УМКД

ГАЖ арналған мәліметтер моделін құру

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласындағы Шәкәрім атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТ
СМК 3 деңгейдегі құжат
ПОӘК
ПОӘК 042-18-14.1.1 / 03-2013
ПОӘК
<<Геоақпараттану>> пәнінің оқу - әдістемелік материалы
02.09.2013ж.
№ 1 баспа

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

5В071100 <<Геодезия және картография>> мамандығына
<<Геоақпараттану>> пәніне арналған

ОҚУ-МЕТОДИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР
Семей
2013

Мазмұны

1
Дәрістер

2
Зертханалық сабақтар

3
Студенттің өздік жұмысына арналған тақырыптар

3. Дәрістердің қысқаша жазбасы
№1-2 дәріс
Тақырыбы: Геоақпарат туралы түсінік. Оның басқа ғылымдар мен байланыс. (2 сағат)
Дәріс жоспары
* Геоақпарат туралы түсінік
* ГАЖ-ні жүйелік талдау
* Ақпараттық жүйені жүйелік құру жалпы мәліметтер
* Басқа автоматтандырылған жүйелердегі ГАЖ орны
* Автоматтандырылған анықтама-ақпараттық жүйесінің (АААЖ) жұмыс істеу негізгі принціптері
* Автоматтандырылған жобалау жүйелер
* Автоматтандырылған анықтама-ақпараттық жүйесі (АААЖ)
8. ГАЖ эксперттік жүйелерді (ЭЖ) қолдану. ЭЖ сипаттамасы.

1. Геоақпарат туралы түсінігі
Қазіргі замандағы геоақпаратлық жүйесі бір жағынан автоматтандырылған жүйенің (АЖ) бұрын болған көп мәліметтерді өңдеу әдістер кіреді, басқа жағынан мәліметтерді өңдеу және ұйымдастыру ерекшелігі бар интегрирленген ақпараттық жүйесінің жаңа түрі болып табылады. Осылар ГАЖ көп мақсаттық, көп аспекттік жүйесі екенің анықтайды.
ГАЖ - географиялық ақпаратта қызмет ететін интеграция негізінде кеңістік уақыттық мәліметтерді өңдеуге арналған автоматтандырылған ақпараттық жүйесі.
ГАЖ-де ақпаратты жинаудан сақтауға дейінгі, жаңарту және ұсыну кешендік өңдеуі іске асырылады, осыған байланысты ГАЖ-де әр түрлі позициялар қарастырлады:
1 ГАЖ басқару жүйесі ретінде жер және ресурсты дұрыс пайдалану, қалалық шаруашылық, транспорт, мұқитты немесе басқалай кеңістік обьектілерді қолдану бойынша шешім қабылдауды қамтамасыз етуге арналған. Осы кезде шешім қабылдау үшін картографиялық мәліметтерді қолданады.
2 ГАЖ автоматтандырлыған ақпараттық жүйесі ретінде белгілі ақпараттық жүйелер ғылыми зерттеулердің автоматтандырылған жүйесінің (ҒЗАЖ), автоматтандырылған жобалау жүйесінің (АЖЖ), автоматтандырылған анықтама-ақпараттық жүйесінің (АААЖ) және т.с.с. бір қатар технологияны немесе технологиялық үдірістерін біріктіреді. ГАЖ интеграция технология негізін АЖЖ технологиясы құрайды.
3 ГАЖ геожүйесі ретінде біріншіден ақпараттарды жинауға географиялық ақпараттық жүйесінің, картографиялық ақпарат жүйесінің (КАқпЖ), картографияның автоматтандырылған жүйесінің (КАвтЖ) фотограмметриялық автоматтандырылған жүйесінің (ФАЖ), автоматтандырыл-ған кадастрлық жүйесінің және т.с.с. жүйелердің технологиялар қолданылады.
4 ГАЖ мәліметтер базасын қолданатын жүйесі ретінде әр түрлі әдістер мен технология көмегі мен жиналатын мәліметтер жинағы мен сипатталады..
5 ГАЖ моделдеу жүйесі ретінде басқа автоматтандырылған жүйелерде қолданылатын моделдеудің максимальді әдістер мен үдірістерді қолданады.
6 ГАЖ жобалық шешімдерді алу жүйесі ретінде автоматтандырылған жобалау әдістерін қолданады және типтік автоматтандырылған жобалауында кездеспейтін арнайы жобалық есептерін шешеді.
7 ГАЖ ақпаратты ұсынатын жүйесі ретінде қазіргі замандағы мультимедиясын қоладанып құжаттарды қаматамасыз ететін автоматтандырылған жүйесінің (ҚҚЕАЖ) дамуы болып табылады.
8 ГАЖ интегрирленген жүйесі ретінде АЖЖ технология базасында технологияны интеграциялау және географиялық ақпарат жүйесіндегі мәліметтерді интеграциялаудың негізінде құрылған мәліметтерді бір кешендікке бірітіру әдістер мен технологиялар болып табылады.
2 ГАЖ жүйелік талдау
Көп автоматтандырылған жүйелерді өңдеушілер осы жүйелер ГАЖ класына кіреді немесе кірмейді екеніне жауапты бере алмайды. Осы бұрын болған көп кеңістік уақыттық мәліметтерді өңдеу мен жинау жүйелерінің технология мен сондай-ақ терминдердің әр түрліне байланысты.
ГАЖ интегрирленген жүйе класына кіреді. Мәліметтерді интеграциялауы мәліметтерді жобалау модельдер жүйесін қолдану, универсальды ақпараттық модельді құру және сәйкес мәліметтерді ауыстыру хаттамасын қолдану болып табылады.
ГАЖ жинақтап талдау үшін ақпараттық интегрирленген жүйесінің иерархиясының негізгі түсініктерді берейік.
Түсініктің жоғарғы деңгейі - барлық ақпаратты өңдеу, ауыстыру және ұсыну үдірістері орындалатын, тәуелсіз кешендік интегрирленген жүйесі болып табылады. Жүйенің схемасы жүйелік деңгейді, процессті, есептерді өзіне еңгізеді.
Жүйесі толық және толық емес болу мүмкін.
Толық жүйесі келесі үдірістерді еңгізетін технологиялық циклды іске асырады:
:: жүйенің алдында қойылған есептерді шешу үшін берілген аймақтағы барлық түрдегі ақпараттарды еңгізу (немесе еңгізу мүмкіншілігі болу);
:: берілген кластағы есептерді шешу үшін бар құралдарды қолданып ақпараттарды өңдеу;
:: басқа жүйелерді қолдаңбай есепке сәйкес түрде мәліметтерді ұсыну немесе шығару.
3 Ақпараттық жүйені жүйелік құру туралы негізгі мағлұматтары
ГАЖ жинақтап жүйелік талдау үшін әрі текті әдістерін таңдауы қажет. Сол үшін М. Дж. Месарович пен Ю.А. Урманцевтердің жұмыстары мен негізделген жалпы жүйелер теориясының (ЖЖТ) ережелерін және бағдарламалық жобалар мен жүйені өңдеу кезінде кенінен қолданылатын құрылымдық талдау әдістерін қолдануы мақсатқа сәй келеді.
Тәжірибелік зерттеу кезінде функциональды жүйелер мен жұмыс істеуге тура келеді. Осы класты формализациялау үшін М. Месаровичтің берген ұсыныстары ыңғайлы болып келеді.
Жүйелік тәсілі кезкелген ақпараттық жүйені берілген есепті шығарудан бастап жүзеге асыруға дейінгі жүйені құруды анықтайтын, жеті этапы бар схема түрінде құру мүмкіншілі береді.
4 ГАЖ басқа автоматтандырылған жүйелердің ортасындағы орны
ГАЖ ақпаратты автоматтарылған өңдеуі әр түрлі біріктірген аймақтағы (фотограмметрия, САПР және т.с.с.) технологиялық үдірістерін қолдануды болжамдайды. Сол үшін мақұлдаңған автоматтандылған жүйелердің жұмыс істеу технологияларын алуы мақсатқа сәй келеді. Ол барлық зерттелетін пәндік аймақтарында қолдануы технологиялық шешімге және жетістіктерге жетуге мүмкіншілік береді.
5 Автоматтандырылған анықтама-ақпараттық жүйесінің (АААЖ) жұмыс істеу негізгі принціптері
АААЖ әр түрлі ақпараттарды жинау мен алғашқы өңдеуден өткізуге технологиялық бағытталған, сондықтан ГАЖ-не қажетті болып келеді. Осыған байланысты АААЖ мәліметтерді жинау мен алғашқы өңдеу этабында ГАЖ - не жақын жүйе ретінде қарастыруға болады.
АААЖ ұйымдастыру түрлер бойынша үш топқа бөлінеді: арнай, локальды және ғаламдық.
Арнай АААЖ берілген шамашарт кластағы есептерді ғана шешеді. Олардың негізгі мақсаты - үдірістердің жүруді бақылау және орынсыз жағдайларды алдын-алу. Осы топқа ГАЖ ортасында аналогы жоқ.
Локальды АААЖ зертханада ғана жұмыс істейді. Олардың дамуы есептеу техника технологиясын "дербестеумен" байланысты. Ұйымдастыру бойынша осы тобы қала, аймақ деңгейінде жұмыс істейтін ГАЖ жақын болады.
Ғаламдық АААЖ КБ, НПО және т.с.с. институттар ішінде құрылады. Осындай ГАЖ-ң аналогты класы елде немесе үлкен региондарда жұмыс істейді. Осы топтағы жүйелердің даму бағыттардың бірі локальды есептеу тораптың (ЛЕТ) негізінде үлестірілген жүйелерді (АААЖ, ГАЖ) құру болып табылады.
Функциясы бойынша АААЖ үш топқа бөлуге болады: ақпараттық іздеуіш, еске салатын-үйретуші; модельді машиндік эксперттің негізіндегі есептеуші; экспериментальді зертеуші. Осы әр топтары өзінің топтарға бөлінеді, бірақ-та ГАЖ талдауға мәнді орын алмайды.
Қазіргі кезде АААЖ технологиясын жинау және мәліметтерді бастапқы өңдеу деңгейінде еңгізетін интегрирленген жүйелердің дамуы тән болып келеді.
6 Автоматтандырылған жобалау жүйелер (АЖЖ)
ААЖ технологиясы ГАЖ барлық технологияның интеграция негізі болып қызмет етеді. АЖЖ негізгі міндеті - қолайлы жобалау шешімді алу, моделдеу мен сақтау деңгейінде және жиналған бірыңғайға келтірілген ақпараттар негізінде жобалау ГАЖ талаптарына жауап береді.
АЖЖ жобалауы жобалық есептерді декомпозициялау жолмен, содан кейін жалпы жобалық шешімдерді синтездеу мен іске асырылады. АЖЖ жобалау технологиясы келесі принціптерге негізделеді:
:: кешендік моделдеуді қолдану;
:: сандық моделі мен интерактивтік байланысы;
:: математикалық моделдер және жобалық тәртіптер негізінде есептеу техникасы мен іске асырылатын жобалық шешімдерді қабылдау;
:: жобалау барлық стадиясы мен этаптапрын моделдер бірлігі мен қамтамасыз ету;
:: автоматтандырылған синтез тәртіп және жобаны талдауға арналған, сондай-ақ жобалау үдірісін басқаруға араналған тұтас ақпараттық базасын қолдану.
Барлық принціптер ГАЖ моделдеу мен жобалауға қолайлы.
Жобалау. АЖЖ-дағы технологиялық үдірістерді талдауы ГАЖ есептерді шешіге арналған үдірістер интеграция дәрежесі бойынша жобалық жұмыстардың қарапайым түрлерін таңдау мүмкіншілігі береді:
:: процедура - ақпараттарды өңдеу қарапайым үдірісі;
:: міндеті - бір түрдегі жобалық өнімді алуға арналған процедураның жиынтығы;
:: функция (арнай есептер тобы) - жобалық құжаттардың арнай комплект шығаратын техникалық үдірісі;
:: жұиыстар кешені - жобалық құжаттардың жалпы комплектін шығаруын бітіретін жұмыстар жиынтығы;
:: интегрирленген жұмыстар - құжаттар комплектін шығару; мәліметтер базасын автоматты жаңарту; эксперттік жүйеге мәліметтерді еңгізу, болжамды, ұсыныстарды, жобаның эксперттік бағаны типтік қомплект құжаттар мен нарядға беру; мәліметтер база тораптан ақпараттар мен ауысуы.
7 Автоматтандырылған анықтама-ақпарат жүйесі (АААЖ)
АААЖ ЭЕМ-да тұтынушылардың әр түрлі сұранысы бойынша анықтама мәліметтерді еңгізу, өңдеу және беру этаптарында қолданылады. Ол мұрағат және ақпаратты іздеуді автоматтандыру функциясын орындауды қамтамасыз ететін ақпарттық іздеу жүйесін дамыту болып табылады.
Қазіргі замандағы АААЖ үшін жүйелік келесі бағытты дамыту қажет:
:: көпфункциональдық;
:: мәліметтерді дайындау мен еңгізуді бір ретті болдыру;
:: мәліметтерді жинау мен жаңартуды оларға қолданатын қолдаңбалы бағдарламалардан тәуелсіз үдірісі болу;
:: мәліметтер базасын физикалық ұйымдастырудан қолдаңбалы бағдарламасы тәуелсіз болу;
:: құралды дамытуға лингвистикалық қамтамасыз ету.

8 ГАЖ эксперттік жүйесін (ЭЖ) қолдану. ЭЖ сипаттамасы
Эксперттік жүйесі басқа автоматтандырылған жүйелерге қарағанда оны қолдану этабында белгілі аймақтарда есепті шешуге үлкен ойлау, мамандандыру және бағдарлау қабілеттілігі мен ерекшеленеді.
ГАЖ дамыту және тиімді қолдануға жоғары деңгейде автоматтандырылған ЭЖ қолдану қажет.
ЭЖ-ң басқа автоматтандырылған жүйелерден негізгі артықшылығы:
:: осы күнге дейін ЭЕМ шығару қиын немесе мүмкін емес ретінде саналып келген есептерді шығару немесе жаңа кластағы бағаларджы алу мүмкіншілік тудырады;
:: мәліметтерді, білімді, білімді қолдану ережелерді жинау, нақты және білікті шешімдерді алу үшін ЭЖ өзі оқу ережесін жинаe;
:: қолданушы өз шығара алмайтын немесе онда жеткілікті ақпарат болмаса, немесе ЭЕМ қолдансада көпке созылатын есептер болған кездегі промлемаларды шешуге мүмкіншілік береді;
:: осы жүйесін өңдеуші-қолданушының өзі тәжірібесіне немесе дамыған аспаптық құралдарын қолдану мен байланысты, жеке мамандандырылған ЭЖ құру мүмкіншілігі.

Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. - М.:СИНТЕГ.Интерфейс ПРЕСС, 1996. - 226 с.
2. Королев Ю.К. Общая геоақпарат. Часть 1.Теоретическая геоақпарат. - М.: СП ООО Дага +, 1998. - 118 с.
3. Тикунов В.С., Капралов Е.Г., Заварзин А.В. и др. Сборник задач и упражнений по геоинформатике - М.: Издательский центр << Академия>>, 2005.-560 с.1

СДЖ арналған бақылау тапсырмалар (1 тақырыбы) [1, 2]
1 ГАЖ жүйелік талдау
2 Басқа автоматтандырылған жүйелер арасындағы ГАЖ орны
3 Автоматтандырылған жобалау жүйелер
4 Эксперттік жүйені ГАЖ қолдану. ЭЖ сипаттамасы.
№3-4 дәріс
Тақырып: Географиялық ақпарат жүйесінің (ГАЖ) құрылым, құрамдық бөліктер, міндеті мен мақсаты (2 сағат)
Дәріс жоспар
1 ГАЖ мәліметтер моделін құру негізгі принціптер
2 Мәліметтер моделінің негізгі түсінік
3 Жіктелген есептер
4 Мәліметтер моделін қарастыру аспекттер

1 ГАЖ мәліметтер моделін құру негізгі принціптер
ГАЖ-де объектілер, жер бетінің сипаттамасы туралы әр түрлі мәліметтер, объектілер арасындағы байланыс және түрлер туралы ақпараттар, әр түрлі бейнелеу мағлұматтар қолданады.
Қазіргі ГАЖ-де мәліметтер моделінің құралдары мен ұйымдастыруға арналған әр түрлі әдістер қолданылады. Әр модель белгілі мәліметтер түріне және қолдану аймақтарына жарамды болады, сондықтан көп санды есептерді шешу қажеттілігі болған кезде әр түрлі моделдер жиынтығын қолданады.
2 Мәліметтер моделдердің негізгі түсініктер
Пәндік аймақ деп мәліметтер жиынтығы анықталатын және олар мен нақты есептер немесе зерттеулерді шешуге арналған іске асыратын әдістерді айтады.
Мәліметтер және құрылымын ұйымдастыру негізін құрайтын ақпараттық бірліктерін қарастырайық:
:: белгі - құрылым ұйымдастырылған белгі жүйесінде алдын-ала белгіленген, объектінің қасиетін іске асыратын қарапайым ақпарат бірлік;
:: тип - жалпы белгі жиынтығы мен, немесе сондай белгілер тобы мен біріктірген, моделдер немесе объектілер жиынтығы. Жоғары да көрсетілген мысалдар үшін бірінші белгі жүйесінде түрі "толық", екінші белгілер топтар үшін түрі "заттық", үшінші және төртінші топтар үшін "символдық" немесе "тексттік" болады. Мәліметтер түрлер түсінігі мәліметтерді бейнелеу бойынша бағдарлауда қолданылады;
:: типтеу - түрлерін бөлу үшін қолданылатын, белгіленген критерия бойынша қанағаттандыратын берілген белгілер жиынтығы бойынша мәліметтерді біріктіру.
Белгіні түрді іске асыру, түрді белгілердің жиынтығын жинақтау ретінде қарастыруға болады.
Құрылатын түрдегі объект моделдерін құру үшін және осы бөліктер арасындағы байланысты анықтау үшін толық түсініктер жиынтығын құрастыратын келесі абстракция әдістерін қолданады:
:: абстракцияс - мәліметтерді құрылымдау процедурасы. Абстракцияның екі түрі бар: жинақтау және агрегация;
:: жинақтау екі категоряға бөлінеді: өзіндік жинақтау және жіктеу;
:: өзіндік жинақтау - деп бір түрлік көп түрлердің қатынасы процедурасы;
:: жіктеу - деп бір түрдегі көп белгілердің қатынас процедурасы;
:: экземпляция - деп белгілі жіктеу негізінде шыққан процедурасы;
:: мамандандыру - деп жалпы кластар түрлер негізінде шыққан процедурасы;
:: агрегация - басқа базалық объектілерден объектіні құрастыру процедурасы;
:: интенсионал - түрлер қасиет деңгейіндегі агрегациясы;
:: экстенсионал - белгілер қасиет деңгейіндегі агрегациясы.

3 Жіктеу есептері
Мәліметтерді ақпараттық негізі және талдауын құру кезде талдауды жіктеу әдістер қолданылады.
Бірінші түрдегі жіктеу міндетіне бастапқы өлшемдеріне тұрақты топтарына бөлуді талап ететін түрлер кіреді.
Екінші түрдегі жіктеу есептер бастапқы мәліметтер топталған және оларды белгілі эталондар жиынтығына қатынасты ақпаратталғанды бағалауға талап етеуі мен сипатталады.
Үшінші түрдегі жіктеу есептер - ажырату есептер. Оларда бастапқы өлшемдерді немесе олардың функциясын шамасына байланысты тұрақты топтарға бөлуді талап етеді.
Төртінші түрдегі жіктеу есептер - процедуралық. Оларда мәліметтерді емес талдау және жіктеу процедурасын қайта пайда болуы орындалады.
Төртінші түрдегі жіктеу есептер - құрылымды-аналитикалық. Олардың көмегі мен жүйедегі, алгоритм және бағдарламадағы талдау мен жіктеудің аналитикалық логикалық байланыстары өндіріледі. Осындай жіктеудің негізін құрылымдық және жүйелік талдау әдістері құрайды.

4 Мәліметтер моделін қарастыру аспекттілер
Модель объектінің немесе зерттелетін үдірістің жалпы қасиетін көрсетеді. Мәліметтер моделін бағалау әр түрлі критериясы және қарастыру аспектілерін қолдануы пайда болатын проблемаларды шешуге араналған салыстыру талдаудың негізінде қолайлы моделін таңдау мүмкіншілігі береді.
Семотика. Модель белгілер жүйесі ретінде келесі үш негізгі сипаттамасы болу қажет: синтаксис, семантика және прагматика. Осы өзіне құру ережесін, объект атауын, объект қасиетін, қасиеттер мәнін еңгізетін элементарлық мәліметтер бірлік ретінде элементарлық моделдер мазмұнын анықтайды.
Типтеу. Бір жағынан объектілер класының жалпы қасиетін, екінші жағынан шағын және нақты объектілердің жеке белгілерін көрсететін қарама-қайшылықтары моделдердің бірі. Осы жағдай мәліметтер моделдерін екі класқа бөлуді талап етеді:
1. Қатты типтелген - деп көп мәліметтері шағын кластағы шарттары мен шектерін қанағаттандыратын моделдерді айтады. Егер бастапқы мәліметтерді бір типке қарастыруға болмаса, онда жасанды тәсілдердің көмегімен типтер жинағына типтер процедурасы мен кіргізуге болады. Қатты типтелген моделдер бір типтік мәліметтер ағымын өңдеуге тиімді. ГАЖ қатты типтелген мәліметтер мысалы ретінде координаттық мәліметтер мен барлық кестелік мәліметтер қызмет етеді.
2. Әлсіз типтелген - деп формат, құрылым бойынша әр тектес мәліметтер моделін айтады. Олар белгілі салыстырмалы типтер шарты мен нашар байланысқан. Әлсіз типтелген моделдер мәліметтер категориясын интеграциялауды қамтамасыз етеді. ГАЖ қатты типтелген мәліметтер мысалы ретінде көрсету сипаттамалар болу мүмкін.

№5дәріс
Тақырыбы: Мәліметтерді еңгізу, қайта өңдеу және сақтау (1 сағат)
Дәріс жоспары:
1 ГАЖ жинақталған схемасын құру
2 ГАЖ қолданылатын базалық мәліметтер моделдер

1 ГАЖ жинақталған схемасын құру
ГАЖ мәліметтердің кіру және шығу жиынтығы үш топтағы тәуелсіз технологиялық жиынтық түрде көрсетілуі мүмкін: жинау, моделдеу және сақтау, ұсыну. Ақпаратты жинау мәліметтерді сақтаудан тәуелсіз жүргізіледі. Мәліметтер жинау процедура және ақпараттарды ұсынудан тәуелсіз сақталады. Сол немесе басқа түрде ақпараттарды ұсынуы моделдеу әдістерден тәуелсіз беріледі.
ГАЖ түрінде келесі жүйелерді еңгізуге болады:
:: ақпараттарды жинайтын семантикалық моделдеу (бірінші деңгей);
:: ақпараттардың кіруін бақылайтын имитациялық моделдеу (бірінші деңгей);
:: геометрикалық моделдеу (бірінші, екінші және үшінші деңгейлер);
:: моделдік шешімдерді бақылайтын имитациялық моделдеу (екінші деңгей);
:: векторлық немесе скалярлық критериялар негізінде ақпараттарды коррекциялау (бірінші және екінші деңгей);
:: интерактивтік (эвристикалық) моделдеу (екінші деңгей);
:: Мәліметтер базасында сақталатын ақпараттарды семантикалық моделдеу (екінші деңгей);
:: құжаттық қамтамасыз ету (үшінші деңгей).

2 ГАЖ қолданылатын базалық мәліметтер моделдері
Инфологиялық моделі басқа моделдер мен салыстырған да ерекше орын алады. Ол қиын жүйелерді құру төртінші этабына сәйкеседі және құрылым мәліметтерден тәуелсіз проблемалық аймақтың көрінісін береді.
Иерархиялық моделі - бір бірімен байланысты деңгейлер жиынтығынан туратын үдірістер немесе жүйелер болып табылады.
Қазіргі замандағы ақпараттық жүйелер мен мәліметтер базасына реляциондық моделдер (РМ) кенінен ұсынылады.
Мәліметтердің РМ 1969-1970 ж. математикалық қатынас теория негізінде Код бен өңделген.
Тораптық моделдер "көпшілік көпшілікке" бинарлы қатынас пен байланысты объектілер түрінде проблемалық аймақ туралы ұсынысты береді. Иерархиялық моделге қарағанда жүйелік моделдерде әр объекті өзінің бір неше "бағынышты" және "аға" объектілері бар.
Тораптық моделдер кестелік және графикалық ұсыныстарды қолданады.
Тораптық моделдердің көп түрлер мәліметтерді экономикалық және ұйымдастыру жүйелерді бейнелеу үшін қолданады.
Басқалай моделдер. Бинарлық моделдер триада мен сипатталатын бинарлық қатынас түрдегі проблемалық аймақ: объект, атрибут, мәні туралы ұсыныс береді
Сематикалық тораптар мәліметтер модел ретінде жасанды ой-өріс проблемаларын зерттеу үшін құрылған. Осы моделдердің базалық құрылымы граф, көп шындар және дуға ретінде ұсынылу мүмкін.
Осы тораптар жалпы сипаттаманы ұсыну және жүйелендіру үшін ұсынылған. Осы клаытағы моделдерді дамытуы жаратылыс тілді түсінуі мен байланысты.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. - М.:СИНТЕГ.Интерфейс ПРЕСС, 1996. - 226 с.
2. Королев Ю.К. Общая геоақпарат. Часть 1.Теоретическая геоақпарат. - М.: СП ООО Дага +, 1998. - 118 с.
3. Тикунов В.С., Капралов Е.Г., Заварзин А.В. и др. Сборник задач и упражнений по геоинформатике - М.: Издательский центр << Академия>>, 2005.-560 с.1

СДЖ арналған бақылау тапсырмалар (3 тақырыбы) [1, 2]
1 Мәліметтерді еңгізу, қайта өңдеу және сақтау
2 Иерархиялық моделдер
3 "Мәнімен-байланыс" моделі. Тораптық моделдер. Басқалай моделдер
№6-7дәріс
Тақырыбы: Кеңістік моделдердің мәліметтер, мліметтер көзі, мәліметтер базасы және оларды басқару. (2 сағат)
Дәріс жоспары:
1 Жер бетіндегі нүкте орнын анықтау
3 Координаттық мәлметтер
4 Топографиялық картаның номенклатурасы
5 Атрибуттық көріністер
6 Координаттық және атрибуттық мәліметтердің дәлдігі
7 Векторлық және растровтық моделдер
8 Оверлейлік құрылымы
9 Үшшамалық моделдер

1 Жер бетіндегі нүкте орнын анықтау
Жер беті өте қиын түрдегі формада болады. Оның бетіндегі жалпы алаңы 510 млн. км - 2, 71 % теңіспен мұқиттың астында 29 % құрғақ жер. Жер бетінің (3/4) бөлігін су беті алатындықтан, жердің жалпы фигурасы мұқиттың су бетімен шектелген денені қабылдайды. Осындай бетті деңгейлік деп атайды. Салмақ күшінің потенциалы оның үстінде бір мәнді ғана көрсетеді. Басқа айтқанда осы беті кезкелген жерде тіктеуіш сызығына перпендикуляр, яғни, барлық жерде горизонталь болады.
Беттегі нүкте орнын жазықтыққа көрсету үшін әр түрлі беттегі математикалық моделдерін және әр түрлі координат жүйелерін қолданады. Тәжірибеде координаттың екі негізгі түрін қолданады: жазықтық және сфералық. Қисық сызықтық немесе полярлық координаттарын аз қолданады.

2 Координаттық мәліметтер
Геометриялық ақпараттар үш шамалықты көрсететін, метрлік мәндері мен нүктелер, контурлар және алаңдардың жиынтығы мен анықталады.
ГАЖ жалпы мәліметтер моделдегі координаттық мәліметтерді координаттық моделдер класы анықтайды.
Мысалы ретінде ГеоДраф жүйесіндегі мәліметтер жиының қарастырайық:
:: нүкте - Х, У координат;
:: кесінді - екі нүктені қосатын сызық;
:: шың - кесіндінің бастапқы немесе соңғы нүкте;
:: доға (сызық) - байланыстырған кесінділердің реттелген жиынтығы;
:: узел - доғаның бастапқы немесе соңғы шыңы;
:: нормальды узел - үш доғаға қарайтын узел;
:: ілініп тұрған доға - ілініп тұрған узелі бар доға;
:: түйіскен доға - бастапқы және соңғы шындар бір бірімен келетін доға;
:: полигон - түйіскен контурды келтіретін, түйіскен доғаның немесе байланыстырған кесінділердің реттелген жиынтығы мен шектелген бірлік аймағы.
Нүктелік объектілер. Тек ғана нүктелер емес барлық нүктелік шартты белгілерге кіретін нүктелік мәліметтерді беретін қарапайым кеңістік объекті. Нүкте түрінде ұсынылатын объектілерді таңдауы карта немесе зерттеу масштабына байланысты.
Нүктелік объектілердің ерекшелігі басқа кеңістік объектілер сияқты графикалық файл түрінде, атрибуттер кесте түрінде сақталады.
Сызықтық объектілер. Олар тораптарды көрсету үшін кенінен қолданылады, нүктелік объектілерден ерекшелігі топологиялық белгілер бар.
Кезкелген торабы қосу узелдер, сызықтар мен звеньялардан, мәліметтер база моделдердің торынан турады.
Сызықтық объектілер нүктелік сияқты өзіңнің атрибуттар бар, олар доға және узелдер үшін әр түрлі болады. Доғаға арналған атрибуттар келесідей болады:
:: қозғалыстың бағыты, қозғалыстың қарқындылығы, ұзындығы;
:: жолақтың саны, звенья мен жүру жолдың уақыты;
:: трубаның диаметр, газдың қозғалыс бағыты;
:: электро қуаты, тіректің биіктігі;
:: жолдың саны, еңісі, тоннелдің ені, жүкті көтеру қабілеттілігі және т.с.с.
Узелге арналған атрибуттар:
:: өтетін аралық, қиылысатын көшелердің атаулар;
:: көше қиылысындағы автоматты реттеу;
:: стрелканы ауыстыру түрлер (кол мен немесе автоматты);
:: трансформаторлардың сипаттамасы;
:: компрессордың қуаты.
Координаттық моделдер арасындағы өзара қатынасы. Бір түрдегі немесе әр түрлі объектілер арасындағы өзара байланыстар болу мүмкін. Моделдер құру критериясына байланысты координаттық объектілер арасындағы өзара байланысты үш негізгі типтеріне бөлуге болады.
Бірінші типі - қарапайым элементтерден қиын объектілерді құруға арналған өзара байланысы.
Екінші типі - объектілер координата бойынша табуға болатын өзара байланысы.
Үшінші типі - "рухани". Координата бойынша табуға болмайтын өзара байланысы, олар мәліметтерді еңгізу кезде арнай белгілер және симатиканы алу қажет

3 Топографиялық карталардың номенклатурасы және разграфкасы
Разграфка деп топографиялық картаны бетке бөлуді айтады.
Номенклатура - деп бұл топографиялық картаның бөлек беттерін белгілеу жүйесін айтады.
Жалпы географиялық карталар үш түрге бөлінеді:
:: шолу (масштабы 1:100000 және одан кіші);
:: шолу-топографиялық (масштабы 1:100000 - 1:1000000);
:: топографиялық (масштабы 1:100 000 және одан ірі).
Топографиялық карталарды разграфтау негізі 1:1000000 масштабы мен карталар беттеріне орналастырылған. Осындай масштабы мен карталарды құру үшін жер беті, Гринвиниялық Меридианнан бастап 6о сайын 60колоннаға бөлінеді.

4 Атрибутивтік бейнелеуі
Бір координаттық мәліметтері картографиялық немесе қиын графикалық ақпараттарды бейнелеуі жеткілікті емес. Метрикалықтан басқа картографиялық объектілер оларға бейнелеу ақпараттардан берілген атаулар бар. Осы ақпараттар құрамына кіретін объектілер сипаттамасын атрибуттар деп атайды. Атрибуттардың мүмкін болатын жиынтығын ГАЖ атрибуттық моделдер анықтайды.
Атрибуттарды қолдануы стандарт сұраныс формаларын және әр түрлі фильтрлерді қолданып объектілер мәліметтер базасын талдауын, сондай-ақ математикалық логиканы көрсетуді іске асыруға мүмкіншілігі береді.
Атрибуттар символмен (атауы), санымен (статистикалық ақпарат, объектінің код) немесе графикалық белгілер (түс, сызу, контурларды толтыру) ретінде болу мүмкін.

5 Координаттық және атрибуттық мәліметтердің дәлдігі
ГАЖ бір неше дәлдік көрсеткіштерін қарастырайық: есептеу, өлшеу, ұсыну дәлдіктер. Есептеу дәлдігі - үтірден кейінгі сандық мәні мен, өлшеу дәлдігі - өлшеу кезіндегі сандық мәнінің саны мен, ұсыну дәлдігі - координаттық мәліметтерді көрсететін разрядтар саны мен анықталады.
ГАЖ есептелген дәлдігі жоғары, ол өзі мәліметтер дәлдігінен де жоғары болады. Сондай-ақ арнай әдістер мен алгоритмдер жиыны көп жағдайда алғашқы өлшем дәлдігін жоғарлатуға мүмкіншілігі береді.

6 Векторлық және растрлық моделдері
ГАЖ технология көмегі мен мәліметтерді визуальды ұсыну негізі болып графикалық ортасы қызмет етеді. ГАЖ графикалық орта негізін және мәліметтер базасын визуальдауын векторлық және растрлық моделдер құрайды.
Векторлық моделдер сызықты құрастыратын координаттар жалғасы атомарлық моделдер ретінде қолданылады.
Сызық деп шекті, сегментті, торы немесе доғаны атайды.
Мәліметтердің векторлық моделдері барлық кеңістікті алатын растрлық моделінен ерекшелігі ол кеңістіктің бір бөлігін ғана алатын векторлардан құрылады. Осы олардың негізгі артықшылығын анықтайды.
Векторлық түрде сызықтық және нүктелік объектілер мен операцияны жасауы жеңіл болып келеді, мысалы, тораптарды талдау, жол тораптар бойынша қозғалыс маршрутын өңдеу, шартты белгілерін ауыстыру.
Растрлық моделдерінде дискретизациясы ең қарапайым тәсілі мен іске асырылады, барлық объекті тұрақты торапты құрайтын кеңістік ұяларына көрсетіледі. Осы кезде әр ұядағы объекті бетіндегі участоктың өлшем бойынша бірдей, бірақ сипаттамасы бойынша бөлек растрлық моделдер сәйкес келеді.

7 Оверлейдік құрылымы
Цифрлік картасы көптеген қабаттар ретінде ұйымдастырылуы мүмкін. Графикалық ақпараттарды қабаттық ұсыну концепциясы CAD жүйесінен алыңған, бірақ-та ГАЖ ол жаңа дамуын алды.
Принципиальды ерекшелігі ГАЖ қабаттары векторлық, сонымен қатар растрлық болуы мүмкін, сонымен бірге векторлық қабаттары векторлық мәліметтердің үші сипаттамасының біреуі болу қажет, яғни векторлық қабаты оның тақырыптық бағытына қосымша нүктелік, сызықтық немесе полигондық ретінде анықталу қажет.
ГАЖ қабаттары жалпы қасиеттер немесе функциональды белгілер бар кеңістік объектілер бірітіру негізінде құрылған, цифрлік картографиялық моделдер түрі болып табылады. Осындай қасиеттер болу мүмкін: координаттық объектілердің бүрі түріне жату; кеңістік объектілердің бір түріне қарау; картаға бір түспен көрсету.
Қабаттар жиынтығы ГАЖ графикалық бөліктің интегрирленген негізін құрайды.

8 Үшөлшемді моделдер
Қазіргі уақытта ГАЖ үшөлшемді моделдерін ұсынатын екі негізгі тәсілі бар.
Бірінші тәсілі - әр нүктенің үшінші координата Z мәні атрибут ретінде жазылатын мәліметтер құрылымына негізделген. Осы кезде 2 мәні үшөлшемді ұсыныс көрінісін құруға аранлған перспективалық құрылымына қолданылуға болады.
Екінші тәсілі - турған орны үш өлшемдік (X, Y, Z) мәнімен жазылатын нақты мәліметтер құрылымын, үш өлшемдік ұсыныстарын құру.
Нақты үш өлшемдік ұсыныстар мүмкіншіліктерді береді:
:: көлемді көрсету;
:: көлемді моделдеу мен байланысты есептерді шешу;
:: жаңа кластағы есептерді шешу - ГАЖ үш өлшемді өңдеу;
:: үш өлшемді құрылым синтезін жүргізу.
Кеңістік ақпараттың үш өлшемдік ұсыныстың екі тәсілі де бір неше маңызды қосымшалары бар:
:: инженерлік және өнеркәсіптік ғимараттарды жобалау (шахта, ашық кеніші, бөгеттер, бөгемдер);
:: геологиялық үдірістерді моделдеу;
:: газ бен сұйық ортадағы үш өлшемді ағындарды моделдеу.
Ұсынылатын әдебиеттері
1. Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. - М.:СИНТЕГ.Интерфейс ПРЕСС, 1996. - 226 с.
2. Королев Ю.К. Общая геоақпарат. Часть 1.Теоретическая геоақпарат. - М.: СП ООО Дага +, 1998. - 118 с.
3. Тикунов В.С., Капралов Е.Г., Заварзин А.В. и др. Сборник задач и упражнений по геоинформатике - М.: Издательский центр << Академия>>, 2005.-560 с.1
СДЖ арналған бақылау тапсырмалар (4 тақырыбы) [1, 2]
1 Кеңістік мәліметтер моделдері
2 Координаттық моделдердің негізгі түрлер
3 Нүктелік және сызықтық объектілер
4 Координаттық моделдер арасындағы өз ара байланысы

№8-9 дәріс
Тақырып: Геоталдау және моделдеу (2 сағат)
Дәріс жоспары
1 Моделдеудің негізгі түрлері
2 ГАЖ моделдеудің әдісемелік негіздер
3 ГАЖ моделдеудің ерекшеліктері
4 Жердің цифралық моделдері

1 Моделдеудің негізгі түрлері
ГАЖ моделдеудің төрт негізгі топтарын бөлуге болады: семантикалық, инварианттық, эвристикалық, ақпараттық.
Симантикалық моделдеу кодтау есептер және лингвистикалық қамтамасыз ету мен байланысты. Құрылым және мазмұны бойынша кіріс ақпараты әр түрлі болса, ол ең аз бірыңғалайған, - соншалықты көп көлемде жинау жүйесінде симантикалық моделдеуі қолданылады.
Инварианттық моделдеуі толық немесе бір бөлігі бірыңғайланған ақпараттық элементтері немесе құрылымдар мен жұмыс істеуге негізделген. Оның тиімділігі АБЖ және басқалай АЖ қолдану нәтижесі мен дәлелденген. Осы түрдегі моделдеуді топтық операцияларына қолдануды талап етеді, ол жеке моделдеу мен салыстырғанда еңбек өнімділігін жоғартады.
Эвтистикалық моделдеуі эксперттік шешімдер қажет кезде және арнай есептерді шешу кезде қолданылады. Көбінесе ол интерактивтік өңдеу кезде іске асырылады.
Ақпараттық моделдеуі әр формадағы ақпараттарды құру және қайта құру мен байланысты, мысалы, қолданушы мен берілетін графикалық немесе тексттік түрі. Ол интегрирленген ақпараттар негізін алдын-ала өңдеу және базаны қолдану кезде тиімді болады.
Кезкелген кластағы объекті моделін құру кездегі маңызды сипаттамасы өзіне екі топ көрсеткішін еңгізетін модел жарамдылығы болып табылады. Модел жарамдылықтың бірінші топ көрсеткіші объектіні көрсету құралдарын сипаттайды, екіншісі есептеу ресурс ретіндегі моделдеу құралдары техникалық мәліметтер мен анықталады.

2 ГАЖ моделдеудің әдістемелік негіздері
Қазіргі замандағы көз қарасы мен ГАЖ, ақпараттарды өңдеу, сонымен бірге моделдеу әдістерін кешенді қолдагатын интегрирленген ақпараттық жүйесі болып табылады.
Кешендігі өзіне ақпараттарды жинау, өңдеу, моделдеу, бірыңғай ұсыну және құжаттық қамтаасыз ету үдірістерін автоматтандыруын еңгізеді.
Моделдеу үдірісінде объектінің ақпарат моделінің бірлік принципі іске асырылады.
ГАЖ моделдеуі бастапқы ақпарат мәліметтерді декомпозициялау, одан әрі жалпы моделдік шешімді синтездеу негізінде іске асырылады.
Имитациялық моделдеу әдісі - тиімді шешімді таңдау жолдардың бірі. Осы әдісін ГАЖ тәжірибелік қолдануы имитациялық моделдеу жүйесі (ИМЖ) мен қамтамасыз етіледі.
Типтік моделдер жиынын және олардың элементтерін сақтау, ақпараттық анықтама ақпараттарын сақтау үшін арнайы мәліметтер базасын қолданады.

3 ГАЖ моделдеу ерекшеліктер
Бастапқы кеңістік мәліметтер және ГАЖ өңдеу үдірісінде алыңған мәліметтердің әр түрлі форматтар болу мүмкін. Формат түрі қолданылатын бағдарламалық құралдары мен анықталады. Форматтарды қайта келтіруі арнайы бағдарлама - конертердің көмегі мен іске асырылады.
Векторлеу. Мәліметтерде векторлық немесе растрлық ұсынысы болу мүмкін. Векторлық және растрлық бейнелеу арасындағы айырмашылығы ГАЖ үшін маңызды болып келеді. Растрлық бейнелеуі алаңдағы мәліметтерді көрсетеді, яғни алаңдық сипаттамасы бар. Векторлық бейнелеуі геоақпараттағы объектілерді көрсетеді, яғни объекттік сипаттамасы бар.
Проекция және проекциялық қайта келтіру. Кеңістік объектілердің нүкте координаталарын жер бетіндегі объектілердің орнын көрсету үшін қолданады. Жер бетінің формасы өте қиын. Картаны құру кезде нүктенің кеңістік орны жазықтық (екі өлшемді) түрде көрсетіледі.
Бір картографиялық проекциядан басқаға немесе кеңістік жүйесінен картографиялық проекцияға көшіруді іске асыратын ГАЖ математикалық процедурлар тобын проекциялық қайта келтіру тобы деп атайды. Осы топтар бір болкты құрастырып, моделдеу әдістер мен іске асырылады. Осы блокқа бастапқы мәліметтер негізінде жаңа проекцияны алу үшін кеңістік мәліметтерді өңдеу әр түрлі процедуралар кіреді.
Поликоникалық проекциясы (policonic projection). Оларда паралелдері ортасы орталық меридианда немесе оның жалғасындағы эксцентрлік шеңбер доға мен көрсетіледі, л меридиандар орталық меридианға симметриялы қисық пен көрсетіледі.
Кей бір жағдайларда поликоникалық проекциясы қосымша жағдайлар және эксцентриклық шеңбері мен доға түріндегі, меридианы мен шеңберлік проекцияларын қолдануға арналған проекциясы болып табылады.
Геометриялық талдау. ГАЖ бағдарламалық құралдары векторлық және растрлық моделдерін геометриялық талдау үшін бір қатар операциясын орындауға мүмкіншілігі береді. Векторлық моделдер үшін осндай операциялары: арақашықтықты, сынық сызықтардың ұзындығын, полигон центроидтар координаталарын анықтау, векторлық объектілердің алаңын есептеу, объекті нүктелерін трансформалау болып табылады.
ГАЖ технологиясында бір қатар растрлық моделдері келесі геометриялық талдау операцияларын орындауды қамтамасыз етеді: зоналарды салыстыру, зона алаңын есептеу, зона периметрін есептеу, зонаның шегінен арақышықтықты анықтау, зоналардың формасын анықтау, растрлық қабатты трансформалау.
Оверлейлік операция. Цифралық карталардың ерекшелігі оны көп қабаттар түрінде ұйымдастыруы болып табылады.
Оверлейлік операцияның мәні әр атау бар қабаттарды (екі немесе одан көп) туынды объектілерді генерациялап салу болып табылады. Оверлейдің ең көп таралған операциясы екі полигондық қабатпен салу.
Аудан және периметр полигон атрибуттар санына кіреді. Олардың мәндері бір класқа жататын полигондар шегін жою операцияларына және оверлейлік операцияларына қолданылады.
Буферлік зондарын құру. Буферлік зонасы нүктелер, сызықтар немесе ареал жаңында құрылу мүмкін. Оның нәтижесінде бастапқы объектіні өзіне еңгізетін жаңа ареал пайда болады.
Буферік зоналарды құру операциясы транспорттық жүйесінде, орман шаруашылығына, көл және суағын жерде қорғалатын зоналарды құру кезде, жол бойындағы ластану зонасын анықтау кезде, экологиялық жағдай өзгертуі мен байланысты, қазіргі бар немесе жобадағы транспорттық коммуникациясының әсер ету зонасын анықтауға және т.с.с. қолданылады.
Тораптарды талдау. Тоарптарды талдау операциялары тораптағы оптимисттік есептерін шешуге мүмкіншілік береді. Олар сызықтық кеңістік құрылымдағы координаттық және атрибуттық ұсыну векторлық моделдеріне және оларға топологиялық сипаттамаларын еңгізуге негізделген.
Координаттық векторлық объектілері (нүкте, сызық, полигон, ареал) х, у кординаталар мен реттелген векторлық моделдер жиыны мен анықталады:
:: нүкте: (х, у);
:: сызық: (х1, у1), (х2, у2), . . . ,(xn, уn);
:: полигон: (х1, у1), (х2, у2), . . . ,(хn, уn).
Осы белгіленген үш кеңістік объектілерін цифрлік ұсыну бірдейлігін қамтамасыз етеді, кеңістік талдаудық топтық процедураларын қолдануға мүмкіншілік береді.
Рельефті цифрлік моделдеу. Ол зерттелетін жердегі рельефті жақсы көрсететін мәліметтер база моделдерін құру болып табылады. Осы үдірістер үш мөлшерлік моделдеу және кеңістік талдау есептері мен байланысты.
Рельефтің цифрлік моделдердің (РЦМ) нүкте координаталары жер бетінде қиын формада орналасқан. Осындай бетті анық көрсету үшін көп нүктелер қажет болады, сондықтан РЦМ жер бетін әр түрлі математикалық моделдеуі қолданылады.

4 Жер бетін цифрлік моделдеу
Кеңістік ақпараттарын өңдеу автоматтандырылған әдістердің дамуы моделдеудің жаңа бағыты - цифрлік моделдеудің пайда болуына тура келтірді.
Цифрлік моделдеудің негізгі элементі - әр түрлі технология көмегімен алынатын жер бетін цифрлік моделдеу (ЖБЦМ).
Жоғары да қарастырылған мәліметтер моделдерінен цифрліктің айырмашылығы оларды ЭЕМ өңдеуге арналған формасы болып келеді.
Цифрлік моделдер мәліметтер базасында немесе тәуелсіз файлдық құрылымда сақталуы мүмкін. Цифрлік моделдері ГАЖ, құрылыста, архитектурада көп таралған.
Қазіргі заманда ЖБЦМ көп анықтамаларын қолданады. Олардың арасындағы айырмашылығы ЖБЦМ құрылатын бастапқы моделдер мен есептердің айырмашылығы мен келтіріледі.
Жинақтау негізінде ЖБЦМ құру әдістері. Жинақтау негізінде құруы ЖБЦМ құрылымы, яғни <<цифрлік моделі .... бөлігі>> принципін қолданып, моделдің негізгі төрт қасиетін көрсетеді.
1 Нақты аймақтық саласындағы объекті моделі ретінде ол берілген аймақтық саласындағы объекті туралы арнай ақпараттары: моделдейтін объектілердің салалық аймақ және жеке қасиеттерін сипаттайтын координаттық және атрибуттық көріністер болу қажет.
2 ЖБЦМ модель ретінде белгілі кластағы моделі мен анықталу қажет, яғни оның толық анықталған құрылымы болу қажет және өзінде негізінде мәліметтер моделдер базасының біреуі болу керек.
3 ЖБЦМ цифрлік модел ретінде ЭЕМ қолдану кезде ыңғайлы және тиімді болу керек. Осы жағдай модельді толық іске асыру үшін оның физикалық құрылымы анықталу қажет.
4 ЖБЦМ мәліметтер базасының элементі ретінде моделдеуге, көп рет қолдануға, талдауға және әр түрлі есептерді шешуге жарамды болу тиісті. Осыдан қарасақ, оны көп реттік қолдану үшін қосымша ақпараттары болу керек.
Ұсынылатын әдебиеттері
1. Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. - М.:СИНТЕГ.Интерфейс ПРЕСС, 1996. - 226 с.
2. Королев Ю.К. Общая геоақпарат. Часть 1.Теоретическая геоақпарат. - М.: СП ООО Дага +, 1998. - 118 с.
3. Тикунов В.С., Капралов Е.Г., Заварзин А.В. и др. Сборник задач и упражнений по геоинформатике - М.: Издательский центр << Академия>>, 2005.-560 с.1
СДЖ арналған бақылау тапсырмалар (5 тақырыбы) [1, 2]
1 Проекциялар және проекциялық қайта келтіру
2 Геометриялық талдау
3 Буферлік зоналарын құру
4 Тораптарды талдау
5 Рельефті цифрлік моделдеу.

№10-11
Тақырыбы ГАЖ бағдарламалық қамтамасыз ету қысқаша сипаттамасы (2 сағат)
Дәрістер жоспары
1 Бағдарламалық қамтамасыз ету негізгі жіктеуі
2 Геоақпараттық бағдарламалық қамтамасыз ету
3 ГАЖ-қосымшаларын өңдеуге арналған тілдер мен кітапханасы
4 Жерді аралық зондау мәліметтерін өңдеуге арналған бағдарламалық қамтамасыз ету

1 Бағдарламалық қамтамасыз ету негізгі жіктеуі
Компьютерлік бағдарламалар қандай бір мақсатты іске асыратын, мысалы картографиялық бейнелеуді құру үшін процессор мен орындалатын камандалар болып табылады. Барлық бағдарламаларды жүйелік, бағдарламалау аспаптық және қолдаңбалыға бөледі.
Компьютермен жұмысты басқару үшін операциондық жүйе деп аталатын жүйелік бағдарламаның ерекше түрі қолданылады.
Операциондық жүйе компьютердің барлық компоненттерінің жұмыс істеу және ара байланысын қамтамасыз етеді, сондай-ақ қолдануышыға оның аппараттарына кіру мүмкіншілігі береді.
Операциондық жүйенің құрылымына келесі модульдері кіреді:
:: файлдық жүйені басқаратын базалық модуль;
:: командаларды орындайтын командалық процессор;
:: перифейлік құрылымның драйверлер;
:: графикалық интерфейсті қамтамасыз ететін модульдер.
Дербес компьютерлердің бастапқы даму этабында негізгі операциондық жүйесі MS-DOS (Microsoft Disk Operation System) болды. Ол 80 жылдардың Intel фирмасының 8086 процессордың базасында құрылған, IBM PC/XT компьютерде жұмыс істеу үшін өңделген.
Ресейде ХХІ ғасырдан бастап дербес компьютер мен жұмыс істеу кезде Microsoft Windows (Windows 3.1, Windows 3.11, Windows 95, 98, 2000, NT, XP) операциондық жүйелерді қолданылады.

2 Геоақпараттық бағдарламалық қамтамасыз ету
Географиялық ақпараттық жүйесінің бағдарламалық құралдардың функциональды ерекшелігі кеңістік және атрибуттік ақпараттарын өңдеу мен талдауды анықтайды. Осы бағдарламалар жинау, машиналық ортаға еңгізу, өңдеу және кеңістік координаталанған мәліметтерді әр түрлі шығу құжаттар түрінде ұсынуға арналған.
ГАЖ бағдарламалық құралдар (БҚ) құрылымына аталған есептердің барлық жиынтығын шешеуді қамтамасыз ететін базалық БҚ, қосымша модульдер және көмекші құралдарды еңгізеді.
Осылар мен қатар картографиялық түрде ақпараттарды көруге және қарапайым геоақпараттық есептерді шешуге арналған жеңілдеткен бағдарламалық өнімдер бар.
Базалық бағдарламалық құралдар кеңістік және атрибуттық ақпараттардың ара байланысын, кеңістік және атрибуттық ақпараттарды көрсету, қажетті кеңістік объектілерін таңдауға немесе іздеуге сұранысты ұйымдастыру, атрибуттық ақпараттарды редакциялауды іске асыруға мүмкіншілік береді. Базалық бағдарламалық құралдар универсальды және арнайы болу мүмкін.
Қосымша модульдер базалық құралдар мен бірге жұмыс істейді және арнай есептерді шешу мүмкіншілік береді. ArcGIS Spatial Analyst модулі ArcGIS база негізінде жұмыс істейді және растрлық беттегі келесі есептерді шешуді қамтамасыз етеді:
Әр түрлі метрикадағы картографиялық арақашықтық. Осы класқа қатысты функциялар - евклидов қашықтықты есептейтін және атрибуттық сипаттамасы функция ретінде берілетін басқа метрикадағы қашықтықты есептейтін екі топқа бөлінеді.
Тығыздық алаңын картографиялау. Тығыздықты үлестіруін есептеуі нүктелік немесе сызықтық объектіледің концентрациясын көрсету қажеттілігі болған кезде пайдалы. Мысалы, қандай бір регионның қалалық тұрғындар бойынша мәліметтер болса, онда сіз осы регион бойынша тұрғындарды үлестіруін есептей аласыз.
Растраны интерполяциялау. Интерполяциясы растраның барлық ячкйкадағы бастапқы нүктелерді шектелген саны мен мәні бойынша есептеу мүмкіншілік береді. Түсіріс нүктелердің шектелген саны бойынша кезкелген алаңдағы мәнді қайта қалпына келтіруге қолданылу мүмкін.
Статистика функциясы максимум, минимум, орташа, медиан, диапазон, орташа кватраттық ауытқуы, қосынды және басқалай сипаттамаларды есептейді. Статистика функциясы бір қабаттағы, сондай-ақ бір неше қабаттағы заңдылық статистиканы бағалауға мүмкіншілік береді.
Қайта жіктеу. Осы функциясы ячейкадағы мәнді басқа мәні мен ауыстыруын орындайды.
Растрдың калькулятор. Бұл нәтижесі растр болып табылатын көптеген аргументтер, функциялар және операторлар көмектесіп туратын есептеуге арналған куатты аспап.
Конвертация. Осы функцияның көмегі мен Spatial Analyst векторлық мәліметтерді растрға конвертация жасауға мүмкіншілік береді.
Көмекші құралдар қымбатты базалық құралдарды қолдаңбай қажетті операцияларды орындау үшін қолданылады. Кейбір кезде көмекші бағдарламалық құралдар олардың аз универсалдығына байланысты өнімділікті болып келеді.

3 ГАЖ-қосымшасын өңдеуге арналған тілдер мен кітапханалар
ГАЖ мүмкіншілігін кеңейту үшін қолданушыға қолданыс қосымшаны құру мүмкіншілік беру қажет. Осы үшін бір неше варианттары бар. ГАЖ өңдеу бастапқы этаптарында өңдеу негізгі аспабы жүйеге кірістірілген бағдарлау тілдері болды. Көбінесе осы тілдері Basic, С (MapBasic, IDL) және т.б. стандарттық бағдарламалардың тілдері болып келеді, бірақ кейде тәуелсіз өңдеулердің де (SML) тілдері кездеседі. Кейінгі жылдар DLL,COM және ActivX технологиялардың дамуына байланысты өңдеушілер олардың тілдерін (МарХ, Zulu 5.0 ActiveX Control Module, ГеоКонструктор) қолдана бастады.
Қара-ақ растрларды филтрациялау (кездейсоқ шуды жою). Кездейсоқ шуды жою үшін - математикалық процедуралар қолданылады. Easy Trace верторизаторға қолданылған фильтрлеу алгоритмі шуды ғана жоя қоймайды, ол сынық сызықтарды қайта орнына келтіреді.
Фильтрді дұрыс таңдамаса жіңішке сызықтары және т.с.с. ақпараттарды жоғалтып алу мүмкін.
Автоматтандырылған векторлау. Сапалы векторлау үшін сызық түрлер, растрдағы сызықтың орташа қалыңдық, ескерілмеген дақтар мен тесіктердің мөлшер және ескерілмеген шу вектордың кесіндінің ұзындық, сондай-ақ векторлау дәлдік шамашарттары бар векторизатор күйін орындай алатын мүмкіншілік болу қажет.
Полисызықтардың шеттерін тігу. Автоматтандырылған векторлаудың нәтижесінде алынған полисызықтары растрдың локальды дефекттері және алыс тораптарды үзілістер болады. Автоматтандырылған векторизаторларда үзілген полисызықтардың шетін тігетін құралдары болу қажет. Бұл қолданушының берілген мәнінен бір-біріне жақын орналасқан полисызықтардың шеттерін біріктіретін функциясы.
Векторлық "мусорды" жою. Осы процедурасы растрдағы автоматтандырылған векторлау кезінде пайда болған қысқа полисызықтарды жою болып табылады.
Кейбір векторизаторларда әр түрлі критериялар бойынша, сондай-ақ биіктік саны бойынша жоюға арналған полисызықтарды таңдау бойынша сұраныстарды құруға мүмкіншіліктері бар. Таңдаудан кейін таңдаған объектіні жоюы іске асырылады.
Сызықтар формасын оптимизациялау және биіктік санын азайту. Алыңған полисызықтардың көп биіктіктері болу мүмкін, оның көбісін сызықтардың формасын өзгертпей жоюға болады. Ең маңыздысы осы кезде дәлдікті жоғалтып алмай және сызықтың формасын дұрыс беру.
Easy Trace векторизаторында оптимизациялау кезде формалау сызық және оның дәлдігін беру мүмкіншілік бар. Осы процедурасы кезкелген участкадағы сызықтардың формасын сақтай отырып, артық нүктелерді жоя алады.
Топология қателіктерін бақылау. Топологиялық қателіктерді қайта келтіруі өзқиылыстары, тұйықталған поли сызықтар ішіндегі аймақтар қиылыстар болмау немесе көл және оған құйылатын өзеңдерді құруды айтады.
Қателерді түзету. Алдыңғы этапбында табылған қателерді топология редакциялау аспаптар көмегі мен түзетуге болады. Осы кезде барлық қателерді түзетуін байқап туратын аспабы болу қажет.
Изосызықтарына биіктік мәнін беру. Осы этапта осыедай мүмкіншілікті иелену ғана маңызды емес, сонымен қатар автоматтандырылған иелену функциясы, сондай-ақ орындалған иеленудің үйлесімсіздіксіз тексеруі болу қажет.
Қалалық пландарды, кіші масштабтағы топографиялық карталарды, геологиялық карталарды және басқалай картографиялық шығармаларды векторизаторлау кезде векторизаторлар көптеген қосымша операцияларды орындауды іске асыру қажет. Осы функциялары әр қабаттар үшін векторизациялау жобаны келтіру (кабаттарды анықтау, визуальдауды келтіру, мәліметтер базасының құрылымын беру және т.с.с.) және векторизаторлау шамашарттарын анықтау (сызық түрлер, топологиялық жағдай, тұйықталу, байланысы, геометриялық жағдай, тікбұрыштығы, графикалық түрлер), бастапқы картографиялық материалдардың шамашарттарды беру (элипсоидтың шамашарттары, картографиялық проекцияның түрлер мен шамашарттары, растр нүктелерін тіркеу) және соңғысы векторизатолау нәтижесін шығару болып табылады.
Ресейдегі ең кенінен таралған векторизаторлары Easy Trace, MapEDIT, Spotlight Pro, Spotlight, RasterDesk, RasterDesk Pro и GeoDraw болып табылады.
Ресейдегі ең танымалы картографиялық материалдарды автоматтандырыл-ған векторизаторлау бағдарламасы MapEDIT (өңдеуші - ЗАО <<Резидент>>) болып табылады.
1993 жылдан 2002 жылға дейін вектоизаторлаудың бес версиясы шығарылған.
Ресейде оның 750 жуық саты орындалған. Платформасы кейінгі версиясы - Windows 95, 98, NT, 2000 жұмыс істейді.
MapEDIT бағдарламасы қарапайым картадағы, ғарыштықпен аэрофото түсірістердегі, схема мен басқалай картографиялық материалдардың растрлық көрініс негізін қолданып, цифралық векторлық карталарды құру және редакциялауға арналған.
MapEDIT бағдарламасы екі версияда болда: фотограметриялық өңдеу мүмкіншілігі мен MapEDIT PRO және фотограметриялық өңдеу мүмкіншіліксіз MapEDIT.
Бағдарлама графикалық мәліметтерді ГАЖ кенінен таралған DXF, MIF, GEN/GPN (ARC/INFO, ГеоГраф), Shape/SHX, ASC (WinGIS) форматында экспорт жасауға мүмкіншілік береді.
Бағдарлама графикалық редактор да бола алады, және осы мақсаты мен ГАЖ-нен MIF, GEN/GPN (ARC/INFO, ГеоГраф), ASC (WinGIS), TXT (реперлерді түйістіру үшін) форматтарында графикалық мәліметтерді импорт жасай алады.

4 Жерді дистанциялық зондау мәліметтерді өңдеуге арналған бағдарламалық қамтамасыз ету
Жерді дистанциялық зондау - деп бұл Жер бетіндегі немесе оның недрасындағы объектілер туралы ақпараттарды кезкелген контактсыз әдістер мен жер бетін электромагниттік спектрдегі белгіленген участкадағы көрініс түрінде алу. Фотограметриялық, сканерлік, радиолокациондық немесе басқалай цифралық түрінде алыңған ақпараттары дистанциялық зондау материалдар (ДЗМ), дистанциялық зондау мәліметтер немесе дистанциялық зондау аэроғырыштық түсіріс материалдар (АҒТМ) атағын алды. Бұдан әрі осындай ақпараттарды ДЗМ деп белгілейміз.
ДЗМ өңдеу жүйесі ГАЖ тәуелсіз көптеген жылдары бойы дамып келді. 70 жылдар және 80 жылдардың басында ДЗМ компьютерлік өңдеу бойынша негізгі әрекеттерді дүние жүзінде шектелген ұйымдар ғана қолданып келді. Осы ұйымдары мәліметтерді тікелей берушілер, жерді ғарыштан зерттеу және бейнені өңдеу жалпы проблема мен байланысты ірі ғылыми-зерттеу орталықтары болды.
ДЗМ алдын-ала өңдеу өндірістік көлемде жасалды, ал тиматикалық көлемге ғылыми тәжірибелер сипаттамасы болды. Оларды ақпараттармен қамтамасыз ету үшін қолданды.
Бірақ көріністі өңдеу көптеген түрлер мен әдістер қазіргі кездегі бағдарламаларға қолданды. ДЗМ өңдеудің қазіргі кездегі ақпаратты қамтамасыз етудің ерекшелігі болып, оны қолданатын адамдардың оған деген бағыты және сондай-ақ басқада көптеген түрдегі компьютерлер колданылады [Нормативно-правовая..., 1999; Трахтенгерц, 1998].
ДЗМ өңдеудің ақпараттық қамтамасыз ету және құралдардың спецификасы. ДЗМ жұмыс істеудің шеберлік ақпараттық платформасы болып, ГАЖ сияқты, жұмыс станциялары RISC-UNIX және Windows 2000, ХР және NT операциялық жүйелі жеке компьютерлер болып табылады.
Жалпы қолданылатын жүйелер PhotoPoint, PhotoShop және ғылыми зерттеулерде қолданылатын көріністі өңдеудің кәсіби жүйелеріне салыстырғанда, ДЗМ өңдеудің шеберлік ақпараттық қамтамасыз етудің ерекшеліктер бар (IDL пакет тілі түрі). Ол да және басқалай жүйелер растрлық моделдердің бірдей немесе көріністі математикалық өңдеу әдістеріне тіреніп жұмыс істей алады. Негізгі объективтік айырмашылығы зондтау мәліметтердің спецификасына байланысты болады.
Көріністегі файлдар өлшемі және арнайы бағдарламалық қамтамасыз етуге шолу жасау мүмкіншілігі. ДЗМ өңдеуде қамтамасыз етудің негізгі сипаттамасы үлкен өлшемді растрлық мәліметтер файлдарды жоғары жылдамдықта жаңарту және шолуы болып табылады. Қазіргі уақытта бір файлдың максималды өлшемі белгілі бір шекке шектеледі, оны операционды жүйксімен анықтаймыз.
UNIX жүйесі 2 Гб құрайды. Бірақ, Windows персоналды компьютерлерінде осы проблема жақсы шешілген, мысалы Photomod фотограмметриялық жүйесі 3 гб дейінгі растрларды өңдей алады. Бүгінгі уақытта ДЗМ көп мөлшерлі кадрдан жиналған жасанды мозайкалардан басқа өлшемдері кіреді. Мозайка - көптеген алға жылжиған виртуалды пакеттердің бірі болып саналады, ол ашық түсті бояуларды түзету үшін түсірістерді біріктіру және сонымен қатар берілген жүйедегі фотокарталарды кесу және өңдеуді атқарады.
Дистанциондық зондтау мәліметтерді өңдеуге арналған бағдарламалық қамтамасыз ету. Қазіргі уақытта ДЗМ жұмыс істеуге арналған ең ірі тасушы универсалды жүйелер жұмыс істейді. Бұл ERDAS, ол АҚШ тез таралып және дүние жүзінде қолданушылар саны бойынша алдыңғы орынды алады. Жас австралиялық компания Earth Resource Mappin (пакет ER Mapper) геологиялық геофизикалық секторында жұмыс істеуде алға жылжуда. Канадалық компания PCI өзіңнің радарлық түсірістерді өңдеуді ақпаратты қамтамасыз етуден алға жылжи бастады. Америкалық компания International Imagin Systems (Datron) VI2STA пакетін құрған және оның негізінде ең ірі фотограмметриялық PRI2SM пакеті құрылған.
Басқада дүние жүзінде алға келе жатқан ақпараттық қамтамасыз етушілердің ішінде - Intergraph компаниясы ДЗМ өңдеу даму бағытында келеді.
Ресейде белгілі пакет TNTmips (Microimages Inc.), ол көбінесе өндірістік одақтардың маңайындағы мемлекеттік геологиялық карталау дистанциондық негізін құруға қолданылады.
IDRISI for Windows бағдарламалық пакеті ДЗМ өңдеу көп алгоритмлерге ие болып отыр.
Ресейлік шығарушылардың ішінде ақпараттық қамтамасыз ететін Photomod AO3 <<Ракурс>> фотограмметриялық бағдарламаны айта кету керек, ол прецизионды фотограметриялық мәліметтерді алады, сонымен қатар көрініске визуалды дешифирлеуді жүргізе алады.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. - М.:СИНТЕГ.Интерфейс ПРЕСС, 1996. - 226 с.
2. Королев Ю.К. Общая геоақпарат. Часть 1.Теоретическая геоақпарат. - М.: СП ООО Дага +, 1998. - 118 с.
3. Тикунов В.С., Капралов Е.Г., Заварзин А.В. и др. Сборник задач и упражнений по геоинформатике - М.: Издательский центр << Академия>>, 2005.-560 с.1
СӨЖ арналған бақылау тапсырмалар (6 тақырыбы) [3]
1 ГАЖ бағдарламалық қамтамасыз ету қысқаша сипаттамасы.
2 Толықфункционалды ГАЖ.
3 Арнай жасалған ГАЖ.
4 ГАЖ картаны шығару және оны мен интернетте жұмыс істеу.
5 Жерді дистанциондық зондтау мәліметтерді өңдеуге арналған бюағдарламалық қамтамасыз ету.

№12-13
Тақырып: ГАЖ мәліметтерді талдау және шешім қабылдау құрал ретінде қарастырайық. Мәліметтер базасы полясы мен жұмыс істеу (2 сағ)
Дәріс жоспары
1 ГАЖ қолдану.
2 Электрондық карталар.
3 Қалалық шаруашылыққа арналған ГАЖ.
4 Спутникалық жүйенің көмегімен кеңістік мәліметтерді жинау.

1 ГАЖ қолдану
Қолдану сферасы бойынша ГАЖ теңдесі жоқ. Ол көліктерде, навигацияларда, геологияда, географияда, әскери істеріне, топографияда және т.б. жерлеріде қолданылады. ГАЖ көмегі мен картаны құру автоматтандырылған әдіске көшуі келесі артықшылықтары бар:
:: картографиялық ақпараттардың дәлдігі көбейеді;
:: өнімді дайындауға еңбексіңімділігін азайту;
:: бөлек операцияларды автоматтандыру немесе алып тастаудың арқасында еңбек өнімділігін көбейту.
ГАЖ ақпараттық өңдеу үдірістің әдістемелік негізі бастапқы ақпаратты жинау үдірісін біріктіретін жергілік жерді моделдеу және жаңарту, құжаттарды өңдеу мен формалау болып табылады.
Қазіргі замандағы техникалық құралдарын қолдану барысында далалық және камералдық жұмыстарды автоматтандыруы іске асырылып келеді.
ГАЖ қолдану әртүрлі деңгейде жүргіліп келеді. Бұл геоақпараттық технологияның көптеген түрлер болуы мен байланысты.
Ресейде ГАЖ қолдану келесі аймақтық деңгейлері бар:
:: ғаламдық деңгей - Ресей ғаламдық және евроазиялық деңгейде, масштаб 1:4 500 000 - 100 000 000;
:: барлық ресейлік деңгей - барлық елдің акваторлар мен шегаралық аймақтары, масштаб 1:2 500 000 - 1:20 000 000;
:: регионалды деңгей - ірі табиғи және экономиялық региондар, Федерация субьектілер, масштаб 1:500 000-1:4 000 000;
:: жергілікті деңгей - область, район, халық паркілер, масштаб 1: 50 000 - 1:1 000 000;
:: муниципальды деңгей - қалалар, қалалық райондар, қала шетіндегі аумақтар, масштаб 1: 50 000 және одан үлкен.

2 Электронные карты
Құру мақсаты. Сандық картография әдістерінің дамуы электрондық карталардың (ЭК) пайда болуына тура келтірді. Олар видеомонитор және сәйкес бағдарламалық интерфейс көмегі мен сандық карталардың динамикалық визуалі болып табылады.
ЭК құру және жаңарту негізі ауалық көлік құралдар бортына орналастырылған аспатармен жергілікті жерді арнай түсіру кезінде көріністерді алуы болып табылады.
ЭК қолдануы әртүрлі аймақтағы ақпараттарды қолдануы қажеттілігі мен шыққан.
Құрылым принциптер. ЭК қасиеті. Электрондық карталар үшін келесі құрылым принциптер мен қасиеттер бар:
:: қазіргі кездегі геоақпараттық объектілердің кеңістік уақыттық көріністер;
:: басты элементтердің генезисті қосқандағы жүйелі көрінісі, оның құрылымы мен объектілер;
:: сайлаушылығы, жеке немесе бірге пайда болатын сипаттамалары мен танысу немесе шын мәніндегі мінездемесінің ерекшелігі;
:: карталарды құру және көрсету дәлдігімен, сондай-ақ математикалық құрылым заңдары мен қамтамасыз етілетін метрлер;
:: көрнектілігі - кеңістік формалар, өлшемдер, байланыстарды адам көзі қабылдау мүмкіншілігі;
:: шолулығы - негізгі элементтерді көрсетуі мен кен кеңістікті алу мүмкіншілігі;
:: тақырыптық бағыттың мүмкіншілігі.
Электрондық карталарға келесі талаптары қойылады:
:: құрылымдық анықтамашылығы және пайдаға асырылуы;
:: көп мақсаттық қолдану мүмкіншілігі;
:: графикалық ақпараттарды ұсыну түрлер;
:: динамикаолық моделдер құру мүикіншілігі және анимациялық қасиеттер болу;
:: картографиялық көріністерді интерактивтік және автоматтандырылған режимдерде көрсету;
::дистанциондық зондтаудың мәліметтер мен геоақпараттарды интеграциялау мүмкіншілігі.
Электрондық карта автоматтандырылған жүйе ретінде кеңістік ақпараттарды өңдеу кезінде сапалы жаңа қасиеттер мен сипатталады:
:: әртүрлі уақыттық режимдерінде ақпараттық алаңдарын автоматтық ұстау;
:: априорлық және оперативтік мәліметтерді бірге өңдейтін кешендік көріністер. Мысалы, навигациялық жүйесінде координаталанған және радиолокациялық жағдайлар мәліметтер карта негізіне көрсетіле алады;
:: көріністі құруға оперативтік селекция мәліметтерді қолдану;
:: қолданушыға оригинальды дизайн құру мүмкіншілігі. Ол ақпаратты экраннан алу немесе қоса алады, масштабы мен проекцияны өзгерту мүмкіншіліг;
:: автоматтандырылған картометрия: координатаны, бағытты, ұзыңдықпен қашықтықты, аудан мен көлемді анықтау; деңгейлік және беттегі сызықты құру.
ЭК жүйесін картографиялық мәліметтерді визуализацияға бағытталған арнайы ақпараттық жүйесі ретінде қарастыруға болады. Осындай жүйелер арнайы ГАЖ тәуелсіз жұмыс істей алады.
ЭК құру әдістер. ЭК құру негізгі әдісі - мазмұны мен шартты белгілерін алынатын көріністен визуалды бағалауды қолданып, математикалық картографиялық моделдеу болып табылады.
ЭК құру технологиясы олардың түрлерден, олардың дәлдігіне қойылатын талаптардан, мазмұны мен шартты белгілеріне, бастапқы картографиялық мәліметтерден, кіру/шығу ақпараттық массивтардың құрылымына байланысты.
ЭК коммерциялық өнім ретінде ESRI Digital Chart of the World (DCW) фирмасының өңдеген картасы қызмет ете алады, ол Arclnfo форматында АҚШ қорғаныс Министрлігінің тактикалық навигациялық карта негізінде құрылған. Бастапқы масштабы 1:1 000 000, мәліметтер көлемі 1,7 Гбайт. Карта 5х5 2094 параққа бөлінген.
Электрондық сандық карталарды құру негізгі технология үдірістері: бастапқы картографиялық мәліметтерді дайындау, картографиялық мәліметтерді сандық редакциялау және өңдеу, электрондық, сандық карталарды мұрағатқа сақтау және олардың сұраныс бойынша беру болып табылады.
Мәліметтерді ауыстыру. Көптеген форматтағы векторлық ЭК бар. Осы форматтарды және оларды қолдану әдістерін қарастыра отырып, мәліметтерді ауыстыру шартты екі жолды алуға болады.
Бірінші жолы объектілерді кодтау және классифмкациялау жүйелерді қолдаңбай, графикалық примитивтердің көмегі мен әр түрдегі объектілерді көрсету. Мысалы, DXF формат қолданайық. Оның құрылымы қарапайым және басқалай көптеген қолдаңбалы жүйелермен ара байланысы бар.
Екінші жолы мәліметтерді ауыстыруға және сақтауға арналған объекті түріндегі файлдарды алып тастай алатын жіктеу және кодтау жүйелерді қолдану.
Осындай форматтарды DXF форматына ауыстыру кезінде ақпараттарды қолданушының талабы бойынша әртүрлі графикалық примитивтерді беруге болады.

3 Қалалық шаруашылыққа арналған ГАЖ
Жалпы мәліметтер. Қалалық шаруашылық ГАЖ астыңғы деңгей жүйесіне кіреді. Сонымен қатар ол кенінен таралған ГАЖ, ол үшін ең аз ақпараттық және техникалық ресурстар талап етіледі.
Қалалық ГАЖ кеңістік мәліметтер және анықтама ақпараттар, атрибуттық мәліметтер арасындағы ара қатынастарын қамтамасыз етуге қажет. Осындай ГАЖ негізгі анықтама материалдары жердік жазулар болып табылады.
Қалалық ГАЖ-де атрибуттық және картографиялық мәліметтерді бірге өңдей алатын ортасы бар. Осындай кезде ақпараттарды еңгізуге және еңгізілетіндерді бақылау, мәліметтерді ұсынуды талдау түрлерін жеңілдетеді.
ГАЖ барлық координаталық мәліметтер бір координата жүйесіне кіру керек. Осы координаталық жүйесінде объектілерді позициялау үшін барлық юрисдикция бойынша картаның сипаттамасын беретін жергілікті жердің идентификациясы анықталуы қажет, мысалы объектілердің кодтар, тұрғындардың санақ актылары, үйдің нөмірлер және т.с.с.
Қалалық ГАЖ топографиялық ақпараты басқару және талдау есептерін шешуге қолданылатын сілтеу (ссылка) болып табылады. Тақырыптық бағдарлауына байланысты, оны шешу үшін кварталдық бөлу картасы, жерді қолдану картасы, зоналдық картасы және т.б. түрдегі арнайы тақырыптық карталарды құруға болады.
Тақырыптық карталар қалалық шаруашылықтың негізгі моделін құрайды. Сонымен қатар ол өзінің қабаттарға бөлінеді. Сондай-ақ, қалалық ГАЖ интегрирленген графикалық негізін тақырыптық карта-қабаттардың жиынтығы және олар мен байланысты кестелікпен мәтіндік түрдегі атрибуттық мәліметтер құрайды.
Қалалық ГАЖ құру схемасы. Қалалық ГАЖ құру іріленген схемасы жеті негізгі этаптардан тұрады:
1. Қалалық әкімшіліктің мақсатын анықтау.
2. ГАЖ шешімді қабылдауға қатысты жергілікті өкімет биліктердің функциясын анықтау.
3. Қалалық шаруашылықты басқару ақпараттық моделін құру.
3.1. Бастапқы, аралықпен көмекші, директивтік немесе шығу мәліметтерді қолдану негізгі әдістер бойынша оларды бөлу және жіктеу.
3.2. ГАЖ арналған мәліметтер моделін құру. Объектілерді анықтау. Атрибуттарды анықтау.
4. ГАЖ жұмыс істеу қабілеттілігін анықтау және технологиялық шешімдерді таңдау.
5. Ұйымдастыру жәрдем алу.
6. Пилот-жобасын құру.
7. ГАЖ толық өңдеу және іске асыру.
Осы этаптарды толық қарастырайық.
1 этап. Қалалық әкімшіліктің негізгі және көмекші мақсаттар ретінде жерді қолдануды бақылау, жылжымайтын мүліктерді есепке алу, тұрғын және тұрғын емес фондыны қолдану мен есепке алу, көлік есептерді оптимизациялау, экологиялық мониторинг жасау, қылмыскерлікті азайту, жұмыс орындарды сақтап қалу және т.б. кіреді. Әрине осы мақсаттар ГАЖ кіру ақпараттарын алу мақсатын анықтау және ГАЖ тағайындауға қажет.
2 этап. Қалалық әкімшіліктің шешімін жергілікті органдар іске асырады. Олар жоғарғы директивтік ақпараттарды басқару, бақылау бойынша тәжірибелік әрекетке көшіретін функционалдық звеносы болып табылады.
Сондықтан, осыған байланысты жергілікті өкімет ұйымдардың барлық функциялары қарастырылған және ГАЖ қолдану нәтижесінде жергілікті өкімет ұйымдардың жұмысын жақсарту әдістерін іздестіру үшін талдау жүргізілуі қажет.
Бастапқы екі этаптарды орындауы ГАЖ өңдеу техникалық есептерді құру негізін береді. Осы этаптарында қалалық әкімшілікпен жұмыстың алғашқы келісімдер іске асырылады.
9 этап. Этаптың мазмұны - белгіленген жоғарғы мақсатқа жету және белгілі функцияларды іске асыру үшін ГАЖ қолданылатын ақпараттық мәліметтер моделін құру. ГАЖ өңдеу осы этабы екі этапқа бөлінеді. Бірінші этабы келесі әрекеттерді қамытиды:
:: ГАЖ арналған бастапқы мәліметтерді бөлу және директивті көрсететін немесе директивтік шешімдерді қабылдауға әсерін тигізетін шығу мәліметтерді бөлу мақсатында қызметтік құжаттарын талдау;
:: мұрағатта сақталу үшін дайындалатын мәліметтер немесе сипаттамасын беретін көмекші ақпараттарды еңгізе алатын аралық мәліметтер тобын анықтау;
:: мақсаттық немесе функционалды белгісі бойынша олардың құрылымын зерттеусіз құжаттарды талдау;
:: техникалық есептерді талдап тексеру, қалалық әкімшілікпен келісу және мәліметтерді ауыстыру.
Екінші этабында ақпараттық моделдер элементтер арасындағы байланысын анықтау үшін топталған құжаттар құрылымдық талдаудан өтеді. Алдымен маңыз және объект деп аталатын бас элементтерін айқындайды, содан кейін олардың шешім қабылдау үшін қажет болатын қасиеттерін талдау. Осы кезде әкімшіліктің келісім керек емес, және жұмыстың сапасы орындаушының іскерлік қабілеттігіне байланысты.
4 этап. Жергілікті жердің ерекшеліктерін минималды шығынмен ақпараттарды алу мен беру кезінде максималды тиімділігіне жетуге, сондай-ақ есептің баға катергориясына талдау жасау жүргізіледі.
Төртінші этап жұмысы ГАЖ құру және таңдау туралы орындаушының ұсынылатын ұсыныстан тапсырыс берушінің шешім қабылдау негізі болып қызмет етеді.
5 этап. Тапсырыс берушіні шешім қабылдауы жұмысты іске асыруға әкімшіліктің қолдауын алуды, сондай-ақ пилот-жобаны құруды анықтайды.
6 этап. Пилот-жобаны құруы - қысқартылған жүйе вариантын іске асыруы тапсырыс берушіден қаржы бөлу ең аз қауіп-қатерін талап етеді. Ол әкімшілік (тапсырыс беруші) жағынан шығынсыз немесе шектелген қаржы көлемінде орындалады. Пилот-жобасы шектелген функция мен іске асырылады және біріншіден ГАЖ толық көрсету, екіншіден ГАЖ мүмкіншіліктерін тәжірибелік іске асыруға қызмет етеді.
7 этап. Пилот-жобаны іске асырғанынан кейін оның функциясына талдау жүргізіледі. ГАЖ функциясын кеңейту немесе толықтыру, техникалық есептерді дәлелдеу және толық көлемеінде ГАЖ өңдеу іске асырылады. Осы этабында ГАЖ технологиясын және жүйесін толық құруды әкімлікпен келісуі іске асырылады.
Мемлекеттік жер кадастрасындағы ГАЖ технологиясы. Шетел елдер тәжірибесі, экономиканы тиімді басқару негізі қазіргі замандағы әдістер және меншікті жерді бақылау мен есепке алу технологиясын қолдану болып табылатынын көрсетеді. Осы проблеманы шешу үшін жер, жердің кадастра туралы мобильді ақпараттық базасы болу қажет. Кадастр - деп жер меншігіне құқығы бар барлық адамдардың сәйкестендіруі мен карталар және басқалай жер участкелерді көрсету.
Кадастралық карталарды жер участкелерін заңды көрсету графикалық көрініс ретінде анықтауға болады. Сол сияқты, жерді тиімді пайдалану негізін ГАЖ технологиялық кешеніне кіретін кадастрлық карталар құрайды.
Кадастралық картографияның автоматтандырылған жүйесі (ККАЖ). ККАЖ - карталарды құру сандық әдістеріне негізделген картографиялық интегрирленген автоматтандырылған жүйе. Жүйесі толық болып табылады. Ол өзіне жинау, моделдеу және сақтау, ақпараттарды ұсыну, барлық үш жүйелік деңгейлерді еңгізеді.
Жүйе құрамына келесі жүйелер кіреді:
:: фотограмметриялықмәліметтерді жинау жүйесі;
:: дала мәліметтерді жинау жүйесі;
:: ортофототрансформирлау жүйесі;
:: карталарды цифрлеу жүйесі;
:: картографиялық сандық ақпараттарды өңдеу жүйесі;
:: карталарды шығару жүйесі.
ККАЖ аэрофототүсіріс материалдарды фотограмметриялық өңдеу, карталарды цифрлеу, әр түрлі әдістермен жиналған сандық картографиялық ақпараттарын өңдеу және автоматтандырылған технология негізінде кадастрлық карталарды алу, жергілік жердің сандық моделдерін формалаумен байланысты кешенді жұмыстарды қолдану жолмен сандық кадастралық карталарды алуға аранлған.
Жүйенің кіру мәліметтері келесідей:
:: аэрофототүсіріс материалдар: 1:8000 және 1:40000 масштабы мен 23 х 23 см форматтағы қара-ақ аэрофототүсірістер. Аэрофототүсірісі ушу кезінде навигацияны және жобалау орта координаталарын анықтауды қамтамасыз ететін GPS құралы мен қамтамасыз етілген аэрофотоаппараттының көмегі мен орындалу қажет;
:: результаты полевых тахеометрических съемок или досъемок от - дельных объектов, которые по тем или иным причинам невозможно снять фотограмметрическими методами. Эти данные представляют - ся в виде файлов векторных моделей контуров снятых объектов в какой-либо из распространенных графических форматов (DXF, DGN и др.)
:: картографические материалы, представленные в графической форме;
:: каталоги координат и высотных отметок опорных точек, которые могут быть представлены в виде файлов на машинном носителе и в виде бумажного документа.
В результате функционирования АСКК создаются следующие карты:
:: карты масштаба 1:2000, получаемые по материалам аэрофотосъемки масштаба 1:8000 с площадью охвата 1 км[2];
:: карты масштаба 1:10000, получаемые по материалам аэрофотосъ - емки масштаба 1:40000 с площадью охвата около 20 км[2];
Плановая точность этих карт, характеризуемая средней ошибкой положения контуров с четкими очертаниями относительно ближайших точек съемочного обоснования, должна быть не хуже 0,5 мм в масштабе карты.
Мәліметтерді жинау фотограмметриялық жүйесі. Жүйенің бастапқы ретінде келесі мәліметтерді қолданады:
- 23х23 см және 18х18 см пішімді ақ-қара аэрофотосурет 50-қа дейін
көлбеу бұрыш жасаған пленкада, 27-40% көлденең, содай-ақ жанасқан
және үлкейтілген (қажет жағдайда) дақтар;
- тірек және бақылау нүктелерінің координаталар каталогтары, сондай-ақ
аэрофотосуреттердің жобалау центрлерінің координаталары;
- аэрофотоаппараттардың көрсеткіштері;
- аэротүсірістің параметрлері.
Функциалаудың қорытындысында жүйенің ішіне келесі көрсеткіш түрлері қалыптасады:
- құрамында кем дегенде DXF, DGN болатын стандартты айырбасталатын пішімдерде аймақтардың нұсқалары түсірілген векторлы үлгі;
- ашық пішімдегі (ASCII кодтары) фотограмметриялық тор нүктелерінің координаталарының каталогтары;
- ашық пішімдегі аэрофотосуреттерді сыртына қарай бағдарлаудың элементтерінің каталогтары (тізбесі);
- жергілікті жердің сандық үлгіс;
- аймақ нұсқасының жинақталған бақылау абрисі.
Жүйенің негізгі қызметтері болып табылады:
* аспата (қажет жағдайда орындалады) немесе фотограмметриялық бекетте мәліметтерді жинау алдында аэросуреттерді жобамен камеральды шифрін оқу;
* блоктың немесе маршруттардың шегіндегі фототриангуляция торы нүктелерін жасанды таңбалау және стереоскопиялық тану, содан кейін суреттерді ортофотоөзгерту үшін қолданылатын нүктелерді таңбалау, егер сандық стереофотограмметриялық бекет қолданылса, онда нүктелерді сандық таңбалау маршруттар мен үлгілер арасын байланыстыратын нүктелерді бере алатын кез келген әдіспен қамтамасыз етулуі керек;
* фототриангуляция торының нүктелерінің координаталарын өлшеу;
* аэрофотосуреттерді жобалаудың центрлерінің координаталарын қолдану арқылы фототриангуляция торларын теңестіру;
* жалғасқан ортофотоөзгерту үшін рельефтің сандық үлгісін алу;
* картаграфиялаудың аймақтарын стерекопиялық түсіру;
* аймақтардың нұсқалары түсірілген бақылау абристерін (автоматты түрде сызылуымен) алу;
Фотограмметриялық қоюланудағы нүктелер координаталарын өлшеу кезінде келесі мүмкіндіктер қарастырылған:
* стереопар, маршруттар нүктелер нөмірлерін енгізу;
* Х, Y, P, Q нүктелерінің нөмірлері немесе сол жақ суреттің X, Y нүктелерінің нөмірлері, оң жақ суреттің X, Y нүктелерінің нөмірлері, сонымен бірге егер үлгі нүктелерінің координаталары өлшенсе, X, Y, Z нүктелерінің нөмірлері жиынтығынан тұратын ASCII - файл түріндегі нәтижесімен көрсетілетін нүктелер координаталарын өлшеу;
* өлшеулерді түзету;
* қайталап өлшеу;
* нүктелер орналасқан зонаға тез ауысу;
* өлшеу қорытындысын шұғыл бақылау.
Ортофотоөзгерту жүйесі. Ол келесі қызметтерді атқарады:
* аэрофотосуреттерді сканерлеу;
* аэрофотосуреттерді сандық пішімге келтіру;
* сыртты көру элементтерін, тірек нүктелерінің координаталар тізбесін, суреттердің ішкі көрінісін көру элементтерін, рельефтің сандық үлгісін енгізу;
* аэрофотосуреттерді ортофотоөзгерту;
* рельефті ескере отырып, сандық аэрофотосуреттерді өзгерту (трансформировать);
* суреттердің түйіскен шекарасы бойынша гистограммаларды түзету және фотопланға монтаж жасау;
* ортофотопланда аймақтың нұсқаларына түсіріс жасау;
* ортофотокарталарды хаттау және қатты тасығышқа қорытындылау;
* аймақ нұсқалары жиналған бақылау абрисін алу.
Аталған қызметтерді жүзеге асыру кезінде мәліметтер және енгізілген материалдар қабылданады. Фотограмметриялық мәліметтер жиналған жүйеден алынған мәліметтерді өңдеу нәтижесін жүйеге шығарғанда келесі материалдарды алады:
* қатты тасығышқа жеткізілген, талап етілетін жүктеме мен рамкалы хатталған координаттық торлы фотокарта немесе фотопланды;
* сандық фотоплан немесе ТІҒҒ және Binary пішімдегі фотокартаны;
* өзгертудің дәлдігін бақылаудың нәтижесімен бірге тексті құжаттар;
* фотопланда аймақты түсіру нәтижесін көрсететін, векторлы (бағытты) пішімдегі (минимум DXF, DGN сияқты) сандық картографиялық ақпарат;
* фотограмметриялық мәліметтер жиналған жүйеде тасымалдау және архивте сақтау мүмкіндігі үшін стандартты пішімде машиналық файлдар түріндегі аэрофотосуреттердің сандық көрінісі (егер ол сандық фотограмметриялық бекетте қолдануға негізделген болса);
* нұсқалардан жиналған бақылау абристері.
Жүйенің жұмысы өзгертудің келесі дәлдіктерімен қамтамасыз етілуі керек:
* тізбеден координаталары анықталған, орналасу жерімен байланысты өзгертілген көріністегі таңбаланған тірек нүктелерінің орналасуының максимальды таралуы жасалынып жатқан фотокартаның масштабында 0,4 мм-ден аспауы керек.
Картаны сандау жүйесі (дигитализация). Ол планшетті дигитайзер және сканерлерді қолданатын автоматты режимдер және картографиялық мәліметтерді қолмен жинау үшін арналған.
Жүйеге енетін материалдар мен мәліметтер:
* қағаздағы әр түрлі масштабтағы картаның оттистінің түсті тиражды беттері;
* пластиктағы картаның көшірілген беттері және түп нұсқасы;
* диэлектрлі арқалағыштағы қалыңдығы 2мм-ге дейі картаның түп нұсқасы (қағаз, пленка, картон);
* металды арқалағыштағы қалыңдығы 2мм-ге дейін картаның түп нұсқасы.
Векторлы файлдар және бақылау абристері шығатын мәліметтерге жатады.
Сандық картографиялық ақпараттарды өңдеу жүйесі.
Бұл жүйе кадастрлы картография автоматты жүйесінің негізгі компоненті. Ол жүйенің соңғы өнімінің бір түрі сандық картаны алу үшін далалық түсіріс жұмыстары, картаны сандау, фотограмметриялық мәліметтерді жинаудан кейін қажетті барлық өндірістік процестерді орындайды.
Шығатын мәліметтер жүйеде келесі қызметтерді атқарады:
* фотограмметриялық мәліметтер жинағы пішімінен алынған жүйедегі жергілікті жердің сандық үлгісі;
* векторлы мәліметті файлдар түріндегі сандық карта жүйесінен түсетін картаны сандаудың нәтижелері;
* тахеометрлердің (DXF пішімді) қолдану арқылы далалық түсіріс нәтижесіндегі алынған кадастрлы картографиялық ақпарат;
* машиналық файлдар түрінде және құжаттық (тексттік) пішінде картографияланатын аймақтардың атрибутивті мәліметтері;
* картаның беттерін жасайтын мәліметтер (аты, номенклатура, бұрыштардың координаталары, координаталар жүйесі, проекция және т.б.).
Жүйенің жұмыс жолында жүзеге асады:
* сандық картографиялық мәліметтерді енгізу және оларды жүйенің картографиялық мәліметтер базасында көрсетілетін ақпарат түріне келтіру (ауыстыру);
* барлық келтірілген мәліметтерді кеңістіктік сопряжение ;
* карта беттері, шектескен территориялардың диалогты және пакетті (сшивку) мәліметтер жиынтығы;
* тақырыптық жігі бойынша картографиялық аймақтарды құрамдау;
* топологиялық пішінді векторлы сандық үлгілердіқалыптастыру (толық топологиялық үлгілер);
* атрибутивті мәліметтерді енгізу және оларды графикалық мәліметтерімен біріктіру;
* сандық карталар архивін басқару;
* санкционирленген рұқсатты қорғауды сақтаумен қамтамасыз ету, автоматтандырылған кадастрлы картографиялау жүйелерін қалыптастыру үшін, талап етілген барлық сандық мәліметтердің барлық типтерін басқару және үлестіру;
* барлық жүйенің ақпараттарын өңдеудің технологиялық процестерін басқару, ақпаратты өңдеу кезіндегі ақпараттың жағдайы және қозғалысты диспетчерлеу;
* мәліметтерді желілік үлестірумен және мәліметтер базасына таза желілік рұқсат алумен қамтамасыз ету;
* технологияның барлық комплексінің желісін басқару.
Жүйе жұмысының қорытындысында, графикалық және онымен байланысты атрибутивті мәліметтерімен қоса, сандық картографияның ақпараттарының мәліметтер базасының мазмұны қалыптасады.
Картаны бастырып шығару жүйесі. Бұл жүйеге 1:2000 және 1:10000 масштабтарда сызылған карталардың тиражын сапалы шығару үшін, сандық картографиялық ақпараттарды қалыптастырғаннан кейінгі қажетті барлық өндірістік процестер кіреді.
Жүйе үлкен тиражды басып шығаруды қарастырмайды.
Қағазға сызылған, рамкамен хатталған және аңызды, қол таңбалы,координаттық торлы, фондық және штрихты элементті, түрлі-түсті карталар 5 - 10 даналы тиражбен басып шығарылады.
Мұндай жүйелердің жүзеге асырылуы кез-келген мемлекеттің жериеленушілерінің қызығушылығын қамтамасыз етеді:
* заңды құжатпен расталған жер планын ұсыну, жерге құқық және басқа да жылжымайтын мүлік;
* жерді ұзақ мерзімді иелену қауіпсіздігі, жер меншігіне деген құқығын қорғауға мемлекеттің кепілдігі, жерге деген үміткерлер арасындағы келіспеушіліктердің төмендігі;
* жер туралы келісімдерді жеңілдету;
* меншікті жерлерін экологиялық қауіпсіз пайдалану және бақылауды жоғарылату.
Мемлекет үшін жоғары дәрежелі ГАЖ/ЖАЖ қолайлы. Олар қамтамасыз етеді:
* жер салығын және жер мүлкімен тығыз байланысты салығын жинау;
* жжжер туралы келісім және жылжымайтын мүлікпен операциялардан жиналған баж салығына үлкен бақылау жасаудың ақасында бюджеттің ұлғаюы;
* жер нарығын және басқа да жылжымайтын мүліктерін функциялау;
* жер банктері, заңның және қоғамның құқылы мүшелері, сот органдарының басқармаларының жерге деген құқығы туралы расталған мәліметтер және заң негіздерін жеткізу;
* территориялық жетілдірілуін қолайлы жоспарлау;
* мемлекеттік статистикаларды және үлкен танымды тіркеуді енгізу.
Осы жүйелерді жасау және ашудың негізгі этаптарын ерекшелеуге болады: жобалау, жүзеге асыру, мәліметтерді жинау, мәліметтерді жаңарту және олардың қызмет етуі, модернизация (жаңарту).
Қорыта келгенде, ГАЖ/ЖАЖ жалпы ГАЖ сәйкес екендігін атап өтеміз. Технологиялық планда олардың айырмашылығы мәліметтер координаталарының дәлдігіне талаптың жоғары болуында және сұранысты жасау мен байланысты болады.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. - М.:СИНТЕГ.Интерфейс ПРЕСС, 1996. - 226 с.
2. Королев Ю.К. Общая геоақпарат. Часть 1.Теоретическая геоақпарат. - М.: СП ООО Дага +, 1998. - 118 с.
3. Тикунов В.С., Капралов Е.Г., Заварзин А.В. и др. Сборник задач и упражнений по геоинформатике - М.: Издательский центр <<Академия>>, 2005.-560 с.
СДЖ арналған бақылау тапсырмалары (7-тақырып) [1,3]
1 ГАЖ мәліметтерді талдау және шешім қабылдауға арналған құрал.
2 Мәліметтер базасының полясы мен жұмыс істеу.
3 Қалалық шаруашылықтың мақсаттарына арналған ГАЖ.
4 Спутникалық позициялау жүйесінің көмегі мен кеңістік мәліметтерін жинау.

№14-15дәріс
Тақырыбы: Мәліметтер базасындағы ақпараттарға түсінік.
Жоспар:
* Мәліметтер базасындағы ақпараттарға түсінік.
* Растрлық графика
* Векторлық графика

* Мәліметтер базасындағы ақпараттарға түсінік.
Мәліметтер базасы шындықтың моелі бола алады. Кеңістіктік ақпараттарды 3 концептуальдық модельдерге бөледі, олар шындықты әртүрлі әдістермен көрсетуге негізделген.
- нысанды-бағдарлық көрініс-кеңістіктің бәрін жеке нысандар түрінде үздіксіз көрсетеді.
- сызықтық-буындық немесе желілік - бұл көрініс нысандар арасындағы байланыстар мен жолдарды көрсетеді.
- географиялық полылар - үздіксіз таралған ауыспалы көрініс береді, оны кеңістіктің барлық нүктесінде бағалауға болады. Мысалы: жер бетінің биіктігі.
Көптеген кеңістіктік нысандарды сандық мәліметтер базасына көрсету үшін бейнелеуді мәліметтер моделі деп атайды.
Мәліметтер моделі векторлық және расторлық болып бөлінеді.
Векторлық модель - жұп координаталар жиынтығынан тұратын кеңістік нысандардық сандық көрінісі. Ол нысанның <<геометриясын>> және оның кеңістіктік локализациясын (жайылтушылық) суреттейді.
Векторлық түрде әдетте топогрфиялық мәліметтерді жинайды. Оның бір түрі нысанның векторлық-топологиялық көрінісі, бұл нысандардың өзара араласуын (топологиялық байланысын) суреттейді: оң жағында, сол жағында, ішінде, жалғасып жатыр, т.б.
Расторлық модель - кеңістіктік нысандардың үздіксіз ұяшықтар түріндегі сандық көрінісі. Растр бейне элементтерінің (пиксель) матрицасынан тұрады. Растр өлшемі бейнеленетін нысанның қиындығы мен масштабына байланысты таңдалады.
Пиксель деген ағылшынның екі сөзінен picture және element - pixel (сурет элементі) деген мағынаны білдіреді.
Компьютердің жадында пикселдердің нөмерлері сақталады.
Көптеген ГАЖ-дің мәліметтер базасында кеңістік нысандарды бейнелеуге қолданатын тәсіл - қабаттық тәсіл. Мұнда әрбір қабат бір құбылыстыңөзгерістерін көрсетеді, ал регистрация тәсілі векторлық және расторлық болуы мүмкін.
Позициялық және аналетикалық ақпарат. Кеңістік мәліметтер дәстүрлі түрде екіге бөлінеді - позициялық және атрибутивтік (семантикалық) мәліметтер.
Позициялық ақпарат нысандардың жағдайын екі және үш өлшемді кооординаталық кеңістікте суреттейді - географиялық (x,y) және декарттық (x,y,z). Нысандардың сандық және сапалық сипаттары және олардың семантикалық позициялық емес ақпараттарға жатады. Бұл ақпараттар атрибутивтік деп аталады және тексттік немесе сандық түрде көрсетіледі. Нысандардың әрқашан дерлік атрибутивтік параметрлері бойынша кодталады және танылады. Мысалы: жол - грунттық немесе шоссе, горизонтал биіктігімен т.б.
Атрибутивтік ақпараттар жиі уақыттық сипаттарды көрсетеді: нысандардың бар болған уақытын, қозғалу жылдамдығы т.б.
Модельденетін географиялық нысандар 3 формада болады:
* шындықтағы нысандар.
* мәліметтер базасында көрсетілген нысан.
* нысанды картада және басқа геобейнелерде көрсететін белгі.
Мәліметтер базасында бейнелеу үшін арналған нысан картографиялық бірлікке сәйкес келеді. Мысалы: қала бұл нысан, ал оның бөліктері қала емес, аудан, квартал т.с.с. Сонымен мәліметтер базасы - бұл өмірдегі барлық шын нысандардың және олардың бөліктерінің сандық көрінісі.
Мәліметтер базасында нысандар типтері бойынша топқа бөлінеді. Олардың бірдей сақтау және көріну формалары болуы керек. Мысалы: жолдар, өзендер. Мәліметтер базасының элементтерінің классификациясы кеңістіктік өлшемдерге негізделген.
* нүкте - кеңістікте орны бар, бірақ ұзындығы жоқ нысан (О-өлшемді нысан)
* сызық - ұзындығы бар нысан, ол екі және одан да көп нүктелік нысандардан тұрады (бір өлшемді нысан).
* Полгон - ені мен ұзындығы бар нысан, ол кем дегенде 3 сызықтық сызықтардан тұрады (екі өлшемді нысан).
* Көлемді фигура - ені, ұзындығы және биіктігі бар нысан, ол кем дегенде 4 полигондық нысандардан тұрады.

* Растрлық графика
Растр термині мағынасы - арнайы тор көмегімен бейнені жеке ұяшықтарға қою. Растрлық бейне тор көзді қағаздың парағы сияқты және де әрбір тор бір түспен боялып, жиынтығы сурет құрайды. Бұл элементтер (торлар көздері) пиксель деп аталады. Пиксель деген ағылшынның екі сөзінен picture және element - pixel (сурет элементі) деген мағынаны білдіреді. Барлық растрлық бейнелер оның қиындығына қарамастан тек ғана пиксельдердің жиынтығы. Пиксельдер жолдар мен бағаналар түріне орналастырылады және ені мен биіктігі бірдей болады. Растрлық бейнелер компьютердің жадында тексеру нөмірінің мағыналарын серия ретінде сақтайды, олар жолдар бойымен солдан оңға қарай белгіленеді.
* пиксель - растрлық бейненің жеке элементі
* видеопиксель - монитор экранындағы бейне элементі
* нүкте - баспа құрылғымен жасалатын жеке нүкте.
(принтермен, плоттермен, фотонаборлық автоматпен.)
Растрлық графикада маңызды орынды рұқсат алады. Олар төмендегідей бөлінеді:
* экран разрешениесі
* баспалық құрылғы разрешениесі
* бейне (сурет) түп нұсқасының разрешениесі
Бейне түп нұсқасының разрешениесі (растр файлының) - бұл растрлық бейненің өзіндік қасиеті. Ол пиксель/дюйммен өлшенеді(ррі) және бенені графикалық редактор немесе сканер көмегімен құру (жасау) кезінде беріледі. Бейненің разрешениесінің мәні бейне файлында сақталады және оның физикалық өлшемі пиксельмен де және ұзындық бірлігімен де (мм, см, дюйм) өлшене алады. Мысалы, сканерленген бейненің өлшемі 300х300 пиксель болса, оның сканерленген кезіндегі разрешениесі 300 пиксель/дюйм болады, онда ол 1 дюйм (1х1 дюйм), тең болады егер бейне өлшемін қалдырып 300х300ppi, графиканы редактор көмегімен разрешениесін 2 есе азайтсақ (150 ppi) онда бейненің физикалық өлшемі 2 есе үлкейеді.
Түпнұсқаның разрешениесі бейне сапасы мен файл өлшемінің талаптарына байланысты. Егер сапасы жоғары болу үшін бейненің құру кезіне түпнұсқа разрешениесі жоғарғы болу керек. (мыс, сканерлеу кезінде).
Растрдың разрешениесін графикалық редактор көмегімен өзгерту арқылы бейненің сапасын жоғарылатуға болмайды, тек оның физикалық өлшемі мен сапасын төмендетуге ғана болады. Егер растрлық бейненің разрешениесін 2 есе үлкейтсек (мыс, 100-200 пикс/дюйм) файл өлшемі 4 есе үлкейеді.
Жоғарыда айтылғандай растрлық бейненің әрбір пикселі тек бір түсті бола алады. Әрбір пиксельдің түсі (қызыл, қара, ақ, т.б.) компьютерде биттар комбинациясы ретінде сақталады. Бит дегеніміз ақпараттың ең кіші бірлігі, ол тек екі мәннің біразын ғана қабылдай алады (иә, жоқ, +, -, ақ, қара). Пиксельде көбірек бит қолданылса, соғұрлым көбірек түстүрлерін алуға болады. Компьютерде әрбір пиксель үшін қолданылатын биттер санын - биттік тереңдік немесе түс тереңдігі деп атайды. Түс тереңдігінің әртүрлігіне байланысты растрлық бейнелердің келесі типтерге типтері бөлінеді:
* ақ-қара штрихты (монохрондық)
* жартылай тонды (сұр)
* индекстелген түспен
* толық түсті
Ақ-қара штрихты бейнелерде әрбір пиксельді сақтау үшін бір бит ақпарат қолданылады. Бір битпен екі жағдай немесе екі түс кодталады. Түс тереңдігі - бір бит, мұндай бейне типін - 1 битті деп атайды.
Жартылай тондық бейнелер 8 бит пен кодталады (8 бит 1 байтты құрайды). Түс тереңдігі 8 бит, әрбір пиксель 256 мәннің біреуін қабылдай алады. Пиксельдермен қабылданатын мән сұр шкала деп аталады. Сұр шкала сұр түстің 256 градациясынан тұрады (0 қара 256 аққа дейін).
Индекстелген түсті бейненің түстік гаммасы шектелген. Мұндай бейнелер пиксельдер 4 бит (24 = 16 түс) және 8 битпен (28-256 түс) кодталады. Мұндай түстер индекстелген деп аталады (indexed color). Бұл түстермен фотобейненің түстің гаммасы толық беру мүмкін емес. Бірақ индекстелген түс бейнелерді толық түсті бейнелеудің орнына қолдануға болады, өйткені ол компьютер жадында толық түсті бейнеге қарағанда аз орын алады. Мысалы, топографиялық карталарда тек 8 түс қолданылады, оны толық түсті немесе 256 түсте сақтаудың қажеті жоқ.
Толық түстілерге түс тереңдігі 24 биттен жоғары бейнелер жатады. Бұл (6,7 млн)224) түсті беруге мүмкіндік береді. Сондықтан толық түсті бейнелерді trea color (шын түс) деп атайды. Мысал ретінде жоғары сапалы түсті фотографияларды айтуға болады.
Бұл түсініктер әртүрлі нысандарға жатады. Разрешениялардың бұл түрлері бір-бірімен байланысты емес.
Экран разрешениесі - аппараттың қамтамасыз ету (монитор мен видеокарта болады) бағдарламалық қамтамасыз етудің (Windowsтың күйге келтірілуіне байланысты болады) қасиеттері. Экран разрешениесі видео-пиксельдермен өлшенеді және экрандағы бейне өлшемімен анықталады. Видеопиксельдердің жиынтығы матрица құрайды. Матрица №№№ жолдағы элемент санының жолдар санының көбейтіндісіне тең: мхп.
Монитордың моделіне байланысты матрицаның максимальды өлшемі былай өзгеруі мүмкін: 640х490, 800х600, 1024х768 және әрі қарай. Экранда бейне элементтері көп болса, ұяшықтар өлшемі кішірейіп бейне сарысы жоғарылайды.
Баспалық құрылғының разрешениесі - бұл баспалы құрылғылардың қасиеті (принтер, плоттер, т.б.), ол ұзындық бірлігінің участкеде басылып шығатын жеке нүкте санымен көрсетіледі. Ол tpi (ағыл. tots-per-inch - нүкте на дюм) бірлігімен өлшенеді. Баспалы құрылғының разрешениесі бейнеленген өлшемдегі бейненің сапасын анықтайды. Мысалы, разрешение 300 tpi болса, онда ұзындығы 1 дюйм (2,54 см) қағаз бөлігіне 300 бейне элементі сыяды.

Векторлық графика
Векторлық графикада растрлық графикаға қарағанда нысандардың математикалық сипатымен құрылады. Бастапқыдан векторлық графикада бейне құрылымы векторлық сызудан тұрады. Егер растрлық графикада бейненің базалық элементі пиксел болса, векторлық графикада - сызық болады. Сызық математикалық түрде тұтас объект ретінде беріледі, сондықтан векторлық графика құралдарымен көрсеткенде мәліметтер көлемі растрлыққа қарағанда аз болады. Сызықтың қасиеттері болады: формасы (түзу, қисық), қалыңдығы, түсі, сызылуы (толық, үзік). Тұйықталған сызықтар боялу қасиетіне ие. Олармен қамтылған кеңістіктербасқа нысандармен (текстуралармен) немесе таңдалған түстермен толтырылуы мүмкін.
Векторлық графиканың барлық нысандары сызықтардан құралады. Мыс: кубты алты тіктөртбұрыштардан құруға болады, оладың әрқайсысы төрт сызықтан тұрады. Сөйтіп куб 20 қосылған сызықтардан тұрады. Векторлық графиканы құрайтын нысандардың формасы, түсі және кеңістіктегі жағдайы әрқашанда компьютерлік командалармен математикалық формулалар көмегімен көрсетіледі. Векторлық графиканы жиі нысанды бағдарланған (объектно-ориентированный) графика деп атайды.
Векторлық графикада нысандар ретінде қарапайым геометриялық фигуралар - графикалық примитивтер болады: тіктөртбұрыштар, шеңбер эллипс, сызық, нүкте және примитивтерден құрылған фигуралар, түстер, сонымен қатар олардың градиенттері.

Геоақпараттық картографиялау.
Геоақпараттық картографиялау - бұл ГАЖ және картографиялық мәліметтер мен білім негізінде бағдарламамен басқарылатын карталарды құрастыру және қолдану. Геоақпараттық картографиялау негізін геожүйелерді ақпараттық-картографиялық моделдеу құрайды.
Геоақпараттық картографиялау - салалық және кешендік, аналитикалық және синтетикалық болуы мүмкін. Қабылданған

Сарамандық жұмыстар
2 САРАМАНДЫҚ ЖҰМЫСТАР
2.1 Mapinfo Professional ГАЖ-дің инструменттік ортасымен
танысу
Сарамандық жұмыстың мақсаты - Mapinfo Professional ГАЖ инструменттік ортасының негізгі мүмкіндіктерімен танысу, программаның негізгі панельдері, кестелер және жұмыс жиынымен жұмыс істеуге дағдылану.
Mapinfo Professional бұл елдердің, аумақтардың, аудандардың, қалалардың карталарын және жоспар немесе карта ретінде қарастыруға болатын объектілерді кұруға және талдауға мүмкіндік беретін геоақпараттық жүйе. Жасалған электрондық карта түрлі әдістермен, соның ішінде жоғары сапалы картографиялық өнім түрінде бейнеленеді. Одан басқа, Mapinfo сұратуларды жүзеге асыру және әр түрлі тақырыптық карталарды жасау негізінде географиялық талдаудың күрделі мэселелерін шешуге, алыстаған мәліметтер базасымен байланыс жасауға, географиялық объектілерді басқа программалық өнімдерге айналдыруга және тағы басқаларына мүмкіндік береді.
Mapinfo-ның негізгі мүмкіндіктері:
- векторлық мәліметтер және олармен байланысты тақырыптықақпараттармен жұмыс;
* картографиялық ақпаратты, соның ішінде оларды төменгі жағын растр ретінде қолдана отырып түсірілген суреттер бойынша редакциялау мүмкіндігі;
* кез-келген мәлшерде және әр түрлі берілген мәліметтерді үш түрлі терезелер: Карта, Тізім және График түрінде қарастыру. Мәліметтерді синхронды көрсету технологиясы бір мезетте бірдей мәліметтері бар бірнеше терезе ашуға мүмкіндік береді, және де бір терезедегі мәліметтерді өзгерткенде басқа қалған барлық терезелердегі мәліметтер автоматты түрде өзгереді;
* тақырыптық карталар жасау арқылы ақпаратты көрсету әдістерінің түрлілігі;
* карталардың проекцияларының өзгеруі;
- бөлек файлдардан тұратын қарапайым сұрыптаудан бірнешефайлдар бойынша күрделі SQL - сұратуларға дейін күрделілігі әр түрлісұратуларды құрастыру;
- dBasе немесе әр түрлі форматты графикалық файлдарда жасалғанфайлдарға тікелей рұқсат беру.
Mapinfo программалық өнімі мәліметтер базасында сақталатын материалдарды өңдеу және талдау нәтижелері тіркелетін әр түрлі тақырыптық карталарды жасау үшін қолдануға болады.
Mapinfo-ның мәліметтер базасы - реляциондық және иерархиялық емес; оны сақтау барлық объектілердің арасында өзара байланысты
қамтамасыз ететін бірегей географиялық байланысы бар мәліметтерді кеңістіктік деп атауға болады.
Mapinfo мәліметтер базасындағы (SQL сұрату тілін қосқанда) мәліметтерді ендеу артықшылықтары және карталар, сұлбалар мен графиктердің көрнектілігін уйлестіреді. Программалық өнімде талдаудың және мәліметтерді көрсетудің тиімді әдістері біріктірілген.
Mapinfo келесі форматтармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді:
* файлдың аты. GІF (Graphics Interchange Format),
* файлдың аты. JPG (JPEG format),
* файлдың аты. ТІҒ (Tagget Image File Format),
* файлдың аты. РСХ (Soft Paintbrush),
* файлдың аты. ВМР (Windows Bitmap),
* файлдың аты. ТОА (Таrgа),
* файлдың аты. ВІL (Spot спутниктік фотосуреттер).
Mapinfo-да барлық ақпарат (текст және графикалық) кестелерде (Таbles) сақталады.
Әрбір кесте - карта түрі мен мәліметтер файлдарын беруші файлдар тобы. Әдетте Mapinfo - мен жұмыс істегенде кестелер мен терезелердің кебі колданылады. Кестелер мен терезелерді ашу белгілі бір уақытты алады. Mapinfo-да қолданылатын барлык кестелер мен терезелерді Жұмыс Жиынтығына біріктіруге болады.
WOR кеңейтуі бар файлда сақталатын осы уақытта барлық қолданылатын кестелер мен терезелердің тізімі жұмыс жиынтығы болып табылады.
Онда барлық ашық тұрған терезелер, олардың өлшемдері және экрандағы жағдайы, шрифтер, белгілер, сызықтар және шрихтер туралы ақпарат бар. Жұмыс жиынтығын сақтағанда кестелерді редакциялау нәтижелері, сонымен қатар косметикалық қабаты үстіндегі операциялар ескерілмейді. Олар жеке сакталынады.
Мәліметтерді үш терезенің көмегімен қарауға болады:
- Карта терезесі - ақпаратгы мәліметтердің графикалық тәуелділігінталдауга мүмкіндік беретін жай карта түрінде керсетеді. Картаныңтерезесінде бірден бірнеше кестелерден тұратын ақпарат болады, бұнда әрбір кесте картаның белек қабаты ретіниде керсетіледі;
* Тізім терезесі - ақпаратты жолдар мен бағаналардан тұратын электрондық кесте, жазба тізімі түрінде керсетеді;
* График терезесі - ақпаратты мәліметтер арасындага сандық тәуелділіктерді талдауға мүмкіндік беретін графиктер мен диаграммалар түрінде керсетеді.
Мәліметтерді синхронды көрсету тухнологиясы кестені бірнеше Карта, Тізім және График терезелерінде бір уақытта қарауға мүмкіндік береді.
Mapinfo растрлік кескіндердің келесі түрлерімен жұмыс істейді:
* ақ-қара кескіндер: мұнда әр бір пиксель қара немесе ақ нүктеге сәйкес келеді. Мұндай кескіндер аз орын алады және Mapinfo - да тез оқылып керсетіледі;
* жарты енді кескіндер: әр бір пиксель қара, ақ немесе сұр түстің бір өңін керсетеді; .
* түсті кескіндер: әр бір пиксель берілген кескіннің палитрасында бар түстердің біреуін бейнелейді.
Негізгі операцияларды менюдағы сәйкес пунктердің немесе инструменттер панеліндегі батырмалардың кемегімен орындауға болады.
Теменде <<Пенал>> және <<Операциялар>> программаларының арнайы панельдерінің негізгі батырмаларының неге арналғаны келтірілген.
<<Операциялар>> аспаптар панелі.
<<Увеличивающая лупа>> кескінді үлкейту үшін керек. Бұл инструментті қолданудың екі әдісі бар:
* курсор терезенің жұмыс ерісіне орналастырылады, маустың сол жақ батырмасын басу терезедегі кескінді екі есе үлкейтеді. Кескіннің ортасында болған нүкте үлкейткен кезде де ортасында қалады. Осылайша қажет болғанша бірнеше рет қайталауға болады.
* инструментпен тік бұрышты аудан салынады, ол үшін керсеткіш тік бұрышты үш бұрыштың ойдағы жогарғы сол жақ бұрышына орналастырылады да маус пернесін басып тұрған жағдайда қозғалады. Керсеткіштің артынан үзік-үзік сызықты тік бұрышты үш бұрыш жүреді, ол қажетті елшемге жеткенде пернені жіберіңіз. Үзік-үзік сызықты жақтаумен шектелген аудан үлкейтіледі. Mapinfo кескіннің елшемін Карта терезесінің бүкіл ауданын алатындай үлкейтеді. Алайда үлкейту пропорцияны ескерумен жасалынады, егер терезенің формасынан ерекшелінетін тік бұрышты үш бұрыш таңдалып алынса, үлкейтілген аудан инструментпен таңдалып алынганнан біраз үлкен болады.
<<Уменьшающая лупа>> кескінді кішірейту үшін керек.
батырмасы Карта немесе Есеп терезесіндегі кескіннің орнын ауыстыру үшін қолданылады.
* батырмасында <<Ақпарат>> инструменті бар. Инструмент <<Ақпарат>> қосымша терезесін ашу үшін және онда инструментпен таңдалып алынған объектіге қатысты кестелік мәліметтерді бейнелеу үшін қолданылады. Сонымен қатар терезеде Карта терезесінде аспап керсеткен нүкте жататын барлық объектілер көрсетіледі.
* батырмасында <<Подпись>> инструменті бар. Бұл инструмент Картада сәйкес мәліметтер базасынан ерістерді пайдалана отырып инструментпен таңдалып алынған объектіге ат беру үшін қолданылады. Егер Карта терезесі белсенлі болса және ең болмағанда біо кабэт ашық болғанда батырманы пайдалануға болады.
* батырмасы бейнелеу режимдерін басқаруға және Карта терезесінде қабаттармен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін <<Управление слоями>> диалогін ашады. Карта терезесі белсенді болганда ғана батырманы пайдалануға болады.
* батырмасы экранға тақырыптық белгілеуі бар График және Карта терезесінде қолданылатын шартты белгілерді көрсету үшін <<Легенда>> қосымша терезесін шығарады.
* батырмасында <<Выбор в рамке>> инструменті бар. Бұл инструмент осы инструментпен сызылған тік бұрышты үш бұрыштың ішіндегі объектілерді таңцау үшін қолданылады. Карта фонындагы маустын көрсеткіші қолдың сү_қ саусағы түрінде болады.
* батырмасыңда <<Выбор в круге>> инструменті бар. Бұл инструмент осы инструментпен сызылган дөңгелектің ішіндегі объектілерді тандау үшін қолданьшады.
* батырмасында <<Линейка>> инструменті бар және арнайы <<Линейка>> терезесін ашады. Бұл инструмент картадағы екі нүктенің арасындагы ара қашыктықты анықтау үшін қолданылады.
* батырмасында <<Стрелка>> инструменті бар. Бұл инструмент бірнемесе одан да көп жазбаларда бір немесе одан да көп объектілерді таңдауүшін қолданылады. Сонымен қатар инструментті Картада, Есепте немесеТізімде жөндеу операциялары үшін қолдануға болады.
* батырмасы таңдалған жазбалардағы сандық өрістердегі суммалар мен орташа мәндерді көрсететін <<Статистика>> инструментін ашады. Таңдалған жазбалардың {объектілердің) саны да осы терезеде көрсетіледі. Таңдауды өзгерткенде мәндер автоматты түрде қайтадан есептеледі.
<<Пенал>> панелінің негізгі кнопкалары.
батырмасында <<Линия>> инструменті бар. Бұл инструмент Карта және Есеп терезелерінде түзу сызықтар салу үшін қолданылады.
батырмасында <<Полилинии>> инструменті бар. Инструмент Карта және Есеп терезелерінде қисық сызықтар салу үшін қолданылады.
батырмасында <<Доға>> инструменті бар. Инструмент эллипстің ширегін бейнелейтін <<доға>> түріндегі объектілерді салу үшін қолданылады. Объектіні салғаннан кейін қалауың бойынша доғаның пішінін өзгертуге болады.
* батырмасында <<Эллипс>> инструменті бар. Инструмент эллипс және дөңгелектерді салу үшін қолданылады.
* батырмасында <<Полигон>> инструменті бар. Инструментқабыргаларды белгілей отырып, Карта және Есеп терезелерінде көпбүрыщтар салу үшін қолданылады.
* батырмасы сызыкты объектілерді керкемдеу стилін езгерту үшін колданьшатын <<Линия>> диалогін ашады. Ауцанцарды көркемдеу стилін белгілеуге және тандалған объектілердің стилін езгертуге болады.
* батырмасы аудан, тік бұрышты үшбұрыш, эллипс және деңгелектелінген тік бұрышты үшбүрыш сияқты аудандык объектілерді көркемдеу стилін езгерту үшін қолданылатын <<Стиль области>> диалогін ашады. Контур сызыгының түрін, оның түсін, қалыңдығын, сонымен қатар штрихтаудың түрі мен түсін езгертуге болады. Диалог аудандарды керкемдеу стилін беру және тандалған объектілердің стилін езгерту үшін қолданьшады.
* батырмасында <<Прямоугольник>> инструменті бар. Инструмент тік бұрыщты үшбұрыш салу үшін колданылады.
* батырмасы сызықтың түйіндері мен сегменттерінің орнын ауыстыру, қосу және ешіру арқылы полигондар, полисызықтар және түзу сызықтардың пішінін езгертуге мүмкіндік беретін <<Форма>> режимін қосады. Сонымен қатар сіз жаңа сызықтар мен қисықтар салу үшін түйіндерді кешіре және орнын ауыстыра аласыз. Батырма Карта терезесі мен езгертілетін терезе немесе Есеп терезесі белсенді болса пайдаланылады.
* ] батырмасы түзелінетін объектілердің пішінін езгерту үшін түйіндер қосуға мүмкіндік береді.
* батырмасында <<Символ>> инструменті бар. Инструмент картада символмен белгіленетін нүктелік объектілерді салу үшін қолданылады.
* батырмасы нүктелік объектілерді керкемдеу стилін езгерту үшін колданылатын <<Символ>> диалогін ашады. Сіз символдың түрін, оның түсін, елшемін және түсін өзгерте аласыз. Диалог нүктелік объектілер мен Тізімдегі текстіні керкемдеу стилін белгілеу үшін, сонымен қатар тандалған объектілердің стилін езгерту үшін қолданылады.
* батырмасында Карта және Есеп терезелерінде текстік объектілерді күру үшін қолданылатын <<Текст>> инструменті бар.
* батырмасы текстердің керкемдеу стилін езгерту үшін қолданылатын <<Стиль текста>> диалогін ашады. Сіз шрифтіні, оның жазылуын, елшемін және түсін езгерте аласыз. Диалог текстік объектілерді керкемдеу стилін беру үшін, сонымен қатар таңдалған объектілердің стилін езгерту үшін қолданылады.
Зертханалық жұмыстарды орындау үшін тапсырма:
Mapinfo форматындағы файлдар жиынтығы осы лабораториялық жұмыстың ажыратылмайтын белігі болып табылады.
adm_cen - Ресей Федерациясының әкімшілік орталықтары туралы ақпараты бар файл.
rus_obl - Ресей Федерациясының аудандары мен республикалары туралы ақпараты бар файл.
сіtу_200 - Ресей Федерациясының 200 ең ірі қалалары туралы акпараты бар файл.
railway - Ресей Федерациясының непзп темір жол магистральдары туралы ақпараты бар файл.
rus_bord - Ресей Федерациясының аумақтары туралы ақпараты бар файл.
gridl - меридиан мен ендіктердің географиялық торы.
Тапсырма 1. Кестелермен жұмыс
* rus_obl кестесін ашу. Ресей Федерациясының аудандары мен республикаларының шекаралары бар карта пайда болады.
* adm_cen кестесін ашу. Картада жүлдызша турінде белгіленген Ресей Федерациясының әкімшілік орталықтары пайда болады.
* сіtу_200кестесін ашу. Картада дөңгелекшелер түрінде белгіленген Ресей Федерациясының 200 ең ірі қалалары пайда болады.
* railway кестесін ашу. Картада сызықтар түрінде белгіленген Ресей Федерациясының ең ірі темір жол магистральдары пайда болады. Біріккенде ашылған кестелер картографиялық композицияны қүрайды.
* <<Увеличивающая лупа>> батырмасын пайдаланып, масштабты үлкейту.
* <<Карта - Показать как было>> командасын пайдалана отырып алғашқы кескінді қалпына келтіру.
7) <<Уменынаюшая лупа>> батырмасын пайдаланып, масштабтыкішірейту.
8) <<Ладошка>> батырмасын пайдаланып, кескіннің орнынауыстыру.
9) <<Карта - Показать слой полностью>> командасын пайдаланаотырып алғашқы кескінді қалпына келтіру.
* <<Список>> батырмасын пайдаланып, картамен байланысты ас!т_сеп мәліметтері бар кестені ашу және кестенің терезесін белсендіру.
* <<Окно - Карта>> командасын пайдалана отырып картографиялық композицияны бёлсендіру.
* rus_bord кестесін ашу. Ресей Федерациясының картасы пайда болады.
* <<Управление слоями>> батырмасын пайдаланып, диалогтік терезе ашу.

* қабаттың атына нұсқагышты апарып, маусты басу арқылы rus_bord қабатын белгілеу.
* <<Вверх>> батырмасын басу арқылы Бұл қабатты басқалардан жоғары жерге апару.
* <<ОК>> батырмасын басу арқылы қабаттарды басқару терезесін жабу. Карта түрін езгертуі керек. Аудандардың шекаралары мен басқа белгілеулер жогалып кетеді. rus_bord қабаты басқаларын жабады. Бұл мысал қабаттардың орналасуы маңы3Dы роль атқаратынын және таңдаусыз бола алмайтынын кореегеді. Жоғарғы қабаттар төмендегілерін жабады.
* <<Управление слоями>> батырмасын пайдаланып <<Қабатарды басқару>> диалогтік терезесін ашу. rus_bord қабатын белгілеу. <<Вниз>> батырмасын басу арқылы осы қабатты басқалардан теменгі жерге орын ауыстыру. <<ОК>> батырмасын басу арқылы қабаттарды басқару терезесін жабу. Аудандардың шекаралары жәнне басқа қабаттардағы белгілеулер пайда болады.
18) <<Управление слоями>> батырмасьш пайдаланып <<Управлениеслоями>> диалогтік терезесін ашу. adm_cen қабатын белгілеу.
* Редакциялау үшін қарама-қарсы бағанада l белгісі бар жалауша қойып adm_cen қабатын жасау.
* <<Управление слоями>> диалогтік терезесін жабу.
* <<Файл - Закрыть таблицу>> командасымен adm_cen кестесінен басқа барлық кестелерді жабу.
* <<Окно - Рядом>> командасымен бір уақытта қалған карта мен кестені ашу.
* <<Стрелка>> батырмасымен картадағы объектіні белгілеу. Кестеде осы объектіге сәйкес жолды белгілеу пайда болуы керек.
24) <<Информация>> (<>) батырмасын басу. Крест символытүрінде көрсеткіш пайда болып <<Информация>> қосымша терезесіашылады.
25) Картада объектіні белгілеу. <<Информация>> терезесіндебелгіленген объектіге сәйкес кестелік мәліметтер (2-3 бағананың жолдықзлементтері) пайда болады. Айналдыру батырмаларының кемегімен осыобъекті үшін әр түрлі бағаналардың ішіндегісін шығаруға болады.<<Информация>> терезесінде нүсқағышты жыджыта отырып бағананыңұяшығын белсендіруге және оның ішіндегісін ауыстыруға болады.Осылайша кестеге өзгерістер енгізеді.
* <<Информация>> терезесін жабу.
* <<Файл - Закрыть все>> командасымен кестені жабу.

Тапсырма 2. Жұмыс жиынтығын қолдану
1) tstworl жұмыс жиынтығын ашу. Нәтижесінде 1-ші тапсырмадақолданылған: adm_cen, rus_bord, сіtу_200, railway, rus_obl сияқтыкестелердің жиыны ашылады Бұл жұмыс жиынтығыныңартықшылықтарының бірін көрсетеді. Кестелермен жеке жұмыс істегендеістеуге тура келетін бірнеше операция бір операцияның арқасында жүзегеасады.
* Жұмыс жиынтыгында қандай да бір қабаттың объектісін белгілеу және өзгерту үшін осы қабатты белсенді және түзетуге келетіндей етіп жасау керек. Маустың оң жақ батырмасын басу арқылы қабаттарды басқарудың диалогтік терезесін меню арқылы шақыру.
* Қабаттарды басқарудың диалогтік терезесін шақыру.
* Қабаттарды басқару терезесін ашу. асітсеп қабатын белгілеу.
5) бағанада қабаттың атының қарама-қарсысында бегісі баржалауша қою. Осылайша берілген қабаттын кестесінен жазуларды шыгарурежимі белгіленеді.
6) <<Подпись>> батырмасын басу арқылы кестеден текстікмәліметтерді шығарудың диалогтік терезесін ашу. Терезенің жоғарғыкішкене терезесінде бағананың картадағы <<Название пункта>> жазуышығарылатын атын таңдау.
* <<ОК>> батырмасын басу арқылы текстік мәліметтерді шығаратын диалогтік терезені жабу. <<ОК>> батырмасын басу арқылы қабаттарды басқарудың диалогтік терезесін жабу. Картада Ресей Федерациясьгаың әкімшілік орталыктарының аттары пайда болуы керек. Осылайша картаның сәйкес объектілеріне байланыстыра отырып, кестелерден кез-келген текстік ақпаратты шығаруға болады. Атаулар объектінің центроидында немесе бірнеше пикселге ыгыстырылған болып шыгарылады. Ығыстырудың багыты мен өлшемі <<Подпись>> диалогтік терезесінде белгіленеді.
* Бар жұмыс жиынтығын жаңарту арқылы жаңа жұмыс жиынтығын жасау. Жұмыс жиынтығына <> (тор) жаңа қабатын қосу. Ол үшін gridl кестесін ашу. Картада белгіленген проекциясына сәйкес тор пайда болады. Тор тік бұрышты үшбұрыш түрінде болады. Бұл "Бойлық/Ендік" деп аталатын Mapinfo-ның цилиндрлік проекциясына сәйкес келеді.
* "Карта-Режимы-Проекция" командасының көмегімен картаның проекциясын езгерту. Нәтижесінде "Выбор проекции" диалогтік терезесі ашылады. Онда бастапқы проекцияның' аты ретінде "Бойлық/Ендік" көрсетіледі.

* проекцияның "Прямые конические проекции России и бывшего СССР" жаңа категориясын таңдау, ал "Проекция" диалогтік терезесінде "Равнопромежуточная (РСФСР)" проекциясының түрін тандау.
* <<ОК>> батырмасын басу арқылы барлық ашық терезелерді жабу. Карта географиялық тормен бірге түрін өзгертеді.
* <<Файл - Сохранить рабочий набор>> командасымен жаңа алынған жұмыс жиынтығын салу. Жиынтық жазбаларының диалогтік терезесі пайда болады.
* Ескі tstworl жиынтығының орнына жаңа tstworn жиынтығының атын енгізу.
14) <<Файл - закрыть все>> командасымен жұмыс жиынтығын жабу.Ескерту. Дискетаға ақпаратты кешіргенде тек қан жұмыс
жиынтығын кешіріп қоймай, оньщ қүрамына кіретін барлық қосымша кестелерді де көшіру керек. Өйткені жұмыс жиынтығының файлдары картографиялық композицияны күрайтын кестелердің реті, қүрылысы және директориялары туралы ақпараттан тұрады.

2.2 Растрлік файлдармен жұмыс. Растрлік кескінді ашу мен тіркеу
Зертханалық жұмыстың мақсаты: қолданылатын векторлық мәліметтер бойынша және берілген проекцияда растрлік картографиялық кескіндерді тіркеудің тэжірибелік дағдыларына үйрену.
Зертханалық жұмысты орындауға тапсырма
1) Растрлік кескіндерді төменде келтірілген әдіспен келесі проекцияларда тіркеу:
rastr 1.tif - топографиялық жоспар М 1:2 000 - жоспар - сұлба, метрлер;
rastr 3.jpg - топографиялық карта М 1:200 000 - Гаусс - Крюгер (Пулково 1942), ОК 14 аймақ;
rastr 4.jpg - Қазақстан Республикасының географиялық картасы -Бойлык/Ендік (Пулково 1942);
rastr 5.jpg - Орталық Азияның географиялық картасы - Ресей мен бүрынгы КСРО - ның түзу конустық проекциялары, Ламберт - Гаусс тең қабырғалары.
2) тіркеудің баламалы әдісін қолдана отырып Mapinfo- ың <<Справка>> менюінде сипатталған келесі растрлік файлдарды тіркеу:
rastr 2.jpg -топографиялық карта М 1:100 000 - бүрын тіркелген гаstr Ъ!}Щ файлы бойынша (тірек нүктелері - тригопункттер);
rastr 6.jpg - ШҚО бөлігінің экімшілік картасы - ШҚО жиынтыгының <<облыстың шекарасы>> векторлық қабаты бойынша ШҚО. rar (тірек нүктелері -- шекараның бүрылмалы нүктелері).
Теориялық мәліметтер
Растрлік кескінді (карта немесе түсірілген сурет) ашу үшін ФАЙЛ менюынан <<Открыть таблицу>> командасын таңдау керек, Нәтижесінде диалогтік терезе ашылады.
Растр атты файлдың түрін таңдау керек, файлдың атын көрсетіп, <<Открыть>> батырмасын қолдана отырып оны ашу керек. Одан кейін экранда <<Показать>> немесе <<Регистрировать>> атты кескінмен жұмыс істеу режимін таңдауға мүмкіндік беретін тағы бір диалогтік терезе ашылады.
Керсету - кескін координаталардың шартты жүйесінде картаньщ терезесінде көрсетіледі.
Тіркеу - кескінді тіркеу үсынылады, ягни таңдалған координаталар жүйесінде кескіннің кемінде үш нүктесінің координаталарын беру.
Кесісінді ашқон кезде расгрлік хсскінді тіркеу үшін <<Решстрация>> командасын тандау керек, немесе тіркелмеген кескінді ашып, негізгі менюда <<Таблица>>, содан кейін <<Растр>>, одан кейін <<Регистрация>> командаларын таңдау керек, Нәтижесінде <<Регистрация изображения>> диалогтік терезесі ашылады.
Тіркеу негізінен кеңістік анализ жүргізу үшін алынған нәтижеге ақпараттың басқа қабатгарын қою үшін бір координата жүйесіндегі (мысалы, <<подпиксельный координаталар жүйесі>>) мәліметтерді басқа координаталар жүйесіне (мысалы, бойлық/ендік) математикалық өзгерту үшін негіз болып табылады.
Кескінді тіркеу үшін келесі операцияларды орындау керек:
* кескіндегі тірек нүктелерінің жиьштығын анықтау. Тірек нүктелері картада да, растрлік кескінде де тезірек табу үшін айқынырақ көрінетін болу керек. Тірек нүктелері ретінде координаталық тор қиылысқан жерлерін, егер ол жоқ болса, онда көшелердің қиылысы, егістік, жолдардың қиылысқан жерлерін және т.б. таңдаған жөн.
* одан кейін тірек нүктелері туралы ақпаратты Mapinfoға кіргізу керек,
- тіркеудің ең жақсы Нәтижесіне тірек нүктелерінің саны көпболғанда және олар бүкіл растрлік кескін бойынша таралган болса жетугеболады. Растрдің бір бөлігіне көп нүкте белгілемеген жөн. Тіркеу осыбелік үшін дұрыс болады да, бірақ кескіннің қалған бөлігі үшін қателік өсебереді. Егер бұндай дегенмен болып қалса, тірек нүктелерінің орнынөзгертуге және кез-келген уақытта жаңа нүктелер қосуға Mapinfoмүмкіндік береді.
Растрлік кескінді тіркеген кезде меңзерді тірек нүктелеріне дәл әкелу вте маңы3Dы болып табьшады. Егер тірек нүктелері дұрыс орналастырылса, Mapinfo растрлік кескінді бүрмаламай, езгеріссіз керсетеді. Векторлық мәліметтерді салған кезде Mapinfo векторлық ақпаратты растр мен векторлық қабаттардың өзара дұрыс орналасуын қамтамасыз ету үшін тасымалдайды.
Бірінші кезеңде картографиялық проекция мен өлшем бірліктер таңдалады. Содан кейін маустың меңзерімен кескіннің нүктесі көрсетіледі. Нүктенің координаталарын (картада елшенген немесе басқа кө3Dерден алынған) беретін <<Добавить опорную точку>> диалогтік терезесі пайда болады. Нүкте кескіннің кішкене терезесінде белгіленген болады. Картаны тіркеу үшін координаталар, ең болмағанда үш тірек нүктелерін енгізу керек; бірақ егер кескіннің проекциясы белгісіз болса, онда нүктелердің саны көбірек болуы керек. Жаңа растрлік кескінді тіркеу процесі кезінде <<Регистрация изображения>> диалогтік терезесінде тірек нүктелері үшін тіркеу қателіктерінің мәндері беріледі. Қателік дегеніміз кескіндегі нүктенің нақты орны мен берілген X және У координаталарының арасындағы айырмашылығы болып саналады. Қателік мәні неғұрлым төмен болғаны өте маңы3Dы. Тіркеудің қателігі үлкен болған кезде оастрліх және векторлық қабзтгарды үйлесі^ген кч3Dя зуыткутчмлыктат1 пайда болады. Тірек нүктелернің координаталарын белгілеген кезде өте үлкен цәддікке жету үшін кескінді үлкейту керек (+ батырмасы).
Тіркеудің дәлдігін тірек нүктелерінің санын көбейту арқылы үлкейтуге болады. Тіркеудің қателігі тым үлкен болғанда тірек нүктелерінің координаталарына өзгертулер енгізу керек. Ол үшін <<Регистрация изображения>> диалогінің жоғарғы бөлігінде нүкте туралы жазба мен картадағы нүктенің баекаша орналасуын таңдайды.
Растрлік кескіннің тіркеуін бір рет қана жүргізеді. Ары қарай бұл ақпарат *tab кеңейтуімен файлда сақталады.
2.3 Растрлік ақпараттың векторлылыгы
Зертханалық жұмыстың мақсаты: Mapinfo ортасында растрлік ақпараттың векторлылығы туралы тэжірибелік дагдыларына үйрету.
Зертханалық жұмысты орындауға тапсырма: тіркелген гаstr 5 .jpg -Орталық Азияның географиялық картасын қолдана отырып, төрт қабаты бар: елдер - полигональді қабат, өзендер - сызықтық қабат, қалалар -нүктелік қабат, көлдер - полигональді қабатты векторлық карта жасау.
Векторлылық технологиясы
Векторлылық қабаттар бойынша орьшдалады. Бұл кабаттарды әр түрлі үйлесімде қатар қолдануға болатын мөлдір қабыршық ретінде елестетуге болады Әрбір қабат бір типті объектілер, мысалы бір қабатта егістіктер болса, екіншісінде - ормандар, үшіншісінде - өзендерден түрады. Егер осындай қабаттарды бірінің үстіне бірін орналастырса, Нәтижесінде толық карта жасалады. Әрбір қабат үшін өзінің кестесі құрылады.
Жаңа қабат жасау үшін косметикалық қабат қолданылады. Косметикалық қабат - басқа қабаттардың үстінде жататын бос қабат. Ол сурет салу үшін қолданылады, онда карталардың аттары, әр түрлі географиялық объектілер орналастырылады. Косметикалық қабат әрқашан картаның жоғаргы қабаты болып табылады. Оны картаның терезесінен жоғалтуға болмайды, сонымен қатар басқа қабаттарға қатысты оның орнын өзгертуге болмайды.
Бірінші қабатты жасау үшін <<Операции>> панелінде <<Управление слоями>> батырмасын таңдау керек.
Осыдан кейін <<Управление слоями>> диалогтік терезесі пайда болады. Косметикалық қабат үшін <<Рисовать>> белгісінің астында жалауша орнатып, ОК батырмасын басу керек.
Жасалған операциядан кейін <<Пенал>> панелін пайдалануға болады. Енді бірінші қабатты сала бастауға болады. Ол үшін <<Пенал>> панелінде инструментті (символ, эллипс, пк оұрышты үшбұрыш, тұйықталған және ашық полигон), және де оған сәйкес стиль мен түсін таңцау керек.
Дұрыс емес пішінді контурды бейнелеу үшін <<Полигон>> инструменті қолданылады. Нұсқағышты сурет салуды бастағыңыз келген нүктеге апарып, маустың сол жағын басып, содан кейін нұсқағышты салынып отырган сызық картадағы контурмен сәйкес келетіндей етіп жылжыту керек, сызықтың бағытын өзгерту маустың сол жақ батырмасын басу арқылы бекітіледі. Қисыкты тұйықтау үшін маустың сол жақ батырмасы екі рет басылады да, одан кейін бірінші және екінші нүктелер қосылада. Нүктелік объектілер символдармен белгіленеді. <<Символ>> инструменті таңдалып, меңзер картаның керек жеріне орналастырыльт маустың батырмасы басылады.
Осы қабат салынғаннан кейін оны сақтау керек. Ол үшін <<Карта -Сохранить косметику>> командасын таңдайды да, диалогтік терезе пайда болады, <<Имя>> кішкене терезесінде жаңа қабаттьщ атауын бере отырып <<Сохранить>> батырмасы арқылы оны сактайды.
Келесі қабат осының алдындагы сияқты жасалынады. Жасалган қабаттарды бір картада әртүрлі ақпаратты біріктіру және мәліметтер арасындағы географиялық байланыстарды керсету үшін қолдануға болады. Қабаттарды қайта реттеуге, баптауға және алып тастауға болады. Қабаттардың ретін ауыстыру үшін <<Операциялар>> панелінде <<Управление слоями>> батырмасын таңдайды да, пайда болган диалогтік терезеде картаның қабаттарының орналасуы көрінеді. Орнын ауыстыру керек қабатты белгілеп, <<Вверх>> немесе <<Вниз>> батырмасын басады да , ОК басқаннан кейін экранда картаның езгерген кескіні пайда болады. Қабатты алып тастау немесе қосу үшін <<Добавить>> немесе <<Удалить>> батырмаларын қолданады.
Жоғарыда аталган әрекеттердің Нәтижесінде бір-біріне байланыссыз кез-келген ретте жүктеу және түзетуге болатын қабаттардың арнайы кестелерінде сақталатын бөлек қабаттардан түратын векторлық картаны алады. Осылайша, түсірілген суреттің, жоспардың векторлық кескінін жасауға болады.
2.4 Атрибутивті мәліметтермен жұмыс
Зертханалық жұмыстың мақсаты: ГАЖ-да атрибутивті ақпаратпен жұмыс істеудің практикалық дағдыларына үйрету.
Зертханалық жұмысты орындауға тапсырма: Жұмысты орындау үшін бүрын жасалган Орталық Азияның географиялық карталары қолданылады.
1) Елдер, келдер, өзендер және қалалардың аттары туралымәліметтер енгізу
2) Елдер мен көлдердің аудандары, өзендердің ұзындықтары менқалалардың координаталары туралы мәліметтерді көрсету.
3) Картаға жазбалар шығару. Көлдердің атын келесі түрде жазу: Aral sea (565 sq.km).
Теориялық мәліметтер
Mapinfo-да кестелердің екі түрі бар. Әдеттегі кестелер - мәліметтер кестесі. Mapinfo кестелерінің көбі осы түрге жатады. Бұл түр өз кезегінде графикалық объектілері болатын (картадағы объектілермен) және болмайтын (электрондық кестелер және мәліметтердің сыртқы базалары) кестелеріне бөлінеді. Кестелердің екінші түрі - растрлік кестелер, яғни Карта терезелерінде көрсетуге болатын кескіндер. Бұл компьютерлік кескіндердің жазбалары, өрістері, индекстері болмайды. Барлық ақпарат әдеттегі кестелерге (мәліметтер кестесіне) жатады.
Кестелерді, қарау және өзгерту. Кестенің күрылымына өзгертулер енгізуді тікелей Mapinfo -да жұмыс кезінде жасауға болады. Өрістерді қосуға және өшіруге, олардың реті мен аттарын, түрін, өлшемін және кез-келген өрістің индекстеу белгсін өзгертуге болады. Сонымен катар кестеде қолдыналатын проекцияны енгізуге немесе өзгертуге болады. Және кестеде графикалық объектілерді (сәйкесінше карта терезсіңде оны көрсетуді мүмкіндігін) реттеуге болады.
Кестенің қүрылымын қарау немесе өзгерту үшін:
1) <<Таблица - Изменить - Перестроить>> командасын орындау.Кестенің қүрылымының диалогі пайдаболады.
2) Өрістердегі ақпаратты қарап отырып, кестенің қүрылымын жайқарау немесе қажетті өзгертулер енгізу. Сыртқы мәліметтер базасынегізінде жасалған кестелер үшін қүрылымды тек қана қарауға болатынынесте сақтау керек.
Кестені сақтау және оның көшірмелері. Қандай да бір кестенің графикалық объектілері мен мәліметтеріне енгізілген өзгертулерді сақтау үшін осы кестені сақтау керек. Ол үшін <<Файл - Сохранить таблицу>> командасын орындау керек. Қай кестені сақтау керек екендігі көрсетілетін диалог пайда болады. <<Создать копию>> командасының көмегімен кестенің көшірмесін басқа атпен сақтауға болады. Мұнда жаңа кесте жасалады. Бұл команданы мына жағдайларда қолдану ыңғайлы:
1) Кестенің бастапқы нүсқасын жоғалтпай енгізілген өзгертулердісақтау керек болғанда.
* Сұрату нәтижесін сақтау керек болганда. (Сұрату кестесі уақыTINа болып табылады және одан ары қолдану қажет болғанда оларды дискіге сақтау керек).
* УақыTINа бағанасы бар кестені сақтау керек болғанда (бағананы жаңартқаннан кейін).
4) Бастапқы кестеге өзгертулер енгізу алдында жана кестежасалғанда.
5) Mapinfo - дан сыртқы мәліметгер базасьша өзгергулер енгізукерек болғанда.
6) Кестені басқа проекцияда сақтау керек болганда.Кестенің көшірмесін сақтау үшін:
* <<Файл - Создать копию>> командасын орындау. <<Сохранить копию таблицы>> диалогі пайда болады.
* Сактау керек файлды таңдап ОК басу.
* Файлға жаңа ат беру.
Бастапқы кесте ешбір өзгертулерсіз ашық болып қалады. Жаңа кесте автоматты түрде ашық болмайды, бірақ оны <<Открыть>> командасының көмегімен ашуға болады. Егер сандардан басталатын жаңа кестеге ат берсе, Mapinfo кестесінің атының басына астын сызу символын қосады. Мысалы, ISTREETS.ТАВ орнына _ ISTREETS.ТАВ жаңа файлы жасалады.
Кестелерді көшіру жәие атауын өзгерту. Mapinfo кестелері бірнеше файлдардан тұратындықтан (SТАТЕS.ТАВ, SТАТЕS.DАТ, SТАТЕS.МАР және т.б.), белгілі бір кестенің қүрауыш файлдары бір каталогта орналастырылуы керек. Кестені басқа каталогке ауыстыру үшін осы кестеге қатысты барлық кестелерді ауыстыру керек. Дәл осылай, барлық файлдарды сыртқы жинағыштарда кестелерді сақтаган кезде ауыстыру керек. Кез-келген кесте ең кемінде екі файлдан тұратындыктан олардың біреуінің атын гана өзгертіп қоюға болмайды. Әйтпесе Mapinfo қалған қүрауыш файлдарды қай жерде і3Dеу керектігін білмейтін болады. Сондықтан файлдардың атын өзгерту үшін DOS командаларымен пайдаланбаған жөн.
Кестенің атын өзгерту үшін:
1) <<Таблица - Изменить - переименовать>> командасын орындау.<<Переименовать таблицу>> диалогі пайда болады.
2) Атауын езгерту керек кестені таңдап, ОК басу.
3) Жаңа атауды енгізіп, ОК басу. Кестенің атын осылайшаөзгерткенде Mapinfo барлық қүрауыштардың файлдардың атын езгертеді.
Кестенің атын өзгерту ол атап етілетін барлық Жұмыс Жиынтықтарына эсер ететіндігін есте сақтау керек. Кестенің атын өзгерткеннен кейін текстік редакторда Жұмыс Жиынтыктарының (.WOR) файлдарын кестеге жаңа ат беріп түзету керек. Жұмыс Жиынтығын сақтау алдында кестенің атын өзгертуге болады.
Кестеге жазбалар қосу. <<Таблица - Добавить строки в таблицу>> командасы кестеге басқа кестеден жазбалар қосу үшін қолданылады. Бұл екі кестеде бірдей ретте орналасқан бірдей бағаналар болуы керек.
Басқа кестеден мәліметтерді қосу үшін:
1) <<Таблица - Добавить строки в таблицу>> командасын орындау.Осындай атаумен диалог пайда болады.
* Жазбалар алынатын кестенің атын көрсету.
* Жазбаларды қосылатын кестені көрсетіп, ОК басу. Егер сәйкес бағаналарда мәліметтер әр түрлі болса, онда түрлерді мүмкін болатын жақсырақ түрлендіру орындалады. Егер бағаналардың реті сәйкес келмесе, <<Добавить строки в таблицу>> командасын орындаудың алдында <<Таблица - Изменить - Перестроить>> командасының кемегімен оны өзгертуге болады.
Кестені алып тастау. Кестені алып тастау ТАВ файлының және басқа барлық қүрауыш файлдардың жогалуына экеледі. Кестені альіп тастау үшін:
* <<Таблица - Изменить - Удалить>> командасын орындау.
* Алып тасталатын керек кестені көрсетіп, ОК басу. Кесте дискіден жоғалады деген мәлімдеме пайда болады, және Бұл әрекетгі қайтаруга болмайды.
* ОК басылса, Mapinfo кестені жоғалтады.
Кестені жинактау. Кестені жинактау операциясы кестелік файлдарды қысуға, бул дискідегі орынды үнемдеуге мүмкіндік береді. Тек қана сандық мәліметтерді немесе тек қана графикалық мәліметтерді, немесе екеуін де жинақтауға болады. Сандық мәліметтерді жинақтағанда кесте алып тасталган жазбалардан тазарады. Кестені жинақтау үшін Mapinfo дискіде өңделіп отырган файлдың қос өлшеміне тең бос орынның болуын талап етеді (қысылатын файлдың қосалқы көшірмелерін сақтау үшін).
Кестені жинақтау үшін:
1) <<Таблица - Изменить - Упаковать>> командасын орындау.<<Упаковать>> диалогі пайда болады.
2) Жинақтау ету керек кестені және қай әдіспен жинақтау керектігінкөрсету (сандық және/немесе графикалық мәліметтер).
3) ОК басу. Назар аударыңыз: Жұмыс жиынтыгында сақталынатын жазбаларға зақым келтіруі мүмкін. Егер жазбалармен жұмыс істеу жоспарлаиса, онда кестені жазбаларды жасау алдында жинақтау керек.
Кестеге мәліметтерді қосу. Кестедегі мәліметтерді жаңарту мүмкіндігі кестелермен жұмыс істеуде маңы3Dы болып табылады. <<Обновить колонку>> командасы уақыTINа бағана қосуға немесе басқа кестеден алынган мәліметтердің негізінде бар бағананы жаңартуға мүмкіндік береді. Кестенің бір белігін жаңарту. Графикалық ақпаратты көрінетін бағаналарга орналастыру.
Графикалық объектілер туралы ақпаратты көрінетін бағаналарда орналастыру.
Графикалық объектілері бар кестелер ақпаратты жасырын түрінде сақтайды. <<Обновить колонку>> командасының көмегімен Бұл ақпараттың бір бөлігін тізім терезесінде көрсетілетін бағаналарда орналастыруға болады.
Мысалы, тізім терезесінде ғимараттардың ауданын қарау керек. Жұмыс ҒИМАРАТТАР - бір ғана кестесінде өтсін. Егер бастапқы кестенің қүрылымын қарайтын болсақ (Таблица - Изменить - Структура), онда объектілердің ауданы бар ешқандай өрістерді көру мүмкін емес, себебі мүлдай ақпарат кестеде ерекше әдіспен сақталады. Кестенің ішіндегісін ж&нарТііаі 5^.рын кест&чі малшетгер еіігізілеші іЛгощадъ': ..оі^а бағанасын қосқан жөн. Көрсетілген өзгертулерді енгізгеннен кейін кесте барлық ашық терезелерден жогалтылады. Алайда ол бүрынгыша ашық болады. <<Таблица - Обновить колонку>> командасын орындап Гимараттар кестесін жаңарту керек және <<Значение извлечь из>> кішкене терезесін керсету керек. <<Обновить колонку>> кішкене терезесінде <<Площадь>> командасын орындау керек. <<Значение>> кішкене терезесінде ауданды шығару үшін қажет өрнегін көрсету керек. <<Выражение>> диалогін ашу ушін <<Составить>> батырмасын басу керек. Функциялар тізімінде <<Аrеа>> -ны тавдау. Мильдерді метрге түзету қажет. <<Обновить колонку>> диалогіне қайта оралу үшін ОК басу. Өрнек <<Значение>> кішкене терезесіне көшіріледі. ОК басу. Mapinfo әрбір ғимараттың ауданының мәнін есептеп, <<Плошадь>> бағанасына орналастырады.
Ескерту: Графикалық объектілерді (демек, олардың аудандарын) өзгерткенде еңгізілген бағаналар үшін мәндерді қайта есептеген жөн. Олар автоматты түрде жаңартылмайды. Географиялық функциялар:
Аrеа (obj,str) - объектінің ауданын қайтарады. Str параметрі <> және <> сияқты өлшем бірліктерді енгізеді.
CentroidX(obj) - центроидтың Х-координатасын қайтарады.
CentroidY(obj) - центроидтың Ү-координатасын қайтарадьі.
Distance (пит_х, пит_у, пит_х2, пит_у2, str) - координаталармен берілген екі нүктенің арасындағы ара қашықтықты қайтарады. Str параметрі <<ті>> және <<кт>> сияқгы елшем бірліктерді береді.
ObjectLen(obj,str) - объектінің үзындыгын қайтарады. str параметрі <<ті>> және <<кт>> сияқты өлшем бірліктерді береді. <<Доға>>, <<сызық>>, <<полисызық>> типті объектілердің нольдік емес ұзындьщтары бар.
Perimeter (obj,str) объектінің периметрін қайтарады. str параметрі <<ті>> және <<кт>> сияқты өлшем бірліктерді береді. <<Эллипс>>, <<аудан>> және <<тік бұрышты үшбұрыш>> түріндегі объектілердің нольдік емес ұзындықтары бар.
2.5 Аудандастыру
Зертханалық жұмыстың мақсаты: аудандастыру процесін қолданатын объектілерді динамикалық топтастыру мен оған сәйкес мәліметтерді талдауға үйрену.
Зертханалық жұмысты орындауға тапсырма:
Жұмысты орындаған кезде бірнеше қабаттары бар архив карта.rar -векторлық картасы қолданылады.
1) Архивтен файлдарды алып, карта.rar жумыс жиынтығын ашу.
* <<Ғимараттар>> қабатында ғимараттарды түрі бойынша біріктіру, гимараттардың аудандары туралы мәліметтерді жинақтау.
* Жаңа аудандар жасауға, ауданға жаңа ғимараттар қосып және керексі3Dерін алып тастауды үйрену.
* Жаңа аудандастыру жасау, мысалы, қаланың солтүстік, шығыс, батыс және оңтустік бөліктеріне жатады. Аудандарды бейнеледің стандартты стилін өзгерту. Аудандардың атауларын алфавит катары бойынша орналастыру.
Теориялық мәліметтер
Аудандастыру процесі картадағы объектілерді мәліметтерін жинақтау үшін үлкен аймақ немесе аумақтарға біріктіру болып табылады. Mapinfo-да аумақтың атауы тақырыптық айнымалы шама болып табылатын жеке шамалар әдісімен тақырыптық Карта жасалады. Бұл картада аудандар - аумақтар әртүрлі түстермен белгіленген. "Список районов" атты арнайы терезе аудандар туралы мәліметтерді кестелік түрде көрсетеді. Бірақ бұл аудандастыру процесінің бір бөлігі ғана. Объектілерді бір ауданнан екіншісіне ауыстырғанда аудандар бойынша мәліметтердің езгеруін динамикалық қадағалауға болатын Аудандар терезесі шын мәнінде қуатты инструмент болып табылады.
Аудандастыру кезінде картада жаңа географиялық объект кұрылмайды, және бұрыннан бар объекті стиліне өзгеріс енбейді. Аудандастыру объектілерді топтастыратын және сәйкес келетін мәліметтерді талдайтын динамикалық инструмент болып табылады. Егер аудандастьфу нәтижесін жеке кесте түрінде сактасақ, объектілердің езгерісін байқауға болады. Аудандастыруды кұрамында нүкте, сызық және аудан түріндегі графикалық объектісі бар кез-келген кесте үшін орындауға болады. Әртүрлі аудан әртүрлі штрихпен, сызық немесе символ түрінде белгіленеді. Әрбір кесте үшін аудан саны 30-ден артпауы керек. Аудандастыру - өтім аумағын саралау мен құру, сайлау округін, апаттық қызмет белімшелерінің қызмет керсету аумақтарын, жеткізу маршрутын керсету, ресурстарды белуді талдау сияқты тапсырмаларды орындауда қажет.
Аудандар тізімі. Аудандар тізімі территория шекарасын құру мен езгертудегі негізгі элемент болып табылады. Аудандар тізімі Маріпй тізіміндегі қарапайым терезелерге үқсас болғанымен, бұл терезенің ерекшелігі кез-келген езгеріс енгізгеннен кейін де аудан үшін жалпы магынасы есептелінетін динамикалық терезеге жатады. Аудан тізімінде берілген кестеде қүрылған барлық аудан, әрбір аудандағы объект саны (жазумен), аудан үшін есептеліп шыгарылған жалпылама мәлімет беретін бағаналар көрсетіледі. Бұл бағаналар аудандастырумен жұмыс басталғанда <<Новое районирование>> диалогында сипатталады. Өзгерілетін аудан бұл аудан тізімінде тандалган жол болып табылады. Уақыттың әр кезенінде лсоддың бір^уі гана озгереііи ііолады. Озгеретія аудаңцы келссі әдісгермен таңдауға болады:
- аудан Тізіміндегі жазбаны тандау, Карта терезесіндегі объектіні таңдау, аудандар Тізімін белсенді ету және <<Районирование - Выбрать rastr изменемый район на карте>> командасын орындау. Картадағы таңдалған объектіге қатысты аудан өзгертілетін болады;
- Картада объектіні таңдау, аудандардың Тізімі терезесін белсенді ету, <<Выбрать изменяемый район на карте>> командасына сәйкес келетін батырманы басу.
Аудандар Тізімінде өзгертілетін аудан таңдалған жазба түрінде көрсетіледі. Өзгертілетін аудан туралы мәлімет экранның сол жақ төменгі бұрышындағы хаттама жолында көрсетіледі. Картада объект таңдалған кезде МарІnfo ағымдагы өзгертілетін ауданды уақыTINа меншіктеп, және барлық аудан үшін жалпы мәліметтерді санайды. Бұл өзгерулерді Аудандар Тізімінде көруге болады.
Аудандастыру:
* <<Окно-Районирование>> командасын орындау. Кесте мен <<Новое районирование>> диалогындагы бағананың атауын көрсету керек. MapInfo әр түрлі түспен боялған картаны және аудан Тізімін көрсетеді.
* Қажет жағдайда өзгертілетін ауданды таңдау керек.
* Өзгертілетін ауданға қосылатын объектілерді картадан таңдау.
* Аудандар Тізіміндегі мәндер қалай өзгергенін көру.
* Объектілерді өзгертілетін ауданға қосу.
Жаңа аудан кұру. Алдымен аудан аты сақталатын кесте дайындау керек. Ол үшін кестеге бос бағана қосу керек. Бұны <<Таблица-Изменить-Перестроить>> командасымен жүзеге асыруға болады. Одан кейін <<Окно -Районирование>> командасын орындау керек. <<Жаңа аудандастыру>> диалогі пайда болады. Тізімнен кесте атауын және аудан аттары бар бағана атын таңдау. Аудандастырудың негізгі ерекшелігі - әр кестедегі әр түрлі керсеткіш мәндерінің қосындысын есептеу мүмкіндігінің болуы. Аудан терезесімен жұмыс істеген кезде таңдалған кестедегі кез-келген өрістің жалпылама қосындысын немесе пайы3Dық қатынасын анықтауға болады. <<Доступные поля>> терезешесі таңдап алынған мәліметтер бойынша есептеуге мүмкін болатын тізімді құрайды. Тізімнен керекті жерін таңдап <<Добавить>> батырмасын басса, таңдап алынған мән <<Поля в Списке>> терезешесіне көшеді. <<Поля в Списке>> тізіміндегі мәндер ғана аудан тізімінен көрінеді.
Өрістің ілесу тәртібін <<Вверх>> және <<Вниз>> батырмаларын басу арқылы өзгертуге болады, өзгерген қалпы бойынша аудан тізіміне түседі. Керекті анықтамаларды енгізгеннен кейін, ОК басамыз. МарІnfо аудандастыру процесін бастайды. МарІnfо бір түспен боялған карта мен құрамында атауы жоқ бір ауданы бар аудандар Тізімін көрсетеді. Себебі, МарInfо аудандарды кестенің бос бағанасы негізінде уақыTINа құрады. Жаңа ауданды қосу үшін аудандар Тізімік белсенді етіп қою керек. Бұл кезде <<Районирование>> менюі жұмыс істейді. <<Районирование -- Новый район>> командасын орындау керек. Аудандар Тізімінде кезекті номері N <> стандартты атауымен жаңа аудан пайда болады. Қанша аудан қажет болса, сонша қосу керек. Тізім көлемін керегінше үлкейтіп, жана аудандарды керуге болады. Ескерту: Әрбір жаңа аудан кезекті номері N стандартты <> атауына ие болады. Бұны <> орнына басқа сөз теріп өзгертуге болады.
Аудандарға объектілерді қосуды бастау үшін олардың біреуін өзгеретіндей ету керек. Содан кейін оған Картадан таңдап объектілер қоса беруге болады. Аудан үшін жалпы мәндердің өзгеруіне талдау жасау керек. Бұл кезеңде объектілер уақыTINа тек кейбір ауданға қосылады. Аудандар бойынша объектілердің осы кезеңде таралуын бекіту үшін Аудан Тізімін белсенді етіп және <<Районирование-Добавить объекты к району>> командасын орындау керек, немесе <<Операции>> инстументалды панелінде <<Добавить объекты к району>> батырмасын басу керек. Ағымдағы ауданмен жұмысты аяқтамай жаңа аудан жасауға болмайды.
Ескерту: ағымдағы аудандастыруды сақтау үшін аудандастыру процесіні аяқтағаннан соң кестені сақтаған жөн.
Аудандастыруды баптау.
<<Районирование-Настройки>> командасымен аудандар Тізімінде аудандардың орналасу ретін реттеуге болады. Ол <<Аудандарды көрсету>> диалогімен бірге жүреді. Аудандарды сұрыптау әдістерінің бірін таңдаңыз: соңғы өзгертілетін, алфавит бойынша немесе реттеусіз болады. Сонымен қатар аудандар Тізімінде бөлгіш тордың бейнелеуін реттеуге және өзінің баптауларын стандартты түрде сақтауға болады. <<Показывать изменяемый>> сұрыптау режимі аудандар Тізімі терезесінде топтар көп болған жағдайда өте қажет болуы мүмкін. Егер Картада аудандар Тізімінде осы кезде көрінбейтін ауданға жататын объект тандалса, МарInfо керек аудан терезеде бірінші болатындай етіп жасайды. Бұл бақылаушы көрсеткіштерді қарау мен аудандарды қайта жоспарлағанда өзгертілетін жаңа ауданды таңдауды жеңілдетеді. Ауданның көріну стилін өзгерту үшін аудандар Тізімінде аудан үшін стиль өрісіне нұсқау керек. Берілген аудан үшін ауданның, сызықтың немесе белгінің жаңа стилін таңдауға болатын "Стиль области", "Стиль линии" немесе "Стиль символа" диалогі пайда болады. Стильдердің өзгертулерін сақтау үшін Жұмыс Жиынтығында аудандарды қайта жоспарлау нәтижелерін сақтаған жөн. <<Файл -Сохранить таблицу>> командасы аудандардың стилизациясын сақтамайды, тек объектілердің аудандар бойынша таралуын ғана сақтайды. Стильдер кестеге емес, картаның тақырыптық қабатына жатады.
Жаңа аудандарды сақтау. Жаңа аудандарды жасағанда енгізілген өзгертуді сақтау үшін <<Файл - Сохранить>> командасын орындау керек. Жаңа ауданмен салыстырылатын объектілер аудандар бағанасында жаңа мәнімен сақталады. Жаңа аудандарды жасағанда ауданның "NАуданы" стандартты атын кестені сактау алдында өзгертуге болады.
Аудандастырумен жұмысты аяқтау. Аудандастырумен жұмысты аяқтау үшін аудандар Тізімі терезесін жабу керек. Карта терезесінен сәйкес тақырыптық қабаттар жоғалады.
Ескерту: Жаңа кесте үшін аудандастыруды бастау алдында алдыңғы кесте үшін аудандар Тізімі терезесін жабу керек.
2.6 Таңдамалар мен сұратулар
Зертханалык жұмыстың мақсаты: операторлар мен функциялардың барлық түрлерін қолдана отырып, таңдамалар мен сұратуларды жасауды үйрену.
Зертханалық жұмысты орындауға тапсырма: Жұмысты орындаған кезде Ресей Федерациясының векторлық қабаттар жинағы қолданылады.
* RUS_OBL кестесінен 1995 жылғы ең көп және ең аз қала тұрғындары бар ауданды таңдау.
* Adm_cent кестесінен 1000 жылға дейін пайда болған қалаларды таңдау.
* Сіtу_200 кестесінен 1943 жылы пайда болған калаларды таңдау.
* RUS_OBL кестесінен ерлері әйелдерінен кеп аудандарды таңдау.
* Операторлардың әр тобына екі SQL сұратуларын құрастыру
* Барлық :: негізгі сө3Dер мен шамаларды қолдана отырып, SQL сұратулар немесе таңдамалар құрастыру.
* Математиклық функцияларды, күн мен уақыт функцияларын, жолдық функцияларды қолдана отырып, екі SQL сұратулары немесе таңдамаларын құрастыру.
* Барлық географиялық функцияларды қолдана отырып, SQL сұратулары немесе таңдамаларын құрастыру.
MapInfo Анықтамасын қолдана отырып, объектілерді қайтаратын функцияларды қолдану.
Теориялық мәліметтер
<<Выбрать>> командасы.
<<Выбрать>> командасы сұратуларды кестеге енгізуге мүмкіндік береді. Оның көмегімен жазбаларды және олармен салыстырылатын аттрибуттарының мәндері бойынша графикалық объектілерді таңдауға болады. Осылайша, Карта немесе Тізім терезесінде талаптарды қанағаттандыратын объектілерді белгілеуге болады. Сұратулар нәтижелерін кесте түрінде сақтауға, Тізім, Карта және График терезелерінде қарауға болады.
Тізім терезесімен жұмыс істегенде МарInfo сұратуда талапты қанағаттандыратын жазбаларды (Тізім жолдары) белгілейді. Карта терезесімен жұмыс істегенде Бұл жазбаларға сәйкес келетін графикалық объектілерді белгілейді. Егер терезенің екі түрімен де жұмыс істелініп жатса, жазбапар да графикалық объектілер де белгіленеді Барлык жағдайларда МарInfo сұратуды өндеу нәтижелері бар <> (немесе <<Выборка>>) атты жұмыс кестесін автоматты түрде жасайды. Бұл кестені кез-келген басқа кестені сияқты Тізім, Карта немесе График терезесінде қарауға болады. Сонымен қатар оны <<Создать копию>> командасымен басқа атпен сақтауға болады.
Өрнектерді жасаудың екі әдісі бар. Біріншіден, өрнекті тура енгізуге болады. Бұл әдіс әдетте жай өрнектерді енгізгенде тезірек болады. Екінші әдісте <<Выбрать>> диалогінде <<Составить>> батырмасын басуға және <<Выражение>> диалогінде терезешелердің көмегімен өрнекті жасауға болады.
<<Выражение>> диалогінде тізімнің үш кішкене терезесі бар, оның көмегімен мына өрнектерді құрастыруға болады: <<Колонки>>, <<Операторы>> және <<Функции>>.
<<Колонки>> - кестенің барлық бағаналарының тізімін құрайтын терезе. Егер кесте алдыңғы сұраныс бойынша есептелген бағаналарды құраса, онда осы бағаналарда да саналып шығарылады.
<<Операторы>> - бұл терезе математикалық және логикалық операторлардың тізімінен кұралады.
<<Функции>> - бұл терезе бір және одан көп параметрлерден және олардың мәндерін қайтаратын математикалық функциялардан тұрады. Бұл функциялар кейбір бағаналардың берілгендерінен қарапайым функциялардың мәнін алу үшін қолданылады.
<<Выбрать>> командасын орындау кезеңдері:
<<Выбрать>> командасының көмегімен объектілерді таңдау процесі жалпылама төмендегідей жүзеге асады:
* <<Запрос>> менюынан <<Выбрать>> командасын орындаймыз.
* Жазбаларды таңдауға қажетті кесте атауын таңдаймыз.
* Жазба таңдау кезіндегі шарт ретінде қолданылатын логикалық өрнекті құрау керек.
* Сұранысты өңдеу нәтижелерін сұрыптайтын бағананы таңдаймыз (бұл міндетті емес). Стандартты режим сұрыптаусыз жүргізіледі.
* <<Список>> терезесіндегі таңдалған жазбаларды көру үшін <<Результат в список>> жалаушасын орнату керек.
* МарInfoда құрылған таңдаманың уақыTINа кестесі үшін <<Спиок>> терезесі ашылады.
МарInfoда <<Запрос1>>, <<Запрос2>> және тағы басқа таңдамалар үшін уақыTINа кестедерді атайды. <<Выбрать>> және <> командаларының көмегімен жазбаларды таңдау кезінде стандарттың орнына таңдама кестесінің өз атауын беруге болады. Бұл атау <<Поместить в таблицу>> терезесіне енгізіледі. Сұраныстың кестесін дискіге <<Создать копию>> командасымен басқа атаумен сақтауға болады.
<> командасы.
<<Выбрать>> командасы едәуір күрделі сұраныстарды түжырымдауга жағдай жасаса, ал <> командасы одан да күштірек. <<Выбрать>> командасымен құрылған сұраныстар кестесіндегі жазбаларда алғашқы кестемен салыстырғанда ешқандай қосымша ақпараттар болмайды. Бұл шын мәнісінде сол жазбалар, олар тек бірге қосылған. <> командасының көмегімен алғашқы кестелерде кезікпейтін мәліметтерден тұратын сұраныстар кестесін кұрауға болады.

1. Операторлар
Математикалық операторлар
+ қосу А+В
- азайту А-В (алу) - А (теріс сан)
* кебейту А*В
/бөлу А/В
[˄]дәрежеге алу А[˄]В Жолдық операторлар:
+ <<жапсырылу>> - жолдық өрнектер немесе жолдарды қосу.Салыстыру операторлары:= <<тең>>
< > <<тең емес>>> <<үлкен>>
< <<кіші>>
>= <<үлкен немесе тең>>
<= <<кіші немесе тең>>
Логикалық операторлар:
Аnd - <<истина>> мәнін егер екі оның аргументі (логикалық өрнектер) шынайы болған жағдайда ғана қабылдайды. Басқа сөзбен айтқанда, жазба таңдамаға кіру үшін қос шартты қанағаттандыру қажет.
Оr - <<истина>> мәнін, аргументтерінің біреуі <<истина>> мәніне ие болса ғана қабылдайды. Басқа сөзбен айтқанда, жазба таңдамаға кіру үшін шарттың біреуін қанағаттандыру қажет.
Not - егер аргумент <<ложь>> мәніне ие болса <<истина>> мәнін қабылдайды және керісінше. Басқа сөзбен айтқанда, жазба тандамаға кіру үшін шартты қанағаттандырмау керек.
2) Өрнектердегі маңы3Dы сө3Dер
МарInfoның кейбір диалогтарында бағаналардағы мәндерді есептеудің математикалық өрнектерін құрау үшін <<Выражение>> диалогын шақыруға мүмкіндік болады.
МарInfoда <<аnу>> (жиын элементтерінің кез-келгенін таңдау), <<аll>> (барлық мәндер) және <> (анықталған мәндер арасындағы) маңы3Dы сө3Dер қолданылады. Өрнектерді беру кезінде бұл маңы3Dы сө3Dерді пернеде теру керек.
3)Функциялар
Математикалық функциялар:
Аbs (num) - санның (модуль) абсалютті мәнін қайтарады.
Cos (num) - радиандағы санның косинусын қайтарады.
Int. (num) - санның бүтін бөлігін қайтарады.
Maximum (num, num) еқ ^лкен сзъды қяіЬ драды
Minimum (num, num) - ең кіші санды қайтарады.
Round (num1, num2) - жақын еселікке (num2) дейін дөңгелектенген(num1) санды қайтарады.
Sin (num) - радиандағы гшт санының синусын қайтарады.
Tan (num) - радиандағы пит санының тангенсін қайтарады.
Айы, күні, жылы және уақыт функциялары:
Сіn Dате ( ) - ағымдағы айы, күні, жылын қайтарады.
Dау (dаtе) - сол күнгі айы, күні, жылын қайтарады (1-ден 31 -ге дейін)
Моnth (date) - айдың күнін қайтарады (1-ден 12-ге дейін)
Wеекdау (date) - аптаның күніін қайтарады (1-ден 7-ге дейін), 1 жексенбіге сэйкес келеді.
Үеаr (datе) - күннің компоненті - жылды қайтарады.
Жолдық функциялар:
Сһr $(пит) - кодпен берілген белгіні қайтарады (мысалы Сһr $ (65) <<А>>-ға тең).
Deformat Number $ (str) - Fоrmat Number$ функциясына кері әсер етеді, жолдагы мыңдық бөлгіштерді жояды.
Fоrmat$ (пит str) - санның жолдық көрінісін қайтарады. Мысалы: Fоrmat $ (12345.678, <<$,#.##>>) <<$12.345.68>> қайтарады.
Fоrmat Number $ (пит) - форматталған жолды көрсететін жолды қайтарады. Бұл функция ҒогтаІ$ функциясына қарағанда қарапайым, бірақ икемділігі аз (мысалы, әрқашан мыңдық бөлгішті қояды).
Instr (пит. str, str2) - жолдағы ішкі жолақтьщ бірінші белгісінің қалпын қайтарады.
LCase$ (str) - төменгі регистрде жазылған жолды қайтарады.
Left $ (str. пит) - str жолындағы бірінші пит таңбаларын қайтарады.
Len(str) - жол таңбаларыньщ санын қайтарады.
LTtrim$ (str) - Жолдың басындағы барлықбос аралықты жояды. Міd$ (str, питі, пит2)- нөмірі пит1 параметрімен анықтапған таңбадан бастап, 5/г-дан пит2 белгілерін қайтарады.
Рrореr$ (str) - араласқан регистрде жазылған жолды қайтару (эрбір сө3Dің бірінші таңбасы бас эріптен басталады).
Right$ (str. пит) - str жолының соңғы пит таңбаларын қайтарады.
RTrim$ (str) -- жолдьщ басындағы барлық бос аралықты жояды.
Str$ (ехрr) - өрнектің жолдық көрінісін қайтарады.
Ucases$ (str)- жоғары регастрде жазьшған жолды қайтарады.
Val (str) -жолдағы санды қайтарады, мысалы Val (<<18>>) 18-ге тең.
Географиялық функциялар:
Аrеа (оbj, str) - объектінің ауданын қайтарады. str параметрі <> және <> сияқты өлшем бірліктерін береді.
CentroidX(obj) - центроидтың Х-координатын қайтарады.
CentroidY (оbj) - центроидтың Ү-координатын қайтарады.
Distance (пит х. пит у. пит х2. пит у2, str) - координаттармен берілген екі нүкте арасындағы қашықтықты қайтарады. str паріметрі <<ті>> және <<кт>> сияқты өлшем бірліктерін береді.
ObjectLen (оbj,str) - объектінің үзындығын қайтарады. str параметрі <<ті>> және <<кт>> сияқты өлшем бірліктерін береді. Тек <<доға>>, <<сызык>> және <<көпсызық>> түріндегі объектілер нөлдік емес ұзындыққа ие болады.

Perimeter (оbjstr) - объектінің периметрін қайтарады. Str параметрі <> және <<кт>> сиякты өлшем бірліктерін береді. Тек <<эллипс>>,>> <<аймақ>> және <<тікбұрыш>> объектілері нөлдік емес ұзындыққа тең болады. Объектілерді қайтаратын функциялар:
Buffer (оbl, пит res, пит width, str) - буферлік аймақты қайтарады. Num res параметрі келісім береді, пит width - буфер радиусы, str - өлшем бірлігінің атауы.
Сеntroid (оbj) - obj объектісінің центроид орнындағы нүктелік объектіні қайтарады.
СreateСіrclе (пит х, пит у. пит radius) - <<эллипс>>, <<шеңбер>> түріндегі объектіні қайтарады. Nит radius параметрі радиусты мильмен өлшетеді.
СreateLine (пит х, пит у, пит х2, пит у2) - сызықты қайтарады.
СreatеРоіпt (пит х, пит у) - нүтелік объектіні қайтарады.

2.7 Географиялық операторлар мен жинақтау операторлары
Зертханалық жұмыстың мақсаты:
Географиялық операторлар мен жинақтау операторларын қолдана отырып, сұраныс пен таңцаманы құрып үйрену.
Зертханалық жұмысты орындауға арналган тапсырмалар: Жұмысты орындаган кезде Ресей Федерациясының катрасының векторлық қабатьіның жиынтығы қолданылады.
1 нұсқа:
* Ауданы 100 мың шаршы метрден көп емес және де ауыл тұрғындары қала халқынан аспайтын аймақты табыңыз. Мәліметтерді альфавит бойынша қойыңыз. Қорытынды кестеде аймақтың атауы, ауыл және қала халқының саны және аудан туралы маглұматтар болу керек.
* 1-ші тапсырмада таңцап алынған аймақтардың жалпы саны мен олардың жалпы ауданын, ең үлкен және ең аз аудандары бар айиақтар мен олардың орташа ауданын анықтау керек.
* 1989 ж халқының тығы3Dығы ең аз болған аймақты табыңыз. Қорытынды кестеде атырап атауы мен халық тығы3Dығын келтіріңіз.
2 нұсқа:
* Ер адам саны эйел тұрғындардан, ал ауданы 500 мың шаршы метрден аспайтын аймақты табыңыз, мәліметтерді алфабит бойынша келтіру керек. Қорытынды кестеде аймақ атауы, ер және әйел адамдардың саны мен аудан туралы мағлұматтар болу керек.
* 1-ші тапсырмада таңдап алынған аймақтардың жалпы саны мен олардың жалпы ауданын, ең үлкен және ең аз аудандары бар айиақтар мен олардың орташа ауданын анықтау керек. Барлық мәліметтер бір кестеде орналасу^қажет.
3) 1989ж халқының тығы3Dығы ең аз болган аймақты табыңыз. Қорытынды кестеде атырап атауы, халық тыгы3Dығы болу керек.
Теориялық мәліметтер:
МарInfo ақпараттық құрылымы реляциондық мәліметтер базасымен МБ ұқсас. Кез-келген СУМБ сұранысына МарInfoда ұқсас кестелерге сұраныстар орындауға да болады. Сұраныстарды географиялық операторлармен толықтырылган SQL, синтаксисі қолданылады. Бұл операторларды егжей-тегжейлі қарастырайық:
- Сontains (<<Содержит>>) операторы - А объектісі В рбъектісінқұрайды. МарInfoда бұл А объектісінің шекарасында В объектісініңцентроиды орналасқан жағдайлармен түсіндіріледі;
- Сontains entire (<<Полностью содержит>>) операторы - В объектісініңшекарасы А объектісі шекарасының ішінде орналақанда, А объектісі Вобъектісін толықтай құрайды;
* Within (<<Внутри) операторы - егер центроид В объектісініц шекарасында орналасса, А объектісі В объектісінің ішінде жатады;
* Еntirely within (<<Полностью внутри>>) операторы - егер А объектісінің шекарасы В объектісінің шекарасының ішінде датса, А объектісі В объектісінің ішінде толықтай орналасады;
- Іntersects ( <<Пересекает>>) операторы - А объектісі В объсктісімеиқиылысады, яғни олар бір жалпы нүктеге ие болады.
МарInfo сұраныстар тілі жиынтық операторлар Count (мөлшер), Sum (қосынды), Міn (ең кіші мән), Мах (ең үлкен мән), Avg (орташа) жәңе. WtAvg-ты (орташа өлшенген мән) қолдануға мүмкіндік береді.
2.8 Графиктерді салу
Зертханалық жұмыстың мақсаты: График арқылы кеңістіктік деректерді талдап үйрену.
Зертханалық жұмысты орындауға арналған тапсырмалар:
Жұмысты орындағанда Ресей Федерациясының картасының векгорлық қабаттарыяың жиыніъіғы қолданылады.
* Он жазбаға дейін құраған, 2-3 кестеден таңдама жасау.
* Алынган тандамалардан графиктің барлық түрін сызып және барлық Тақырыптарды дұрыс баптау.
* Өз үлгіңді сақтау керек.

Теориялық мәліметтер
Графикті салып болғаннан кейін кестеден объектінің эр түрлі сипаттамаларының мәнін көрнекі салыстыруға болады. МарInfo үшөлшемдіден бастап ең қарапайымға дейін түрлі графиктерді құруга мүмкіндік береді. Графиктердің эрбір түрі өзінің баптауымен ерекшеленеді және белгілі бір мақсат пен міндеттерге пайдаланылады. Форматталудың Бұл ерекшелігі мен қосымша мүмкіндіктері графиктің сырт пішіні мен мазмұнына толық бақылау жасайды. Графиктерді салу үшін қажетті командалар:
* <<Окно - Новый график>> командасын орындау. Графиктер мастерінің бірінші қадамы ашылады.
* График түрі мен үлгіні тандау. <<Далее>> батырмасын басу керек. Графиктер мастерінің екінші қадамы ашылады.
* Графикті салуды қажет ететін кестенің атын таңцау, <<ОК>> батырмасын басу қажет.
Көрсетілген кестедегі мәліметтер бағаналық график түрінде көрсетіледі. Бұдан басқа, басты менюда График менюы пайда болады. Бұл менюдың командалары арқылы график түрін баптау, атап айтканда оның түрі, көрсету стилі, шрифт және тақырыптарын өзгертуге болады. Және График менюындағы X және У осьтерінің түрін реттеуге болады.
График терезесі енді Query 1 деп аталады. Бұл сұраныстар тізбектеліп Query 1, Query 2 және тагы сол сияқты) немірленеді. МарInfo Графиктердің 10 нұсқасын ұсынады. Графиктің эрбір түрі ең аз дегенде графикті салуга қолданылатын бір үлгіден түрады.
Деректер қатары - графикті салуға негі3Dелген деректердің тізбегі.
График объектісі - таңдап алуға болатын графиктегі элемент.
График қатарлары - біртұтас керкемделумен бірлескен графиктегі объектілердің тізбекшесі.
Графиктердің ЗD бөлімі әр түрлі үшөлшемді графиктерді кұруға мүмкіндік береді. Үшөлшемді графиктердің көптеген үлгілері бағаналық графиктерге негі3Dелген. Үлгілер төменде жазылған - олардан ең лайықты нухқаны таңцап алуға болады. Негізгі графикті қүрғаннан кейін график кескінінің өте мұқият баптауға келтірілуі үшін көптеген мүмкіндіктер болады, мысалы, ЗD графикіндегі көз бұрышының өзгеруі, оның айналуы және басқалар.
3D бағаналар - Бұл көлемдік бағаналы график.
ЗD қалқымалы кубтар - Әрбір өлшенген шама (мысалы, тұрғындар) куб ретінде бейнеленеді. Тәуелді шама графиктегі кубтың орнын анықтайды. Ең үлкен мәнге ие кубтар калқымалы болып бейнеленеді.
ЗD қалқымалы сфералар - бұл график қалқымалы куіларіа ұқсас, бірақ кубтардың орнына сфералар қолданылады.
3D сызықтар - Әрбір жеке категория (мысалы, елдер немесе қалалар) үшін өлшенген барлық мәндер шамасына байланысты үшелшемді кеңістікте пішіні өзгеретін сызықтармен қосылады.
3D пирамидалар - Әрбір өлшенген мән үшөлшемді пирамида түрінде келтіріледі. Бұл график бағаналық графикке ұқсас, яғни мәні үлкен болған сайын, пирамида биіктей береді.
ЗD Деңгелек бағандар - бұл график ЗD бағаналарга ұқсас, бірақ айырмашылыгы оның мәндері цилиндрлер түрінде келтірілген.
Аудандық графиктер деректер қатарын аудандар түрінде бейнелеуге мүмкіндік береді, яғни X осінен қатар сызығьша дейінгі аудан көк түспен боялады немесе пприхпен толтырылады. Таңдауға болатын үлгілер:
Кластер - кластер ретіндегі график аймақтарын деректердің қатарлары арасындагы абсалюттік ара қатынасты көрсету үшін аудандық фигураларды жауып керсетеді.
Пайы3Dық - пайы3Dар түріндегі график аймагы - бұл деңгелек диафамманың нұсқасы. Әрбір топ үшін эр серияға арналган жиынтық мәнінде үлесі қосылган оның пайызы есептеледі. Осьтің мәндерін 0-ден 100-ке дейін қабылдайды.
Табандық - аудандық пішіндер бірі бірінің үстіне екіншісі орналасады.Ось барлық топтарға арналған жалпы қосынды мәндерге сәйкес келеді.
Бағаналық графиктер:
Кластер - Кластер түріндегі бағаналық графиктер - бұл келесі бірінен соң бірі болып орналасқан бағаналар тобы. Бұл екі елшемді бағаналық графиктер үшін стандарт болып табылады.
Пайы3Dық - пайы3Dар түріндегі бағаналық график. Жалпы қосындыдагы кез-келген категорияның үлесін бейнелейді. Әрбір топ үшін әр серияга арналған жиынтық мәніндегі үлесі қосылған оның пайызы есептеледі.Осьтің мәндерін 0-ден 100-ке дейін қабылдайды.
Табандық - Бағаналар топтар бойынша және де эрбір топтағы бір фигура екінші фигураның үстіне орналасады. Осылайша топта қатардагы барлық деректер орналасады.Ось барлық топтарга арналған мәндердің жалпы қосындысына сәйкес келеді.
Кепіршік графиктер:
Кепіршік графиктер деректерді X және У осьтері бойынша кескіндеп және үшінші құрауыш Z-ті графиктегі фигура шамасына сай бейнелеуге мүмкіндік береді. Көпіршік графиктерде нұсқалған ретте эрбір жазбаға Х,У және Z мәндері салынады. Басқа сезбен айтқанда, бұл Z параметріне тәуелді болатын, X және У осьтері бойынша құрылған екі өлшемді график.
Бағандар:
Кластер- Бағандардың әрбір тобы бір категория үшін біріге топталады.
Пайы3Dық Пайыз түріндегі бағандардың графигі цеңгелек диафаммага ұқсас болып келеді. Әрбір топ үшін әр серияға арналған жиынтық мәндеріне үлес қосылған оның пайызы есептеледі.Осьтің мәндерін 0- ден 100 % -ке дейін қабылдаймыз.
Табандық - Табандық бағандардың графигі табан бойынша орналасқан бағандар тобын керсетеді. Әрбір табан топтағы барлық серияларды біріктіреді, олардың қосындысы топтағы жиынтық мәнге тең болады. Осы барлық топтарга арналған мәндердің жалпы қосындысына тең.
Гистограммалар:
Гистограммалар ауқымдар бойынша мәндердің таратылуын көрсетеді. Графиктің Бұл түрі мәндерге негі3Dелген ауқымдардағы мәндерді топтастырады. Әрбір ауқымдағы деректер санын өлшейді. Нәтиже бағаналар түрінде кескінделеді. Үлгілердің 2 нұсқасы болады: Көлденең - бағаналардың көлденең бағдары
Тік- бағаналардың тік бағдары. Сызықты графиктер:
Кластер- кластер түріндегі сызықты графиктерде сызықтар деректер сериясының арасындағы абсолюттік арақатынасты көрсете бірінің үстіне бірі кескінделеді.
Пайы3Dық- эрбір топтар үшін әр серияға арналған жиынтық мәндеріне үлес қосылған оның пайызы есептеледі.Осьтің мәндері 0-ден 100%-ке дейін қабылданады.
Табандық - сызықтық графиктерде сызықтар бірінің үстіне бірі табан ретінде орналасады.Ось барлық топтар үшін мәндерінің жалпы қосындысына сәйкес.
Дөңгелек диаграммалар:
Деңгелек- дөңгелек диаграмма жекелеген мәндердің пайы3Dық үлесін көрсетеді.
Сақиналы- сақиналы дөңгелек диаграмма дөңгелекке үқсас болып келеді, бірақ онда деректердің бірнеше қатарын бейнелеуге болады. Барлық сегменттердің жиынтық мәні сақинаның ортасында орын алады.
Нүктелік- Бұл біз әдеттенген Х-У графигі. Нұсқалған реттегі эрбір жазба үшін екі X және У мәні талап етіледі. Беттік графиктер:
Бет - Бұл графикте барлық нүктелер ү3Dіксіз бет пен толқын түрінде кескінделеді.
Шеттік бет - беттегі тік шеттері көрсетілген беттің эдеттегі графиктік нүсқасы.
Соттық бет- Ара соты түріндегі беттің әдеттегі графигінің нұсқасы.

2.9 Тақырыптык картаға түсіру
Зертханалық жұмыстың мақсаты: Кеңістіктік деректерді тақырыптық карталарды салу арқылы талдап үйрену.
Зертханалық жұмысты орындауға арналған тапсырма:
Жұмысты орындаған кезде Ресей Федерациясы картасының векторлық қабаттарының жиынтыга қолданылады.
Тақырыптық карталардың барлығын толтыру үлгісін езгерте және олардың легендасын баптай отырып салу керек.
Теориялық мәліметтер:
Тақырыптық картаға түсіру деректерді кернекі керсету мен талдау жасаудың қүралы болып табылады. Ол деректерді картадағы графикалық бейнелермен салыстырады.Тақырыптық картада кестелік керініс арқылы байқалмайтын деректердің езара байланыстығы мен тенденцияларын жеңіл керуге болады.
Тақырыптық карталарды карталар дец салыстыратын олардың мәндеріне құралдармен көрсетілген объектілерді атайды. Безендіретін бояумен қатар графикалық қүралдарға штрихтау, таңбалар түрі және керініс әдістері мен диаграммалар жатады.
Тақырыптық карталарды құрудың операциясын шартты бвлу деп атаймьгз.
Маріпйз§а тақырыптық карталар графикалық объектілерге картада түстер,штрихтау және кестедегі мәндеріне сэйкес келетін таңбалар түрлерін орнату жолымен қүрылады.
Бағаналық және деңгелек диаграммалар деректердің бірнеше түрін біруақытта салыстыруга мүмкіндік береді.Тақырыптық (немесе шартты) карталарды құру үшін тақырыптық картаның түрін, картаны салуга арналған кесте атауы мен оның жолдары және эртүрлі баптауды да тавдап алуга болатын үш диалог қолданылады.
Тақырыптық картаны құру үшін келесі қадамдарды жүзеге асыру қажет:
1) <<Карта - Создать тематическую карту>> командасынтаңдау.Тақырыптық карталар үшін үлгілері қосылған диалог пайда болады.
2) Тақырыптық картаның талап етілетін түрін тандау керек. МарInfoтақырыптық картаның жеті әртүрлі түрін құруға мүмкіндік береді. Әрбіртүрде езінің маңычы мен еоекгаеліктері бопады:
- Ауқымдар картасы. Әрбір түс сандық мәндердің ауқымын керсетеді.
* Бағаналық диаграмма. Бағаналық диаграммалар эрбір объектінің ортасында орьш алып,боялады.
* Дөңгелек диаграмма. Деңгелек диаграммалар әрбір объектінің ортасында орын алып.безендіріледі.

* Бөліктелген таңбалар әр түрлі өлшемдегі таңбалардың мәндерінің шамасын көрсету үшін қолданылады. Үлкен өлшемді таңбалар үлкен мәндерге сэйкес және керісінше болады.
* Нүктелер жиынтығы. Нүктелераймақ шегінде орын алады және аймақтардың эрбір ішкі нүктелерінің жалпы саны берілген аймаққа сәйкестендірілген мәнді бейнелейді.
* Дара мәндер. Әрбір жеке мән жеке түс немесе белгімен көрсетіледі.
* Бет - нүктелік деректер мәндерін интерполяциялау Нәтижесінде алынған растрлық жиьш.
Тақырьттық үлгіні таңдау қажеттігі туындайды. Тақырыптық үлгіде қолданылатын түстер, ауқымдарға сандық деректердің жиынын бөліктеу әдісі мен легенданы баптау сияқты картаның күйге келтіруін қү-райды. Бұл үлгілер жұмыстың ағымдағы және кейінгі сеанстарында қолдануға болады. Үлгі тақырыптық карта құрылган салын эрбір жағдайда таңцалу керек. Тақырыптық картаның эрбір түрі үшін алдын ала қүрылған үлгілердің жиынтығы болады, одан басқа жеке меншік үлгілерді кұруға болады. Ауқымдар картасы мен жеке мәндер жағдайында боялатын графикалық объектілердің түрлерін білу керек. Бұл тақырыптық карталарда нүктелік,сызықтық және көпбұрышты объектілер үшін үлгілер болады.
* <<Отдельные значения>> батьфмасын басып, көпбұрышты объектілер үшін стандартты үлгіні тандау керек. <<Далее>> батырмасын басу керек.
* Мәндері бойынша тақырыптық карта кұрылып, кесте мен өріс таңдаланатын екінші <<Со3Dание тематической карты>> диалогы пайда болады. <<Далее>> батырмасын басу керек. <<Со3Dание тематической карты -Шаг 3 из 3>> диалогы пайда болады.

* Бұл диалогта қабат деректерінің жеке мәндерге бөліну мысалы бейнеледі. Егер қабат объектілерінің толтыру стилін өзгерту қажет болса, онда <<Стильдер ...>> батырмасын басу керек. Әр объектілер тобы үшін қажетті стилі белгіленетін <<Настройка отдельных значений>> диалогы пайда болады. Соңғы жөндеуден кейін <<ОК>> батырмасын басу керек.
* Тақырыптық қабаттың легендасын өзгерту үшін <<Легенда>> батьфмасын басу керек. << Настройка легенды>> диалогы пайда болады. Бұл диалогта легенданың атын, шрифт пен легенданың ез стилін өзгертуге болады.
7) Барлық өзгертулерден кейін екі рет <<ОК>> батырмасын басу керек.Боялған объектілері бар карта мен объектілер мәндерін сипаттайтын<<Легенда>> шығады. Тақырыптық қабаттардың көрсетілімін барлық басқақабаттарының көрсетілімі сияқты реттеуге болады. <<Управление слоями>>диалогына <<Оформления>> (тек масштабты эффект) және <<Со3Dаниетематической карты>> (Тақырыптық қабаттың легендасы мен стилі)диалогы қолданылады.
Тақырыптық қабаттар картада негізгі қабаттарды салғаннан кейін салынады.Сондықтан олар <<Управление слоями>> диалогындағы қабаттар тізімінен жоғары орналасқан және ерекше түрде белгіленген.
Тақырыптық қабаттар туралы ақпарат бұл тізімде тақырыптық карта түрі - айнымалылар тізімі түрінде келтіріледі.
Алдымен тақырыптық картаның түрі, содан соң тақырыптық картаны түсіру үшін қолданылатын айнымалылар тізімі керсетіледі. Егер диалогта толық тізімді көрсетуге орын жетпеген жағдайда айнымалылар тізімі алынып тастайды.
Егер тақырыптық картаны құрғаннан кейін, ондағы бір нэрсені өзгерту қажет болса, онда баптау жүзеге асырылып, стильдер мен легенда құрауыштары ауыстырылатын <<Настройка тематической карты>> диалогын табуымыз керек. <<Настройка тематической карты>> диалогына кірудің МарInfoда екі жолы бар. Бірінші <<Карта - Настройка тематической карты>> командасын орындау немесе легенда терезесінің Тақырыптық легенда белімінде <<мауспен>> 2 рет басу керек. Картаны езгерту қажет болса, баптауды өзгертудің тәсілі ретінде қолданылатын үлгіні езгертуді қолданамыз.
Басқа түс немесе басқа ауқымдарды езгерту кезінде <<Настройка тематической карты>> диалогындагы үлгі тобындағы <<Заменить>> батырмасын басу керек. Онда тақырыптық карталардың бұл түріне арналған түсінікті үлгілердің тізімі ашылады. Жаңа үлгіні тақдап, <<ОК>> батырмасын басу керек. Сәйкесінше баптаулар езгереді. <<Заменить>> батырмасын тақырьштық картаны құрғаннан кескін басамыз.
2.10 Геокодтау
Зертханалық жұмыстың мақсаты: Деректер базасының кестелеріне графикалық ақпаратты қосу үшін геокодтау процесін қолдануды үйрену.
Зертханалық орьшдауға арналған тапсырма:
Жұмысты орьшдау кезінде векторлық карта, яғни бірнеше қабаттардан құралған карта.гаг архиві мен жерпайдаланушылар туралы мағлұматтарды жинақтаған тёЬ мәліметтер файлы қолданылады.
Автоматгы түрде және қолмен геокодтауды жүргізу.
Теориялық мәліметтер:
Картадағы деректерді керсету үшін, алдымен X және У координаттары деректердің әрбір жазбасын салыстыру қажет. МарInfo X және У координатгары салыстырған кестедегі геофафиялык ақпаратты ондағы геофафиялық ақпаратпен салыстыру негізінде X және У координаталары кейбір кестенің жазбасына иемдене алады (бұл кестені і3Dестіру кестесі деп атаймыз). МарInfoдағы осындай процесті геокодтау деп атаймыз.
Шынында геокодтау - нүктелік объектіні деректер базасына орналастыру болып саналады. Бұл кестені геокодталған кесте деп атаймыз. Географиялық карталар координаттар объектілері бар карталар түрінде керсетілетін і3Dестіру кестесінен алынады. Жазбаны геокодтау үшін:
* МарInfo геокодталған кестедегі адрес пен і3Dестіру кестесіндегі адресті салыстырады.
* І3Dестіру кестесінен координаттарды алып, оларды геокодталған кестедегі нүктелік объектіні кұру үшін қолданады.
Геокодтаудың жалпы процедурасы
Кейбір кестелердің жазбаларын X және У координаттармен салыстыру үшін, <<Таблица - Геокодированме>> командасын орындаймыз. МарInfo келесі деректерді беретін <<Геокодирование>> диалогын ашады:
- Жазбаларға X және У координатын беретін кесте атауы;
* Салыстыру кезінде қолданылатын ақпараттан тұратын і3Dестіру кестесі бағаныньщ атауы;
* Географиялық ақпарат қолданылатын і3Dестіру кестесінің атауы;
* Салыстыру кезінде қолданылатын і3Dестіру кестесінің бағанының атауы.
Геокодтау диалогында және де геокодтауды автоматы немесе қолменрежимін таңдап алуға болады. Автоматты геокодтауда МарInfo деректердің тек толық сәйкес келуінде кодтауды жүргізеді, қалған жазбалар есептелінбейді. МарInfoда пайдаланушыға геокодтау процесінің соңына дейін назар аударьшмағандықтан, Бұл әдіс тезірек жұмыс істейді Қолмен кесте геокодталған жагдайда, МарInfo тура аналогты таппағанша процесті әрбір рет тоқтатып, пайдаланушыға нұсқалар тізімінен мәнді таңдап алу мүмкіндігін береді.
Кестені алдымен автоматты геокодтап, қалған өңделмеген жазбаларды кейін қолмен кодтау үсынылады.
2.11. Жер бедерініц цифрлық моделін құру мен талдау
Зертханалық жүмыстың мақсаты: Жер бедерінің цифрлық моделін талдап және құрабілуді үйрену.
Зертханалық жұмысты орындауға арналған тапсырма:
* Тіркелген файлда гаstr 3.jpg (Гаусс- Крюкердің топографиялық картасы М1:200000, GК, 14 аймақ) 6x6 километр бөлігін тандап алу керек және де көпбұрышты обьектінің шекарасын өгкізу.
* Бөлік шегінде барлық көлденең сызықтарды келесі ережелерді ескере отырып цифрлау керек: изо сызықтар үзіліп және қиылыспайды, олар өз- ө3Dерінде немесе шекарада тұйықталады.
* Көлденең сызықтар кестесі үшін <<биіктік>> бағанын құрып, әрбір изосызыктар бойынша деректерді енгізу. Нольдік мәндер болмау керек. Көлденең сызықтар 20 метр сайын жүргізіледі.
* <<Бет>> түріндегі тақырыптық картаны құру.
* 3D картасын кұру.
* 3 0\ТЕ\У талдауының қосымша модулін жүктеу керек.
7) Аныктамалық ақпаратты қолдана отырып, ЖБЦМ-ға талдаужүргізу.

Теориялық мәліметтер:
Жер бедерінің цифрлық моделі - ЖБЦМ қолданбалы экологиялық міндеттердің тұтас қатарьга шешуде, атап айтқанда төтенше жағдайларда, су тасқыны, ландшафтардың бұзылу дэрежесін бағалау және тағы басқаларды болжау үшін маңы3Dы. ЖБЦМ-ды талдаудың нәтижелері бойынша ГАЖ құралдарында мекендердің көлбеу бұрышының картасы мен беткейлердің экспозициясын алады, берілген багдар бойынша көлденең және тік профильдерді қалыптастырады, белгіленген шолу нүктелерінен көз көретін аумағын бағалауды орындайды. ЖБЦМ-ды бейнелеу үшін әртүрлі пішіндерді қолданады.
МарInfo Professional ү3Dіксіз растырлық түрлі-түсті бейнелеу әдісін қолдана, тақырыптық картаға түсіруді жаңа деңгейге көтерді. Тақырыптық карталардың бұл түрі жүйелі тік бұрыш тордың интерполяцияланған нүктелерінің немесе деректердің берілген кестеден триангуляциялануы негізінде құрылған тақырыптық растрлық бет ретінде белгілі болып келеді.. МарInfo Professional жүйелі бет орайын интерполяцияланған деректерден генерация жасайды және оны <<Карта>> терезесінде растрлы бейне ретінде бейнелейді.
Интерполяцияланудың алторитмдері беттік файлдар деп аталатын арналған арнайы файлдар түрін құрайды. МарInfo интерполорымен беттің тақырыптық картасы құрылғанда, файлдың стандартты аты <<имя файла имя поля>> mig кеңейтілуімен генерацияланады. <<Со3Dание тематической карты - Шаг 2 из 3>> диалогында осы файл аты мен оны табу жолын беруге
болады.
Беттің файлдар интерполянциясының басқа модулін де құруға болады. МарInfo Professional тақырыптық беттерді құру үшің IDW (қашықтыққа кері тәуелділіктен нүктелер жиынын қолданатын интерполяция) және ТГК (реттелмеген триангуляциондық желі бойынша интерполяция) интерполяторларын ұсынады.
IDW - интерполяторы көршілес деректерге эсер ететін және өзарасында ішкі байланысы жоқ (мысалы халық саны туралы деректер) ерікті деректер үшін жақсы келеді. Бұл әдіс деректер аумағы бойынша көп шашырағандарға арналған.
IDW - интерполяторы барлық зерттелетін картаға түсіру аймағын тікбұрышты тормен жабатын беттің ұяшығындағы мәндерді есептейді. Кестедегі берілген мәндердің эрбір нүктесі беттің ұяшығындагы мәндерді есептеу үшін қолданылады.
Орталандыру процедурасы жүргізілгенде, орталандыруға қатысатын барлық мәндер берілген нүктеден есептеу жүргізілетін бет ұяшығының ортасына дейінгі қашықтыққа кері пропорционал болады. Зілдеме нүктеге дейінгі қашықтьгққа кері пропоционал болғандықтан, үяшықтан нүкте алыстаған сайын оның үлесі де азайып отырады. МаріпЬда бетті есептеу процесі алғашқы кестенің тікбүрышын минималды сипаттаушыны (ТМС) анықтаудан басталады. Бет квадраттық өлшемдері бойынша бірдей белінеді.
IDW -интерполятор үшін баптаулар <<Со3Dание тематической карты -Шаг 3 из 3>> диалогындағы <<Настройка>> батырмасын басқанда жүзеге асады.
Yenяшық өлшемін және алғашқы нүктедегі мәндерді біле отырып, МарInfo әрбір ұяшықтағы параметрдің мәндерін есептейді. Есептелген мән ұяшық ортасының маңындағы арнайы берілген і3Dестіру радиусында таңдалған бірнеше нүктелер мәндерінің зілдеме орта мәні ретінде анықталады. Мәндердің өлшемі үяшық ортасына дейінгі і3Dестіру радиусына түскен нүктенің қашықтығына кері пропоционал болып келеді. IDW -да орталандыру Нәтижесіне әрбір нүктенің әсері қалай күшті болса, солайша дэреже көрсеткішін анықтайды. Дәреже көрсеткіші жогары болған сайын, ең жақын нүктелердің эсері үлкен болады. Дэреже керсеткішінің мәні 1-ден 10-ға дейін болады.
Бір ұяшыққа түсетін алғашқы мәндердің z-құрауыштарыньщ мәндерін есептеуді жүргізетін әдісті таңдап алуға болады. Бұларға орташа мелшер, қосынды, минималды және максималды мәндер жатады.
TIN-интергіолятор мекеннің биіктігі және сызықты прогрессия немесе ауадағы температура туралы деректер сияқты бет шегіндегі деректердің ез байланыстығы бар деректермен жақсы жұмыс істейді.
TIN -интерполятор кептеген алғашқы нүктелерден үшбұрыштар қүрайды, ягни барлық нүктелер кесінділері арқылы қосылып, барлық алғашқы нүктелерді байланыстыратын үшбүрыштар қосылады. Көршілес үшбұрыштардың беттерінің езі біртүтас ү3Dіксіз бет қүрайды. Кестенің алғашқы нүктелері көршілес үшбүрыштардың тебесі болып келеді. Ары қарай алынған мәндерді беттің реттеуші торына қайта санау жүргізіледі. Интерполяцияның мүндай түрі интерполяцияландырылган алғашқы деректерге мәндері бойьшша максимал жақындатады. Бүнда ГОМ' әдісімен интерполяцияландыру кезіндегіден бұрмаланулар мен тегістеу бірталай аз болып келеді.
- TIN -интерпрляцияның баптаулары <<Со3Dание тематической карты -хііаі' 3 из 3>> диалогында анықталады. <<Варианты>> батырмасы <<Настрогіки TIN интерполяции>> диалогын ашады.
IDW -интерполяторы іспетті TIN-интерполяторындағы үяшықтар квадратты, яғни үяшық елшемі биіктік пен ұзындыққа да жатқызылатын болып келеді. Беттің елшемі ұяшық елшемі езгергенде автоматты түрде жаңартылады.
TIN-интерполяциясының баптаулары егжей-тегжейлі эртүрлі дэрежемен бетгі салуға мүмкіндік береді. Жақын орналасқан нүктелерді шыгару үшін қолданылатын ара қашыктықты беруді рұқсат етіле және де ол осы нүктелерден құралған тікбұрыш диалогінің ұзындығының белшек белігі ретінде анықталады.
<<Расстояние>> өрісінде реттелмеген триангуляциаланған желі бойыяша салынган шығару бетінің арақашықтық мәндері анықталады. 0-ден үлкен мәндер үшін ортасы желі тебелері болып келетін сфераға кіретін үшбұрыштар немесе тек олардың қыры ілінеді. Бұл берілген арақашықтығы бар үшбұрышты реттелмеген торды салу үшін тиімді, олай болмаған жағдайда тиангуляциаланған желі деректерді анықтау аумагын қиятын болады.
<<Угол>> ерісінде сүйір қырды анықтайтын бұрыш (градуспен) керсетіледі. Егер кершілес полигондар арасындағы бұрыштағы айырмашылық осы мәннен үлкен болса, онда жалпы қырды <<сүйір>> деп атаймыз. Бұл параметр беттің соңғы нұсқасы үшін қолданылады. Растрлық бетті баптау.
Бет түйіндеріндегі мәндер есептеліп болганңан соң, МарInfo кестедегі максималды және минималды мәндерін ескере отырып, оларды түс спектрі бойынша топтастырады. <<Со3Dание тематической карты - Шаг 3 из 3>> диалогындағы <<Стильдер>> батырмасы <<Настройқа отображения поверхности>> диалогын ашады. Онда түстік спектрдің шкаласы, түстердің сыну нүктесі, ұяшықтардың минималды және максималды мәндері және баптаудың тағы басқа параметрлері керсетілген. Түстердің сыну әдістері.
Ауыспалы нүктелері бар шкалалар керініс сипаттамаларының сапалық айырмашылыктарын картада көрсету қажет болганда қолданылады. Бұндай шкаланы кең қолдану мысалына ойпаттар жасыл түстің эртүрлі реңімен белгіленіп, қыраттар сары не қызыл сары түстер реңімен бейнеленіп, ал таулы жерлер қызыл қоңьф түске боялатын гипсометриялық картаны жатқызуга болады.
Түс пен нүктелер санының бұзылуы жүретін мәндері бар нүктелерді баптауларда беруге болады. <<Настройка отображеня поверхности>> диалогының кірмеген тізімінде 2-ден 16 нүктеге дейін беруте болатыны ұсынылған, бірақ 255-ке дейін де беруге рұқсат етіледі. Сыну нүктесінің мәндерін деңгелектеуге болады. Егер бұзылу нүктесінің есебі түйіндер санына негі3Dелген болса, онда мәндер есептелініп бітпейінше деңгелектеу тиімп.ілігі к-ерінбейді. Түстердің сыну чүктесін есептеудің келесі әдістері бар:
- Үяшықтардың бірдей саны сыну нүктесінің мәндерін сыну нүктесінің екі көршілес мәндері арасында алганда ұяшықтардың бірдей саны құрылатындай есептелінеді.
- Бірдей аралықтар - ауысу нүктелерін алғашқы деректер мәндерінінтолық диапазонының минималды және максималды мәндерінің арасындабірқалыпты үлестіреді.
* Қолмен жасалган үяшықтардың саны - Бұл әдіс пайы3Dық қатынастың өз мәнімен сипатталатын растрды салу үшін қолданылады.
* Қолмен жасалған аралықтар - бұл әдіс алғашқы деректерге байланысты өз мәндеріне сай растрды салу үшін қолданылады.
Ең кіші мән көк, ал ең үлкен қызыл түсті иемденеді. Диалог терезесінде сыну нүктесі, олардың түсі, мәндері (атап айтқанда максималды және минималды) және пайызбен алынған мәндері көрсетілген. Егер үяшық сыну нүктесіне толыктай сэйкес мәнге ие болса, онда карта да сондай түспен боялады. Егер үяшық аралық мәнге ие болса,онда оның түсі де сыну нүктесінің 2 көршілес түстерінен түратын аралық түспен көркемделенеді.
Сыну нүктелерінің саны үлғайган кезде МІ Рго жаңа сыну нүктелеріне стандарт түсті таңдайды. Сынудың соңгы түсі өзгеріссіз қалады. Жаңа түстер соңғы және алдыңғы сыну нүктелерінің арасына қойылады. Сыну нүктесінің түсін өзгерту үшін түсті белгілейтін <<Процент/значение>> терезесіндегі квадратты екі рет басу керек. <<Процент/значение>> шамасын өзгерту үшін сандық мәнді басу керек. Бүнда жаңа шаманы кіргізуге болады.
Сыну Нүктелерінің түсін өзгерту үшін сынушы нүктесінің түсін керсететін терезені 2 рет басу керек, сонда түс палитрасы бар <<Вид>> диалогы ашылады. Енді палитрадан жаңа түсті таңдау қажет. Сыну нүктесін тасымапдау үшін, оны алдын-ала керу терезесінде белгілеп, диалогты терезенің теменгі жағында орналасқан <<Добавить>> немесе <<Убрагь>> батырмасын басу керек. Жер бедерінің бейнеленуі
Биіктіктер белгісінің мәндері бойынша салынған беттің картасына жер бедерінің отмывкасын қолдануға болады. Жер бедерінің отмывкасы елестетілген жарық кезінен бет картасына келеңкелерді беттестіруден тұрады. Маріпкг жарық кезіне қатысты үяшықтың орнына байланысты растр торының эрбір үяшыгының жарықтылығын езгертеді. Осылайша, бөктерлер мен жарық кезіндегі бағытына қатысты олардың орнын бағалауға болады.
МарInfoда әрбір үяшықтың жарықтылық деңгейі беттің жарықтанылу дәрежесіне сэйкес келеді. Жарықтылыктың жоғарғы деңгейіне елестетілген жарық кезінен сәулелері перпендикуляр түсетін (жарық кезінен сәулелердің тура түсуіне сәйкес) бет ұяшықтары жатады.
Бет жарық көзіне түсетін багытынан қаншама көп ауытқыса, үяшықтардың жарықіылық деңгеиі соншама аз болады. Беттің жартылай айқындылыгы.
МарInfo темен орналасқан қабаттардың керінуін анықтайтын беттің айқындылық дэрежесін баптауға мүмкіндік береді. Мысалы, векторлық шекаралары бар қабат болса, ондагы шекараларды беттің жоғары орналасқан қабаты арқылы көру қажет. Егер айқындылық 0%-ке орнатылса, онда темен орналасқан қабаттар тіпті керінбейді. 100 пайызга орнатылу беттің толық айқындалған бейнесіне әкеліп соғады.
Аяқтаушы баптаулар.
<<Бет>> түріндегі карталарды бейнелеу әдісіне эсер ететін басқа да параметрлерді қолдануга болады. Сүр реңнің шкаласын қолдана отырып түстердің қарсыдастыгы мен жарыктылық деңгейін баптауға немесе картаны керсетуге болады. Және де <<Обратить цвета>> батырмасын баса отырып, сыну нүктесінің ретпен орналасуын қадағалауға болады.
Сыну нүктесінің баптаулары, жер бедерінің отмывкасыньщ параметрлерін қондыру және басқа да керкемдеу элементтері аяқталғаннан кейін беттің ортасын қүруға болады. Осындай картаны құру процесінде МаріпгЪ растрлық кескінді генерациялайды. Бір сыну нүктесі түсінің басқа түріне ақырындап ауысуы деректердің үлестіруін кернекі айқындауға мүмкіндік береді.
Масштабты езгерту.
Бет қабаттары үшін масштабты езгерту <<Режимы окна карты>> диалогында да баптауға жатады.Оның <<При изменении размеры окна>> деген белімі болады. Беттің карталары үшін <<Масштаб сохраняется>> деген жалауша орнатылган.
Бет түріндегі тақырыптық қабаттармен жүмыс.
Бетгің тақырыптық растрлық қабаты басқа тақырьштық бзттердеп езінің негізгі қабатына тәуелсіз болатынымен ерекшеленеді. Кез келген басқа қабат сияқты оны карта терезесіндегі басқа параметрлермен қайта қүруга болады. Егер негізгі қабаттағы деректер өзгерсе, онда беттің картасы автоматты түрде жаңартылады. Бұл жағдайда оның интерполяциясын қайталап жүргізу қажет. <<Управление слоями>> диалогында бұндай қабат <<имя таблицы_имя поля>> деген атымен пайда болады.
Ақпарат инструменті және қалқьшалы жазулар.
Реттелген бет ұяшықтарының дара мәндері туралы мағлұматтар алу үшін <<Ақпарат>> инструментін қолдануға болады. <<Операциялар>> панеліндегі белсенді терезесінде <<Ақпарат>> инструментін тандау керек. Содан кейін, карта терезесіне маусты баса отырып, растрлық беттің таңдалған ұяшықтыгының мәндері туралы ақпарат алуга болады.
<<Ақпарат>> терезесінде бейнеленген мәліметтер үяшық иемденген мәнді езгерту мүмкін болмағандықтан Бұл терезеде жөнделмейді. Егер <<Показывать всплывающие надписи>> жалаушасы орнатылса, онда карта бойынша курсордың жылжуы кезінде бет ұяшықтарын есептеуінде қолданыпғяи мяндер атзтоматгы түрде бейггаіепеді.
3D картаны кұру.
МарInfo Professional ЗD кескіндерін көруге мүмкіндік береді. Барлық бағыттағы үш өлшемді кескіннің айналу функциялары, жеке осьтер бойынша масштабтау, жарықтандыру мен шолу нүктелерін баптаулар бар. ЗD карта ұзындық, ені және биіктігі бойынша координаттар осінің деректерін бейнелеуге жагдай жасайды.
3D картаны құру үшін беттің тақырыптық картасын кұрып немесе барын ашу керек.
3D картаны құру үшін:
* Беттің тақырыптық картасын құрып немесе салғанын ашу керек.
* <<Карта- Создать 3D карту>> командасын орындау керек. <<Создать 3D карту>> диалогы ашылады. Бұл диалог келесі баптауларды құрайды:
* Бөлік: Беліктің бағдары мен орнын керсетеді.
* Жарықтадынуы: Жарықталыну кезінің түсі мен орнын көрсетеді.
- Түр: Түрдің ерекше белгілерін - өлшем бірліктері, рұқсат беру,масштаб пен фонның түсін көрсетеді. Бірінші баптауға 3D картаны алғашқұрғанда ғана қол жетеді.
3D карта менюі.
3D карта терезесі белсенді болғанда, 3D карта менюі ашылады. Бұл менюді 3D карта терезесінде курсор жылжығанда, маустың оң батырмасын басу арқылы ашады. 3D карта менюінде келесі пунктер болады:
- Беттің жазбасын жаңарту.
- Беттің жазбасы үшін қолданылатын кескінді қалпына келтіреді.Егер кестелерді 3D картадағы объектілерді өзгерту үшін қолданса, ондабұл баптау картаны жаңартылады.
* Қайталау: 3D карта терезесінің көшірмесін құрайды.
* Алдыңғы түр: 3D картаның алдыңғы түрін қайталайды.
* Толықтай көрсету: Кескінді 3D картасының терезесінде толықтау орналасуы үшін өзгертеді.
* Бақылау нүктесі: <<Изменить точку наблюдения>> диалогын ашады. <<Выбор>> инструменті жүргізтін әрекеттері мен масштабтау мүмкіндіктерін толтыру ретінде, <<Изменить точку наблюдения>> диалогында картаның алғашқы терезесін ағымдағы түрмен салыстыруга арналған 3D картаны қайтадан ұстандыратын <<Вид сверху>> батырмасы бар.
* Қаңқалық модель. Қаңқалық кескін мен әдеттегі бет арасындағы режимді ауыстырады. Бұл баптау жұмысшы жинағында сақталынбайды. 3D картаның белсенді терезесіндегі <<^>> пернесін баса отырып, қаңқалық модель режиміне кіруге болады.
* Қасиеттер: Ағымдағы баптаулар көрсетілген <<Свойства 3D карты>> диалогын ашады. Бұл диалог белсенді 3D картаның түрі мен жарықтандыруын өзгерту үшін арналган.

2.11 Ақпаратты корытындылау. Есеп беру
Зертханалық жұмыстың мақсаты: Графикалық және ерекше белгіленген ақпаратты құрайтын есеп беруді құрып және беруге үйрену.
Зертханалық жұмысты орындауга арналған тапсырма:
Алдыңғы лабороториялық жұмыстардың деректерін қолдана отырып, бес есеп беруді кұру. Есеп берулерде эр түрлі ақпарат, ягни картаға түсіру негі3Dері, тақырыптық карталар, кестелік деректер, графиктер, легендалар орналасу керек.
Теориялық мәліметтер
Легендалармен жұмыс.
Лёгендалар - шартты белгілері түсіндіру мен картаны көркемдёудің ең маңы3Dы бөлігі. МарInfo РгогТеззіопаІда картаға түсіру мен тақырыптық легенданың түрін құруға болады. Тақырыптық легендалар тақырыптық карталардың мазмұнын түсіндіреді. Карта терезесінің кез-келген басқа қабаттары үшін құрылады. Легенданың 2 түрінің қисындасуы қабаттардың барлық картаға түсіру деректері туралы ақпаратты бейнелеуге мүмкіндік береді.
Картага түсіру легендалары карта қабаттары үшін кйртага тусіру деректерін түсіндірмелерімен бірге көрсетеді. Легенда оған косылуы қажет карта терезесіндегі әрбір қабат үшін құрылады.Картага түсіру легендалары МарInfo Professional басу мен таныстыру үшін жиналған есеп берулерде орын алады. Легенданы жеке қабат немесе легенданың бір терезесіндегі қабаттар тобы үшін құруға болады. Картага түсіру легендасының кептеген элемеңттерін, сонымен қатар легенданың тақырыбы мен тақырыпшасы, бөлімдерінің шетін және де терезе тақырыбын қосқандағы легенда терезесін баптауға мүмкіндік бар.
Картадагы түсіру легендасын құру үшін:
1) Картаның белсенді терезесінде <<Карта - Создать легенду>>командасын орындау керек. <<Создать легенду - Шаг 1 из 3 >> диалогынашылады.
* Деректері легендада колданылатын қабаттарды таңцап, <<Далее>> батырмасын басу керек. <<Создать легенду - Шаг 2 из 3>> диалогы ашылады.
* Легенданың бөлімдері мен қасиеттерін баптау, әрбір бөлімге ашапған паряметрпе.рді орнату және тандау ушін <<Далее>> немесе <<Завершить>> командаларын басамыз. Егер <<Завершить>> командасын бассақ, легенда шығады. Егер <<Далее>> командасын бассақ, онда <<Создать легенду - Шаг 3 из 3>> диалогы ашылады.

4) Легенданың белімдерін анықтап, сәйкестірілген терезелерде оларға тақырып атауын беру керек, содан соң <<Завершить>> батырмасын бассақ, онда легенданың өзі шығады.
Тақырыптық легендалар тақырыптық картаны құрғанда автоматты түрде құрылады. Олар картада қолданылған түс, таңба мен стильдердің мәнін түсіндіреді. Осындай легенданы көрсету үшін <<Настройка>> менюындағы <<Показать/скрыть окно легенды>> командасы колданылады.
Басуга шығару.
Картаға түсіру ақпаратының соңгы керінісі <<Отчет>> терезесінде жүзеге асады.
<<Отчет>> терезесінде <<Карта>> және <<Список>> терезелеріне ұқсас терезенің оң және төменгі шетінің жанында айналдыру жолақтары болады. Ал сол және жоғаргы шетінде объектілер өлшемі мен жагдайды жеңілдірек анықтауды сызғыштармен тұсіреміз.
Байланыстар жолыңда <<Отчет>> терезесінің ағымды өлшемі көрсетіледі. 37,46% өлшемі <<Отчет>> терезесіндегі кескін беттің шынайы өлшемінің 37,46% кұрайды. 123% өлшемі <<Отчет>> терезесіндегі кескін беттің шынайы өлшемінің 1236% күрайды.
<<Отчет>> терезесін құру үшін:
1) <<Окно - Новый отчет>> командасын орындау керек.
Егер бірде-бір терезе ашылмаған болса, онда МарInfo тез арада бет терезесін күрады. Егер де ашылмаған терезелер болса, МарInfo экранға <<Новое окно отчета>> диалогын шығарады.
* Терезеде не керсеткіңіз келетінін таңдау керек.
* <<ОК>> батырмасын басу керек.
Берілген орнатуларына сэйкес МарInfo <<Отчет>> терезесін ашады.
<<Отчет>> командасының жаңа терезесін аша отырып, МарInfo принтер үшін ағымды параметрлер негізінде беттің (<<эдеттегі>> немесе <<портрет>>) бағдары мен өлщемін орнатады. Терезенің әрбір кейінгі ашылуында терезе ашылу кезінде орнатылған принциптердің параметрлері қолданылады. Бұл кезде терезедегі объектілердің елшемдері мен бағдары өзгермейді, тек терезе ішінің бетке бөлінуі өзгереді.
<<Отчет>> терезесі қүрылғаннан кейін, Бұл терезе программаның белсенді терезесіне айналады. МарInfo <<Отчет>> пунктін меню жолына қосады. <<Отчет>> менюына есеп беру терезелері мен командалары кіреді.
Есеп беру жактауға орналасады. Жақтау пайдаланушылардың еңбегі бойынша, <<Рамка>> түрлі объект параметрлерін өзгерту жолымен түзілетіледі. Есеп беру терезесіндегі жақтауды күру үшін:
* <<Пенал>> панеліндегі <<жактау>> (й"ате) батырмасын басу керек.
* Обйекпні салуды бастаигын бастапқы нүктеде кішкентаи крест пішінін алатын нүсқағышты орналастыру керек.
* Маустың пернесін босатпай басып, нүсқағышты жылжыту керек. Жылжыған нүсқагыштан кейін объектінің геометриялық пішінін көрсететін пунктирлік тік бүрыш созылатын болады.
4) Бейне керекті өлшемдерін қабылдаған кезде пернені босату керек. Егер МарInfoда объектіні құру кезінде жақтауда кескінін көрсетуге болатын бірде-бір терезе ашылмаган болса, онда ішінде <<Ничего нет>> деген жақтау түріндегі бос объект құрылады. Егер де осындай терезелер ашық болса, онда экранға <<Рамка>> диалогы шығады.
Есеп берудегі жактау қандай терезеден кескіннің көрсетілетінін диалогта таңцау керек және де жақтаудың пішіні мен оның есеп беру бетіндегі орналасуын өзгертуге болады.
5) <<ОК>> батырмасын басу керек, сонда МарInfoда жақтау құрылады.
Жактау күрылғаннан кейін онымен графикалық объект ретінде жүмыс істеуге болады. Оның елшемдері мен орнын, сызықтары мен штрихтау түрін өзгертсе және де кесу, көшірме мен орынга қоюға болады.
Жақтаудың айқындылығы үшін:
* Жақтауды таңдау.
* <<Стиль областей>> командасын орындау.
* <<Штрихтау үшін қолданылатын диалогта <<Ы>> мәнін орнату керек.
1) Жақтаудагы кескінді өзгерту үшін <<Рамка>> түріндегі объектіге екірет бассақ, экраңға <<Рамка>> диалогы шыгады.
* Жақтауда кескінін көруге болатын меню тізіміндегі терезені таңдау керек
* <<ОК>> батырмасын бассақ, жақтау жаңартылады
Жақтаудың графикалық параметрлерін өзгерту үшін үш күсқаның біреуі бойынша <<Рамка>> диалогын шақыртамыз.
* Объектіні таңдап, Ғ7 пернесін басамыз.
* Объектіні таңдау кезінде екі ретгік нүсқауды қолданамыз.
* Объектіні таңцап, <<Правка Геоинформация>> командасын орындау керек.
Жақтау құрылғаннан кейін немесе күрылган есеп берумен жүмыс істеген кезде жақтаудың пропорциялары мен оны құрайтын сызык түрлерін өзгертуге болады.
Жақтаудың сызықтарын картамен бірге көркемдеу стилін өзгерту үшін, есеп беруде катртаны таңдап <<Настройка-Стиль областей>> командасын орындау керек. <<Стиль областей>> диалогында контур сызықтарьгаың стилін береміз.
Егер жақтаудың ішіне карта орналасса, онда ол карта терезесіндегі сияқты сол пропорциялар мен масштабқа ие болады. Жақтауды қыса отырып, картаның бөлігін жабуға болмайды. МарInfo оның түрін сақтай отырып, картаның өлшемін өзгертеді. Жақтаудың пропорциясының өзгерісі осы жақтауда құрылған карта пропорциясын өзгертуге әсер етпейді.
Егер карта пропорциясын өзгерту қажет болса, онда оны карта терезесінде жасау керек. Бұл жағдайда МарInfo есеп беру терезесіндегі жақтауда пропорцияларды автоматты түрде өзгертеді.
Картаның өлшемдері мен есеп берудегі оның масштабын баптау үшін <<Рамка>> диалогын қолдануга болады. Мысалы, егер 1 сантиметрге 50 километр масштабын беру керек болса, <<Масштаб>> терезесіне 50 санын енгізу керек, сонда объектінің өлшемдерін өзгертіп, жақтаудагы карта берілген масштабта сақталынады.
Есеп берудегі карта масштабын өзгерту үшін:
* Есеп беру терезесін белсенді ету.
* Картасы бар жақтауды екі рет басу керек.
3) Қойылатын шаманы <<Масштаб>> терезесіне орнатса, есеп берутерезесіндегі карта масштабтың керекті мәніне ие болады.
Жактау өлшемдерін өзгертпей, карта кескінін кішірейту үшін карта терезесіндегі <<Увеличивающая лупа>> немесе <<Показать по-другому>> диалогымен қолдануга болады. МарInfo карта терезесіндегі кескін масштабын кішірейтіп, есеп беру терезесіндегі жақтау кескінін өзгертеді.
Жактаудың іші эркез көрсетіле бермейді. Жақтаудың ішін көрсету үшін:
1) <<Отчет -- Режим показа>> командасын орындаса, экранга <<Режимыпоказа Отчета>> диалогы шығады.
2) <<Показывать содержимое рамки>> деген команданы ауыстырыпкосушының режимдерінің біреуін таңцаймыз:
* <<Әркашан>>
* <<Тек есеп беру терезесіне ауысқан кезде>>
* <<Ешқашан>>.
3) <<ОК>> батырмасын басамыз.
Есеп беру объектілері жақтау, жазулар, сызықтар, тікбүрыштар пайдаланушыға макет бетінен бір-біріне қатысты өз ретін сақтайды.
Осы ретке сэйкес есеп беру бетіндегі объектілердің қиылысуы жүреді, бұнда жоғарырақ орналасқан объект төменде орналасқан объектіні жабады. Егер объектілер қиылыспаса, онда қайсысы жоғары, қайсысы төмен екенін ұғу үшін олардың біреуін екіншісімен қиылысқанға дейін жылжыту керек. Объектіні қайсысы жапқаны бойынша жоғары орналасқан объектіні анықтауға болады.
Объектілер стандартты түрде объектілер құру ретімен төменнен жоғары орналасады. Соңғы құрылған объект бұрыннан кұрылғандардың үстіне орналасады. Есеп беру бетіндегі объектілердің орналасу ретін өзгерту үшін <<Отчет - Подложить вниз>> және <<Отчет - Достать наверх>> командаларын қолдануға болады. Бірінші жагдайда, объект басқаларға туседі, ал екіншіде ол жоғары көтеріліп қалғандарын жабады.
Есеп беру терезесіндегі объектілерді теңестіру үшін:
* Бір объектіні белгілеу керек. Бірнеше объектіні таңдау немесе олар үшін <<Запрос-Выбрать полностью>> командасын орындау үшін SHIFT командасын басу керёк.
* <<Отчет - Выровнять>> командасын орындау керек. <<Выровнять объекты>> диалогы пайда болады.
* Келденең және тік теңестірудің режимдерін орнату керек.
* <<ОК>> батырмасын басу керек.
Ескерту: Орнатылган режимдер жұмыс істеуі кезеңінде сакталады. Сондықтан осы команданың әрбір келесі орындалуы кезінде <<ОК>> батырмасын баспай тұрып тік және көлденең орын ауысуды тексеріп алу керек.
Есеп беруде тізім ретіндегі ерекше белгісі бар кестелік деректер көрінеді.
<<Список>> терезесі жоғарыда өрістің атауларымен керінеді. Одан кейін соңынан кетеді. Жолдар мен бағаналардың саны тізім терезесінің өлшемінен емес, жақтау өлшемдеріне байланысты болады. Бағандардың құрамы <<Внести, поля>> командасының диалогындагы қондырғылармен аныкталады.
Жақтаудагы жазудың шрифті тізім терезесіндегі шрифтпен бірдей болады. Егер есеп берудегі кесте жазуының стилін өзгерту керек болса, онда тізім терезесіндегі стилді өзгерту керек. Әріптердің өлшемі кіші болған сайын, есеп берудің жақтауына үлкенірек жолдар кіреді.
Бағандардың ені тізім терезесінде тек қолмен реттеледі. Бұнда кестедегі өрістің ені өзгеріссіз қалады. Ол үшін нұсқагышты тақырыптар жолындағы бағаидардың шекарасының оң жағына апару керек те, нұсқағышты өз көрсеткіші өзгергенде оны пернеде мауспен басып жылжытады.

Межелік бақылау және қорытынды аттестация кезеңінде студенттердің білімдерін бақылауға арналған материалдар

8.1 Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар
1. Геоақпарат туралы түсінігі.
2. ГАЖ жүйелік талдау.
3. Ақпараттық жүйесін жүйелік құру туралы жалпы мәліметтер.
4. Басқа автоматтандырылған жүйелер арасында ГАЖ орны.
5. АСНИ функциясының негізгі принциптер.
6. Автоматтандырылған жобалау жүйелер.
7. Автоматтандырылған анықтама-ақпараттық жүйесі (АААЖ)
8. ГАЖ эксперттік жүйелерін қолдану. ЭЖ сипаттамасы.
9. ГАЖ мәліметтер моделін құру жалпы принциптер.
10. Мәліметтер моделдер туралы жалпы түсініктер.
11. Тапсырмаларды жіктеу.
12. Мәліметтер моделдерді қарастыру аспекттер.
13. ГАЖ құрылымы және құрастырушы бөліктер.
14. ГАЖ мақсаты мен міндеті.
15. Моделдерді ұсыну түрлер.
16. ГАЖ құру схемалар.
17. ГАЖ қолданылатын базалық мәліметтер моделдер.
18. Мәліметтерді еңгізу, қайта өңдеу және сақтау.
19. Инфологиялық және иерархиялық моделдер.
20. Квадраттық ағаштар және реляциондық модель.
21. <<Мәні-байланыс>> модель. Тораптық моделдер.
22. Жер бетіндегі нүкте орнын анықтау.
23. Координаттық мәліметтер.
24. Топографиялық карталардың номенклатурасы және разграфкасы.
25. Атрибутивтық көрсету.
26. Координаттық және атрибуттық мәліметтердің дәлдігі.
27. Векторлық және растрлық моделдер.
28. Оверлейлік құрылым.
29. Үшөлшемдік моделдер.
30. Кеңістік мәліметтер моделдер.
31. Координаттық моделдердің негізгі түрлер.
32. Нүктелік және сызықтық объектілер.
33. Координаттық моделдер арасындағы арақатынасы.
34. Моделдеудің негізгі түрлер.
35. ГАЖ моделдеу әдістемелік негіздер.
36. ГАЖ моделдеудің ерекшелігі.
37. Жергілікті жерді сандық моделдеу.
38. Проекция және проекциялық қайта келтіру.
39. Геометриялық талдау.
40. Буферлік зоналарды құру.
41. Тораптарды талдау.
42. Бағдарламалық қамтамасыз ету жалпы жіктеу.
43. Геоақпараттық бағдарламалық қамтамасыз ету.
44. ГАЖ қосымшаларды өңдеуге арналған тілдер және кітапханалар.
45. Жерді дистанциондық зондтау мәліметтерді өңдеуге арналған бағдарламалық қамтамасыз ету.
46. Толықфункциональды ГАЖ.
47. Арнайы жасалған ГАЖ.
48. Карталарды шығаруға арналған ГАЖ және оны мен интернетте жұмыс істеу.
49. ГАЖ қолдану.
50. Электрондық карталар.
51. Қалалық шаруашылыққа арналған ГАЖ.
52. Спутникалық позициялаудың көмегі мен кеңістік мәліметтерін жинау.
53. MapInfo туралы жалпы мәліметтер.
54. MapInfo кешеңнің негізгі функциялар.
55. MapInfo кешеңнің құрамы
56. MAPINFO жалпы сипаттамасы.
57. MAPINFO мақсаты.
58. MAPINFO басқа қолдаңьалы бағдарламалармен байланысы.
59. MAPINFO ақпараттық негізі.
60. MAPINFO рельефтің сандыық моделін құру.
61. MAPINFO көлемді есептеу.

6.3 Тесттер
$$$ 1. ГАЖ арналған:
А) мұрағаттарды автоматтандыру және кеңістік уақыттық мәліметтерді ақпараттық іздеуге;
B) кеңістік уақыттық мәліметтерді кешендік өңдеу;
С) кеңістік уақыттық мәліметтерді талдау және түзету;
D) кеңістік уақыттық мәліметтері негізінде оптимальді шешімдерді алу;
Е) кеңістік уақыттық мәліметтерді автоматтандырылған редакциялау.
$$$ 2. ГАЖ мәліметтерді интеграциялау негізі болып қызмет етеді:
А) анықтама ақпараттық жүйесі;
B) АБЖ технологиясы;
С) АААЖ мәліметтер;
D) картографиялық ақпараттар;
Е) географиялық ақпараттар.
$$$ 3. ГАЖ басқару жүйесі ретінде не үшін араналған?
А) ресурсты оптимальды басқару бойынша шешім қабылдауды қамтамасыз ету;
B) моделдеу үдірістер мен әдістері санын мақсимальды қолдану;
С) құжаттық қамтамасыз етуін автоматтандыруды басқару;
D) картографиялық ақпараттарды іскерлік графика деңгейінде басқару;
Е) кеңістік ақпараттарды автоматтандырылған өңдеу әдістерін басқару.
$$$ 4. ГАЖ автоматтандырылған ақпараттық жүйесі ретінде:
А) ақпаратты оптимальды басқару бойынша шешім қабылдауды қамтамасыз етеді;
B) басқа ақпараттық жүйесінің технологиясын біріктіреді;
С) автоматтандырылған басқаруды құжаттық қамтамасыз етуді қамтамасыз етеді;
D) автоматтандырылған жобалау әдістер және арнай есептерді шешуді біріктіреді;
Е) кеңістік ақпараттарды автоматтандырылған өңдеу әдістерін өзіне еңгізеді.
$$$ 5. ГАЖ геожүйесі ретінде өзіне еңгізеді:
А) САПР, АСНИ, ЗИС, АСИС;
B) СКИ, АФС, САПР, ЗИС;
С) СКИ, АСК, АФС, ЗИС, АКС;
D) АСИС, АКС, АФС, ЗИС;
Е) СКИ, АСНИ, АКС, АФС.
$$$ 6. ГАЖ ақпаратты ұсыну жүйесі ретінде болып табылады:
А) САПР технологияны толықтыруымен;
B) САПР мен АСИС қосуымен;
С) құжаттартарды қамтамасыз ететін автоматтандырылған жүйені дамытуы мен;
D) өңдеу нәтижелерін графикалық көрсету автоматтандырылған әдістерді дамытуы мен;
Е) географиялық мәліметтер базасын толықтыруы мен.
$$$ 7. ГАЖ интегрирленген жүйесі ретінде:
А) кеңістік ақпараттарды автоматтандырылған өңдеу әдістерін өзіне еңгізеді;
B) ақпараттарды оптимальды басқару бойынша шешім қабылдауды қамтамасыз етеді;
С) құжаттық қамтамасыз етуді автоматтандыру басқармасын қамтамасыз етеді;
D) автоматтандырылған жобалау әдістер мен арнай есептерді шешуді біріктіреді;
Е) әдістер мен технологияны бір кешенге біріктіреді.
$$$ 8. ГАЖ қолдаңбалы жүйесі ретінде:
А) цифралық карталарды жобалау үшін ғана қолданылады;
B) растрлық көріністерді моделдеу және талдау үшін қолданылады;
С) САПР-ға қолданылады;
D) қолданылу бойынша оған теңі жоқ (навигация, геология, экономика және т.с.с.);
Е) цифралық кескіндемелерді жобалау және моделдеуге ғана қолданылады.
$$$ 9. ГАЖ жаппай қолданылатын жүйесі ретінде:
А) картографиялық ақпараттарды іскерлік графика деңгейінде қолдануға мүмкіншілік береді;
B) көптеген модулдерді қосуға және негізгі өнімге қосымша еңгізуге мүмкіншілік береді;
С) САПР қолданылады;
D) ) қолданылу бойынша оған теңі жоқ (навигация, геология, экономика және т.с.с.);
Е) желілік ережесінде жұмыс істеуге мүмкіншілік береді.
$$$ 10. ГАЖ негізінде шешім қабылдау кезде:
А) географиялық мәліметтер жиі қолданбайды, бірақ карталар құрылады;
B) карталар жиі құрылмайды, бірақ географиялық мәліметтер жиі қолданылады;
С) картографиялық мәліметтер жиі қолданбайды, бірақ карталар құрылады;
D) карталар жиі құрылмайды, бірақ картографиялық мәліметтер жиі қолданылады;
Е) қандай жағдай да цифралық карталар құрылады.
$$$ 11. Нақты есептерді шешу немесе зерттеу үшін мәліметтерді жинау және оларға іс-әрекет жасау әдістері анықталатын:
A) даталогиялық модель;
B) физикалық модель;
C) пәндік аймақ;
D) абстракциясы;
E) классификациясы.
$$$ 12. ГАЖ даталогиялық моделдерді құру этаптары:
A) даталогиялық жобалау;
B) физикалық жобалау;
C) абстракциясы;
D) ГАЖ физикалық модель;
E) пәндік аймақ.
$$$ 13. Ақпараттарды бір алқам мен өңдеуге сәйкес келетін ақпараттық бірлігі:
A) мәліметтерді жазу;
B) физикалық жазу;
C) қисынды (логикалық) жазу;
D) мәліметтер атрибуты;
E) мәні.
$$$ 14. Жіктеу есептердің неше түрі бар?
A) 1;
B) 2;
C) 3;
D) 4;
E) 5.
$$$ 15. Қайта өңдеу процедураның жіктеу мен талдауды орындайтын есептер:
A) айыру есептер (3-ші түрдегі есептер);
B) құрылым-аналитикалық (5-ші түрдегі есептер);
C) рәсімдік (процедуралық) (4-ші түрдегі есептер);
D) топтық ;
E) тәжірибелі.
$$$ 16. Мәліметтер моделдерін қарастыру аспектілер (қатені жойыңыз):
A) симеотикасы;
B) процедурасы;
C) типтеу;
D) агрегациясы
E) дұрыс жауабы жоқ.
$$$ 17. Уақытқа салыстырғанда инварианттық болатын моделдері:
A) динамикалық;
B) типтеңген;
C) қатты типтеңген;
D) статикалық;
E) нашар типтеңген.
$$$ 18. Уақыттағы моделдер және үдірістердің өзгерісті көрсету үшін қызмет ететін, уақыттағы құрылым мен шамашарттарға өзгеріс еңгізуге рұқсат беретін моделдер:
A) динамикалық;
B) типтеңген;
C) қатты типтеңген;
D) статикалық;
E) нашар типтеңген.
$$$ 19. Мәліметтер моделдерін қарастыру аспект кезінде оның құрылымын қандай моделдердің бөлек бөлшектері құрастырады?
A) агрегация (өзі ара байланыс)
B) типтеу;
C) симеотика;
D) топтастыру;
E) мамандандыру.
$$$ 20. Агрегация (өзі ара байланыс) кезінде қандай ұсыныс моделдер түрлер бөлінеді?
A) физикалық;
B) логикалық;
C) кестелік және графикалық;
D) инфологиялық;
E) даталогиялық және физикалық.
$$$ 21. ГАЖ мәліметтердің кіру және шығу жиынтығы қандай үш топтағы тәуелсіз технологиялық жиынтық түрінде көрсетілуі мүмкін:
А) жинау, моделдеу және сақтау, усыну;
B) сығу, конверсиялау және анықтау;
С) өзгерту, қысу, бақылау;
D) құрылым, декомпо - зициялау, унификациялау;
E) унификациялау, өзгерту, бақылау;
$$$ 22. УСО дегеніміз не?
A) моделдеудің жүйелік деңгей, ақпараттарды сақтау және жаңарту;
B) ақпараттарды жинау және бастапқы өңдеу жүйелік деңгей;
C) мәліметтерді ұсыну жүйелік деңгей:
D) мәліметтерді жаңарту жүйелік деңгей;
Е) дұрыс жауабы жоқ.
$$$ 23. Ақпараттарды моделдеу, сақтау және жаңарту жүйелік деңгейі:
A) УП;
B) УСО;
C) НТМ;
D) УМХ;
E) Х1.
$$$ 24. ГАЖ ақпараттарды еңгізу қалай іске асырылады?
A) электрондық регистратордан және Sokkia, Nikon, Geodimeter, Leica, Topson, Zeiss, УОМЗ форматтағы электрондық тахеометрлерден;
B) әртүрлі форматтағы мәтіндік файлдардан;
C) қолымен;
D) барлық жазылғандардан;
E) дұрыс жауабы жоқ.
$$$ 25. ГАЖ кіру мәліметтердің негізгі қайсысы болып келеді?
A) бастапқы координаталар мен пункттің биіктігі;
B) дирекциондық бұрышы;
C) дала өлшемдер нәтижесі, жазықтық және тік бұрыштар, арттыруы;
D) түсірілетін топографиялық обьекті туралы ақпараттар;
E) барлық жазылғандардан.
$$$ 26. ГАЖ үшін мәліметтер көзі не болып табылады? Дұрыс еместі шығарыңыз.
A) электрондық аспаптардан тікелей алыңған мәліметтер;
B) келтіретін үлгілер бойынша импортталатын координаттар немесе өлшемдері бар мәтіндік файлдар;
C) мәліметтер кестелік редактордың клавиатура мен еңгізілетін дала журналдар мен ведомосттар;
D) мәліметтер кестелік редактордың клавиатура мен еңгізілетін каталоктар;
E) қолдан жасалған абристар, сызулар-схемалар.
$$$ 27. Әдеттегі <<қолмен>> жасалатын әдістер мен салыстырғанда ГАЖ ақпараттарды өңдеу және сақтаудың қандай артықшылығы бар?
A) ақпараттарды өңдеу уақытын елеуілі қысқартады;
B) ГАЖ бағдарламалық қамтамасыз етуімен байланысты жұмысты автоматтандыру;
C) өңдеу, моделдеу және ұсыну үдірістерді интеракттау;
D) басқа форматтарды конвенсиялау, ақпараттарды сақтау ыңғайлығы;
E) барлық жазылғандардан.
$$$ 28. Құжаттарды бір форматтан басқа форматқа ауыстыру бағдарламаны қалай атайды?
A) корректорлар;
B) графикалық редакторлар;
C) конверторлар;
D) эксперттік жүйелер;
E) ауыстырушылар.
$$$ 29. Көптеген мәліметтерді соңғы көлемге мәлімдеуге қолданатын, талдау мен басқаруға оңай келетін тәсілдер:
A) апробация және тіркеу;
B) генерализация және абстракция;
C) коррекция және өлшеу;
D) визуализация;
E) бақылау.
$$$ 30. ГАЖ қолданылатын объектінің дәл көрінісін беретін мәліметтер моделдер:
A) реляциондық;
B) квадратомикалық ағаш;
C) инфологиялық;
D) "мәні-байланыс"моделі;
E) тораптық моделі.
$$$ 31. 1969-1970 жылдар Коддпен математикалық қатынас теория негізінде, олардың ішіндегі ең маңызды кесте, қатынас, жол, бағана, бастапқы кілт, ішкі кілт, домен (domain) жүйе түсінігіне тірелген қандай мәліметтер модель өңделген?
A) тораптық модель;
B) "мәні-байланыс"моделі;
C) квадратомиялық ағаш;
D) реляциондық;
E) инфологиялық.
$$$ 32. ГАЖ объектілер моделдерді қандай ең қарапайым бөліктер құрайды?
А) қасиеттер моделдер;
В) ақпараттар моделдер;
С) мәліметтер моделдер;
D) функциональдық моделдер;
Е) қолданылу моделдер.
$$$ 33. Жалпы терім және құрылым бойынша біріктірілген моделдер немесе объектілердің жиынтығы не?
А) белгі;
В) түрі;
С) типтеу;
D) модель;
Е) әліпбе.
$$$ 34. Көптеген белгілердің бір түрдегі ара қатынас процедурасы:
А) топтастыру;
В) экземпляция;
С) агрегация;
D) интенсионал;
Е) экстенсионал.
$$$ 35. ГАЖ қабылдаңған Кендалла топтастыруы бойынша есептер неше түрге бөлінеді?
А) 4;
В) 5;
С) 3;
D) 6;
Е) 2.
$$$ 36. ГАЖ қандай 2 түрдегі моделдерді айырады?
А) электрондық және статикалық;
В) электрондық және динамикалық;
C) шектік және электрондық;
D) статикалық және динамикалық;
E) шектік және статикалық.
$$$ 37. Тура және жанама аналогы моделдерге бөлінетін моделдер:
А) аналогтік;
В) дискреттік;
С) тура;
D) жанама;
Е) дұрыс жауабы жоқ.
$$$ 38. ГАЖ қолданылатын мәліметтер моделдер:
A) базолық;
B) мифологиялық;
C) дискреттік;
D) аналогтік;
E) барлық жоғарыда аталғандар.
$$$ 39. Реляциондық мәліметтер моделді кім өңдеген?
А) Фишер;
B) Кодд;
C) Смит;
D) Уайт;
E) Адамсон.
$$$ 40. <<Мәні-байланыс>> моделді кім өңдеген?
А) Чен;
В) Красовский;
С) Миллер;
D) Кодд;
Е) Крюгер.
$$$ 41. ГАЖ мәліметтерді ұйымдастыру ерекшелігіне не қатынасты болады?
А) оларға сақталатын көп көлемдегі ақпараттары бар болу;
В) ұйымдастыру ерекшелігі;
С) құрылымдық мәліметтер моделдер;
D) графикалық мәліметтердің әртүрлілігі;
Е) барлық жоғарыда аталғандар.
$$$ 42. ГАЖ қандай топтағы жүйеге кіреді?
А) моделденген;
В) интегрирленген;
С) жобаланатын;
D) дифференцирленген;
Е) жан-жақты.
$$$ 43. Жүйеліктердің түрлер:
А) таратылған және толық емес;
В) толық және толық емес;
С) локальді және толық;
D) локальді және таратылған;
Е) дұрыс жауабы жоқ.
$$$ 44. Автоматтандырылған жүйесінің схемасы өзіне еңгізеді:
А) 5 этаптарды;
В) 7 этаптарды;
С) 6 этаптарды;
D) 8 этаптарды;
Е) 9 этаптарды.
$$$ 45. ESRI ArcGIS өнімдердің қандай өнімі базалық болып келеді?
А) ArcGIS, ArcView;
В) ArcIMS;
С) ArcSDE;
D) ArcGIS 3D Analist;
Е) барлық жоғарыда аталғандар.
$$$ 46. ESRI ArcGIS қандай базалық өнімі кеңістік мәліметтерді сақтауға мүмкіншілігі береді?
А) ArcInfo;
В) ArcView;
C) ArcIMS;
D) ArcSDE;
E) ArcGIS Publisher.
$$$ 47. Мәліметтердің қандай форматы MapInfo қолдануға мүмкіншілік береді?
А) PSD, BMP, PCX;
В) DXF, DWG;
С) JPEG, GIF, TIFF;
D) GRA, GRD;
Е) барлық жоғарыда аталғандар.
$$$ 48. MapInfo орнатылған сұраныс тілі:
A) Oracle;
B) HTML;
C) SQL;
D) Lotus;
E) ODBC.
$$$ 49. MapInfo мәліметтерді ұсыну неше тәсілдері бар?
А) 6;
B) 3;
C) 5;
D) 4;
E) 7.
$$$ 50. Дүниежүзінде ЦММ-ді алғашқы кім құрды?
А) Джефферсон;
В) Красовский;
С) Миллер;
D) Гаусс;
Е) Крюгер.
$$$ 51. Форматтарды бір жүйесінен басқаға ауыстыратын үдірісі:
А) конвертирлеу;
В) топтастыру;
С) мамандандыру;
D) моделдеу;
Е) өңдеу.
$$$ 52. ГАЖ даталогиялық моделдерді құру этаптар:
A) даталогиялық жобалау;
B) физикалық жобалау;
C) абстракция;
D) ГАЖ физикалық модель;
E) пәндік аймағы.
$$$ 53. Ақпараттарды өңдеу бір қадамына сәйкес келетін ақпараттық бірлігі:
A) мәліметтерді жазба;
B) физикалық жазба;
C) логикалық жазба;
D) мәліметтер атрибут;
E) мәні.
$$$ 54. Топтастырылған есептердің неше түрі бар?
A) 1;
B) 2;
C) 3;
D) 4;
E) 5.
$$$ 55. Қайта келтіру процедураны топтастыру және талдауы орындалатын есептері:
A) бөлу есепте (3 түрдегі есептер);
B) құрылымдық аналитикалық (5 түрдегі есептер);
C) процедуралық (4 түрдегі есептер)
D) топтық;
E) тәжірибелік.
$$$ 56.Мәліметтер моделін қарастыру аспектілер (дұрыс еместі алып тастаңыз):
A) симеотика;
B) процедура;
C) типтеу;
D) агрегация;
E) дұрыс жауабы жоқ.
$$$ 57. Уақытқа қатысты инварианттық моделдер:
A) динамикалық;
B) типтелген;
C) қатты типтелген;
D) статикалық;
E) нашар типтелген.
$$$ 58. Уақыттағы моделдер және үдірістерді өзгерту үшін қызмет ететін уақыттағы құрылым және шамашарттарды өзгертуге рұқсат ететін моделдер:
A) динамикалық;
B) типтелген;
C) қатты типтелген;
D) статикалық;
E) нашар типтелген.

4 ӘДЕБИЕТ
4.1. Негізгі әдебиеттер тізімі
1 Кошкарев А.В., Тикунов В.С. Геоинформатика. - М.:Картгеоцентр. - Геои3Dат, 1993. - 213 с.
* Трубина Л.К. Геоинформационные системы. Конспект лекций. -Новосибирск: ЦИТ СГТА, 2007.
* Геоинформатика. Толковый словарь основных терминов / Ю.Б. Баранов, А.М. Берлянт, Е.Г. Капралов и др. - М.: ГИС Ассоциация, 1999. -204 с.
* ГОСТ РФ 50828-95. Геоинформационное картографирование. Пространственные данные, цифровые и электронные карты. Общие требования.
5 Ромашова Л.А., Николаева О.Н. Основы экологическогокартографирования. - Новосибирск: ЦИТ СГТА, 2007.
6 Федоров А.И., Панпшн Е.И., Голдырев Л.Т. Геоинформационныеосновы природопользования. - Новосибирск: ЦИТ СГТА, 2006.
* Документация для программы МарInfo Professional 6.0.
* Цветков В.Я. Основы работы с МарInfo. 4.1. Начальный этап работы: Метод. указания / В.Я. Цветков. - М., 1998 - 56с.
* Ерунова М.Г. Географические и земельно-информационные системы. 4.2. Картографирование средствами инструментальной ГИС МарInfo.: Метод. указания / М.Г. Ерунова, А.А. Гостева; Краснояр. гос. аграр. ун-т. - Красноярск, 2004. - 84с.
* Маликов Б.Н., Пошивайло Я.Г. Составление и подготовка к и3Dанию карт и атласов с использованием компьютерных
* Д.М.Василь-ков. Подготовка растровых изображений в программе TRANSFORM для их дальнейшего использования в качестве подложек в комплексе CREDO и геоинформационных системах. Минск: НПО <<КРЕДО-ДИАЛОГ>>, 2001.- технологий: Монография. - Новосибирск: СГГА, 2002. - 89с.
* Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. - М.:СИНТЕГ.Интерфейс ПРЕСС, 1996. - 226 с.
* Королев Ю.К. Общая геоақпарат. Часть 1.Теоретическая геоақпарат. - М.: СП ООО Дага +, 1998. - 118 с.
* Тикунов В.С., Капралов Е.Г., Заварзин А.В. и др. Сборник задач и упражнений по геоинформатике - М.: Издательский центр << Академия>>, 2005.-560 с.
* Капралов Е.Г., Кошкарев А.В., Тикунов В.С. Геоинформатка- М.: Издательский центр <<Академия>>, 2005.- 480 с.
+ Қосымша әдебиеттер тізімі
* Журнал <<ГИС-обозрение>>.
* ГИС-ассоциация: Информационный бюллетень.
* Журнал <<Геодезия и картография>>.
* Еазу Тгасе. Руководство пользователя. - М.: Еазу Тгасе Огоре, 1998.-250 с.
* МарInfo РгоГекзіопаІ. Руководство пользователя. Русск. Версия. Москва ООО <<ЭСТИ-МАР>>. 2000г.
* Введение в АгсУіе\ү ОІ8. - Рязань: РИНФО, 1999.
* Нормативно-правовая база, программно-аппаратурное обеспечение, пространственные данные и услуги на рынке геоинформатики в России. Выпуск 4. - М.: ГИС Ассоциация, 1999.-309 с.
* Гайфуллин Б.Н., Антипина Г.С. Современные информационные технологии. Обучение и консалдинг. - М.: СИНТЕГ. Интерфейс- ПРЕСС, 2000. - 176 с.
* Берлянт A.M.Геоинформационное картографирование.-М.,1997,64 с.
* Кошкарев А.В., Тикунов B.C. Геоақпарат.- М., Картгеоцентр-Геодезиздат. 1993, 213с.
* Коновалова Н.В., Капралов Е.Г. Введение в ГИС.- М., 1997, 160 с.
* Лурье И.К. Геоақпарат. Учебные геоинформационные системы. -М., изд.МГУ, 1997, 115с.
* Тикунов B.C. Моделирование в картографии. - М., изд.МГУ, 1996.
* Семенов В.И,, Солцева О..И., Тикунов B.C. Геоақпарат: понятия, этапы развития. - Геодезия и картография, 1991, № 5, с. 35-37.

Пәндер

Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.

Ақпарат

Қосымша

Email: info@stud.kz