарады) қарсы өзіндік маңыздануға (самоактуализация) ұмтылу ең негізгі деп санайды. Бұл бағыттың қиындығы олардың көптеген теориялық жағдайларының ғылыми тексерілуге қиындық келтіруі. Соған қарамастан бұл бағыт тұлғаны зерттеудегі маңызды ықпал болып саналады, адамзаттық потенциалды түсінудің алғашқы қозғалысын жасады.
VI. Әлеуметтік үйрену теориясы. Бұл бағыттағы көптеген теориялық жағдайлар адамға табиғаттан берілген қасиеттерге қоршаған ортаның әсерінің арақатынасына байланысты туындады. Алайда тұлға түсінігі әлеуметтік контекстерде меңгерген мінез-құлқымен талданды, ұлы теоретик А.Бандура бойынша адамның тұлғасына үйрену әсер етсе де оның мінез-құлқы стимул мен кездейсоқ бекітулерден тыс негізгі факторларға байланысты, атап айтқанда олар когнитивті факторлар ес, есте информацияларды сақтау процесі, өзіндік реттелу процесі жатады. Алайда олардың көптеген зерттеулері үйренуді механизм ретінде бақылау мен модельдеуге шоғырланып, теориялық түрде мінез-құлықты әлеуметтік контекстерде теориялық суреттеуге шамалары келмеді.
ҮІІ. Ситуционизм. Вальтер Мишель осы бағыттың негізін салушы, ол бихевиоризм мен әлеуметтік үйрену теориясын жақтаушы болды. Оны жақтаушылардың пікірі бойынша мінез-құлық моделі ішкі типтер немесе мінез қырларынан емес ол бір жағдайлардан байланысты болады. Адам ішкі жағына бағдарланбайды, ситуациядан тәуелді.
ҮІІІ. Интеракционизм. Тұлға белгілі бір сапалардың, қабілеттердің өзара әрекет. Жоғарыда берілген сегіз теориялық бағыттар тұлға терминіне қатысты өздері екі бағытқа негізделеді 1 мен 3 олар теориялық конструкт жасайды, гипотетикалық сипатқа ие, мінез-құлықтағы рөл себебін ішкі <<маңыздылық>> деп қарайды, ал 4 пен 8 тұрақты мінез-құлыққа негізделіп тұлғаны екіншілей фактор деп қарайды. Әрине бұлардан басқада теориялар толып жатыр мәселен К.Левиннің өріс теориясы және басқалар. Кеңес психологиясында тұлға феномені бірнеше аспектіде қаралды. Тұлға мінез құрылымын жасайтын психикалық қасиеттердің орнықты жиынтығы (Б.М.Теплов, В.Д.Небылыцин, В.С.Мерлин индивидуализация аспектісі), тұлғаның әлеуметтік кемелденуі (А.А.Реан, В.Н.Кудрявцев), субъкт психологиясы (С.Л.Рубинштейн) және т.б.
&&&
$$$002-012-900$Дәріс №12.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Тұлғаны жалпы қалай түсінесің.
2. Тұлғаның қанша теориясы бар.
3. Фрейд, Юнгтің классикалық теорияларын ата.
&&&
$$$002-013-000$3.2.13 Дәріс №13. Дәрістің атауы.13 Зейін. Ес.
1.Тұлғаның қырлар теориясында тұлғалық психологиялық қасиеттері.
2.Тұлғалық психологиялык рөлдер теориясының көп түрі бар.
&&&
$$$002-013-001$3.2.13.1 Сұрақ атауы 1 Тұлғаның қырлар теориясында тұлғалық психологиялық қасиеттері.
1.Қазіргі жаңа психологиялық тұлға теориялары не береді? Бұл күндері көптеген тұлға теориялары бар, солардың ішінде бір назар салатын, нақтырақ теориялары бар. Олар қырлар теориясы, тұлғаның психоаналитикалық теориясы, әлеуметтік рөлдер теориясы, тұлғаның гуманистік теориялары. Барлық қазіргі жаңа тұлға теориялары XX ғасырдың алғашқы жартысында жасалды, әртүрлі жиырмаға жуық теориялар пайда болды. Осы теориялардың бәрінде барлық мүмкін деген тұлға психологиясына арналған көзқарастар болды, жоғарыдағы аталған төрт теориялардан басқа осы уақыттан бастап басқа жаңа тұлға теориялары жасалмады.
Оның орнына ғалымдар адам тұлғасының жеке ерекшеліктерін, олардың пайда болуын, дамуын, қалыптасуын терең зерттеумен айналыса бастады. Әртүрлі теорияларда әсіресе жоғарыда аталған теорияларда тұлғаның құрылымы әртурлі беріледі, суреттеледі. Соларға тоқталамыз. Тұлғаның қырлар теориясында тұлғалық психологиялық қасиеттеріне не жатқызады? Қырлар теориясын американдық психологтар Г.Оллпорт пен ағылшын психологы Р.Кеттеллдің атымен байланыстырады. Г.Олппорт қырлар теориясын негізін салушы, ал Р.Кеттелл тұлға қырларын эксперименттік зерттеу әдістерін ұсынды. Тұлғаның қырлар теориясында тұлғаны суреттейтін негізгі ұғым тұлға қырлары алынды. Тұлға қырларына өз өмірінде алған тәжірибелері арқылы алғандары, организмнің физиологиялық ерекшеліктері, тұқымқуалау-шылықпен берілген орнықты қасиеттері алынды. Тұлға қырларына мысалы адамның мінез қырларын жатқызады. Тұлға қырлары шамамен адамда ерте балалықта басталады, ал 6-7 жаста мінез қырлары қалыптасқан болып саналады. Ары қарай қырлар жүйесі дамиды, өзгере алады ол процесс өмір бойы жүреді. Алайда басты қырлар балалықта қалыптасқандар адам өмірінде өзгеріссіз қалады. Тұлғаның қырлар теориясы тұлғаның қазіргі жаңа зерттеулеріне және оны зерттеу әдістеріне әсер етеді. Психологиялық тестердің көпшілігі адамды тұлға ретінде тұлға қырлары арқылы зерттейді. Психоаналитикалық тұлға теориясының негізін З.Фрейд салды, оны көптеген шәкірттері мен ізбасарлары ары қарай дамытты, олар А.Адлер, К.Юнг, Э.Фромм, К.Хорни, Г.Салливен, алайда олардың көзқарастары мен З.Фрейдтің көзқарастары біршама айырмашылықтары болды.
Бұл теорияның негізінде мына идеялар жатады. Тұлға адамның үш бөліктен тұратын ішкі психологиялық құрылуы. Тұлғаның басты бөлігін бейсаналық алады (психоанализде оны Ид деп атайды). Оған адамның биологиялық инстинктері мен органикалық қажеттіліктері кіреді, олардың жанауарлармен ортақ жалпы нәрсе белгілі бір бейнеде әрекет жасауға бейсаналық оянуы жатады. Осы қажеттіліктер мен инстинктердің мінез-құлыққа әсерін адам қадағалай алмайды. Керісінше олар сана мен еріктен басқа мінез-құлықты да басқарады оны сана мен еріктен тыс әрекет жасауға мәжбүр етеді. З.Фрейд пен оның оқушыларының арасында бейсаналықтың мәнін ұғынуда белгілі бір айырмалар болды. Сол кезде барлық ғылымға әсері болған Ч.Дарвиннің эволюция теориясы болды, теорияны жасаған З. Фрейд бейсаналықтың және тұлға психологиясының негізіне жануарлардың биологиялық инстинктерінен тұқымқуалаумен алатындарын айтты: сексуалды қажеттілік пен агрессиялық.Жоғарыда көрсетілген З.Фрейдтің ізбасарлары (оларды неофрейдистер деп атайды) тұлғадағы бейсаналықтың тек биологиялық тар түсінуге қарсы болды, оны кейбір әлеуметтік қажеттіліктермен толықтырды. А.Адлер мысалы, адамның маңызды бейсаналық қажеттіліктеріне билікке ұмтылуды жатқызды. К.Хорни бейсаналықтың құрылымына әртүрлі комплекстерді кіргізді. Комплекс ол адам өзінің кемшіліктерімен байланысты бастан кешкен қайғыларын қосатын психологиялық құрылым, ол адамда әдеттегі өмірлік ситуацияларға адекватты емес реакциясы көрінеді. Комплекстердің ең көп белгілісі ол толық қанды емес комплекс. Э.Фромм бейсаналылыққа адамның еркіндікке ұмтылуын немесе оны керісінше оны шектеуге ұмтылуын жатқызды. Тұлғаның құрылымының екінші бөлігін Эго құрайды, оған адам тұлға ретінде өзі жайлы не біледі соның бәрі кіреді, яғни оның өзіндік санасы жатады. Эго адамдағы жағымды және жағымсыз сапаларды жатқызады. Психоаналитикалық теорияда тұлға құрылымыынң үшінші бөлігі Супер Эго деп аталады. Оған адамның құндылықтары, өмірлік мақсаттары, идеалдары қысқаша айтсақ адам кім болғысы келеді, тұлға ретінде өзін қалай көргісі келеді соның бәрі кіреді. Тұлғаны құрайтын үш құрылым: Ид, Эго, Супер Эго әдетте бір бірімен гармонияда болмайды бір біріне толық сәйкес келмейді. Олардың арасында жиі түрде міндетті түрде болатын кете алмайтын қиын шешілетін конфликтілер болады, оны адам өзінің тұлғалық өсуі мен дамуында шешуге ұмтылады. Тұлғаның осы бөліктерінің арасындағы қиын шешілетін конфликтілер көбінесе невроздар, психикада және мінез-құлықта ауытқулар тудырады. Әлеуметтік рөлдер теориясында тұлға құрылымы қалай түсініледі? Әлеуметтік ролдер теориясы мына идеядан туындайды, әрбір адам өз өмірінде белгілі бір әлеуметтік рөлдерді ойнайды. Адам басқа адамнан алатын рөлдердің соншалықты сіңгені сондай әртүрлі өмірлік ситуацияларда ол әдеттегі жағдай сияқты болып кетеді, адамды тұлға ретінде анықтай бастайды. Әлеуметтік рөлдер теориясының айтуынша рөлдер адамның тұлғасының басты сипаттамасы болып табылады.
&&&
$$$002-013-002$3.2.13.2 Сұрақ атауы 2 Тұлғалық психологиялык рөлдер теориясының көп түрі бар.
2.Тұлғалық психологиялык рөлдер теориясының көп түрі бар. Олардың ішіндегі ең танымалы американдық психолог Э.Берн жасаған трансакт теориясы. Оның концепциясы бойынша адам өзіне басқалардың мінез-құлқын өзіне алады, келесі әлеуметтік рөлдерді ойнайды: баланың рөлі, ата-ананың рөлі, ересек адамның рөлі. Баланың ролі мына жағдайда пайда болады, ересек адам өзін бала ретінде сезіне беруі жалғаса бергенде көрінеді, шынында да ол өзін бала сияқты сезінеді, ересек адам ретінде болудың орнына бала сияқты әрекет жасайды. Ол көбінесе мына жағдайда жиі көрінеді, мысалы ол өзін жауапкерсіздікті көрсеткенде, еркелейді, қоршағандарға оған қамқорлық көрсеткенде жоғарғы талап қоя бастайды. Ол өзі қоршағандарға қамқорлық көрсетпейді, оны дұрыс деп санайды. Мұндай адам басқаларға қатысты ересектерге қатысты өзін бала ретінде қатынас жасайды, ал оларға <<ата-ана>> рөлін береді. Егер адам оны қоршағандар, оның балалары жауапкершіліксіз, жәрдемсіз, өзбеттілі бола алмайды, толық ақылды емес оларға үнемі көмек беру керек деген мақсатта өзін ұстаса ол өзін ата-ана рөлінде сезінеді. Ата-ана рөлі психологиялық тұрғыдан мына жағдайда көрінеді адам өзі қоршағандардың пікірімен санаспайды, олар үшін жауапкершілікті өзіне алады, өзінің қамқорлығын жабыстырып қояды, оларға бала сияқты қарап сондай талаптар қояды, олармен бала сияқты қарым-қатынас жасайды, мысалы, жазалайды, кінәлайды, үйретеді, оқытады. Ересек адамның рөлі мына жағдайда көрінеді, адамдар бір-бірімен әдетте қалай қатынас жасайды, қалай ұстайды өзін тура солай ұстайды, мұнда адамдар жеке басының еркіндігін қалайды, тәуелсіздікті қалайды, әркім өзін қалай ұстағысы келеді солай болуы керек деп санайды, ең керегі бір-бірін силау, бір-біріне сену, бір-бірінен талап етуге құқысы жоқ деп санайды, зорлауға болмайды дейді, бірі-бірін жазалауға міндетті емес, ата-анасы сияқты бәрін талап етпеу керек дейді. Осы үш рөлдер Берннің пікірі бойынша әрбір адамның мінез-құлқында үйлеседі, олардың индивидуалды үйлесулерінде адамның тұлғасына сәйкес индивидуалды құрылымды береді. Гуманистік теориядағы тұлға құрылымына не кіреді? Тұлғаның гуманистік теорияларындағы ең танымалы А.Маслоудың теориясы. Бұл теориядағы негізгі ұғым <<қажеттілік>> ұғымы алынады. Маслоу бойынша тұлға құрылымы қажеттіліктердің реттелген жүйесі немесе иерархиялары алады, оған адам өміріндегі ең маңызды қажеттілік ең жоғарғы сатыны қамтиды. Егер адам жоғары дамыған тұлға деп саналса онда ол үшін маңызды қажеттілік ол өзін маңыздандыру қажеттілігіне ие болады. Адамның өз қабілеттерін толық дамытуға ұмтылуы, олардың адамдарға көп пайда әкелгендігі өзіндік маңыздандану қажеттілігіне жатады. Адам үшін өмірінде маңызды болған бұл қажеттілікке ие болған адам өзін маңыздандырған тұлға деп саналады. Маслоудың пікірінше мүндай тұлға келесі негізгі қырларды игереді: мінез-құлық пен ойлауда өзбеттілік және тәуелсіздік; жоғары моральдың болуы; адам өзіне қоятын өнегелік талаптарды жоғарлатуы, дүниеге реалды көзқарас; адекватты өзіндік бағалау және нормалды талаптану деңгейі; адамдарға сенім көрсететін мейірімді силастық қатынас; адамдардан салыстырмалы тәуелсіздік, өз құндылықтар жүйесіне бағдарлану; рухани өсуге, өнегелік өзіндік жетілдірілуге ұмтылу. Адамның қажеттіліктерінің иерархиясын анықтайтын заңдылықтар болады олар адам құрылымында орындары ауысып тұрады, оның орнын басқа қажеттіліктер алатын кездерді түсіндіретін заңдар болады. Олар келесі заңдар. Егерде оның оданда төмендеу қажеттіліктер азда болсада қанағаттандырылса, онда жоғары деңгейдегі қажеттіліктер адам үшін маңызды бола бастайды, пайда болады. Егерде адам аш болса немесе өзін қауіпсіз сезінсе оның творчестволық жандануы немесе қарым-қатынасқа творчестволық түсуі мүмкін емес ғой.Егерде адамда бір жаңа қажеттілік маңызды бола бастаса онда иерархияда қажеттіліктердің орналасу реті өзгереді. Жаңадан пайда болған және маңызды болған қажеттілік иерархияда жоғарғы орында алып адам тұлғасын оның мінез-құлқында анықтайды. Соның нәтижесінде басқа қажеттіліктер екінші жоспарға кетеді, оларды қанағаттандыру сол адам үшін жаңадан келген, маңызды болған қажеттіліктердің қанағаттандыруына бағына бастайды. Егер мысалы адам творчестволық тұлға бола бастаса онда творчество қажеттілігі ол үшін бірінші орынға шығады, ол творчество үшін иерархиядағы төменгі орындағы қажеттіліктерді қанағаттандырудан бас тартады.
&&&
$$$002-013-900$Дәріс №13.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Қазіргі жаңа психологиялық тұлға теорияларының сипаты неде?
2. Гуманистік теориядағы тұлға құрылымына не кіреді?
3. Психоаналитикалық тұлға теориясының негізін кім салды?
4. Қырлар теориясын негізін салушы кім?
&&&
$$$002-014-000$3.2.14 Дәріс №14. Дәрістің атауы. 14 Интеллектіні зерттеу.
1.Агрессияның құрылымы мен табиғаты. (Отандық және шет елдік әдебиеттерде)
2. Хромосомды өзгерістердің агрессияға әсері
&&&
$$$002-014-001$3.2.14.1 Сұрақ атауы 1 Агрессияның құрылымы мен табиғаты. (Отандық және шет елдік әдебиеттерде)
1.Агрессия латынның <> -<<шабуыл жасау>> немесе <<тап беру>> деген сөзінен шыққан. XIX ғасырға дейін барлық белсенді әрекеттер яғни жағымды немесе жағымсыз әрекеттер агрессивті әрекет болып саналады. Кейіннен агрессия ұғымы тереңдей түсті. Агрессия ретінде адамдардың қоршаған ортаға, адамдарға деген дұшпандық жағымсыз әрекеттері қарастырылды. Агрессия қоршаған ортаның ойы бойынша антигуманизм мен денеге күш салу мәдениетінің көрінісі деп түсініледі. Бұл сөз латын тілінен adgradis (gradus-қадам,баспалдақ,ad-үстіне)немесе басу дег ен мағына береді. Агрессивті болу бастапқы мағынада - алға қойған мақсатқа қорқыныш пен күмәнданусыз жету деп түсінілген. Агрессия деструктивті және дисгармонды феномен деп қана анықталмау отивтері оларды іске асыру процесі кезінде агрессивті импульстарды анықтаудың бағасы жатады. Агрессивтілік энергия қарсы қабілеттілікте және творчестволық пассионарлықта анализденеді, өзін-өзі сақтауға, әлсіз бен өмірден түңілгендерді қорғауға бағыттайды, тез сауығып кетуге немесе физикалық, интеллектуалдық дамуға қол ұшын береді. Өкінішке орай, сол күштердің өзі өзара професионалды конфликтердің актуалдығына, сексуалды қылмысқа әкелуі, мотивтелмеген зорлық сәулесіне бағыттауы мүмкін. Бұл жағдайдағы психофизиологиялық феномен біреу, бірақ олардың көрінуі әр түрлі.
Баланың мектепке дейінгі агрессия мәселесін қарстырмас бұрын, агрессия ұғымы мен оның құрылымына тоқталып өткен жөн. Агрессияның пайда болуына, табиғатына, факторларына қатысты көптеген теориялық негіздемелер бар. Олар келесі категориялармен анықталады. Агрессия мыналарға қатысты:
1.Қастықпен түрлі нышанды қозуларға;
2.Қажеттіліктер мен белсіндіруші сыртқы стимулдарға;
3.Танымдық және эмоционалдық үрдістерге;
4.Актуалды әлеуметтік талаптарға;
Осыған сәйкес танымал тоериялық негіздемелер яғни жоғарыда айтылып өткен психоаналитикалық көзқарас, экологиялық теория және фрустрациялық теория қарастырылады. Осы теориялармен қатар әлеуметтік оқыту теориясы (бихевиоралдық модел) маңызды орын алады. Басқа теориялардан айырмашылығы бұл бағыт адамды әлеуметтендіру үрдісімен қатар оның мінез қылығы мен әлуметтік тұрақтандыруын қадағалайды. Әлеуметтік теорияға сәйкес агрессия табиғатын түсіндіруде келесідей тұжырымдама жасалынады: Агрессияның көріністері биологиялық және әлеуметтік факторлардың әсері; Агрессивтілік тек жағымсыз ғана емес, сонымен қатар индивиттік тіршілік үшін күрестегі қалыпты реакциясы ретінде; Агрессиялық әрекет әлеуметтік факторлардың жағымды әсерінен баяулайды немесе өзгереді;
Агрессияның көрінісі әртүрлі болып келеді. Бұл көріністердің екі негізгі типі басты орын алады: Көзделген агрессия ; Аспаптық, құрамдық агрессия
Біріншісі көзделген объектіге бағытталған түрлі зардаптар мен кері әсерлерді жоспарлап, нысанаға алумен, ал екіншісі агрессивтілікті белгілі мақсатқа қолданумен ерекшеленеді.
Агрессивтіліктің құрылымын И. Заградов, А. К Осинский, Н.Д Левитов өз еңбектерінде былайша жіктеген: 1.Бағытталуына қарай: -тысқары бағытталған агрессия; -аутоагрессия-адамның өз-өзіне бағытталған агрессия;
2.Көздеген мақсатына қарай:-интеллектуалдық агрессия ;-дұшпандық агрессия
3.Агрессияны шығару әдісіне қарай:-физикалық агрессия; -вербалдық агрессия
4.Агрессияны шығару деңгейіне қарай:- тікелей бағытталған агрессия;- жанама агрессия
Агрессиялық әрекет- бұл себептік реакцияның әсерінен болады. Егер агрессивтік әрекет жүйелі қайталанып отырса, онда бұл агрессивті мінез-құлықтың белгілері болып табылады.
Агрессия пайда болады: биологиялық факторлар (гормондар, жүйке жүйесі); үйрету (тәжірибе, бақылау) Агрессияға итермелейтін күш: шабиондардың әсерінен (түрткі қөңіл); сай емес қатынастардың әсерінен <<шабул жасау, фрустрация); итермелеуші мотивтер (ақша, таңдану); әмір (бұйрық); эксцентратты күштер (параноидты күштер) Агрессия реттеледі: сыртқы марапаттау және жазалау (материалдық марапаттау, жағымсыз қорытынды); викартты қосалқы күш (біреуді марапаттауды, жазалауды бақылау); өзін реттеу механизм (кіна, намыс)
&&&
$$$002-014-002$3.2.14.2 Сұрақ атауы 2 Хромосомды өзгерістердің агрессияға әсері.
1.Хромосомды өзгерістердің агрессияға әсері.
Синдромдар
Агрессивтіліктің көрінуі
Басқа да өзгерістер
У хромосом санының көбеюі
(ХУУ - кариотип)
Кейбір авторлар бұндай өзгерісі бар адамды агрессивті-пассивті тәртіпке ие десе, келесілері қалыпты, заңға бағынатын деп есептейді
IQ 80-88-ге тең, бойы ұзын, антиәлеуметтік тәртіпке ие.
Клайнфельтер синдромы нұсқасы, Х хромосомының көбеюі.
Жоғары агрессивтілік байқалмайды.
Ақыл-ой кемістігі Х хромосомына тең келеді.Әртүрлі психика
лық аномалияларға ие.
Сақиналы Х-хромосом синдро
Мы
Гетеро және аутоагрессивті тәртіп ақыл-ойдың төмендеуімен корреляциялық байланыспайды.
Ақыл-ой кемістігі, импульсивтілік, зейінсіздік, аутистикалық бітіс.
<<Мысық жасы>> синдромы 5р,- 5 хромосом
Агрессивті тәртіп байқалады, агрессивтілік ақыл-ойдың төмендеуімен корреляциялық байланыста болады.
Көңіл-күй тұрақсызды
ғы, өзіне-өзінің қол жұмасау тәртібі, аутистикалық бітіс.
8 хромосом
Агрессивтіліктің жоғары деңгейі байқалады.
Гипербелсенділік, ақыл-ой жоғары болмаса да, қалыпты.
Смита-Мадженис синдромы (17р,- 17 хромосомның өзгерісі!
60-80% агрессивтілік және т.б. да тәртіп ауытқушылығы байқалады.
Ақыл-ой деңгейі 40-54-ке тең, көңіл-күй тұрақсыздығы, импуль
сивтілік, ұйқынң өзгеріске ұшырауы.
Прадера-Вилли синдромы 15я,- әкеден берілетін 15 хромосомның түсіп қалуы.
Агрессивтіліктің деңгейі жоғары, жыныстық белгілерге байланысты агрессивтілік болмайды.
Ақыл-ой деңгейі орташа, немесе қобалжу, негативизм, ашудың бұрқ етіп көрінуі, гипербелсенді
лік.
&&&
$$$002-014-900$Дәріс №14.Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Агрессия қай елдің сөзі, және қандай мағына береді.
2. Агрессияның категорияларына анықтама бер.
3. Агрессияның көрінісі неше негізгі типі басты орын алады.
4. Агрессивтіліктің құрылымын И. Заградов, А. К Осинский, Н.Д Левитов өз еңбектері бойынша қалай жіктеген.
&&&
$$$002-015-000$3.2.15 Дәріс №015. Дәрістің атауы.15 Ойлау. Қиял мен шығармашылық 1.Конфликт жағдайындағы мінез-құлық стратегиялары.
&&&
$$$002-015-001$3.2.15.1 Сұрақ атауы 1.Конфликт жағдайындағы мінез-құлық стратегиялары.
1.Дау дамай не талас тартыс деген не? Кез келген дамуы мәселе, талас тартысты жәйітті біз психологиялық мәселен, соның ішінде әлеуметтік психологиядағы өзекті мәселенің бірі адамдар арасындағы қарым қатынас жасау проблемасының тығыз ұстастыра отырып қарастырамыз. Сондай ақ бұл мәселені жалпы психология ғылымдағы адамның жеке басына тән жан дүниесінің қасиеттермен мінез құлықтың айырым ерекшеліктермен өзара ұштастыра орын іздестіреміз. Адамның әлеуметтік ортада өмір сүрді,әр алуан іс әрекет түрлерімен шұғылдануы үнемі қоғамдағы өзге адамдармен тығыз қарым қатынас болып көрсетеді.
Дай дамайдың шығу себебі не? Бұл мәселені жеңу үшін алдымен оның туындау себебін, ерекшеліктері, мұндай сипаттарға талас тартыстың мәні:
* Оның туындау себептері;
* Дау дамайды шешу жолдары;
* Дау дамайды біресе отырып жеңу тәсілдері;
* Оңдай шараларды жүзеге асыру жолдары.
* Даулы мәселені шешудегі тиімді әдіс тәсілдері.
Қай кезде және қандай ортада болсада дау дамай мен талас тартысты жәйттердің туындауы екі жақтың қатысуымен, олардың әрқайсын өзіндік мақсат міндет болатыны мәлім. Осы тұрғыдан алғанда талас тартыстың айырмашылығымен үқсастық ерекшеліктерін нақты анықтап , бірқою белгісіз болып қала бермек . Сондықтан бұл мәселені мәнін анықтап білу үшін ең алдымен , осы даулы мәселеге мен қалай қарайтынын , бұл дамуы әстің туындауынан қарсыласымның қатысы қандай және бұл мәселе не себепті шиленсе түсті деген жайыттарды анықтап алу керек.Екіншіден қарсылыстың осы дамуы мәселесінің шығу себебін және оның шиеленуіне тигізетін әсер қандай?Үшіншіден дауы істі шешуге екі жақтық ынтасы мен құқылы қандай біз қарсыласымызбен қандай мәселе жөнінде келсе қарсыласымызбен тіл табыса алар едік деген жайыттарды барынша мән беріп,оларды ақыл ой елегінен өткізіп талданған дұрыс болмақ.
Менің қарсылым нендей әрекеттер жасай алады.Біздің жалпы мақсатымыз не? Деген сұрақтарға жауап іздеу дұрыс шешімнің жолын әздестіру қажет болды. Дау дамайды бірлесе отырып шешу үшін қарастырып тағы осы мәселенің соңы бізді неге әкеп деген сауалға жауап іздеді біздердің қолданған айла тәсілдеріміз деген жайы жоспарын және түсінетіндей болуы керек.Белгіленген шараларды нақты және нәтижелі іске айландыруды екі жақ бірдей қалайда бірлісе отыра, дау дамайды шешуге күш салады да, одан туындайтын нәтижелерге істей қанағаттандық сезімін білдіреді. Даулы мәселе шешімін табатын болса,істе өнімді болмақ. Осы орайда халқымыз бірлік түбі тірлік, тірлік түбі береке дейтін мәтелді біздеоге мұра етіп қалдырған. Даулы мәселені шешуде қолданылған әдіс тәсілдері тиісті нәтижелер беретін болса, ондағы қарсылардың жұмсаған ерік жігері мен күш қайратын басынан аяғына дейін талдай отырып, сәтті әрекеттер менояқылықтардың бәрі ескеріліп, таразылап отырып қарастырылады да , оған тиісті баға берілді. Әрине, осы айтылғандардың бәрі даулы мәселені шешудегі тұрақты өлшем.Мен талас тартысты мәселерді шешуде осы кезде дейңнгі өмір тәжірибесінің жинақталған факторлар екені шындық еңбек ұжымы мен мекеме қызметкерлері арасындағы талас тартыстар мен дау дамай. Кез келген ұжым мен мекемеде , өндіріс орындарында түрлі себептерге байланысты. Талас тартыстар мен дау дамай болып отыратындағы мәлім бұл мілені психология ғылымы адамдар мен көпшілік арасындағы қарым қатынаста көріністері деп санап, оны өз алдына бөліп қарастырады. Өндіріс органдарында ұжымдар ішінде туындап отыратын талас тартысты, дау дамайлы мәселелер негізінен жеке адамдардың мақсат мүделерінің көзқарастары мен қалыпты жағдайлардың өзгеруіне, олардың жеке бастарының мінез құлық ерекшеліктердің қанағаттанбау сезімінің салдарына туындап жатады. Ал дау дамайлы ұжымдарда олардың іс әрекеттерін дұрыс ұйымдастыра алмай іскерлік қасиеттерінің тоқырап қолдана әкеп соғады. Сөйтіп, талас тартыстың шығуы. Негізінен тоқырап қалуға қарсы күрес жүргізуге байланысты екенін аңғартады. Дау дамайлы мәселерді шешуде мындай факторларды үнемі ескеріп отырған пайдалы;
Талас тартыс мәселерді шешуде мындай факторларды ұнемі ескеріп отырған пайдалы болмақ адамдар мен топтардың пікірлерін екі жағынан ашық айқын айтып ортаға салынуы және оның шешудің тиімді жолдарын белгілеу;
Талас тартысқа қатысушылардың өзара бірінен бірі сенімділік білдіріп істің мән жайын анықтауға ықылаты болуы. Дау дамайдың шығу себебі не бұл мәселені жеңу үшін алдымен оның туындау себебін ерекшеліктерін анықтап алу керек. Мұндай сипаттарға:
* талас тартыс мәні;
* оның туындау себептер;
* дау дамайды шешу жолдары ;
* дау дамайды бірлесе отырып жеңу тәмсілдері;
* ондай шараларды жүзеге асыру жолдары;
* даулы мәселені шешудегі тиімді әдіс тәсілдер.
Қай кезде және қандай ортада болса дау дамай мен талас тартысты жәйттердің туындауы екі жақтың қатысуымен олардың әр қайысының өзіндік мақсат міндеттер болатыны мәлім. Осы тұрғыдан алғанда талас тартыстың айырмашылықтары мен ұқсастық ерекшеліктерін нақты анықтап, біле қою белгісіз болып қала береді.
Дау дамайдағы керіс жан жол тудырып жүрген адамдарды, олардың ашу ызасы мен өшпенділігін басып сабасына түсіруде қарым қатынастағы психотерапия немесе психокоррекция деп атайды. Мұндай тәсіл ашу ызаны басу белгілі психолог маман К,Роджерс мұндай жәйтті дәлелді түзетіп, ретке келтіру үшін жан жолдаушы адамдарды беттестіріп, олардың наразылықтары мен ашу кегін басу үшін әрқайысы өздерінің ой пікірі келісетін тұжырымның тұрғысына бигін қайыңыз жанжол жағдайында көп қойыңыз. Адамдар:
* дауласып, айтысады;
* бір бірін түсінуге ұмтылады;
* бір біріне айқалайды;
* ынтымақтанады;
* бір бірін алдайды;
* бір бірін зер салып тыңдайды;
* бір біріне күдік пен қарайды;
* жүзеге тырысады;
* бір бірін кешіреді;
* бір бірінің сандарынан соқтырып кетіреді;
* жымиды;
* бір бірімен бәсекелесді;
* бірге жұмыс істейді және жанжалды шешілді.
* Бір бірінің сезімін түсінуге тырысады;
* Бір бірін кіналайды;
* Басқалардан жәрдем сұрайды;
* әңгемесі доғаруға тырысады;
* бір біріне ашуланады.
&&&
$$$002-015-900$Дәріс №015 Өзін-өзі тексеру сұрақтары немесе тестер
1. Дау дамай не талас тартыс деген не?
2. Дай дамайдың шығу себебі не?
3. Біздің жалпы мақсатымыз не?
4. Дау дамайдың шығу себебі не бұл мәселені жеңу үшін алдымен оның туындау себебін ерекшеліктерін анықта?
&&&
$$$003-000-000$3.3 Практикалық сабақтар
Практикалық сабақтар - студенттердің өз бетінше жұмыс орындауын дамытуға және практикалық талаптар мен дағдыларды дамытуға бағытталған оқу сабақтарының нысанының бірі болып табылады. Пән бойынша практикалық сабақтар студенттерге ғылыми әдебиеттер негізінде өздік жұмыстарды орындауға және ауызша өз ой-пікірін жеткізе білуге мүмкіндік беретін семинарлар түрінде өткізіледі
&&&
$$$003-001-000$3.3.1 Практикалық сабақтың тақырыбы №1 Жеке тұлғаның танымдық процестері:
1.Сезімталдықтың айырма табалдырықтарын анықтау әдістері.
&&&
$$$003-001-001$3.3.1.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №1
Максаты: Уақыттың дәлдігін анықтау. Керекті-кұрал жабдықтар: секундтық тілі бар сағат немесе секундомер (секунд өлшеуіш)
&&&
$$$003-001-002$3.3.1.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 1
1. Психология практикумы пәні, міндеттері, әдістері туралы түсінікті ашып көрсет.
2.Психология практикумының пайда болуы және даму жолдарын, олардың заңдылықтарын, көріністерін тұрғысын зерттеу.
3. Психология практикумы пәні мен ғылыми зерттеу объектісі.
&&&
$$$003-002-000$3.3.2 Практикалық сабақтың тақырыбы №2 Жеке тұлғаның қабылдауды зерттеу.
&&&
$$$003-002-001$3.3.2.1 Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №2
Максаты: Уақыттың дәлдігін анықтау. Керекті-кұрал жабдықтар: секундтық тілі бар сағат немесе секундомер (секунд өлшеуіш)
&&&
$$$003-002-002$3.3.2.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 2
1. Психология практикумы пәні мен ғылыми зерттеу объектісі.
2.Жеке тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу
3.Жеке тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу ерекшеліктері туралы не білесің?
4.Экстраверсия-интроверсия және нейротизмді зерттеу
&&&
$$$003-003-000$3.3.1 Практикалық сабақтың тақырыбы №3 Зейін қасиеттерін зерттеу
Мюнстерберг-Дворяшина әдістемесінің бейімделген түррі.
&&&
$$$003-003-001$3.3.3.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №3
Мақсаты: Арнайы дайындалған бөлмеде, сыналушылар жеке, бір-біріне кедергі болмайтын дәрежеде отырғызылады. Сыналушылардың атқаратын ісін келесі нұсқаумен түсіндіріледі: Сіздерге берілетін бланкідегі әріптер арасында сөздер бар.
&&&
$$$003-003-002$3.3.3.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 3
1.Жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде-агрессияны зерттеу
2.Топ арасындағы қарым-қатынасты зерттеу
3.Дау-жанжалды жағдайда тәртіпті зерттеу
&&&
$$$003-004-000$3.3.4 Практикалық сабақтың тақырыбы №4 Естің ерекшеліктерін зерттеу.
Мақсатты: Естің терін ерекшеліктерін зерттеу.
&&&
$$$003-004-001$3.3.4.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №4
&&&
$$$003-004-002$3.3.4.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 1
10.Зейін ерекшелігін зерттеу
11.Зейін туралы жалпы түсінік..
12.Зейінгің ерекшеліктері.
&&&
$$$003-005-000$3.3.5 Практикалық сабақтың тақырыбы №5. Елес және қиялды зерттеу.
&&&
$$$003-005-001$3.3.5.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №5
Мақсатты : Қиял жөнінде мақал-мәтелдер жинақгау, суретшілердің өмірінен жағдаяттар әзірлеу, аглютинациялық картинкалар, фантастикалық ертегілерден ұзінді.
&&&
$$$003-005-002$3.3.5.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 5
1Қиял туралы түсінік.
2 Қиялдың физиологиялық негізі.
3 Қиял және творчество.
4 Қиял және органикалық процестер.
&&&
$$$003-006-000$3.3.6 Практикалық сабақтың тақырыбы №6. Тұлғаның эмоционалдық және ерік қасиетін зерттеу
&&&
$$$003-006-001$3.3.6.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №6
Мақсаты:Ерік ерекшеліктерін анықтау.
&&&
$$$003-006-002$3.3.6.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 6
1.Ес. Еске сақтау ерекшелілігін зерттеу.
2.Ес туралы не білесіз?
3.Естің классификациясына толық сипаттама беріңіз.
&&&
$$$003-007-000$3.3.7 Практикалық сабақтың тақырыбы №7 Темпераментті зерттеу
Мақсатты: Айзенк сауалнамасы.
&&&
$$$003-007-001$3.3.7.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №7
&&&
$$$003-007-002$3.3.7.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 7
1.Естің түрлерін атаңыз.
2.Ойлау. Ойлау ерекшелігін зерттеу
3.Ойлаудың негізгі мінездемесін ашып көрсетіңіз.
&&&
$$$003-008-000$3.3.8 Практикалық сабақтың тақырыбы №8 Тұлғаның құрылымын зерттеу
&&&
$$$003-008-001$3.3.8.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №8
&&&
$$$003-008-002$3.3.8.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 8
1.Жеке тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу
2.Жеке тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу ерекшеліктері туралы не білесің?
3.Экстраверсия-интроверсия және нейротизмді зерттеу
4.Жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде-агрессияны зерттеу
&&&
$$$003-009-000$3.3.9.Практикалық сабақтың тақырыбы №9 Тұлғаның эмоционалдық және ерік қасиетін зерттеу
&&&
$$$003-009-001$3.3.9.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №9
&&&
$$$003-009-002$3.3.9.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 9
1.Жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде-агрессияны зерттеу
2.Топ арасындағы қарым-қатынасты зерттеу
3.Дау-жанжалды жағдайда тәртіпті зерттеу
&&&
$$$003-010-000$3.3.10 Практикалық сабақтың тақырыбы №10 Темпераментті зерттеу
&&&
$$$003-010-001$3.3.10.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №10
&&&
$$$003-010-002$3.3.10.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 10
1.Темперамент типін анықтау
2.Теплов Б.М. темпераментке қандай анықтама берген?
3.Темпераменттің негізгі типтерін атап көрсетіңіз.
&&&
$$$003-011-000$3.3.11 Практикалық сабақтың тақырыбы №11 Тұлғаның құрылымын зерттеу
&&&
$$$003-011-001$3.3.11.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №1}
Мақсатты:М.Фергюсон мен Д.Расселдің жалғыздық сезімінің деңгейін анықтау.
&&&
$$$003-011-002$3.3.11.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 11
1.Жеке тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу ерекшеліктері туралы не білесің?
2.Экстраверсия-интроверсия және нейротизмді зерттеу
3.Жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде-агрессияны зерттеу
&&&
$$$003-012-000$3.3.12. Практикалық сабақтың тақырыбы №12 Тұлғаның өзара қатынасын зерттеу.
&&&
$$$003-021-001$3.3.12.1.Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №12
Мақсатты:Жеке адам аралық қарым-қатынастың диагностикалық әдістемесі.
(Тимоти Лири)
&&&
$$$003-012-002$3.3.12.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 12
1.Ж.Пиаженің ойлауды дамытудың көзқарастары туралы не білесіз?
2.Сөйлеу.
3.Жеке тұлғаның ерік күш-жігерін зерттеу
&&&
$$$003-013-000$3.3.13 Практикалық сабақтың тақырыбы №13 Тұлғаның өзара қатынасын зерттеу.
&&&
$$$003-013-001$3.3.13.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №13
Мақсатты:Жеке адам аралық қарым-қатынастың диагностикалық әдістемесі.
(Тимоти Лири)
&&&
$$$003-013-002$3.3.13.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 13
1.Гиппократ темпераментті қалай ашып көрсеткен?
2.Э.Кречмердің темперамент типологиясы туралы не білесің?
3.У.Шелдонның темперамент және дене бітімі көзқарастарын атап көрсетіңіз.
4.И.П.Павлов еңбектерінде темпераментті зерттеу туралы не білесіз?
&&&
$$$003-014-000$3.3.14 Практикалық сабақтың тақырыбы №14 Тұлғаның агрессивтілігінің деңгейін зерттеу
&&&
$$$003-014-001$3.3.14.1. Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №14
Мақсатты:Басса-Дарки сұрақнамасы.
&&&
$$$003-014-002$3.3.14.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 14
1.Фрустрацияның эмоционалды жағдайын зерттеу
2.Эмоция анықтамасына түсінік беріңіз.
3.Эмоцияның түрлерін атаңыз.
4.Эмоцияның физиологиялық негіздері және психологиялық теориялары
5.Эмоцияның дамуына тоқталыңыз.
&&&
$$$003-015-000$3.3.15 Практикалық сабақтың тақырыбы №15 Конфликт жағдайындағы мінез-құлық стратегияларын зерттеу
&&&
$$$003-015-001$3.3.15.1 Практикалық сабақтың оқу-әдістемелік нұсқаулары №15
Мақсатты:Конфликт жағдайындағы мінез-құлық стратегияларын зерттеу
&&&
$$$003-015-002$3.3.15.2 Сабақтан алған білімді тексеру тапсырмалары немесе тестілік
сұрақтар 15
1.Б.М.Тепловтың темпераментті зерттеуі туралы не айтасыз?
2.В.М.Русаловтың темперамент көзқарасы туралы не атай аласың?
3.Темпераменттың физиологиялық негізі неде?
4.Әртүрлі темпераменттің психологиялық мінездемесін атаңыз.
5.Мінез екпіндеуін анықтау
&&&
$$$005-000-000$3.5 Бақылау жұмысы
&&&
$$$005-001-001$3.5.2 Бақылау жұмысының тапсырмалары
&&&
1. Психология практикумы пәні, міндеттері, әдістері туралы түсінікті ашып көрсет.
2.Психология практикумының пайда болуы және даму жолдарын, олардың заңдылықтарын, көріністерін тұрғысын зерттеу.
3. Психология практикумы пәні мен ғылыми зерттеу объектісі.
4.Жеке тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу
5Жеке тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу ерекшеліктері туралы не білесің?
6.Экстраверсия-интроверсия және нейротизмді зерттеу
7.Жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде-агрессияны зерттеу
8.Топ арасындағы қарым-қатынасты зерттеу
9.Дау-жанжалды жағдайда тәртіпті зерттеу
10.Зейін ерекшелігін зерттеу
11.Çåéiíãå ïñèõîëîãèÿëûº ìiíåçäåìå æàñà>>ûç.
12.Çåéiííi>> ôèçèîëîãèÿëûº ìiíåçäåìåñi.
13.Çåéií ò(3/4)ðëåðií àòà>>ûç.
14.Çåéií ºàñèåòòåði.
15.Ес. Еске сақтау ерекшелілігін зерттеу.
16.Ес туралы не білесіз?
17.Естің классификациясына толық сипаттама беріңіз.
18.Естің түрлерін атаңыз.
19.Ойлау. Ойлау ерекшелігін зерттеу
20.Ойлаудың негізгі мінездемесін ашып көрсетіңіз.
21. Ойлау мен сөйлеудің қарым-қатынасы неден көрінеді?
22. Ойлаудың физиологиялық негізін ашып көрсетіңіз.
23. Негізгі ойлаудың типтерін ашып көрсетіңіз.
24.Ұғым туралы не білесіз?
25.Ойлаудың жоғарғы формасы ретінде, ой қорытынды туралы не білесің?
26.Интеллект туралы не білесіз?
27.Ойлауды зерттеуде теориялық және тәжірибелік жолдар туралы не білесің?
28.Интеллектіні жан-жақты зерттеуде тест туралы не білесіз?
29.Ойлау операциясы ретінде салыстыру туралы не білесіз?
30.Индукция және дедукция туралы не білесіз?
31.Ойлауды дамытудың негізгі кезеңдерін атаңыз.
32.Ж.Пиаженің ойлауды дамытудың көзқарастары туралы не білесіз?
33.Сөйлеу.
34.Жеке тұлғаның ерік күш-жігерін зерттеу
35.Åðiê äåãåí íå?
36.Åðiê òåîðèÿñûíà ïñèõîëîãèÿëûº ñèïàòòàìà áåði>>iç.
37.È.Ï.Ïàâëîâ åðiê ïðîáëåìàëàðû
38.Åðiêòi>> ¸ðåêåòòi>> ìîòèâàöèÿëûº àñïåêòiëåðií àòà>>ûç.
39.Åðiê ¸ðåêåòiíi>> º(1/2)ðûëûñû
40.Жағдаятты және жеке тұлғалық үрейлілікті зерттеу.
41.Фрустрацияның эмоционалды жағдайын зерттеу
42.Эмоция анықтамасына түсінік беріңіз.
43.Эмоцияның түрлерін атаңыз.
44.Эмоцияның физиологиялық негіздері және психологиялық теориялары
45.Эмоцияның дамуына тоқталыңыз.
46.Темперамент типін анықтау
47.Теплов Б.М. темпераментке қандай анықтама берген?
48.Темпераменттің негізгі типтерін атап көрсетіңіз.
49.Гиппократ темпераментті қалай ашып көрсеткен?
50.Э.Кречмердің темперамент типологиясы туралы не білесің?
51.У.Шелдонның темперамент және дене бітімі көзқарастарын атап көрсетіңіз.
52.И.П.Павлов еңбектерінде темпераментті зерттеу туралы не білесіз?
53.Б.М.Тепловтың темпераментті зерттеуі туралы не айтасыз?
54.В.М.Русаловтың темперамент көзқарасы туралы не атай аласың?
55.Темпераменттың физиологиялық негізі неде?
56.Әртүрлі темпераменттің психологиялық мінездемесін атаңыз.
57.Мінез екпіндеуін анықтау
$$$007-000-000$3.7 Білімді бақылау бөлімі
&&&
$$$007-001-000$3.7.1 1-модуль бойынша тапсырма
Өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау.
Тест сұрақтарына жауап бер.
1. Саған бір нәрсе істеу немесе айту кезінде әрдайым алдын ала ойланасын ба?
А) әрдайым - 1 ұпай;
Б) кей-кезде - 3 ұпай.
2. Егер сен керемет және білімді адаммен қарым-қатынаста болсан, онда сен:
А) ойлау кезінде одан асып түсуге тырысамын - 5 ұпай;
Б) жарыспаймын, керек нәрсесін беріп, қарым-қатынастан қашқанды қалаймын - 1 ұпай.
3. Өзіне жақын көз-қарасты таңда:
А) көбіне бақ болып көрінетін нәрсе, шын мәнінде ол жұмыстың нәтижесіне байланысты болады - 5 ұпай;
Б) сәттілік көбінесе жағдайдың сәйкес келуімен байланысты - 1 ұпай;
В) қиын жағдайда негізгі болып берілу мен бақтылық емес, керісінше, адам қолдау немесе көмек көрсете алу - 3 ұпай.
4. Сені мазақ қылса сен не істер едің?
А) мен онымен бірге күліп қалжындасамын, өйткені менде ондай күлкінішті қасиетім бар - 3 ұпай;
Б) құрдасымнан бір күлкілі нәрсе тауып, оған күле бастаймын - 4 ұпай;
В) ренжимін, бірақ та ренжігенімді көрсетпеймін - 1 балл.
5. Сенде уақыт тығыз немесе сен бір адамның тапсырмасын орындауға тырысасын:
А) иә - 1 ұпай;
Б) жоқ - 5 ұпай;
В) білмеймін - 3 ұпай.
6. Сен құрбына сыйлыққа әтір сатып аласын:
А) өзіне ұнайтын әтір сатып аламын - 5 ұпай;
Б) өзіне ұнамайды, бірақ менің құрбыма ұнайтын әтір аламын - 3 ұпай;
В) жақында болған телебағдарламада жарнамалаған әтір алып беремін - 1 ұпай.
7. Сен өзімен бірге әр түрлі жағдайларда өмірден қарағанда, тіпті басқаша іс-әрекет еткенінді байқайсын:
А) иә - 1 ұпай;
Б) жоқ - 5 ұпай;
В) білмеймін - 3 ұпай.
8. Сенен қарағанда құрдастарын жоғары сәттілікке жеткенде сен қызғанасын ба?
А) иә - 1 ұпай;
Б) жоқ - 5 ұпай;
В) кей-кезде - 3 ұпай.
9. Басқа біреуге қарсылық жасаған кезде сен қанағат аласын ба?
А) иә - 5 ұпай;
Б) жоқ - 1 ұпай;
В) білмеймін - 3 ұпай.
10. Көзінді жұмып 3 түс елестетіп көр:
А) ашық көк - 1 ұпай;
Б) сары - 3 ұпай;
В) қызыл - 5 ұпай.
Алынған ұпайлардың жиынын сана.
Тестілеудің нәтижесімен таныс.
50-38 ұпай. Адамдар өз-өзін бағалауы жоғары және өз-өзіне сенімді. Оларда адамдарға басымдылық көрсету жоғары дамыған. Олар өздерінің <<менін>> көрсете біледі, өз пікірін жеткізе алады. Оларға өздері туралы не айтып жатқанына бәрібір емес, бірақ олар басқа біреуді сынауды ұнатады. Оларға көбінесе нақтыланған нәрсе сай келеді: <<Сен басқаларды сүйгенше, өзінді ғана сүйесін>>. Оларда бір ғана жетіспеушілік бар: өзіне байсалды қарайды, ешқандай сыни ақпаратты қабылдамайды және <<барлық күнтізбелер өтірік айтады>> деген пікірді дұрыс деп санайды. Өкінішті ақ ...
37-24 ұпай. Өз-өзін адекватты бағалау адамдар өзіне келіседі және өзіне сенімді. Қиын жағдайдан шығу жолдарын таба алады, оның өзіне және қоршаған ортаға деген қарым-қатынас формуласын былай көрсетуге болады: <<өзіме және басқаларға да қанағаттанамын>>. Олар өз-өздеріне және күштеріне қолдау көрсетеді, ең негізгісі, басқа біреудің көмегінсіз іс-әрекет етеді.
23-10 ұпай. Өз-өзін төмен бағалау адамдар өздеріне қанағаттанбайды, оларда күмәндаушылық және өзінің интеллектісіне қанағаттанбайды, сонымен қоса қабілеттіліктері, қол жетістіктері, өзінің келбетіне, жасына, жынысына қысылады... Ең негізгісі - тоқтау! Өзін сүю жаман және өзіне қанағаттанбау деп кім айтты? Өзіндік қанағаттан қашуға болмайды, бірақ біз өзімізді қабылдап, құрметтеп, өзіміздің бағалауымызды жоғарылату керек.
Өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау тестінің нәтижесі:
1- кесте
Р/с
Аты - жөні
Шкалалары (ұпай бойынша)
*
Шакарова А.
33
*
Шакарова М.
28
Зерттелушілер: Шакарова А.
Шакарова М.
Зерттеуші: Айдаргалиева А.
Күні: 04.10. 2010 жыл.
<<Өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау>>
тест - сауалнамасының
Жауаптар бланкісі
Аты - жөні, тегі _Шакарова Арайлым ________________________ _
Жынысы __әйел_____________________________________ ___ _ __
Жасы ______20_____________________________________ _______ _
Өзін туралы қысқаша мәлімет_Семей қаласындағы педагогикалық __институтының 3- ші курс студенті_____ ____________________
Р/с
Жауап нұсқасы
Р/с
Жауап нұсқасы
1
А
6
Б
2
Б
7
А
3
А
8
А
4
Б
9
Б
5
Б
10
А
<<Өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау>>
тест - сауалнамасының
Жауаптар бланкісі
Аты - жөні, тегі _Шакарова Мақпал ________________________ _
Жынысы __әйел_____________________________________ ___ _ __
Жасы ______18_____________________________________ _______ _
Өзін туралы қысқаша мәлімет_Семей қаласындағы Қалматаев _ атындағы мед. колледж, 3- ші курс _____ ____________________
Р/с
Жауап нұсқасы
Р/с
Жауап нұсқасы
1
А
6
Б
2
Б
7
Б
3
А
8
А
4
В
9
Б
5
В
10
В
&&&
$$$007-001-001$3.7.2 2-модуль бойынша тапсырма
Темпераментті анықтайтын тест.
Мына берілген төрт қасиеттердің қайсысы сізге тән?
* а) ұшқалақ, жеңілтек, абыржығыш, тынышсыз;
б) көңілді, шат, жарқын жүзді;
в) салмақты, сабырлы, байсалды;
г) ұялшақ, жасқаншақ, именгіш
* а) ұстамсыз,ашушан;
б) жігерлі, қайратты, іскер;
в) жүйелі, бір ізді, тыңғылықты;
г) жаңа ортада сасу, абыржу тән
* а) шыдамсыз, сабырсыз;
б) бастаған ісін аяғына дейін жеткізбейді;
в) ұқыпты, сақ, есті, парасатты;
г) жаңа адамдармен байланысқа түсу қиын
* а) тік мінезді, ашық, турашыл;
б) өзін асыра бағалауға бейім;
в) күте білмейді;
г) өз күшіне сенбейді
* а) батыл, ыңталы;
б) жаңаны тез ұғып салатын қабілеті бар;
в) тұйық, сөзге сараң, ьосқа сөйлегенді ұнатпайды;
г) жалғыздыққа қайғырмайды
* а) қисық, қыңыр, қиқар;
б) қызығушылықтары тұрақсыз
в) сөйлегенде жай ырғақпен, бір қалыпты, тоқталыстармен сөйлейді;
г) сәтсіздіктерге кездескенде сасып қалу және жабырқаушылық
* а) талас, дауда тапқыр
б) сәтсіздіктермен, ұнамсыз жағдайларға қайғырады;
в) ұстамды, шыдамды;
г) өзімен- өзі болғанды ұнатады
* а) тәуекел істерге бейім;
б) түрлі жағдайларға тез үйренеді;
в) бастаған істі аяғына дейін жеткізеді;
г) тез шаршайды
* а) жұмыстың ісін жұлқынып істейді;
б) жаңа іске қызығушылықпен кіріседі;
в) босқа күш жұмсамайды;
г) бәсең, жай сөйлейді, кейде тіпті баяу
* а) кек сақтамайды және үйреншіл, жасқаншақ;
б) егер бір нәрсе қызықтырмаса тез суиды;
в) қатал күн тәртібін, жұмыста белгілі бір жүйені ұстанады;
г) еріксіз әңгімелесушінің мінезіне көнеді
* а) өте тез және қызба, іркіліспен сөйлейді;
б) жаңа іске тез кірісіп кетесіз және бір іспен екінші іске тез ауысасыз;
в) кенет ұмтылысыңызды жеңіл ұстап қаласыз;
г) көзден жас шыққанша әсерлісіз
* а) ұшқалақ, қызбалыққа бейім;
б) күнделікті бірыңғай жұмыстан қайғыру, азап шегу;
в) қолдағанды және ұялтқанда көп қайғырмайды;
г) қоршаған ортадағы адамдарға, өзіне талаптары жоғары
* а) агрессивті, төбелесуге әзір;
б) көпшіл, қайырымды, ықыласты
в) жылы жүзді жуас, өзіне бағытталған өткір орынды- орынсыз сындарды кішіпейілділікпен қабылдайды;
г) күдікшіл, күмәншіл
* а) сынға шыдамсыз;
б) шыдамды, жұмысқа қабілетті;
в) қызығушылықтары тұрақты;
г) сезімтал, тез жараланғыш
* а) айқын ымдауға қабілеті бар;
б) зор, тез, анық және нақты дене қимылдарымен қабаттас жүретін сөйлеуге бейім;
в) іске өте жай қосылады және бір істен екінші іске ауыса береді;
г) шектен тыс өкпешіл
* а) тез шешім қабылдауға және істі тез істейтін қабілеті бар;
б) қандай дағдайда да сабырлы;
в) қарым- қатынасқа да бәріне бірдей қарайды;
г) тұйық, көппен араласпайды;
* а) әрқашан жаңаға ұмтылады;
б) көңіл күйі әрқашансергек;
в) барлық істе ұқыптылықты ұнатады;
г) белсенділігі аз, ұялшақ, жасқаншақ
* а) қызу, тез қимылдар иесі;
б) тез ұйықтап кетеді, тез оянады;
в) жаңа ортаға үйрену қиын;
г) көнгіш, тіл алғыш
* а) жинақы емес, шешім қабылдауға асығыстау;
б) қойған мақсатына жеткенше өжеттілік танытады;
в) селсоқ, жігерсіз, қозғалыстары аз, көңілсіз, босаң;
г) бастаған ісін аяғына жеткізбейді
* а) көңіл күйі тез ауысып отырады;
б) кейде алаңдап, іске үстірт қарауға бейім;
в) зор табаңдылық, төзім иесі;
г) қолдау мен ұялтуға өте сезімталсыз.
Тесттің өңделуі: қанша рет <<а>>, <<б>>, <<в>>, <<г>> нұсқаларын таңдап алдық, солардың әрқайсысын беске көбейтіңіз. Содан шыққанның қайсысы басым болса, онда сіз сол типке жатасыз.
А) Холерик
Б) Сангвиник
В) Флегматик
Г) Меланхолик.
Темпераментті анықтайтын тест қорытындысы
Қорытынды: темпераментті анықтау тестті Шакарова Аидаға өткізілді. Тесттің нәтижесі бойынша,
а=5*5=25
б=11*5=55
в=4*5=20
г=0*5=0
Б> Сангвиник типіне жататынын анықтадым.
&&&
$$$007-001-002$3.7.3 3-модуль бойынша тапсырма
Ойлау қабілетін бағалау әдістемесі.
Мақсаты: зерттелушінің ойлау қабілетін тексеру.
Құрал- жабдықтар: әрбіреуіне төрт сөзден тұратын он бес қатарға тізбектелген сөздер жазылған бланка.
Нұсқау: алдарыңыздағы төрт сөздің үшеуі бір бағытта қолданылады, яғни мағыналас сөздер. Сіздің мақсатыңыз әр қатардағы артық бір сөзді белгілеу.
Қорытынды: дұрыс жауапқа 2 ұпай, дұрыс емес жауапқа 0 ұпай.
Кілті:
* кітап
* майшам
* көзілдірік
* қайық
* шеге
* көбелек
* терек
* мұғалім
* шаң
* жел
* алма
* нан
* жидек
* кеш
* Ақанбаев
Көрсеткіштері:
Ойлау қабілеті жоғары- 21-30 ұпай
Ойлау қабілеті орташа-11-20 ұпай
Ойлау қабілеті төмен -0-10 ұпай
Ұсынылатын сөздер тізбегі:
* кітап, портфель, чемодан, дорба;
* ошақ, керосинка, майшам, электроплитка;
* сағат, көзілдірік, таразы, термометр;
* қайық, арба, мотоцикл, велосипед;
* ұшқыш, шеге, бал арасы, желдеткіш;
* көбелек, штанген, циркуль, қайшы, таразы;
* терек, сыпырғыш, шанышқы, үстел;
* ата, мұғалім, әке, ана;
* жаңбыр, су, қар, шаң;
* су, жел, көмір, шөп;
* алма, кітап, сызғыш, дәптер;
* сүт, қаймақ, ірімшік, нан;
* ақ қайын, қарағай, жидек, емен;
* минут, секунд, сағат, кеш;
* Асқар, Бекет,Әділ, Ақанбаев.
Ойлау қабілетін бағалау әдістемесінің нәтижесі
1- кесте
Р/с
Аты- жөні
Шкалалары (ұпай бойынша)
1
Айдаргалиев А.
22
2
Альбекова А.
22
3
Канкенов А.
20
4
Есенова М.
24
5
Қадырханұлы М.
22
6
Шакрова А.
20
7
Шакаров Е.
24
Барлығы 7 адам=100%, соның ішінен 5-уі -70% ойлау қабілеті жоғары, ал қалған 2-уі -30% ойлау қабілеті орташа деңгейді көрсетіп отыр.
Ойлау қабілетін бағалау әдістемесінің нәтижесі
1- диаграмма
-114300131445
Сыналушылар: Айдаргалиев А.,
Альбекова А.,
Канкенов А.,
Есенова М.,
Қадырханұлы М.,
Шакрова А.,
Шакаров Е.
Сынаушы: Айдаргалиева А.
$$$007-001-000$3.7.4 Бірінші межелік бақылау тестілері
1. Психология практикумы пәні, міндеттері, әдістері туралы түсінікті ашып көрсет.
2.Психология практикумының пайда болуы және даму жолдарын, олардың заңдылықтарын, көріністерін тұрғысын зерттеу.
3. Психология практикумы пәні мен ғылыми зерттеу объектісі.
4.Жеке тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу
5Жеке тұлғаның тартымдылық деңгейін зерттеу ерекшеліктері туралы не білесің?
6.Экстраверсия-интроверсия және нейротизмді зерттеу
7.Жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде-агрессияны зерттеу
8.Топ арасындағы қарым-қатынасты зерттеу
9.Дау-жанжалды жағдайда тәртіпті зерттеу
10.Зейін ерекшелігін зерттеу
11.Çåéiíãå ïñèõîëîãèÿëûº ìiíåçäåìå æàñà>>ûç.
12.Çåéiííi>> ôèçèîëîãèÿëûº ìiíåçäåìåñi.
13.Çåéií ò(3/4)ðëåðií àòà>>ûç.
14.Çåéií ºàñèåòòåði.
15.Ес. Еске сақтау ерекшелілігін зерттеу.
16.Ес туралы не білесіз?
17.Естің классификациясына толық сипаттама беріңіз.
18.Естің түрлерін атаңыз.
19.Ойлау. Ойлау ерекшелігін зерттеу
20.Ойлаудың негізгі мінездемесін ашып көрсетіңіз.
21. Ойлау мен сөйлеудің қарым-қатынасы неден көрінеді?
22. Ойлаудың физиологиялық негізін ашып көрсетіңіз.
23. Негізгі ойлаудың типтерін ашып көрсетіңіз.
24.Ұғым туралы не білесіз?
25.Ойлаудың жоғарғы формасы ретінде, ой қорытынды туралы не білесің?
26.Интеллект туралы не білесіз?
&&&
$$$003-001-001$3.7.5 Екінші межелік бақылау тестілері
1.Ойлауды зерттеуде теориялық және тәжірибелік жолдар туралы не білесің?
2.Интеллектіні жан-жақты зерттеуде тест туралы не білесіз?
3.Ойлау операциясы ретінде салыстыру туралы не білесіз?
4.Индукция және дедукция туралы не білесіз?
5.Ойлауды дамытудың негізгі кезеңдерін атаңыз.
6.Ж.Пиаженің ойлауды дамытудың көзқарастары туралы не білесіз?
7.Сөйлеу.
8.Жеке тұлғаның ерік күш-жігерін зерттеу
9.Тлға дегеніміз кім?
10. Интеллект туралы не білесіз?
11.Ес туралы жалпы түсінік
12.Естің ерекшеліктері.
13. Мінез екпіндеуін анықтау
14.Жағдаятты және жеке тұлғалық үрейлілікті зерттеу.
15.Фрустрацияның эмоционалды жағдайын зерттеу
16.Эмоция анықтамасына түсінік беріңіз.
17.Эмоцияның түрлерін атаңыз.
18.Эмоцияның физиологиялық негіздері және психологиялық теориялары
19.Эмоцияның дамуына тоқталыңыз.
20.Темперамент типін анықтау
21.Теплов Б.М. темпераментке қандай анықтама берген?
22.Темпераменттің негізгі типтерін атап көрсетіңіз.
23.Гиппократ темпераментті қалай ашып көрсеткен?
24.Э.Кречмердің темперамент типологиясы туралы не білесің?
25.У.Шелдонның темперамент және дене бітімі көзқарастарын атап көрсетіңіз.
26.И.П.Павлов еңбектерінде темпераментті зерттеу туралы не білесіз?
27.Б.М.Тепловтың темпераментті зерттеуі туралы не айтасыз?
28.В.М.Русаловтың темперамент көзқарасы туралы не атай аласың?
29.Темпераменттың физиологиялық негізі неде?
30.Әртүрлі темпераменттің психологиялық мінездемесін атаңыз.
31.Мінез екпіндеуін анықтау
&&&
$$$003-001-002$3.7.6 Емтихандық тесті
1
Көзделген мақсат нәтижесінен соң келетін еріктік әрекет кезеңі?
А. жоспарлау
В. мақсат қою
С.бағалау
D.бақылау
E.шешім қабылдау
2
Дара тұлға әрекет қылығының шын өлшем бағасы ?
А. ұжымдық баға
В. жеке бас бағасы
С.ресми баға
D.әкімшілік баға
E.нарықтық баға
3
Мүдделі мақсат мәні?
А. ниеттелген әрекет
В. тілектегі әрекет
С.нақты іс-әрекет нәтижесі
D.жоспарланған әрекет
E.жалпы көзделген нәтиже
4
Өмірлік принциптер мен мұраттарды көздеген мүдделі мақсат түрі?
А. тактикалық
В. оперативтік
С.стратегиялық
D.қиялдық
E.иллюзиялық
5
Мол да жарқын идеяларға, байыпт жоспар мен ұшқыр қиялға негізделген ерік сапасы?
А. ынталылық
В. дербестік
С.табандылық
D.енжарлық
E.ұстамдылық
6
Ерік сапасы ретінде дербестік мәні?
А. қалыптасқан іс-әрекет тәсілін өзгертуге ұмтылыс
В. өз сенім нанымдарына ие болу
С.басқалар көзқарасын түгелдей жоққа шығару
D.көңіл-күйге тоқтам бере алу
Е.толғаныстардың бірін ысырып, жедел шешім қабылдау
7
Басқаның ой пікірін, көзқарасын түгелдей жоққа шығарудан болатын ерік сапасы?
А. ынталылық
В. дербестік
С.позитивизм
D.ұстамдылық
E.батылдық
8
Ерік сапасы, батылдық мәні?
А. жылдам, берік шешім қабылдау әрі оны іске асыра білу
В. қорқыныштың бәрін басып, адамды тәуекелге келтіру
С.барша күш қуатты көзделген мақсатта тез шоғырландыра алу
D.орындалатын іске қарап, оған қажетті белсенділікті барластыра алу
E.жад әрекеттерін біден төмендетпей қиыншылықтарға төзе білу
9
Адамның өз барша күшін көздеген мақсатқа тез шоғырландыра алуда көрінетін ерік сапасы?
А.ұстамдылық
В. батылдық
С.ержүректік
D.шалттық
E.табандылық
10
Ерік сапасы батылдыққа тікелей қарс ұнамсыз сапаларға қарсы ерік қасиеті?
А. енжарлық
В. қорқақтық
С.көзсіздік
D.шыдамсыздық
E.ұстамсыздық
11
Сәтсіздікке мүдіру күмәнға берілу сияқты ұнамсыз сапаларға қарсы ерік қасиеті?
А. ұстамдылық
В. батылдық
С.ержүректік
D.шалттық
E.табандылық
12
Шалт әрекеттің қарқынды болу кезеңі?
А. әрекет аясында
В. әрекет бастауында
С.әрекеттің барша желісінде
D.әрекет ортасында
E.барлығында
13
Іс -әрекет деңгейін бірдей қарқындыққа ұстай үшін шалттыққа қоса қажет ерік сапасы?
А. батылдық
В. ержүректік
С. табандылық
D.дербестік
E.ұстамдылық
14
Өжеттілікке тікелей қарсы ұнамды ерік сапасы?
А. табандылық
В.батылдық
С.шалттық
D. ержүректік
E. ұстамдылық
15
Қабылданған шешімнің тиімді нәтижелі орындалуы үшін ең қажет адам қасиеті?
А. сырт талаптарға жүгіну
В. ресми көрсетпелерден шықпау
С.шаблондаға еліктей білу
D.өзіндік бақылау мен өзіндік бағалау
E.тәуекелшілдік
16
Субъекттің өз іс-әрекетерінің салдарын қоғамдық тарихи талаптар тұрғысынан сараптай білу қасиеті?
А. белсенділік
В. табандылық
С.жауапкершілік
D.батылдық
E.ержүректік
17
Іс нәтижесі сәтсіз келсе жауапкершілікке байланысты өресі мен төмен адамның психикалық әрекеті?
А.өзін кінәлау
В. басқаны айыптау
С.талдауға салу
D.себептерін іздеу
E.айыбын мойындау
18
Психологияға бақылау локусы ұғымын ендірген ғалым:
А. Фромм
В. Фрейд
С.Роттер
D.Павлов
E.Галль
19
Өз қылықтары мен істерінің себебін сырттан іздеушілероді аңдататын психологиялық термин?
А. интерналды
В. интегралды
С.дифференционалды
D.экстерналды
E.экстраполярлы
20
Экстерналды адамдарға тән психикалық қасиет?
А. сенімді
В. тұрақты
С.шамданғыш
D.жауапкерлі
E.мейірлі
21
Өзіне сенімі мол, табанды, қайырлы, жауапкершілігі мол адамды танытатын психологиялық термин?
А. интегралды
В. интерналды
С. экстерналды
D. экстраполярлы
E. дифференционалды
22
Іске деген құлық, ниет, оны орындауға талпыныс болмаудан туындайтын ұнамсыз қасиет?
А.өжеттік
В. қиқарлық
С.еріншектік
D.енжарлық
E.селқостық
23
Балалық шақта өрбитін ерік қасиеттерін қалыптастырушы негізгі әлеуметтік фактор?
А. мектеп
В. отбасы
С.қоршаған орта
D.қоғамдық мекемелер
E.нәсілдік
24
Бала әекеттеінің бастау негізі?
А. саналылық
В. ақыл талдауы
С.еліктеу
D.дағдылану
E.әдеттену
25
Әр баланы өз қылығын басқалардың талғамына көндіріп, икемділікке баулушы әлеуметтік бірлік?
А.отбасы
В. кездейсоқ ықпал
С.тәрбиеші
D.балалар ұжымы
E.жеке басы
26
Бала еркінің саналы көзі?
А. еліктеу
В. еңбек
С.ойын
D.дағдылану
E.әдеттену
27
Адамның қоршаған дүниеге қатынасынан болатын психологиялық толғаныс құбылысы?
А. зейін
В. ой
С.сезім
D.сөз
E.қиял
28
<<Сезімсіз адам кесек>> деп бағалаған ұлы ақын?
А. Абай
В. О.Хаям
С.Мағжан
D.Науаи
E.Мұқағали
29
Адамның <<эмоциялық ашырқауға>> түсінуінің себебі?
А. ой тоқырауы
В. ақпарат кемдігі
С.қиял толастауы
D.сезім болмауы
E.қабілет саяздығы
30
Адам тіршілігінің эстетикалық мәні?
А. ұщқыр ойдан
В. жоғары сезімнен
С.қанатты қиялдан
D.өткір зейіннен
E.әмбебап қабілеттен
31
18-19 ғасыр сезім жөніндегі интеллектуалистік теорияның мәні, адамдағы барша органикалық көріністердің негізі?
А. табиғат әсерлері
В. психикалық
С.қимыл-әрекет
D.жоғары рух
E.аталғанның бәрі
32
Барша сезімдік дүниенің іргетасы елестер санаған психолог ғалым?
А. Фромм
В. Фрейд
С.Гербарт
D.Павлов
E.Рубинштейн
33
Адамның ішкі өзгерістері сезімнен ал органикалық процесс эмоция салдары деп эклектикті теория ұсынған психолог?
А. Вундт
В. Гербарт
С.Фромм
D.Фрейд
E.Торндайк
34
Джемс-Ланге теориясы бойынша сезімні туындау себебі?
А. ырықсыз
В. ырықты
С.өздігінен болатын
D.тума
E.рухани көштен
35
<<Біздің қайғыруымыз жылағанымыздан, қуанғанымыз-күлгенімізден>> деп эмоция реттелуінің қара-дүрсін түсініктемесін берген ғалым?
А. Вундт
В. Гербарт
С.Джемс
D.Ланге
E.Кеннон
36
Адамның әдейі істеген жасанды әрекеттері қажетті көңіл-күйді бере алмайтынын алға тартып, Джемс-Ланге теориясына қарсы шыққан ғалым?
А. Джемс
В. Кеннон
С. Гербарт
D. Фромм
E. Фрейд
37
Дарвин түсінігіндегі сезім, бұл-
А. жанкүйлік қалып
В. сырт әрекет
С.сырт оқиғаға жауап
D.жоғары рух салдары
E.тума болмыс
38
Сезім туындауы-адамның кезіккен жағдайға икемделе алмауынан, деп түсіндірген ғалым-
А. Клаперад
В. Дарвин
С.Кеннон
D.Фестингер
E.Вундт
39
Фестингер ұсынған сана үйлесімсіздігі теориясының мәні?
А. сезім-әрекеттен
В. сезім-қиялдан
С. сезім-ақылдан
D. сезім-қабілет
E. сезім-сырт ықпалдан
40
Санадағы білімдер үйлесімсіздігінен болатын сезім сипаты?
А. жағымды
В. жағымсыз
С.бейтарап
D.екіұшты
E.бәріне де тән
41
Санадағы когнитивтік үйлесімдік яғни жағымды сезім болу үшін қажет?
А. ниет нәтиже сәйкестігі
В. ниет нәтиже алшақтығы
С.нәтиже өзгерісі
D.ниет өзгерісі
E.ниеттелмеген нәтиже
42
Ақыл-ой үйлесімсіздігінен құтылудың бір жолы?
А. алған жолдан таймау
В. жаңа жолдарын іздестіру
С.субъективизмді бетке ұстау
D.тәуекелге берілу
E.бәрі де дұрыс
43
Адамның сезімдік кейпі оның әрекет қылықтарының негізгі себепшісі деп қарастыратын психологиялық бағыт-
А. прагматизм
В. когнитивизм
С.позитивизм
D.бихевиоризм
E.материализм
44
Әр адамның нақты жағдайда белгілі құбылысқа болған сезімі?
А. жеке дара
В. ұжымдық
С.жалпы
D.дерексіз
E.елес түрінде
45
Жеке тұлғаның мәнді гуманистік сипаты негізінен ?
А. әрекеттен
В. қабілеттен
С.ақылдан
D.сезімнен
E.қиялдан
46
қоршаған орта мен қатынастағы әр адамның мезеттік кейпі сезімнің...?
А. танымдық тарапы
В. объектив элементі
С.субъектив элементі
D.бейтарап бөлегі
E)болмыс шындығы
47
Қажеттікті қанағаттандыруға бағытталған сезім қызметі?
А. объектті сол күйінде қабылдау
В.объектіге жаңа мазмұн қосу
С.объекті түбегейлі өзгертіп қабылдау
D.объектті элемент
E.бәрі де сай келмейді
&&&
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz