Файл қосу
Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау. Кәсіпкерлік қызметінің инфрақұрылымы
Мазмұны
бет
Глоссарий
3
Оқу бағдарламасы
6
Дәрістердің қысқаша мазмұны
8
Тәжірибелік сабағына арналған әдістемелік нұсқау
44
Студенттердің оқытушы жетекшілігімен орындайтын өзіндік жұмыстарына әдістемелік нұсқау
59
Студенттердің өзіндік жұмыстарына әдістемелік нұсқау
61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
62
Өзін өзі бақылау үшін тест сұрақтары
64
Қорытыңды бақылауға арналған сұрақтар
68
Глоссарий
Акция - дегеніміз, акционерлік қоғам шығарған АҚ мүшесіне, яғни акция иесіне қоғамды басқаруына құқық беретін және пайдадан дивидент алуға мүмкіндік беретін құнды қағаз. Акцияда көрсетілген ақша сомасы - акцияның номиналдық құнын көрсетеді, ал акцияның сату бағасы акция курсын көрсетеді.
Амортизациялық қор - негізгі қорларды ұлғайтуға арналған қаржылар.
Жалға алу - затты белгілі бір уақытқа ақша төлеу арқылы пайдалану.
Бизнес - нарықтық экономика жағдайында өнім өндіру немесе қызмет көрсету арқылы пайда табу жолындағы экономикалық іс-әрекеттер.
Бизнес жоспар - компанияның нақты мақсатын орындау жолында нақты шараларды жүзеге асыру үшін жұмсалатын шығындар, күтілетін табыс көлемін көрсететін кәсіпорын ісінің бағдарламасы.
Таза табыс - кәсіпорынның пайдасының барлық шығындарын (салық, амортизация және т.б.) алып тастағандағы бөлігі.
Мемлекеттік немесе жергілікті кәсіпорын - меншігіндегі мүлікке иелігі жоқ коммерциялық ұйым.
Борышкер - келісім бойынша кредитордың мерзімінде орындалған, заң бойынша міндетті төлемін төлемеген заңды немесе жеке тұлға.
Тауардың өмірлік циклы - идеяның пайда болуынан бастап, тауардың нарықтан шығарылғанға дейінгі уақыт аралығы.
Жеке меншік - сатуға, сыйлауға, жоюға құқығы бар заңды немесе жеке тұлғаның мүлкі.
Инвестициялар - пайда табу жолында кәсіпорынға жаңа технологиялар енгізу, өндірісті өркендету үшін қаржы салу.
Инжиниринг - коммерциялық негізде әртүрлі инженерлік-консультациялық қызметтер ұсыну.
Инновация - қоғамның дамуына байланысты адамдардаң қажеттігін қанағаттандыру жолында жаңашылдықтар мен жаңа технологияларды енгізу.
Инфрақұрылым - өндірісті, тұрғындарды қамтамасыз ету жолындағы шаруашылық салалар кешені - көлік, байланыс, сауда, ғылым, білім, денсаулық сақтау орындары.
Компания - кәсіпкерлердің пайлық капиталы негізінде құрылған заңды тұлға.
Концерн - әртүрлі салалар бойынша жеке кәсіпорындардың патенттік - лицензиялық келісімдерін, қаржыларын біріктіріп, уақытша құрылған ұйым.
Кәсіпкерлік мәдениеті - кәсіпкерлік сферада әлеуметтік нормалар мен құндылықтар жүйесін сақтай отырып, іргелі қағидалары мен тәртіп үлгілері жиынтығын пайдалану арқылы экономикалық белсенділік формаларын сақтап жұмыс атқару.
Лизинг - қондырғылар мен машиналарды, көлік құралдарын, техниканы жалға беру негізіндегі ұзақ мерзімдік несие түрі.
Лицензия - заңды тұлғаға мемелекеттік органдардың белгілі бір жұмысты орындауға құқық беретін рұқсат қағазы.
Монополист - белгілі бір тауарды өндіруші жалғыз ғана ұйым, бағаны өзі тағайындап, мемлекетке тиімсіз болып табылады.
Салық - жеке немесе заңды тұлғадан, мемлекетке немесе муниципалды құрылымдар үшін алынатын міндетті төлем.
Ұлттық экономика - белгілі бір елге тән қоғамдық еңбек бөлінісі нәтижесінде құрылған халықаралық ғылыми-техникалық қатынасты дамытуға арналған экономикалық қызметтер.
Банкрот - арбитраж сотының шешімімен ұйым, қарыздары мен міндетті төлемдерін өтей алмауын мойындату.
Сала - кәсіпорындар мен ұйымдардың өндіріс бағыты, технологиясы мен негізгі қорлары, жұмысшылардың кәсіби шеберлігі бойынша жалпы ортақ белгілерінің жиынтығы.
Персонал - ұйымдағы белгілі мамандықтары, кәсіби шеберлігі бойынша іріктелген ұйымның бір бөлігі немесе жалпы жұмысшылар құрамы.
Тәуекел - кәсіпорынның жұмысын орындау барысында мүмкін боларлық қиындықтар.
Туризм - жеке тұлғаға саяхат жасау мүмкіндігін беретін қызмет түрі.
Турагент - бұл лицензия негізінде туроператорлар арқылы тұтынушыларға саяхат жұмыстары бойынша (құжаттарын реттеу, жол жүру билеттері мен қонақүйге алдын - ала тапсырыс беру) толық қызмет көрсететін жеке кәсіпкер немесе заңды тұлға.
Туроператор - адамдардың саяхат жасауына барлық мүмкіндіктерді ұйымдастыратын заңды тұлға.
Туристік қызмет - туроператор мен турагенттердің саяхат жұмысы бойынша қажетті барлық іс- әрекеттердің орындалуы.
Туристік индустрия - туристік қызмет көрсету кешені - қонақүйлер, көлік, ойын- сауық, мәдени орындар, сауда және қоғамдық тамақтандыру орындары, гид - аудармашылар және демалысты ұйымдастырушылар.
Туристік инфрақұрылым - туристік қатынастар, жол торабы, байланыс, туристік ресурстар, сауда, тамақтандыру орындарының орналасуы, тұрмыстық қызмет, денсаулық, спорт ғимараттары, басқа да туристік индустрияның дамуын қамтамасыз ететін құралдар.
Туристік нарық - туристер үшін көтерме сауда арқылы туристік қызметтер мен тауарлар ұсыну.
Жарғы - компанияның заңдылығын дәлелдейтін, оның іс - әрекеттерін сипаттайтын, мүшелерінің қарым - қатынасын реттейтін арнайы құжат.
Франчайзинг - ірі және шағын кәсіпкерліктің аралас түрі, әріптестердің екеуіне де тиімді қарым - қатынастар жүйесі.
Кәсіпорынның баға саясаты - пайданы көбейту жолында өнімдерге қолайлы баға белгілеу шаралар жиынтығы.
Экскурсиялық қызмет - азаматтардың бір елде уақытша жүрген кезінде, туристік ресурстарды қолдана отырып, қызмет көрсетуге құқығы бар жеке немесе заңды тұлғаның іс-әрекеті.
Оқу бағдарламасы
Кіріспе
Қазіргі Қазақстанда кәсіпкерлік кейбір қиындықтарға кездессе де, бұл болған нақты іс. Ол заң жүзінде қорғалады және даму үстінде. Таңдап алған бағыттың өзектілігі түсінікті, себебі кәсіпкерліксіз нарықтық экономика болмайды. Ол бізде бастапқы қалыпта болғанымен, бизнес қоғамдық өндірістің жетекші саласы болатынына күмән жоқ.
Бизнеске деген қызығушылық шынайы, әрі ақталған. Біздің көз алдымызда қоғамның жаңа экономикалық негізі құрылуда, өзінің жеке ісін ұйымдастыруға ұмтылып жатқан адамдар пайда болуда, олар қазіргі жағдайларға байланысты бір орында тұрмай, қызығушылықтарын танытып, өздерін бос еңбектік қызметте көрсеуде. Бұған қоғамның егемендігі және шаруашылық қызметі көмектесуде.
Монополизмді жеңіп шығу мен бәсекелестікті дамытуға бағытталған нарықтық экономикаға көшу өндіріс құрылымының күрделі өзгеріске баруын талап етеді. Жеке меншіктің әртүрлі нысанында негізделген кәсіпкерліктің дамуынсыз, әлем экономикасы дәлелдегендей бұл шараларды шешу мүмкін емес.
Бүгінде көп адамдар өндірістің, экономиканың, жалпы қоғамның дамуын жылжытатын кәсіпкерлік екенін түсіне бастады. Еліміз кәсіпкерлік арқасында, ал кәсіпкерлер мемлекет қолдауының арқасында гүлденіп жатыр.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің дамуына интенсивті түрде барлық жағдайлар жасалуда, әсіресе кәсіпкерлікті дамытуға жеке меншікті жекешелендіруге байланысты үлкен жұмыстар атқарылуда. Елімізде шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдауға кең ауқымды шаралар қолдануда.
Курсты оқыту экономикалық теория, экономикалық оқу тарихына, оқу әдістері мен қағидалар негізінде құралады.
Айтылған курс мақсаты - болашақ мамандарға Білім беру мекемелерінде кәсіпкерлік қызметінің саласында теориялық білім және тәжірибелі дағды беру.
Міндеттері:
* кәсіпкерлік қызметін ұйымдастыру нысандарын, шарттарын, әдістерін және қағидаларын білу;
* дұрыс қызметті қамтамассыз ететін барлық ресурстардың ең тиімді нұсқаларын жоспарлауды анықтау;
* кәсіпкердің шаруашылық қызметіне талдау жасау;
* шаруашылық қызметінің кәсіпкерлік тәуекелін бағалауды анықтау;
* коммерциялық келісім бойынша ұйымның әдістемелерін қолдану және т.б.
Білімге, икемділікке және машықтарға қойылатын талаптар
Студент пәнді оқып бітірген соң білуге қажет:
- Білім беру мекемелерінде кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктері оның шаруашылық қызметі түрі ретінде;
- кәсіпорынның қылығының экономикалық мотивациясын;
- кәсіпорынның нақты инвестициялауын өткізу нысандары мен ерекшеліктерін.
Студент пәнді оқып бітірген соң істей білу қажет:
- Білім беру мекемелерінде кәсіпкерлік қызметінің экономикалық тиімділігін есептеу тәсілдерін;
- инвестициялық жобалардың техника-экономикалық түсініктемесін және бизнес-жоспарлау тәсілдерін;
- экономикалық және ұйымдастырушылық сипаттағы есептерді шешумен байланысты арнайы теориялық білімдер мен тәжірибелік дағдылар кешенін.
Курстың тақырыптық жоспары
Барлығы (кредиттер): 2
№
Тақырып атауы
Лекция
Тәжірибелік сабақ
СОӨЖ
СӨЖ
1
Кәсіпкерлік түсінігі, оның негізгі түрлері және ұйымдастырушлық нысандары
2
2
2
6
2
Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау
2
2
2
6
3
Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру
2
2
2
6
4
Кәсіпкерлік ұйымдарды кадрлық қамтамасыз ету
1
1
1
3
5
Кәсіпкерлердің шаруашылық серікітестіктерімен келісімдік қатынастары
1
1
1
3
6
Кәсіпкерлік мәдениеті
1
1
1
3
7
Кәсіпкерлік құпия және оны қорғау әдістері
1
1
1
3
8
Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдер
1
1
1
3
9
Кәсіпкерлік қызметінің инфрақұрылымы
1
1
1
3
10
Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің жауапкершілігі
1
1
1
3
11
Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін талдау және бағалау
1
1
1
3
12
Кәсіпкерлік қызметті тоқтату
1
1
1
3
Барлығы
15
15
15
45
Дәрістердің қысқаша мазмұны
Тақырыптар бойынша дәрістер және дәрістерді оқып үйренудің әдістемелік нұсқаулары
1 тақырып: Кәсіпкерлік түсінігі, оның негізгі түрлері және ұйымдастырушлық нысандары
Мақсаты: Кәсіпкерлік іс-әрекеттер объектерін анықтай отырып, кәсіпкерліктің типін (түрін) анықтау. Кәсіпкерліктің заңдылығын, өсу қарқынын, соңғы нәтижесін, ұсынылған жаңалықтарды анықтау.
Сұрақтар:
* Кәсіпкерліктің мәні, мақсаты мен міндеттері
* Кәсіпкерліктің негізгі түрлері мен салалары
* Кәсіпкерліктің негізгі нысандары
* Кәсіпкерлікті жіктеу белгілері
* Кәсіпкерліктің типтері мен түрлері
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: кәсіпкерлік, кәсіпкер, кәсіпкерлік пайда, жаңашылдық, кәсіпкерлік орта, тәуекелділік, батылдық, ынталалақ, өскелеңдікке ұмтылу, кәсіпкерліктің жалпы экономикалық қызметі, ресурстық қызметі, кәсіпкерліктің ізденіс - шығармашылық қызметі, әлеуметтік қызметі, кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық қызметі, толық серіктестік, коммандиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілікті серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, мемлекеттік кәсіпорын, мекеме, қоғамдық бірлестік, қоғамдық қор, діни бірлестік, тұтынушылар кооперативі, одақ (құрылтай).
Батыс елдерінде кәсіпкерлік аса ерекше ізденімпаздықты білдіріп, шаруашылықты жүргізудегі бюрократизмге қарсы іс-әрекеттерді білдіреді, бұл жағдайда барлық жаңа мүмкіндіктерді іздестіру жаңа ойларға сүйену, міндеттерді орындау жолында барлық мүмкіндіктер көзін пайдалану қажет.
Осындай көзқарастардың біздің елімізде де кәсіпкерлікті дамытуда маңызы өте зор.
Америка ғалымы Р.С. Ронстадтық пікірінше кәсіпкерлік байлықты көбейту жолындағы өскелең даму үстіндегі процесс. Соеымен бірге Р. Хизрич және М. Питерс өздерінің <<Кәсіпкерлік немесе өз ісін бастап табысқа жету>> кітабында кәсіпкерлік іс - әрекеттерді жан - жақты талдап, ауқымы кең анықтама берді: кәсіпкерлік - айтарлықтай күш, уақыт талап ететін қаржылық, рухани жауапкершілік жүктейтін, зор табыс желетін сол арқылы ризашылыққа бөлейтін аса бағалы жаңа іс-әрекеттер.
Кәсіпкерліктің мәнін ең қысқа, нақты анықтама арқылы түсіндірген Р. Хизрич: - <<Бұл - белгілі бір құны бар жаңаны, жаңалықты туғызатын іс-әрекет>>. - деді. Америка ғалымы А. Шапиро кәсіпкер мен кәсіпкерлік ұғымы іс жүзінде жаңалыққа ынталылықты, әлеуметтік - экономикалық механизмді қайта құру процесін, сәтсіздік жағдайдағы жауапкершілікті, тәуекел етуге дайын болу жағдайларын атап көрсетті. Ресейлік ғалым - экономист А.В. Бусыгинның көзқарасының да маңызы зор. оның пікірінше кәсіпкерлік белгілі бір бастамада іскерлік белсенділікті, нақты іскерлік идеягы (ойды) жүзеге асыруға ұмтылыс деп түсіндіреді.
Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы үшін кез келген жаңа істер кәсіпкерлік болып табылады. Кәсіпкерлікті ең алдымен өндіріс факторын жеке азаматтар мен бүкіл қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру жолындағы экономиканың өсу - өркендеу үшін пайдалану деп түсіну қажет. Қазақстанда кәсіпкерліктің негізгі қызметі - сапалы өнім өндіріп (немесе қызмет көрсету), оы қажет етуші тұтынушыларға дейін жеткізіп, соған сай материалдық және моральдық қайтарымын алу.
В.И. Дальдың жазғанындай, кәсіп ету - яғни, бір істі бастау, жаңа іс-әрекетті орындау, үлкен мағынасы бар істі бастап, орындауға кірісу. Өз бизнесін бастау үшін әрбір азамат немесе ұйым міндетті түрде кәсіпкерлік істерді реттеуші азаматтық заңдылықтарды білуі тиіс.
Кәсіпкерлік белгілі бір тауар өндіріп (қызмет көрсетіп), нәтижесінде пайда алу үшін кәсіпкерлердің экономикалық, әлеуметтік, ұйымдық т.б. қарым - қатынастарының жиынтығы болып табылады. Сонымен бірге тұтынушылар мен жеткізушілер, банк қызметкерлері, түрлі нарықтық субъектілер, мемлекет пен жергілікті биліктегі адамдармен қаржылық, экономикалық қарым - қатынастар орнату кәсіпкерлік іс-әрекеттердің негізі.
Кәсіпкерлікте нарықтық экономиканың әртүрлі заңдылықтарын, тауар өндірісі мен тауар қатынастарына байланысты экономикалық механизмдерді дамытып отыру қажет. Кәсіпкерлік кәсіпкердің жаңа идеясының пайда болғанынан бастап, нақты іскерлік жоба дайын болғанша жалғасатын күрделі мақсаткерлік тізбекті құрайды.
Кәсіпкерлік - барлық ресурстарды тиімді пайдалано отырып, тұтынушылар үшін аса құнды, олардың қажеттілігінен шығатын жаңа тауар өндіру немесе жаңа жұмыстар орындап, қызмет көрсету арқылы ең жоғары нәтижеге жету.
Кәсіпкерлік іс-әрекет тұрақты, үзіліссіз жалғасып отыруы тиіс, себебі тұтынушылардың талабы үнемі өсіп және өзгеріп отырады.
Өркендеген нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік іс, осы іспен шұғылданатын фирмалар мен компаниялардың, жеке кәсіпкерлер мен күрделі кәсіпкерлік құрылымдардың жиынтығынан құралады. Бұл жағдайда жалпыэкономикалық, ресурстық, ізденістік - шығармашылық, әлеуметтік, ұйымдастырушылық функциялар орындалуы тиіс. Кейбір ғалымдардың пікірінше, кәсіпкерлік ісінде кәсіпекрлер ассоцияциясын (одағын) құратын саяси қызмет те орындалуы тиіс дегенді айтады.
Типтерге бөлу дегеніміз - кәсіпкерлік іс-әрекеттерді негізгі белгілері бойынша - нақты экономикалық (шаруашылық) істері бойынша ажырата білу.
Кәсіпкерлік іс-әрекеттерді әртүрлі белгілері бойынша жіктеуге болады: меншіктік түрі бойынша, заңдылық ерекшеліктері бойынша, орналасқан жерінің аумағына қарай, әртүрлі жерлерде орналасқаныны қарай, құрылтайшылардың құрамына байланысты персоналдар саны мен айналым көлемі бойынша, өсу қарқыны мен пайданың деңгейіне қарай, жаңа ұсыныстарды пайдалану дәрежесіне байланысты, т.б.
Меншік түріне тоқталатын болсақ, нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік, жеке меншік және мемлекеттік меншік түрінде дамиды.
Заңдылық белгілері бойынша кәсіпкерлік заңды, заңсыз және жалған кәсіпкерлік болып бөлінеді.
Іс- әрекеттердің аймақтарға бөлінуіне байланысты: жергілікті, аймақтық, ұлттық, халықаралық және дүниежүзілік болып бөлінеді.
Құрылтайшылардың құрамына байланысты әйелдер кәсіпкерлігі, жастар кәсіпкерлігі болып бөлінеді.
Өсу қарқыны мен пайданың, табыстың мөлшеріне байланысты кәсіпкерлік ұйымдар - жедел дамушы, даму қарқыны төмен компаниялар, жоғары пайдалы және төмен рентабельді ұйымдар, өте жоғары тәекелді бизнес түрі және төменгі тәуекелді бизнес түрімен шұғылданатын ұйымдар болып бөлінеді.
Өз істерінде жаңа ұсыныстар мен жаңалықтарды, жаңа технологияларды пайдалануына, өндірісте бұрын белгісіз болған мүмкіндіктерді ашуына, инновациялық менеджментті, маркетингті кеңінен қолдануына байланысты кәсіпкерлік - ізденістік, өнімдік, ескі технологияның орнына жаңа ұлғаймалы өндірісті дамытушы деп бөлінеді.
Құрылтайшылар санына байланысты кәсіпкерлік жеке және ұжымдық болып бөлінеді.
Персоналдық санына және жарғылық қордың мөлшеріне байланысты түрі шағын кәсіпкерлік болып саналады.
Егер кәсіпкерлікті ұйымдастыруда қазақсьандық қатысушылардан басқа шетел азаматтары болса, онда ол біріккен кәсіпкерлік деп аталады, сонымен бірге шетел инвестициясымен құрылған кәсіпкерлік түрі де болады.
Ұйымдастыру механизміне байланысты, басқарушылар санына байланысты жай және күрделі кәсіпкерлік ұйымдардың түрлері болады.
Ұйымдастырушылардың жауапкершілігіне байланысты толық жауапкершілікті және субсидиорлық жауапкершіліктегі кәсіпкерліктегі ұйымдар болып бөлінеді.
Кәсіпкерлік іс-әрекеттердің бағытына, нақты нәтижесіне байланысты кәсіпкерліктің мынадай түрлері бар:
* Өндірістік кәсіпкерлік тұтынушыларға нақты тауар түрін өндіру немесе қызмет көрсету, өткізу мәселелері бойынша жұмыстарды орындау болып табылады. Өндірістік кәсіпкерлік материалдық сферада жүзеге асатындықтан, мынадай түрлерге бөлінеді:
өнеркәсіптік, құрылыстық, ауылшаруашылық және т.б. сонымен бірге кәсіпкерлік өндіріс салалары бойынша әртүрлі болады, мысалы өнеркәсіптік - машинақұрастыру, станокқұрастыру және т.б.
* Коммерциялық - сауда кәсіпкерлігі, мұнда кәсіпкерлер нарықты зерттеп, сұраныс жағдайын баға деңгейін білуі, соның нәтижесінде шығынды азайтып, пайданың көп болуын қарастырады.
* Қаржылық - несиелік кәсіпкерлікте құнды қағаздармен жұмыс істеу, ұлттық ақша мен валюта курсының байланысын зерттеп білу қажет. Мұндай кәсіпкерлікпен шұғылданатындар коммерциялық банктер, қаржы - несиелік компаниялар, қор биржасы, валюттік биржалар, басқа да мамандандырылған мекемелер.
* Кеңес беру (консалтинг) кәсіпкерлігі әртүрлі бағыттарда кеңес беру, үйрету, оқыту курстар ашу арқылы жүзеге асады. Туристік қызмет кәсіпкерлігі де кеңес беру ісіне қатысты.
Ұжымдық кәсіпкерлік мекеме (фирма) құруда негізделеді немесе заң тілімен айтқанда заңды тұлғаны құрайды. Қ.Р. азаматтық кодексі заңды тұлғалардың төмендегідей ұйымдық - құқықтық түрлерін қарастырады:
* коммерциялық мекеме; толық серіктестік, коммандиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілікті серіктестік, акционерлік қоғам, өндірістік кооператив, мемлекеттік кәсіпорын,
* коммерциялық емес мекеме; қоғамдық бірлестік, қоғамдық қор, діни бірлестік, тұтынушылар кооперативі, одақ (құрылтай).
Табыс табатын іске келетін болсақ онда заңды тұлғаның коммерциялық түрін айтқан жөн. Заңды тұлғаның негізі - шағын кәсіпкерлік нысандары. (ШКН)
* Толық серіктестікті құру және ашу үшін кем дегенде екі азаматтың қатысуы керек және оның саны заңнамамен шектелмеген. Сондықтан қатысушылар саны құрушылардың өз еркінде және оның саны іскерлікке бөгет болмай, істің оңтайлы жүруіне байланысты болуы керек; Құрылтай құжаты болып мекеменің жарғысы мен құрылтай шарты жатады.
* Командиттік серіктестік (КС) ; Ону құру және ашу кем дегенде екі азаматтың қатысуы керек, және оның санында заңнамаларда шектеу жоқ, сондықтан қатысушылар (құрылтайшылар) саны құрушылардың өз еркінде. Бірақ толық серіктестікке қарағанда КС айырмашылығы бар ( ол командиттік деп аталғанына қарай немесе сенімділікке негізделген ) КС екі түрлі құрушы болады: толық серіктестіктер және салымшылар. Құру рәсіміне екі құжат керек: Жарғы және құрылтай шарты. Ол құжаттарға толық серіктестіктер мен салымшылар қол қояды.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС)Ғ құру үшін бір және одан көп құрылтайшылар бола алады және оның саны шектелмейді;
* ЖШС келесі бір құрылтайшысы бір адамнан тұратыншаруашылық серіктестік құра алмайды;
* Құрылтай құжаты бір адамнан құрылтайшысы бар серіктестікке жарғы болып табылады , ал екі немесе бірнеше адамнан құрылтайшы құрайтын серіктестікте жарғы және құрылтай шарты болып табылады.
* Құрылтайшылар серіктестік міндеттеріне тек қана қосқан салымдары шеңберінде ғана жауап береді; серіктестік құрылтайшысының үлесі басқа адамға берілуі құрылтай құжаттарында көрсетілсе ғана жүзеге асады. Ол үлесті бірінші кезекте осы серіктестіктің басқа құрылтайшысы иемденеді. Серіктестіктің ең аз жарғылық қоры 100 ең аз есептік көрсеткішке тең.
Қосымша жауапкершілікті серіктестік (ҚШС), пен ЖШС бірітейлік жақтары көп және олардың құқықтық жағдайы бір заң актісімен анықталады.
Серіктестік құрылтайшылары серіктестіктерінің міндеттемелері бойынша өздері жарғыға қосқан салымдарымен жауапты, немесе ол сома жетпегенде өздерінің дүние мүлкімен есебінен төлейді, сондықтан да ол қосымша жауапкершілікті серіктестік деп аталады.
Есесі жөнінде заңды есе мүшелері анықталмаған, сондықтан есе мөлшерін серіктестік құрылтайшылары құрылтай жарғысында көрсетіледі (мысалы 2-есе жауапкершілік, 3-есе жауапкершілік т.т.)
Құрылтайшылардың біреуі банкроттыққа ұшыраса щның серіктестік алдындағы жауапкершілігін қалған құрылтайшылар өздерінің салымдары пропорциясында жауапталады, және де басқадай жауаптану жағдайы мүмкін, және де олар қрылтай құжаттарында көрсетілуі керек, ал басқа жағдайларда ҚЖС-ке ЖШС ережелері қолданылады.
Өндірістік кооператив (ӨК): бұл азаматтардың бірігіп кәсіппен айналысуы үшін құрылған ерікті ұйым; ӨК мүшелері өз еңбек үлестерімен және мүліктік үлестерін біріктіру арқылы қызмет атқарады; кооператив мүшелері екі адамнанкем болмауы керек , бірақ одан көп санына шектеме жоқ; мүліктік үлесі 3 мың теңгеден кем болмауы шарт, ал жарғы капиталының ең аз мөлшері көрсетілмеген, сондықтан жарғы мөлшерін көрсетпеседе болады, ал жарғы мөлшері кооператив мүшелерінің мүліктік үлесінің жиынтығы боып табылады, кооператив мүшелері оның міндеттемелері үшін қосқан мүліктік үлесі мөлшерінде ғана жауапты, не керек кезінде қосымша барлық дүние мүлкімен жауапты.
* азамат кооператив өз жеке еңбек үлестерімен біріккендіктен қатарынан басқа кооперативке мүше бола алмайды.
* Кооперативтің басшылық құрылымы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып табылады, одан басқа басқару тетіктері: басқарма, төраға, бақылау кеңесі болуы мүмкі, кооператив мүшесі мүліктік үлесін басқа адамға беруіне болады, бұл шараны аралық есеп қорынындысы бойынша бекітілген қаржылық есептің негізінде жүзеге асыра алады. Кооператив мүшелері мүшелердің санының көптігіне және ноариалды бекітудің қиындығына байланысты құрылтай шарттын жасамай-ақ , жарғы бойынша оған қосымша ретінде тіркелген мүшелердің тізіміне сәйкес жұмыс істей алады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамаларында шағын бизнес жүргізу үлгілері анықталғандықтан болашақ кәсіпкер қай тәсілмен жұмыс жасауын өзі таңдайды. Заңды тұлғаларды тіркеудің жеңілдетілген түрлері: кез-келген заңды тұлға мемлекеттік тіркеуінен өткеннен кейін ғана құрылған болып есептеледі. Мұндай тіркеу ҚР құқығын қорғау министірлігінде не оның аумақтық құрылымы, облыстық құқық қорғау басқармасында жүзеге асырылады.
Мемлекеттік тіркеу шаралары заңды тұлғалардың құрылтай мүшелерінің санына, істейтін кәсібіне, мүліктік иелігіне қарамай бәріне бір тәтіппен жүзеге асады. Мемлекеттік тіркеу тәртібі екі түрден тұрады:
а) барлық заңды тұлғаларға бекітілгенжалпы тәртіп бойынша;
б) шағын кәсіпкерлік үшін бекітілген жеңілдетілген мемлекеттік тіркеу. (1-кесте)
1 кесте
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу тәртібі
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеудің жалпы тәртібі бойынша
Шағын кәсіпкерлерді тіркеудің жеңілдетілген тәртібі бойынша
Тіркеу мерзімі - 15 жұмыс күні
Тіркеу мерзімі - 3 жұмыс күні
Тіркеу ақысы - 20 ең аз есептік көрсеткіш мөлшерінде
Тіркеу ақысы - 5 ең аз есептік көрсеткіш мөлшерінде
Керекті құжаттар:
* Көрсетілген түрде өтініш
* Құрылтай құжаттары (шарт, жарғы) жарғының мөлшерін анықтайтын анықтама
* заңды тұлғаның тұратын мекен-жайы туралы анықтама
* тіркеу ақысын төлеу туралы құжатжәне де заңды тұлғаның түріне және бағытына сәйкес екректі құжаттар.
Керекті құжаттар
* Көрсетілген түрде өтініш
* Құрылтай құжаттары (шарт, жарғы)
* тіркеу ақысын төлеу туралы құжат
Арнаулы салық түрін қолдану төмендегі шаруашылақ құралдарына жүзеге аспайды :
* бөлімшелері, өкілділіктері бар заңды тұлғалар;
* өздері құрылтайшы болған және оған тәуелді болып келетін мекемелер мен акционерлік қоғамдар;
* басқа елді мекендерде құрылымдық бөлімшелері бар салық төлеушілер;
Жеңілдетілген декларация негізінде арнаулы салық түрі шағын бизнестің төмендегі шарттраға сай болғанда қолданылады:
а) салық мерзімі кезеңінде орташа есептегі жұмыскер саны 25 - тен аспағанда;
б) салық мерзімі кезеңіндегі шектеулі табыс 9 мың теңге болғанда;
Жеңілдетілген декларация бойынша есептелетін салық мөлшерін шағын кәсіп тұлғасы өзі есептік мерзімі кезеңінде келесі салық бекітімдерімен анықтайды:
Жеңілдетілген декларация салық мекемесіне тоқсан сайын, тоқсаннан кейінгі айдың 10-на дейін тапсырылады. Жеңілдетілген декларация салықтың осы түрін пайдалану жөнінде өтініш берген салық мекемесіне өткізіледі.
Қорытынды
Кәсіпкерлік іс-әрекеттерді толып жатқан әртүрлі белгілеріне байланысты жіктеуге болады. іс жүзінде кәсіпкерлік мынадай белгілері бойынша жіктеледі: меншік түрлеріне байланысты, заңдылық ерекшеліктеріне қарай, аумағына қарай, әртүрлі жерлерге таралуына байланысты, құрылтайшылардың құрамына қарай, персоналдық санына қарай, өсу қарқыны мен пайданың мөлшеріне қарай, жаңа ұсыныстарды пайдалану деңгейіне байланысты және т.б. Ең негізгі төрт топқа бөлуге болады: 1. өндірістік; 2. коммерциялық; 3. қаржылық; 4. консалтингтік. Кәсіпкерліктің ұйымдық - құқықтық түрлері ҚР азаматтық кодексіне сәйкес белгіленген және құру және жұмыс жасау тетіктері - заңдармен және нормативті- құқықтық актілермен анықталған.
Дәрістерге ұсынылатын әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материалдарын толық меңгеру үшін Жапондық, АҚШ, Германия, Швейцария, кәсіпкерлігі түрлерімен танысу керек. Сонымен қатар кәсіпкерлік ұйымдардың ерекшеліктеріне, ұйымдық құрылымына, меншік түріне т.б. көңіл аудару қажет. Басқа елдердегі кәсіпкерліктің даму тәжірибесі жайындағы мәліметтермен танысу қажет. Дәрісті тереңдетіп түсіну мақсатында күрделі бірлестіктер түрі холдинг - компания, қаржы - өндірістік топтар туралы дәйектемен танысу қажет. Күрделі кәсіпкерлік бірлестіктер әр түрлі ұйымдық - құқықтық қатынастарға құрылғанымен акционерлік қоғам сипатын алады. Күрделі кәсіпкерлік ұйымдарға : концерн, картель, консорциум, холдинг қаржы - өндірістік топтар, пул және т.б жатады.
Әдебиеттер:
* ҚР Ата заңы, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* ҚР Азаматтық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2002ж.
* Лапуста М.Г. Предпринимательство: Учеб.пособие. - 2-е изд. - М.:ИНФРА - М, 2003.
* Сборник <<Предприниматель и право>>, Издательский дом <<БИКО>>, Алматы, 2000.
* Кантарбаева А.К. Барьеры перед казахстанским предпринимательством и пути их преодоления. А.: Раритет, 2000. С. 125
* Предпринимательство: Учебник/ Под ред.М.Г.Лапусты. - 3-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2004.
* ҚР салық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* Индивидуальный бизнес в РК / Сост. В.И.Скала, Б.В.Скала. - Алматы, 2004г.
2 тақырып. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау
Мақсат: жаңа істі ұйымдастырудағы бизнес жоспардың ролі.
Сұрақтар:
* Жалпы жағдайлар.
* Бизнес - жоспарды дайындау реті.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: бизнес - жоспар,маркетинг жоспары, өндіріс жоспары, өткізу нарығы, ұйымдық жоспар, бәсеке,қаржылық жоспар
Өзінің жеке ісін ұйымдастыруда, кәсіпкерлік ұйымның жұмыс кезеңдерінде кәсіпкерлік іс әрекеттердегі аса маңыздысы белгілі мерзімде орындалуы тиіс іс-шаралар жоспарын дайындау болып табылады. Онан кейінгі көздеген мақсатқа жету жолының бірі - қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік жоспарлар.
Бизнес - жоспарлау процесінің негізгісі - кәсіпкерлік жобаның бизнес - жоспарын және ұйымның даму бизнес-жоспары.
Ғылыми негізде дайындалған бизнес-жоспар бұрқыраған теңізден кемені еш шығынсыз алып шығатын кәсіпкердің қолындағы компас іспетті.
Ұйымның даму жоспарын дайындау кезінде кәсіпкер бизнес-жоспардың айтарлықтай ерекшеліктерін білуі тиіс.
* кәсіпкерлер өзінің ісін жоспарлау кезінде шаруашылық жүргізу ережелерінің өзгерістерін , экономиканың дамуының бірқалыпты болмайтынын ескеруі қажет.
* Кәсіпкерлікке сыртқы ортаның аса жоғары ықпалы, бизнес жоспар дайындау кезінде кәсіпкерлік істерде аныталмаған жайттар көп кездесетінін ескеруді талап етеді.
* Бизнес-жоспар дайындау кезінде барлық сыртқы факторларды ескере отырып , бизнес-жоспардың бөлімдеріне сан жағынан (мөлшеріне) әсерін анықтау қажет.
* Қазақстандық кәсіпкерлер бизнес-жоспардың сандық көрсеткіштерін, әріптестердің бәсекеге қабілеттілігін ескере отырып, өздері есептеулері тиіс.
* Қазақстандық кәсіпкерлер мемлекеттік билік органдарының шешім қабылдаудағы кейбір ерекшеліктеріне байланысты өзіндік қасиеттері мен мүмкіндіктерін асыра бағаламауы тиіс.
Бизнес-жоспар кәсіпкерлік жобаларды жүзеге асыру жолында меншік және несиеге алынған қаржыларды, материалдық, кадрлық мүмкіндіктерді, түрлі тәуекелдік жағдайды ескере отырып, нарықтық бәсеке жағдайында ұйымның негізгі бөлімдерінің даму барысын сипаттайтын құжат.
Ғылыми негізде дайындалған бизнес-жоспар сан және сапа жөнінен кәспкер үшін де несие беретіндер мен әріптестер үшін де бағдар - сүйеніш болуы тиіс.
Яғни бизнес-жоспар - жоспарланған істердің нақтылығын көрсететін, экономикалық негізделген маңызды құжат. Сонымен бірге бизнес-жоспар инвесторлар мен әріптестер үшін жарнама құралы болып табылады. Сондықтан бизнес-жоспар қаржыгерлерге, бизнес бойынша әріптестер мен банк қызметкерлеріне іскерлік түсінікті тілде жазылып , дайындалуы тиіс.
Мәліметтер бизнес-жоспар бөлімдеріндегі мәселелерді анық дәл көрсетуі тиіс. Бизнес-жоспардың көлемі жобаланған мақсатқа байланысты, ең бастысы - көзделген мақсаттың нақты нәтижесі бизнес-жоспарда көрсетілуі тиіс.
Бизнес-жоспардың көлемі мақсатқа байланысты, жоспардың нәтижесі мақсатқа жету болып табылады. Жалпы ереже бойынша бизнес-жоспар бірнеше жылға (3-5 жылға) жасалады, ал бірінші жылдың жоспары нақты жоспардың құжаты ретінде маңызды.
Кәсіпкерлік тәжірибе бойынша да, ғылыми әдебиеттерде де бизнес-жоспардың құрылымы мен мазмұнына біртекті нұсқаулар жоқ, себебі әрбір бизнес-жоспардың мақсаты, кәсіпкердің таңдап алатын өндіріс саласы, ұйымның даму стратегиясы әртүрлі, әрқайсысының өз ерекшеліктері болады.
Кәсіпкер жеке өзінің ісіне бизнес-жоспар дайындау кезінде мынандай бөлімдерді қарастыру керек:
* Ұйымның жалпы сипаттамасы (Резюме).
Бұл бөлім барлық басқа бөлімдерді дайындап болғанан кейін дайындалады. Негізгі бағыт - анықталған мақсат және стратегияға жету жолдары.
* Тауардың сипаттамасы. Бұл ұйымның ең маңызды іс-әрекеттерінің нәтижесі. Жұмысқа кірісер алдында кәсіпкер өндіретін тауары мен көрсететін қызметтері туралы тұтынушыларға анық, жан-жақты толық сипаттма беруі керек.
* Тауар өткізу нарығы.
Кәсіпкерлік ұйым тұтынушалар үшін жұмыс істейтін, сондықтан сатып алушыларды анықтап, нарықты талдауы, өндірілген тауары мен қызметтері нарықтан "шығып қалмауы" жағдайын алдын-ала қарастыру керек. Әдетте ереже бойынша нарықты зерттеу 4 кезеңге бөлінетінін естен шығармау керек.
* Өткізу нарығындағы бәсеке.
Нарық сатушылар мен сатып алушылардың қарым-қатынасын көрсететін күрделі механизм. Сатушы ретінде көптеген коммерциялық ұйымдар мен жеке кәсіпкерлер болуы мүмкін. Сондықтан бәсекелес кәсіпкерлердің іс-әрекеттерін алдын ала зерттеп, талдау қажет. Бұл бөлімде нарықтық конъюктураны талдау, нарықтық стратегия мен тактика , бәсекелестердің сипаттамасы көрсетілуі тиіс.
* Маркетингтік жоспар.
Бұл бөлімде кәсіпкер әріптестеріне және инвесторларға маркетинг жоспарын, оның негізгі элементтерін түсіндіруі тиіс. Әрбір тауар түріне арнайы жоспар болуы керек, сонымен бірге тауарларға байланысты нарықтық өзгерістер, жаңа тауар өндірісін дамыту мәселелері қарастырылып , осылардың барлық жиынтығы маркетингтік жоспар деп аталады.
* Өндірістік жоспар.
Бұл тек қана өндіріспен шұғылданатын кәсіпкерлер үшін қажет . Басты міндет Әріптестерге қажетті тауарды тиісті мөлшерде талап етілген сапада мезгілінде өндіретінін дәлелдеу. Яғни қажетті тауарды өндіру процесін, өндірісті ұйымдастыру. Бұл бөлімнің мәліметтері 2-3 жылға жоспарланады, ал ірі кәсіпорындар үшін 4-5 жылға есептеледі.
Өндіріс барысында қалай жүргізетіні, схемасы, шикізат қайдан келетіні, қандай өнім өндіріліп, қайда қашан жіберілетіні туралы нақты мәліметтер көрсетіледі. Сыртқы эксперттер нарық талабына сай технологиялық схеманы, еңбекшығынының азаю деңгейін, өнімдер ассортименті өзгерісіне баса көңіл аударады. Сондықтан өндірістік жоспарда өнім өндіру үшін өндірісті дамыту мәселелері толық көрсетілуі тиіс.
* Ұйымдастырушылық жоспары.
Бұл бизнес жоспардың бұл бөлімінде ұйымды басқару деңгейі, кәсіпкер мен ұйым мүшелерінің білімі, тәжірибесі, кәсіби мамандану деңгейлері көрсетіледі. Шағын кәсіпкерлікте әрбір маманның ролі мамандық деңгейі өте маңызды, сондықтан қызметкерлердің әлсіз және күшті жақтарын анықтап, нақты сипаттама берген дұрыс.
* Кәсіпкерліктегі тәуекелділік.
Бұл бөлімде кәсіпкерлік іс-әрекеттердегі мүмкін болатын қауіптерге тәуекелділік жағдайлары сипатталады, әртүрлі сыртқы және ішкі қауіпті жағдайлар мен оның зардаптарын жою жолдарын немесе алдын алу мәселелері қаралады.
Бизнес - жоспар дайындау кезінде кәсіпкерлік істердегі тәуекелділік жағдайларын басқару мәселелеріне айтарлықтай көңіл бөлінуі тиіс.
* Қаржылық жоспар.
Бұл бөлім ең қорытынды кәсіпорын іс-әрекеттерінің нәтижесін көрсететін бөлім болып табылады. Қаржы бөлімінде кәсіпкерлік іс-әрекеттердің даму стратегиясы, қаншалықты жүзеге асырылғаны көрінеді.
* Қосымшалар.
Қосымшаларда бизнес-жоспардың кейбір бөлімдерін нақтылай түсетін мәліметтер болады. Олардың құрамы мен мөлшері көздеген мақсатқа, бизнес ісінің мазмұнына байланысты.
Бизнес-жоспардың сыртқы бетінде бизнес-жоспардағы мәліметтердің кәсіпкерлік құпия екенін, сол істің иесіне ғана арналғанын көрсетуді ұмытпаған жөн.
Қорытынды
Кәсіпорнның қызметінің ең бастапқы маңызды құжаты бизнес-жоспар болып табылады. Бизнес-жоспардың мазмұны мен құрылымына қатаң шектеу қойылмаған, ол қаржылық-экономикалық іс-әрекеттерде тек қана табысқа жетуге бағытталуы тиіс.
Дәрістерге арналған әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материалдарын толық жақсы түсіну үшін, бизнес-жоспардың әрбір бөлімімен толық танысып , дәптерге көшіріп алу (конспект) қажет.
Әдебиеттер:
* Малый бизнес. Организация, экономика, упарвление: Учеб. Пособие для вузов. / Под. Ред. Про. В.Я.Горфинкеля. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003г.
* В помощь предпринимателям / Под редакцией М.М.Нуртазина. Астана, 2004г.
* Потемкин А.П. Открытое письмо госпадину Герману Грефу, министру экономического развития и торговли Правительства РФ // Известия. - 22 июня 200г. С.11.
* Справочник директора предприятия/Под ред.М.Г.Лапусты, П.С.Никольского, М.: ИНФРА-М, 2002.
* Татеиси К. Вечный дух предпринимательства. Практическая философия бизнесмена: Пер.с.англ.М., 1990.
3- тақырып. Кәсіпкерлік қызмет ұйымдарды қаржыландыру көздері
Мақсат: Кәсіпкерлік ұйымдарды қаржыландыру әдістері мен формаларын анықтау.
Сұрақтар:
* Қаржыландыру көздерін таңдау.
* Кәсіпорын қызметін қаржыландырудың ішкі көздері.
* Қаржыландырудың негізгі ережелері.
* Кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар.
* Халықаралық ұйымдар гранты.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: бағалы қағаздар эмисиясы, банк несиесін пайдалану, банк неиесінің негізгі түрлері, ұйымның несиелік келісім шарт жасауы , ұйымды комерциялық несеимен қамтамасыз ету, салықтық және инвестициялық-салықтық несие, факторинг, лизинг, овердрафт, инвестициялық несие форфейтинг.
Кәсіпкерлік ұйымдарды қаржыландыру дегеніміз - жай және үдемелі өндірісті қаржыландыру шарттары мен формаларының, әдістерінің және принциптерінің жиынтығы. Қаржыландыру ұғымы ұйымның барлық салаларында ақша құралдарының пайда болуын көрсетеді.
"Қаржыландыру" түсінігі инвестициялау түсінігімен тығыз байланысты, қаржыландыру - ақшаның пайда болуы, ал инвестициялау - сол ақшаны пайдаға асыру, пайдалану. Олардың тығыз байланыстылығы сол, қаржы көзін анықтаудан бұрын, ол қайда жұмсалатынын алдын ала жоспарлау қажет.
Қаржыландыру көзін таңдауда төмендегідей негізгі 5 міндетті шешу керек:
* Қажетті капитал қысқа немесе ұзақ мерзімге керек пе, анықтау керек.
* Қолайлы қаржылық құрылымды анықтау үшін капитал активі құрамында болатын өзгерістерді анықтау керек.
* Тұрақты төлем қабілетін қамтамасыз ету, яғни қаржылық тұрақтылық.
* Жеке меншік және қарызға алынған қаржыларды барынша пайда келтіретіндей пайдалану.
* Шаруашылық қызметті қаржылыандыру көлемін азайту.
Кәсіпорынды қаржыландыру көзі ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді. Ішкі қаржыландыру дегегніміз өзінің (меншік) қаржысы - таза пайда мен амортизациялық төлемдер жиынтығы.
Пайда экономикалық категория ретінде - кәсіпкерлік істерден түскен таза табыс, ол кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін көрсетеді. Пайданың өз алдына бірнеше функциялары бар.
Әлеуметтік функциясы - салық ретінде бюджетті толықтырып, мемелекеттің инвестициялық, өндірістік, ғылыми-техникалық және әлеуметтік функцияларын орындауына ықпал етеді. Сонымен бірге әлеуметтік функциясы ұйымның басқа зиян шеккен ұйымдарға көмегі, әлеуметтік сфераны қаржыландыру , және азаматтарға материялдық көмек арқылы орындалады.
Жеделдетуші функциясы - пайда қаржылық нәтиже болғандықтан ұйымның негізгі қаржылық элементі болып саналады. Пайда неғұрлым көп болса , стратегиялық мақсаттарды орындауда сыртқы қаржыландыру қажеттігі азайып, өзінің ішкі қаржысын пайдалану мүмкіндігі туады.
Ішкі қаржы көзі ретінде меншіктегі негізгі қорлардың амортизациялық төлемдерінің маңызы зор. Амортизация төлемдерінің объекті меншіктік негізгі қорлар болып табылады.
Өзінің меншіктік қаражаттары арқылы қаржыландырудың бірқатар артықшылықтары бар :
* пайданың көбеюі арқылы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы артады;
* өз қаржысын қалыптастыру және пайдалану бірқалыпты жүзеге асады;
* сыртқы қаржыландыру болмағандықтан , қарыздар азаяды;
* қосымша шығындардың орнын толтыру өз қаржысы есебінен болғандықтан, кәсіпорынның дамуын басқару шешімін қабылдау мәселесі жеңілдейді;
Өзін-өзі қаржыландыру тек қана ішкі мүмкіндіктер емес сыртқы шығындарға да (салық төлемдері, кедендік төлемдер, мемелекеттің қаржы несие саясаты) байланысты.
Сыртқы қаржыландыру мемлекет қаржысын пайдалануға, қаржы-несиелік мекемелерге де байланысты. Сонымен бірге құрылтайшылардың қаржыларыда үлкен роль атқарады. Ондай қаржы мол болса, кәсіпорын басқаларға тәуелді болмайды және банктен несие алу жеңілдейді.
Кәсіпкерлікті қаржыландырудың бірнеше түрлері бар:
* бағалы қағаздар эмиссиясы;
* банк несиелерін пайдалану;
* ұйымдармен несиелік келісім жасау;
* коммерциялық несиені пайдалану;салықтық және инвестициялық-салықтық несие;
* факторинг;
* лизинг;
* овердрафт;
* инвестициялық несие;
* форфейтинг және т.б.
Нарықтың экономика жағдайында кәсіпкерлік іс-әрекеттер жоғарыда аталған сыртқы қаржыландырусыз мүмкін емес. Сыртқы қаржыландыру сомасы міндетті түрде қайтарылу қажеттігін және пайдаланғаны үшін үстеме пайыз төленетіні ескерілуі тиіс.
Түрлі қаржыландыру жолын салыстыру арқылы кәсіпорын өзінің шаруашылық істеріне қажет қаржының қандай түрін пайдаланатынын таңдайды.
Қорытынды
Жаңадан кәсіпорын ұйымдастырудың және оның жұмысының сәттілігінің негізі қажетті көлемде қаржыландыру болып табылады. Сондықтан әрбір кәсіпкердің негізгі міндеті қанша капитал қажет екенін анықтау. Өз капиталын ұтымды жоспарлап пайдаланған жағдайда кәсіпкер өз ұйымын қарыз болып қалудан сақтап, төлем қабілетті тұрақтайды.
Дәріс үшін әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материялдарын жақсы түсіну үшін Еуропа елдері кәсіпкерлерінің қаржыландыру ерекшеліктерімен танысулары қажет.
Әдебиеттер:
* Кэмбелл Р. Макконелл, Стенли Л. Брю. <<Экономика>>. Москва, издательство <<Республика>>, 1992г., том 2.
* Панкратов Ф.Г. Коммерческая деятельность. М.: ИВЦ "Маркетинг", 1996
* Гражданское право РК. - Алматы: "Жетi Жаргы".1998г
* А.К. Кантарбаева <<Предпринимательство институционально-эволюционный подход>>. <<Раритет>>, Алматы,2000г.
* Мамыров Н.К. <<Основы предпринимательства>>, Алматы, Экономика, 1997
4-тақырып. Кәсіпкерлік ұйымдарды кадрлық қамтамасыз ету
Мақсат: Кәсіпкер - жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылардың еңбек қарым-қатынасын ұғып түсіну және олардың негізгі міндеттері мен құқықтарын анықтау.
Сұрақтар:
* Кадрлық қамтамасыз ету мәні
* Жұмысқа алу және еңбек қатынастарын тоқтату принциптері.
* Жұмыс істеу тәртібі және жұмысшылардың еңбек ақысы.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: еңбек қатынастары, жұмысшы, жұмыс беруші, жеке еңбек келісім шарты, еңбек демалысы.
Еңбек қатынастары - бұл жұмысшылар мен жұмыс беруші келісіміне негізделген, еңбек заңымен қарыстырылған, жұмысшының белгілі мамандығы, қызмет орны бщйынша бекітілген еңбек ақыға өз міндеттерін орындауы. Бұл жағдайда жұмысшы ішкі ережелерді бұлжытпай орындауы, ал жұмыс беруші еңбек ету үшін барлық мүмкіндіктерді жасап жағдай туғызуы қажет.
Жұмысқа қабылданатын адамда мынандай құжаттар болуы тиіс: жеке куәлігі, зейнетақы қорымен жасалған келісім шарт, сонымен бірге, кәсіпкер жұмысқа тұрушы адамның дипломын, еңбек кітапшасын , резюме (түйін) , өмір баянын, кадрлар бөлімінің есебі үшін жеке парағын , санитарлық кітапша, неке туралы куәлік, балаларының тууы туралы куәлігі, фотосурет т.б. талап етуге құқылы.
Жұмысқа алынғаны туралы жеке келісім шарт жасалып, жұмысқа алынған адам онымен танысып қолын қояды. Егер жұмысшы бағалы заттарды сақтау, сату, өңдеу жұмыстарымен шұғылданатын болса, онда материялдық жауапкершілік туралы жазбаша түрде келісім жасаулары тиіс.
Сондай жағдайда ған , егер зиян келген болса, толық материялдық жауапкершілік сақталады. Сонымен бірге жұмысшы мынандай жағдайларға жауап береді:
* мүлік пен бағалы заттар сенім хат арқылы қабылданған болса;
* егер есірткі, спирттік ішімдік пайдалану арқылы зиян келтірсе;
* материялдарды, өнімдерді, инструменттер мен приборларды, жұмыс киімін әдейі бүлдіріп, зақым келтірсе;
* коммерциялық құпияны ашу нәтижесінде зиян келтірсе;
Жұмысқа 16 жасқа толған, адамдар қабылданады. Ауыр жұмысқа, зиянды, қауіпті жұмыстарға 18 жасқа толмағандар қабылданбайды.
Кәсіпкер жұмысқа алынған адамға 3 айдан аспай мерзімін белгілеуге құқылы. Егер жұмысшы еңбек мүгедектігіне ұшырыса, жұмыс барысында денсаулығына зиян келсе, денсаулығы қалпына келгенше басқа жеңіл жұмысқа ауыстырып, бұрынғы еңбек ақысының айырмасын төлеу қажет.
Мынандай жағдайларда жұмыс беруші еңбек туралы келісімді бұзуға құқылы:
* фирма жойылатын болса (1 ай бұрын жазбаша түрде ескертіп орташа айлық еңбек ақы мөлшерінде өтемақы төлеу тиіс).
* штат қысқарғанда (1 ай бұрын жазбаша түрде ескертіп , орташа айлық еңбек ақы мөлшерінде өтемақы төленеді).
* қызметкердің кәсіби мамандығының жетіспеуінемесе денсаулығының жарамсыз болуы;
* уақытша жұмысқа жарамсыздық есебінен 2 ай бойы жұмысқа келмесе (Үкіметтің 07. 08. 2000 ж) № 11121 <<Жұмыссыздыққа жарамсыздыққа уақыт беруге тиісті аурулар түрінің тізімі>> деп аталатын қаулысын қараңыз.
* фирмамаен бірге басқа жерге жерге ауысудан бас тартқан жағдайда;
* жеңілірек жұмысқа ауысуға келіспеген жағдайда;
* еңбек жағдайының өзгергеніне келіспесе;
* егер тәртіптік жаза қолданылған жағдайда, тәртіп бұзушылық қайталанса;
* еңбек міндеттерін орындауда бір рет үлкен қате жіберсе;
* бір жұмыс күнінде 3 сағат кешіксе;
* жұмысқы ішімдік ішіп немесе есірткі пайдалану әсерімен келсе;
* еңбек ережесін немесе өрт қауіпсіздік ережелерін сақтамаған жағдайда.
* Сот шешімімен жұмыста ұрлық жасаған болса;
* Қаржы және бағалы мүліктермен жұмыс атқарушыларға жұмыс берушінің сенімі болмаған жағдайда ;тәрбие жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердің тәрбиелілікке жат әрекеттері болған жағдайда;
* Сол фирманың коммерциялық құпиясын ашып қойған жағдайда;
Егер жұмысшы денсаулығына байланысты, зейнеткерлік жасы келгенде, басқа жерге ауысуына байланысты жұмыстан босату үшін өтініш берсе, онда жұмыс беруші келісім шартты бұзып , өтініште көрсетілген мерзіміне сай жұмыстан босатуы тиіс. Басқа жағдайларда жұмысберуші өтіншті бір ай ішінде қарауы тиіс.
Жұмысшыны жұмыстан босату кезінде пайдаланбаған еңбек демалыс үшін өтем ақы төленеді. Егер жұмысшы жұмысқа ішімдік, есірткі пайдаланып келсе немесе ереже бойынша емтихан тапсырмаса, қажет болса денсаулығы туралы тексеруден өтпесе, онда жұмыс берушінің жұмыстан босатуға құқы бар.
Жұмыс беруші өз еркіне байланысты жұмыс уақытын аптасына 5 күндік немесе 6 күндік мерзімге белгілеуіне құқылы. Бұл жағдайда бір аптадағы жұмыс күні 40 сағаттан аспауы керек. Асып кеткен жағдайда мөлшерден тыс деп есептеліп (1 күнде 2 сағаттан асса) бір жарым есе ақаы төленеді. Демалыс немесе мейрам күндері жұмыс істегендерге екі есе ақы төленеді немесе қосымша демалыс беріледі.
Әлеуметтік жәрдем ақы жұмысшы ауырып қалған жағдайда (жұмыс 18 күннен аспауы тиіс). Екі жыл бойы еңбек демалыс бермеуге болмайды (заң бойынша).
Жұмыс беруші жұмысшыға еңбек ақысыз демалыс беруге құқылы. Оқып жүргендер оқу демалысын алуға құқылы, ол мерзімге ақы төлеу - төленбеуіне кәсіпкер өзі шешеді. Қанша уақыт жұмыс істегеніне қарамастан әйел адамдаржүктілігі үшін және босанғаннан кейін 3 жыл жас баланыкүту үшін демалысалуға құқылы. Оның кейінгі 1,5 жылы өтініш жазғаннан кейін ғана заңды. Сонымен бірге бала туғанда бір рет фирма есебінен жәрдем ақы берілуі тиіс. Бұл ереже баланы әйелдер босанатын үйден асырып алған жағдайда да орындалуы тиіс.
Жұмыс беруші фирма қызметкерлеріне жұмыстағы табыстары үшін қандай сый ақы беретінін өз шешіміне қарай белгілейді. Кәсіби шеберлігін жоғарылату үшін, кадрларды тұрақтандыру жолында фирма есебінен оқыту мәселесін де жұмыс беруші өзі шешеді. Мұндай жағдайда жұмышы оқытқан мерзімі үшін жұмыс істеу арқылы өтеуі, егер жұмыстан шығуға мәжбүр болса, ақшадай өтем ақы төлеуі тиіс. Кәсіпкер тәртіптік жазалардыескерту сөгіс беру немесе жұмыстан босату түрінде қолдануға құқылы. Фирма қызметкерлері үшін еңбек туралы, зейнеткерлік әлеуметтік қамсыздандыру туралы ҚР. заңды нормалары толық күшінде сақталады.
Қорытынды
Еңбек қатынастары ҚР Конституциясы, ҚР Еңбек кодексі мен басқа да еңбек нормалары, ҚР Президентінің бұйрықтары, ҚР Үкіметінің қаулылыры және әкімшілік ұйымдардың нормативтік-құқықтық актілері арқылы жүзеге асады.
Дәрістерге арналған әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материалдарын толық түсіну үшін жұмыс беруші мен жұмысшының негізгі міндеттері мен құқын білу қажет, сонымен бірге еңбек заңдылықтары мәселелерін бұзу кезінде қандай әкімшілік және қылмыстық жауапкершіліктің мәне мағынасын оқып білу керек.
Әдебиеттер:
1. ҚР Еңбек туралы. ҚР заңы. - Алматы: ЮРИСТ. - 36 б.
2. ҚР еңбек және әлеуметтік МИнистірлігі бекіткен 11.03.2000 жылғы № 71-ші бұйрығы бойынша ауыр, қауіпті және зиянды жұмыстарға 18 жасқа дейінгі адамдарға алуға болмайтын өндірістер тізімі. Бұл бұйрық Әділет Министірлігінде 07.04.2000ж тіркелген, № 110
3. Қ.Р еңбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау Министірлігінің 20.09.1999ж №184-п бұйрығымен бекітілген ауыр және зиянды жұмыстарға әйелдерді алуға болмайтын өндірістер тізімі. Әділет Министрлігінде 21.10.1999ж тіркелген №948
4. 1992 ж 30 маусымдағы <<Арал маңындағы экологиялық қиыншылықтардан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы>> Қ.Р. заңы.
5. 1992 ж . 18 желтоқсандағы << Семей ядролық зерттеу полигон сыақтарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау >> ҚР заңы.
6. Малый бизнес. Организация, экономика, упарвление: Учеб. Пособие для вузов. / Под. Ред. Про. В.Я.Горфинкеля. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003г.
7. В помощь предпринимателям / Под редакцией М.М.Нуртазина. Астана, 2004г.
8. Юридическая служба на предприятии: Сб.законодат. и нормат. актов. / Сост. Баймурзаева Р.К. - Алматы: Жети Жаргы, 1996 г.
5-тақырып. Кәсіпкерлердің шаруашылық серіктестерімен келісімдік қатынастары
Мақсат: Келісім шарттың жалпы сипаттамасын анықтап, түсіну.
Сұрақтар:
* Кәсіпкерлік келісім - шарттың жалпы сипаттамасы, түрлері.
* Келісім - шартты дайындау үшін қойылатын талаптар.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: келісім шарт, контракт, комиссияның келісім шарты, тапсырмалық келісім шарт, сату-сатып алу келісім шарты.
Әрбір туристік кәсіпорындардың жұмысы бизнес бойынша әріптестермен (туроператор, турагенттер), сақтандыру компанияларымен , туристік қызметті тұтынушылармен т.б. ұйымдармен келісім шарт (контракт) жасау арқылы жүзеге асады. Қажетті заңдылықтармен бірге, келісім шарт нарық субъектілері қарым-қатынастарын реттеуші аса маңызды құжат болып табылады. Ол кез-келген кәсіпкерлік келісімдерді орындаудың құрамдас бөлігі ретінде маңызды роль атқарады.
Туризм басқа да шаруашылық іс-әрекеттерден ерекше бөлінбейді. Сондықтан барлық нормаларға сай дайындалған келісім шарттар туристік фирмалар үшін де жарамды.
Келісім - шарт белгілі - бір заңдылықтарға негізделген, заңмен қорғалатын, орындалуға міндетті заңды айғақ. Келісім шарт келісім жасаушылардың қарым - қатынасының нәтижесі болып табылады.
Контракт - белгілі мерзімге бекітілген екі жақтың құқы мен міндеттері көрсетілген келісім шарт.
Келісім шарт және контракт субъекті ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен, кәсіпкер статусын алған шетел азаматтары мен заңды тұлғалары, сонымен бірге жеке тұлғалар - туристік қызметтің тұтынушылары да бола алады.
Кез-келген келісім шарттың бір бөлігі ретінде алғы шарттары (преамбула) болуы тиіс. Преамбула (preambule француз сөзі - алғы сөз, алғы шарт) келісім шарттың алғы сөзі, оған қатысты жағдайлар:
* келісім шарттың заңдылық сипатын көрсететін аты.
* келісім шарт жасау орны мен мерзімі (бұл мәлімет соңында да келтірілуі мүмкін)
* екі жақтың аты-жөні,бұл жағдайда сатушы немесе ұсынушы бірінші, ал алушы - екінші (заңды тұлғалардың толық немесе қысқартылған аттары).
* келісім - шартқа қол қоятын жауапты қызметкерлердің қызмет орны, аты-жөні.
Келісім шартқа қатысты негізгі жағдайлары:
* келісім шарттың мағынасы;
* жұмыстар мен қызметтің , тауардың сапасы;
* келісімнің бағалы бөлімі;
* бағаны көтеру немесе түсіру туралы;
* есептеу тәртібі;
* екі жақтың міндеттері мен құқы;
* екі жақтың жауапкершіліктері;
* міндеттемелерді орындау мерзімдері;
* келісім шартты өзгерту немесе бұзу тәртібі;
Келісім шарттың негізгі жағдайларына әріптестердің келісімінің тақырыбы мен мазмұнын талқылап бекітуі жатады
Келісім шарттың жалпы жағдайларына қатысты ережелер оның мазмұнына қарамастан барлық келісім шарттарға тән;
Олар мыналар:
* арбитраждық нұсқау;
* форс-мажор немесе күтпеген жағдайлар (жер сілкіну, су тасқыны , өрт) қоғамдық өзгерістер (әскери әрекеттер, көтерілістер), мемлекеттік мекемелердің тиым салу актілері (карантин, жүк тасымалдауды шектеу т.б.)
Аталған жағдайлар болғанда келісім шарттың мерзімін өзгеруге болады, егер орындалмай қалғанда, екі жақта босатылады
Келісім шарттың қорытынды бөлімінде көрсетілетіндер:
* екі жақтың мекен жайы;
* пошта және банк реквезиттері;
* келісім шартпен бірге мағынасы бар қосымшалар;
* екі жақтың қолы, өз мөрімен расталады;
* келісім шарттың қажетті бірнеше данасы;
* келісім шарт жасалған жердің аты және айы - күні
( бұл алғысөзде көрсетілмеген )
Туристік қызмет көрсету жұмыстары келісім шарт негізінде жүзеге асады. Туристік қызмет көрсету жөніндегі келісім шарт Қазақстан Республикасы заңдылықтарына сай жазбаша түрде рәсімделеді. Туристік қызмет келісім шарт, бұл туроператормен, турагентпен немесе туристпен оларға тегін қызмет көрсету үшін дайындалатын келісім.
Тегін қызмет көрсету - келісім шартында орындаушының міндеті тапсырыс берушінің айтқанын орындау, ол тапсырыс беруші сол қызметтің ақшасын төлейді (1999ж 1 маусымдағы №409 ҚР азаматтық кодексі, ерекше бөлімі, 33 тарау, 683-687 баптар.
Келісім шарттың басты көрсеткіштері төмендегідей:
* Туроператор немесе турагент туралы мәлімет, туристік қызмет жөнінде лицензиясы туралы, аты-жөні , мекен-жайы, банк реквезиттері;
* Туристік шараларды жүзеге асыру жөніндегі мәліметтер;
* Туристік өнімдердің пайдалы (тұтынушылық) қасиеті туралы мәліметтер, саяхаттың бағдарламасы мен бағыты туралы мәліметтер, туристердің қауіпсіздігі, туристік қызметке сертификаты (куәлігі) болуы тиіс;
* Саяхаттың басталу және аяқталу мерзімі;
* Туристерді күтіп алу, шығарып салу, ертіп жүру;
* Туристік шаралардың бағасы және төлем тәртібі;
* Екі жақтың міндеттері мен құқықтары;
* Келісім шартты өзгерту және бұзу шарттары;
* Туристің жүгін баратын жерге жеткізу шарттары және оны орындамаған жағдайдағы жауапкершілік.
* Басқа да келісім шартта көрсетілген жағдайлар.
Келісім жасаған екі жақтың өкілдері де, көрсетілген жағдайлар орындалмаса, оны бұзуға немесе өзгеруге құқылы.
Келісім шарттың негізі туристік қызметті пайдалану үшін туристік жолдама алу болып табылады. Туристік қызметтерді (жолдаманы) сатып алғаннан кейін турист екенін дәлелдейтін құжат туристік ваучер болып табылады, ол туристік қызметті әрі қарай пайдалануға мүмкіндік береді. Туристің кінасынан келісім шарт орындалмаған жағдайда, туристік қызмет толық төленеді. Саяхат бағыты өзгерген жағдайда немесе шет елдерде болғанда туындаған өзгерістерге туроператор немесе турагент жауап береді.
Қорытынды
Бәсекелестік күшейген сайын туристік қызметтерге клиенттің талаптары да өседі, сондықтан туристік кәсіпорындар қызметін келісім шарт арқылы жүзеге асыру тиімді.
Дәрістерге арналған әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материалдарын толық түсініп, меңгеру үшін туроператор және турагентпен, туристік кәсіпорынмен, туристік қызметті пайдаланушылармен , туроператор мен туристік қызметті ұсынушылармен және белсенді туроператорлармен келісім шарт жасау шарттары мен танысу қажет.
Әдебиеттер:
1. Малый бизнес. Организация, экономика, упарвление: Учеб. Пособие для вузов. / Под. Ред. Про. В.Я.Горфинкеля. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003г.
2. В помощь предпринимателям / Под редакцией М.М.Нуртазина. Астана, 2004г.
3. Юридическая служба на предприятии: Сб.законодат. и нормат. актов. / Сост. Баймурзаева Р.К. - Алматы: Жети Жаргы, 1996 г.
6 тақырып. Кәсіпкерлік мәдениеті
Мақсат: кәсіпкерлік мәдениеттің мәні мен мағынасын ашу, іскерлік және кәсіби этикасын қарастыру.
Сұрақтар:
* Кәсіпкерлік мәдениеті мәні мен мағынасы
* Іскерлік және кәсіби этика
* Бизнесменнің негізгі ерекшеліктері
Басқару еңбегі өндірістік еңбек болып саналады. Басқару еңбегін өндірістік еңбекпен салыстыруды мынадай белгілер бойынша жүргізеді: еңбек заты, тікелей мақсат пен еңбек нәтижесі, еңбек құралы, еңбек сипаты, оның мазмұны. Басқару еңбегінің өндіріс еңбегінен айырмашылығы еңбек затының өзгешелігінде. Басшы үшін еңбек заты - мәлімет, яғни ақпараттарды жинап, өңдеп, шешім шығару. Осы мәліметтерді алмасу - басқару құралы. Басшының бағыныштыларымен қарым-қатынасы ақпарат алу мен таратудың ерекше түрі. Басқару еңбегінің мақсаты - ұжымның күш-жігерін үйлестіру және ақырғы жоспарланған нәтижеге жетуге арналған іс-әрекетті қамтамасыз ету. Басқару еңбегі творчествалық сипатта болады, яғни логикалық ой әрекетін қамтиды. Басқару еңбегінің мазмұны - өндіріс процесіне тұтастай ұжымды қатыстыру.
Басшының күнделікті жұмысында айқын емес болашақ жағдайында проблемаларды қарастырып, оңтайлы шешім қабылдауы оны күйзеліс жағдайына әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан басшы өз энергиясын дұрыс жұмсай білуі шарт.
Болашақ іс-әрекетті жоспарлаудың мәні - іс-әрекетті орындаудың жолдары мен амалдарын ойластырып, құралдарын таңдап, мақсатқа жетуді көздеу. Өзін -өзі дұрыс басқара алатын адам табысқа жететіні сөзсіз. Ол үшін дербес жұмыс күнінің тәртібі, кәсіпорын жұмысының жалпы тәртібі, адамдарды өзара алмастыру графигі, жеке творчесвалық жоспары жасалады. Дербес жұмыс күнінің тәртібі жүйелендірілген, яғни жекелеген қызмет түрлері еңбек операцияларына бөлініп, жұмыс уақытының құрылымы ойластырылады. Жұмыс күні тәртібінің негізгі міндеттері: бір жұмыс күніндегі, аптадағы, ай ішіндегі басшылар мен мамандардың жұмысын ретке келтіру, кәсіпорын жұмысының ырғақтылығына қол жеткізу мақсатында өндірісті басқарудың оперативтілігін арттыру. Қажет болған жағдайда қауырт кезеңдерге арналып жұмыс күнінің тәртібі белгіленеді. Жеке творчествалық жоспарға өндіріс техникалары мен технологияларын жетілідру, оны ұйымдастыру мен басқару, еңбек жағдайын жақсарту, осылайша тиімділікті арттыру жөнінде нақты шараларды жүзеге асыру көзделеді. Ой еңбегінің гигиенасы жөніндегі ұсыныстардың маңыздылары:
-еңбек етуде қатты шаршамау, бірақ үзілісті жиілетпеу;
-демалыс уақытын дұрыс пайдалану, уақыт тапшылығын болдырмау;
-жұмыстың үйреншікті қарқынын қадағалау (тездетпеу,баяулатпау);
-бір іспен тым ұзақ уақыт шұғылданбау;
-зерттеуді тұрақты жүргізу, байланысты үзбеу;
-атқарылатын жұмыстың маңыздылығына көз жеткізгеннен кейін ғана оған кірісу;
-тынығуға, тамақтануға, денсаулыққа мән беру.
Жоспарға сай жұмыстың орындалмауының басты себебі көп жағдайда уақыттың дұрыс бөлінбеуінде, яғни мақсаттың дұрыс қойылмауы, міндеттер туралы нақты түсініктің және оларды шешу жолдарының жоқтығы, өзге жұмыспен тым әуестену, тиянақтылықтың болмауы, мәліметтің толық болмауы, оның кешігіп келуі, ақпарат тасқынынан маңыздысын іріктей алмау сияқты кемшіліктерге жол беру. Сондықтан басшы өз мүмкіндігін барынша пайдаланып, саналы түрде үйлестіріп, әбігершілікке салынбау керек.
Басшы кездесудің көпшілігін қызмет барысында жүзеге асырады. Қабылдау мәнері бойынша басшылар 3 топқа бөлінеді:
1) жалған демократ; бұл басшыға барлығы тобымен келеді, бейберекет кездесу болады.
2) бұл басшыға жолығу да орнынан табу да қиын;
3) бұл басшының қабылдау тәртібі болады, кезектілік пен регламент сақталады.
Қабылдауды екі түрге бөледі: басшылар тарыпнан (шақырып тапсырма беру, жұмысты ауыстыру, жаза сөгіс беру, жаза қолдану үшін) және бағыныштылар (проблемасын айту, мұқтаждарын білдіру үшін) өтініші бойынша.
Келушіні басшы өз кабинетінде түрліше қабылдайды:
- басшы орнынан тұрмастан, келген адамға қарайды;
- орнында отырып амандасады;
- орнынан тұрып амандасады;
- келушіні қарсы алып, орын ұсынады.
Г.П.Мицинг алуан түрлі жағдайда іскерлік әңгімені өткізудің негізгі бес принципін ажыратқан: 1 - әңгімелесушінің көңілін аудару; 2 - әңгімелесушіні сөзге тарту;
3 - мұқият негіздеу (дәлелдеу); 4 - әңгімелесушінің күдігін сейілту.
Осы принциптерді негізге ала отырып, әңгіме өткізуде мына нұсқауларды есте сақтаған жөн: әңгімелесушінің сөзін мұқият соңына дейін тыңдау, мұқият тыңдалмағандықтан әңгіме нәтижесіз болады; әңгімелесушінің шынайы айтқан сөзін теріске шығармау, фактілерді таразылап алып, пікір айту керек; мүмкіндігінше ашық жарқын, кішіпейіл, сыпайы, өнегелі болу, бірақ сыпайылықтың да шегі болуы керек; қажетті жерінде жігерлі болып,қызу айтысқа айналдырмай салқын қандылық көрсету, әңгімелесуші ашуға ерік берсе, шиеленіске бармау; әңгімелесушінің шешім қабылдауын асықтармау, бірлесіп шешім жасау; кездесуге нақты уақыт белгілеу, 10 минут кешіксеңіз кешірім сұраңыз, 30 минут кешіксеңіз басқа уақыт белгілеңіз.
Іскерлік мәжіліс - белгілі бір міндеттерді ойластырудың және көпшілік болып қабылдаудың кең тараған әдісі. Мәжіліс барысында қойылған міндеттерді қарауда жұртшылықтың пікірі ескеріліп, мамандар мен қызметкерлер кеңесі тыңдалып, проблеманы шешуде ең қолайлы жолдар таңдалады. Іскерлік мәжілісте қызметкерлер ұсыныс айтуға, сауатты сөйлеуге, өз ойын айқын жеткізуге, өзінің позициясы мен дәлелін тұжырымдауға дағдыланады. Іскерлік мәжіліс қарастырылатын мәселенің ерекшелігіне, қатысушылардың құрамы мен сапасына, т.б. белгілеріне қарай бөлінеді.
Қарастырылатын мәселелерге орай мәжілістер былайша жіктеледі:
Проблемалық - қолайлы шешімдер іздестіруді талқылау нәтижесінде және дауысқа салу арқылы шешім қабылданады. Жаңа проблема пайда болып, оның күрделілігі мен маңыздылығын талқылау қажет болғанда ұйымдастырылады.
Нұсқаулық мәжіліс - жарлық беру үшін байланыс орнату, оларды жедел орындау мақсатында ұйымдастырылады. Басшы жиналғандарға қабылданған шешімдерді хабарлайды. Оған тікелей орындаушылар шақырылып, мәселелер мұқият талқыланып, түсіндіріледі.
Жедел мәжіліс - күнделікті істің жайы туралы мәлімет алу, пікір алмасу мақсатында ұйымдастырылады.
Әрбір мәжілісте қаралатын мәселердің тізімін көбейту арқылы оны өткізу санын азайтқан жөн. Мәжіліске шақырғанда оның басталуымен қоса, аяқталуы мүмкін уақытын да ескерткен абзал. Мәжілістің табысты өтуі баяндама сапасына байланысты. Проблеманы жақсы білетін, оның маңыздылығын аша білетін, сөйлеу мәдениеті жетік адамға аяндаманы тапсырған жөн. Қатысушылар күн тәртібімен алдын ала таныстырылып, қарастырылатын мәселеге қатысты өз ойларын айтуларына мүмкіндік берілуі керек. Мүмкіндігінше мәжіліс арнайы бөлмеде (мәжіліс залында) өткізілгені дұрыс. Қатысушылардың түгел келмегеніне қарамастан мәжіліс өз уақытында басталып, регламент сақталуы керек, яғни әрбір баяндамашы нақты уақыт аралығында қатысушыларды мәселемен таныстырып, талқылауға салғаннан соң шешім қабылдау кезеңіне өтеді.
Адамдарға әсер ету құралы ретінде менеджер ауызша қарым-қатынас және іс-хаттарын жазуды қолданады. Ойын жазбаша жеткізудегі мақсат - проблеманы анық түсіндіре білу және жаңа идея туралы логикалық тізбек құру. Көзбе-көз әңгімелесу арқылы түсініскен хат жазғаннан едәуір тиімді екендігіне қарамастан әрбір басшы өз ойын жазбаша білдіре алуы керек. Хат жазудың жағымды және жағымсыз тұстары бар. Жағымды тұстарына: хат мазмұны жоспарланады, оқушыға хаттағы сандық мәліметтерді түсіну аңайға түседі, хатты оқушы түсінбеген жерлерін қайта оқиды. Жағымсыз тұстарына: хат жазушы өз ойын мимика, жест арқылы көрсете алмайды, хатты оқушы оны тез қабылдап, жылдам оқымауы мүмкін, хатты жазушы жіберген мәліметтермен нақты кім танысатындығын білмеуі мүмкін.
Хаттағы сөз, әсіресе фразаның мән-мағынасы бар. Сөздерді тек сұрыптап қана емес, оларды сөйлем ішінде байланыстыруға тырысу керек. Қазіргі таңда құрамында 12-14-тен аспайтын сөзі бар сөйлемдер қолданылады. Ал басқару мәселесі жайлы және экономикалық мәселелер жайлы тексттің өзінде 18-ге дейін сөздер қолданылады. 20 сөзден асқан фразаны оқыған кезде оқушы фразаны қайта оқуына тура келеді. Сондықтан құрмалас сөйлемге қарағанда жай сөйлемдерді қолданған ыңғайлы. Әйтсе де құрмалас сөйлемді тексттен алып тастауға болмайды. Хат жазуда мына талаптарды ескеру керек:
* бір фразада бірнеше мәліметтерді енгізбеу керек;
* тексттегі барлық мәліметтер ортақ негізге біріктірілуі керек;
* фраза жинақы шамамен 18 сөзден аспауы керек;
* <<құрғақ>> мәліметтердің өзін <<жандандыра>> білу керек, яғни эмоция байқалуы тиіс;
* жинақталған барлық фактілерге талдау жасап, артық бөліктерін қысқарту керек;
* фактілерді топтастыру керек;
* мазмұндалу реті, жүйелілігі сақталуы керек;
* кестелер, графиктер, суреттер, т.б. қолдану керек;
* текст оқуға қолайлы болуы керек.
Аяқталып жазылған хаттың төменгі жағына хат жіберушінің аты-жөні жазылып, мөрі қойылады.
Әдетте телефонға және телефон арқылы байланыс жүргізуге жас мамандар да, басшылар да мән бермейді. Эксперттердің түсініктемесіне назар аударсақ:
* Тлефонмен хабарласқанда абоненттер өздерін көзбе-көз әңгімелескенге қарағанда өзгеше ұстайды.Сондықтан, сөздер мен фразалар толық айтылуы керек.
* Түрлі интонациямен сөйлей білу керек, яғни жай хабар жеткізу, таңдану, құпия ашу, сұрақ қою.
* Дауыс энергияға толы болуы керек, минутына шамамен 125 сөз айтуға болады, монотониядан аулақ болу керек.
* Телефон қоңырауына жауап бергенде сәлемдесіп, ұйым атын атап, өзіңізді таныстырып, қай мәселе бойынша телефон шалғандығын анықтау керек. Дауыста ынта, қызығушылық байқалуы тиіс. Абонент сіздің қуанышпен жауап бергеніңізді сезінуі керек. Әңгімеде міндетті түрде <<қоңырау шалғаныңызға рахмет>>, <<не көмек бере аламын?>>, <<жағдайыңыз қалай?>> деген фразалар болуы шарт.
* Әңгімелесіп болған соң да клиентпен байланысты үзбеуге тырысу керек.
* <<Иә>>, <<жоқ>> деген нақты жауап алатын тұйық сұрақ қойған дұрыс, ал толық жауап алғыңыз келсе, <<сіздің ойыңызша ...>>, <<бұған қалай қарайсыз?>>, деген сияқты ашық сұрақ қоюға да болады.
* Егер сіз телефон соққан болсаңыз, әңгіме жоспарын айқындап алыңыз, достық ниетпен сәлемдесіңіз,өз атыңызды атап, қай ұйымның атынан хабарласып отырғандығыңызды ескертіңіз, жауап алуға асықпаңыз, тағы да хабарласу жөнінде келісіңіз.
* Нашар хабарды жеткізудің екі жолы бар: бірден хабарлау, жақсы хабардан кейін хабарлау.
* Әңгімелесуді аяқтауда абоненттің телефон соққаны үшін ризашылығыңызды білдіріңіз, келісілген мәселе бойынша барлығы орындалатындығын айтыңыз, абонент сіз туралы жақсы ойда қалуы керек.
* Телефон арқылы құттықтау сөздер шынайы болып, асыра сілтеу болмауы керек, өйткені көзбояушылық тез байқалады.
Қорытынды
Басқару еңбегі өндірістік еңбек болып саналады. Басқару еңбегін өндірістік еңбекпен салыстыруды мынадай белгілер бойынша жүргізеді: еңбек заты, тікелей мақсат пен еңбек нәтижесі, еңбек құралы, еңбек сипаты, оның мазмұны. Басқару еңбегінің өндіріс еңбегінен айырмашылығы еңбек затының өзгешелігінде. Басшы үшін еңбек заты - мәлімет, яғни ақпараттарды жинап, өңдеп, шешім шығару. Осы мәліметтерді алмасу - басқару құралы. Басшының бағыныштыларымен қарым-қатынасы ақпарат алу мен таратудың ерекше түрі.
. Дәрістерге арналған әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материалдарын толық игеру үшін қазақстандық кәсіпкерлік мәдениеттің мәні мен мағынасын ашу, іскерік пен кәсіби этикасын қарастыру.
Әдебиеттер:
1. Абчук В.А. Предприимчивость и риск. - Л., 1994.
2. Гранатуров В.М Экономический риск: сущность, методы измерения, пути сни - жения: Учеб. пособие. - М.: Дело и Сервис, 1999. - С. 20.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, упарвление: Учеб. Пособие для вузов. / Под. Ред. Про. В.Я.Горфинкеля. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003г.
7-тақырып. Кәсіпкерлік құпия және оны қорғау әдістері
Мақсат: Кәсіпкерлік құпияның мәнін, түрлерін айқындау, оны құрайтын мәлемттердің көлемі мен құрамын анықтау, кәсіпкерлік құпияға кірмейтін мәліметтерді анықтау.
Сұрақтар:
* Кәсіпкерлік құпия мәні
* Кәсіпкерлік құпия түрлері
* Кәсіпкерлік құпия шекаралары.
Қазіргі таңда қазақстандық кәсіпорындардың экономикалық дамуы мен тиімді қызмет етуі процесі олардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету облысындағы қызметін жетілдіруге байланысты. ҚР-да кәсіпкерлік қызметтің қауіпсіздігіне теріс әсер етуші негізгі факторларға келесі жатады:
+ Билік пен басқару органдарының қызметкерлерінің кәсіпорынның коммерциялық қызметіне белсенді арасуы;
+ Бәсекелестеріне ықпал ету үшін қылмыстық құрылымдарды пайдалану;
+ Ғылыми-техникалық зерттеулерді жүргізу үшін қолайлы жағдайлардың болмауы;
+ Кәсіпкерлік қызмет субъектілері жөнінде және олардың қаржылық жағдайы жөнінде объективті ақапараттың болмауы;
+ Кәсіпкерлік ортада бизнесті жүргізу мәдениетінің болмауы;
+ Бәсекелестері жөнінде қажетті ақпарат алу мақсатында оперативті және техникалық әдістерді пайдалану мүмкіндігі;
+ Теріс бәсекеге қарсы тұруға мүмкіндік беретін заңдар болмауы.
Қазіргі кезде кәсіпорындардың барлық басшылары экономикалық қауіпсіздіктің сенімді жүйесін құру қажеттілігін бағалауға дайын емес. Қауіпсіздік ұғымы өмірлік маңызды көзқарастарды қорғау жағдайымен анықталады. Бірақ қоғамның санасында бұл облысты мемлекет пен арнайы органдар сферасына жатқызу орын алып келеді. Бұл мәселені осылайша дұрыс түсінбеу кәсіпорындар мен ұйымдардың басшыларының оны негізгі емес қызметке жатқызуына әкеліп соқтырады. Осыған байланысты көптеген басшылар кәсіпорындарда күзет құрылымдарын құрумен шектеледі, ал ақпаратты қорғаудың ұйымдастыру-техникалық, құқықтық әдістері, құралдары мен тәсілдеріне көңіл бөлінбейді. Нәтижесінде коммерциялық құпияны қорғау сұрағы лицензиялық келісімдерде, ғылыми-техникалық өнімді құруға арналған мердігерлік келісім-шарттарда жиі қаралмайды, сондықтан коммерциялық маңызды ақпараттың таралып кетуіне әкеледі.
Жекелеген кәсіпорындарда ақпараттың сақталуын қамтамасыз ету шаралары масштабы мен формалары бойынша әр түрлі және кәсіпорынның өндірістік, қаржылық және басқа мүмкіндіктеріне, қорғалатын құпиялардың көлемі мен сапасына байланысты болып келеді. Сонымен объектінің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жобасы біртұтас ұйымдастыру-техникалық кешенді құрайды. Оны қалыптастыру барысында объектінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету концепциясы немесе қауіпсіздік саясаты өңделеді. Оның негізін объектіні қорғау бойынша іс-қимылдардың жоспарын өңдеуге бағытталған міндетті шаралар тізімін құрайды:
* Қауіпсіздік қызметінің құрамын анықтау;
* Кәсіпорынның ұйымдастыру құрылымындағы қауіпсіздік қызметінің орны;
* Қауіпсіздік қызметінің компетенциясы, құқықтары мен өкілеттілігі сферасы;
* Құрылымдық бөлімшелер арасындағы конфликтілерді болдырмау бойынша іс-қимылдар варианттары.
Аталған жағдайлардың сақталуы кәсіпорындардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Экономикалық қауіпсіздік саясаты ұйымдастыру көзқарасы тұрғысынан коммуникациялық пен есептеу-техникалық ресурстарын пайдалану әдісін дұрыс анықтайды, объектіге рұқсат алу ережесін анықтайды, құпия ақпаратпен жұмыс істеу ережесін анықтайды, сондай-ақ қауіпсіздік режимін бұзуды алдын-алу процедурасын мен оларға ықпал ету процедурасын анықтайды.
Қауіпсіздік саясатын жүзеге асыру ұйым қызметкерлері мен басшыларының бірлекскен қызметінің нәтижесін білдіреді және қауіпсіздік саясатының жоғарғы тиімділігін қамтамасыз етеді. Қауіпсіздік саясатының әрекетіне әсер етуші маңызды фактор ретінде персоналдың оның талаптарын орындауға дайындығы, қауіпсіздік режимін ұстап тұру бойынша оның міндеттерінің әрбәр персоналға жеткізілуі есептеледі. Қауіпсіздік саясатының сақталуы әрбір мәселе бойынша жауаптының болуымен кепілденеді.
Қауіпсіздік саясатының барлық негзгі қағидалары сәйкес құжаттарда бекітіледі. Оның құрамы мен мазмұны объектінің ерекшелігімен анықталады. Бірақ, бірде-бір ұйым коммерциялық құпия жөнінде, ақпаратты қорғау жөнінде, жүйенің қауіпсіздігі жөніндегі, ақпаратқа рұқсатты шектеу бойынша, құпия ақпарат өңделуші бөлімге персонал мен бөгде адамдардың рұқсатын шектеу бойынша ережелерінсіз, қауіпсіздік ережесін бұзу фактісі бойынша қызметтік тергеу жүргізу тәртібінсіз қызмет ете алмайды.
Ақпаратты қорғау қызметінің жұмысын қамтамасыз ету және қолдау бойынша жұмыстар, сәйкес басқару құжаттары жүйесін құру ұйымдастыру шаралары кешеніне кіреді. Оның негізінде ақпараттың қауіпсіздігінің жоғарғы деңгейі қамтамасыз етіледі. Бірақ аталған шаралар қажетті деңгейде қорғау жүйесінің қызметін бірқатар ұйымдастыру-техникалық шараларды жүргізбей-ақ ұстап тұруға мүмкіндік бермейді.Олардың толық тізімі үлкен болғандықтан, тек олар өзуақытылы ақпараттың сыртқа шығуының жаңа каналдарын анықтауға, оларды жою бойынша шаралар қабылдауға, қорғаныс жүйесін жетілдіруге, қауіпсіздік режимін оперативті ықпал етуге мүмкіндік береді.
Өңделген құжаттар қауіпсіздік қызметінің жұмысын ұйымдастыру үшін қажетті функцияларды, сондай-ақ оның өз қызметін жүзеге асыратын бақылау-тексеру және басқа арнайы функцияларын анықтайды. Олардың негізгілері:
* әкімшілік-басқару - қауіпсіздік режимін ұстап тұру бойынша; қауіпсіздік сұрағы бойынша жауапты лауазымды тұлғалардың міндеттері, құқықтары, жауаптылығын анықтау бойынша, сондай-ақ оның қызметінің берілген облысындағы кәсіпорынның басқару функцияларын жүзеге асыру бойынша шешімдер дайындау және құпиялылығы;
* шаруашылық-басқару - кәсіпорынның қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша міндеттерін шешу үшін қажетті ресурстарды анықтау, кәсіпорынның меншігінің, оның ішінде интеллектуалдық меншігінің сақталуына бағытталған ұйымдастыру-техникалық және құқықтық сипаттағы шараларды дайындау және жүргізу;
* есеп-бақылау - қорғауға қатысты кәсіпорынның қаржылық-экономикалық, өндірістік-коммерциялық және басқа қызмет түрлерінің критикалық маңызды бағыттарын анықтау, сондай-ақ ақпараттың сыртқа заңсыз шығу бойынша мүмкінді каналдары және кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына төнетін басқа қауіптерді анықтау, олардың пайда болу көздерін бағалау, әрекет етуші бақылауды реттеу;
* ұйымдастыру-техникалық - қауіпсіздік қызметінің ұйымдастыру құрылымын құру, сондай-ақ жұмыстың басқа бағыттары (ақпаратты қорғау, экономикалық қауіпсіздік) бойынша басқа құрылымдар құру; қауіпсіздік саясатының мақсатына жетуге ықпал етуші кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелері арасында өзара іс-қимылды ұйымдастыру;
* жоспарлы-өндірістік - кәсіпорынның қауіпсіздігін қамтамасыз етудің кешенді бағдарламаларын өңдеу, сәйкес шараларды дайындау және жүргізу;
* материалдық-техникалық - материалдық-техникалық және технологиялық қамтамасыз етуге бағытталған қауіпсіздік қызметінің жұмысы, оның арнайы техникамен жарақталуы;
* ғылыми-әдістемелік - қауіпсіздікті қамтамасыз ету облысында озат тәжірибені жинақтау және тарату; басқа бөлімшелерде қызметкерлерді оқытуды ұйымдастыру;
* ақпараттық-аналитикалық - қауіпсіздік сферасына қатысты деректерді жинақтау, өңдеу, оған қажетті техникалық және әдістемелік құралдарды құру және пайдалану.
Қауіпсіздік қызметін сенімді қүралдармен қамтамасыз ету, оның қызметінің басымдылықтарын дұрыс қалыптастыру, кез-келген білікті жұмыс сияқты арнайы мамандардың қатысуын, олардың сәйкес кәсіптік дайындықтан өтуін талап етеді, сондай-ақ берліген облыста олардың жеткілікті бай тәжірибесінің болуын қажет етеді. Кәсіпорынның қауіпсіздік жүйесін нағыз мамандар құруы тиіс, олармен қызметтесу ұзақмерзімді болса ғана табысты болмақ.
Қорытынды
Қазіргі таңда қазақстандық кәсіпорындардың экономикалық дамуы мен тиімді қызмет етуі процесі олардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету облысындағы қызметін жетілдіруге байланысты. Қауіпсіздік қызметін сенімді қүралдармен қамтамасыз ету, оның қызметінің басымдылықтарын дұрыс қалыптастыру, кез-келген білікті жұмыс сияқты арнайы мамандардың қатысуын, олардың сәйкес кәсіптік дайындықтан өтуін талап етеді, сондай-ақ берліген облыста олардың жеткілікті бай тәжірибесінің болуын қажет етеді. Кәсіпорынның қауіпсіздік жүйесін нағыз мамандар құруы тиіс, олармен қызметтесу ұзақмерзімді болса ғана табысты болмақ.
Дәрістерге арналған әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материалдарын толық игеру үшін қазақстандық кәсіпорындардың экономикалық дамуы мен тиімді қызмет етуі процесімен танысу қажет, сонымен бірге кәсіпкерлік құпия түрлерін оқып , үйрену қажет.
Әдебиеттер:
1. Абчук В.А. Предприимчивость и риск. - Л., 1994.
2. Гранатуров В.М Экономический риск: сущность, методы измерения, пути сни - жения: Учеб. пособие. - М.: Дело и Сервис, 1999. - С. 20.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, упарвление: Учеб. Пособие для вузов. / Под. Ред. Про. В.Я.Горфинкеля. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003г.
8-тақырып. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдер
Мақсат: Кәсіпкерлік тәуекелділіктің жалпы сипатын ашу және кәсіпкерлік істердегі тәуекелділік түрлері.
Сұрақтар:
* Кәсіпкерлік іс-әрекеттердегі тәуекелділік және оның түрлері.
* Жобаны қаржыландырудағы тәуекелділік.
* Тәуекелділікті сақтандыру.
* Кәсіпорын қызметінде тәуекелділікті төмендету әдістері мен жолдары.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: Өндірістегі, коммерциядағы, қаржылық (несие алудағы), инвестициялық және нарықтық тәуекелділік түрлері.
Нарықтық экономика жағдайында тәуекелділік кәсіпкерліктің шешуші элемент болып табылады. Тәуекелділік дегеніміз табысқа жету жолындағы туындайтын сәтсіздіктердің алдын алу мүмкіндігі болып табылады. Тәуекелділіктің белгілері - белгісіз жағдайлар, күтпеген жағдайлардың туындауы, сенімсіздіктің болуы, табысты күту. Саяси және экономикалық тұрақсыздық жағдайларында тәуелсіздік деңгейлері арта түседі.
Тәуекелділік - бұл кәсіпорынның жоспары мен бюджетін орындауы барысында туындайтын жағымсыз жағдайлар. Кәсіпкерлік іс-әрекеттерде тәуекелділік жағдайлар туындауы мүмкін жұмыстарды сол істі жақсы білетін, жауапкершілікті өз мойнына алатын іскер сенімді адамға жүктеу қажет.
Тәуекелділіктің негізгі түрлері: өндірістік тәуекелділік, коммерциялық, қаржылық (несие алудағы), инвестициялық және нарықтық тәуекелділік.
Өндірістік тәуекелділік өндіріске, өнімдерді өткізу (қызмет) жұмыстарына және басқа да өндірістік іс-әрекеттерге байланысты . Бұл - белгіленген өндіріс көлеміне, өткізу көлемі, жоспарланған материялдық және еңбек шығындарына, бағаның өзгеруіне, өнімнің ақауларына, шикізаттың сапасына байланысты туындайтын келеңсіз жағдайлар.
Комерциялық тәуекелділік кәсіпкердің сатып алған тауарлары мен қызмет көрсету жұмыстарын тұтынушыларға ұсыну жағдайларында туындайды. Коммерциялық келісімдерде сатып алынған заттардың бағасының орынсыз жоғарлауына, төмендеуіне, шығындардың көбейіп кету жағдайларына баса көңіл аудару қажет.
Қаржылық тәуекелділік қаржылық кәсіпкерлікте әртүрлі қаржы келісімдерін жүзеге асыру кезінде туындауы мүмкін. Сонымен несие алу , қаржы алғандардың төмен қабілетінің жойылуы, валюта-ақша қатынастарында қаржылық тәуекелділік туындайды.
Инвестициялық тәуекелділіктің себебі өзінің меншіктік бағалы қағаздарына байланысты инвестициясын - қаржылық қоржының құнсыздануы болып табылады.
Нарықтық тәуекелділік ұлттық ақша бірлігінің шетел валютасына пайыздық қатынасының өзгеруі, оның пайыздық қатынасының өзгеруі, оның пайыздық ставкасының өзгеруіне байланысты.
Кез-келген тәуекелділік келісім жасаушы әріптестерге тікелей байланысты. Келісім жасау кезінде әріптестер бірігіп тәуекелділік деңгейіне талдау жасауы қажет. Кәсіпкерлік іс-әрекеттердегі жойылу (жоғалту) жағдайлары материялдық, еңбек, қаржылық және уақытты жоғалту болып бөлінеді. Жобаны қаржыландыру мәселесі бойынша тәуекелділікті шешу жағдайында міндеттің тиімді орындалуы үшін мынандай екі мәселеге көңіл аудару қажет:
* жоспарланған жобаның орындалуы үшін инвестиция ағымының үздіксіздігі;
* инвестицияның оңтайлы құрылымына байланысты күрделі қаржы мен тәуекелділіктің төмендеуі және салықтың жеңілдіктер,
Жобаны қаржыландыру жоспарында мынандай тәуекелділіктер ескерілуі тиіс:
* жобаның міндетті түрде болуы;
* салықтық;
* қарыздардың төленбегені;
* құрылыстың игерілмеуі;:
Тәуекелділікті сақтандыру - белгілі бір тәуекелділік түріне жауапкершілікті сақтандыру ұйымына жүктеу. Сақтандырудың негізгі екі түрі бар: мүліктік сақтандыру және кездейсоқ жағдайлардан сақтандыру.
Тәуекелділікті азайтудың негізгі тәсілдері:
* жобаны дайындауға білікті, тәжірбиелі әріптестерді және кеңесшілерді қатыстыру;
* жобалау алдында қосымша мәселелерді терең талдау;
* өндірілетін өнім немесе қызметке сұранысты, нарықтық конъюктураның даму тенденцияларын алдын ала жобалау;
* тәуекелділікті жобаға қатысушылар мен орындаушылар арасында бөлу;
* алдаын ала жоспарланбаған шығындарды жабуға қаржы ірку;
Тәуекелділікке байланысты шешім қабылдау кезінде кәсіпкер объективті және субъективті тәуекелділік жағдайларды ескеруі тиіс. Тәуекелділікке байланысты шешім қабылдайтын адамның ерекше ойлау қабілеті, өжет - табандылығы, өз бетімен шешім қабылдау өнері болуы керек.
Қорытынды
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерліктің ең басты элементі тәуекелділік болып табылады. Алдын ала ескерілмеген тәуекелділік жобаның жүзеге асуына және оның сапасына жағымсыз әсер етеді. Тәуекелділіктің алдын алу үшін ең оңтайлы шешімді дайындап, қабылдау қажет. Сәтті қабылданған шешімдер бойынша кәсіпорын көлемді пайда табады, ал сәтсіз шешімдер кәсіпорынның күйреуіне ұшыратуы мүмкін.
Дәрістерге арналған әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материалдарын толық игеру үшін тәуекелділікті азайту әдістерімен танысу қажет, сонымен бірге кәсіпкерліктегі тәуекелділікті азайту әдістері, сақтандыру мен өзін-өзі сақтандыру ролін оқып , үйрену қажет.
Әдебиеттер:
1. Абчук В.А. Предприимчивость и риск. - Л., 1994.
2. Гранатуров В.М Экономический риск: сущность, методы измерения, пути сни - жения: Учеб. пособие. - М.: Дело и Сервис, 1999. - С. 20.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, упарвление: Учеб. Пособие для вузов. / Под. Ред. Про. В.Я.Горфинкеля. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003г.
9 тақырып. Кәсіпкерлік қызметтің инфрақұрылымы
Мақсат: Кәсіпкерлік қызметтің инфрақұрылымын, оның ерекшеліктерін, айқындау, шағын бизнес орталықтарының кәсіпкерлік инфрақұрылымының институты ретінде қалыптасуы мен құрылуын ашу.
Сұрақтар:
* Кәсіпкерлік қызметтің инфрақұрылымы мәні мен ерекшеліктері
* Шағын кәсіпкерліктің ақпараттық қамтамасыз етілуі
* Кәсіпкерлік субъектілеріне кеңес берушілік, заңды және коммуникативтік қызмет көрсету
Кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдаудың қозғаушы рычагының бірі кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымын дамыту болып табылады, мұның астарында шағын кәсіпкерліктің бүтіндей өндіріс процестерінде және қызмет жасауында қолайлы жағдайды қамтамасыз ететін кәсіпорындар, мекемелер және институттар жиынтығы түсіндіреледі.
Шағын кәсіпорындарың проблемаларын зерттеу және қорыту, шағын кәсіпкерлікке қатысты мемлекеттік саясатты қалыптастыруға қатысу, билік органдарында шағын бизнестің мүдделерін қолдау және заңды құқықтарын қорғау, шағын кәсіпкерліктің нормативтік құқықтық базасын жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеуге қатысу, маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге кәсіпкерлерді тарту бойынша жұмыстарды іске асыру - бұл функцияларды кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктері жүзеге асырады.
Функционалдық бағыттылығына байланысты инфрақұрылымдық институттардың құрылымын қаржы институттары, қоғамдық ұйымдар, салалық қауымдастықтар, бизнес - инкубаторлар, индустриялық және технологиялық парктер, ақпараттық-талдамалық, маркетингтік, консалтингтік, оқыту орталықтары, халықаралық институттар айқындайды.
Экономикалық тұрақтылық пен экономикалық қызметтің белсенділігі жөнінде банктердің ресурстық базасы мен банктік несиелердің ұлғайғаны куә болады. Макроэкономикалық тұрақтылық пен қаржы жүйесінің дамуы коммерциялық банктердің несиелік ресурстарын кәсіпорынның техникалық жаңаруына, бәсекелестікке қабілетті жаңа өндірістер құруға бағытталған ұзақ мерзімді инвестицияға қарай ұлғайтық. Олардың ұлғаюының тұрақты динамикасы байқалады. Жалпы несиенің ең көп бөлігі өнеркәсіп, сауда, ауыл шаруашылығында пайдаланылуда.
Сондай-ақ, негізгі қаржы институттары, микрокредиттік ұйымдар, қоғамдық қорлар (<<Қазақстандық несиелеу қоры>> Шымкент филиалы, <<ОҚО Фермерлер мен кәсіпкерлерді қолдау Қоры>> қоғамдық қоры, <<Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры>> АҚ аймақтық филиалы), лизингтік компаниялар болып табылады.
Үшінші деңгейлі кредит беру жүйесінің қызмет етуі тек микрокредит берумен айналысатын мекемелердің қызметіне тікелей байланысты. Тек өз капиталының есебінен, гранттардан және бағдарламаға қатысатын кәсіпкерлердің жарнасынан кредит беретін микрокредиттік ұйымдар мемлекет тарапынан төмен дәрежеде реттелетін кредиттік қарым-қатынас жүйесінің деңгейі болып табылады. Бұл өз кезегінде ұсақ кәсіпкерлердің қызметін қаржыландырудың негізгі көзі болып табылатын заңсыз қаржы делдалының шығуына ықпал етеді.
ҚР Үкіметі мен АҚШ Үкіметі, сонымен қатар ГФР Үкіметі мен ҚР Үкіметі арасындағы келісімдер аясында Халықаралық Қайырымдылық Корпусы мен Халықаралық ТАСИС ұйымының қаражаты есебінен облысымызда құрылған <<Фермерлер және кәсіпкерлерді қолдау қоры>> қоғамдық қоры 1997 жылдан бері жұмыс жүргізуде. Қордың негізгі қызметі ауыл шаруашылығы өндірушілеріне, шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтарға жанар-жағармай өнімдері, тыңайтқыш, ауыл шаруашылығы құрал-жабдықтарын жеткізіп беруге түзілген шарттар бойынша төлем жасау жолымен материалдық-техникалық қолдау көрсету болып табылады.
Жобаларды қаржыландыру мына бағдарламалар бойынша жүргізілді, атап айтқанда:
1. <<Жанармай. Тұқым. Тыңайтқыш>>,
2. <<Техника. Құрал-жабдық. Мал шаруашылығы>>,
3. <<Агробизнес. Шағын және орта бизнес>>.
Қордың мақсаты тек материалдық көмек көрсету ғана емес, сонымен қатар кеңес беру және тәжірибелік көмек көрсету.
Қазіргі уақытта Оңтүстік Қазақстан облысында Евразия қорының, <<ПРООН-ның>>, Әлем Корпусының техникалық қолдауымен халықаралық донорлық ұйымдардың (Неміс техникалық ынтымақтастық жөніндегі GTZ қоғамы, Сорос-Қазақстан қоры) қаражатына құрылған <<СодБи>> бизнес-инкубаторы қазіргі уақытта белсенді жұмыс атқаруда. <<СодБи>> бизнес-инкубаторы корпоративті қорының негізгі қызметі жаңадан бастап дамып келе жатқан өндірістік және сервистік кәсіпорындарға қызмет көрсету, белсенді адамдар идеяларының жүзеге асуына және дамуына қолдау көрсетуге бағытталған. <<СодБи>> бизнес-инкубаторы жаңадан бастаған кәсіпкерлерге офистік, қойма және өндірістік орындармен қамтамасыз етуге көмек береді. Сонымен қатар кәсіпкерлер бизнес-инкубатордан бизнес жүргізу, бухгалтерлік, заңдылық, маркетингтік курстар, заңды және жеке тұлғалардың тіркелуі туралы кеңестер алуына болады.
Кәсіпкерлер жұмыс процесінде көптеген проблемаларға кездеседі, әсіресе шағын кәсіпорындардың қалыптасу процесін өткеруі өте қиын, ол өндірістік кәсіпорындарда 3 жылдан 5 жылға дейінгі уақытты алады.
Қазақстанға қатысты жалпы проблемалар да қатысты. Бұл:
* кемеліне жетпеген салық саясаты;
* кәсіпорындарда жеткілікті айналым қаражатының болмауы;
* кәсіпкерлерге қаржылық көмектің шектеулілігі (кредитті сақтандыру және кепілдік жүйесінің дамымауы, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне кредиттік-инвестициялық қызмет көрсетуші банктерге, лизингтік және сақтандыру компанияларына жеңілдік беру механизмінің жасалынбағандығы);
* мамандар кеңесіне қол жетпеушілік салдарынан шаруашылық жүргізуші субъектілердің толық хабардар болмауы;
* нарықтық экономиканың мәселелері бойынша шағын кәсіпорындарда басшылар мен мамандар білім деңгейінің жеткіліксіз болуы;
* заңдық сауатсыздық. Кәсіпкерлер қоғамның нағыз белсенді бөлігі. Қазақстан Республикасында оларға қолайлы жағдайлар жасалып отыр. Шағын бизнес саласында көп бейінді қызметтермен айналысуға қабылданған заңдық база үлкен мүмкіндіктерге жол ашады. Сонда да бизнесмендер заңдылықты білмеуінен жиі келеңсіз жағдайларға тап болып жатады;
* кәсіпкерлер дайындығының төмендігі - бизнесті жүргізумен байланысты бизнесті жоспарлауды, басқаруды, маркетингті, бухгалтерлік есепті және басқа да пәндерді білмеуі. Барлық үйретіліп жатқан бағдарламалар мен курстардың көптігіне қарамастан кәсіпкерлердің дайындығы сол төмен деңгейде қалып отыр. Жасыратыны жоқ, көптеген кәсіпкерлер бизнес-жоспарды фирма қызметі шараларының жоспары деп емес, тек несие алуға арналған деп түсінеді. Ең бастысы жаңадан бастаған кәсіпкерде қаншалықты өз мамандығы бойынша жоғары кәсіби шеберлігі, жоғары адамдық, ақыл-ой деңгейі болса да, өзі мен өз бизнесін қорғау әдістерін, өндірістік шығындарды төмендету тәсілдерін, рынокты зерттеу әдістерін біле бермейді, бизнесті ұйымдастыру мен өздігінше жүргізуге тәжірибесі болмайды.
* мемлекеттік құрылым мен кәсіпкерлер арасында кедергілердің болуы, ауылдық аудандарда кәсіпкерлердің проблемасы - экономика саласындағы кеңес берушілердің жетіспеушілігінде және өз мүмкіндіктерін біле бермеуінде;
* ақпараттық инфрақұрылымның жоқтығы (мамандандырылған веб-сайттар және порталдар) соның ішінде мемлекеттік тілде;
* ауылды жерлерде кәсіпкерлік субъектілерінің кәсібилігінің және өнімділігінің төмендігі;
* төмен бәсекелік қабілет (импорттық өнімдермен салыстырғанда, соның ішінде Өзбекстаннан келетін заңсыз импорттық өнімдерге байланысты);
* аудандардағы кәсіпкерлердің талаптарына бейімдеместен үкіметтік емес ұйымдар арқылы шағын және орта кәсіпкерлікке арналған оқу бағдарламасы;
* шағын және орта кәсіпкерлікке арналған оқыту бағдарламасының тұрақты болмауы (күнделікті емес).
Шағын кәсіпкерлік саласындағы жүргізіліп жатқан процестерге әсер ету үшін жергілікті атқарушы билік тарапынан экономиканың дамып келе жатқан шағын секторын қолдау және оң динамикалық даму үрдістерін сақтап қалуды қамтамасыз ету керек.
Жеке кәсіпорын ашық рынокта табысты күресуге дәрменсіз. Бұл мәлімдеме біршама асыра айтылса да, ақиқатқа өте жақын. Кез келген кластер дамуының негізгі механизмі бәсекелестік пен кооперацияны бірлестіру, барлық негізгі қатысушылардың - шағын және орта кәсіпорындардың, билік органдарының, жоғары оқу орындарының бірлесіп даму шарттарын оңтайландыруға бағытталған өзара іс-қимыл жасауы болып табылады.
Бәсекелестікке қабілеттілік жөніндегі кеңестерді құру. Бүгінгі таңда мемлекет пен бизнес әлеуметтік әріптестіктің жұмыс істейтін моделін құруы қажет. Бизнесті еліміздің алдында тұрған стратегиялық міндеттерді шешуге тарту механизмдерін табу, бұл ретте бизнес пен биліктің мүдделеріне қысым жасамау қажет. Осылайша қоғамда қалыптасқан кәсіпкерлікке сенімсіздікті жоюға және ұзақ мерзімді әлеуметтік және саяси тәуекелдерді төмендетуге болады. Сонымен қатар мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерге ықпал ету механизмдері болуы тиіс.
Бизнес пен биліктің өзара іс-қимылы өзара жаупкершілік пен өзара мүдде негізінде бірлескен жобаларды әзірлеген жағдайда мүмкін болады. Осы тектес міндеттерді шешу үшін өңірлік деңгейде бәсекелестікке қабілеттілік жөнінде кеңес құрылатын болады.
Бәсекелестікке қабілеттілік жөніндегі кеңес өңірлік деңгейде еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін арттыру үшін жағдайлар жасау арқылы қоғамдық лидерлерді, бизнес лидерлерін, кәсіби қауымдастықтарды және ғылыми-көпшілік өкілдерін еліміздің бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру идеясы маңына біріктіреді. Бұл кәсіби қауымдастықтың белсенді қолдауын және мемлекеттік, өңірлік билік органдары мен бизнес-қауымдастықтардың күш-жігерін топтастыруды талап етеді.
Өңірлік орталықтардың маңызды міндеті жастар және әйелдер кәсіпкерлігін дамыту болады. Қазіргі уақытта кәсіби біліктілігі, сондай-ақ орта және жоғары білімі бар жастар мен әйелдердің белгілі бір бөлігі мамандықтары бойынша жұмысқа орналасуда едәуір қыншылықтарға тап болуда. Бұл ретте, олардың ауылда, қалалар мен ірі қалаларда орналасуына қарай әртүрлі проблема спецификасы байқалады.
Орталықтардың негізгі міндеті экономиканың түрлі салаларында кәсіпкерлік қызметті дербес жүзеге асыруға әлеуеті бар жастар мен әйелдердің мақсатты топтарын анықтаудан тұрады. Анықталған контингентке кәсіпкерлік негіздерін оқыту, қаржыландыру, бухгалтерия және салық жөнінен бизнес-кеңестер, инвестор іздестіру, маркетингтік зерттеулер және т.б. ұсынылады.
Дамыған бәсекелік ортаға жарнама өндіру, баспа және полиграфия, құрылыстық, сәулеттік жобалау, жөндеу және делдалдық қызмет көрсету, заң қызметін көрсету, рынокты және қоғамдық пікірді зерттеу жөнінен қызмет көрсету, бухгалтерлік есеп, зерттеулер мен әзірлемелер тұрғысында қызмет көрсету, компьютерлік және онымен байланысты қызмет көрсету, жылжымайтын мүлікпен байланысты қызмет көрсету, көркейту және көгалдандыру, техникалық сынау және талдау жөнінен қызметтер көрсету, коммуналдық қызметтер көрсету, денсаулық сақтау және кәсіби білім беру жөнінен қызмет көрсету сияқты қызмет түрлерін беруге болады.
Мемлекеттік кәсіпорындарды нарықтық ортаға беру кезіңдегі негізгі принцип шаруашылық жүргізуші субъектілердің нарықтық өзара қарым-қатынастарына мемлекеттің қатысуын азайту болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорындарға алдын ала жасалған талдау нарықтық ортаға шаруашылық жүргізу және шұғыл басқару құқығындағы барлық дерлік мемлекеттік коммуналдық кәсіпорындарды беруге болатындығын көрсетеді.
Бұл үшін:
1. мемлекеттік кәсіпорындар мен табиғи монополистердің қызмет түрлерін, профильдік емес функцияларды анықтау тұрғысынан, оларды бәсекелік ортаға, ең алдымен шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне беру үшін құрылтай құжаттарын түгендеуден өткізу;
2. мемлекеттің кейбір акционерлік қоғамдарға және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге қатысуының орындылығына талдау жүргізу;
3. бәсекелік ортаға беруге жататын мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттік мекеме болып қайта құрылудағы мемлекеттік кәсіпорындардың тізбесін анықтау.
Қорытынды
Кәсіпкерліктің дамуын мемлекеттік қолдаудың қозғаушы рычагының бірі кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымын дамыту болып табылады, мұның астарында шағын кәсіпкерліктің бүтіндей өндіріс процестерінде және қызмет жасауында қолайлы жағдайды қамтамасыз ететін кәсіпорындар, мекемелер және институттар жиынтығы түсіндіреледі.
Шағын кәсіпорындарың проблемаларын зерттеу және қорыту, шағын кәсіпкерлікке қатысты мемлекеттік саясатты қалыптастыруға қатысу, билік органдарында шағын бизнестің мүдделерін қолдау және заңды құқықтарын қорғау, шағын кәсіпкерліктің нормативтік құқықтық базасын жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеуге қатысу, маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге кәсіпкерлерді тарту бойынша жұмыстарды іске асыру - бұл функцияларды кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктері жүзеге асырады.
Дәрістерге арналған әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материалдарын толық игеру үшін мемлекеттік қолдаудың әдістерімен танысу қажет, сонымен бірге Шағын кәсіпорындарың проблемаларын зерттеу және қорыту, шағын кәсіпкерлікке қатысты мемлекеттік саясатты қалыптастыруға қатысу, билік органдарында шағын бизнестің мүдделерін қолдау және заңды құқықтарын қорғау мәселелерін зерттеуі қажет.
Әдебиеттер:
* ҚР Ата заңы, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* ҚР Азаматтық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2002ж.
* ҚР қылмыстық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2004ж.
* ҚР салық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* Индивидуальный бизнес в РК /Сост.: Скала В.И. - Алматы.: ТОО <<Издательство LEM>>, 2004. - 176 c.
* Дурович А.П. Организация туризма. Мн.:
10-тақырып. Кәсіпкерлік іс-әрекеттердегі субъектілер жауапкершілктер
Мақсат: Кәсіпкерлік істер субъектілерінің жауапкершілік түрлерін ашып, анықтау.
Сұрақтар:
* Әкімшілік жауапкершілік
* Экономикалық жауапкершлік
* Қылмыстық жауапкершілік
* Субъекттің кәсіпкерлік ісінің тоқтатуы
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: кімшілік , экономикалық, қылмыстық жауапкершіліктері. Заңды тұлғаларды қайта құру, заңды тұлғаларды жою
Қазақстан Республикасының 30.01.01 ж. №155 - II кодексінде қаралған әкімшілік жауапкершілік мынандай жағдайларда туындайды:
Кәсіпкерліктің қандай болмасын бір түрімен рұсаты бар куәліксіз, лицензиясыз, арнайы рұқсат құжатынсыз шұғылданған жағдайда төмендегі жағдайда айыппұл төлейді:
* азаматтар үшін - 20 айлық есептік көрсеткіш (АЕК)
* лауазымды қызметкерлер үшін - 40 АЕК
* заңды тұлғалар - 50 АЕК
Заң бұзушылық қайталанған жағдайдағы айыппұл мөлшері:
* азаматтар үшін - 50 АЕК
* лауазымды қызметкерлер үшін - 20-дан - 50-ге дейін АЕК
* заңды тұлғалар үшін - 700 АЕК-дейін
Монополияға қарсы заңдылықтарды бұзған жағдайда:
- азаматтар үшін - 50 АЕК
- лауазымды қызметкерлер үшін - 100 АЕК-дейін
- жеке кәсіпкерлер үшін - 100 АЕК
- заңды тұлғалар үшін - 1000 АЕК-дейін
Заң бұзушылық қайталанған жағдайда:
- азаматтар үшін - 80 АЕК
- жеке кәсіпкерлер үшін мен лауазымды қызметкерлер үшін - 150 АЕК
- заңды тұлғалар үшін - 1500 АЕК-дейін
Заңды тұлғалардың экономикалық жауапкершілікке тартылуы - ҚР президентінің 17.04.95 ж. №22198 Қаулысының 18 статьясын бұзған жағдайда болады да барлық табысы бюджетке аударылады.
Заңды тұлғалар немесе кәсіпкерлер лицензиясыз жұмыс жасайтын болса, онда Қ.Р. 17.04.95 №2200 заңын бұзған болып табылады да 24 статьяға сәйкес барлық табысы (сол кәсіпкерліктен түскен) бюджетке аударылады.
Жеке тұлғаның қылмыстық жауапкершілігі Қ.Р. 16.07.97 ж. №167-1 Қылмыстыөқ Кодексін бұзуына байланысты туындайды.
Тіркелмей лицензиясыз кәсіпкерлікпен шұғылданған жағдайда мынандай жазалар қолданылады:
- 300 ден 500-ге дейінгі мөлшерде АЕК. айыппұл немесе ,
- қоғамдық жұмыс істету 180-240 сағатқа дейін немесе 6 айға тұтқындау немесе айыппұмен қоса 2 жыл бостандығынан айыру.
Кәсіпкерлік іс субъектін соттың шешімімен қызмет тоқтатуға мынандай жағдайларда мәжбүр етеді:
* кәсіпорын банкрот болған жағдайда ;
* тіркеу кезінде түзетуге мүмкін емес заңдылықтарды бұзған болса;
* лицензиясыз жұмыс істеуге рұқсат етілмеген жағдайда, лицензиясы болмаса;
* бір жылда бірнеше рет тәртіп бұзған болса;
* басқа да заң актілері нұсқауларын орындамаған жағдайларда.
Жеке кәсіпкерлердің ісі бақылау жүргізуші мемлекеттік органдардың өтініші бойынша тоқтатылады. Лауазымды мемелекеттік орган Қ.Р. 19.06.94 ж. №2135-1 заңының 33 бабына 27.12.97 ж № 268- XII заңының 19 бабына байланысты кәсіпкерлікті тоқтату туралы сотқа өтініш түсіреді.
Туристік кәсіпорынның қызметін тоқтату үшін заңды тұлға қызметін қайта құру немесе жою қажет.
Заңды тұлғаны қайта құру жағдайында кәсіпкерлік іс-әрекет мүлдем жойылмайды, оның кейде оның құқықтық иелігі уақытша өзгереді.
Заңды тұлға жұмысын жалғасатыруға ешқандай заңдылық құқы болмасы, оны қайта құрудың бес түрін білу керек: қосу, біріктіру, бөлу, шығарып алу, қайта құру.
Қайта құрудың жоюдан айырмашылығы кәсіпорын жойылғаннан кейін басқадай міндеті де құқы да болмайды.
Заңды тұлғаның жойылуы екі түрлі болады, өз еркімен жойылуы, мәжбүр ету арқылы жою.
Заңды тұлған жою тәртібі мемлекеттің азаматтық кощдексі арқылы және мемлекеттің тіркеу жою ережелері бойынша жүзеге асады. Жою процесі мемлекеттік регистрға кәсіпорынның қызметінің тоқтағаны туралы жазғаннан кейін аяқталады.
Қорытынды
Қорыты келгенде кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің жауапкершіліктері әкімшілік, экономикалық және қылмыстық жауапкершілік болып бөлінеді. Кәсіпкерлік қызметті тоқтату қайта құру немесе жою жұмысы арқылы жүзеге асады.
Дәрістерге арналған әдістемелік нұсқаулар
Дәріс материалдарын толық меңгеру үшін ҚР <<Әкімшілік заң бұзушылық>> кодексімен ҚР Азаматтық Кодексімен, Қ.Р. Қылмыстық Кодексімен және басқа құқықтық нормативтік актілерімен танысып, оқып білу керек.
Әдебиеттер:
* ҚР Ата заңы, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* ҚР Азаматтық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2002ж.
* ҚР қылмыстық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2004ж.
* ҚР салық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* Индивидуальный бизнес в РК /Сост.: Скала В.И. - Алматы.: ТОО <<Издательство LEM>>, 2004. - 176 c.
* . Дурович А.П. Организация туризма. Мн.:
11 тақырып. Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін талдау және бағалау
Мақсат: Кәсіпкелік қызметтің тиімділік көрсеткіштер жүйесі және оны зерттеу міндеттері қарастыру, кәсіпорындардың қаржылық нәтижелерінің көрсеткіштер жүйесі ерекшеліктерін, қаржылық жағдайының тұрақтылығы көрсеткіштер жүйесін қарастыру.
Сұрақтар:
* Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің көрсеткіштер жүйесі
* Акционерлік кәсіпорындардың қаржылық нәтижелерінің көрсеткіштер жүйесі ерекшеліктері
* Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы көрсеткіштер жүйесі
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: қаржылық нәтиже, пайда, рентабельділік, қаржылық тұрақтылық, өтімділік, айналым құралдарының бекіту коэффициенті, айналым құралдарының айналымдылығы, бір акцияға есептелінген пайда, акционерлік капиталдың қайтарымы, т.б.
Шаруашылық субъектілердің қызметінің қаржылық нәтижелері көрсеткіштер жүйесіне: пайданың, табыстың құралуы мен бөлінуі көрсеткіштері, табыстылық (рентабельділік) көрсеткіштері, қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері жатады.
Халық шаруашылығының қаржыларын бағалау үшін оның жекелеген салаларының кәсіпорындарының, ұйымдарының қаржылық нәтижелері жөнінде, ақшалай жинақтар жөнінде статистикалық ақпарат қажет.
Шаруашылық қызметте соңғы қаржылық нәтиже мен абсолютті тиімділік ретінде пайда көрсеткіші қолданылады. Мұнда сонымен қатар жалпы пайда, өнімді өткізуден түскен табыс, салық салынатын табыс ұғымдары да пайдаланылады.
Кез келген кәсіпорынның қызметінің экономикалық тиімділігі оның табыс алуымен анықталады. Табыстылық абсолютті және қатысты көрсеткіштермен сипатталады. Абсолютті көрсеткіш - бұл табыстар мен кірістер сомасы.
Табыстар - бұл есепті мерзімде активтердің артуы немесе міндететмелердің төмендеуі болып табылады. Шығынсыз табыс алу мүмкін емес, ал табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру мүмкін емес.
Абсоютті көрсеткіштерге жатады: өнімді өткізуден түскен табыс, жалпы табыс (пайда), негізгі қызметтен түскен табыс, негізгі емес қызметтен түскен табыс, салық салынғанға дейінгі табыс, салық салынғаннан кейінгі табыс, төтенше жағдайлардан болатын табыс, таза табыс жатады. Табыс ролі нарықтық экономикада келесі функциялармен анықталады: мемлекеттік бюджет табыс көзі және кәсіпорынның өндірістік пен әлеуметтік даму көзі.
Негізгі емес қызметтен түскен табыс құрамына кіреді:
* Акциялар бойынша дивидендтер, облигациялар мен басқа құнды қағаздар бойынша табыстар, басқа шаруашылық субъектілердің қызметіне үлестік қатысудан табыстар;
* Мүлікті жалға беруден табыстар;
* Шаруашылық келісім шартты бұзғаны үшін алынған штрафтар, пенялар, санкциялар;
Төтенше жағдайлардан табыстар - бұл төтенше жағдайлардан табыс салығы шегерілгендегі сальділенген нәтиже. Төтенше жағдайлар - бұл субъектінің қарапайым қызметінен бөлек операциялар мен жағдайлар.
Таза пайда есепті мерзімде заңды тұлғамен алынған сальділенген нәтиже. Ол салықтан кейінгі табыс пен төтенше жағдайлардан болған табыс сомасы ретінде анықталады.
Сонымен қатар талдауда қатысты көсеткіштер қолданылады. Олар пайданың қатысты шамасын анықтайды, олар ретабельділік немесе табыстылық деп аталады. Оны есептеудің екі тәсілі бар: өнім рентабельділігі және кәсіпорын ретабельділігі немесе авансіленген шығындар рентабельділігі
Өнім рентабельділіг (Rпрод)
Кәсіпорынның рентабельділігі деңгейі нмесе жалпы рентабельділік (Rобщ), келесі формуламен анықталады:
Сонымен қатар өндірістік-қаржылық қызметте келесі көрсеткіштер қолданылады:
* өнімді өткізу көлеміндегі таза пайда үлесі;
* барлық активтер қайтарымдылығы. Ол таза пайданың барлық активтерге қатнасы арқылы анықталады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының маңызды сипаттамасы ретінде айналым құралдарының айналымдылығы жөнінде деректер есептеледі. Құралу көздері бойынша олар меншікті және қарздық деп бөлінеді. Қарыздық көздерге банктер несиелері, займдар, болашақ мерзім табыстары және басқа пассивтер жатады. Айналым құралдарының айналымдылығы айналым саны ретінде (п) және бір айнлаым ұзақтығы ретінде (t) анықталады:
мұндағы Д - мерзім ұзақтығы (күндер)
Сонымен қатар айналым құралдарының бекіту коэффициенті қолданылады: Ол
Кбекіту = ОС/РП
Өндірісті ұйымдастырудың акционерлік формасының ерекшелігі мұнда активтердің бір бөлігі акция ұстаушыларға тиесілі. Сондықтан АҚ-ның қаржылық нәтижелерін талдау барысында акционерлердің көзқарастарын бейнелейтін көрсеткіштер қолданылады. Оларға бір акцияға есептелінген пайда, акцияның есепті бағасы, акцияның нақты бағасы, акционерлік капиталдан қайтарымдылық, капитал құрамы, табыстар құрамы мен т.б. жатады.
Бір акцияға есептелінген пайда (П), таза пайданың шығарылған акциялар санына қатынасы ретінде анықталады. Оның мәні акционерлік капиталдың қайтарымымен (Котд.акц.кап) және акцияның есепті бағасымен (Ца) анықталады.
Котд.акц.кап. = таза пайда / акционерлік капитал = ЧП / Какц
Акционерлік капиталдың қайтарымы таза пайданың акционерлік капиталдың құнына қатнасымен анықталады. Акцияның есепті бағасы бір акцияға шаққандағы инвесторлардың активтерінің размерін бейнелейді.
Ца = акционерлік капитал / акциялар саны = Какц/Nакц.
Өз кезегінде акционерлік капиталдың қайтарымын барлық активтердің қайтарымы түрінде (К отд.всех активов) және барлық актвитердің акционерлік капиталға (Ка) қатынасы ретінде беруге болады.
Бірінші көрсеткіш барлық актвитердің пайдалану тиімділігін сипаттайды немесе кәсіпорын табыстылығын сипаттайды, ал екінші көрсеткіш қаржылық тұтқа деп аталады. Ол акционерлердің қаржыларының құнының бірлігіне кәсіпорын активтерінің қаншасы келетіндігін сипаттайды.
Бұл көрсеткіш пен 1 арасындағы айырма қосымша кірісітірілген қарыздық қаржылардың қатысты шамасын сипаттайды. Кәсіпорын қарыздық қаржыларды пайдалана отырып, акционерлердің қаржыларын кірістірмей-ақ қосымша шығарылатын акциялар бойынша дивиденттерге шығындар жұмсамай-ақ қосымша пайда ала алады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығы маңызды роль атқарады. Себебі олардың қызметі меншікті қаражат есебінен жүзеге асырылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын бағалау үшін статистикалық көрсеткіштер қолданыалды. Бұл көрсеткіштер жүйесі 4 топқа бөлінеді: өтімділік, активтердің айналымдылығы, қаржыларды кірісітіру көрсеткіштері, табыстылық.
1 топқа жабу коэффициенті кіреді. Өтімділік көрсеткіштерін есептеу өтімді активтерді міндеттемелерге қатнасы арқылы анықтайды. Оларды белгілі бір мерзімге және күнге анықтауға болады. Жабу коэффициенті барлық өтімді актвитердің қысқа мерзімді міндеттемелерге қатынасы арқылы анықталады. Ал өтімділік коэффициенті жылдам өтімді активтердің қысқамерзімді міндеттемелерге қатынасы арқылы анықталады.
Өтімді активтер деп төлем ретінде пайдалануға болатын немесе жылдам өткізуге болатын қаржылар жатады. Олар ақшалай қаражат, тауарлықматериалдық запастардан, дебиторлық қарыздан т.б. тұрады. Оларды келесі класстарға бөлеміз:
1 класс - барлық ақшалай қаражат, яғни кассадағы ақша, банк есеп шоттарындағы қаржылар, векселдер, мелекеттік облигациялар, басқа кәсіпорындардың акциялар;
2 класс - есептесудегі барлық қаражаттар, төлем мерзімі әлі келмеген түсірілген тауарлар мен істелінген жұмыстар құны, 3 ай мерзімге дейінгі дебиторлар; басқа дебитрорлық қарыздар;
3 класс - ТМҚ барлығы.
Қай көрсеткішті пайдаланған тиімді екендігін (өтімділік коэф немесе жабу коэф.) келесі түрде анықтаймыз: егер өтімді құралдар құрамында ТМҚ 50 % дан жоғары болса, онда жабу коэффициентін пайдаланған жөн.
2 топ көрсеткіштерін актвитердің айналымдылық коэффициенттері құрайды.
Олардың ішінде запастар айналымдылығы өзгеше анықталады:
3 топқа кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау көрсеткіштері кіреді. Оларға: барлық активтерді кірістіру коэффициенттері (несиеқабілеттілік көрсеткіштері), меншікті қаражатты кірістіру коэффициенттері және белгіленген төлемдерді жабу деңгейі көрсеткіші жатады. Барлық активтерді кірістіру коэффициенті барлық қарыздардың сомасының барлық актвитерге қатынасы арқылы анықталады.
Ал меншікті қаражатты кірістіру коэффициенті барлық қарыздардың сомасының меншікті капиталға қатынасы арқылы анықталады.
2 коэффициенттің 1 коэффициентке қатынасы меншікті қаражаттың 1 тенгесіне шаққандағы барлық актвитердің размерін сипаттайды. Бұл қатынастан 1-ді шегеру арқылы қарыздық пен меншікті қаражаттың қатынасын аламыз.
Бұл топтың келесі көрсеткіші белгіленген төлемдерді жабу деңгейі. Ол жалпы (пайданың) табыстың белгіленген төлемдерге қатынасы арқылы анықталады. Белгіленген төлемдерге: ссудалар бойынша негізгі қарыздың жабылмаған размері, несиені пайдаланғаны үшін пайыздар сомасы, арендалық төлем.
Ол белгіленген төлемдердің бір тенгесіне шаққандағы жалпы табыстың шамасын сипаттайды. Маңызды сипаттама ретінде кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруға қабілеттілігі есептеледі, яғни кәсіпорынның өзінің дамуын қаржыландыру үшін өз қарамағында қалған ресурстар сомасы.
Өзін-өзі қаржыландыру үшін ресурстар <<кэш-флоу>> = таза пайда(төленген дивидендтерді шегергендегі) + амортизация + пайдаланылмаған резервтер. Оның негізінде <<қарыздар жасау қабілеті>> деп шартты аталатын коэффициент анықталады
Ол 3-тен аспауы тиіс.
4 топқа өнім және кәсіпорын рентабельділігі жатады.
Мекемелердің қарыжылық көрсеткіштері туралы статистикалық мәлімет көздері. Бұл үшін мемлкеттік статистикалық есеп беру, ұйымдардың бухгалтерлік есеп беруі және қаржылық ұйымдармен қарастырылатын есеп беру ұйымдары мен мекемелері қызмет етеді.
Мемлекеттік есеп беру статистикалық есеп берумен көрсетіледі. Мекеменің қаржылық қызметінің негізгі көрсеткішінің есебі, қарыжылық нәтижелер және оларды қолдану туралы есептер.
Қаржылық нәтижелер туралы есептер мекемелермен және ұйымдармен ұсынылады. Онда демалыс бағасымен өткізілген өнім түсімінің мәліметтерін, жанама салықтар, өткізілген өнімді шығаруға шығындар жалпы мәліметтер болады.
Мекемелердің қаржылық көрсеткіштерінің негізгі көзі болып жылдық бухгалтерлік есептер табылады. Онда активтер және пассивтер жайлы табыс және зала активтер және пассивтер туралы және қозғалысы жайлы мәліметтер болады.
Қорытынды:
Шаруашылық субъектілердің қызметінің тиімділік көрсеткіштер жүйесіне: пайданың, табыстың құралуы мен бөлінуі көрсеткіштері, табыстылық (рентабельділік) көрсеткіштері, қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері жатады. Шаруашылық қызметте соңғы қаржылық нәтиже мен абсолютті тиімділік ретінде пайда көрсеткіші қолданылады. Мұнда сонымен қатар жалпы пайда, өнімді өткізуден түскен табыс, салық салынатын табыс ұғымдары да пайдаланылады.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар:
Дәріс материалдарын игеру үшін келесі негізгі ұғымдарға көңіл бөлу қажет - қаржылық нәтиже, пайда, рентабельділік, қаржылық тұрақтылық, өтімділік, айналым құралдарының бекіту коэффициенті, айналым құралдарының айналымдылығы, бір акцияға есептелінген пайда, акционерлік капиталдың қайтарымы, т.б.
Пайдаланылған әдебиет тізімі:
* Авров А.П., Нурлыбаева А.А. Финансово-банковская статистика. - Алматы <<Экономика>>, 1997 г.
* Статистика финансов: учеб.для студентов вузов, обучающихся по специальности <<Статистика>> / под ред. М.Г.Назарова. - М.:Изд. Омега-Л, 2005. -460с.: ил., табл.
* Глинский В.В., Ионин В.Г. Статистический анализ: Учебное пособие для вузов. - 2-е изд., перераб. И доп. - М.: Филинь, 1998.
12 тақырып. Кәсіпкерлік қызметті тоқтату
Мақсат: Кәсіпкерлік қызметті тоқтатуға әсер етуші себептер, жағдайлар мен факторларды зерттеу, кәсіпорынның банкроттылыққа ұшырауын талдау.
Сұрақтар:
* Кәсіпкерлік қызметті тоқтату объективті мен субъективті себептері.
* Банкроттылыққа ұшырау ықтималдығы
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: банкроттылық, қаржылық жағдай, қаржылық тұрақтылық, өтімділік, төлемдік қабілеттілік, қаржылық талдау әдістері, экспресс талдау, баланс активтері, баланс пассивтері, операциялық қызмет, инвестициялық қызмет, қаржылық қызмет, тікелей (горизонтальды) талдау, көлденең (вертикальды) талдау, тренді талдау, салыстырмалы талдыу, факторлы талдау, қаржылық коэффициенттер әдістері, меншікті капитал, қарыдық капитал, жиынтық капитал және т.б.
Қазақстан Республикасының <<банкроттық>> туралы заңына сәйкес (2173 07.04.95 ж), қабілетсіз дегеніміз қарыздаушының, кредиторлардың ақшалай міндеттемелер бойынша талаптарын орындамауы, оның ішінде еңбекақы және бюджет пен бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді төлемеуі.
Банкроттықтың пайда болуының объективті және субъективті себептері бар.
Объективті себептер: қаржылық, несиелік жүйелердің дұрыс деңгейде дамымауы; инфляция деңгейінің жоғары болуы; бәсекелестік деңгейдің жоғарылауы және осыған байланысты өнімнің сату бағасының төмендеуі (ал өндіріс шығындары жоғары болып қалуда).
Субъективті себептер: өндіріс көлемінің азаюы, жоғарғы деңгейдегі өзін-өзі ақтамайтын шығындар, өнімнің рентабельділігінің төмендеуі, үлкен қарыздар, өзара төлемсіздіктерді және т.б.
Кәсіпорынның банкроттыққа ұшырау ықтималдылығына байланысты оның қаржылық жағдайын болжаудың келесі 4 әдісі қолданылады:
* несиеқабілеттілік индексін есептеу;
* формальдық және формальдық емес критерийлерді қолдану;
* төлемқабілеттілік көрсеткіштерін болжау;
* қаржылық ағымдарды талдау.
1. Әлемдік тәжірибеде кәсіпорынның тұрақтылығын болжау және тәуекелін анықтау мен банкроттыққа ұшырауын айқындау үшін экономика-математикалық модельдер қолданылады. Солардың ішінде көп қолданылатын модель - бұл американдық экономист Э. Альтманның Z - модельдері. Бұл модельдердің ең жай екі факторлы модель болып саналады. Ол модель екі көрсеткішке негізделеді. Жалпы өтелу коэффициенті ( коэффициент общего покрытия) немесе ағымдағы өтімділік коэффициенті () және қаржылық тәуелділік коэффициенті.
Американдық тәжірибеде келесі Z - моделі қолданылады:
-0,3877 - тұрақты көрсеткіш;
-1,0736 - ағымдық өтімділік көрсеткіштеріне анықталған коэффициент көлемі;
+0,0579 - баланс пассивінде заемды қаржылардың үлес саламығының көрсеткіштері үшін анықталған коэффициент.
Егерде кәсіпорында Z=0, банкротқа ұшыраудың ықтималдылығы 50%. Егерде Z<0, банкротқа ұшыраудың ықтималдығы 50% төмен және Z төмендеуіне байланысты, ол төмендей береді.
Бірақ бұл модель банкроттықты болжауда жоғары дәлдікті қамтамасыз етпейді. Өйткені, ол кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер ететін басқа да маңызы зор факторларды есепке алмайды (табыстылық, активтер қайтарымдылығы, кәсіпорынның іскерлік активтілігі).
Дамыған елдер тәжірибесінде Э. Альтманның көп факторлы модельдері қолданылады:
Z = 1.2 * K1 + 1.4 * K2 + 3.3 * K3 + 0.6 * K4 + 1.0 * K5
Z - индексінің шекті көлемі: 2,675
Банкротқа ұшыраудың ықтималдылығының деңгейі.
Z - көлемі
Банкротқа ұшыраудың ықтималдылығы
1,81 және одан төмен
өте жоғары
1,81-ден 2,70-ке дейін
Жоғары
2,71-ден 2,90-ға дейін
Мүмкіндік туындайды
3,0 және одан да жоғары
өте төмен
2. Формальды және формальды емес критерийлерді екі топқа бөлуге болады:
Бірінші топқа келесі критерийлер мен көрсеткіштер жатады:
* негізігі өндірістік қызметтегі қайталана беретін үлкен шығындар;
* қысқа мерзімді заемды қаржыларды ұзақ мерзімді салымдарды қаржыландыру көздері ретінде көп пайдалану;
* мерзімі өткен кредиторлық қарыздың шекті дейгейінен артығы;
* ликвидтілік коэффициентінің төмен көрсеткіші;
* айналым қаржыларының жетіспеушілігі;
* кредиторлар, акционерлер және инвесторлар алдында міндеттемелерді орындамау;
* дебиторлық қарыздардың үлес салмағының жоғарлауы;
* мөлшерден тыс және жатып қалған тауарлар мен өндірістік запастар;
* банк жүйесінің құрылтайшыларымен қарым-қатынастың нашарлауы;
* тиімсіз жағдайда қаржылық ресурстардың жаңа қайнарларын пайдалану;
* өндірістік процесте мерзімі өткен жабдықтарды пайдалану.
Екінші топқа келесі критерийлер мен көрсеткіштер кіреді:
* басқару аппаратының басты қызметкерлерін жоғалту;
* өндірістік-техникалық процестің ырғақтылығының бұзылуы, амалсыз тоқтаулар;
* кәсіпорынның жабдық түріне, актив түріне немесе бір нақты жобаға шектен тыс тәуелділігі;
* басты контрагенттерді жоғалту;
* тиімсіз ұзақ мерзімді шарттар.
3. Баланс құрылымының сәйкес келуін талдау мен бағалау келесі көрсеткіштер неізінде жүргізіледі:
1) ағымдағы өтімділік коэффициенті;
2) меншікті қаржылармен қамтамасыздану коэффициенті;
Баланс құрылымын қанағаттанарлықсыз, ал кәсіпорынды төлем қабілетінсіз деп келесі жағдайлады есептейді:
- есепті жыл аяғына 2,0-ден төмен;
- есепті жыл аяғына 0,1-ден төмен.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы кезінде кәсіпорынның өз төлемқабілеттілігін қалпына келтіру мүмкіндіктерін тексеру үшін 6 айға төлемқабілеттілікті қалпына келтіру коэффициенті анықталады:
есепті жыл аяғындағы және басындағы ағымдағы өтімділік коэффициентінің нақты көрсеткіштері;
төлемқабілеттілікті қайта қалпына келтіру мерзімі (6 ай);
есепті жыл;
0,2.
Егер <1, кәсіпорын 6 ай ішінде төлемқабілеттілігін қайта қалпына келтіре алмайды.
Егер де >1, баланс құрылымының қанағаттанарлықсыз деген шешімін 6 ай мерзімге дейін кейінге қалдыруға болады.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылым жағдайында (>2, >0.1) кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын тексеру үшін ай мерзімге төлемқабеліттілкті жою (утрата) коэффициенті анықталады:
төлемқабілеттілікті жою мерзімі (3 ай);
>1 - 3 ай аралығында кәсіпорында төлемқабілетілікке жоғалту мүмкіндіктер жоқ;
<1 - кредиторлар алдында кәсіпорын міндеттемелерін орындай алмайды.
4. Қаржылық ағындарды талдау кезінде көрсеткіштердің келесі тобын қарастырамыз:
- келіп түсулер;
- шығындар (немесе төлемдер);
- олардың айырмашылығы (<<сальдо>>, <<баланс>>);
- шоттағы нақты қаржылар.
Қорытынды
Сонымен, Қазақстан Республикасының <<банкроттық>> туралы заңына сәйкес (2173 07.04.95 ж), қабілетсіз дегеніміз қарыздаушының, кредиторлардың ақшалай міндеттемелер бойынша талаптарын орындамауы, оның ішінде еңбекақы және бюджет пен бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді төлемеуі. Кәсіпорынның банкроттыққа ұшырау ықтималдылығына байланысты оның қаржылық жағдайын болжаудың келесі 4 әдісі қолданылады: несиеқабілеттілік индексін есептеу; формальдық және формальдық емес критерийлерді қолдану; төлемқабілеттілік көрсеткіштерін болжау; қаржылық ағымдарды талдау.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды игеруге аудару қажет - банкроттылық, қаржылық жағдай, қаржылық тұрақтылық, өтімділік, төлемдік қабілеттілік, аржылық талдау әдістері, экспресс талдау, баланс активтері, баланс пассивтері, операциялық қызмет, инвестициялық қызмет, қаржылық қызмет, тікелей (горизонтальды) талдау, көлденең (вертикальды) талдау, тренді талдау, салыстырмалы талдыу, факторлы талдау, қаржылық коэффициенттер әдістері, меншікті капитал, қарыдық капитал, жиынтық капитал және т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
* Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. Учеб.-4-е изд.,доп и перераб.-М.; Финансы и статистика.- 2001.-416 с.
* Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. Учеб.3-е изд.,доп и перераб.-М.; Финансы и статистика.- 2003.-285 с.
* Дюсембаев К.Ш. Анализ финансово-экономического положения предприятия.-Алматы:Экономика.- 1999.-184 с.
* Ефимова О.В. Финансовый анализ.2-е изд., перераб. и доп.-М.; Бухгалтерский учет.- 2004.-320с.
* Шеремет А.Д.,Негалиев Е.В. Методика финансового анализа. М..;ИНФРА-М.-2005.-208с.
* Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е издание, прераб. и дополн.- Минск: ООО <<Новое знание>>, 2004.- 688с.
+ Тәжірибелік сабағына арналған әдістемелік нұсқау
+
1 тақырып. Кәсіпкерлік түсінігі, оның негізгі түрлері
және ұйымдастырушлық нысандары
Мақсаты: Кәсіпкерлік іс-әрекеттер объектерін анықтай отырып, кәсіпкерліктің типін (түрін) анықтау. Кәсіпкерліктің заңдылығын, өсу қарқынын, соңғы нәтижесін, ұсынылған жаңалықтарды анықтау.
* Кәсіпкерлік мәні мен міндеттері
* Кәсіпкерліктің негізгі түрлері мен салалары
* Кәсіпкерліктің негізгі нысандары
Сабақты өткізу түрі: іскерлік ойын - конкурс: Сіздің бизнесіңіз үшін жаңа идея.
Студенттер төрт топқа бөлініп, әрқайсысы әртүрлі сала бойынша өз бизнесін бастау кезеңін сипаттайды.
Талқылауға арналған сұрақтар:
* Идеяның туындауы, мәлімет. Орындалатын жұмыстың жобасын дайындау.
* Кәсіпкерлік мүмкіндікті талдау.
* Идеяны алғашқы талдап, сараптау.
* Кәсіпкерлік іске, мақсатқа байланысты таңдап алынған идеяны талдау.
* Кәсіпкерлік шешім қабылдау.
* Идеяны жүзеге асыру схемасын дайындау.
* Идеяны жүзеге асыру орындау.
Семинарлық сабаққа белсенділік артуы үшін студент қандай салаға қандай қандай жаңалық ұсынатынын айтып, өткізу нарығын талдауы тиіс.
Әдебиеттер:
* ҚР Ата заңы, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* ҚР Азаматтық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2002ж.
* Лапуста М.Г. Предпринимательство: Учеб.пособие. - 2-е изд. - М.:ИНФРА - М, 2003.
* Сборник <<Предприниматель и право>>, Издательский дом <<БИКО>>, Алматы, 2000.
* Кантарбаева А.К. Барьеры перед казахстанским предпринимательством и пути их преодоления. А.: Раритет, 2000. С. 125
* Предпринимательство: Учебник/ Под ред.М.Г.Лапусты. - 3-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2004.
* ҚР салық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* Индивидуальный бизнес в РК / Сост. В.И.Скала, Б.В.Скала. - Алматы, 2004г.
Студенттің міндеті:
- ұсынылған әдебиетті пайдалану;
- тақырып бойынша негізгі ұғымдарды пайдалану;
- жиналған материалдарды талдау;
- өз идеясын, ойын анық айтып беру және қортындылар жасай білу.
Семинарлық сабақтың соңында студенттер тақырып бойынша негізгі ұғымдарды талқылап, қортыныды жасаулары тиіс.
2 тақырып. Кәсіпкерлік қызметті жоспарлау
Мақсат: Жаңа істі ұйымдастыру үшін бизнес-жоспардың негізгі ролін анықтау.
* Жалпы жағдайлар.
* Бизнес - жоспарды дайындау реті.
Сабақ түрі: Іскерлік ойын: <<Туристік қызметті қалыптастыру және ұсыну>>
Студенттер бірнеше топқа бөлініп , жаңа туристік қызметтерді ұсыну бойынша жарысады.
Талауға арналған сұрақтар.
* Туристік қызмет - туроператор қызметінің негізгі өнімі.
* Туристік қызметті жобалау технологиясы.
* Туристік қызметті дайындап, қалыптастыру.
* Туристік қызметті ұсыну шараларын жоспарлау ерекшеліктері.
* туристік қызметті жарнамалау
* көрмелер мен жәрмеңкелерге қатысу
* ақпарат орталықтарын ұйымдастыру
* буклеттер мен каталогтар шығару
Туристік қызметті қалыптастыру процесі.
Туристік қызметті ойлап табу және дайындау
Әріптестер мен ұсынушыларды іздестіру және таңдау
Негізгі және қосымша қызметтер кешенін дайындау
Туристік қызметті эксперименттік тексеруден өткізу
5. Туристік қызметті өткізу.
* ішкі өткізу арналары
* сырттқы өткізу арналары
ойынды өткізу үшін студенттер мынаны білуі керек:
* берілген тапсырмаға байланысты материялдарды толық білу.
* шет ел тәжірибелерін білу.
* әлеуметтік сұрау жүргізу.
Сонымен бірге студент:
* әртүрлі әдебиеттерді пайдалана білуі;
* өз ойын нақты айта білуі;
* сөйлемдерін дәлелдермен келтіруі тиіс.
Семинарлық сабақтың соңында өз ойын қорытынды және ұсыныстармен тұжырымдауы керек.
Әдебиеттер:
1. ҚР Еңбек туралы. ҚР заңы. - Алматы: ЮРИСТ. - 36 б.
2. ҚР еңбек және әлеуметтік МИнистірлігі бекіткен 11.03.2000 жылғы № 71-ші бұйрығы бойынша ауыр, қауіпті және зиянды жұмыстарға 18 жасқа дейінгі адамдарға алуға болмайтын өндірістер тізімі. Бұл бұйрық Әділет Министірлігінде 07.04.2000ж тіркелген, № 110
3. Қ.Р еңбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау Министірлігінің 20.09.1999ж №184-п бұйрығымен бекітілген ауыр және зиянды жұмыстарға әйелдерді алуға болмайтын өндірістер тізімі. Әділет Министрлігінде 21.10.1999ж тіркелген №948
4. 1992 ж 30 маусымдағы <<Арал маңындағы экологиялық қиыншылықтардан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы>> Қ.Р. заңы.
5. 1992 ж . 18 желтоқсандағы << Семей ядролық зерттеу полигон сыақтарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау >> ҚР заңы.
6. Малый бизнес. Организация, экономика, упарвление: Учеб. Пособие для вузов. / Под. Ред. Про. В.Я.Горфинкеля. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003г.
7. В помощь предпринимателям / Под редакцией М.М.Нуртазина. Астана, 2004г.
8. Юридическая служба на предприятии: Сб.законодат. и нормат. актов. / Сост. Баймурзаева Р.К. - Алматы: Жети Жаргы, 1996 г.
3 тақырып. Кәсіпкерлік қызмет ұйымдарды қаржыландыру көздері
Мақсат: Кәсіпкерлік ұйымдарды қаржыландыру әдістері мен формаларын және қағидаларын ұғып түсіну.
* Қаржыландыру көздерін таңдау.
* Кәсіпорын қызметін қаржыландырудың ішкі көздері.
* Қаржыландырудың негізгі ережелері.
* Кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар.
* Халықаралық ұйымдар гранты.
Сабақ түрі: Іскерлік ойын: <<Әртүрлі елдердегі банктер және олардың қаржы-неиелік саясаты>>.
Студенттер әрқайсысы әр елдің банктерінің қызметін талдап, сипаттама береді және олардың қаржы-несие саясатындағы атқаратын ролін түсіндіреді.
Талқылауға арналған сұрақтар :
* Банк, ұйымдастыру түрі, құрылымы.
* Банк қызметі мен орындалатын жұмыстар.
* Қаржы-несие саясатының бағыты.
* Банктердің қаржы-несие саясатын жетілдіру үшін JOB - талдау жүргізіп 1-кестені толтыру керек.
1-кесте Талдау парағы.
Бизнес - бірлігі
Бизнес мақсаты / міндеттері
Ұйым міндеті, мақсаты
Орындалуы тиіс
Нақты орындалғаны
Үзіліс
Үзілістің әсері
Үзілістің себебі
Жетілдіру үшін қолданылатын шаралар
Үзіліске әсер ету процесі
Семинарлық сабаққа белсене қатысу үшін студент алдын ала банкті таңдап алып , қызметімен танысуы тиіс.
Студент мынаны білуі керек:
* әртүрлі әдебиеттерді пайдалана білуі
* тақырып бойынша негізгі ұғымдарды білуі
* жиналған материалдарды таңдай білуі;
* өзінің ойын нақты айта білуі;
* пікірін дәлелдей білуі;
Семинар соңында студент қорытындылары мен ұсыныстарын келтіруі тиіс.
Әдебиеттер:
* Кэмбелл Р. Макконелл, Стенли Л. Брю. <<Экономика>>. Москва, издательство <<Республика>>, 1992г., том 2.
* Панкратов Ф.Г. Коммерческая деятельность. М.: ИВЦ "Маркетинг", 1996
* Гражданское право РК. - Алматы: "Жетi Жаргы".1998г
* А.К. Кантарбаева <<Предпринимательство институционально-эволюционный подход>>. <<Раритет>>, Алматы,2000г.
* Мамыров Н.К. <<Основы предпринимательства>>, Алматы, Экономика, 1997
4-тақырып. Кәсіпкерлік ұйымдарды кадрлық қамтамасыз ету
Мақсат: Кәсіпкерлер - жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылардың еңбек қатынастарының мәнін ашу және жұмыс берушілер мен жұмысшылардың негізгі міндеттері мен құқықтарын анықтау.
* Кадрлық қамтамасыз ету мәні
* Жұмысқа алу және еңбек қатынастарын тоқтату принциптері.
* Жұмыс істеу тәртібі және жұмысшылардың еңбек ақысы.
Сабақтың түрі: Іскерлік ойын <<Кәсіпорында маркетинг қызметі үшін кадрлар іріктеу>>
Талқылауға арналған сұрақтар:
* Команданың құрамы: ұсынылған қызмет орнына үміткерлер, әңгіме өткізетін мамандар, эксперттер.
* Маркетинг қызметіне қанша адам қажет екенін анықтау және құрылымын құру. Эксперттер ұсынылған құрылымның схемасын бағалап , оның артықшылықтары мен кемшіліктерін айтады.
* маркетинг бөлімі қызметкерлерінің қызмет орны міндеттері талқылайды. Онда құрамы міндеттері тапсырмалары нақты көрсетіледі.
* Қызмет орны міндеттері мен ережелерін талдап анықтағаннан кейін 1-кесте көрсетілген үлгі бойынша кадрларды бағалау өлшемін дайындайды.
1-кесте Қызмет орны бойынша бағалау өлшемі.
Негізгі талаптар
Бал бойынша
1
2
3
4
5
Қарым-қатынасқа қабілетті
Өз ойын нашар жеткізеді
қарым-қатынасқа қабілеті орташадан төмен, ойын анық жеткізе алмайды
қарым- қатынасқа қабілеті орташа
қарым-қатынасқа қабілеті орташадан жоғары, сөз қоры көбірек
қарым-қатынасқа -қабілеті жоғары лексикасы бай, сөйлеуге шеберлігі жоғары
Сыртқы түрі
Және т.б
Эксперттер берілген қызмет орны ережелері мен өлшемдерін әрбір қызмет орны бойынша бағалайды.
* Маркетинг қызметі бөліміне қызметкерлер іріктеу.
Үміткерлерді жұмысқа қабылдау үшін өтініш - хаттар дайындайды. Эксперттер құжаттардың дұрыстығын тексереді. Үміткерлермен әңгіме өткізуші нәтижелерін дайындайды, ло мынандай форма арқылы көрсетіледі:
Үміткердің аты - жөні _________________________________________
Әңгіме өткізушінің аты - жөні___________________________________
Әңгіме өткізу мерзімі және мекен жайы (орны)____________________
Әңгіме өткізу уақытының ұзақтығы______________________________
2 кесте Әңгіме өткізуге арналған тақырыптар
Әңгіме өткізуге арналған тақырыптар тізімі
Ескертулер
Мотивация
Көзқарасы
Жағымды жағы
Жағымсыз белгілері
Алдыңғы еңбек түрі
Денсаулығы
Қаржы жағдайы
Отбасы жағдайы
Қоғамдағы орны
Және т.б.
_________________________ қызмет орны бойынша үміткердің сәйкестігі, эксперттер әңгіме нәтижесін бағалайды.
* Үміткерлерді бағалау кестесін дайындау (3-кесте)
3-кесте Үміткерлерге қойылған бағалар
Қызмет орнына қойылатын негізгі талаптар
Үміткердің аты-жөні
Үміткердің аты-жөні
Үміткердің аты-жөні
Қарым-қатынасқа қабілеті
Сыртқы түрі
Бақталастыққа көзқарасы
Және т.б.
БАРЛЫҒЫ
* Іскерлік ойының нәтижесін талдау.
Студент не білуі тиіс:
* әртүрлі әдебиеттерді пайдалана білу.
* тақырыпта кездесетін негізгі ұғымдарды пайдалана білу.
* жиналған материалдарды талдай білу.
* ойын нақты жеткізу.
* Сөйлемдерін негіздеп, дәлелмен құрастыра білу.
Семинарлық сабақ соңында студент нақты ұсыныстар мен қорытындылар жасай білуі тиіс.
Әдебиеттер:
* Малый бизнес. Организация, экономика, упарвление: Учеб. Пособие для вузов. / Под. Ред. Про. В.Я.Горфинкеля. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003г.
* В помощь предпринимателям / Под редакцией М.М.Нуртазина. Астана, 2004г.
* Потемкин А.П. Открытое письмо госпадину Герману Грефу, министру экономического развития и торговли Правительства РФ // Известия. - 22 июня 200г. С.11.
* Справочник директора предприятия/Под ред.М.Г.Лапусты, П.С.Никольского, М.: ИНФРА-М, 2002.
* Татеиси К. Вечный дух предпринимательства. Практическая философия бизнесмена: Пер.с.англ.М., 1990.
5-тақырып. Кәсіпкерлердің шаруашылық серіктестерімен келісімдік қатынастары
Мақсат: Келісім шарт жасау түрін, әдістерін, қағидаларын анықтау.
* Кәсіпкерлік келісім - шарттың жалпы сипаттамасы, түрлері.
* Келісім - шартты дайындау үшін қойылатын талаптар.
Сабақ түрі: Іскерлік ойын: "Кәсіпкерлік қызмет үшін құжаттар топтамасын дайындау"
Студенттер 4 топқа бөлініп туристің жолға шығуға қажетті құжаттарын дайындайды.
Талқылауға арналған сұрақтар:
* туристік қызметте сатушы мен алушының келісімі.
* Тур-1 туристік жолдамасы.
* Бағалары көрсетілген құжат.
* Туристік ваучер.
* Жол ақысы төленген құжаттар.
* Турист үшін нұсқау.
* Құжаттарды алған туралы қолхат.
Турист жолға шығу үшін дайындайтын құжаттар топтамасымен мұқият танысуы тиіс.
Студет мынанаы білуі тиіс:
* әртүрлі әдебиеттерді пайдалана білуі;
* тақырып бойынша негізгі ұғымдарды пайдалану;
* жиналған материалдарды талдай білу;
* өзінің ойын анық жеткізу;
* сөйлемдерін дәлелдермен нақтылай түсу;
Семинарлық сабақ соңында студент нақты ұсыныстары мен қорытындыларын келтіруі тиіс.
Әдебиеттер:
1. Абчук В.А. Предприимчивость и риск. - Л., 1994.
2. Гранатуров В.М Экономический риск: сущность, методы измерения, пути сни - жения: Учеб. пособие. - М.: Дело и Сервис, 1999. - С. 20.
3. Малый бизнес. Организация, экономика, упарвление: Учеб. Пособие для вузов. / Под. Ред. Про. В.Я.Горфинкеля. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003г.
6 тақырып. Кәсіпкерлік мәдениеті
Мақсат: кәсіпкерлік мәдениеттің мәні мен мағынасын ашу, іскерлік және кәсіби этикасын қарастыру.
* Кәсіпкерлік мәдениеті мәні мен мағынасы
* Іскерлік және кәсіби этика
* Бизнесменнің негізгі ерекшеліктері
Сабақ өткізу түрі: <<Пресс-конференция>> іскерлік ойыны. 4-5 студент кәсіпкерлік мәдениет туралы айтады. Біреулері сөйлеген кезде, басқалары сұрақ қояды.
Талқылауға арналған сұрақтар.
* Кәсіпкерлік мәдениеті ұғымы
* Іскерлік этика мағынасы
* Кәсіби этика мағынасы
* Бизнесменнің негізгі ерекшеліктері№
Әдебиеттер:
* ҚР Ата заңы, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* ҚР Азаматтық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2002ж.
* ҚР қылмыстық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2004ж.
* ҚР салық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* Индивидуальный бизнес в РК /Сост.: Скала В.И. - Алматы.: ТОО <<Издательство LEM>>, 2004. - 176 c.
* . Дурович А.П. Организация туризма. Мн.:
7-тақырып. Кәсіпкерлік құпия және оны қорғау әдістері
Мақсат: Кәсіпкерлік құпияның мәнін, түрлерін айқындау, оны құрайтын мәлемттердің көлемі мен құрамын анықтау, кәсіпкерлік құпияға кірмейтін мәліметтерді анықтау.
* Кәсіпкерлік құпия мәні
* Кәсіпкерлік құпия түрлері
* Кәсіпкерлік құпия шекаралары.
Сабақ өткізу түрі: "Пресс-конференция" іскерлік ойыны. 4-5 студент кәсіпкерлік қызметті тоқтату объективті мен субъективті себептері туралы айтады. Біреулері сөйлеген кезде, басқалары сұрақ қояды.
Талқылауға арналған сұрақтар.
* Кәсіпорынның экономикалық потенциалы
* Қауіпсіздіктің жалпы теориясының негізгі ұғымдары
* Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігі элементтері
* Кәсіпкерлік қызметке теріс әсер етуші факторлар
* Кәсіпорында экономикалық қауіпсіздік жүйесін құрудың объективті қажеттілігі
* Қауіпсіздік қызметінің атқаратын негізгі фукнкциялары
* Жеке қорғау-ізденіс бюросы тәжірибесі
* Коммерциялық және өнеркәсіптік қауіпсіздік қызметі
* Компьютерлік бағдарламаларды құқықтық қорғау мәселелері
* Қаржылық-экономикалық кризистер жағдайында өнеркәсіптік кәсіпорындарда экономикалық қауіпсіздікті бағалау;
* Экономикалық қауіпсіздік қатерлерінің пайда болу себептері;
* Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігінің көрсеткіштері мен индикаторлары;
* Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігінің классификациясы мен оны бағалау;
* Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігін бағалау мақсатында мониторинг құру қажеттілігі.
Әдебиеттер:
* ҚР Ата заңы, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* ҚР Азаматтық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2002ж.
* ҚР қылмыстық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2004ж.
* ҚР салық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* Индивидуальный бизнес в РК /Сост.: Скала В.И. - Алматы.: ТОО <<Издательство LEM>>, 2004. - 176 c.
* Дурович А.П. Организация туризма. Мн.:
8-тақырып. Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелдер
Мақсат: Кәсіпкерліктегі тәуекелділіктің мағынасын ашу.
* Кәсіпкерлік іс-әрекеттердегі тәуекелділік және оның түрлері.
* Жобаны қаржыландырудағы тәуекелділік.
* Тәуекелділікті сақтандыру.
* Кәсіпорын қызметінде тәуекелділікті төмендету әдістері мен жолдары.
Сабақ түрі: Есеп шығару.
1-есеп. Жеті түрлі инвестициялық жоба бар - к1 , к2, к3 . . . .. к7 , әрқайсысының өндірістегі шығындары мен пайдасына сипаттама берілген (көрсеткіштері)
1 кесте - Инвестициялық жоба көрсеткіштері
Көрсеткіштер
к1
к2
к3
к4
к5
к6
к7
Пайда шартты бірлік
2,6
1,8
2,3
2,7
2
1,6
3
Шығын - млн. тг
1
0,9
1
1,2
0,7
0,6
2,5
Жобаға бөлінген қаржының көлемі - 3,5 млн. тг. Ең тиімді жобалдарды анықтаңыз.
Студент:
* әртүрлі әдебиеттерді пайдалана білуі;
* тақырып бойынша негізгі ұғымдарды пайдалану;
* жиналған материалдарды талдай білу;
* өзінің ойын анық жеткізу;
* дәлелді ұсыныстар жасауы;
Семинарлық сабақтың соңында есепті шығарып қорытындылар мен нақты ұсыныстарын келтіруі тиіс.
Пайдаланылған әдебиет тізімі:
* Авров А.П., Нурлыбаева А.А. Финансово-банковская статистика. - Алматы <<Экономика>>, 1997 г.
* Статистика финансов: учеб.для студентов вузов, обучающихся по специальности <<Статистика>> / под ред. М.Г.Назарова. - М.:Изд. Омега-Л, 2005. -460с.: ил., табл.
* Глинский В.В., Ионин В.Г. Статистический анализ: Учебное пособие для вузов. - 2-е изд., перераб. И доп. - М.: Филинь, 1998.
9 тақырып. Кәсіпкерлік қызметтің инфрақұрылымы
Мақсат: Кәсіпкерлік қызметтің инфрақұрылымын, оның ерекшеліктерін, айқындау, шағын бизнес орталықтарының кәсіпкерлік инфрақұрылымының институты ретінде қалыптасуы мен құрылуын ашу.
* Кәсіпкерлік қызметтің инфрақұрылымы мәні мен ерекшеліктері
* Шағын кәсіпкерліктің ақпараттық қамтамасыз етілуі
* Кәсіпкерлік субъектілеріне кеңес берушілік, заңды және коммуникативтік қызмет көрсету
Сабақ түрі: дөңгелек стол <<Шетелдегі шағын бизнесті қолдау тәжірибесі>>.
Талқылауға арналған сұрақтар:
* Несиелік ресурстар алуды және салық төлеу жолдарын жеңілдету.
* Шағын кәсіпкерлікті қолдайтын мемлекеттік және мемлекеттік емес институттардың тиімділігін арттыру.
* Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу мәселелерін оңтайландыру.
* ҚР Туризмді дамытудың нормативтік - құқықтық базасын (негізін) жетілдіру.
* Кәсіпкерлер арасында әлеуметтік сұрақ жүргізе отырып төмендегі кестелерді толтыру.
1 кесте
Сізге кім көмектеседі және қолдайды?
№
Көрсеткіштер
Сұралған респонденттер саны
Жұмыс орны (түрі)
Көмектесу түрі
%-тік (үлесі) қатынасы
1
ҚР Үкіметі
2
Аймақтық әкімшіліктер
3
Жергілікті билік
4
Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры
5
Шағын кәсіпкерлікті қолдау агенттігі
6
Халықаралық ұйымдар
7
Жауапты фирмалар мен әріптестер
8
Шетелдік әріптестер
9
Қоғамдық ұйымдар
2 кесте
Қолдауды қай жағынан сезінесіз?
№
Көрсеткіштер
Сұралған респонденттер саны
Жұмыс аумағы
Қолдау түрі
% үлес
1
Қаржылық (несие, кепілдік, лизинг)
2
Салық (жеңілдік)
3
Персоналдық кәсіби мамандығын жоғарлату
4
Ақпараттық (маркетинг, жарнама)
5
Сатып алушыларды табу (өткізу)
6
Шетелдік әріпетстерді табу
7
Ғимаратты жалға беру
8
Шикізат, құрылғылар алу
9
Кеңес беру, қорғау
Іскерлік ойынды өткізу үшін студенттер:
* тапсырмаға байланысты материалдарды оқып білуі;
* шетел тәжірибелерін оқып білуі;
* әлеуметтік сұрауды қалай өткізу керектігін оқып білуі керек;
Сонымен бірге студент:
* әртүрлі оқулық, әдебиеттерді пайдалана білу;
* өз ойын анық, түсінікті түрде жеткізе білуі;
* сөйлемдерді мағыналы құрастыра білуге міндетті.
Семинарлық сабақтаң соңында студент нақты қорытындылары мен ұсыныстарын айтуы тиіс.
Пайдаланылған әдебиет тізімі:
* Авров А.П., Нурлыбаева А.А. Финансово-банковская статистика. - Алматы <<Экономика>>, 1997 г.
* Статистика финансов: учеб.для студентов вузов, обучающихся по специальности <<Статистика>> / под ред. М.Г.Назарова. - М.:Изд. Омега-Л, 2005. -460с.: ил., табл.
* Глинский В.В., Ионин В.Г. Статистический анализ: Учебное пособие для вузов. - 2-е изд., перераб. И доп. - М.: Филинь, 1998.
10-тақырып. Кәсіпкерлік іс-әрекеттердегі субъектілер жауапкершіліктер
Мақсат: Кәсіпкерлік қызмет субъектерінің жауапкершілігінің мәнін ашу.
* Әкімшілік жауапкершілік
* Экономикалық жауапкершлік
* Қылмыстық жауапкершілік
* Субъекттің кәсіпкерлік ісінің тоқтатуы
Сабақ түрі: Жағдайға байланысты тапсырма.
1-жағдай.
Сіздің компанияңызға заң бұзушылық болғаны үшін іздеу салынды.
Астана қаласы Алматы аудандық сотына
Мекен - жайы:
Қуынушы : <<УУУ>> ЖШС
Мекен-жайы:
Жауапкер: <> АҚ
Мекен-жайы:
Қуыным өтініші. (исковое)
Басқаның қаржысын заңсыз пайдаланып коммерциялық кредитті пайдаланғанына қосымша процент пен авансты қайтару үшін.
Сомасы - 816819 теңге.
2003 17 тамызда жауапкер ХХХ АҚ - на 822380 теңге аударылды. Ол сома ХХХ АҚ талабы бойынша, олардың 120 шаршы м тұратын ғимаратын жалға алу үшін алғы төлем ретінде жіберілді.УУУ ЖШС жалға алу келісім шартын жасау үшін бұл соманы аударуды ұсынған <<ХХХ>> АҚ болатын. Бірақ, бізге қатыссыз себептермен ол ғимарат УУУ ЖШС - не берілмей келісім жасалған жоқ. Мәліметтер бойынша ол ғимарат басқа кәсіпорынға жалға берілген. Біздің алғы ретінде берген ақшамызды қайтару туралы ауызша өтінішімізге УУУ ЖШС ақшаны <<сақтандыру салымын>> ұстап қалып қана қайтаратындықтарын айтты (7000 АҚШ доллары есебінде). Бірақ сол сомманы ұстап қалып та қайтаратын ойлары жоқ, бас тартып отыр.
2003ж 9 қарашада <<ХХХ>> АҚ ғимаратты жалға алу үшін <<УУУ>> ЖШС берген алғы төлемді қайтаруын сұрап хат жаздық. Ол хатқа жауап болмады. Соған қарамастан біз ауызша бірнеше рет алғы төлемді қайтаруын талап еттік. 2004 ж 7 наурызда <<ХХХ>> АҚ бізге 2223965 теңгені қолма-қол төледі. Қалған 598415 теңге осы уақытқа дейін қайтарылған жоқ. ҚР заңының - бабы бойынша жауапкер аталған соманы қайтаруға міндетті.
2004 ж 14 наурызда із <<ХХХ>> АҚ 598415 теңгені қайтаруы қажеттігін айтып хат жолдадық.
2005 ж 30.03 күнгі жауабында <<ХХХ>> АҚ Қасқырбаев К.М. туындаған дауды шешуге келуімізді сұрап ақша төлеуден қашып отыр. <<ХХХ>> АҚ біз берген алғы төлемді толық қайтарғысы келмейтіні көрініп тұр.
Біздің жалға алу үшін алғы-төлем ретінде аударған ақшамызды пайдаланғаны (комерциялық кредит ретінде) үшін <<ХХХ>> АҚ үстеме пайызын төлеуі тиіс. (ҚР МК-нің - бабына сәйкес) , бізден алынған сомма 8222819 теңге. Бір жылда 360 күн, бір айда 30 күн деп есептегенде коммерциялық несиені пайдаланғаны үшін 111746 теңге төлеу тиіс.(есебі келтірілген). Сонымен бірге, негізгі сомма мен үстеме төлемімен қоса ҚР МК - бабына сәйкес жауапкер қаржылық міндеттемесін орындамағаны үшін ақшаны пайдаланып, уақытынды қайтармағаны үшін жауапты деп есептеңіз.
2003 ж желтоқсанның басында алғы төлемді қайтару туралы хабарлағандығымыз белгілі, сондықтан ҚР Мемл.. Код. - бабы бойынша үстеме төлем 2004 1 қаңтарынан есептеледі, яғни сомасы - 57058 теңге (есебі берілген). Өзінің міндеттемесін орындамағандығымен қоса, алғы-төлемді қайтармағандықтан <<УУУ>> ЖШС басқа ғимарат жалдауға мүмкіндігі болмады, көп зиян шекті. Сотқа өтініш беріп іс бастағанымыз үшін қорғаушыға ақша төлегендіктен тағы да шығындануға тура келді. Оның сомасы 49600 теңге болған шығыс түбіртегінде көрсетілген - 2004ж 21. 05.
ҚР Азаматтық Кодексінің - баптарына сүйене отырып өтінемін:
* жауапкерден 816819 теңге алып ьеру қажет, оның ішінде негізгі қарызы 598415 теңге. Коммерциялық несие ретінде пайдаланғаны үшін үстеме пайызы - 111746 теңге, басқаның ақшасын пайдаланып, қайтарудан бас тартқаны үшін 57058 теңге сотқа арызданып , қорғаушыға төлегені үшін 49600 теңге.
* жауапкер есебінен 14768 теңге баж салығы төленуі тиіс.
Қосымша:
* Баж салығы төленгені туралы түбіртек.
* Жауапкердің қуыным арызын алғаны туралы хабарлама.
* жауапкердің коммерциялық несиені пайдаланғанының есебі.
* ҚР АЗаматтық Кодексінің - ??? бабы бойынша пайыздық есеп .
* <<УУУ>> ЖШС 26 шілдеде мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің көшірмесі.
* <<УУУ>> ЖШС жарғысының көшірмесі.
* 2003 ж 09 желтоқсанда жазылған хаттың және оны жауапкердің алғаны туралы хабарламаның көшірмесі.
* 2004 14 наурыздағы арыздың көшірмесі.
* <<ХХХ>> АҚ бас директоры Николаев И.Г 2004. 30. 03 күнгі көшірмесі.
* 49600 теңге төленгені жайында түбіртектің көшірмесі.
Аталған құжатар сот отырысында ұсынылады.
<<___>> мамыр 2007 ж Бас директор К.А. Мамытбеков
Сұрақтар:
* егер сіздің ұйымыңызға қуаным аразы түссе не істеуіңіз керек?
* Сізге арыз түссе не істейтініңізді сипаттап жазыңыз.
* Сіздің компанияңызға қарсы сот іс көтерсе не істейтініңіз туралы тол\ық сипаттаңыз.
Симанарлық сабаққа белсенді қатысу үшін студент ҚР Азаматтық Кодексімен танысып, мынандай жағдайларға көңіл аударуы тиіс:
* Сізге жазылған арыз заңыды ма? Шын мәнінде заң бұзу болды ма?
* Шағын заңдылықтарға сәйкес пе?
* Арыз-шағымдағы сома көлемі нақты дәлел ме?
* Осы арызды қарау мерзімі өтіп кеткен жоқ па ?
* Арыз-шағым сол кәсіпорынның басшысы қол қойған ба?
* Егер арызға басқа адам қол қойса, оның құқы, өкілеттілігі жеткілікті ме?
Студент:
* әртүрлі әдебиеттерді пайдалана білуі;
* тақырып бойынша негізгі ұғымдарды пайдалану;
* жиналған мәліметтерді талдай білу;
* ойын анық айта білуі;
* ұсыныстарды дәлелмен айту
Пайдаланылған әдебиет тізімі:
* Авров А.П., Нурлыбаева А.А. Финансово-банковская статистика. - Алматы <<Экономика>>, 1997 г.
* Статистика финансов: учеб.для студентов вузов, обучающихся по специальности <<Статистика>> / под ред. М.Г.Назарова. - М.:Изд. Омега-Л, 2005. -460с.: ил., табл.
* Глинский В.В., Ионин В.Г. Статистический анализ: Учебное пособие для вузов. - 2-е изд., перераб. И доп. - М.: Филинь, 1998.
11 тақырып. Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігін талдау және бағалау
Мақсат: Кәсіпкелік қызметтің тиімділік көрсеткіштер жүйесі және оны зерттеу міндеттері қарастыру, кәсіпорындардың қаржылық нәтижелерінің көрсеткіштер жүйесі ерекшеліктерін, қаржылық жағдайының тұрақтылығы көрсеткіштер жүйесін қарастыру.
* Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің көрсеткіштер жүйесі
* Акционерлік кәсіпорындардың қаржылық нәтижелерінің көрсеткіштер жүйесі ерекшеліктері
* Шаруашылық субъектілердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы көрсеткіштер жүйесі
Сабақ түрі: Есеп шығару.
Есеп 1.Кәсіпорын бойынша келесі деректер берілген
Кесте- <<Эталон>> ЖШС негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштер
№
Көрсеткіш
2005
2006
2007
Абсолютті ауытқу
Қатысты ауытқу
07/ 06
07 / 05
07/ 06
07 / 05
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
Шығарлыған өнім көлемі, мың тенге
21569
23658
25416
2
Өнімді өткізуден түскен табыс, мың тенге
25631
24364
26547
3
Өткізілген өнімнің өзіндік құны, мың тенге
16954
22134
27536
4
НӨҚ орташа жылдық құны, мың тенге
12364
16584
9321
5
Қор қайтарымы,тенге
6
Айналым құралдарының орташа жылдық құны, мың тенге
16327
12368
9654
7
Айналым құралдарының айналымдылығы, айналым саны
8
Жұмыскерлердің орташажылдық саны, адам
35
25
40
9
ЕАҚ, мың тенге
10
Бір жұмыскердің орташа айлығы, тенге
10256
12987
14356
11
Қормен жарақтану, мың тенге
12
Еңбек өнімділігі, мың тенге
13
Таза пайда, мың тенге
3654
3562
-1250
14
Рентабельділік(%)
Кестенің бос жерлерін толтырып талдау жасаңдар.
Есеп 2.Кәсіпорын бойынша келесі деректер берілген
Кесте 2 - Кәсіпорынның қаржылық нәтижелері, мың тенге
№
Показатель
2005
2006
2007
Ауытқуы
Өсу қарқыны
07/ 06
07 / 05
07/ 06
07 / 05
1
Өнімді өткізуден түскен табыс, мың тенге
239217
236857
188872
2
Өткізілген өнімнің өзіндік құны, мың тенге
245558
258555
192027
3
Жалпы табыс
4
Кезең шығындары
33064
30580
35682
5
Негізгі қызметтен табыс
6
Негізгі емес қызметтен табыс
Х
Х
488
7
Салық салуға дейінгі қызметтен түскен табыс
8
Табысқа салық
9
Салық салғаннан кейінгі қызметтен түскен табыс
10
Төтенше жағдайлардан табыс.
Х
ХХ
Х
Х
Х
Х
Х
11
Таза табыс (зиян)
Пайдаланылған әдебиет тізімі:
* Авров А.П., Нурлыбаева А.А. Финансово-банковская статистика. - Алматы <<Экономика>>, 1997 г.
* Статистика финансов: учеб.для студентов вузов, обучающихся по специальности <<Статистика>> / под ред. М.Г.Назарова. - М.:Изд. Омега-Л, 2005. -460с.: ил., табл.
* Глинский В.В., Ионин В.Г. Статистический анализ: Учебное пособие для вузов. - 2-е изд., перераб. И доп. - М.: Филинь, 1998.
12 тақырып. Кәсіпкерлік қызметті тоқтату
Мақсат: Кәсіпкерлік қызметті тоқтатуға әсер етуші себептер, жағдайлар мен факторларды зерттеу, кәсіпорынның банкроттылыққа ұшырауын талдау.
* Кәсіпкерлік қызметті тоқтату объективті мен субъективті себептері.
* Банкроттылыққа ұшырау ықтималдығы
Сабақ өткізу түрі: "Пресс-конференция" іскерлік ойыны. 4-5 студент кәсіпкерлік қызметті тоқтату объективті мен субъективті себептері туралы айтады. Біреулері сөйлеген кезде, басқалары сұрақ қояды.
Талқылауға арналған сұрақтар.
* Банкроттықтың пайда болуының объективті және субъективті себептерін зерттеңдер.
* Кәсіпорынның банкроттыққа ұшырау ықтималдылығын талдау бойынша негізгі ұғымдарға глосарий жасау.
* Баланс құрылымының қанағаттанарлығын келесі көрсеткіштер - ағымдағы өтімділік коэффициенті және меншікті қаржылармен қамтамасыздану коэффициенті арқылы бағалаңдар.
* Формальды және формальды емес критерийлер ен көрсеткіштерді талдаңдар.
Творчествалық қызмет:Аналитикалық сипаттағы эссе дайындау: <<Нақты кәсіпорын деректерімен кәсіпорынның оның банкрот болу ықтималдығына талдау жүргізу>>.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
* Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. Учеб.-4-е изд.,доп и перераб.-М.; Финансы и статистика.- 2001.-416 с.
* Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. Учеб.3-е изд.,доп и перераб.-М.; Финансы и статистика.- 2003.-285 с.
* Дюсембаев К.Ш. Анализ финансово-экономического положения предприятия.-Алматы:Экономика.- 1999.-184 с.
* Ефимова О.В. Финансовый анализ.2-е изд., перераб. и доп.-М.; Бухгалтерский учет.- 2004.-320с.
* Шеремет А.Д.,Негалиев Е.В. Методика финансового анализа. М..;ИНФРА-М.-2005.-208с.
* Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е издание, прераб. и дополн.- Минск: ООО <<Новое знание>>, 2004.- 688с.
+ Студенттердің оқытушы жетекшілігімен орындайтын өзіндік жұмыстар жоспарлары
№
Тақырып
Тапсырманың мақсаты мен мазмұны
Әдебиттер тізіміне сілтеме
Балдар
Тапсыру мерзімі (апталар)
Бақылау нысаны
1
Классикалық экономикалық теория бойынша кәсіпкерлік ұғымы
Негізгі экономикалық теория ұғымдардың мазмұнын білу. Кәсіпкерлік қызмет ету бағыттарын зерттеу
Н-1,2,5,8, 17,18,19,20,21
Қ - 4,12,13,14
1
1
ТС, ЖҮЖ
2
Кәсіпкерліктің жалпы сипаттамасы
Кәсіпкерліктің жалпы сипаттамасын беру
Н- 8,10,14,17-23.
Қ-7,9,17
1
2
ТС
3
Кәсіпкерліктің типтері
Кәсіпкерлік қызметтің типтері және олардың мазмұнын ашу.
Н- 8,10,14,17-23.
Қ-7,9,17,22
1
3
ТС, ЖҮЖ
4
Кәсіпкерлік орта
Кәсіпкерлік қызметтің ортасын және олардың мазмұнын ашу.
Н- 2,4,6,8,
17-21.
Қ- 8,10,16,23
1
4
ТС, ЖҮЖ
5
Кәсіпкерлікті жүзеге асыру субъектілері
ҚР кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру субъектілерін зерттеу, олардың жолдарын қарастыру
Н-6,8,11,13,
15,18,20,23.
Қ- 1-7,19,23
1
5
АБ
6
Жеке кәсіпкер
Жеке кәсіпкер негізгі ұғымдарды білу ашу
Н- 1-3, 6,8,10,
12,16-18,21.
Қ-5-8,24
1
6
ТС, ЖҮЖ
7
Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формалары
Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формалары
бойынша мазмұнын ашу
Н- 1-3, 6,8,10,
12,16-18, 21.
Қ-5,23
1
7
ТС, ЖҮЖ
8
Шағын кәсіпкерлік
Шағын кәсіпкер негізгі ұғымдарды білу ашу
Н- 1-3, 6,8,10,
12,17-23.
Қ-5-8,24
1
8
ТС, ЖҮЖ
9
Өзінің жеке ісін ұйымдастыру
Өзінің жеке ісін ұйымдастыру проблемаларын қарастыру
Н - 6,8,11,13,
15,18,20,23.
Қ - 1-7,19,23
1
9
ТС, ЖҮЖ
10
Кәсіпкерлік қызметтерді бизнес - жоспарлау
Бизнес жоспарлау мақсаты мен мазмұнын ашу
Н - 6,8,11,13,
15,18,20,23.
Қ - 1-7,19, 24
1
10
ТС, ЖҮЖ
11
Кәсіпкерлік қызмет ұйымдарды қаржыландыру көздері
Кәсіпкерлік қызмет қаржыландыру көздері. Шетел тәжірибесін зерттеу.
Н - 6,8,11,13,
15,18,20,23.
Қ - 1-7,19
1
11
ТС, ЖҮЖ
12
Кәсіпкерлердің еңбек қатынасы - жұмыс берушілер мен жалданушылар
Кәсіпкерлердің еңбек қатынасы - жұмыс берушілер мен жалданушылар зерттеу
Н - 2-4,6,8,9,
17-23.
Қ-1-9,15,24
1
12
ТС, ЖҮЖ
13
Кәсіпкерліктегі келісімшарт мәселелері
Кәсіпкерліктегі келісімшарт мәселелерін зерттеу
Н - 2-4,6,8,9,
17-23.
Қ -1-9,15
1
13
ТС, ЖҮЖ
14
Кәсіпкерлік тәуекелділік туралы түсінік және оның түрлері
Кәсіпкерлік тәуекелділік туралы түсінік және оның түрлерін қарастыру
Н - 2-4,6,8,9,
17-23.
Қ -1-9,15
1
14
ТС, ЖҮЖ
15
Кәсіпкерлік іс-әрекеттердегі субъектілер жауапкершілігі
Кәсіпкерлік іс-әрекеттердегі субъектілер жауапкершілігі жайлы мәселелерді зерттеу
Н - 2-4,6,8,9,
17-23.
Қ - 1-9,15
1
15
ТС, ЖҮЖ
Ескерту: ЖҮЖ - жеке үй жұмысы,
АБ - ағымдық бақылау,
РБ - рубеждік бақылау,
ТС - тестілік сұрау,
Н - негізгі әдебиет,
Қ - қосымша әдебиет.
Студенттердің өзіндік жұмыстарына әдістемелік нұсқау
№1 Студенттердің өзіндік жұмысы шеңберіндегі рефераттар тақырыптары:
* Қазіргі жағдайда ҚР-ның кәсіпкерлік қызмет даму саясаты.
* Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет типтері мен түрлері.
* Классикалық экономикалық теория бойынша кәсіпкерлік ұғымы
* Кәсіпкерлік орта
* Жеке кәсіпкер
* Білім беру саласындағы кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формалары
* Өзінің жеке ісін ұйымдастыру
* Білім беру саласындағы қызметтерді бизнес - жоспарлау
* Білім беру саласындағы ұйымдарды қаржыландыру көздері
* Кәсіпкерлердің еңбек қатынасы даму мәселелері
* Білім беру саласындағы кәсіпкерлігіндегі келісімшарт мәселелері
* Кәсіпкерлік тәуекелділік туралы түсінік және оның түрлері
* Кәсіпкерлік іс-әрекеттердегі субъектілер жауапкершілігі
* Жаңа техниканы енгізудің экономикалық тиімділігі (кәсіпорын немесе өнеркәсіп саласының мысалында).
* Бизнес-жоспар: мазмұны, даярлау реті, көрсеткіштері.
* Шағын кәсіпорындарда құрал-жабдықтарды жаңарту, оны жеделдету жолдары және қаржыландыру көздері (өнеркәсіптік кәсіпорынның мысалында).
* Келісім-шарт жүйесінің қалыптасуы және дамыту жолдары (өнеркәсіп кәсіпорынның мысалында).
* Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің даму мүмкіндіктері (саланың немесе кәсіпорынның мысалында).
* Шағын кәсіпорындарда еңбекақыны ұйымдастыру және нарықтық экономика жағдайында оның ерекшеліктері.
№2 Студенттердің өзіндік жұмысы шеңберіндегі рефераттар тақырыптары:
* Нарықтық экономика жағдайында шағын кәсіпорындардың өндіріс шығындарын азайту резервтері (өнеркәсіптік кәсіпорынның мысалында).
* Кіші бизнес өндірістің рентабельдігінің деңгейін талдау және оны жетілдіру жолдары (саланың немесе кәсіпорынның мысалында).
* Кіші кәсіпорындардың өндірістік ұжымының әлеуметтік дамуын ұйымдастыру және өндірісті басқаруды дамытуда оның талаптары.
* Нарық жағдайында орта бизнестің даму проблемалары.
* Кіші кәсіпкерліктің инвестициялық стратегиясы (кәсіпорын мысалында).
* Кіші бизнес кәсіпорында табыстың қалыптасуын және бөлуін талдау (кәсіпорын мысалында).
* Кіші кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметін дамыту (кәсіпорын мысалында).
* Кәсіпорынның еңбекақы төлемінің саясаты (кәсіпорын мысалында).
* ҚР акционерлік қоғамдарды ұйымдастырудың тәжірибесі (кәсіпорын мысалында ).
* ҚР кіші бизнесте инновациялық процестердің дамуы (кәсіпорын мысалында).
* Кіші кәсіпорынның инвестициялық қызметін талдау (кәсіпорын мысалында).
* Кіші кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының қалыптасуы.
* ҚР-дағы шағын және орта кәсіпорындар тиімділігі және оның дамуы.
* Кіші кәсіпорындарда өнімнің сапасын басқару.
* Қазақстан экономикасы бәсекелік қабілеттілігінің даму мәселелері.
* Қазақстан Республикасы құрылыс нарығының әрекет ету ортасы.
* Туризм кластерінің Қазақстан Республикасындағы маңызы мен дамуы.
* Кәсіпорын жұмысының экономикалық тиімділігі (кәсіпорын мысалында).
* Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігі (кәсіпорын мысалында).
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Негізгі әдебиет:
* ҚР Ата заңы, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* ҚР Азаматтық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2002ж.
* ҚР қылмыстық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2004ж.
* ҚР салық кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2005ж.
* ҚР кеден кодексі, Алматы: <<Юрист>>, 2006ж.
* А.К. Кантарбаева <<Предпринимательство институционально-эволюционный подход>>. <<Раритет>>, Алматы,2000г.
* Аникин Ю.П. Организация и управления малым бизнесом: Учеб.пособие. - М.: Финансы и статистика, 2003г.
* Барроу К., Браун Р. Бизнес-планирование. Полное руководство: Пер. с англ. - М.: Фаир-ПРЕСС, Гранд, 2003.
* Бусыгин А. В. Предпринимательство: Учебник. - М.: Бусыгин, 2003.
* В.А.Ермаков. Краткий словарь предпринимателя. Учебно-методическое пособие для предпринимателей. - Астана, 2005. -132с.
* В.И.Логинов, В.Н.Голоскокова. Аударған А.Н.Баймашев. Бизнесті қалай ұйымдастыруға болады. Кәсіпкерге ерналған оқу-әдістамалік құралы. - Астана, 2005. - 82 бет.
* Гайнутдинов Э.М. <<Основы предпринимательства>>, Минск, <<Высшая школа>>, 2000
* Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, методология и практика. - М.: Издательство "Финпресс", 1998..
* Горфинкель В.Я. Предпринимательство, Москва, <<Банки и биржи>>, 1999
* Гражданское право РК. - Алматы: "Жетi Жаргы".1998г
* Лапуста М.Г., Скамай Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности: Учеб.пособ.М.: ИНФРА-М, 1997
* Лапуста М.Г., Старостин Ю.Л. Малое предпринимательство: Учебное пособие, М.: ИНФРА-М, 2002.
* Мамыров Н.К. <<Основы предпринимательства>>, Алматы, Экономика, 1997
* Предпринимательство: Учебник/ Под ред.М.Г.Лапусты. - 3-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2004.
* Сборник <<Предприниматель и право>>, Издательский дом <<БИКО>>, Алматы, 2000.
* Сборник нормативно-правовых актов, регулирующих предпринимательскую деятельность. - Алматы, ОФ <<Казахстан Бизнес Сервис>> по заказу комитета по поддержке малого бизнеса МИиТ РК, 2003. - 340с.
* Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жинағы. - Алматы: ЮРИСТ, 2004. 234б.
* Кантарбаева А.К. Барьеры перед казахстанским предпринимательством и пути их преодоления. А.: Раритет, 2000. С. 125
Қосымша әдебиет
* Грузинов В.П. Экономика предприятия и предпринимательства. - М.: СОФИТ, 1998. Предпринимательство: Учебник/ Под ред.М.Г.Лапусты. - 3-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2004.
* Й.Шумпетер. Теория экономического развития. - М., 1982.
* Кэмбелл Р. Макконелл, Стенли Л. Брю. <<Экономика>>. Москва, издательство <<Республика>>, 1992г., том 2.
* Л.Е.Ибрагимова, А.К.Нурабаева. Международный опыт поддержки развития частного предпринимательства: учебно-методическое пособие для тренеров консультантов. РУ ЦПП, 2006 г. - 74с.
* Лапуста М.Г. Предпринимательство: Учеб.пособие. - 2-е изд. - М.:ИНФРА - М, 2003.
* П.Друкер. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы: Пер с. англ. - М.: 1992.
* Панкратов Ф.Г. Коммерческая деятельность. М.: ИВЦ "Маркетинг", 1996
* Современный финансово-кредитный словарь/ Под ред. М.Г.Лапусты, П.С.Никольского, М.: ИНФРА-М, 2002.
* Справочник директора предприятия/Под ред.М.Г.Лапусты, П.С.Никольского, М.: ИНФРА-М, 2002.
* Татеиси К. Вечный дух предпринимательства. Практическая философия бизнесмена: Пер.с.англ.М., 1990.
* Хаммер А. Мой век двадцатый. Пути и встречи: Пер.с.англ.М., 1998.
* Экономическая теория. Учебник под редакцией Булатова А.С.,2-е издание, Москва, 1997г.
* www. mit.kz
* www. minplan.kz
* www. frmp.kz
* www. smb-serpin.kz
* www.sekretservis.org
* www. kcif.kz
* www. nif.kz
* www. kdb.kz
* www. kecic.kz
* www. kca.kz
* www. kca.kz
* www. cluster.kz
* www. naceks.kz
* www. kazinmetr.kz
* www. casme.net
Өзін өзі бақылау үшін тест сұрақтары
1. Кәсіпорынның сыртқы ортасына не жатады?
* Еңбек ресурстары; техника мен технология
* Бәсекелестік; маркетинг
* Экономикалық саясат; құқықтық жағдай; экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, технологиялық жағдайлар
* Еңбек ресурстары; маркетинг
* Бәсекелестік; маркетинг; құқықтық жағдай
2. Кәсіпорынның ішкі ортасына не жатады?
* Еңбек ресурстары; техника мен технология; бәсекелестік; маркетинг; т.б.
* Экономикалық жағдай
* Экологиялық; құқықтық жағдайлар
* Экономикалық саясат; экономикалық, әлеуметтік, технологиялық жағдайлар
* Экономикалық, әлеуметтік, технологиялық жағдайлар
3.Өндірістің жалпы көлемі, жеке процестер мен факторлардың көлемі, көрсеткіштердің қандай тобына жатады?
* Көлемдік
* Үлестік
* Сандық
* Сапалық
* Біркелкі
4.Бір-бірімен байланысты бірнеше көрсеткіштердің арақатынасын көрсеткіштердің қандай тобы көрсетеді?
* Технологиялық
* Сапалық
* Көлемдік
* Сандық
* Үлестік
5. Өнеркәсіптің жоспарлық көрсеткіштерін есептеу үшін қандай өлшемдер қолданылады?
* Әкімшілік, экономикалық
* Тарихи, психологиялық
* Экономикалық, әлеуметтік
* Табиғи, еңбек, құндық
* Әлеуметтік, психологиялық
6. Өндірістің көлемін, материалды ресурстарды жоспарлағанда қандай өлшемдер қолданылады?
* Табиғи өлшемдер
* Құн өлшемдері
* Еңбек өлшемдері
* Табиғи және еңбек өлшемдері
* Натуралды өлшемдер
7.Еңбек өнімділігін, жалақының мөлшерін, өнім нормасын есептегенде қандай өлшемдер қолданылады?
+ Табиғи өлшемдер
+ Құн өлшемдері
+ Еңбек өлшемдері
+ Табиғи және еңбек өлшемдері
+ Натуралды өлшемдер
8.Өнімді сату көлемі, тауар және жалпы өнім жоспарланғанда қандай өлшемдер қолданылады?
* Құн өлшемдері
* Еңбек өлшемдері
* Табиғи өлшемдер
* Табиғи және еңбек өлшемдері
* Натуралды өлшемдер
9.Бір өнімді шығаруға кеткен металл шығыны қандай көрсеткішке жатады?
* Көлемдік көрсеткішке
* Үлестік көрсеткішке
* Сапалық көрсеткішке
* Сандық көрсеткішке
* Еңбек өлшемдеріне
10.Кәсіпорынның даму жоспарының негізгі бөлімі болып қандай бөлім саналады?
* Ғылым мен техниканы дамыту жоспары
* Өнеркәсіп өнімін шығару жоспары (өндірістік бағдарлама)
* Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспары
* Еңбек және кадрлар жоспары
* Қаржылық жоспар
11.Жаңа кәсіпорындар салу, кәсіпорындарды кеңейту және қайта құруды қамтитын қандай жоспар?
* Күрделі қаржы және күрделі құрылыс жоспары
* Ғылым мен техниканы дамыту жоспары
* Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспары
* Еңбек және кадрлар жоспары
* Қаржылық жоспар
12.Өндірістік бағдарламаның құн көрсеткіштеріне төмендегілердің қайсысы жатады?
* Қор қайтарымы, қор сиымдылығы
* Еңбек ресурстары, еңбек шығыны
* Қаржы айналымдылығы, активтер табыстылығы
* Сату көлемі, тауар өнімі, жалпы өнім
* Капиталмен жарақтану, қормен жарақтану
13.Бизнестің жаңа түрін құруға, фирма қызметінің жаңа саласын қамтуға қажетті кәсіпорынның жоспарының түрi:
+ Бизнес-жоспар
+ Оперативті жоспар
+ Ағымды жоспар
+ Жедел жоспар
+ Индикативті жоспар
14.Бизнес-жоспардың бірінші бөлімі қандай?
* Бизнес-жоспардың негізгі көрсеткіштері
* Кәсіпкерлік іс-әрекеттің алға қойған мақсаты
* Сату нарығын, сату көлемін талдап, бағалау
* Ұйымдық шаралар мен жұмыс жасау жоспары
* Жобаның тиімділігі
15.Бизнес-жоспардың ұйымдық шаралар мен жұмыс жасау жоспарында қандай шаралар көрсетілген?
* Маркетинг, өнім шығару, өнімді сатып алу, сақтау, тасымалдау
* Еңбек шығыны, өнiмнiң өзiндiк құны
* Өнімнің сыртқы түрі, сипаттамасы
* Пайда, жобаны орындау мерзімі
* Ресурстардың түрлері және көлемі
16.Еңбек өнімділігі дегеніміз бұл:
* Еңбектің нақты нәтижесінде зор табысқа жету
* Еңбекті дұрыс ұйымдастыруда жұмыс орнын таза ұстау
* Өнімнің сапасын жақсартып, еңбек ақы көлемін көбейту
* Өндіріс процесінде еңбектің тиімділігі, өнімнің бір өлшемін өндіруге жұмсалған уақыт мөлшеріне немесе уақыттың бір өлшемінде өндірілген өнім көлемімен өлшенеді
* Жұмысшылардың нақты еңбегі нәтижесінде кеткен шығынды азайта отырып пайда көлемін жоғарылату
17.Негізгі өндіріс қорларын интегральды қолдануды сипаттайтын көрсеткіш дегеніміз не?
* Еңбекті қормен қаруландыру
* Құралдардың уақыт мөлшерінде қолданылу деңгейін көрсететін көрсеткіш
* Өндірістік қорларды жедел түрде қолдану көрсеткіші, негізгі қорлардың нақты өнімділігін оның нормативтік өнімділігіне бөлу арқылы анықталады
* Қорсиымдылық
* Құралдардың уақыт бойынша және өнімділігі бойынша қолданылуын сипаттайтын көрсеткіш
18.Негізгі қорларды қайта өндіруге кеткен шығындардың жиынтығы қалай аталады?
* Қалдық құн
* Бастапқы құн
* Қайта қалпына келтіру құны
* Баланстық құн
* Нарықтық құн
19.Негізгі қорларды дайындауға, жинауға, әкелуге, қондыруға кеткен шығындардың жиынтығы қалай аталады?
* Негізгі қорлардың бастапқы құны
* Қайта қалпына келтіру құны
* Қалдық құны
* Баланстық құн
* Нарықтық құн
20.Айналымдылық коэффициенті қалай анықталады?
* Сатылған өнімнің көлемін айналым қаражаттарының орташа қалдығына бөлу
* (Ақша қаражаттары + дебиторлық борыш) / таза табыс
* Өнімді сатудан түскен табыс / ағымдық активтер
* (360 х ағымдық активтердің орташа шамасы) / ағымдық активтер
* Таза табыстың ағымдық активтерге қатынасы
21.Шикізат, негізгі материалдардың, отынның, қосалқы бөлшектердің запастары, бағасы 100 теңгеден кем құнсызданғыш және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар айналым қорының қандай тобына жатады?
* Өндіріс қалдықтары
* Болашақ кезең шығындары
* Дайын өнім
* Ақша құралдары
* Дебиторлық борыш
22.Жалпы табыс пен материалдық ресурстардың шығындары арасындағы айырмашылықты қандай көрсеткіш көрсетеді?
* Таза табыс
* Шаруашылық табыс
* Экономикалық пайда
* Жалпы пайда
* Өнімді өткізуден түскен табыс
23.Тауарларды сату және қызмет көрсетуден түсетін ақшалай түсім, атқарылған қызметтен, мүліктік бағалылықты сатудан түскен түсім, несие берілгендегі алынатын тиісті проценттер және басқа да ақшалай, материалдық түсімдер қандай көрсеткішті сипаттайды?
* Таза табысты
* Шаруашылық табысты
* Экономикалық табысты
* Жалпы табысты
* Шекті табысты
24.Қандай көрсеткіш тауарларды сатып алуға және қызмет көрсетуге байланысты жеткізушілерге және несиегер компанияларға қажетті ақы төлеу үшін орта уақытын көрсетеді?
* Тез өтімділіктің коэффициенті
* Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті
* Төлем қабілеттілігінің коэффициенті
* Несиелердің орнын толтыру коэффициенті
* Несие қарыздарының айналым кезеңі
25.Қарыз капиталының меншіліктілікке (жарғылық капитал, пайда және қаржы иелері) ара салмағын бейнелейтін көрсеткіш?
* Тез өтімділіктің коэффициенті
* Дебиторлық қарыздардың айналым коэффициенті
* Төлем қабілеттілігінің коэффициенті
* Несиелердің орнын толтыру коэффициенті
* Несие қарыздарының айналым кезеңі.
Студенттердің білімін бағалау критерийлері
Дұрыc жауаптар кілттері
Сұрақ номері
Дұрыс жауап
Сұрақ номері
Дұрыс жауап
1
С
14
B
2
A
15
A
3
A
16
A
4
E
17
E
5
D
18
C
6
A
19
A
7
C
20
A
8
A
21
A
9
B
22
A
10
B
23
D
11
A
24
E
12
D
25
C
13
A
Студенттердің білімін бағалау критерийлері
Дұрыс жауаптар саны
Бағалануы
25-22
өте жақсы
21-18
Жақсы
17-13
Қанағаттанарлық
13 тен төмен
Қанағаттанарлықсыз
Қорытыңды бақылауға арналған сұрақтар
* Халықтың экономикалық және кәсіби деңгейінің <<Қазақстан-2030>> стратегиясын жүзеге асыру барасындағы ролі.
* Халықтың экономикалық сауаттылығы - қоғамның әлеуметтік құндылық сапасы ретінде.
* 2005-2010 жж. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік білім беруді дамыту Бағдарламасы.
* Халықтың экономикалық мәдениетін қалыптастыру мәселелері.
* Білім жүйесін реттейтін Қазақстан Республикасының нормативтік актілері.
* Экономикалық білім негізінің психология-педагогикалық мазмұны және халықтық тәрбие.
* Оқушылардың экономикалық ой-өрісін қалыптастыруға қажетті экономикалық білім.
* Мемлекеттің кәсіби білікті мамандардың өндірістік материалдық өсуіне, халыққа қызмет көрсетуіне ықпалы.
* Мемлекеттік жалпы білім беру стандарты.
* Қазақстандағы білім беруді ұйымдастыру және Болондық процесс.
* Білім беру мекемелерінде жеке кәсіпкерліктің дамуына байланысты мемлекеттік саясат.
* Білім беру орындарындағы жеке кәсіпкерліктің статусы.
* Кәсіпкерлік қызметтің субъектісі.
* Білім беру мекемелерінде кәсіпкерлік қызметтерді тіркеу - юристік қызмет ретінде.
* Кәсіпкерлік қызметтердің есебі және жауапкершілігі.
* Кәсіпкерліктің экономикалық негізі.
* Кәсіпкерліктің түрлері.
* Өндірістік кәсіпкерлік.
* Коммерциялық кәсіпкерлік.
* Консультативтік кәсіпкерлік.
* Жеке кәсіпкерлік, артықшылықтары мен кемшіліктері.
* Шаруашылық серіктестер және қоғамдар.
* Кәсіпкерлік бәсекелестің мазмұны және түрлері.
* Еркін бәсекелестіктің негізгі белгілері жәнежетілмеген бәсекелестік нарығы.
* Бәсекелестік әдістері.
* Салық салу жүйесі. Салықтық инспекцияларға салық төлеушілер есеп беруі және салық мекемелерінің берілетін жауапкершілік формасы.
* Салықтың түрлері.
* Мемлекеттік бюджет, кірісі және шығысы, тапшылығы мен артықшылығы.
* Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың сақтандыру салымдары.
* Кәсіпорынның негізгі және айнымалы капиталы.
* Физикалық және моральдық тозу. Амортизация төлемдері.
* Бухгалтерлік және экономикалық шығындар.
* Кәсіпорын шығындары мен табыстары.
* Еңбек ақы ұғымы, негізгі түрлері.
* Еңбек ақы жүйелері.
* Баға жасақтайтын факторларды талдау.
* Баға жүйесінің классификациясы.
* Фирма өніміне баға тағайындау кезеңдері, әдістері.
* Мемлекеттік қаржыландыру жүйесінің құрылымы.
* Әлем елдерінің экономикасының дамуындағы мемлекеттік қаржы жүйесінің ролі.
* Мемлекеттік қаржы-экономикасының құрылымы және оны аймақтық шаруашылық қызметтер мен өндіріс салалары бойынша құраушылары.
* Экономиканың дамуына мемлекеттің қосатын үлесі және қаржы саясаты.
* Кәсіпорынның және коммерциялық ұйымдарының қаржысы.
* Финанстық менеджмент.
* Қаржылық жоспарлау және болжау.
* 2005-2010 жж. Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім беруінің даму Бағдарламасын жүзеге асыруға қажетті ресурстар мен қаржыландыру жүйесінің қайнар көздері.
* Қаржыландырудың жаңа механизмдерін даярлау жобасы. 2005-2010 жж. Жүзеге асыруда күтілетін экономикалық-қаржы нәтижелері.
* Кәсіпорынның және коммерциялық ұйымдарының қаржысы.
* Финанстық менеджмент.
* Финанстық жоспарлау және болжау.
* Инвестициялар, инвесторлар және инвестициялық қорлар.
* Мемлекеттің экономиканың дамуына инвестицияның қосатын үлесі.
* Кіші бизнес мекемелері және білім бері орындарында кәсіпкерлік қызметтерді ашуға қойылатын аймақтық талаптар.
* Кәсіпкерлік және технологиялық дайындау бағыттарды құраушы, кәсіпкерлік және экономика негіздері бойынша оқу-әдістемелік кабинеттерінің дидактикалық мақсаттары.
* Кәсіпкерлік іс-әрекеттердің заң актілеріндегі мәнін анықтау.
* Кәсіпкерлікті іс-әрекет ретінде түсіну.
* Кәсіпкерлік функциялары.
* Кәсіпкерліктің типтері
* Кәсіпкерлікті жіктеу белгілері
* Кәсіпкерліктің типтері мен түрлері
* Кәсіпкерлік ортаның мәні мен мағынасы
* Кәсіпкерлік ортаның жетекші элементі - экономикалық еркіндік
* Сыртқы кәсіпкерлік орта
* Ішкі кәсіпкерлік орта
* Кәсіпкерлікті жүзеге асыру субъектілері
* Жеке тұлғалар - кәсіпкерлік субъект ретінде
* Заңды тұлғалар - кәсіпкерлік субъект
* Кәсіпкерлердің міндеттері мен құқықтары
* Кәсіпкерлердің жеке басының ерекшелік қасиеттері
* Жеке кәсіпкер
* Жеке кәсіпкердің мәні мен мағынасы
* Азаматты жеке кәсіпкер ретінде мемелекеттік тіркеу тәртібі
* Салық органдарына тіркеп есепке алу
* Кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формалары
* Коммерциялық мекемелер
* Коммерциялық емес мекемелер
* Мемлекеттік тіркеу тәртіптері
* Шағын кәсіпкерлік тұлғалары туралы түсінік
* Шағын кәсіпкерлік тұлғаларын мемлекеттік қолдау бағыттары мен негіздері
* Шағын кәсіпкерлік тұлғаларын мемлекеттік қолдау түрлері
* Шағын кәсіпкерлік тұлғаларының мемлекеттік мекемелермен қатынасын құқықтық реттеу
* Өзінің жеке ісін ұйымдастыру
* Жек өзінің ісін ұйымдастыру шарттары
* Жеке өз ісін құру принциптері (қағидалары)
* Жеке өз ісін ашу кезеңдері
* Кәсіпкерлік қызметтерді бизнес - жоспарлау
* Бизнес - жоспарды дайындау реті
* Кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру көздері
* Қаржыландыру көзін таңдау.
* Кәсіпорын қызметін қаржыландырудың ішкі көздері.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz