Өлең сөздің теориясы

ҚАЗАҚСТАН    РЕСПУБЛИКАСЫ  БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ  АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3-деңгейлі СМЖ
құжаты
                                       
                                   ПОӘК


 ПОӘК 042-16.1.32/03-2013

ПОӘК 
<<Әдебиеттанудың өзекті мәселелері>>
пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 
______2013 жылғы 
                             № 3 басылым





<<Қазақ тілі мен әдебиеті>>  мамандығына  арналған
                                       
      <<Әдебиеттанудың өзекті мәселелері>> 
                                       
          ПӘНІНІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК  КЕШЕНІ
                                        
             ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР




                                       

                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       
                                       



                                       
                                  СЕМЕЙ
                                     2013
                                Мазмұны

1  Глоссарий
2  Дәріс сабақтарының мазмұны
3  Тәжірибелік сабақтардың мазмұны
4  Студенттердің өздік жұмысы 







































1 ГЛОССАРИЙ 
  + Автор  -  (лат. Autoz -  жаратушы, негізін қалаушы) - өнертануда, философияда эстетикалық, сондай-                                                                                                           ақ мәдени - әлеуметтік категория ретінде қарастырылатын ұғым.Қазіргі өнертануда, әдебиеттануда қалыптасқан түсінік бойынша автор- өнер туындысын жасаушы, қаламгер, өз шығармасы арқылы өзінің дара көркемдік танымын әйгілейтін шығармашылық тұлға. 
  + Айтыс  -   қазақ және қырғыз, қарақалпақ халықтарында ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы. 
  + Ақ өлең  -  (ағылшын. Blankvezse  -  ақ өлең)  - силлабикалық және силлабо- тоникалық өлең жүйесіндегі ұйқассөз сурога халықтарының поэтикалық жадында "ақ" сөзінің "белгісіз, аяқталмаған, толықтырылмаған" деген ұғымдардың семантикалық эквиваленті ретінде қолданылуына байланысты. 
4)  Ақын  -   (поэзиялық туындыларды, өлең, жыр- дастан, поэмаларды ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі, халықтың көркемдік дәстүрлерін қалыптастырып, жалғастыратын сөз шебері. 
5) Аллитерация  -  (латын. Ad- litteza- дыбыстас)- шығармаларда біріңғай дыбыстардың үндестігі, дәлірек айтқанда дауыссыз дыбыстардың қайталануы) 
  6) Аллоним  -   (грекше. Allos- бөтен, бөгде, опута- есім)- поэзияда өз есімін түгел тастап өзге бір есімді бүтіндей иеленіп, лақап атқа айналдырады. 
7) Алогизм  -   (грекше а- жоққа шығару жұрнағы) біріне- бірі логикалық қисыны жағынан кереғар, қарама- қайшы ұғымдарда әдейі жақындатып, жалғастыру арқылы ойды айрықшы әсерлі етіп жеткізетін стилдік тәсіл. 
8) Анограмма  -  (грекше апа- қайта, dzmma әріп) атау сөз ішіндегі әріп орнын алмастыру арқылы бүркеншік ат жасау. 
9) Ананим   -     бүркеншік аттың бір түрі. 
10)  Анафора  -   (грекше. Anaphoza- биікке шығару) өлеңдегі әр жол немесе әр тармақ ылғи бір сөзбен басталып, қайталана береді. 
11) Анекдот  -  (грекше. Anekdotos- жарияланбаған) қысқа, күлдіргі әңгіме, фольклордың барлық кезеңдерге тән, өміршең жанры. 
12) Аноним  -  (грекше. Anonumos аты белгісіз деген мағынада)- әдеби шығарманың әр түрлі себептерге көбінесе, саяси жағдайға байланысты авторы көрсетілмей жарияланады. 
13) Антитеза -  шендестіру 
14) Антоним  -  (қайшы сөздер)- біріне- бірі қайшы қарама- қарсы    мағыналы сөздер. 
15) Аполог  -  ғибрат айтуға құрылатын шағын көлемді, астарлы әңгіме.
16) Арнау  -      әдеби шығарманың басында берілетін, сол шығарманың кімге, қандай уақиғаға байланысты екенін көрсететін, көбінесе өлең түрінде келетін автордың сөзі. 
17) Аруз -   ұзын қысқа буындардың алмасып келуіне негізделген өлең өлшемі. 
18) Ассонанс  -  өлең сөзде дауысты дыбыстардың үндесе қайталануы.
 19) Аударма  -  әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге көшіріліп қайта жасалуы, басқа тілдегі түпнұсқа негізінде жазылған көркем туынды. 
20) Ашуғ  -   Кавказ халақтарындағы және түрік елңндегі халық өнерінің өкілі, ақын- жыршы. 
21) Әдеби мұра  -  көркем әдебиеттің, сөз өнерінің өткен дәуірден қазіргі заманға жеткен туындылары. 
22) Әдеби сын  -  көркем шығармаларды талдап, баға беріп, олардың идеялық- көркемдік мәнін, әдеби процестегі алатын орнын анықтайтын әдебиеттану ғылымының негізгі бір саласы. 
23) Әдеби тіл  -   жалпыхалықтық тілдің аясында түзілген, екшелеген, нормаға түсірілген, сөздік құрамы, халықтық сан- салалы мәдени қажеттілігін өтеуге қабілетті тіл. 
24) Әдеби шығарма тілі  -  көркем әдебиет шығармаларының тілі, өмір шындығын бейнелеуші, әйгілеуші, мінездеуші. 
25) Әдебиет  -  өнердің негізгі түрлерінің бірі. 

26) Әзіл  -  күлдіргі сөз, кекесін, сықақтық қалжыңмен келетін жеңіл түрі. 
27) Әңгіме  -  оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шағын көркем шығарма. 
28) Эпсана  -   ертегі, ғажайып оқиғалы әңгіме.
29) Әсірелеу  -  әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, бейнелігін, әсерлігін арттыру үшін қолданылатын құбылтудың бір түрі.
30) Баллада  -  поэзия жанры, оқиғаға құрылған, лирикалық сарындағы ұзақ өлең. 
31) Бард  -  ежелгі кельтердің халық поэзиясының өкілі, жыршы, ақын.
32) Басылым  -  әдеби шығарманың басылып шыққан, жарық көрген нұсқасы. 
33) Бата сөз  -  (араб. Фатиха- алғыс, ризашылық тілек)
34) Бәдік  -  ауру адамды, малды емдеу мақсатында ой бір буынды қара өлең үлгісінен айтылған ғұрып сөздерінің бір түрі.
35) Бесік жыры  -  қазақ балалар фольклорының жанырлық түрі.
36) Беташар  -  қазақтың келін түсіруге қатысты салт жыры. 
37) Буколика, буколик  -  ескі грекше бақташы деген мағынада. 
38) Бунақ  -  қазақ поэзиясының өлең жолының, яғни тармағының ырғақтық, жағынан жекелеген бір бөлшегін құрайтын буындар тобы.
39) Бурине  -  француз поэзиясында 17- ғасырдан бастап орын алған өлең түрі.
40) Бүркеншік ат  -  шығарма иесінің өз туындысын бастырғанда пайдаланатын қосалқы, лақап аты. 
41) Былина  -  орыс фольклорының негізгі жанырларының бірі. 
42) Гимн  -     салтанатты жағдайда айтылатын мадақ өлең, әнұран. 
43) Градация  -  айшықтаудың бір түрі. 
44)  Ғазал  -   негізінен кемі үш, көбі 1ә бәйіттен түзілетін біріңғай ұйқасы бар өлең.
 45) Ғақлия  -      көркем қара сөз, нақыл сөздің бір түрі. 
46) Ғұмырнама  -  адам ғұмырының жылнамасы. 
47) Дайна  -   литван халық әнінің дәстүрлі атауы. 
48) Дастан  -  (парсы сөзі- тарихи әңгіме, ертегі, батырлар жыры).
49) Декламация  -  көркем шығарманың дауыстап, мәнерлеп оқу, тақпақтап айту. 
50) Дидактикалық әдебиет  -  (грекше. Didaktikos-үлгілі, өнегелі, ғибратты)- ғылыми-танымдық сипатта түзілген көркем шығармалар. 
51) Диуан  -  классикалық түркі тілдес поэзияда қолжазба күйінде келетін жинақ. 
52) Драма  -  сахнаға арналған, уақиғаны, оған қатысушы кейіпкердің іс-  әрекетін баяндайтын әдеби шығарма.
53) Дума  -  украин халқының лиро- эпикалық жыры. 
54) Дыбыс үйлесімі  -  поэзияда дыбыс үндестігін пайдалану тәсілі.
55) Ділмар сөз  -  нақыл- ғибрат түрінде айтылатын бейнелі сөз.
 56) Еліктеу -  жазушының ,ақынның өз шығармасында белгіле әдеби нұсқаны үлгі тұтуы, алдындағы атақты өнер иелерінен өнеге алуға ұмтылуы. 
57) Ертегі  -  фольклордың негізгі жанрларының бірі. 
58) Ерікті өлең  -  қалыптасқан өлең өлшемін берік сақтамай      тармақтардың ырғағын еркін өрнектейтін өлең түрі. 
59) Жанр  -  әдеби шығарманың жеке түрлері, көркем әдебиеттің салалары. 
60) Жаңа сөздер  -  (неологизмдер, грек. Neo- жаңа, logos- сөз)
 61) Жаңылтпаш  -  ауыз әдебиетінің балалардың тілін жаттықтыру мақсатындағы жанры. 
62) Жарапазан  -  қазақтың маусымдық фольклорына енетін өлең түрі.
 63) Жар  -  жар  -  құз ұзату тойында, халықтың дәстүр- салт бойынша екі топ кезектесіп айтатын айтыс өлең. 
64) Желдірме  -  жырды термелеп, ерекше қарқынмен, жедел, екпіндете айту тәсілі. 
65) Жеті тармақ  -  қазақ поэзиясында лирикалық өлеңдерде қолданылатын шумақ өрнегі. 
66) Жоқтау  -  қазақ халқының өмірі мен поэзясында тарихи- мәдени мәні ерекше құбылыс, тұрмыс- салт жырларының бір саласы. 
67) Жұмбақ  -  халық ауыз әдебиеті жанырларының бір түрі, көлемі қысқа, есте сақтауға қолайлы келеді. 
68) Жылнама  -  тарихты жыл- жылға бөліп баяндау түрі. 
69) Жырау  -  ауыз әдебиетінің ежелгі өкілдерінің бірі, ірі қоғамдық мәселелерді қозғайтын ақылшы, көреген сәуегей. 
70) Жыр  -  қазақ халық поэзясының жанырлық түрі, түпкі, негізгі мағынасында өлеңмен баяндалатын, көлемді поэзиялық  шығарма. 
71) Интермедия -  күлкілі пьеса немесе көрініс. 
72) Кейіпкер  -  көркем әдебиетте роман, повесть, әңгімеде, драмалық шығармада, поэмада бейнеленетін уақиғаға қатысушы. 
73) Кейіптеу  -  әртүрлі табиғат құбылыстарының, жансыз нәрселерді, жан бітіргендей етіп суреттеу. 
74)Композиция  -  әдеби шығарманың әр түлі тәсілмен  байланыстырылған тұтастық- бірлігі. 
75) Күй  -  қазақ аспаптық музыкасында ертеден өркен жайған жанр.
 76) Күнделік - әр күнгі уақиғаны тізіп отыратын жазу дәптер. 
77) Миф  -  көне жанрлардың бірі. 
78) Монография  -  мәселені тереңдеп ашатын зерттеу еңбек. 
79) Шумақ -  өлең тармақтарының ретпен топтасуы. 
      80) Эпитет -  заттың не құбылыстың айрықша белгілері

2  Дәріс сабақтарының мазмұны

1 модуль.     Эстетикалық, әдеби ой-пікірлердің туу, даму тарихы мен кезеңдері.
№1 Дәріс.  Эстетикалық, әдеби ой-пікірлердің туу, даму тарихы мен кезеңдері.

 	Мақсаты: Сөз өнері ғылымының зерттеу нысаны мен пәні, методологиялық  -  теориялық негіздері  туралы мағлұмат беру. Эстетикалық, әдеби ой пікірлердің  қалыптасу, даму жолдары туралы түсініктер беру.  	Жоспар:
1. Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі.	
      2. Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдар
      3. Орта ғасыр қайта өркендеу дәуірінің эстетикасы.
      4. Әдебиет теориясының ғылым ретінде қалыптасуы.

Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі.	Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдар. Көне үнді, шумер елдерінің мәдени ескерткіштері. <<Махабхарата>>, <<Ригведа>>, <<Рамаяна>> эпостарындағы сұлулыққа қатысты сезім, пайымдар, өлең түзу ережелері. <<Гильгамеш>> жырындағы ерлік пен достық, махаббат идеялары. Энкиду бейнесінің көшпенділер эстетикасымен тамырластығы Антикалық дәуір эстетикасындағы екі бағдар. Өмірге материалистік көзқарас және обьективті, субьективті идеализм. Дүниетанымның тарихи-әлеуметтік, философиялық алғы шарттары. Соңғы классика дәуірі және Аристотель (б.д.д. 384-322ж.ж.). Поэзияның табиғатқа еліктеушілік қызметі. Өнерде нанымды құбылыстарды бейнелеу. Қиял, өмірлік материалды іріктеудің маңызы. Көркемдік танымның ғылыми танымнан өзгешелігі. Рухани тазару, <<катарсис>> теориясы және шығарманы қабылдау мәселелері. Гораций Флакк(б.д. 65-8 ж.ж.). <<Пизондарға арнау>> (<<Поэзия өнері>>) атты өлеңмен жазылған трактат. Шығармадан қарапайымдылықты талап ету. Көлемдік шектеу. Шынайылық пен нанымдылыққа айрықша мән беру. 
Орта ғасыр қайта өркендеу дәуірінің эстетикасы. Орта ғасыр эстетикасындағы діни, құдайшылық сарындардың жетекші сипат алуы. Ерте орта ғасырда өмір сүрген Аврелий Августиннің (б.д.д.354-430ж.ж) абсолютті сұлулық туралы пікірлері. Кейінгі орта ғасыр эстетикасының өкілі  -  Фома Аквинский (1225-1274). Әсемдіктің обьективтік сипатын мойындау. Сұлулықты анықтау үшін қойылатын үш шарт: 1) тұтастық, 2) үйлесім, 3) айқындық. Құдай-абсолютті сұлулық әрі абсолютті игілік. Ұлттық эстетиканың қайнар бұлағы. Андрон, Беғазы-Дәндібай мәдениеттерінің ізі. Қаңлы жазуы. Сақ-скиф бейнелеу өнері. 6-9 ғасырлардағы орта түрік әдеби мұралары саналатын  <<Күлтегін>>, <<Тоныкөк>> жырларында, 10-12 ғасырлар әдебиетіндегі М.Қашғаридің <<Диуани лұғат ат-түрк>>, Ж.Баласағұнның <<Құтадғу біліг>>, А.Яссауидің <<Диуани хикматында>> ұшырасатын жалпы адамдық асқақ сезім, әсем ой, биік әсер көріністері.    Әбунасыр әл-Фарабидің өнер салаларының теориясына қосқан үлесі. Музыканың ұлы кітабы. Әуеннің үш түрі. Музыкалық қабілет. Дарын. Ұстаздық. 
	Сөз өнері жайында топшылаулардың туу тарихы сонау б.з.д.ҮІ ғасыр, Пифагор тұсынан бастау алады дейді зерттеушілер. Көркемдік танымның алғашқы желілері грек өркениетінен ондаған ғасыр бұрын, Ніл мен Нигер, Хуанхэ мен Янцызы, Үнді жағалауларында мекендеген халықтардың рухани өмірі мен өнерінен пайда болады.
	Алғаш рет әдеби үлгілер дастандардың бізге жеткендері, олардың ішінде көркемдігі қуатты байырғы вавилон жұртының <<Көрмегені жоқ кісі туралы>> дастаны, үнді халқының <<Ригведа>>, <<Махабхарата>>, <<Рамаяна>> жырлары тәрізді алғашқы әдеби ескерткіштерді атауға болады. Мәселен, қысқаша шолу жасасақ, <<Махабхарата>> - көркем шығарма 19 кітаптан тұрады. <<Илиада>> мен <<Одиссея>> сияқты көлемді дастанды қоса есептегенде 8 есе артық жолдардан тұратын дастан. Демек, әлемде алғаш, әдебиеттің бастауы үнді  жерлерінен шыққан деген пайымдаулар жасаймыз.
	Ал, грек жерінде әдебиет емес, соған жақын әдемілік, эстетика ұғымдары туралы ұғымдар Пифагор (б.з.б.ҮІ ғ) заманынан бері қарай қалыптасқанын аңғарамыз. Жалпы эстетика жайында пікір айтқан Гераклит, Сократ, Демокрит, Платон сияқты ірі философтардың пікірлері бізге жеткен.  Ал, өнер туындысы жайында алғаш толымды пікір айтқан Аристотель (б.з.б. 384  -  322 ж.) <<Поэтика>> деген шығармасы философиялық  -  эстетикалық трактат. Мұнда поэзияның тегі, мәні, мазмұны, пішіні, көркем шығарманың композициясы кеңінен сөз болады. Демек, Аристотель әдебиет оның ішінде поэзияны ерекше бағалап, оған кеңінен тоқталған алғашқы ойшылдардың бірі.
	Орта Азияда әдебиет жайында топшылауларды алғаш рет ұлы ойшыл, ғұлама Әл  -  Фараби еңбегінен байқаймыз. Ол Аристотельден кейінгі ұстаз атанған. Ол тек ойшыл емес, математика, медицина, музыка, әдебиет ғылымдарын терең меңгерген. Әлем эстетикасына айтулы үлес болып қосылған <<Музыканың ұлы кітабы>>, <<Музыка ғылымына кіріспе>>, <<Музыка жайлы талдау>> т.б. еңбектерін атауға болады. Әдебиетке байланысты  <<Поэзия өнерінің канондары туралы трактаты>>, <<Поэзия өнері туралы>>, еңбектері өлең жайлы, ақындық турасында. Ол осы еңбектерінде поэзияны трагедия, комедия, драма, эпос, риторика, сатира, поэма т.б. деп бөліп әрқайсысына анықтама береді. Әл  -  Фараби өлең жазатындарды үш топқа бөледі. 1  -  дарындар, 2  - туғаннан соң жетілген, өлеңге ден қойған таланттар, 3  -  тума қабілеті де, дарыны да жоқ, алғашқы екеуіне еліктеушілер. Әл  -  Фарабидің әдебиет туралы ойлары бүгінгі күнге дейін өз құнын жойған жоқ.
    Батыс Европадағы ояну дәуірінің (ренессанс) әдебиет пен өнердегі ілгері жаңалықтарға бастауы. Қоғам өміріндегі алғы шарттар. Адам тұлғасының асқақ орны. Ізгілік пафосы.   Әдебиет теориясының ғылым ретінде қалыптасуы.  Классицизм эстетикасының көне дәуір және қайта өрлеу кезеңінің эстетикасымен байланысы. Көркем шығармаға тұрақты шарттар ұсынуы. Үш бірлік туралы ереже. Әлемдік ұғымына уақыттан тыс мағына арту. Дидро мен Лессинг арқылы әдеби  -  көркем сынның өріс алуы. 18 ғасыр-әдебиет теориясының негізі қалану кезеңі. Лессингтің <<Гамбург драматургиясы>>, <<Лаокоон немесе бейнелеу өнері мен поэзияның шек  -  жиегі>> атты еңбектері.
   И.Г.Гердердің (1744  -  1803) ағартушылық эстетикасындағы идеяның басымдығына наразылық.  И.Кант (1724 - 1804). Табиғат әлемі мен адамзаттық (мәдениет, мораль) әлемі. Мәдениеттің ең жоғарғы көрінісі  -  эстетикалық көрініс.
   Романтиктер  -  ағартушылық идеяны жалғастырушылар. Шығармашылық қызметтегі жекелік фактордың орны. Лиризм.  Г.В.Гегель (1770  -  1831)  -  эстетикалық ойдың алыбы , ғылымдағы диалектикалық ойлау принцптерін қалыптастырушы. Абсолюттік идея теориясы. Идеяның ең биік асуы  -  абсолюттік рух. Эстетикалық қызметпен айналысудың себептері. Шығармашылықтың ескіні қиратпай  -  ақ , жаңаны тудыруы.  Антикалық өнерді ардақтау. Дүниеге тарихи көзқарас. Көркем шығарманы қарастырудағы тарихи және логикалық тәсілдердің бірлігі.   Артур Шопенгауэр (1788  -  1860). <<Өмір философиясы>>. Интеллектінің ерікке бағыныштылығы. Еріктен асу арқылы қасіреттен айығу. Суреткердің қабылдау әсеріне билігі. Обьективті сұлулықтың субьектімен сабақтастығы. Музыканың ерекшелігі.  Серен Кьеркегор (1813  -  1855). Қорқыныш философиясы. Құдайға баратын жол іздеу. Субьективтіліктің ақиқаттығы. Экзистенция. Ф.Ницше (1844  -  1900). Әлем және <<құдіреттікке еріктілік>>.Мәдениет тілі. Өмір формаларын сақтауға тырыса отырып, өзгерту.   В.Дильтей (1833  -  1911). Герменевтикалық зерттеудің бастауы. О.Шпенглер (1880  -  1936). Мәдениеттердің шектеулі ғұмыры. Мәдени полицентризм туралы. Европадағы ренессанстық (ояну) дәуірі әдебиетке үлкен жаңалықтар әкелді. Итальяда дарынды суретші Леонардо да Винчи (1452-1519), кемеңгер ақын  Тассо (1544-1595), философ Джордано Бруно т.б. тұлғаларды атауға болады. Сол кездегі ойшыл Декарт <<Ойлаймын екен, ендеше, тірі екенмін>> дейді. Европа ойшылдары эстетика, яғни әдемілікке көңіл бөлді.
Буало деген ойшыл <<Поэтикалық өнер>> деген еңбегінде алдын ала пішілген үлгіден шықпауға шақырады. Ол әдебиетке өлшем қоя отырып (тек ақсүйектерге арналған) тек шындық қана қажет деді. Ал, француз материалисі Дени Дидро аристократияға ғана тән сұлулыққа қарсы шығып жалпы бұқараны жақтады. Әдебиетке, яғни ол кездегі эстетикаға реализм ұғымын енгізді. Классицизм эстетикасын қатаң сынға алған неміс ойшылы Готхольд Лессинг. Бұдан кейін эстетика турасында толымды ой қалдырған Гегельдің, Канттың пікірлерін атауға болады. 
Дәрісті қорытындылау: Сөз өнері жайында топшылаулардың туу тарихы сонау б.з.д.ҮІ ғасыр, Пифагор тұсынан бастау алады дейді зерттеушілер. Көркемдік танымның алғашқы желілері грек өркениетінен ондаған ғасыр бұрын, Ніл мен Нигер, Хуанхэ мен Янцызы, Үнді жағалауларында мекендеген халықтардың рухани өмірі мен өнерінен пайда болады.
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 
1. И.Г.Гердердің ағартушылық эстетикасы
2.   Артур Шопенгауэрдің  <<Өмір философиясы>>
3. Поэзияның табиғатқа еліктеушілік қызметі.
4. Соңғы классика дәуірі және Аристотель
5. Әбунасыр әл-Фарабидің өнер салаларының теориясына қосқан үлесі
6. Дидро мен Лессинг арқылы әдеби  -  көркем сынның өріс алуы.
7. Герменевтикалық зерттеудің бастауы
Әдебиеттер: Әдебиеттер:1-12,13,14,20,27,46,53,54,58.


№2Дәріс. Әдеби шығармашылық және әдебиет теориясының методологиясы.

 	Мақсаты:   Қазақ тілін оқыту әдістемесінің теориялық негіздеріне шолу жасау. Қазақ тілін оқыт әдістемесі пәнінің психология, педагогика, логика, философия ғылымдармен байланысын көрсету. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ұстанымдары туралы білім беру       
  	Жоспар:

* Халықшылдық эстетиканың тағлым, талаптары.
* Әдебиеттану ғылымындағы методологиялық мектептер. 
* Тарихи-мәдени мектеп.
* Психологиялық мектеп
* Салыстырмалы-тарихи (компоративизм) мектеп.

Халықшылдық эстетиканың тағлым, талаптары. Уақытқа диалектикалық көзқарас. Марксшілдік, кейіннен маркстік-лениндік деп аталған әдебиеттану мен өнертану қағидаларын, басым пафосына қарап, шартты түрде халықшылдық эстетика деп таңбалау. Маркстік, материалистік дүниетанымның адамзат дамуына елеулі рол атқарғанын біржақты жоққа шығармай, тарихи факт ретінде түсіну. А.Герцен, В.Белинскиий, Н.Чернышевский, Н.Добролюбов, Д.Писарев. Орыс революционер демократтарының ғылыми-сын мұрасы. Сонау Х ғасырдағы риторика мен поэтикаға тоқталатын болсақ, риторика  - деген көне Грециядағы шешендік өнер туралы ғылым. Ресейде поэтиканың бір тармағы жөніндегі ілім.
Ресейдегі әдеби сыншылдық ойдың атасы Белинский (1811-1848) сөз өнерін, соның ішінде поэзияны барлық өнердің жоғарысы деп бағалайды. Белинскийдің сындары әдебиеттануға зор үлес қосты. Сонымен қатар Герцен, Чернышевскийлердің әдеби сындарын алуға болады. Герценнің ойынша суреткер өзі өмір сүріп отырған заманына терең бойлап, мезгілдің мұң  -  шерін тебірене толғағаны жөн. Әдебиет туралы Н.А.Добролюбов, Д.И.Писарев, Л.Н.Толстойдың әдеби-эстетикалық еңбектерін атауға болады.	Белинский <<Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу>> деген еңбегін ерекше атауға болады. Басқа өнер түрлеріне тоқтала келе әдебиетші <<Поэзия адамның еркін тілімен берілетіндіктен, онда үн де, сурет те және байымды, айқын айтылған түсінік те болмақ. Сондықтан да өзге өнердің барлық элементтері поэзияда бар. Ол әр өнердегі жеке  -  жеке  тәсілдердің бәрін бөлектемей, бірден пайдаланатын сияқты дейді. Поэзияны Белинский эпикалық, лирикалық, драмалық поэзия >> деп үшке бөледі.
Көркемдік ойдың дамуын қадағалаушы К.Г.Чернышевский суреткер өмірдің тек күнгей жағын емес, жан - жақты көрсете алуы керек дейді. Өмірді шыншылдықпен суреттеу сұлулыққа барар жол. Н.Л.Добролюбовтың эстетикалық еңбектерінде әдебиет пен өнердің халықтығы сөз болады. Суреткер жергілікті табиғат сұлулығын, халықтан естіген ұлағатты сөздерді ұтымды қолдана білу керек. ХІХ ғасырдағы эстетикасын сөз еткенде Л.Н.Толстойдың әдеби  -  эстетикалық ойларын ерекше атауға болады. Өнер туындысының негізгі қасиеті оның халықтығында деп білді. Л.Н.Толстой қанаушы тап пен төменгі халық арасындағы эстетикалық талғамдарға түсінік берді. Оның қағидасы <<Өзіңіз суреттеп отырған адамдардың өмірімен өмір сүреміз>>. Оның айтуынша, суреткер өз ғасырының жоғары білімінің дәрежесінде болуы керек.    В.Плеханов: әсемдіктің обьективті мәнін ашу. Оның адам тіршілігімен тамырластығы. Өнердің шығу тегін, даму жолын қоғамдық сананың өсу жолымен тығыз қарастыру. А.В.Луначарский. <<Жылжымалы эстетика>> туралы. Формалистік, тұрпайы социологиялық бағдарлармен арадағы тартыс.
  Әдебиеттану ғылымындағы методологиялық мектептер. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Батыс Еуропа елдеріндегі капиталистік қарым-қатынастың өрістеуі. Философиядағы позитивизм бағыты. Әдебиеттанудағы ірге тасын ағайынды Якоб Гримм (1785-1863) мен Вильгелм Гримм (1786-1859) қалаған мифологиялық мектеп.   ХХ ғасырда бұл мектептің қайта жаңғыруы. Швейцар психологы К.Н.Юнгтің (1875-1961) адам психикасындағы архетип жайлы идеясы. Ж.Лакан. Адам психикасында реалды, қиялдағы символдық кабаттар.
Тарихи-мәдени мектеп. Француз тарихшысы әрі өнер зерттеушісі Ипполит Тэн (1828-1893). Әдебиет пен өнер мәселелерін жаратылыстану ғылымдарындағы салқынқандылық бағдармен сараптауды ұсыну.   Теодор Бенфей (1809  -  1881). Салыстырмалы-тарихи (компоративизм) мектеп. Шығыс пен Батыс арасындағы сюжет алмасу теориясы.  А.Н.Веселовскийдің (1838-1906) көшпелі сюжет ілімі. Әдеби дамудың ортақ кезеңдері. Ұқсас сарындардың туу себебі. Әдеби дәстүрдің маңызы. В.Жирмунский,  Н.Конрад. Қазіргі салыстырмалы әдебиеттану. Клод Пишуа мен Андре Мишель Руссо (<<Салыстырмалы әдебиеттану>> ,1951), А.Дима (<<Салыстырмалы әдебиеттанудың принциптері>>, 1972>>), Д.Дюришин (<<Әдебиетті салыстырмалы зерттеудің теориясы>>, 1979), т.б.
   Психологиялық мектеп және А.А.Потебня (1835-1891). Сана мен тілдің байланысы. Тіл мен әдебиет. Адамның рухани өмірі. Көркем туындыны қабылдау процесі.   Анри Бергсон (1859-1941), Бенедетто Кроче (1866-1952) есімдерімен тығыз байланысты  ағым  -  интуитивизм. Әр заттың дара қасиетін интуиция арқылы ғана ашу. ХХ ғасырдағы дүние жүзі эстетикасына психиатр-дәрігер Зигмунд Фрейд (1856-1939) енгізген жаңалық. <<Психоанализге кіріспе>>, <<Тотем мен табу>>, <<Мен>> және <<Ол>> еңбектері, сол сияқты Ф.Достоевский шығармашылығына қатысты мақалалардағы тұтас толымды өзгеше батыл тұғырнама.
Әдебиеттің халықтығы  -  көп мағыналы ұғым, яғни, 1) жеке шығармашылықтың ұжымдық шығармашылыққа қатынасы: шығармашылық алмасу мен кәсіби әдебиеттің халықтық шығармашылықтағы поэтика, образ, сарындарды мұра ету деңгейі; 2) көркем шығармадағы халық бейнесі мен оның дүниеге көзқарасының өнердегі көрінісінің тереңдігі мен сәйкестігінің (адекватность) өлшемі; 3) өнердің қалың бұқараға эстетикалық жән әлеуметтік тұрғыдан түсініктілігнің өлшемі. Тарихи дамуға орай өнердің суреттеу құралдары да, автор көздеген идеялық мұрат та өзгеріске ұшырайды. Сол себепті <<әдебиеттің халықтығы>> деген ұғымның аясы да өзгеріп отырады. Әдебиеттің халықтығының ең басты өлшемі  -  халық үшін ең маңызды да қажетті құбылыстар мен өзгерістерді бейнелеу. Әдебиеттің ұлы туындылары қай кезде де өз алдына халықты толғандырған сауалдарды қойып, қоғамдық өмір заңдылықтары ашылатын аса маңызды құбылыстарды бейнелеп отырған. Екінші өлшем  -  аталған дәуірдің ең озық идеалдарына негізделген өмірлік ақиқатты шынайы суреттеу. Алайда осы аталған екі өлшем әдебиеттің халықтығы ұғымын толығымен көрсетпейді. Себебі шығармада халық үшін маңызды да қажетті жағдайлар суреттеліп, сол дәуірдің ең озық идеалдарымен үндесіп жатуы мүмкін.Бірақ соның бәрі ешкімді қызықтырмайтын қарабайыр үлгіде баяндалуы да ықтимал. Демек, өнер туындысының халық игілігіне айналуында қаламгер шеберлігі орасан маңыз алмақ. 
Дәрісті қорытындылау: Әдеби шығармашылықта қаламгер ұлылығы өмірдің маңызды құбылыстарын кеңінен қамти білуімен, оған тереңдей бойлауымен және бейнелеу қуатымен өлшенеді. Осы белгілер арқылы алдыңғы екеуімен тығыз байланысты үшінші өлшем шығады.  Яғни, халықтықтың үшінші өлшемі қаламгер шеберлігі болып табылады. 
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар: 

* А.Н.Веселовскийдің  көшпелі сюжет ілімі.
* Сана мен тілдің байланысы.
* ХХ ғасырдағы дүние жүзі эстетикасына Зигмунд Фрейд  енгізген жаңалық
* Интуитивизм ағымы Формалистік, тұрпайы социологиялық бағдарлармен арадағы тартыс
* ХХ ғасырда бұл мектептің қайта жаңғыруы.

Әдебиеттер: Әдебиеттер: 1-12,16,17,21,22,24,25,45,33,34,35,39,49.

 2 модуль. Қазіргі әдебиеттану теориясындағы ғылыми ағымдар.

№3 Дәріс. Қазіргі әдебиет теориясы. Формализмнің теориялық ұстанымы. Структурализм эстетикасы. Тұрпайы социологизм ағымы.
 Мақсаты:  
  	Жоспар: : Қазіргі әдебиеттану теориясындағы ғылыми ағымдар. 

* Формализм ағымы
* Тұрпайы социологизм
* Структурализм  -  формализмнің бір тармағы
* Шетел әдебиеттануындағы антропологиялық теориялар
* Орыс әдебиет тануындағы М.Бахтин еңбектері
* Әдебиет пен өнерге қатысты синэнергетика жетістіктері
* Семантика-символикалық сын.

Формализм  -  ХХ ғасырдың басындағы белгілі теориялық ағымдардың бірі. 1920 жылдардағы орыс зерттеушілері құрған ғылыми ұйымның аты  -  ОПОЯЗ. Бұл бағыттың іргелі өкілдері: В.Шкловский, Б.Эйхенбаум, Ю.Тынянов, Р.Якобсон, В.Томашевский.   Тұрпайы социологизм. В.Фриче, В.Шулятников, В.Переверзев, т.б. Әлеуметтік ортаны, қоғам сипатын артық қою, тұрақталмаған әркелкі көзқарас.
    Э.Кассирер (1874-1945). <<Символикалық формалардың философиясы>> атты зерттеуі. Дж.К.Рэнсомның 1941 жылы жарық көрген <<Жаңа сын>> еңбегі. Америка әдебиеттануындағы және Батыс елдеріндегі соны ғылыми мектептің қалыптасуы. Структурализм  -  формализмнің бір тармағы. Француз мәдениет танушылары Р.Барт, Кл.Леви  -  Стросстың 1950 жылдардан бергі ізденістері. Р.Барттың бәрінен бұрын мәтінге көңіл аударуы. Ю.Кристеваның лингвистикалық структурализм шеңберінен шығуы. <<Роман тексі>> (1970), <<Поэтикалық тілдің революциясы>> (1974) атты кітаптары. <<Текст өнімділігі>>, <<семиотикалық ырғақ>> туралы.   Шетел әдебиеттануындағы антропологиялық теориялар. А.Шопенгауэрдің өзгермес дүние туралы пікірлеріне сүйену. А.Кестлердің К.-Г.Юнгтің <<архетип>> терминін пайдалануы. Орыс әдебиет тануындағы М.Бахтин еңбектерінің философиялық, теориялық мәні. Ю.Лотманның <<Поэтикалық тексті талдау>>, <<Көркем текст құрылымы>> атты кітаптары. Математикалық, статистикалық зерттеу тәсілдері.
 Әдебиеттанудағы АҚШ-та серпін алып отырған семантика-символикалық сын. Қазіргі миф, символ, метафора жайлы теориялар. Символдық формалардың дербестігі. Көркем шығарманың біртіндеп <<тұйықталу>> процесі. Табиғат, адам, қоғам қарым-қатынасы. Әдебиет пен өнерге қатысты синэнергетика жетістіктерін пайдалану (Г.Хакен, И.Пригожин, И.Стенгерс, И.Евин). <<Тәртіп параметрі>>, <<Тұрақтылық пен тұрақсыздық>> ұстанымы. Құпия символы, апат, секірмелі сапалық өзгерістер, ырғақ пен синхрондылық, <<керемет>>, <<бедел>> ұғымдары.
Дәрісті қорытындылау:   Әдебиеттанудағы АҚШ-та серпін алып отырған семантика-символикалық сын. Қазіргі миф, символ, метафора жайлы теориялар. Символдық формалардың дербестігі. Көркем шығарманың біртіндеп <<тұйықталу>> процесі. Табиғат, адам, қоғам қарым-қатынасы. Әдебиет пен өнерге қатысты синэнергетика жетістіктерін пайдалану (Г.Хакен, И.Пригожин, И.Стенгерс, И.Евин). <<Тәртіп параметрі>>, <<Тұрақтылық пен тұрақсыздық>> ұстанымы. Құпия символы, апат, секірмелі сапалық өзгерістер, ырғақ пен синхрондылық, <<керемет>>, <<бедел>> ұғымдары.

 Негізгі тапсырмалар:
* Формализм өкілдері
* Ю.Кристеваның лингвистикалық структурализмі
* Ю.Лотманның <<Поэтикалық тексті талдау>> атты еңбегінің маңызы
* Көркем шығарманың біртіндеп <<тұйықталу>> процесі
* <<Тұрақтылық пен тұрақсыздық>> ұстанымы.
* Құпия символдар
* Символдық формалардың дербестігі.
Әдебиеттер:1-12,13,18,21,25,38,39,48

№4 Дәріс.   Қазақ әдебиеттану ғылымындағы эстетика мен теория мәселелері.
Қазақ әдебиеттануындағы эстетика мен  теория мәселелері. Фольклор және әсемдік.
Әдебиет теориясы туралы оқу құралдары.
 
 Мақсаты: 
  	Жоспар: 
* ХІХ ғасырдағы поэзия өнеріне қатысты арнайы пікір, толғамдар
* Ы.Алтынсариннің ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жариялаудағы еңбегі
* ХХ ғасыр басындағы қазақ басылымдарындағы көркемдік эстеика
* Ахмет Байтұсыновтың <<Әдебиет тынытқышы>>
* Е.Смайыловтың, Қ.Жұмалиевтың <<Әдебиет теориясы>>
* Қазақ әдебиеттануының әдебиет тарихы, фольклористика саласындағы табыстары.
* Салыстырмалы әдебиеттану.


 Әсемдік туралы талғам, пайымдардың ұлттық фольклордан бергі үзілмес арнасы. ХІХ ғасырдағы поэзия өнеріне қатысты арнайы пікір, толғамдар. Шоқан Уәлихановтың (1835-1865) <<Манас>> жырын, <<Қозы Көрпеш  -  Баян сұлу>> лиро-эпосын жазып алып, насихаттауы. Ы.Алтынсариннің ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жариялаудағы еңбегі. Абай шығармаларындағы поэзияның әлеуметтік, эстетикалық сипатына байланысты пайымдаулар.
    <<Түркістан уәлаятының газеті>> (1870-1882), <<Дала уәлаятының газеті>> (1888-1902), <<Қазақ>> (1913-1918), <<Алаш>> (1916-1917), <<Сарыарқа>> (1917-1918) газеттерінде, <<Айқап>> журналында жарияланған әдеби нұсқалар мен мақалалардың әдеби-эстетикалық талап-тілектердің өсіп толысуы үшін атқарған ролі.
    М.Жұмабаевтың Ақан сері, Базар жырау, Ә.Диваев туралы мақалалары. Ж.Аймауытовтың М.Жұмабаев шығармашылығын талдайтын еңбегінде стиль, әдеби әдіске қатысты пікірлер.   Ахмет Байтұсыновтың <<Әдебиет тынытқышы>> (1926)  -  қазақ әдебиет тануындағы алғашқы теориялық кітап. 1920-30 жылдардағы әдеби сын. Зеттеу және айтыс-дау сарынындағы мақалалар. Пролеткультшілдер. Тұрпайы соцологизм. Ғ.Тоғжановтың Абай, Мағжан шығармашылығы жайлы кітаптарының мәні. М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Ә.Нүрпейісов, Т.Ахтанов сияқты көрнекті қаламгерлер айтқан ой-тұжырымдардың шығармашылық әлемімен тығыз байланысы. Е.Смайыловтың, Қ.Жұмалиевтың <<Әдебиет теориясы>> пәні бойынша дайындаған оқулықтарының <<Әдебиеттану ғылымының негіздерін>> танып-білудегі орны. З.Қабдоловтың әдебиет теориясын терең қамтып қарастаратын <<Сөз өнері>> атты жоғары оқу орындары филология факультетінің студенттеріне арналған оқулығындағы жаңалықтар.
Дәрісті қорытындылау: Өлең құрылысы мен поэтикалық тіл табиғатын зерттейтін З.Ахметов еңбектері. Поэзия және проза, драма поэтикасын, жанрлар сырын сарапқа салатын зерттеулер.  М.Қаратаевтың реализм, эстетика табиғатына байланысты мақала зерттеулері. Лирика, поэма жанрларын таразылайтын С,Қирабаев, М.Базарбаев, М.Дүйсенов, Ә.Нәрімбетов, Қ.Мәшһүр-Жүсіпов еңбектеріндегі ой-толғамдар, ТКәкішевтің әдеби-сын, Р.Нұрғалиевтың драмадағы поэтика, мазмұн мен пішін байланысына орай жазылған кітаптарындағы, Р.Бердібаев, Ш.Елеукенов, Н.Ғабдуллин, Ж.Дәдебаев, Т.Есембеков, А.Жақсылықов сияқты ғалымдардың проза, роман болмысы жайлы еңбектеріндегі ғылыми-эстетикалық тұғырнама. Т.Қожакеевтың сатира жанрларына берген анықтама, талдаулары. Салыстырмалы әдебиеттану. Ш.Сәтбаев, ЛӘуезова, Н.Жуанышпеков, Б.Мамыраев, М.Маданова т.б. еңбектері. Коммуникативтік поэтика мәселелері.
    Қазақ әдебиеттануының әдебиет тарихы, фольклористика саласындағы табыстары. Салыстырмалы әдебиеттану.
 Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Шоқан Уәлихановтың (1835-1865) <<Манас>> жырын, <<Қозы Көрпеш  -  Баян сұлу>> лиро-эпосын жазып алып, насихаттауы.
* М.Жұмабаевтың Ақан сері, Базар жырау, Ә.Диваев туралы мақалалары
* Ж.Аймауытовтың М.Жұмабаев шығармашылығын талдайтын еңбегінде стиль, әдеби әдіске қатысты пікірлер
*     1920-30 жылдардағы әдеби сын
* Пролеткультшілдер. Тұрпайы соцологизм.
* Поэтикалық тіл табиғатын зерттейтін З.Ахметов еңбектері.
* Коммуникативтік поэтика мәселелері.
* М.Қаратаевтың реализм, эстетика табиғатына байланысты мақала зерттеулері.

Әдебиеттер:  1-12,16,22,24,30,44,45,47,48,50,57,58.


3 модуль Көркем әдебиеттің табиғаты, ерекшелігі және мәндері.    

№5  Дәріс. Әдебиет  және эстетикалық категориялар.
Әсемдік және ажарлылық. Асқақтық сезім сипаты.
Қаһармандық туралы ұғым. Әдебиет  және эстетикалық категориялар. Трагедиялық сезім мазмұны.

 Мақсаты:    
Жоспар:
* Әдебиет және өнер түрлерінің шығу тегі.
* Әдебиет және эстетикалық категориялар.
* Эстетикалық таным  -  халықтың өмірге философиялық көзқарасы
* Қаһармандықтың эстетикалық табиғаты.
* Әдебиет пен өнердің обьективті сипаты.
* Көркем шығармадағы ұлттық сипат
* Қаламгер тұлғасының ерекшелігі.
* Әдебиет пен өнердің танымдық мәні

    Өнер түрінің пайда болуындағы сатылық даму. Табиғи тұрмыс-кәсіптік өмірдің алғышарт ретіндегі орны. Рулық қауым. Өнердің синкреттілік болмысы.  Кәсіптік өзгешіліктердің уақыт алмасу үрдісімен сабақтастығы. Көне гректердегі Дионис туралы миф. Қоғамдық құрылымдағы ірілену. Құдайларға табыну. Көркем би, әуен, сөздік лириканың тууы. Көне түкі заманы. Отырықшылық пен көшпенділік. Көне жәдігерлер. <<Түймекент>>, <<Тас-Ақыр қамал>> аңыздарындағы тарихи өзек. Соңғы палеолит, сақ-сармат (б.д.д. ҮІІІ-ҮІІ ғғ.) өнеріндегі қиялдың ролі, табиғатпен бірлікке ұмтылыс. Мал шаруашылығы. Аңшылық. Неолит заманындағы миф. Бұғы суретіндегі көне таным. Ай, күнге табыну. Аруаққа сыйыну, жоқтау өлеңдері. От-анаға табыну.
   Әдебиет және эстетикалық категориялар. Әсемдік-эстетикалық қасиет ұғымының баламасы. Ажарлылық пен әсемдіктің айырмасы. Түр, көлем, түс, ырғақ, симметрия, үйлесім туралы сезімдердің тарихы. Әсемдік нысандары және қабылдау сезімдері. Әр дәуірдің, әр ғұламаның сұлулыққа байланысты өз ұғымдары. Әсемдік  -  объективті құбылыс. Өмірге эстетикалық көзқарас. Эстетикалық таным  -  халықтың өмірге философиялық көзқарасы. Қазақ фольклоры мен әдебиетіндегі әсемдік талғам. Табиғат, жыл мезгілдері, көш суреті, қаһармандық. Тіршілік сәні, әрекет сұлулығы, ой әсемдігі     Қаһармандықтың эстетикалық табиғаты. Әсерлілік. Отан, туған жерге сүйіспеншілік. Қозғаушы күш. Халықтық мүдде. Батырлар және қарапайым адамдардың ерлігі. Трагедиялық сезімнің терең қуаты. Туу және бейнелену түрлері.
    Асқақтықтың қаһармандықпен байланысы. Келеңсіздіктің табиғи, әлеуметтік алғышарттары. Жағымсыз әсер және күлкі табы. Сұрқиялықтың эстетикалық болмысы. Ғылым және әдебиет. Әдебиеттің образдық табиғаты. Әсерлілік. Дүниені тану тәсілдері. Әдебиет пен басқа өнер түрлерінің байланысы және өзгешеліктері. Уақыт пен кеңістікті игерудегі әдебиет туындыларының артықшылығы. Шығармадағы көркемдік кеңістіктің композициялық амал-тәсілдері арқылы берілу ерекшелігі. Өмір құбылыстарын қамту тереңдігі мен қарымдылық. Абай және Пушкин өлеңдеріндегі тіршілік, табиғаттың мол тынысын дәл де әсерлі бедерлеу шеберлігі.
Көркем әдебиеттің әлеуметтік сипаты. Әдебиет пен өнердің обьективті сипаты. Авторлық субъектінің қатысы. Социализм заманындағы көркем творчество. Әдебиет пен өнердің халықтығы мәселесінің тарихи, эстетикалық ролі. Көркем әдебиеттің объективті болмысындағы ұлттық және жалпыадамдық қасиеттер диалектикасы. Ұлттық пен жалпыхалықтықтың түбірлес табиғаты. Ұлт ұғымын құрайтын шарттар.Тілдік, антропологиялық, территориялық, экономикалық факторлар. Тұрмыс-салт, дағды-машық туралы. Ұлттық психика ерекшеліктері. Көркем шығармадағы ұлттық сипат. Тақырып, объект таңдау, эстетикалық талғамдағы тың өрнектер. Бейнелеу жүйесіндегі өмірмен сабақтас детальдар. Қаламгер тұлғасының ерекшелігі.
Дәрісті қорытындылау:    Әдебиет пен өнердің танымдық мәні. <<Тақырып>> ұғымының екі түрлі мағынасы. В.Жирмунский мен Б.Томашевскийдің пікірлері. Тақырыптың үш түрлі бастауы. М.Гришманның көзқарасы. Мәңгілік тақырыптар. Тақырыптың антропологиялық аясы. Оның болмыстық қайнар көзі мен архитиптілік, мифопоэтикалық сипаттары. Автор категориясы. Оның өмірбаяндық тәжірибесі. 
 Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Көне гректердегі Дионис туралы миф.
* Неолит заманындағы миф.
* Аруаққа сыйыну, жоқтау өлеңдері. От-анаға табыну.
* Трагедиялық сезімнің терең қуаты
* Әдебиет пен өнердің халықтығы мәселесі
* Ұлттық психика ерекшеліктері.
* В.Жирмунский мен Б.Томашевскийдің пікірлері.
* Автор категориясы
* Тақырыптың антропологиялық аясы.
Әдебиеттер: 1-12,13,14,16,18,21,22,28,33,34,35,36,37,39,43,44,50,51,53,54.


№6 Дәріс. Әдебиет теориясындағы әдеби шығарма, орта және автор мәселелері.
Кейіпкер және көркем образ.Таңба және көркем образ.Қаһарман  типтері.Архетип және образ.
    	Мақсаты:   
         Жоспар:
*   	Кейіпкер және көркем образ.
* Таңбалар қызметі
* Образ және архетип
* Шығарманы пайымдау
* Коммуникативтік поэтиканың маңызы
* Интуитивті тану және интерпретация
* Шығарманы қабылдау.
* Рецептивті эстетика.
* Автор және шығарма. 
* Беллетристика аталымы

Таңбалар әлемі. Таңбалар қызметі. Таңбадағы мәні. Таңбалар жүйесі. Ф.де Соссюр. Сөз-таңба. Шартты таңба. Ч.Пирс және семиотика. Көркем образдың өзгермелілігі және көп мәнділігі. Жалпы және жекенің бірлігі. Эмоционалдық пен рационалдық. Объективтілік пен субъективтіліктің бірлігі. 
Образ және архетип. Сана және ырықсыздық туралы К.Юнгтің ілімі. Ырықсыздықтың адам психикасындағы объективті сипаты. Ұжымдық ырықсыздық. Архаикалық тәжірибе. Архетип және психиканың даралығы. Архетип түрлері. Сарын ұғымы. А.Веселовский, В.Пропп, Е.Мелетинский пікірлері. 19-20 ғ.романдарындағы инициация (шыңдалу) рәсімінің көріністері, мифтік желілер, образдық ой салыстырулары.
Шығарманы пайымдау. Коммуникативтік поэтиканың маңызы. Герменевтика  -  гуманитарлық ғылымдардың метеодологиялық негізі. Түсіну ұғымы. Сөз, өнер сөзі. Түсінудің кісіаралық сипаты. Интуитивті тану және интерпретация. Түсінудің шарттылығы. Интерпретацияның (зерделеу) таңдамалы және шығармашылық қуаты. Шығарманы қабылдау.
Оқырман және автор. Шығарманы зерделу. Оқырманның дербестілігі мен авторға тәуелділігі. Рецептивті эстетика. Оқырманның шығарма болмысына қатыстылығы. Оқырман бейнесі. Қиялдағы оқырман, адресат тұжырымдамасы. Әдеби сынның ролі. Бұқаралық оқырман. Әдеби классика. Бұқаралық әдебиеттің мағыналары. Беллетристика аталымы туралы. Эпигондықтың салдары.
	Дәрісті қорытындылау:   
Автор және шығарма. Автор мәртебесі: 1) реалды тұлға; 2) автор образы; 3) көркемдік қызмет субъектісі. Шығармашылық субъективтілік көріністері. Дара авторлық бастау және дәстүршілдік сана. Өнердегі артистизм, ойын элементтері. <<Ойын>> нәтижесі, рахат сезімі. Автордың жоғалуы немесе автор және скриптор. (Р.Барт)Оқырман белсенділігі.
 Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Таңбалар жүйесі.
* Архетип түрлері.
* 19-20 ғ.романдарындағы инициация
* Оқырманның шығарма болмысына қатыстылығы.
* Өнердегі артистизм, ойын элементтері
* Автордың жоғалуы немесе автор және скриптор
* Архетип және психиканың даралығы.
* Сарын ұғымы.
* Герменевтика  -  гуманитарлық ғылымдардың метеодологиялық негізі
Интерпретацияның (зерделеу) таңдамалы және шығармашылық қуаты
Әдебиеттер:  1-12,13,14,16,18,21,22,28,33,34,35,36,37,39,43,44,50,51,53,54.



№7 Дәріс.  Көркем әдебиеттегі <<образдылық>> пен <<көркем образ>> мәселелері. 
Образ түрлері.
Мақсаты:    
  	Жоспар:
	Дәрісті қорытындылау:   	 
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
Әдебиеттер: 
№8 Дәріс.  Әдеби туынды және оның мазмұны мен құрылымы.
Әлем және шығарма. Сюжет пен тартыс. Мәтін құрамыКомпозиция түрлері. Көркем сөз бен мәтін. Лингвистикалық поэтика мен  стилистика. Мәтін және диалогтық қатынас. Сюжет элементтері.
 	Мақсаты:  
*   	Жоспар: Образ түрлері
* Дәлдік және эмоция.
* Деректік бейнелер
* Көркем бейнеге тән типтендіру
* Қиялдау. 
* Шарттылық пен шынайылық
* Көрнекілік бейнелердің ғылым және көркем публицистикадағы орны.

Образ түрлері. Көрнекілік бейнелердің ғылым және көркем публицистикадағы орны. Дәлдік және эмоция. Деректік бейнелер. Көркем бейнеге тән типтендіру әдісі, өмір құбылыстарын қайта сомдау. Көркем образ және таңба. Қиялдау. Шарттылық пен шынайылық. Әдебиеттегі көркем бейнелердің заттық сипаттан адалығы немесе бейзаттығы. Сөздің бейнелік қызметі. Сөздік бейнелердің көзге көрінбеуі. Елес. Сезім. Қиял. 
Образдың жасалу тәсілдеріне қарай оның түрлері де болады. Мектеп қабырғасында екі түрге ғана бөліп қарастырдық. Жағымды және жағымсыз образ. Кеңестік идеология тарапынан таптық әдебиет белең алып, көркем шығармалардағы образдар екіге бөлініп сомдалды.Логикалық жағынан алғанда бұл да шындыққа жанасымды. Белгілі бір образды біз ұнатамыз не ұнатпаймыз. Алайда бұл мектеп оқушыларына сай жалпылық, оңайырақ ұғым. Негізінде бір адамды (образды) жағымды немесе жағымсыз деп  бөлуге болмайды. Мәселен, Құнанбай, Ұлпан, Есенай, Ақбілек, Мұқаш, Бекболат т.б.
Баяндау мен суреттеу. Баяндау шындықты хабарлап, ауызекі айтып жеткізу. Көбіне көлемді эпикалық шығармаларда кездеседі. "Шұғаның әке-шешесінің бір артық жері  -  16-ға келгенше Шұғаны күйеуге бермеді. Осы күні байлар қызы шырылдап жерге түсісімен біреудің малын алады ғой..."Өлеңде:      Айдап салдым жылқымды тепсең жерге,
			        Сендей адам табылмас ексем жерге.
			        Екінді мен ақшамның арасында
			        Асыққаннан тимейді өкшем жерге.
Ал суреттеу құбылысты жай баяндамай, оған қимыл бітіріп, әсерлендіріп көзге елестетеді. Сөзге сурет бітіреді. 
			Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
			Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.
			Жіңішке қара қасы сызып қойған
			Бір жаңа ұқсатамын туған айды...
Мұнда сөз өрнегі, кестелі ойлар, құбылған, құлпырған суретті жасауға қызмет беріп тұр.
"Айнала дүние егіле, ағыл  -  тегіл жоспен уланып жатқанда, Абай бір алуан, түсініксіз күйге түсті. Онда үн жоқ, дыбыстап жылаған өксік, айғай да жоқ.Бір ауыз тырс етіп айтылған сөз де естілмеді. Тек қана бақырайып, шошынғандай шатынап ашылған көздерінен үнсіз жастар бұршақтай боп үзіліп-үзіліп, оқтын-оқтын тамып, төгіліп  кетеді". Көркем әдебиеттегі образ және образдылық, суреттеу детальдары.
       Әдебиеттің ең басты мәселесі образ және образдылық. Көркем шығарма адам туралы болады. Мейлі ол басқа да жануарлар туралы болғанмен оның адамға қатысы, немесе ол (ит, не жылқы) адам ойы арқылы суреттеледі. Көз алдыңызға М.Әуезовтің <<Көксерек>> повесін келтіріңіз. Әңгіме арқауы қасқыр әлемі туралы болғанымен, алты күшікті бірдей көксеректің көзінше бауыздап қанішерлік істеген адамның қастандығынан басталмай ма әңгіме. Образ, яғни, адам образын жасау үшін жазушы ойдан шығару  -  яғни фантазияға жол береді. М.Әуезов Абайды, Әйгерімді, Тоғжанды, Құнанбайды т.б. Мұқанов Ботакөзді, Шоқанды т.б. қиялдың, фантазияның арқасында дүниеге әкеледі.
Образ дегеніміз әдебиеттегі адам бейнесі. Ал, образдылық суреттілік, яғни суретті сөз. Сөз өнерінің негізгі мақсаты әсемдік, әдемі сөзбен әсерлі ой беру. Қарапайым мысал: <<Үсеннің сотқарлығы  -  Үсен күректей алақанымен Сәуленің уылжыған бетінен шарт еткізді>>. <<Жел соғып тұр. Таңертеңнең бастаған желдің жылдамдығы секундына 15-20 метр  -  Аңызғақ жел жолындағы күл - қоқырды ұшырып, ауыл ішін қара дауылға айналдырып барады>>.
Суретті сөз әдебиетті өмірден ажырата алады.
Мәселен:            Қараңғы түнде тау қалғып,
                    Ұйқыға кетер балбырап.
                    Даланы жым - жырт, дел-сал ғып 
                            Түн басады салбырап	
Көріп отырғандарыңыздай таудағы түн суреті образдылыққа толы. 
Прозада: Ол досының қолындағы пышақты жұлып алды  -  Ол ытырыла ұмтылып, өзіне қанталай түйілген досының қолындағы қарысып қалған қара пышақты қайыра бұрап жұлып түсті. Екінші сөйлемде динамика, адамның аласұрған сезім арпалыстары, ыза - кек, қатыгездік сияқты мәселелер образдылықпен бірге келіп тұр.
Яғни, образдылық, суретті сөз тек әдемілік қана емес, әсерлілік, адам  -  оқырман жүрегіне қабылдауына ерекше әсер береді. Ең тамаша көркем шығарманы оқығанда не қуанып, не жабырқауымыз, тіпті жылауымыз сондықтан. (Фильмдер де сол сияқты). Абай қысты әсерлі етіп суреттейді. Ақ киімді, денелі, ақ сақалды.  -  Тірі адам бейнесі соншалықты әсерлі болғандықтан шынайы.
      <<Күнді уақыт қызартып, Көкжиектен асырса>>, бұл әрі нақты, әрі шартты образдылық. <<Күлімсіреп аспан тұр, Жерге ойлантып әрнені>> (Абай).
Образдылық поэзияның негізгі қорегі: 
                          Қайыңдар, мамыр айы жасылданып.
                          Қыр төсі қызғалдақтан жатыр жанып.
                          Майысып, самал желмен тербеледі.
                          Тал - терек саусағына асыл тағып.
Әдемі сурет көз алдына келеді. Қимылдың, динамиканың әсемдік пен әсерліктің әдемі түрін Мағжанның <<Толқын>> өлеңінен көруге болады.
                              Толқыннан толқын туады
                              Толқынды толқын қуады,
                              Толқынмен толқын жарысад.
                               Күңіренісіп кеңеспен,
                               Жарысып жарға барысад. 
Прозалық шығармаларда да образдылық бар. Бірақ мұнда образдылықтың әсемдігінен гөрі, әсерліліктің басты рөл атқарады. Қыз портреті төмендегідей суреттеледі.
<<Ол осылай үнсіз жатты... Табиғат бар өнерін сарқа жұмсап, осы бейнені жасап біткен соң, бұл сулулықты ащырқанғандай қою түннің жасамықтай бір түйірін ойып алып, мәрмәр беттің сол жақ етегіне мең етіп жабыстыра қойыпты>>. (<<Қарғын>> Д. Исабеков)
<<Көрген жерден көзді арбап, көңілді қоса баурап әкететін ғажайып сурет  -  тағы да айтайын, - Әуезовтің өлшеусіз кең, керіле жарқыраған әжімсіз жарық маңдайы мен жалтыр төбеден тайғанай сусын барып самайға ұйлығып қалған  -  оң шекеде бір уыс, сол шекеде бір уыс шөкім-шөкім көкала бұлт тәрізді көк мамық шашы. (<<Менің Әуезовім>>. З.Қабдолов) 22-бет).
Су ақты, су сылдырап ақты дегендегі сылдырап сурет, мән беріп тұрған сияқты әрбір образды сөз орынды қолданылуы керек. Артық қолданылған немесе орынсыз қолданылған образды сөз көркем дүниенің сырын кетіреді. (Орынсыз таққан жылтырақ сияқты). <<Сөз айттым әзіретәлі айдаһарсы,. Мұнда  жоқ алтын иек сарала  қыз>> деген Абай сыны осыған саяды.
Образды сөзді жасаудың үш шарты бар. Ол - дәлдік, ықшамдылық, сұлулық. Егер осы үш қасиет бір образдылықтың шеңберінен табылса ол әдебиеттегі деталь болады. Деталь  -  бөлшек, яғни, бүтіннің орнына бөлшек қолдану. Әдебиеттегі деталь  -  аз сөзбен көп мағына беру. Өмірде мынандай мақал бар. <<Теніздің қасиетін тамшысынан таниды>>. 
Мысалы: О, ғажап, аудиторияға ұлылық кіріп келе жатыр. (Ұлылық  -  М. Әуезов). З. Қабдолов. <<Менің Әуезвім>>
       <<Бас-басына би болған өңкей қиқым, Мінекей бұзған жоқ па елдің сиқын>>. Қиқым - сол кездегі атқамінер болыс-бидің жиынтық бейнесін беріп тұрган сөз.
Деталь сөз ықшам болуы керек. Мысалы: 
                Білмеймін не боларың, қайран көлім,
                Жарайды тең болмаса күн мен түнің,
                Итиіп қарашекпен келіп қонса
                Басыңнан құсың ұшып кетер сенің. (М.Жұмабаев).
Бұл екі жолда бүкіл орыс отаршылдығы берілген. Бұл ықшамдылық Ә.Нұрпейісовтің <<Қан мен тер>> романында <<Ауылына келген кісіге баласынан бұрын итін мақтайтын Абыралы әулетінің ежелгі әдеті>>. Мұнда Абыралы әулетінің даңғаза, даңғойлығы бір ғана сөйлеммен беріліп тұр.
Сондай-ақ, детальдың басты бағалығы дәлдігінде. <<Сары атанның арбасында іркілдеп жатқан екі үлкен шошқа жатты>>.
Образды белгілеудің бірнеше факторлары бар. Әдістік, тектік, тәсілдік.
* Көркемдік әдіс тұрғысынан образ екі түрге романтикалық және реалистік.
* Әдеби тек тарапынан эпикалық, лирикалық, драмалық
* Жасалу тәсіл тұрғысынан юморлық, сатиралық, фонтастикалық, трагедиялық, геройлық
Романтикалық образ - ең көне образдардың бірі. Жай адамның қолынан келмейтін іс-әрекеттерге баратын адам қиялынан туған образдар. Ертегі, Аңыз, мифте кездеседі. Мысалы, Күн астындағы күнікей қыз, Ер Төстік, Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғын ауыз әдебиетінен алынса, шығыстық үлгідегі дастаннан Баһарам, Күләндам, Зияда-Шаһмұрат т.б. Жазба әдебиетінде Абайдың Ескендірі, Шәкәрімнің Әділ-Мария, Мағжанның Қорқыт, С.Сейфулиннің Адағы (Көкшетау), Романтикалық образдар поэзиялық туындыларда көптеп кездеседі.
Реалистік образ - әдебиеттегі адам бейнесінің ең шынайы, ең кең тараған түрі. Шынайы өмір суреттелген кез-келген шығармадағы образдардың барлығы реалистік образдарға жатады. Өмірдегі адамның шынайы бейнесі әдебиетке енеді. Реалистік образдың негізгі қасиеті шынайылығында. Абайдың:  "Етімді шал сипаған құрт жесін деп" суға құлаған романтикалық бейнесі мен реалистік бейне Ақбілекті, Тоғжанды,Бақытсыз Жамалды салыстыруға болмайды. Құнанбай, Кәмшат, Оспан, Игілік, Ұлпан т.б. соншалық шынайы реалистік образдардың озық үлгілері. Реалистік образға қиял араласса оның күші кемиді. (Ботакөз, Асқар, Қайрош, Шербаков пен Мейрам (Қарағандыда)
Бүгінгі прозадағы Жасын мен Бағила (Д.Исабеков "Қарғын"), "Махаббат қызық мол жылдардағы" Меңтай мен Ербол, "Мөлдір махаббаттағы" Бүркіт пен Бәтес бүгінгі өмірдегі сіз бен біз. 
Әдеби тек тарапынан образды эпикалық, лирикалық, драмалық деп үшке бөлеміз. Эпикалық образ - әдебиеттегі толық бейнеленетін (кескін-кейпі, жүріс-тұрысы) дараланған, жинақталған бейне. Прозалық шығармаларда, көлемді жыр-дастандардағы бейнелер. Құнанбай, Сұлушаш, Қоы Көрпеш, Бүркіт пен Бәтес т.б. Автор бұл образды оқырманға толық таныстырады. Эпикалық образдар кең құлашты баяндаулар мен суреттеулерге құрылады. Тек оның өзі ғана емес өскен ортасы, жақын-туысы, оған қатысты басқа да дүниелер суреттеледі. 
Лирикалық образ  -  лирикалық өлең жолдарында кездесетін, бір ғана сәттік бейне. Лирикалық образға ақынның өзі де жатады. Оны лирикалық қаһарман дейді. Ол образдарда ақынның көңіл күйі, сезімі басты орын алады. Мол суреттер мен баяндаулар, іс-әрекет, бедер-бейне көріне бермейді. Мысалы: Мағжанның  "Сүйемін" өлеңіндегі:
			Күлдей күңгірт шашы бар,
			Тоқсан бесте жасы бар, 
			Көз дегенің  -  сұп-сұр көр
			Тасбиық санап бүгіліп,
			Жерге қарап үңіліп
			Көрше ауыр күрсінер
			Менің бір қарт анам бар
			Неге екенін білмеймін,
			Сол анамды сүйемін!
Мұнда ана образы және ақырғы сөйлемде лирикалық қаһарман бейнесі көрінеді. 
			Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
			Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар?-деп басталатын өлеңде лирикалық қаһарман бейнесі ашылады.  Абайдың "Қараша желтоқсанмен сол бір екі ай" өлеңіндегі ықтырмамен отырған бай, "Жаздыгүні шілде болғанда" өлеңдегі Бұрала басып үй тіккен қыз-келіншек, аядаған бай бейнелері бір ғана сәттік лирикалық образдар. 
Б.Майлиннің қарапайым, еңбексүйгіштік қоңырқай бейнесін "Мырқымбай", "Кедейге" т.б.
Қ.Аманжолов отты өлеңдер жазса, Ғ.Орманов ұстамды, момын сезімтал өлеңдерімен оқырманын баурайды. Мысалы: Мағжанның "Қысқы жолда" өлеңі мен Абайдың "Қыс" өлеңін салыстырса екі ақындағы лирикалық қаһарман табиғатты екі түрлі көреді. Немесе, Абайдың  "Жаздыгүні шілде болғанда" деген жайдарлы жазы мен Мағжанның тылсымға толы, жабырқаңқы "Жазғы жолда" деген өлеңдерін салыстырғанда біршама айырмашылықты, әр ақынға тән ерекшеліктерді аңғаруға болады.
Юморлық образ  -  күлкілі кейіпкер.
Эстетикалық комедиялық категориясындағы юмордың, сатираның, иронияның, сарказмның, гротескінің әрқайсысындағы күлкінің сипаты әртүрлі. 
Юмор  -  ең зиянсыз, әзіл түрдегі жеңіл күлкі. Әзіл келемежге айналса  -  ирония, келеміж мысқылға айналып, сын үдей түссе  -  сорказм. 
Ауыз әдебиетіндегі Қожанасыр, Б.Майлиндегі Мырқымбай, Б.Соқбақбаевтағы Қожа, Абай жолындағы бала - Оспан барлығы да юморлық образдардың асыл үлгілері. Юмор бар жерде үнемі сын да бар деуге болмайды. 
Ғ.Мүсіреповтың  "Ақан сері  -  Ақтоқтысындағы" Қоңқай бейнесі. Қазақ солдатындағы Қайроштың балалық шағы.  
Сатиралық образ  -  ұнамсыз тип. Келеңсіз, жөнсіз істер әшкереленеді. Абайдың "Болыс болдым, мінекей" өлеңіндегі Күлембай, "Бұралып тұрып, буыны құрып" өлеңіндегі Көкбай ащы мысқылмен шенеледі.
Сатиралық образ жасаудың тәсілдері әр түрлі. Солардың бірі  -  Ирония. Адамның мінін білдірмей астармен пернелеп сынау, кекету. Абайдың Крыловтан аударған "Қарға мен түлкі" 
Мүсіреповтың келесі бір туындысында: "Ақан әуелі бір тон, оның сыртынан бір күпі, оның сыртынан бір шекпен киіп, бәрінің төбесінен сеңсең тымақпен бір бастырып, белін қайыс белбеумен сірестіріп тұрып тартады да қорбаңдап күзетке жөнеледі. Тек жалғыз бір кішкене қауіп, жазатайым болып, Ақан тойып жығылса, өз бетімен орнынан тұрып келуі екі талай еді"-, деген жолдарда юмор мен жеңіл ирония бар.
Иронияның жоғарғы сатысы  -  сарказм. Ол ызалы, зілді кекесін. Масқаралау  -  Абайдың өлеңдеріндегі мысалдар. 
Гротеск  -  сатираның бір түрі. Көріністі ақылға сыйымсыз, шындыққа жоласымсыз етіп беру. Батырлар жырындағы Ұлтан бейнесі. 
			Кеудесі болды кепедей, 
			Мұрны болды төбедей.
			Күрек тісі кетпендей,
			Кеңірдегінің тесігі
			Жүгімен түйе өткендей 
Фантастикалық образ  -  қиялдан туған қаһарман . Фантастикалық шығармалардағы адам қиялынан туған образдың барлығы фонтастикалық образға жатады. Мифтік шығармалардан бастау алады. Грек құдайларының бейнесі.  Трагедиялық образдар. Ақ пен қара, адамгершілік пен жауыздық арасындағы бітіспес күрестен туындайтын образдар,қайғылы қаһарман. Юмор мен сатираға қарама-қарсы дүние. Трагедиялық образдың өмірі көбіне қайғылы өліммен аяқталып отырады. Трагедиялық қаһарман халық арманынан, күресінде құрбан болған биік тұлғалар. Қозы мен Баян, Қыз Жібек, Бақытсыз Жамал, Қамар сұлу, Көркемтай, Көксеректегі Құрмаш т.б.
Геройлық образ  -  ұнамды бейне. Жақсы қасиеттерді бойына жинақтаған типтік бейне. Ерте заманның Ахилес пен Прометейі. Әуезовтің  -  Абайы, Мұқановтың  Ботакөз бен Асқары, Мүсіреповтің  -  Қайрошы т.б. геройлық образдар. Өрлік, ерлік, қаһармандық  -  геройлық образдың негізгі қасиеттері.
Лирикалық образ  -  Лирикалық қаһарман. Лирикадағы образ сырты тұлғасы кең, ауқымды суреттелмегенімен, онда өзіндік өсу, мінез, тартыс бәрі де болады. Лирикалық образдың ішіндегі негізгісі  -  лирикалық қаһарман, яғни өлеңдегі ақынның өзі, лирикалық "мен". Сонымен қатар, әр адамның екінші жақтағы образдары солардың мінез ерекшеліктеріне қарай әр-түрлі. Мәселен, Б.Майлиннің образдары қарапайым болса, С.Сейфуллиннің "мені" мен образдары өршіл, белсенді, Қ.Аманжоловтікі өжет, отты, жарқын болса, Ғ.Ормановтың қаһармандары өз сезімін айғайлап айтудан гөрі қымсына сездіруді ұнататын ұстамды, тұйық болып келеді. Сәтті образдар қай-қай кезде де адам есінде тұрақты сақталып қалады. (Мырқымбай т.б.)
			Ей, тәкәппар дүние, Маған да бір қарашы,
			Танисың ба сен мені? Мен қазақтың баласы.
Образға айналған  -  дүние, жай дүние емес  -  тәкәппар лирикалық қаһарман  -  ақын, қазақтың баласы, дүниеге мойын бұрғызған кеудесі биік.
Төрт ауыз сөзден-ақ ақын мінезі айқындалып отырады. 
			Ақынның ала құйын мінезі бар,
			Жалының желі жоқтар қайтып ұғар.
			Тыныштықта тәлтіректеп жүргендер көп,
			Дауылша соқсам егер қаңбақша ығар. (Қ.Аманжолов).
Әдемі баламалар немесе асқақ сөз сұңқар, тұлпар, жұлдыз, күн, қанжар сияқты символдық сипаттарды тізіп, әсем сурет жасап, аспанға ұшу, яғни, романтикаға берілу әдемі өлең жасамайды. Әдемі өлең  -  дәлдікте, нақтылықта, ықшамдылықта. 
		Дүние     тегіс   түрленіп
			Бұлт   көшеді   тау жаққа
			Мен құстармен бір келіп
			Бірге   ұшамын   аулаққа-
-дейді Т.Молдағалиев. 
Дәрісті қорытындылау: Ақын көктемге деген сағынышын қарапайым тілмен жеткізуде. Ақын көңілі көктеммен бірге келіп, бірге кетеді, мұнан артық жыл мезгілін сүю мүмкін де емес.

 Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Әдебиеттегі көркем бейнелердің заттық сипаттан адалығы
* Шарттылық
* Шығармашылық елес. 
* Шығармашылық сезім. 
* Шығармашылық қиял.

 Әдебиеттер:   1-12,16,31,34,35,39,43,47,49,51,52,53,55,57,58.


№9 Дәріс.  Әдебиеттің көркем шығарманың көркемдеу құралдары мен тілі
Ауызекі, әдеби және поэтикалық тіл мәселесі. Автор сөзі мен персонаж сөзі. Көркем сөздің құрамы.
 Мақсаты:   
  	Жоспар:
* 	Теориялық поэтика ғылымы.
* Антикалық риторика
* Шығарма әлемі. 
* Психологизм
* Көркем туындыдағы заттар әлемі
* Уақыт пен кеңістік.
* Сюжет пен тартыс
* Композиция.
* Стилистика
* Өлең сөз бен қара сөз.

Нормативті және жалпы поэтика. Теориялық поэтиканың  міндеттері. Тарихи поэтика. Көркем шығармашылық әлемінің дискреттілігі. (Үзілмелілігі) Өлең дестелері(цикл). Прозадағы іліктес туындылар. Фрагмент немесе бөліктің дербес сипаты. Музыкадағы сөз мәтіндері, поэма, өлең, әдеби сындағы эпизодтар. Жарияланымдар, ішінара өзгерістер. Форманың үш қыры. Антикалық риторика мен формалистер көзқарасындағы үндестік. Көркем мазмұнға лайық жаңа терминдер, оның синтездік қасиеті. 
Кез келген көркем шығарма өмір шындығынан алынады. Әдеби шығарманың мазмұны дегеніміз - өзінің эстетикалық толғамынан өткізген, жазушы таныған өмір шындығы. 
Ал, шығарма пішіні  -  сол өмір шындығындағы көркем образдар жүйесі. Мысалы, "Ақбілек" романының мазмұны  -  ХХ ғасыр басындағы азамат соғысы жылдарындағы қазақ елінің тағдыры, ондағы қазақ қызының өмір жолы. Ал, пішіні  -  осы романдағы Ақбілек, орыс офицері, қазақ белсенділері Ақбала, Балташ т.б. образдар арасындағы қым-қиғаш тартыс. Осылардың арасындағы күрес, сезім т.б. шытырман өмірі  -  шығарманың пішінін құрайды. Мазмұн мен пішін бр-біріне сәйкес, үйлесімді болуы шарт. Белгілі бір мазмұн алынып, оның ішкі пішіні ашылмаса шығарма сәтті шықпайды.
Мазмұн мен пішінге тән бірнеше сипаттарды атауға болады.
* Бір мазмұнның бірнеше пішіні болады. (Мысалы: бас киім: бөрік, тымақ, тақия, қалпақ, қырғыз қалпақ деген сияқты)
Мазмұн: Ұлы Отан соғысы туралы Қ.Аманжоловтың "Ақын туралы аңыз", "Қазақ солдаты", Б.Момышұлы "Москваүшін шайқас" т.б.
ХХ ғасыр басындағы қазақ қызының тағдыры: Бақытсыз Жамал, Қамар сұлу, Қалың мал, Шұғаның белгісі т.б.
* Әдебиетте де, өмірде де мазмұнға қарағанда пішін өзгерімпаз болады. Бұл, әсіресе, адамдар арасындағы қарым-қатынас сезім, сыйластық , достық, махаббат мәселесіне арналған туындыларда ерекше байқалады. Мысалы: Ертедегі "Қыз Жібек" , "Айман-Шолпан", Қозы мен Баян арасындағы махаббат хикаялары бүгінгі шығармаларға пшін бола алмайды. Бүгінгі шығармалардың пішіні "Мөлдір махаббат", "Махаббат қызық мол жылдар" т.б. шығармалардың пішіні өзгеше.
Өткен ғасырдағы шығармаларда кездесетін ата-ана  мен бала арасындағы қатынастар бүгінгі туындыларда басқаша пішінге көшеді. Мамырбай мен Ақбілек, Құнанбай мен Абай арасындағы қарым-қатынастар бүгінгі прозада кездеспейді.
* Мазмұн да, пішін де тарихи категория. Жаңа дәуірде жаңа мазмұн туып, өз пішінін дүниеге әкеледі. 
Тарихқа көз жүгіртсек, қазақ хандығының құрылуы өз елінің бірлігін аңсаған жыраулар поэзиясын әкелді. ХІХ ғасырдағы отаршылдық зар заман ақындарын туғызды. Қазан төңкерісі қаншама тың мазмұндағы шығармаларды дүниеге әкелді. (Советстан, Ботакөз, Оянған өлке, Аьбатрос, Раушан Коммунист т.б.). Тың пішін келді кедейлер  -  белсенді болды, колхозшы, бай-кулак, болшевик, ақтар т.б. образдар дүниеге келді. 
Демек, шығарманың мазмұны  -  оның ақиқат шындыққа негізделген тақырыбы мен идеясы да, пішіні - әдеби қаһармандардың өзара қарым-қатынасына, тағдыр-тартысына негізделген сюжеті мен композициясы, жазушының көркем тілі.
Тақырып және идея. Тақырып - өнер туындысының іргетасы. Тақырып ең алдымен пайда болады. Өмірдегі кез-келген құбылыс тақырып бола бермейді.Мәселен, С.Мұқановтың "Мөлдір махаббаты", Б.Майлиннің "Шұғаның белгісі" т.б.
Тақырып дегеніміз  -  жазушының шындық болмыстан таңдап, толғап алып, өзінің көркем шығармасына негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобын тақырып дейміз.
Жазушы өмір құбылысын таңдап алғанда,енді соған өзінің көзқарасын білдіріп, бағасын береді. Демек, идея дегеніміз  жазушының өзі суреттеп отырған өмір құбылыстары туралы айтқысы келген ойы, сол өмір құбылыстарына берген бағасы. Жазушы өзі бейнелеп отырған көркемдік шындық арқылы оқырман назарын неге аудартса , сол  -  идея! Идея мен тақырып тығыз бірлікте. Шартты түрде шығарманың тақырыбы  -  сауал да, идеясы  -  жауап деуге болады. Бір тақырыптан бірнеше идея тууы мүмкін. Тақырып бір  -  қазан төңкерісі және одан кейінгі қоғамдық жағдай: Ал, әр жазушының идеясы әр түрлі С.Мұқановтың "Ботакөзі", Ә.Нұрпейісовтің "Қан мен тері", Б.Майлиннің "Раушан коммунисі" әр түрлі идея береді. Тақырыптың үлкені, кішісі немесе жақсысы, жаманы болмайды. Сол тақырыпты қалай жаза білуінде автордың. Мәселен, Мағжанның "Толқын" өлеңінде үлкен философиялық түйін бар. Сондай-ақ, Шәңгерейдің "Ұрық" өлеңі:
			Ағаш   едің   құрма  өскен, 
			Ұршық болдың шуда ескен.
			Бір   қалыпта   тұрмақ  жоқ 
			Шығармалық мұны естен,
-дейді. Қарапайым сағатты ұлы Абай өлеңге қосып, үлкен идея тудырады.
			Сағаттың шықылдағы емес ермек,
			Һәмишә өмір өтпек  -  ол білдірмек.
			Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас 
			Өтті, өлді, тағдыр жоқ қайта келмек.
Көлемді шығармаларда негізгі бір тақырып пен идея бар да оларды қоршап, құрап тұратын бірнеше идея мен тақырыптар болады. Мәселен, "Абай жолындағы" Абайдың елге қайтқан шағы: тақырыбы  -  туған жер, идеясы  -  сағыныш, туғандарымен кездесу, тақырыбы  -  туыстар, идеясы  -  мейірім т.б.
"Ақбілекте"  -  бірінші бөлім: тақырыбы  -  Ақбілек, идеясы  -  жастық, ұлулық, пәктік. Сондай-ақ тақырып  -  ақтардың ауылды басып кіруі, идеясы  -  қорқыныш, үрей. Дегенмен осы кіші идеялар бірігіп  -  идеялық бірлікті құрайды. Бұл негізгі идея. 
Ал, Сәбит Мұқановтың "Мөлдір махаббат" (Алғашында <<Адасқандар>>) романының тақырыбы аяқ астынан кезінде бай тұқымы болған Бүркіттің Мүсәпірді көшеде өлтіруінен ұшқындаған. Бұл тақырыпқа кезінде М.Әуезов те, М.Дулатов та қызыққан...
Сондай-ақ, бір тақырыпты  -  "Еңлік-Кебекті" Шәкәрім де, Мағауия да М.Әуезов те (драма) көркем шығарма еткен. Бірақ олардың идеялары әр басқа. Бір ғана Абылай бейнесі немесе Ленин бейнесі прозада да, поэзияда да мол орын алған. Ал, идеясы, ақынның берер ойы әрқилы.
Мәселен, табиғат тақырыбына өлең арнамаған ақын жоқ. Бір ғана көктемді алсақ, Абайдан төмен құлдилайық:
Жазғытұры қалмайды қыстың сызы
			Масатыдай  құлпырар  жердің жүзі
			Жан-жануар,  адамзат  анталаса 
			Ата - анадай  елжірер  күннің  көзі.
Қ.Аманжолов:
Жер күліп, аспан төніп құшақтасып,-
			Бейне бір қосылғандай екі ғашық 
			Асқандай аясынан айдын шалқып, 
			Кербез бел күнге қарап қойнын ашып.
Т.Әббдікәкімов:
			Болмаса да сондайлық орындар түк,
			Ерте тұрған (төлдегі тәлім-тәртіп)
			Қаңқылдаған     әуеде     сарала  қаз
			Бара   жатқан  секілді  горн    тартып.
Тақырып біреу болғанман әр ақынның көктемі өзінше суретпен келеді. Әр ақынның берер ойы әрқилы.
Тақырып жүйрік жылқы болса, Ілиястан (Құлагер) кейін әр жазушы санқилы жүйріктер, өз үйірін қасқырдан қорғаған (Ақжамбас "Өмір мектебі"), Жүйрік боп, кейіннен қартайған жылқы психологиясын беру (Ә.Кекілбаевтың Бәйгеторысы), Қ.Жұмаділовтің Сәйгүліктері) бір тақырыптың әр қыры танылады. Бір ғана қасқыр тақырыбы Ж.Айтматовтың "Жан пида", М.Әуезов "Көксерек" бүгінгі Д.Рамазанның "Көкжал" (Қаз.әд. қыркүйек 2000) жазушы тақырыбы мен идеясының өзіндік ерекшеліктерін ашып береді. "Қасқырды қанша асырасаң да далаға қарап ұлиды" деген ортақ идеяға сайғанмен, әр жазушы осы идеяға әр қырынан, әр-түрлі жолмен келеді...
Тақырып белгілі бір қоғам өзгерісіне байланысты жаңарып, жаңғырып отырады. Мәселен, төңкеріс, тап тартысы, азамат соғысы, тың игеру, өндіріс, егемендік, тәуелсіздік т.б. тақырып таңдау саясат ықпалына бағынбай еркін таңдалып, шыңдалуы қажет. Саясат ықпалымен жазылған шығармалардың көбі өміршеңдігін жоғалтып, бүгінгі ұрпақты қызықтырмайды. Ондай шығармалар өзінен-өзі тарих сахнасынан сусып түсіп қала береді.
Көлемді шығармаларда күрделі тақырыпты құрайтын бірнеше кішкене тақырыптар болады. Олар кейде тараумен бөлінеді. Абай жолы, Өмір мектебі, Д.Исабековтың "Қарғын", Қ.Жұмаділовтің "Дарабоз" т.б.
Т.Әбдікәкімов "Боранды түнде" тақырыбы Боран да, идеясы ауыл үйдің қорқынышы, үрейі, көңілсіздік т.б.
Тақырып жазушыны әрқилы қарекетке жетелейді. С.Мұқанов "Аққан жұлдызды" жазу барысында, материал жинау барысында "Халық мұрасы". Ш.У>>лиханов пьесасы, Шоқан туралы очерктер жазып қалдырды. Әуезов те солай. Тақырып іздеу  -  саяхат. Суреттер нәрсені көзбен көріп, қолмен ұстау. С.Мұқановтың Балуан Шолақпен кездесуі, Ақанның Құлагерінің қу басын ұстауы. Мұхтардың Абай еліне өмір бойы сүзілуі т.б.
Фабула  -  көркем шығарманы қысқаша баяндап, әңгімелеп беру.М.Әуезовтің <<Қорғансыздың күні>> немесе Ж.Аймауытовтың <<Ақбілегі>>. Кез келген оқиғада 
фабула бар. Фабула  -  көркем емес жай ауызекі әңгімеде бола береді.
Сондықтан да, фабула сюжет те, композицияда емес тек оларға фон ғана.
Шығарма әлемі. 
а) Шығарманың көркемдік әлемі қамтитын аялар: предметтік бейнелеу жүйесі, кейіпкер іс-әрекеті, кейіптемесі, психика құбылыстары, қоршаған болмыс фактілері.(заттар, табиғат суреттері, т.б.). 
        Психологизм. Адамның ішкі өмірін кестелеу.
        ә) Қаһарман пішіндемесінің көркемдік қызметі. Тұрақты кескін белгілері. Дәріптей кестелеу.Жанр сипатымен сабақтастық.Статикалық, динамикалық келбет нышандары.
        б) Кейіпкер сөздері.Диалог пен монологтың эстетикалық тұрғыдан қажеттілігі.Әр түрлі функционалдық мағыналары.
         в) Көркем туындыдағы заттар әлемі.Олардың психологиялық жағдай тудырудағы ролі.Дүние, мүлік, жиһаздың поэтикалық астары, мінез, өмір салтын танытудағы маңызы.
         г)Табиғат көріністері.Әдебиеттегі пейзаждың жан-жақты қызметі.Мәселеннің тари-
хы, эстетикалық сипаты.
          Әлем және шығарма:
          а)Уақыт пен кеңістік. Сөз бейнелілігінің уақытпен сабақтасуы.Физикалық уақыт, перцепуталдық уақыт,концепуталдық уақыт.Фольклор мен әдебиеттегі уақыт пен кеңістік.Автор уақыты, кейіпкер уақыты, сюжеттік уақыт.
           ә) Сюжет пен тартыс. Сюжет туралы А.Веселовский, В.Шкловский, Б.Томашевский пікірлері. Фабула ұғымы.Сюжеттің XIX ғасырдағы анықтамасы.Сюжет оқиғалары-
ның өмір құбылыстарымен байланысы. Сюжет табу  жолдары.Сюжет түрлері.
            б) Композиция.Композицияның шығармадағы реттілік,үйлесім тудырушы қызметі. Эстетикалық әсері. Айшықтылығы.Қайталаулар.Өзгерте қайталау.Сарын ұғымының сюжеттік жүйедегі ролі.Сөздік сарындар.
             Бейнелеудің детальдық түрі. Жасыру тәсілі. ану тәілі. Ой астары. Ишара. Монтаж немесе ой арқылы алыстан қиыстыру.Қосымша әңгіме, лирикалық шегі-ніс, уақыт барысындағы алмастырулар.  Көркем сөз бен мәтін:
              а)Стилистика. Лингвистикалық поэтика мен стилистиканың айырмашылығы.В. Виноградов: лингвистикалық және әдебиеттанушылық стилистика тарминдері. Көркем сөз қабаттары: лексико-фразеологиялық амалдар, сөздік семантика,фонетикалық деңгей. Сөз әуені. Дыбыс мәні. Интонация. Дауыс ырғағы. Өлең сөз бен қара сөз. Даму жолдары. Құрылымдылық, эмоционалдық ерекшеліктері.
             ә)Мәтін. Текст ұғымының әр алуан мағыналары.Лингвистика мен әдебиеттану аяларындағы мәтін туралы түсініктер.Текстология ғылымы.  Мәтінді семиотикалық және мәдениеттану тұрғысынан бағалау.Сөзсіз мәтіндер. Текст-толғамдар. М.Бахтин және Ю.Лотман пікірлері.Мәтіндегі диалогтық қатынас.Текстегі әртілділік.Мәтіннің мәдени әрі қарым-қатынас субъектісі ретіндегі маңызы. Мәтін шексіздігі(Ж.Деррида, Р.Барт.)жайлы постмодернистік тұжырым.
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Нормативті және жалпы поэтика
* Статикалық, динамикалық келбет нышандары.
* Диалог пен монологтың эстетикалық тұрғыдан қажеттілігі
* Сюжет туралы А.Веселовский, В.Шкловский, Б.Томашевский пікірлері.
* Лингвистикалық поэтика
* Мәтінді семиотикалық және мәдениеттану тұрғысынан бағалау мәселелері
* Текст-толғамдар.

Әдебиеттер:  1-12,13,23,24,28,31,32,35,39,41,42,45,46,47,48,49,52,58,59.

       
№10 Дәріс.  Өлең сөздің теориясы.
 	Мақсаты
*   	Жоспар: Өлеңдегі ырғақ, бунақ, ұйқас
* Негiзгi антикалық өлшемдер.
* Силлаботоникалық өлең
* Поэтикалық мәтiндi талдау
* Ұлттық өлең өлшемдерінің ерекшеліктері

   Өлеңтанудың негізгі бөлімшелері. Өлең сөздің ерекшелік мәселесі. Өлеңдегі ырғақ, бунақ, ұйқас мәселесі. Көркем прозаның ритмы. Өлең проза ұғымы. Негiзгi антикалық өлшемдер. Стоптың классификациясы. Âизантиялық поэзия. Арар поэзиясы. Түркi поэзиясы.	Қазақтың силлабикалық поэзиясы. Өлең сөздегi реформа процесс дәрежесiнде. 
Қазақ өлеңiнiң фольклорлық тамыры. Қазақ  өлеңiнiң дәстүрi. Силлаботоникалық өлең  сөздiң iшкi құрылымы: корей, тровей, ямб, спондеем, дактиль, амфибравин, анапест, кретик, амфимакром, баквий, антибаквий. Дольниктер, акценттi өлең. Тактоâик. Дольниктiң, акценттi өлеңнiң, тактоâиктiң генезисi. Екi жолды өлең (дистив), үш жолды өлең (терцет), төрт жолды өлең (катрен). Қара өлең, жыр, толғаудағы ұйқас пен буын т.б.
Ырғақ (ритм)-қимылдық құбылыстың, үннiң жүйелi, мерзiмдi, мөлшерлi қайталанады. Метрикалық, тоникалық және силлабикалық жүйелер. Поэзия - өлеңдi шығармалар. Өлеңдегi әр сөз адамның жан  жүйесiмен, көңiл күйiмен, сезiм толқындарымен өзектi байланыста; ұйқас пен ырғақ та, шумақ пен бунақ та  -  бәрi де осыдан туған. Өлең сөздiң теориясы. Өлең сөздiң негiзi. Поэтикалық мәтiндi талдау. Лирика-шығармашылықтың ерекше түрi.
Өлең  -  еркін сөйленетін қара сөз емес, ырғағы мен ұйқасы белгілі бір қалыппен 
айтылып, шумағы мен тармағында тәртіп нақтылы өлшем болады. Ұйқас пен 
ырғақ та, шумақ пен бунақ та осы өлеңнен туындайды. 
Өлең ырғағы дегеніміз (ритм)  -  қимылдың, құбылыстың, үннің жүйелі, мөлшерлі белгілі бір тәртіппен қайталануы. Ырғақ бүкіл табиғат тылсымына тән құбылыс. Ырғақтық қайталаулар (күн мен түн, жаз бен қыс) толқынның жағаға ұруы сияқты өлеңнің де өзіндік ырғағы бар, Ырғақ  -  қара сөз бен өлеңнің өзіндік ерекшелейтін бірнеше ерекшеліктердің бірі.Ырғақ - өлең жазудың негізгі құралы, ақындық өнердің басты шарты. Поэзияның, яғни, өлеңнің прозадан негізгі ерекшелігі де сыртқы пішінінде, құрылымында, сұлбасында да.
Өлеңдегі әр тақта, бөлшектенген ой түйдегі шумақ. Шумақ төрт жолдан, үш немесе екі жолдан, көп жолдан бола береді. Шумақтың әр жолы  -  тармақ, ал әр тармақтағы дауыс толқынының соқпа-соқпалы, түйдегі  - бунақ.
Сұр бұлт    // түсі суық   //   қаптайды аспан
Күз болып  // дымқыл тұман // жерді басқан
Білмеймін  //   тоңғаныма //,   тойғаныма
Жылқы ойна //,  бие қашқан //, тай жарысқан
(Бір шумақ, төрт тармақ, әр тармақта үш бунақ бар).
Сонымен, шумақ, тармақ, бунақтарды өлеңнің ырғағы туғызады.
Өлең жүйелері. Әлем әдебиетіндегі өлеңдер әр халықтың тіл ерекшеліктеріне қарай әр түрлі жүйеде жазылады. Мысалы дауысты дыбыстарының өзі ұзынды, қысқалы болатын тілдер бар. Мысалы: араб, парсы, латын тілдерінің өлең құрылысы метрикалық өлең құрылысына жатады. Метрикалық жүйе - әуезді жүйе, оның арқауында ән жатады, іштей бірнеше бөлікке бөлінеді.
Ал екінші бір тілдерде буын екпін заңымен құрылады. Бұған славян халықтарының тілдері жатады. Мұндай өлең құрылысын тоникалық өлең құрылысы деп атайды. Орыс өлең құрылысы силабо-тоникалық өлең құрылысы деп аталады.
Силабикалық өлең өлшемінің негізгі ерекшелігі  -  буын. Ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ  -  бәрі де буынға негізделеді. Силабо - тоникалық өлеңнің өлшемі - әрі буын, әрі екпін. Мұнда буын мен екпін бірдей есепке алынады. 
Орыс поэзиясында силлабо-тоникалық өлеңнің басты-басты бес түрі бар. Ямб - әр тармақтың екпін түсетін буындары  -  2, 4, 6, 8 т.с.с (вода), Хорей - әр тармақтың екпін түсетін буындары  -  1, 3, 5, 7 (воды), Дактиль  -  1, 4, 7, 10. Амфибрахий  -  2, 5, 8, 11. Анапест  -  3, 6, 9, 12.
Ал силабикалық өлең  -  қазақ өлеңдеріне тән қасиетке ие буынға негізделеді дедік. 
Қазақ өлеңдерінің өңделуіне реформа жасаған Б.Кенжебаевтың айтуынша "Абай 17 өлеңнің шумағын, ұйқасын жаңаша, өзінше қиыстырды.
1. Он бір буынды өлең:
			Сұр бұлт // түсі суық // қаптайды аспан
			Күз болып дымқыл тұман жерді басқан.
2. Он буынды өлең 
			Бардың пайдасы тиер тар жерде
			Жоқтың залалы тиер әр жерде
3. Тоғыз буынды өлең:
			Жолдағы төбелер // жоғалды.
			Көк орман күзетті // арнаны
4. Сегіз буынды өлең туған кезі тым әріден келе жатыр.
			Ақ қоян қашар жотадан 
			Ақ тайлақ өсер ботадан
5. 7,6, буынды өлеңдер кездеседі
Аралас буынды өлең кездеседі.
			Бойы бұлғаң
			Сөзі жылмаң
			Кімді көрсем мен сонан!
			Бетті бастым 
			Қатты састым
			Тұра қаштым жалма-жан. 
Өлең тармақтарындағы сөз аяқтарының үндестігі, өзара ұқсас, дыбыстас естілуі ұйқас деп аталады.
Қазақ өлеңдерінің ұйқастарының Қ.Жұмалиев мынадай басты түрлерін атап көрсетеді.
1. Қара өлең ұйқасы: 
			Неменеңе жетістің бала батыр                         а
			Қариялар азайып бара жатыр                           а
			Бірі кетіп келместің келмесіне                         б
			Бірі күтіп әнекей жағада тұр                             а

2. Шұбыртпалы ұйқас:
			Құланнан атты қодықты                                    а
			Көлден тартты борықты                                    а
			Арада неше қоныпты                                         а
			Жетемін деп зорықты                                        а
3. Ерікті ұйқас:
			Сіздер кейін тұрыңыз                                        а
			Барайын жалғыз мен деді                                  б
			Әуелі алла анайым                                             в
			Хақ жаратқан құдайым                                      в
			Мал шыдамас жауырға                                      г
			Ер шыдамас бауырға                                         г
4. Кезекті ұйқас:
			Еділдің бойы ен тоғай                                      а
			Ел қондырсам деп едім                                    б
			Жағалай жатқан сол көлге                               в
			Мал толтырсам деп едім                                  б
5. Шалыс ұйқас: 
			Желсіз түнде жарық ай                                    а
			Сәулесі суда дірілдеп                                      б
			Ауылдың маңы терең сай                               а
			Тасыған өзен гүрілдеп                                    б
6. Егіз ұйқас: 
			Азамат, жүнжіме, жүрме бос                          а
			Қол ұстас, бірігіп тізе қос                               а
			Ту ұстап дұшпанға барайық                           б
			Теңдіктің ұранына салайық                            б
7. Аралас ұйқас: 
			Көзінен күлкі өшпейтін                                  а
			Өнер мен ойы өспейтін                                  а
			Осы бір ағаң, ағаң-ақ                                      б
			Сеннен артық досы жоқ,                                в
			Кебісін қойсаң ағалап                                     б
			Сеннен артық қасы жоқ                                  в
			Мінін айтсаң шамалап                                    б
8. Қаусырмалы ұйқас:
			Телміріп терезеге қаратқаның                      а
			Шуақ құйған дидарың көңіліме                   б
			Баспалдақ боп тізілдің өміріме                    б
			Көтеріліп келемін санап бәрін                     а

Дәрісті қорытындылау:   
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:

* Қаусырмалы ұйқастың синтаксистік-композициялық ерекшелігі
* Он бір буынды қара өлең ееркшелігі
* Өзіңіз қалаған қазіргі бір қазақ өлеңіне құрылысы, көркемдігі тұрғысынан талдау жасаңыз
* <<Жыр-десте>> жинағындағы қазақ ақын қыздарының туындыларына талдау жасау
* Қазіргі ән-өлеңдерінің мәтіні: сыни көзқарас
* Абай Құнанбаевтың қазақ өлеңіне енгізген жаңалығы

		 
Әдебиеттер:  1-12,15,16,20,21,24,25,30,32,34,35,39,42,51,53,54,57,58
 
№11 Дәріс. Шығармашылық әлемі және әдеби жанрлар мен  олардың түрлері. 
Мақсаты:   

*   	Жоспар: Жазу кезеңдері. 
* Қаламгердің еңбек тәртібіне тән еркіндік. 
* Эпос, лирика, драманың шығу тегі.
* Лирикалық экспрессияның синтаксистік-ырғақтық құрылымы.Әсер тұтастығы.
* Жанрлық дәстүрлер және уақыт.
* Повесть пен поэманың ұқсастығы һәм айырмашылығы.
* Қазақ өлеңінің ұлттық болмысы.

Белгілі бір схема, ереженің болмауы. Шығармашылық процестегі ой өзегінің ролі. Оның пайда болу, қызмет ету түрлері.Кездейсоқтық факторлар. Мақсатты ізденіс. Шығармашылық үшін жазушы өмірбаянының елеулі маңызы.Өмір материалын іздеу,табу,қоршаған ортаны, адамдарды зерттеу.    Жоспар құру. Қосымша деректер жинастыру, фактілерді анықтау.Түптұлғаны таңдау, іріктеу.
     Әр суреткердің күй таңдау, жұмысты жүргізу, аяқтау ерекшіліктері.   Әдеби тек.  Бұл ұғымның күрделі болмысы. Тарихи сипаты.Терминді анықтаудағы шартты пікірлер. 
Эпос, лирика, драманың шығу тегі.Тұрмыс-салт  жырлары;өнердегі синкретизм. а) Эпос. Өткенді баяндау. Уақыт алшақтығы.Автолық толғам.Адамның ішкі өмірі. Баяндаушы тұлғасы.Баяндаушы монолог. ә) Драма. Эпоспен қарайластық. Әрекет құдіреті.Автор сөзі. Кейіпкер сөздері мен монологтар.  Уақыт межесі.Театр шарттары.Сахна талаптарына бейімделу. Актер ойыны, режиссер шешімдері.  б) Лирика. Жекелік сана мен сезім көріністері.Көңіл күй ахуалы. Лирикалық әсер. Лирикадағы сыртқы әлем. Шағын формалар ұтымдылығы. Ықшамдылық. Толғану сәттері. Лирикалық экспрессияның синтаксистік-ырғақтық құрылымы.Әсер тұтастығы.Әнге ыңғайлас сипат.
              Шартты түрдегі қосымша әдеби тектер. Очерктер, колжазбалардағы шынайылық пен автор толғаныстары.    <<Сана тасқынының>>әдебиеті. Ой мен әсер хаосы.    Әдеби жанрлар. Жанр жіктемесінің күрделі сипаты.Жанрды анықтайтын сапалардың неғұрлым тұрақтылығы. Жанрлық канондар. Жанрлық дәстүрлер және уақыт. Жанр мен композицияның төркіндестігі.  Роман. Кең тыныстылық. <<Жүрек поэзиясы>> мен <<тұрпайы тіршілік>> (Гегель) арасындағы тартыс.Қаһарманның жан-жақтылығы (Белинский).Романдағы адам мен тағ-
дырдың <<сәйкессіздігі>> (Бахтин).  Повесть  -  аралық жанр.Повестің тарихы. Тақырыбы. Баяндау ауқымы.Мазмұн тереңдігіне мән арту. Повесть пен поэманың ұқсастығы һәм айырмашылығы.
Әңгіме және новелла. Алғашқы мағыналары мен қазіргі сипаты.Әңгімедегі көлем мен айтар ойдың жарасымды өрімі. Лирика жанрлары.Баллада. Баллада мен өлең сөзге құрылған мысалдың лиро-эпикалық жанрларға тән сипаты.Сюжеттегі жаңалықты тыныс пен қуатты ширығыс. Қазақ өлеңінің ұлттық болмысы. Арнау лирика, толғау лирика, баяндау лирика.
 Трагедиядағы жеке мүдде мен сыртқы күштердің арасындағы шешілмес қайшылық. Көне дәуір шығармаларындағы тағдыр үкімімен күрес сарыны. Кейінгі дүниелерде мистикалық сипаттың жоғалуы.
     Драмадағы қайшылықтың тұрмыстық, қарапайым тілек-мұрат ыңғайындағы мағына алуы. Қаһарманның әлеуметтік 
белсенділігі.Өз дәуірінің рухани адамгершілік мәселелерін көтеру. Шектеулі дәрежедегі, ымыраға келетін қақтығыстар.М.Әуезов, Ж. Аймаутов,Т.Ахтанов, т.б. туындылары.  Комедияның дүниеге келуіндегі тарихи алғышарттар.Сахна өнері, сайқымазақшылармен тығыз байланыс.
Әдебиеттің тектері  -  эпос, лирика, драма.
Эпос  -  (грекше  -  баяндау, әңгімелеу)  -  көркем әдебиеттің көне, негізгі тектерінің бірі. Өмір шындығын мейлінше мол қамтып, кеңінен суреттейді. Адам мінезін мүмкіндігінше жан-жақты танытатын көлемді жанр.
Адамның көңіл күйінен туатын лирика мен қимыл - әрекетіне негізделетін драмадан эпостың негізгі айырмасы, оның ерекшелігі  -  мұнда шындық кең көлемдегі баяндау, әңгімелеу арқылы жинақталады. Эпостағы басты нәрсе  -  оқиға. Эпоста  -  адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыры мен тірлігі толық жинақталады, оқиғалар кеңінен суреттеліп , іс-әрекеттер тұтас алынады.
Эпикалық жанр көлем жағынан шағын көлемді, орта көлемді, кең көлемді эпикалық түр болып үшке бөлінеді. 
Шағын көлемді эпикалық түрге жататын әдеби туындыларда өмір құбылысы ықшам түрде, жинақы бірер оқиға, көрініс негізінде баяндалады.
Оның бірі  -  миф, ежелгі көне түрлердің бірі. Өмір құбылысы  -  қиялға айналып баяндалады. Миф яғни қазақ әдебиетінде аңыз. Аңыздың мифтен айырмашылығы  -  аңыздың негізінде шындық жатады. Тіпті өмірдегі құбылыстар, халық жадындағы оқиғалар бар. Мысалы, Асан Қайғы, Қорқыт ата турасындағы аңыздар.
Шағын көлемді эпиканың тағы бір түрі  -  ертегі. Аңыз бен мифке ұқсас, адам өмірінде, не хайуанаттар дүниесіндегі әрқилы  қызық та, тартымды, ғажайып оқиғалардың өсіре әңгімеленуі. Үш түрге бөлінеді. Хайуанаттар жайындағы ертегілерден туындап шығып, шағын эпостық өзгеше түріне айналған эпостық шығармалардың ішіндегі ең қысқа түрі  -  мысал.
Көркемдік дамудың жаңа кезеңдерінде бұрынғы эпостық шығармалардың түрі өзгеріп, жаңарып отырады. Феодализм мен капитализмнің тұсындағы шағын эпостың түрі  -  новелла, бұрын  - соңды көз көріп, құлақ естімеген тамаша оқиға туралы шынайы суретті шығарма. Бүгінгі күні новелла мен көркем әңгіменің ара жігі жойылып, екеуі бір-бірінен ажырағысыз болып бара жатыр. (Оқшау шиеленіс, оқыс шешім тән). 
Әңгіме  -  новелладан кейінірек туған ұғым болғанымен, екеуінің табиғаты бір. Әңгіменің көлемі шағын. Тартымды, сюжеттік желісі қызғылықты, кейіпкерлер жинақы, түсінікті, әбден дараланған типтік биіктен көрінуі шарт. Әңгіменің негізгі қасиеттілігі  -  қысқалығында , жинақылығында.
Шағын эпостың әңгімеге  жақын бір түрі  -  очерк. Әңгімеге ұқсас. Очерктің әңгімеден бірнеше ерекшеліктері бар.
Очерктегі оқиға әңгімедегі сияқты ойдан шығарылған емес, өмірден алынған құбылыс. Қаһарманы да - өмірден алынады. Очерк кешегі немесе ертеңгіні емес, тек қазіргіні жазады. Өз кезінің үні, бүгінгінің жаршысы.
Шағын эпостық шығарманың бірі  -  фелетон. -Әрі әдеби, әрі газет жанры. Әдеби қасиеті мол, жақсыны бағалап, жаманды сынайды. 
Орта көлемді эпикалық түрдің бір үлгісі  -  повесть. Повесть  -  ұзақ әңгіме, не қысқа роман дегенді айтып келеді ғалымдар. Мұнда шағын эпостағыдай  бір емес, бірнеше оқиға, біршама құбылыстар кеңірек, біраз дамытыла суреттеледі. Әңгімеге қарағанда, повестің көлемі үлкен, сюжеті күрделі, оқиғалар мен образдарға бай болып келеді. 
Орта көлемді  -  поэма - өлеңді повесть. Өмірдегі құбылыс пен адам образдарын, заман шындығын белгілі бір оқиғалық желіде өлеңмен беру.
Кең көлемді эпикалық түр. Кең қамту, жан  -  жақты тәптіштей беру бар. Тек бір адам басындағы оқиғалар жүйесі емес, бүкіл дәуір тынысы қопарыла көрсетіледі. Роман  -  көлемі үлкен, мазмұны қат-қабат, сюжеті мен композициясы орасан күрделі әдеби жанр. Эпикалық көлемді түрдің шыңы эпопея. Т.Нұртазин: "Бір романның кемеріне бірнеше роман иіндесе сыйысады" дейді эпопеяға анықтама бере келіп. Эпопеяның негізгі қаһарманы  -  халық, суреттер шындығы  -  сол халықтың сүрген дәуірі, заманы, қоғамы. 
Лирикалық жанрдың түрлері.
Лирика (лиро-ежелгі гректер үніне қосылып жасалған музыка аспабы)-әдебиеттің ертеден келе жатқан үні түорлерінің бірі. Лирикалық тәсіл өмір-болмыс сырн-сырлы сөзбен бейнеленген адамның көңіл күйі арқылы көркем танытуды көздейді.
	Лирикада поэтикалық сөз, яғни өлең негізгі міндет атқарады.Лирика эпосқа қарағанда әлдеқайда ықшам. Сюжетті лирикада аз. Оқиғадан гөрі сезім басымдау, күллі сюжет сол сезім маңында жинақталады.
	Лириканың бас қаһарманы  - ақынның өзі. Ақынның айтыс отырған сырмен сезімі оқырманның сыры менен  сөзін айтады.
	Ф.Оңғарсынова:
        О, туған жер, кеңпейіл, құшағың кең
         Саған көңіл бұлқынар күш  ағынмен
         Сағынышымда қанат қып саған қарай 
           Балапандай толпынып ұшамын мен
      Кешір мені
           Жай қылықпен жаныңды жараласам
                                    Бар сырымды бүкпесіз соған ашам
                                    Мен ол кеім кетермін отансыздай
                                       
Осында лирикалық қаһарманның тған жеріне деген сағынышы көңіл-күй, сезімі, қуанышы т.б қыр-сыры ашылды. Қаһарман мінезі танылады. Лириканың күші, басымдауда емес, яғни әсерлігінде.
	Лирикада романтикалық эпос пен драмадағыдай қарама-қарсы екі жақтың қиян-қилы түрі тартысты және тартыссыз жазылатын өлеңдер болады. Сәтті шыққан өлеңде әр ақын дарындық мінез болады. Әр ақынның өлеңі басқа. Бірі - Абайға таңырқаса, екіншілер - Мұқағалиға құмартар.
	Әр халықтың лирикалық өлеңдері оның ауыз әдебиетімен байланысты жатыр. Қазақ ауыз әдебиетіндегі жырлар мен тұрмыс салт өлеңдерін атауға болады.
	Осындай ұзақ тарихы бар лирикалық жанрдың өзіне тән түрлері де қалыптасқан. Орта ғасырда роман елдері, яғни француз, испан, итальян елдерінің поэзиясында туып қалыптасқан лириканың ерекше бір түрі  -  баллада  - лиро эпостың сипаттағы, шағын сюжетті өлең.
Ақын өзінің көңіл-күй толғанысын ғана жырлап тынбайды сол сезімді туғызған себептерді оқиғаға айналдырып суреттейді. Мазмұнында тарихы шындық, оқшау фантастикалық хал, ерлік әрекет жатады.
	Баллада даму тарихында төмен өзгерістерге түсті. Хормен бір топ адамдар қосылып, билеп жүріп айтатын ән түрінде көрінсе кейін сыршыл толғау содан арнау болып құбылды.
	Қазақ поэмасында баллада жазу дәстүрі С.Ерубаевтан басталды. Ж.Нәжімеденов, К.Мырзабеков, М.Шахановтың осы жанрдағы шығармалары төл поэзиямызға үлкен орын алды.
	Лирикада антика әдебиетінен келе жатқан байырғы түрлердің бірі-идиллия. Әлдебір парықсыздау салтанат, қарекетсіз қызық, уайым-қайғысыз қызғылт өміржайындағы өлең. Идилиялық өлеңнің тақырыбы мал баққан, шөп шапқан егін салып, балық аулаған адамдардың табиғат арасындағы қам-қарекетсіз той-думан, сауық-сайраны.
	Көне гректерден кейін бұл өлдеңді француз ақындары жаңғыртты. Идилияны орыс әдебиетінде Сумараков, Херасков, Жуковскилер қолға алғанмен, тек қана қызық, қуанышты жыр етуді талап етудің бұл жыр кейінгі әдебиетке тіпті жеткен жоқ. Сондықтанда 14 ғасырдағы француз әдебиетдегі идилия мадригалға ауысты.Бұл да бсаында жым-жырт, ың-шыңсыз әдемі тірлікті суреттеп, кейіннен әйел қауымына арналған альбомға айналды.
	Тарихы көне әдебиетінен басталатын лирикалық жанрдың бірі-ода. Көне Гректерде ода деп хормен айтылатын салтанатты, көтеріңкі лепті өлеңді атайтын.Уақыт өте келе адам, қоғам өміріндегі айрықша оқиғаларды мадақтайтын өлеңді атаған.Оданың тілі бояулы, көтеріңкі рухтағы жалынды жыр.Орыс әдебиетінде бұл жанрдың қалыптасу,жетілу тарихы Ломоносов пен Державин шығармашылығына тікелей қатысты.Қазақ поэзиясында мадақ жырлар сонау Орхон-Енисей жазбаларынан - ақ кездеседі.
	Бертінгі 15 ғасырдағы жыраулар поэзиясында озық үлгілерін кездестіруге борлады. Қазтуған жыраудың <<Мадақ жыры>>:
                   Бұдырайған екі шекелі 
                     Мұздай үлкен көбелі 
           Қары ұнымы сұлтандайын жүрісті
         Адырнасы шайы жібек оққа кірісті
                                     Айдаса қойдың көсемі 
                                     Сөйлесе қызыл тілдің шешені
                                      Ұстаса қашағанның ұзын құрығы
           Қалайлаған қасты орданың сырығы,- 
деп кетеді.
	Бұл Қазтуғанның өзін-өзі мадақтап, танытыру өлеңі. Тек өзін ғана мадақтау емес, өзгені мадақтау атауға борлады.
	Лирикалық жырдың келесі түрі - элегия. Адам көңілінің жабырқау мұңлы - сырлы күйін танытатын шағын көлемді  лирикалық түр. Элегияда өмірдің тұрақсыздығы, тағдыр, болмыс туралы өкінішті ой-толғаныстар, өмірде бастан кешкен сәтсіздік, жалғыздық айтылады. Көне грек әдебиетінде пайда болған.Орыс әдебиетінде сантиментиализм мен романтизм дәстүрлерінде кең өрістеді. Пушкиннің, Лермонтовтың шығармашылығында кездеседі.
	Қазақ әдебиетінде эллегиялық сипат Махамбет,Абай,Сұлтанмахмұт, шығармашылығында кездеседі. Махамбеттің  <<Мұнар күн>> , <<Жалғыздық>>, Абайдың <<Жүрегім менің қырық жамау>>, <<Жүректе қайрат болмаса  ,>>Көк ала бұлт сөгіліп>> т.б ауыр ойға құрылған жабырқау жырларын айтуға болады.
Жүрегім менің қырық жамау
Қиянатшыл дүниеден 
Қайтып аман қалсын сау
Қайтқаннан соң әрнеден,- 
деп басталатын өлеңі шерлі, ақын таргедиясын айқын аңғарады. Лириканың ең әдемі түр-сонет. Белгілі бір дәстүрлі өлшеммен жазылатын түрі. Сонеттің тақырып аясы да мейлінше кең ол қуаныш, қайғы, өмір, махаббат, Отан туралы сырлы сазды өлең.
	Сонет өлеңі 17 ғасырда Италияда туған, жанрдың дамуына Данте, Петрарка, сондай-ақ кейіннен Шекспир, Лицкеевич көп үлес қосты.Сонет қазіргі қазақ әдебиетінде Е.Әукебаев, К.Салыков, Х.Ерғалиев т.б ақындар шығармашылығын атауға болады.Сонеттің арнаулы өлшемі 14 жол. Алғашқы 8 жолы - бірінші бөлімі - катрен деп аталады. Ақырғы 6 жолы екінші бөлімі  - терцет деп атлады.
	Мысалы К.Салықовтың сонеті:
Елдің зары тебірентсе төңіректі 
Көкірегіңді шыдатпай жегі жетті
Кісен ашып түрмеден қашып шықсаң
Тіл күрмеулі домбыра еңірепті
Көшпенді елді шақырып дауылдарға 
Еркіншіл үн ойсалды ауылдарға
Күй атасы, бейнеңді солай ұқтым
Басқа шалсам ой-сезім қабылдарма 
                                 Карнет
Мұхит асып сан елден төр төрлетіп
Ат дүбірін ұлғайтып өркендетіп 
Оркестр жүр <<Сарыарқа>>; <<Серлетіп>>
Қай теңеуге тұлғаңды теңесекте
Бара жатыр күйлерін келешекте 
Тыңдаған жан көңілін көркемдік
                                       
                                 Терцет
Бұл екі өлең ара жігін ажырату қиын.
Келесі бір топ сатиралық лирика. Сатиралық лириканың түрлері эпиграмма, памфлет т.б
	Эпиграмма - жеке біреулерді мінеп, мысқылдайтын сықақ өлең. Ертеректегі грек, рим әдебиетінде туған нұсқаларында тақырып ауқымы айтқаны, Абайдың Көжекбайға айтқаны М.Жұмабаевтың Райымжан Мәрсековке арналған эпиграмманы.
Қаны ысылып
Жаны қысылып
Рай-Мәрсек
Қашқар барды
Сәлде салды
Міңді есек
	Лириканың бұдан да басқа түрлері бар. Арнау-кейде арнайы шарықтау, кейде көлемді лиро-эпикалық шығармаға беташар, кейде жеке адамдарға бағыштау түрінде жазылған өлең.
	Ой - әр тақырыптағы философиялық толғау. Концонетта - баяғы серпін әуенге құрылған мадақ өлең. Романс-жеалт еткен бір жақсы сезімді, көбінесе сүюді жырлау. Пастораль  -  мадригал тәрізді малшы сазының бір түрі. Эпиталама - жаңа қосылған жас жұбайлардың жарастығын құттықтайтын көне өлеңдердің түрі. Эклога - идилия тәрізді селодағы сауық жырының бір түрі. Эпитафия  - жоқтау жыр. Дегенмен бұлардың бәрін түрлеп-түстеп бөле беру жемісті әреукет емес. Көбінесе ғалымдар лирикалық өлеңдерді тақырыбына қарай саяси, философиялық, табиғат, махаббат лирикасы деп көрсетеді. Осы топтастырудан ақынның көзқарасын тануға болады.
	Арнау - шығыс әдебиетінде үлкен эпикалық туынды кездеседі. Низамидің <<Ләйлі  - Мәжнүн>> дастаны соны жазып шығуын қалаған патшаны, оның баласы Минужихрді тұқымдарымен мадақтаудан басталады. Арнаудың жаңаша үлгісіне Ж.Аймауытовтың <<Қартқожа>> романының басында берілген төмендегі жолдардан көруге болады.
Ел үшін күйген
Еңбекті сүйген
Ізгі тілек
Ер жүректі
Жұртшылық көсемі
Жолымды жастарға арнаймын.
Романс - роман тілдерінің әнге қосылып айтқан өлең. Бұл халықтық әуен мақамдағы өлең мағынаны білдіреді. Романс терминінің мағынасы ғасырлар бойы өзгеріп, ауысып отырады.
	Эклога - бақташылардың арасындағы, бақташы мекеннің өкілдері арасындағы диалог, көңіл-күй айтылады. Эклоганы Италиядағы қайта өрлеу ақындары театрлық қойылымдарда қолданды. Спенсер 16 ғ. 12 эклога қалдырды.
	Драмалық жанр және түрлері.
Драма - грекше қимыл-әрекет - әдебиеттің үшінші тегі. Шындықты шиеленіскен  тартыстар үстінде жинақтап, оқиғаға қатысатын адамдардың сөзімен  ісі арқылы көрерменнің көз алдында қолма-қол көрсететін күрделі жанр. Басқа жанрдай емес, драмада шарттылық, белгілі бір өлшем көп. Біріншіден, драмаға көлемі жағынан шек қойылады. Қандавй пьеса болсын 70-80 минуттан аспауы керек.
Екіншіден, драмалық шығарма тек қатысушылар сөзінен құралады.Шындық образ тек диалог пен аналогтан негізделеді.
	Демек, драмадағы некгізгі нәрсе - тіл. Пьесаның күші мен мән-мағынасы тілінде. Драма тілі тұжырымды, қысқа, түйінді болуы керек.
	Үшіншіден, драманың негізгі қимыл-әрекетте. Тартыс атаулының ең шиеленіскен, шым-шытырық күрделі тұсы пьесада кездеседі. Әрекетсіз -пьеса жоқ. Мысалы, ойланып отырған адам немесе қиялданған бейнені үнсіз көрсету мүмкін емес.
	Төртіншіден, драмадағы шындық көркемдік шешімін сахнада табады. Саханасыз драма жанры жоқ. Драманың ең жеткен биігі  -  ол сахнада қойылып, көрермен көңілінен шығуы.
	Драмалық шығарманың ең байырғы түрі трагедия. Грекше трагедия  - текенің әні. Сол кездегі Дионис құдайына құрбандыққа шалынған текенің әні уақыт өте келе жанрдың бір түріне айналады. Б.э.д 5 ғ. Пайда болған грек драмасы жүзім мен шарап құдайы Диониске мереке-сауық өткізіп, құрбандыққа теке шалынып, ритуал кезінде би, ән болған.Трагедияның жанрлық ерекшелігі - ол өмірдегі шиеленіске күрес-тартысты, бір-біріне қарсы күштердің ешбір ымыраға келмейтін тартысын, күресін суреттейді. Оқиғалар қатерлі болып, бас қаһармандары қазаға ұшырайды. Драматургияның бір түрі (грекше күлкілі қызық ән)-комедия.Өмірдегі келеңсіз, керексіз құбылыстарды адам бойындағы қасиетсіздікті, келекеге айналдыратын күлдіргі пьеса.
Дәрісті қорытындылау: Комедия трагедияға керсінше өмірдің ең биік поэзиялық сәттерін емес, күнделікті өмірдегі ұсақ-түйекті суреттейді.
	Трагикомедия  -  драмалық шығармашылықтың бір түрі. Трагедияда қатты қақтығыс суреттеліп, шығарма әдетте кейіпкердің қазаға ұшырауымен аяқталса, комедия күлкілі, әзіл-оспақ бар. Ал осы екі түрге де келмейтін, басқа сахналықты беретін драма. Трагикомедияда  - т рагедиялық пен комедияға тән өзгешеліктер кездеседі. Грибоевтың <<Горе от ума>> (Ақылдан келген қайғы).    
  
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Драмалық жанр және түрлері.
* Байтұрсынов драмалық тек, драмалық бейнелеу тәсілі жайлы
* М.Әуезов драма туралы (<<Драматургия заңы туралы кейбір ойлар>> еңбегі негізінде)
* Ертегілердегі көркем шарттылық мәселесі
* М.Мақатаевтың лирикасындағы элегиялық өлеңдер
* Қазіргі қазақ сатиралық әңгімелері (<<Қазақ әдебиеті>>, 2004)
* <<Ақбілек>> романындағы әке мен бала мәселесі
* Ығылман Шөрекұлының <<Исатай-Махамбет>> дастанынынң тарихилығы
Әдебиеттер:1-12,18,21,26,28,29,32,33,34,35,37,39,51,53.




	 
   	 

№12 Дәріс.  Әдеби үдеріс (процесс), әдеби әдіс, бағыттар мен көркемдік тәжірибелер.

 Мақсаты:  
*   	Жоспар: Әдеби процесс
* Көркемдік әдісті анықтаудағы өмір шындығы
*  Модернистік дүниетаным
* Классицизм
* Қайта өрлеу дәуірінің реализмі.
* Сыншыл реализм
* Экзистенциализм.

Бұл ұғымның әлемдік ауқымды. Көркемдік даму заңдылықтары. Дүниежүзі әдебиеттеріне тән ортақ мезеттер. Салыстырмалы әдебиеттану ұстанымдары.Халықаралық әдеби байланыстар.  Көркемдік бағыт.
Әдіс пен бағытты тудыратын объективті және субъективті факторлар.Көркемдік бағыттардың уақыт жағынан еркіндігі, әртүрлі деңгейде қайталанып отыруы.  Көркемдік әдіс Көркемдік әдісті анықтаудағы өмір шындығы, жазушы дүниетанымы және көркемдік ойлау жүйесінің маңызы. Негізгі шарт  -  идеялық- эстетикалық мәселелер бірлі-
гі. Көркемдік әдістің ойлау типі тұрғысынан жіктелісі:реализм мен романтизм.
Стиль.   Суреткер талантының даралығына хас белгілер. Стиль  -  көркемдік форманың қасиеті. Стильдік принциптер.  Көркемдік тәжірибе.   а) Алғашқы өнер туындыларындағы шынайылықтың өзгеше бітімі.Гуманистік реализм. Көне дәуір өнеріндегі мифологияның басым қызметі.Антикалық реализм. Орта ғасыр. Қоғам мен салт  -  санадағы шектелушілік.Қасіретті адам. Бойкүйездік. Орта ғасырлық символизм. Ояну дәуірінде әлеуметтік және рухани өмірдегі батыл серпілістердің ізгілік мұраттарын қалыптастырудағы мәні.Дара тұлға. Мінез бен әрекет.Тарихи көзқарас. Қайта өрлеу дәуірінің реализмі. Барокко, ояну дәуірінің дағдарысын жинақтау. XII ғ. абсолюттік монархия тәртіптері. Классицизм қағидалары: әсіресе асқақтық, үш бірлік ұстанымдары.Шынайы өмірден алшақтау.  ә) XVIII  ғасырда іргесі қалана бастаған ағартушылық реализм. Білім, парасатты дәріптеу. Тәрбиелік рухтағы романдар.Сентиментализмнің осы бағытпен байланысы.   Романтизм - әрі әдеби бағыт, әрі көркемдік әдіс. Феодалдық дүниетанымға қарсылық. Айрықша жағдай, мінездер. Сезімшілік.  Сыншыл реализм өмір шындығын қамтуға мімкіндіктері. Талдау рухы. Әлеуметтік ұстанымдардың беріктігі. <<Кішкене адам>> мәселесі. Бейнелеу обьектісінің  кеңдігі.
    Ұлттық әдебиетіміздің даму, қалыптасу ерекшіліктері. Батыс Еуропа әдебиеті мен қазақ әдебиеті тарихындағы ортақ жағдаяттар мен өзгешіліктер. Социалистік реализм аталатын тұтас әдеби дәуірге мейлінше жан-жақты, шынайы көзқарас. Арзан ұраншылық пен талантты дүниелердегі айырмашылық.   Қазіргі кезеңдегі мифологиялық реализм аталатын бағыттың қыр-сыры. 
Г., А. Карпентьер, М.,М.Льоса, т.б. б) Қазіргі терминология бойынша реализмге жатпайтын әдеби бағыт,бағдарлар. Натурализмнің философиялық негізі  -  позитивизм. Тәжірибие, ғылыми дәлелділікті ұнатудың себептері. Э. Золяның <<Тәжірибиелік роман>> теориясы. Модернизм ұғымындағы әдебиетке жататын экспрессионизм, сиволизм, футуризм, сюреализм, абстрационизм, т.б. тенденциялары. Символизмнің үздік өкілдері. Дж. Джойс, Ф.Кафка, А.Камю, Ж-П. Сартр, А. Сент  -  Экзюпери сияқты дара талант иелерінің көркемдік ізденістеріндегі ой ағымын жеткізу , адамның жан дүниесін бедерлеудегі, уақыт пен кеңістік диалектикасын игерудегі табыстары.
   в)Модернистік дүниетаным:   Импрессионизм. Ағайынды Гонкурлер мен Э. Зояның импрессионистік қиялдары. Көру , сезіну және оны жеткізудегі қаламгердің өз табиғатына адалдығы. Тек  қана  суреттеу , бірақ баға бермеу идеясы. Поль Верлен әуезділік туралы. Рене Гильдің еркін  өлеңді қолдауы. Символизммен туыстық. Ішкі монологтың (Э. Дюжарден), <<сана тасқынының>> (М. Пруст) импрессионизм эстетикасынан өрбуі.Жан тарихы. Даралық сапалар, көріністерді іздеу.Естелік, әсерлер толқыны. Субъективтілікті дәріптеуші кубизммен (Г. Апполинер) үндестік. Интуитивизм мен фрейдизм және романтизм мен символизм эстетикасы-
нан  өріс алған сюрреализм. Өмір шындығы емес, оны көру шындығының маңызы. 1924 жылғы <<Сюрреализм>> журналындағы манифест. П.Элюар үшін <<сапырылыс пен ойсыздықтың>> <<ақиқаттығы>> (А. Бретон).Екінші манифест (1929).Революциялар мен <<ғажайыптарға>> ғашықтық аңсары. Лирика  -  негізгі жанр.Антироман өкілдерінің (Ф. Соллерс) сюрреализммен тамырластығы.
Экзистенциализм. Өмірдің мәнін мансұқ ету. Тіршіліктен мағына таппау.
Әдеттегі құндылықтардан жатсыну. Ар-ождан тазалығына сенбеу. А.Камдің <<Бөгде адам>>, Ф.Кафканның <<Өзгеру>> романдарындағы қалыптасқан тәртіпке қарсылық.
Өткен бір ғана жылдың жалпы әдеби өнімі, сөз жжжоқ, бұл бағытта ойландыртайқоймайды. Бірақ, ең алдымен, өмірім өкінішке айналмасын деп үлкен жанрдың  -  роман жанрының жалынан мықтап ұстап, жанының жылуын жаққан қазақ қаламгерлерінің ізгілік шырағы үшін қуана білу керек, сырына бойлап, байыбына бару керек. Өзгелерге сабақ бола ма деп, алдамшы әдеби ермектің де түрін түстеп, аударып-төңкеріп, тұлдырсыз тіршілігін дәлелдеу де оңай емес. 
	Рамазан Тоқтаровтың <<Сусамыр>> романында өзім дегенде өзгеге үзіліп, дос мерейі үшін терісіне сыймай, қызғаныштан жарылып кетейін деп жүрген бір адам күндердің күнінде, жерорта жасқа жеткенде бір жаңалық ашады. Тағдыр шырғалаңында сілікпесі шығып, өмірі қыл үстінде тұрған жан жолдасының бірінің қолынан келе қоймайтын көзсіз ерлікке барып, бүйрегінің біреуінбөліп беруге жұлынып шыққан сәтңнде ол шын мағынасында адамгершілік ырысын табады. Ертең бармын ба, жоқпын ба деп өз тағдыры безбенге тартылғанда мынау жарық дүниеде жарты күн бе, жарты ғасыр ма, пешенеңе бұйырған ғұмырға дақ түсірмей, ар тазалығы үшін күресу адам баласының парызы екенін ұғады. Жылтыраған тіршілігінің бәрін... бәрін талақ етіп, өзіне-өзі үмітін кесті дегеннен гөрі, дәлірегі, талшық дәмін дос пейілмен бөлісіп, екі жарты, бір бүтін күйінде де адамша керемет өмір сүруге болатынын дәлелдейтін, ел көзіне ұялмай қарайтын биік тұғырына көтеріледі. 
	Роман бізге жаңағы қылмыс <<құнары>> - қоздырғыш бактериялар өсіп-өнетін қарабас қамы, пендешілік, дүниеқоңыздық тіршілігін індете отырып, адам тағдырыүшін күрестің әлеуметтік қуатын тиянақтап береді. 
	Адам жаратылысымен жараспайтын, жұрт көзінен таса әділетсіздіктерді әшкерлеу парызын жете сезінген жазушы қашан да алдымен осындай дерттің жолын кесу күресінен көрінуге тиіс. Әдеби үрдіс- бұл белгілі бір дәуірде, сонымен қатар, ұлттар мен елдердің, аймақтардың, әлемнің күллі тарихи кезеңдерінде өмір сүріп келе жатқан әдебиеттің тарихи-заңды қозғалысы. Әдеби үрдіс  -  адамзаттың эстетикалық, рухани құндылықтарының толығуының тарихы. Әлемдік деңгейдегі үрдіс қоғамдық-тарихи үрдістің бір бөлшегі болғандықтан, оған тікелей тәуелді екені анық. Қазіргі әдебиеттануға жүгінсек, әдеби үрдіс  -  мәдени-тарихи өмірдің бір тармағы. Демек, әдеби үрдісті жалпы мәдениеттен тыс қарауға болмайды. Әдебиеттің дамуында әдеби дәстүрлер маңызды роль атқарады. Көркемдік идея, түр, тақырыпты жалғастыру дәстүрі қаламгерлердің көзқарастарынан туындап, қаншалықты маңызды болғанымен, әдебиет дамуында тек қосалқы мән иеленеді. Өмірге қарым-қатынастың әр кезде кезедесетін тарихи идеялық-эмоционалдық түрлері (трагедиялық пен комедиялық, сатиралық пен патетикалық), жалпыадамзаттық адамгершілік және философиялық проблемалар (ізгілік, ақиқат, сұлулық), өнердің <<мәңгілік тақырыптары>>, сондай-ақ ғасырлар бойына екшеліп, жинақталған көркемдік түрлер (бірінші кезекте жанрлық түрлер) әдеби үрдістің тіршілік етуіне қажетті дәстүрді құрайды.
Әдеби процесс - бұл белгілі бір дәуірде, сонымен қатар, ұлттар мен елдердің, аймақтардың, әлемнің күллі тарихи кезендерінде өмір сүріп келе жатқан әдебиеттің тарихи - заңды қозғалысы. Ә.п. әрбір тарихи кезеңде әлеуметтік, идеологиялық және эстетикалық тұрғыдан жазылған әр алуан сападағы кесек образдар мен қарапайым бейнелер кескінделген қара дүрсін шығармалардан -көпшілікке арналған әдебиеттерге дейін өз бойына үздіксіз сіңіріп отырады. Мұның қатарына олардың жиі жарық көретін жарияланымдар мен басылымдары, әдеби сын, естеліктер, әдеби эпистолярлық жанрларда жазылған окырмандардың үн қатысуы да жатады.
Әдеби процесс термині XX ғасырдың 20-30 ж.ж. пайда болып, 60 жылдары кеңінен қолданыла бастады.
Әдеби процесс - әдебиет тарихын тарихи-әдеби түрғыдан қарастыру барысында маңызды проблеманың бірі саналады. Егер өмірбаяндық әдістің жақтаушылары классикалық және романтикалық эстетиканың ізінше бір өңкей кемеңгерлердің туындылары мен үздік үлгілеріне ғана ден қоятын болса, онда XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғылыми әдебиеттану әдебиетті зерттеу ісіндегі әсіресе талғампаздықтан бой тарта отырып, жазушы туындыларының көркемдік деңгейіне, идеологиялық бағыт-бағдарына қарамастан, мұны зерттеу пәні ретінде қарастырады.
Дәрісті қорытындылау: Әдеби процесс - адамзаттық эстетикалық, рухани құндылықтарының толығуының тарихы. Әдеби процесс - жеке тұлғалар өзінің әкелген айырықша  қарап, бағалау қажеттігін туғызатыны анық. Бірақ сол бағалаудың өзі, әдеби туындының құны мен мінін анықтап пікір қорыту әр кезде, әр жағдайда әр түрлі болды. Ауыз әдебиеті жағдайында өлең-жырды, дастанды, ертегі-аңыз, хикаяны тыңдаушылардың бағалауы, ауызша пікір білдіруі болашақ әдеби процестің тек алғашқы адымдары деуге болады. Жазба әдебиет қалыптасып, баспасөз, газет-журналдар пайда болған кезде нағыз толық мағындағы әдеби сын өрбіп-өркендей бастайды.
    	 Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:


* Әдеби процесс - адамзаттық эстетикалық, рухани құндылықтары
* Импрессионизм
* Абай дәстүрінің кейінгі буын өкілдері шығармашылығында көрініс табуы
* Дәстүр, дәстүр жалғастығы мәселесіне байланысты ғалымдардың ой-пікірлерін жинақтап, қорыту
* Экзистенциализм. Өмірдің мәнін мансұқ ету.

Әдебиеттер:  1-12,15,16,18,19,21,22,23,33,34,35,36,37,39,43,45,46,47,
49,50,52,53,55,56,57,59.


4-модуль. Әдеби дәстүр мен жаңашылдық.                              

№13 Дәріс.  Әдеби дәстүр мен жаңашылдық.                              
 	Мақсаты:    
  	Жоспар: Дәріс жоспары:
* Дәстүр мен жаңашылдық.
* Миф, аңыз, ертегі жанрлардағы дәстүрдің жазба әдебиеттегі шағын эпикалық жанрлардан жалғастық
* Көркемдік әдіс - әдебиеттану ғылымындағы маңызды ұғым

    Дәстүр мен жаңашылдықтың ажырамас бірлігі. Дәстүр жалғастығы  -  аралық буын. Жаңашылдық  -  талант пен шеберліктің жемісі.
Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің ортақ міндеті.Дара жанрлар.Жанрлық құрылым,баяндау жүйелеріндегі өзгерістер. Миф, аңыз, ертегі жанрлардағы дәстүрдің жазба әдебиеттегі шағын эпикалық жанрлардан жалғастық табу мәселесі.Автор мәселесіне байланысты ауыз әдебиеті мен ақындар поэзиясы,кәсіби әдебиеттің айырмашылығы. Фольклорды тудырған орта мен қазіргі жағдай.Бүгінгі романдағы полифонизм элементінің фольклор жанрларындағы баяндау ағзасымен тамырластығы.  
Көркемдік әдіс (грек тілінде methodos  -  зерттеу жолы)  -  суреткердің өзі танып-білген ақиқат дүниеге шығармашылық қарым-қатынасының жалпы ұстанымы, яғни ақиқат дүниені қайта жасауы. Көркемдік әдіс - әдебиеттану ғылымындағы маңызды ұғымдардың бірі. Ол көптеген қаламгерлер шығармашылығында қайталана отырып, өнердегі өмірді бейнелеудің  ортақ ерекшеліктерін айқындап, сол арқылы бір немесе бірнеше елде әдеби ағым (бағыт) туындатады. Мысалы, реализм, романтизм, символизм т.с.с. Өмірді көркем бейнелеу сипаты, ең алдымен, қаламгердің өмірді бейнелеу үшін таңдаған әдісінің негізінде пайда болады. Әдебиетттану қырынан алғанда, стиль  -  жазу машығы, жазушының, жеке шығарманың, әдеби бағыттың, ұлт әдебиетінің өзіндік сипатын танытатын образдар жүйесінің, көркемдеу құралдарының тұрақты жиынтығы. Әр жазушының стильерекшелігін оның шығармасындағы көркем компонентерін тану арқылы айқынлаймыз. Әр жазушының өзіне ғана тән суреттеу стилі, сөз саптау мәнері бар. Ол сол жазушының барлық шығармаларында көрініс беріп отырады. 
Көркемдік әдіс - әдеби процесті, әдеби қүбылыстарды, көркем шығарманы зертгеудің жүйелі принциптері. Әдебиетгану саласында әр кезде орын тепкен зерттеу эдістерінің ғылыми дәрежесі эр деңгейде болып келді жэне әдіс деген ұғымның өзінің мағыналық ауқымы да әр түрлі болып, кейде кең көлемде, кейде тар көлемде алынды. Әрине эдебиетті зерттеудің амал-тәсілдері, жолдары сан қилы болады. Зерттеу эдісі деген ұғым мейлінше кең көлемде алынып, Ә.ә-н жалпы ғылыми зерттеу әдісімен үштастыра, ең негізгі жүйелі принциптер деп түсінген дүрыс. Әдеиеттану әдісі - көркем әдебиеттің табиғатына, бейнелілік, көркемдік секілді өзгешелік сипаттарына сәйкес қалыптасады. Әдеби процесті, оның заңдылықтарын, көркем шығарманың идеялық мазмүйын, кұрылысын, көркемдік ерекшеліктерін теориялық жолмен түсіну әр түрлі болуына орай эдеби процесті, шығарманы, жазушының шығармашылығын зерттеудің бірнеше әдісі қолданылып келді. Мысалы, мәдени-тарихи мектептің өкілдері зерттеуі еңбектерінде әдебиеттің жалпы мәдениетпен жалғастығына, әдебиеттің географиялық, тарихи, нәсілдік сипаттарына көбірек мән береді. Ал формалист зерттеушілер керкем шығарманың ішкі құрылысы, жекеленген көркемдік компоненттеріне айрықша назар аударды. Сондай-ақ салыстырмалы әдісті немесе психологиялық мектеп әдісін алсақ, бұлардың да өз артықшылығымен қатар осал жақтары да аз емес.
Орыс революцияшыл демократтары В. Г. Белинский, Н. Г, Чернышевский, Н. А. Добролюбов еңбектерінде Ә.ә жаңа сатыға көтерілді. Олар эстетика мен әдебиеттанудағы Гегель сияқты ірі ғалымдардың озат пікірлерін тірек ете отырып, жаңаша зерттеу принциптерін қалыптастырды. Ол принциптердің бастылары - әдебиетті қоғам өмірімен тығыз байланысты қарастыру, әдебиеттің халықтық сипатын, бейнелілік қасиетін ашып көрсету, шығарманы шыншылдығы, керкемділігі тұрғысынан бағалап талдау. Қазір әдебиет тарихын ғылыми зерттеу принциптері айтарлықтай жетілдіріп, жүйеге түсірілді, әдеби процесті, елеулі әдеби құбылыстарды айқын танып-білуге мүмкіндік береді деп айта аламыз. Алайда әдебиеттану ғылымында орныққан зерттеу әдісінің кемшіліктері де аз емес екені әсіресе соңғы кезде айқын байқалып отыр. Солардың ең үлкені - әдебиетті тұрпайы социологизм тұрғысынан қарап тексеру, таптық принциптерді орынсыз, шектен тыс қолданушылық зерттеу еңбектерде орын алып келгендігі. Соның нәтижесінде көптеген ақын-жазушылардың шығармашылығы жасанды идеологиялық қағидалар тұрғысынан қаралып, біржақты халықтық сипаты, көркемдік құндылығы жете бағаланбай келді. Қазіргі әдеби процесс, әдебиет тарихы, әдебиеттің теориялық проблемалары неғұрлым терең танылған сайын, Ә.ә. зерттеу принциптері де шыңдала түсетіні заңды құбылыс. 
Дәрісті қорытындылау: Бүтіндей алғанда, методологиялық мәселелерге, яғни, зерттеу әдісін, оның басты принциптерін тексеріп, жүйелеп айқындауға қазіргі әдебиеттану ғылымы ерекше көңіл методологиясының (зерттеу әдісін тексеретін ғылымның) басты міндеті - әдебиеттану саласындағы қалыптасқан зерттеу әдістерін, негізгі принциптерін саралап, ғылыми ұғымдарды жүйеге келтіру, қазіргі ғыльши ойдың, философия мен эстетиканың, және басқа ғылым салаларының жетістіктерін толық ескере отырып, әдебиеттану ғылымының зерттеу әдісін бүгінгі мақсаттарға сай айқындай түсу.
 Әдебиеттер: 
 1-12,15,16,18,19,21,22,23,33,34,35,36,37,39,43,45,46,47,
49,50,52,53,55,56,57,59.
 Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Абайдың ақындық дәстүрі мен әдеби ортасы
* Қазіргі әдебиеттегі фольклорлық дәстүр сипаты
* Дәстүр мен жаңашылдық.
* Миф, аңыз, ертегі жанрлардағы дәстүрдің жазба әдебиеттегі шағын эпикалық жанрлардан жалғастық
* Көркемдік әдіс - әдебиеттану ғылымындағы маңызды ұғым


   	 
№14 Дәріс. Халықаралық әдеби байланыс.
Мақсаты:   
*   	Жоспар: Әдебиеттану ғылымы, салалары.
* Әдеби дамудың кезеңдері
* Әдебиеттің ұлттық, аймақтық және әлемдік ерекшелігі.
* Классикалық стиль
* Даралық стильдің табиғаты

Әдеби дамудың кезеңдері. Әдебиеттің ұлттық, аймақтық және әлемдік ерекшелігі. Әдеби процесс теориясының негізгі ұғымдары мен терминдері. Классикалық стиль. Классикалық стильдің табиғаты. Классикалық стильдің элементтері мен факторлары. Даралық стиль. Даралық стильдің табиғаты. Даралық стильдің элементтері мен факторлары. 
Әдебиеттану ғылымы, салалары.  Әдебиеттану ғылымына тоқталмас бұрын әдебиеттің қоғамдық мәні, әдебиеттің халықтығы мен таптығы, әдеби-эстетика мәселесіне шолу жасалық. Суреткер белгілі бір қоғамда өмір сүреді, ол қоғамның яғни осы ортаның бір бөлшегі. Абай мен Мағжан, Махамбет пен Бұхар, Әуезов пен Мұқанов ең алдымен дәуірінің перзенттері. Яғни, Бальзакты оқымай француз тұрмысын, Толстойды оқымай орысты, Әуезовты оқымай қазақ қоғамын білу мүмкін емес. Сондықтан да әдебиеттің қоғамдық мәні өте күшті. Қоғамдық ортаға әсер еткен әдеби қаһармандарға өмірдегі адамдардың еліктеуі соның айғағы. <<Абай жолы>>, <<Ботакөз>>, Махамбет өлендері қоғамның бет пердесіне айналуы. <<Махаббат қызық мол жылдар>>, <<Мөлдір махаббат>> жастардың сезіміне үлкен әсер қалдырды.
Әдеби эстетика дегенге келсек, әдемілік, әсемдік. Яғни, көркем шығарманың эстетикалық әсері адамды қуантады, сүйіндіреді, күйіндіреді, таңдандырады. Бір сөзбен айтқанда адамды баурап алар күші. 
Әдемілік, әсемдік  -  эстетикада қолданылатын негізгі бір ғылыми ұғым, ғылыми категория, көркем өнердегі адамның эстетикалық биік толғамына ләззат берер нәрселер. 
<<Әдемілік  -  өмірдің өзі>> - дейді Г.Чернышевский.
Әдебиеттің  -  адамзат біршілігінің алуан түрлі қатпарларын зерттеп жіктогенде ең алдымен алға қоятын қарызы. Эстетикалық санасын ояту, әдемілік сезімін қалыптастырып, өрістету.
Әдебиеттің халықтығы деп шығарманың халықтың тілек  -  мүддесіне толық сәйкес келер идеялық - көркемдік сапасын айтамыз.
Шынайы халықтық әдебиет заманның ең озат арман-мұраттарын бейнелеп көрсетеді. Халық, ел жазушыдан өзіне керекті шығарма күтеді. Сол халықтың көңілінен шыға білсе, ол жазушы халықтық әдебиеттің қалыптасуына зор үлес қосқан деген сөз. У.Шекспир, Л.Толстой, М.Әуезов шығармалары халықтық сипаттағы туындылар. Халықтық деген алғашында тар мағынада айтылды, қарапайым шаруалар арасынан шаққан орыс жазушысы халық жазушысы болса, бертін келе ауыз әдебиетінің бейнелеуімен, сюжетімен жазғандарды жатқызды. 
Келе-келе халықтық ұғым ұлттық ұғыммен астасты. А.Пушкиннің, Н.Надеждиннің пікірлері соған саяды. Дегенмен, халықтық ұғымды ұлттық деп түсінбеу керек. Мәселен, қазақтың өмірінен үлкен сыр шертер <<Абай жолы>> басқа халыққа қаншалықты қажет болса, Толстойдың романдары бізге де керек. Халықтық деген ұғымды алғаш П.А. Вяземский ұсынды (1825). Оған анықтама ьеріп тереңдеткен В.Г.Белинский еді. Әдебиеттің халықтығы  -  оның халықтық ірі мәселелерді халыққа жетімді түрде шебер, халық мүддесіне са жинақтау болып табылады. 
Ал, әдебиетттің партиялылығы деген кеңестік кезеңде қалыптасқан ұғым. Оның орнына әдебиеттің ұлтттық және интнрнационалдық сипаты деген тіркесті қолданған жөн. Әдеби шығарма  -  ұлттық тіл мәдениетінің жемісі. Шығарма қай тілде жазылса сол тілдегі халыққа қызмет етеді. Бұл арада ұлттық дүниетаным, салт-дәстүр, тыныс-тірлік, рухани және материалдық жағдайдың бәрі кіреді. Пушкинді оқысаң орыстың, Абайды оқысаң қазақтың, Байронды оқысаң ағылшындар келбеті, мәдениеті, тұрмыс-тылсымы көз алдыңа келеді. 
Алайда бір халықтың әдебиеті оқшау дамымайды, басқа халықтың әдебиетімен сабақтаса, араласа дамиды. Мәселен қазақ әдебиеті ертеректе шығыс әдебиетімен тығыз байланыста өркендеп келеді. 
Әдебиеттің таптығы деген ұғым да таптық қоғам болған құбылыс. Кеңестік кезеңде таптық ұғым әдебиеттегі ең негізгі тақырып, тартыстың ең қажетті құралына айналды. Қоғамдағы таптық тартыс, сол таптық психология, әдебиетке де таптық көзқарасты әкелді.
Әдебиеттану ғылымы  -  сөз өнерін зерттейтін ғылым. Ғылымды үшке бөлеміз. Әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны. 
Әдебиет тарихы көркем әдебиеттің қалай пайда болғанын, қайтіп қалыптасқанын, қандай жолдар мен дамығандығын зерттейді. Қай халықтың болмасын жазу-сызуы болмаған балаң шағында ауызша әдебиеті қалыптасты. Көркемдік дамудың ең алғашқы сатысынан бастап бүгінгі күнге дейінгі жолын әдебиет тарихы зерттейді. 
Әдебиет теориясы  көркем әдебиеттің ерекшеліктерін талдап таныту арқылы оны зерттеудің тәсілдерін, негізгі ұстанымдарын айқындайды. Көркем шығарманы талдап, оған баға беру, негізінен, әдебиет теориясының міндеті. Әдеби жанр, оның түрлері, өлең жүйелері, тіл мен стиль, әдеби ағым мен көркемдік әдіс мәселелерін әдебиет теориясынан танып білуге болады.
Зерттеу нысаны - әдеби шығармашылығының табиғаты мен қоғамдық қызметін зерттейтін және оны талдаудың методологиясы мен методикасын айқындайтын әдебиет жөніндегі ғылымның негізгі салаларының бірі. Әдебиет теориясы зерттейтін мәселелер негізінен 3 циклдан тұрады: жазушының өмір шындығын образды түрде бейнелеу ерекшеліктері жөнінде ілім: шығарманың әдеби көркемдік құрылымы жөніндегі ілім; әдеби процесс жөніндегі ілім Бірінші циклда шығарманың көркемдік образдылығы, эстетикалық идеал, дүниетаным және әдеби шығармашылықтың өзін тұтастай алғанда  --  оның халықтығы, шыншылдығы мен шынайылығы] жөніндегі ұғымдар қарастырылады. Екіншіде шығарманың тақырыбы мен идеясы, тип пен характер, сюжет пен композиция, өлең құрылысы, әдеби тіл мен стиль мәселелері қамтылады. Үшіншіде - жалпы көркемдік дамудың тарихтық сипаты, әр дәуірдегі бағыт-бағдары, әдеби ағымдар мен әдістер, жанрлар және жанрлық түрлер талданып, тексеріледі.
Әдебиет теориясы өзіне тән теориялық және тарихи бастаулардың тамырластығын, жалғастығы мен заңдылығын байыптайтын ғылым Ал Н. Веселовскийдің "Тарихи поэтикасы" дәл осы саладағы Аристотельден кейінгі ірі адым. Ахмет Байтұрсыновтың қазақ топырағында туып өзіне қалыптасқан әдеби терминдер мен қисын-қағидаларға қосқан айрықша үлесін де осы тұрғыдан танып, бағалаған жен.
XX ғасырдың 60-жылдары КСРО-да тарихи-логикалық негізде жасалынған 3 томдық әдебиет тарихы жарық көрді. "Әдебиет теориясының негізгі проблемаларды тарихи түрғыдан түсіндіру" (1-3 кітаптар, 1962 ж.-65 ж. ж.) атты ұжымдық еңбектің авторлары жоғарыда атап өтілген негізгі 3 циклдан тұратын проблемаларды қамти отырып, образ, әдіс, тип, характер, стиль, әдеби процесс, әдебиетгің тектері мен жанрлары сынды теориялық категорияларды тарихи тұрғыдан қарастырады.
Әдебиет теориясының мәселелері сонау Көне дүниеден бастау алады әрі ол Үнді, Қытай, Жапония (бұл жайында "Поэтикадан" мағлұмат алуға болады) елдерінде өзіндік дамуды бастан өткерді. Әдебиеттің дамуы барысында әр алуан әдеби ағымдардың алмасып отыруына орай және олардын көркемдік тәжірибесін түсіндіруге байланысты, әсіресе классицизм (Буало), романтизм (В. Гюго), реализм (А. С. Пушкин) бел алған кезде және В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбовтардың тұсында солардың көзқарастарының жүйесін бейнелейтін әдебиет теориясының мазмұны қалыптасқан.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында әдебиет теориясы поэтикалық ойдың қалай жүзеге асатыны жөніндегі зерттеулерге баса назар аударды. Американдық "Әдебиет теориясының" авторлары Р. Уэллек пен О.Уоррен (1949 ж. орысшаға аударылған) әдебиет теориясы мен поэтиканы синонимдер ретінде қарастырады. Ал кеңес әдебиеттанушысы Б. В. Томашевский өзінің "Әдебиет теориясы. Поэтика" (6-басылымы, 1931 ж.) кітабында бұл түсініктердің бір мағынада ғана қолданылғандығын ескертеді.
Бұл күндері әдебиетті әдебиет теориясының негізінде өзара орайластыра отырып, комплексті түрде зерттеудің өзі бірқатар күрделі пәндерге тікелей қатысы бар. Әдебиеттің көркемдік мәні сөз өнерінің бейнелілік, суреттілік қасиеттерін туындайтын адамның эстетикалық ой-сезімін қалыптастыруға үлкен әсер ететін ең басты сипатының бірі. Әдебиеттің қоғамдық маңыздылығы оның танымдық тәрбиелік және көркемдік мәніне негізделеді. Сондықтан көркемдік қасиеттің мол болуы - әдебиетке қойылатын басты талаптардың бірі. өркем әдемі, тартымды болып келмесе, ешбір шығарма құнды тартымды болмайды. Жалпы көркем әдебиетке қойылатын бірден шарт көркем шығарманың көңілге қонымды болуы. Әдебиеттің көркемдік әсері, ықпалы болмаса, қызығарлық, қызықтырарлық, баурап әкетерлік өтімділігі, сұлулығы болмаса, оны көркем әдебиет айтудың, оған табынудың қажеті болмас еді. Абайдың:
Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы, -- 
деп көркемдік, әдемілік талаптарын тереңнен қозғауы тектен тек емес. Фирдоуси, Низами, Жәми, Науаидан, Гете, Гейне, Пушкин, Толстойдан бастап қазіргі көркем сөз шеберлеріне дейін бұл жайында ойланбағандары жоқ. Көркемдік, сонымен қатар, әрине, жай сылдыр сұлулық, жалтылдақтық емес, мағынамен, мазмұнмен тығыз байланысты. Әдеби шығарма санаға, ақылға ұқсайтын болған соң, ол алдымен, әрине, мазмұнға, ойға бай болуы тиіс. Көркемділік сол мазмұнды тартымды түрде жеткізудің амалы, тәсілі. Сонымен бірге жалаң мазмұн да, уағыз, ақыл да көркемдік-эстетикалық сипатқа ие болмас еді, көркем туынды аталмас еді, егерде өзіне сәйкес бейнелілік, суреттілік сипат таппаса.
Дәрісті қорытындылау: Мазмұн мен көркем түрдің ара қатынасы, бірінсіз бірінің дара өмір сүруі мүмкін еместігі туралы қағида шығады. Мазмұн мен түр сәйкес келмесе жалаң уағыз, дидактикаға, не болмаса жалтылдақ, жылуы жоқ, тек сырты сұлу сөз тізбегіне душар болар едік. Мүндай да туындылар ұшырайтыны анық. Көркемдік мәні жоқ деп осыны айтуға тура келер еді. Нағыз тапқырлық, шеберлік терең оймен, мазмұнмен қабыспаған жағдайда әдебиеттің көркем туындысы жайында әңгіме қозғау мүмкін емес.
Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
* Ұлттық ситиль.
* Ұлттық стильдің табиғаты, элементтері мен факторлары.
Әдебиеттер: 1-12, 16,17,18,21,26,29, 36,37,38,44,45,46, 50,53,54,57,59.


№15 Дәріс.  Әдеби шығарманың тілі мен стилі. 
 Мақсаты:    
  	Жоспар: 
* Стиль ұғымы.
* Әдеби шығарманың тілі.
Тума дарыны бар суретші алғашқы кезде көзі мен қолын мектеп үлгілерінде жаттықтырып алып табиғатты бейнелеуге кіріскенде ықылас, пейілмен тұлғалармен бояуларды көшіріп дәл түсірсе, ондай суретшіні әрқашан құрметтеу керек, өйткені оның еңбегі шындықтан алыс жатпайтын сенімді, қуатты және көпмағыналы дүние болып шықпауы мүмкін емес.
Бұл жағдайды пайымдағанда шектеулі дарыны бар адамның өзі нысанды әжептәуір көрсете алатынын байқайсың.Мұндай нысандар әрқашанда көз алдыда болу керек, оларды ықшам түрде салқын сабырмен, сеніммен, бейнелеу керек.
Сөйтіп, мұндай бейнелеу - әдістеріне сабырлы, ынсапты, қанағатшыл адамдар кірісіп, өлі және жылжымайтын нысандарды көрсетеді ләзім. Өз табиғатында бұл тәсіл биік шеберлікке жетуге шідер салмайды...Бірақ мұндай тәсіл суретшіні қымсындырады, толық разы ете алмайды. Бір картинаға  -  сиғызуға болатын көптеген заттардағы келісімнің жеке бөлшектерін түсіріп тастап табиғаттың ұлы әліппесінің жеке әріптерін қалдырып кеткеніне өкінеді, сөйтіп талай рет салған, тіпті көрмеген, ұмытылған нысандарды өзі тапқан ыңғайда, өзі шығарып алған тілмен бейнелеп береді.Сонда өзін-өзі ұрымтал көрсететін тіл пайда болады. Әрбір ойлы жан адамгершілік турасында жеке пікір толғайтыны секілді. Мұндай бағыттағы әрбір суретші де дүниені өзінше көріп, қабылдап, қайта бейнелеп, құбылыстарды сергек оймен ұғынып, терең де жан-жақты көрсетеді.
Біз бейнелеудің бұл тәсілі ұсақ бөлшектерден тұратын ұлы нысандарды көрсетуге лайық деп білеміз. Нысанды толымды айқындау үшін майда-шүйдені қуып кетпеу керек. Мәселен, бір атырапты /ландшафты/ бейнелеген суретші ұсақ-түйекті шұқыламай, толық елестетуге күш салады...
* Табиғатқа еліктеу, өзіндік тіл табу, нысанды дәл және жан-жақты зерттеу арқылы заттардың  барлық қасиетін біліп алып, өнер бейнелер байланысын анықтап, санқилы тұрпаттарды дәл көрсете алатын деңгейге көтерілгенде адамзаттың ең үздік рухани сатыларының бірі  -  стиль қалыптасады.Егер жай еліктеу салқын түрде, ыждағатпен көрсетсе, мәнер  -  дарынды қолдың шабытынан шықса, стиль  -  дүние табиғатын ашатын терең білім беретін, көз алдыңа түс, мұрныңа иіс, құлағыңа дыбыс әкелетін бейнелерге толы туындылар жасайды...Cонымен, жай еліктеу стильге дейін қызмет етеді. Еліктеуші неғұрлым көргенін салқын қабылдап сабырмен бейнелеп, тиянақты, тыңғылықты болса, көлденең ойға берілмей, ұқсас, әртүрлі нәрселерді екшеп жинақтап берсе, көп нәтижеге жетеді.Егер бұдан кейін мәнерге ден қойсақ, ол шырқап шыққанда, жай еліктеу мен стильдің ортасында тұра алады. Неғұрлым еліктеу тәсілдері дәлді болып, заттардың етене белгілерін дөп түсіріп берген кездерде мәнердің қуаты арта береді.Суретші табиғаттан қол үзіп, бос қиялға берілсе, өнер тамыры суалып, еліктеуден де, мәнерден де айрылып, стильден жұрдай болып, айдалада қалады. Мәнер сөзін биік және қастерлі мағынада қолданатынымызды қайталамай-ақ қояйық. Өнердің жеткен, жететін ең биік тұғыры  -  стиль, сондықтан ол сөзді ерекше құрметпен айтамыз. Шеберліктің бұл биік сатысын ұғу, білімпаздармен ол игілік туралы әңгіме-дүкен құру қандай рахат сезім десеңізші, әрқашан сол күйді кешу қандай ғанибет.Шығарма тілі екі түрлі болатындығы жоғарыда айтылған еді. Оның бірін ақын тілі деп, екіншісі әншейін тіл деп аталады деп едік. Бұл екі тілдің арасындағы айырмасы мынау: әншейін тіл көбінесе сөздің дұрыстығын, анықтығын, тазалығын, дәлдігін талғайды. Ақын тілі сөздің дұрыстығының, тазалығының, дәлдігінің үстіне көрнекі, әуезді болу жағын да талғайды.
* Шығарма сөз өңді, ұнамды болу туралы талғаудың қоятын жалпы шарттары мынау:
* Сөз дұрыстығы
* Сөз дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы айтылады. Олай болу үшін керек:
* Сөздердің тұлғасын, мағынасын өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді біліп әрқайсысын өз орнына тұтыну.
* Сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру.
* Сөйлемдерді бір-біріне дұрыс ойрайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орындастыру.
* Тіл тазалығы
* Тіл тазалығы  -  дейтініміз  -  ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау. Басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу.
* Орыстың жақсы жазушыларын алсақ, олар көбінесе мынау түрлі сөздерден қашқан:
* а. Ескірген сөздерге жоламаған.
* ә. Жаңадан шыққан сөздерден қашқан.
* б. Өз тілінде бар сөздің орнына басқа жұрттан сөз алудан қашқан.
* в. Жергілікті сөздерге яғни бір жерде айтылып, бір жерде айтылмайтын сөздерге жоламаған.
* Қазақ әдебиеті қатып-пісіп жетпеген уақытта біз қазақ сөзін ескі, жаңа деп талғамаймыз, жергілікті сөз екен деп, ол жағынан қатал қарап. Қашып тұрмаймыз. Жалғыз-ақ біздің мықтап қашатынымыз жатшылдық (жат сөзшілдік).
* Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт өз тілінде жоқ деп мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін араластыра-араластыра ақырында ана тілінің қайда кеткенін білмей айрылып қалуы ықтимал. Сондықтан мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, ғылым кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пән сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің әдебиетіміздің тілі таза болып, жоғарыда айтылған талғау салтының шарты орындалған болады.
3. Тіл (лұғат) анықтығы
Айтылған  лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтін болса, тіл анықтығы дегеніміз сол болады. Лебіз ашық мағыналы болу үшін айтушы айтатын нәрсесін анық танитын болу керек. Адам анық танитын нәрсесін анық атайды да, көмескі танитын нәрсесін көмескі, күңгірт атайды. Сондықтан біреудің айтқан сөзін анық түсінеміз де, біреудің сөзін анық түсінбей, жорамалдап, жорып, ұйғарып қана қоямыз...
* Тіл дәлдігі
Тіл дәлдігі деп ойлаған ұғымға сөз мағынасы сәйкес келуі айтылады. Ұғымға сөз дәл келу үшін сөздің мағынасын дұрыс айыра білу керек.  Тіл дәлдігін бұзатын көбінесе амәндес сөздер.
Амәндес сөздер деп мағынасы жақын сөздер айтылады. Мәселен: батырлық, ерлік, батылдық, өткірлік, өжеттік деген сияқты сөздер. Мұның бәрі жүректілікті көрсеткенмен әрқайсысының өз алдында өңі бар.  Өңін танымай яки аңғармай бірін бірінің орнына айтса лұғат дәлдігіне кемшілік келтіреді. Және де тіл дәлдігіне мынадай орындарда кемшілік келеді.
1. Сөйлем ішіне орын алып, оралғы болудан басқа қажеті жоқ сөздер кірсе.
Мысал:
а. Кейбіреулер дүние қуғыш, мал жиғыш, пайда қылғыш келеді.
б. Өз көзіммен көріп, көз алдымнан атқарып келіп отырмын.
П.Оның қалыптанған ерте тұратын әдеті бар еді.
Бұл үш мысалдың ішінде алып тастаса, орны ойсырамайтын сөздер: "Мал жиғыш", "Пайда тапқыш", "Көз алдымнан атқарып", "Қалыптанған" деген лебіздер. Бұлар сөйлем ішінде тұрғанда да толық болуына келтіріп тұрған пайдасы жоқ.
т. Ойы қарайлас сөйлемдер қатар айтылғанда, мәселен, "Мен қартайған шағымда, байы жоқ деп баққан жоқ, күйі жоқ деп күйген жоқ, қайраты жоқ деп қарасқан жоқ, әлі жоқ деп асыраған жоқ" деген сияқты. Бұлай айтудың сырты көркем сияқты көрінсе де, ішкі мағынасы пікірді толықтырмай, тек сөздің, сөйлемнің қарасын көбейтеді.
* Тіл көрнектілігі
Дәрісті қорытындылау: Сөздің дұрыс, таза, анық, дәл айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекі болуын да керек қылады. Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсініктірек, жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ. Сондықтан адам сөйлегенде сөзі толық түсінікті болу үшін дерексіз заттарды деректі затша, бернесіз заттарды бернелі затша сипаттайды, жансыз затты жанды заттай ғамалдайды. Ақ көңіл, шолақ, ақыл, арам ой деу, яки күн бүркіп тұр, найзағай ойнады, су қайтты деу, я болмаса, қазанның құлағы, ошақтың бұты, үйдің төбесі деу дерексіз заттарды деректі затша, жансыз заттарды жанды затша, бернесіз заттарды бернелі затша қалыптау, ғамалдау, бернелеуден шығып, әдетті сөзге айналып кеткен. Мұндай сөздер жалғыз әдетті түрінде емес, әдейі де айтылады...
    Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
Әдебиеттер: 1-12, 16,17,18,21,26,29, 36,37,38,44,45,46, 50,53,54,57,59.	

3 Тәжірибелік сабақтардың мазмұны

1 модуль.     Әдебиет теориясы пәнінің ерекшелігі.

№1 Тәжірибелік сабақ: Әдебиет теориясы пәнінің ерекшелігі.
1.Әдебиет теориясының зерттеу аялары мен проблемалары.
2.Әдебиет теориясы және фольклортану.
3.Әдебиет теориясының пәнаралық байланысы.
Мақсаты: Сөз өнері  ғылымының зерттеу нысаны мен пәні, тарихи қалыптасу, даму жолдары туралы білім жетілдру Семинар тақырыптары, онда қарастырылатын сұрақтар әдебиеттану ғылымының өзекті теориялық және методологиялық мәселелерін кеңінен қамтиды. Студенттің білімді өз бетімен алуға ұмтылушылығын, ізденімпаздық қабілетін арттыру мақсат етіледі.
Әдістемелік нұсқаулық:  Студенттен  әр семинардың берілген сұрақтарына тыңғылықты әзірленуі талап етіледі. Ол үшін студент көрсетілген әдебиеттер бойынша әрбір сұрақтың мәнін ашатындай конспект әзірлеуі қажет. Бұл біріншіден, білімінің жүйелілігін, үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Екіншіден, өздік жұмысты орындау, коллоквиум, кезеңдік және қорытынды бақылауға дайындалу барысында пайдасы зор. Семинардың тақырыбымен танысып алған соң, қажетті әдебиеттерді іріктеп алу қажет. Бір сұрақтың айналасында айтылған түрлі авторлардың пікірлеріне іштей салыстырулар жасап,  түйінді жерлерін қағаз бетіне түсіру керек.  Осы мәселе төңірегіндегі өз ойыңыз қандай, соны дәйектеңіз. Бұдан соң белгілі бір тұжырымды дәлеледеу үшін өзіңіз оқыған көркем туындылардан, сын мақалалардан  мысалдар келтіріңіз.  Келесі семинарларда алдыңғы өткен сабақтарда дайындаған материалдарыңызды, алған біліміңізді дұрыс пайдалана біліп, жаңа тақырыппен байланыстырып отырыңыз.                      

Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиет теориясы пәнінің басқа пәндермен байланысы.
Фольклор және әдебиет теориясы
Әдебиет теориясының зерттеу объектілері

Әдебиеттер:

№2 Тәжірибелік сабақ: .Әдебиет теориясының пәнаралық байланысы.
1.Әдебиеттану ғылымының салалары.
2.Әдебиет теориясы және мәдениеттану.
3.Әдебиет теориясы және тарих.
Әдебиеттер: 1-59.

Мақсаты: Әдебиеттану ғылымының салалары туралы мағлұмат беру. Әдебиеттану ғылымының мәдениеттану, тарих өнертану сияқты ғылымдармен байланысы туралы толыққанды білім беру.
Әдістемелік нұсқаулық: Бұдан соң белгілі бір тұжырымды дәлеледеу үшін өзіңіз оқыған көркем туындылардан, сын мақалалардан  мысалдар келтіріңіз.  Келесі семинарларда алдыңғы өткен сабақтарда дайындаған материалдарыңызды, алған біліміңізді дұрыс пайдалана біліп, жаңа тақырыппен байланыстырып отырыңыз.                      
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиет теориясы мен тарих ғылымының байланысы
Мәдениеттану мен сөз өнері

Әдебиеттер:

2 модуль. Әдебиет теориясы және өнертану мен тіл.

№3 Тәжірибелік сабақ: Әдебиет теориясы және өнертану мен тіл.
1.Әдебиеттану мен  өнертану ұстанымдары.
2.Тіл білімі және әдебиеттану.
3.Әдебиеттану және стилистика.
Әдебиеттер: 1-59.

Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық: 
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:


№4 Тәжірибелік сабақ: Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі.
1.Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдар.
2.Көне үнді,шумер елдерінің мәдени ескерткіштері.
3.Пифогоршылардың эстетикасы.
Әдебиеттер: 1-59.

Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық: 
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:

3 модуль Тіл білімі салаларын оқыту әдістемесі

№5 Тәжірибелік сабақ: 
Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық: Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі.
1.Гераклит және қарама-қарсылықтардың бірлігі.
2.Демокрит мәңгілік қозғалыс туралы.
3.Сократ сұлулық пен сана туралы.
Әдебиеттер: 1-59.

Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:

№6 Тәжірибелік сабақ: Әдебиет теориясы және эстетиканың ерте кезеңі.
1.Платонның эстетикасы.
2.Аристотель және табиғатқа еліктеу ілімі.
3.Гораций Флакк эстетикасының ерекшелігі.

Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық:.
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:

№7 Тәжірибелік сабақ: Орта ғасыр және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы.
1.Аврелий Августин және абсолюттік сұлулық.
2.Фома Аквинский және әсемдіктің объективті сипаты.
3.Ұлттық эстетиканың көне дәуірдегі және орта ғасырдағы белгілері.
Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық: Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар: 
Әдебиеттер:
№8 Тәжірибелік сабақ: Орта ғасыр және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы.
1.әл-Фараби және өнер түрлері.
2.Ояну дәуірінің эстетикалық мұраты.
3.Ояну дәуіріндегі поэтика ұғымы    

Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық: 
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:

№9 Тәжірибелік сабақ. Әдебиет теориясының  қалыптасу кезеңі.
1.Классицизм эстетикасы.
2.Дидро мен  Лессингтің идеялары.
3.И.Гердердің  эстетикасындағы бағалау өлшемдері.

Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық: 
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:
       
 
№10 Тәжірибелік сабақ: Әдебиет теориясының  қалыптасу кезеңі 
1. <<Дауыл мен қысым>> эстетикасы.
2.И.Кант эстетикалық талғам туралы.
3.Романтиктер және ағартушылық идея.

Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық:
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:

№11 Тәжірибелік сабақ: Әдебиет теориясының  қалыптасу кезеңі.
1.Г.В.Гегельдің диалектикасы.
2.Г.В.Гегель және абсолюттік идея.
3.Г.В.Гегель және өнердің даму кезеңдері.

Мақсаты: Әдістемелік нұсқаулық: 
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:

№12 Тәжірибелік сабақ: Әдебиет теориясының  қалыптасу кезеңі
1.А.Шопенгауэрдің өмір философиясы.
2.С.Къеркегор және эстетикалық экзистенция.
3.Ф.Ницше және <<құдіретке еріктілік>>эстетикасы.

 Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық:
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:

4-модуль. Тіл дамыту әдістемесі

№13 Тәжірибелік сабақ: Халықшылдық эстетикасы.
1.Материалистік эстетика ұстанымдары.
2.Орыс  ойшыл-демократтарының эстетикалық көзқарасы.
3.В.Плеханов пенА.Луначарский өнер,әдебиеттің мәні туралы.

Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық: 
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:

№14 Тәжірибелік сабақ: Ғылыми-методологиялық мектептер
1.Әдебиеттанудағы мифологиялық мектеп.
2.Тарихи  - мәдени  мектеп.
3. Компративизм мектебі.

Мақсаты: Әдістемелік нұсқаулық: Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:


№15 Тәжірибелік сабақ: Ғылыми-методологиялық мектептер
1.Әдебиеттанудағы психологиялық мектеп.
2.Интуитивизм мектебі. 
3.Әдебиеттану және фрейдизм.

Мақсаты: 
Әдістемелік нұсқаулық: 
Негізгі тапсырмалар мен сұрақтар:
Әдебиеттер:


4 Студенттің өздік жұмысы

СОӨЖ тапсырмалары және оны орындауға әдістемелік нұсқаулар

СОӨЖ тапсырмаларын орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар:
Қазақ тілін оқыту әдістемесінен СОӨЖ орындаудың ерекшеліктері  -  тәжірибелі мектеп мұғалімдерінің әдістемелерін терең талдаудан өткізе отырып, студенттің оған сыни көзқараспен қарау дағдысының қалыптастырылуы.  
Студенттер қазақ тілін оқыту әдістемесін оқуы барысында қазақ тілі мұғаліміне тән болуы тиіс деп саналатын іскерліктерді қалыптастырады. Қазақ тілі мұғаліміне тән негізгі іскерліктерге мыналар жатады:
* Мектепте білім берудің әр кезеңінде қазақ тілін оқытудың мақсат-міндеттерін анықтай білу іскерлігі;
* Әрбір сынып оқушыларының қазақ тілін өз ана тілінің теориялық болмысы ретінде игеру психологиясы мен жас ерекшелігі психологиясын, физиологиялық, жеке бас ерекшелігін баланың қабілетімен байланыстыра алу қабілеті мен іскерлігі;
* Әрбір қазақ тілі сабағының білімділік, тәрбиелік, дамытушылық потенциалын мүмкіндігінше толыққанды жүзеге асыру жолдарын тану;
* Оқу-танымдық процестің заңдылықтарын негізге ала отырып, оқушының танымын кеңейтетін, ойлауын дамытатын, тілін дамытатын танымдық, лингвистикалық, дидактикалық, пән мен оның ішіндегі жекелеген тақырыптардың өз ерекшеліктерінен туындайтын әдістер мен тәсілдер жүйесін тиімді қолдана білу іскерлігі;
* Қазақ тілінен берілетін ғылыми материалдың эиприкалық деңгейде қалып қоймай, оның теориялық деңгейге қарай ұласу жолдарын тану мен ұйымдастыра алу іскерлігі;
* Сабақтағы оқу материалының сабақтан тыс жұмыспен байланыстылығын сақтай білу іскерлігі;
* Жаңашыл әдістерді сабақтарда қолдана білу іскерігі.
Бұған қоса, студенттер сұрақты дұрыс қоя білу, бір сабақта түрлі әдістерді үйлесімді де тиімді қолдана білу, оқушының дәптерлерін жүйелі тексеру, оқыту технологиясын сабақта бірізді және орынды қолдана білу, әр сабақты ғылыми тұрғыдан талдап, сараптай білу іскерлік дағдыларды меңгерулері тиіс.
СОӨЖ орындау барысында студент әдістемені зерттеу бағыттары мен зерттеу әдістерін саралап тани білу керек. Қазақ тілінен тәжірибе жасау, оның нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыдан талдай білу дағдылары да осы курс барысында қалыптастырылады.
                                       
                       СОӨЖ тапсырмалары
                                       
                                      №
                              Тақырыбы  
                     Мақсаты мен мазмұны
                                Әдебиет
                              тер тізімі
балл
Орындалу мерзімі
                            Бақылау түрі
1
Қазақ тілін оқытуың өзіндік ұстанымдары  
Қазақ тілін оқытудағы дидактикалық принциптер туралы мәліметтермен танысу
2-9, 11, 16,, 17, 31, 32 
1-4



1-апта
Қазақ тілін оқыту ұстанымдарын анықтау. Кесте толтыру.  
2
Қазақ тілінің бағдарламасы
 Қазақ тілінің бағдарламасының құрылымы мен түрлері. Бағдарламаның ішкі құраушы элементтерін талдау
     2-9, 11, 18-21, 33, 38
1-4
2-апта
 Бағдарлама құрастыру







3
   Қазақ тілі сабағының түрлері мен құрылымы
 Қазақ тілі сабағының түрлері мен құрылымы, маңызы. Қазақ тілі сабақтарының танымдық, білімдік, тәрбиелік, дамытушылық міндеттерін   анықтау
 11, 31-39, 41, 42
1-4
3-апта
 Қазақ тілі сабағының түрлеріне талдау жүргізу. Сабақ жоспарын жасау. Жоспардың жылдық, тоқсандық, күнделікті түрлері
4
   Қазақ тілін оқыту формалары мен түрлері  
 Қазақ тілін оқыту формалары мен түрлерін анықтау
 11, 31-39, 41, 42
1-4
4-апта
Қазақ тілін оқыту формалары мен түрлері бойынша салыстырма кесте толтыру
5
 Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен
 Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен жүйесі. Қосымша оқу құралдары және оларды қолдану жолдары Дидактикалық материалдар
 2-9, 11, 14, 15, 18, 27-40
1-4
5-апта
   Қазақ тілін оқыту бойынша жасалатын оқу-әдістемелік кешен әзірлеу
6
 Қазіргі кезеңде білім беру жүйесінде қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологиялар
   Қазіргі кезеңде білім беру жүйесінде қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологиялар туралы толық материалдармен танысу
  11, 31-39
1-4
6-апта 
  Конспект  
7
   Қазақ тілін компьютер арқылы оқыту 
     Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
 11, 13, 14,  32, 34, 35
1-4
7-апта
Сабақ     жоспарының  компьютерлік бағдарламасын құру
8
 Модульдік технология, оны пайдалану тиімділігі.
   Модульдік оқыту технологиясының тиімділігін анықтау.   Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
   2-9, 11, 14, 15, 18, 27-40
1-4
8-апта 
5-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу
9
 Қазақ тілін дебат технологиясы арқылы оқытудың ерекшелігі
    Дебат технологиясының негізгі ерекшеліктері, тиімділігі. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
   2-9, 11-23
1-4
9-апта
6-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу 
10
  Қазақ тілі сабағында жеке тұлғаны дамыта, дарыта оқыту
 Жеке тұлғаны дамыта, дарыта оқытудың ұтымды жағын анықтау   Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру.  
 2-9, 11, 14, 15, 21, 28   

1-4
10-апта
7-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу
11
 Ұжымдық  оқыту технологиясы 
 Ұжымдық оқыту технологиясының тиімділік жағын анықтау.   Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
   2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38
1-4
11-апта
8-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу
12
Қазақ тілін оқытуда қолданылатын деңгейлік тапсырмалар
Деңгейлік тапсырмалар арқылы қазақ тілін меңгертудің тиімді жолдарын ұсыну
2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38
1-4
12-апта
Лексиканы, Фонетиканы, морфология
ны,синтаксисті оқытуда қолданылатын деңгейлік тапсырмалар жүйесін жасау 
13
Қазақ тілі сабағында пайдаланылатын ойын элементтері
 Қазақ тілі сабағында пайдаланылатын ойын элементтерінің тиімділігі. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
1, 11, 19, 34, 35, 37, 38
1-4
13-апта
9-сынып бағдарлама
сына сай бір тақырыпқа сабақ жоспарын дайындау Сабақ өткізу

14
 Қазақ тілі сабақтарында көрнекі құралдарды пайдаланудың тиімділігі.
  Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
  2-9, 14-25, 31, 33
1-4
14-апта
Көрнек құралдар және Қызықты грамматика бойынша папка әзірлеу
15
 Қазақ тілінен жүргізілетін жазбаша жұмыстар. Оған қойылатын талаптар
  Сабақты жоспарлау түрімен, толық сабақ конспектісін жасау жолдарын меңгеру. Сабақты әдістемелік жағынан жетілдіру
   2-9, 11, 18-21, 33, 38
1-4
 15-апта
Диктант  жұмысына қойылатын талаптар
                                       
                                       
СӨЖ тапсырмалары және СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар
        СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқаулар
                                       
<<Қазақ тілін оқыту әдістемесі>> курсының негізгі мақсаты  -  студенттерді қазақ тілін оқыту әдістемесінің қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасы негізінде жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдары мен тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағыт-бағдар беру, сабақ бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты әдістемелік жұмыстардың тарихи сырымен таныстыру. СӨЖ орындау барысында:
* Қазақ тілі оқыту әдістемесінің тарихи қалыптасу және даму жолдары туралы мағлұмат  алу;
* Әдістемелік мұра және оны танып-талдау;
* Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ғалымдар еңбектерінің маңызын түсіну;
* Қазақ тілін оқыту әдістемесі дамуындағы ғалымдар еңбектерінің орнын тану;
* қазіргі кезеңдегі әдістемелік еңбектерге шолу, оқу бағдарламалары мен оқулықтарды, әдістемені заман талабына сай жаңарту сияқты мәселелер қамтылуы тиіс. Пәнді оқу нәтижесінде ана тілі ретіндегі феномендік ерекшелігіне байланысты оқыту заңдылықтарын меңгеру қажет

                        СӨЖ тапсырмалары
                                       
                                      №
                              Тақырыбы  
                     Мақсаты мен мазмұны
                       Әдебиеттер тізімі
балл
Орындалу мерзімі
Бақылау түрі
 1




 Қазақ тілін оқыту әдістемесінің классиктері  -  Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов еңбектерінің маңызы
А.Байтұрсыновтың <<Тіл құрал>> еңбегі мен әдістемелік мұраларына талдау жүргізу
  41
1- 4
 1-апта
 Реферат



2
Жүсіпбек Аймауытовтың әдістемелік ой-пікірлері
Ж.Аймауытовтың <<Тәрбиеге жетекші>> еңбегіне талдау жүргізу
   42



                                      1-4
                                  2-апта
             Салыстыру жұмыстарын жүргізу
                                       

3
  Жаңа буын оқулықтарынының ерекшеліктері
 Жаңа буын оқулықтарының ерекшеліктерін айқындау
  2-9, 14-25, 31, 33
                                      1-4
                                  3-апта
               Салыстыру жұмысын жүргізу 
4
   Қосымша әдістемелік еңбектер 

  Қосымша әдістемелік еңбектерге шолу жасау

  2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38
                                      1-4
                                  4-апта
Қосымша әдістемелік еңбектерге сараптама жасау
                                        
5
  Сабаққа қажетті көрнекі құралдар  
  Студенттердің көрнекі құралдамен жұмыс жасау қабілетін арттыру
 11-15, 17, 19, 21-31
                                      1-4
                                  5-апта
Сабаққа қажетті көрнекі құралдар дайындау 
 6
  Жоспар, оның түрлері
  Студенттерге жоспар құра білуге үйрету
   2-9, 11, 34-36
                                      1-4
                                  6-апта
                    Сабақ жоспарын құру  
7
Дидактикалық ойын түрлері, оны сабақта пайдалану жолдарын ұсыну
  Ойын түрлерін сабақта тиімді пайдалана білу машығын қалыптастыру
  10, 11-14, 23-30, 33, 34, 35
                                      1-4
                                  7-апта
     Дидактикалық ойын түрлерін жинақтау 
8
  Қазақ тілін оқытуда қолданылатын деңгейлік тапсырмалар
    Деңгейлік тапсырмалар туралы мәлімет алу
  1, 11, 19, 34, 35, 37, 38
                                      1-4
                                  8-апта
          Деңгейлік тапсырмалар құрастыру
9
     Тіл дамыту сабағы
 Студенттердің тіл байлығын арттыру
 11, 13, 14,  32, 34, 35
                                      1-4
                                  9-апта
       Тіл дамыту сабағының үлгісін жасау 
 10
  Қызықты грамматика материалдары  
 Қызықты материалдар іріктеп, сабақта тиімді қолдану  
   2-9, 11, 14, 15, 18, 27-40
                                      1-4
                                  10-апта
Қызықты грамматика материалдары бойынша папка жасау 
11
Грамматика
лық талдау тәсілдері
Талдаудың түрлерімен танысу
11, 13, 14,  32, 34, 35
                                      1-4
                                  11-апта
           Сатылау кешенді талдау жүргізу
12
 Тест, оның түрлері
 Тест түрлері туралы, рәсімдеу ережесі туралы мәлімет алу
   2-9, 11-23
                                      1-4
                                  11-апта
                         Тест құрастыру 
13
 Қазақ тілі кабинетін жасақтау  
 Кабинет жабдықтау ерекшеліктерімен танысу
 2-9, 11, 14, 15, 21, 28   

                                      1-4
                                  12-апта
Қазақ тілі кабинетін жасақтау жоспарын жасау 
14
 Сабақ талдау  
 Өткізілген сабақтарға талдау жасауға дағдыландыру
   2-9, 11, 24-1-28, 32, 37, 38

                                      1-4
                                  13-апта
           Сабақ талдау схемасын меңгеру 
15
 Сабақтан тыс жұмыс жоспары
 Сабақтан тыс жұмыс жүргізу, ұйымдастыру
  2-9, 28-40
                                      1-4
                                  14-апта
        Сабақтан тыс жұмыс жоспарын құру   


 

                         Бақылау түрлері
                       Тест тапсырмалары
1.Сөйлесім әрекетінің түрлері
A)   дауыстап оқу, жазылым, тыңдалым, айтылым
B)  оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім
C)   тыңдалым, айтылым, тілдесім, әңгімелесім
D)  оқылым,  сұхбаттасу,  айтылым, тілдесім	E)   хабарласым, тыңдалым, айтылым, тілдесім
2.  Тілдесім түрлері
A)   ресми, бейресми, әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік
B)   мақсатты, бейресми, әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік
C)   әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік, мақсатты	D)   қалыптасқан, кәсіби, дербестік, міндетті емес	E)  міндетті, әлеуметтік, қалыптасқан, кәсіби, дербестік
3. Эксперимент әдісінің мақсаты
A)   озат тәжірибені зерттеу
B)  әдістемелік әдебиеттерді зерттеу
C)  салыстыру	D)  ұсынылған әдістің тиімділігіне көз жеткізу	E)   оқулықты талдау
4. Тыныс белгісін қоюдағы принциптер
A)  көрнекілік 
B) ғылымилық 
C)  саналылық	D)  грамматикалық, мағыналық	E)  белсенділік  
5. Дидактикалық ұстанымды көрсетіңіз
A)   жүйелілік
B)  таным теориясы
C)  сөзжасам	D)  эвристика	E)   қайталау
6. Көрнекіліктің түрлері
A) көру көрнекілігі  
B)  оқулық
C) бағдарлама 	D)  дидактикалық материал	E)   диктант
7.  Оқу жоспары
A)   оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру
B)  мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі
C)  оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат	D)  оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап.	E)   оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат
8. Мемлекеттік білім беру стандарты
A)   оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру
B)  мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі
C)  оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат	D)  оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап.	E)   оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат
9. Оқу бағдарламасы
A)   оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру
B)  мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі
C)  оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат	D)  оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап.	E)   оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат
10. Оқулық 
A)   оқу пәніне байланысты білім, іскерлік, дағдыларды қалыптастыру
B)  мемлекеттік нормалар деп танылған және қоғам сұраныстары мен тұлға қажеттігі мен мүмкіндіктеріне сай білім деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштер жүйесі
C)  оқу пәніне байланысты білім, білік, іскерлік, дағдылардың мазмұнын ашатын нормативтік құжат	D)  оқу бағдарламасына сай оқу пәнінің мазмұнын жүйелі түрде баяндайтын кітап.	E)   оқу жылының, тоқсандардың, демалыс күндерінің мерзімін, оқытылуға тиісті оқу пәндерінің тізімін, әрбір пәнге бүкіл оқу мерзімінде және апта сайын әр пәнге бөлінетін сағаттардың мөлшерін анықтайтын нормативтік құжат
11.Оқыту процесі
A)   адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B)  қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C)  оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі	D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі	E)   білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
12. Сабақ 
A)   адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B)  қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C)  оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі	D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі	E)   білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
13. Дидактикалық принциптер
A)   адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B)  қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C)  оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі	D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі	E)   білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
14. Білім 
A)   адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B)  қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C)  оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі	D) мазмұны, уақыты, ұйымдастырылуына қарай аяқталған оқыту үрдісінің бөлігі	E)   білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
15. Дидактикалық принциптерге жатпайды
A)   жүйелілік және бірізділік
B)  үздіксіздік
C)  белсенділік және саналылық	D)  ғылымилық	E)  теорияның практикамен байланысы
16. Оқыту әдістері
A)   адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B)  қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C)  оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі	D)  оқытудың мақсат тіндеттеріне сай оның мазмұнын оқушыларға меңгертуде мұғалім мен оқушылардың қолданатын амал-тәсілдері мен құралдарының жиынтығы
	E)   білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
17. Білім беру мазмұнын құрайтын компоненттер
A) білім, іскерлік, дамыту
B)   дамыту, іскерлік, дағды
C)   білім, іскерлік, дағды, шығармашылық, эмоционалды-жігерлілік қатынас тәжірибесі	D) шығармашылық, эмоционалды-жігерлілік қатынас тәжірибесі, тәрбие	E)   тәрбие, дамыту, дағды, білім
18. Білім беру мазмұнын анықтайтын негізгі құжаттар
A)    Білім беру туралы Заң, мемлекеттік білім беру стандарты, оқу жоспары, оқу бағдарламасы, оқулық
B)   күнтізбелік жоспар, оқу жоспары, оқу бағдарламасы, оқулық
C) Білім беру туралы Заң, Тіл туралы Заң, мемлекеттік білім беру стандарты	D)  мемлекеттік білім беру стандарты, оқу жоспары, оқу бағдарламасы
E)  Тіл туралы Заң, мемлекеттік білім беру стандарты, типтік бағдарлама
19. Оқыту процесінің функциялары
A)    ойлау, тәрбиелеу, дамыту функциясы
B)   білім беру,  оқыту функциясы
C)    дағды, іскерлік,  тәрбиелеу, дамыту функциясы	D)   іскерлік, дамыту, білім беру функциясы	E)   білім беру, тәрбиелеу, дамыту функциясы
20. Заттар және бейнелеу көрнекілігін атаңыз
A)    геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері
B)   карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер
C)   диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары	D)   грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш	E)   хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар
21. Символикалық көрнекілік түрлерін атаңыз
A)    геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері
B)   карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер
C)   диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары	D)   грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш	E)   хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар

22. Экранды-динамикалық көрнекілік түрін атаңыз
A)    геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері
B)   карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер
C)   хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар
D)   грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш	E)   диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары
23. Дыбысты-техникалық көрнекілік түрлерін атаңыз
A)    геометриялық фигура, муляж, макер, портреттер, кескіндеме, мүсін үлгілері
B)   карталар, картограммалар, схемалар, диаграммалар, кестелер
C)   диапозитивтер, диафильмдер, оқу киносы, оқу теледидары	D)   грампластинкалар, магнитофильмдер, радиоқабылдағыш	E)   хайуандар мен құстардың тұлыбы, кептірілген өсімдіктер, минералдар
24. Дидактика тарихында қалыптасқан оқытудың түрлерін атаңыз
A)  дәстүрлі, дәстүрлі емес  
B)   дара оқыту, аралас оқыту
C)   түсіндірмелі-илюстрациялы, проблемалы, бағдарламалы	D)   жекелей оқыту, сыныптық оқыту	E)   топтық оқыту, ұжымдық оқыту
25. Сөздік әдісіне жатпайтын әдіс
A)    бақылау
B)   әңгімелесу
C)   сұхбат	D)   түсіндіру	E)   дәрісбаян
26. Іс-тәжірибелік әдіс 
A)    зертханалық, графикалық жұмыстар, жаттығу 
B)   түсіндіру, графикалық жұмыстар, жаттығу 
C)  зертханалық, графикалық жұмыстар, жаттығу 	D)   демонстрация, графикалық жұмыстар, жаттығу 	E)   зертханалық,  бақылау, жаттығу, әңгімелесу 
27. Жаттығу түрлерін атаңыз
A)    лабораториялық , жазба, графикалық, оқу-еңбектік
B)   сауалнама, жазба, графикалық, оқу-еңбектік
C)   ауызша, жазба, графикалық,  сұхбат
D)   оқу-еңбектік, ауызша,  бақылау, графикалық, 	E)   ауызша, жазба, графикалық, оқу-еңбектік
28. Сабақ құрылымы неше бөліктен тұрады
A)    7
B)   8
C)   10	D)   5	E)   6
29. Сабақ құрылымы
A)   адамзаттың жинақталған тәжірибесі, заттар мен құбылыстарды, табиғат пен қоғам заңдарын тану нәтижесі
B)  қайта-қайта орындалатын практикалық әрекетте машықтану
C)  оқытудың негізгі мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдерін, әдістерін мақсатына, заңдылықтарына сай орындайтын қағидалар жүйесі	D)  сабақтың барысында оның құрамдас бөліктерінің, кезеңдерінің бір-бірімен ұштасып, белгілі тәртіппен жүзеге асырылуы
E)   білім беру, тәрбиелеу, дамыту міндеттерін іске асыруға бағытталған оқытушы мен оқушы арасындағы мақсат бағдарлы өзара байланысты іс-әрекет
30. Білімді бақылау түрлері
A)    күнделікті бақылау, тақырыптық бақылау, қорытынды бақылау, рейтинг-тестік
B)   жоспарлы бақылау, тақырыптық бақылау, қорытынды бақылау
C)   бағдарламалы бақылау, қорытынды бақылау, күнделікті бақылау	D)   күнделікті бақылау,  машиналы бақылау, қорытынды бақылау	E)    өзіндік бақылау , тақырыптық бақылау,  сабақтық бақылау, рейтинг-тестік
31. Оқыту процесінде қалыптасқан бақылау формалары
A)   ұжымжық, топтық, дербес 
B)    дербес, топтық, жекелік 
C)  фронтальды,  сыныптық, дәстүрлі емес
D)   дәстүрлі, фронтальды, топтық, дербес	E)   фронтальды, топтық, дербес
32. Қазақ тілі бойынша жүргізілетін диктант түрлері 
A)    мәтіні өзгертілмеген диктанттар және мәтіні өзгертілген диктанттар
B)   бақылау, буын диктанты
C)   өздік диктанты, сөйлем диктанты	D)   түсіндірме диктанты, бақылау диктанты	E)   қорытынды диктант, сөз диктанты
33. Түсіндірме диктант түрлері
A)    өздік диктанты, шығармашылық диктант
B)   ескерту диктанты,  терме диктанты
C)   сөздік диктанты, бақылау диктанты	D)   есту диктанты,  көру диктанты	E)   бақылау диктанты, көру диктанты
34. Мектеп оқушыларының білімін бағалау үшін  өткізілетін диктанттардың сөз саны VІІ сынып үшін шамамен мынадай нормаларда белгіленуі тиіс
A)    170 -180 сөз
B)   190 - 200 сөз
C)   120  - 140 сөз	D)   140 -160 сөз 	E)   200 -  210 сөз
35.  VІІ сыныптағы жазба, жаттығу, үйрету және бақылау жұмыстарының саны төмендегі мөлшерде белгіленеді
A)    алты диктант, үш мазмұндама, екі сынып және екі үй шығармалары
B)   бес диктант, екі мазмұндама, екі сынып және үш үй шығармалары
C)   сегіз диктант, төрт мазмұндама, үш сынып және бір үй шығармалары	D)   сегіз диктант, төрт мазмұндама, екі сынып және екі үй шығармалары	E)   үш диктант, бес мазмұндама, екі сынып және екі үй шығармалары
36. Мазмұндама түрлері  
A)    қысқа мазмұндама, толық мазмұндама, бақылау мазмұндама
B)   аяқталған мазмұндама, аяқталмаған мазмұндама
C)   сурет бойынша мазмұндама, толық мазмұндама	D)   дайын әңгіме бойынша мазмұндама, қысқы мазмұндама	E)   дайын әңгіме бойынша мазмұндама, сурет бойынша мазмұндама, кино, диафильм бойынша мазмұндама
37. Мектеп оқушыларының білімін бағалау үшін  өткізілетін мазмұндама мәтінінің көлемі    VІІ сынып үшін шамамен мынадай нормаларда белгіленуі тиіс
A)    200-250 сөз
B)   190 - 200 сөз
C)   400-450 сөз	D)   140 -160 сөз 	E)   300-350 сөз
38. Дамыта оқыту технологиясының негізін салған ғалымдар
A)  Т.В.Кудрявцев, М.И.Махмудов  
B)   Я.А.Коменский, Т.И.Шамова
C)   Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, А.М.Матюшкин	D)   Л.С.Выготский, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин	E)    Л.Н.Ланда, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин
39. Проблемелық оқыту технологиясының негізін салған ғалымдар
A)  Т.В.Кудрявцев, М.И.Махмудов  
B)   Я.А.Коменский, Т.И.Шамова
C)   Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, А.М.Матюшкин	D)   Л.С.Выготский, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин	E)    Л.Н.Ланда, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин
40.  Тілдік материалды жеңіоден ауырға, оңайдан қиынға, жайдан күрделіге қарай оқыту керек деген дидактиканың принципін өте тиянақты ұстаған және кез келген тілді үйретуді <<қарыптан>>, яғни, әріптен, әліпбиден бастау қажеттігін ұсынған ғалым.
A)  А.Байтұрсынов
B) С.Жиенбаев
C) Ы.Маманов	D) Ж.Аймауытов	E)  Х.Досмұхамедов
41.  Синтаксисті оқытуды зерттеген ғалым
A)  С.Жиенбаев
B) Т.Қордабаев
C) Х.Арғынов	D) К.Жақсылықова	E)  Ф.Оразбаева
42. А.Байтұрсыновтың <<Қай әдіс жақсы?>> мақаласы қай жылы және қандай журналда жарияланды?
А)  1926 ж. <<Еңбек>> журналы
В)  1926ж. <<Қазақ тілі>> журналыС)  1924 ж. <<Тіл тағылымы>> журналыД)  1922 ж. << Қазақ газеті>>Е)  1928 ж. <<Жаңа мектеп>> журналы
43. А.Байтұрсыновтың тілді оқытудың әдістемесіне арналған әдістемелік еңбегін атаңыз.
А)  <<Баяншы>>
В)  <<Тәрбиеге жетекші>>С)  <<Комплексті оқыту жолдары>>Д)  <<Ана тілін қалай оқыту керек>>Е)  <<Оқыту жайында>> 
44. А.Байтұрсыновтың Телжан Шонанұлымен бірігіп шығарған еңбегі неше бөлімнен тұрады және ол қандай материалдарды қамтиды?
А)  2 бөлім, 1-і тәрбиеге қатысты,   2-і  психологияға қатысты
В)  3 бөлім, 1-і тәрбиеге қатысты,   2-і  психологияға қатысты
      3-і тілге қатыстыС)  2-бөлім тілге қатысты, 2-і өнерге қатыстыД) 2 бөлім, 1-і әдебиет, тұрмыс, еңбекке қатысты
      2-і ғылым, ғылыми танымға қатысты  Е)  4 бөлім, 1-і тәрбиеге қатысты,   2-і  психологияға қатысты
      3-і педагогикаға қатысты, 4-і ғылымға қатысты
45. М.Жұмабаевтің әдістемелік еңбегін атаңыз
А)  <<Сауатты бол>>
В)  <<Баяншы>>С)  <<Оқыту жайында>>Д)  <<Сауат ашқыш>>Е)  <<Жаңа әліппе>>
* М. Жұмабаевтің <<Сауатты бол>> әдістемелік еңбегінде қандай әдіс қолданылған?
А)  Қиыннан оңайға қарай үйрету
В)  Оңайдан қиынға қарай үйретуС)  Жалпылау әдісі арқылы үйретуД)  Жалқылау әдісі арқылы үйретуЕ)  Жалпылаулы-жалқылаулы әдіс арқылы үйрету
* М.Жұмабаевтің <<Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолы>>  еңбегі неше бөлімнен тұрады және бөлім атауларын анықтаңыз.
А)  2 бөлім, 4 жылдық бастауыш   мектебіндегі ана тілі, ана тілі сабағының сабақтан тыс түрлері
В)  2 бөлім, бастауыш мектебі, еңбек мектебі,С)  4 бөлім, бастауыш мектебі, еңбек мектебі, 4 жылдық бастауыш   мектебіндегі ана тілі, ана тілі сабағының сабақтан тыс түрлеріД) 3 бөлім,  бастауыш мектебі,   4 жылдық бастауыш   мектебіндегі ана тілі, ана тілі сабағының сабақтан тыс түрлеріЕ)  2 бөлім,  бастауыш мектебі, 4 жылдық бастауыш   мектебіндегі ана тілі
*  М.Жұмабаевтің <<Педагогика>> оқулығы  неше бөлімнен тұрады және қанадай мәселелер қамтылған?
А)    2 бөлім, тәрбие мәселесі, оқыту мәселесі
В)   3 бөлім, тәрбие мәселесі, оқыту мәселесі, педагогика мәселесіС)   4 бөлім, тәрбие мәселесі, оқыту мәселесі, педагогика мәселесі, психология мәселесіД)   2 бөлім, дидактика мәселесі, тәрбие мәселесіЕ)   2 бөлім, педагогика мәселесі, психология мәселесі 
*  Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми-зерттеу әдістерін атаңызА) Талдау, зерттеу, бақылау, көрнекілік әдісіВ)  Бақылау, жеке әңгімелесу, эксперисент әдісі, экскурсия әдісіС)  Талдау, зерттеу, бақылау, жеке әңгімелесу, эксперисент әдісіД)  Зерттеу, бақылау, жеке әңгімелесу, кітапты пайдалану әдісіЕ) Жеке әңгімелесу, зерттеу,  бақылау, ауызша мазмұндау әдісі
* Ж. Аймауытовтың қандай еңбектерінде әлеумет тәрбиесінен бастап ұлттық тыныс  -  тіршілік, адамгершілік әлем, еңбек тәлімі, ата-ана орны, бала мінезінің алуан қырлары т.б. тақырыптар кең қаралады?А) Тәрбиеге жетекшіВ) ПсихологияС) Жан жүйесі мен өнер таңдауД) Жаңа ауылЕ) Берілген жауаптардың бәрі дұрыс
*  Ж.Аймауытов хат тану ісін жеңілдету жолдарын қандай мақаласында сөз етеді?А) <<Емлені оңайлату жобасы>>В) <<Ана тілін қалай оқу керек>>С) <<Жазу таңбаларын азайту туралы>>Д) <<Мектеп қандай болу керек>>Е) Барлық жауаптар дұрыс
*  Ж. Аймауытов ұсынысы бойынша  тілді оқыту қалай жүру керек ?А) Жазу  -  сызу (емле) үйретуВ) Сөйлеуге, шығарма жаздыруға төселдіруС) Тіл бақылау (грамматика)Д) Әдебиет жайынан кеңес құруЕ) Барлық жауаптар дұрыс
*  Ж. Аймауытов ой жүйесінде қандай екі әдісті негізгі деп санайды?А) Ғылым мен дидактикаВ) Ғылым мен өнерС) Ғылым мен шәкіртД) Ғылым мен педагогикаЕ) Ғылым мен психология
*  Ж.Аймауытов оқытудың басты түрлеріне нені жатқызады?А) Сөйлеу мен қорытындылауВ) Бірдей өздік жұмыс беруС) Сөйлеу мен сұрауД) Өз білімдерін толықтыруЕ) Барлығы дұрысА) Кез келген
*  Ұластыру дегеніміз не?А) Бір нәрсені тереңінен толғап, қарастыруВ) Қайсыбір зат, нәрсені өзгелердің қатарына қою, ерекшелігін табуС) Ақыл жұмысының құрамдас бөлігі әрі бір нәрсенің басқа зат, құбылыстармен байланысын айыруД) Дерек, мағлұматтарды бірте-бірте беруЕ) Анықтамалар дұрыс емес
*  Ж.Аймауытов <<Оқытудың жанама құралдарына>>   нені жатқызады? Қатесін тап. А) Тың деректерВ) Сабаққа қатысты материалдарС) Оқушымен арадағы сұрақ  -  жауапД) Оқушымен арадағы қарым - қатынас жоспарыЕ) Оқушының қабілеттерін дамыту, жазу, сурет салу
      57. Сабақты жүйелі оқытуға қатысты жарияланған Ж. Аймауытов еңбегі	А) <<Ана тілін қалай оқыту керек>>	В) <<Тіл туралы>>	С) <<Комплекспен оқыту жолдары>>
	Д) <<Тәрбиеге жетекші>>
	Е) <<Психология>>    58. М. Жұмабаевтың бастауыш мектепте ана тілін оқыту жолдарын сөз етіп, нақты әдістемелік нұсқаулар беретін еңбегі қайсысы?	А) <<Сауатты бол>>	В) <<Бастауыш класта ана тілі>>	С) <<Сын>>
	Д) <<Жазылшық оқу құралдары һәм мектебіміз>>
	Е) <<Бала тәрбиелеу жолдары>>
      59. М. Жұмабайұлы бастауыш сыныптың ІІІ  -  ші жылына ұсынған дағдыландыру жұмыстарын көрсет .	А) Аздан жаттаған өлең, мысалдарын дұрыс, ашық айтуды оқи білу	В) Ұсынған әңгімелерін һәм басынан кешкен оқиғаларды мұғалімнің жетекші сұрауларының жәрдемімен қайта ауызекі айтып бере алуы	С) Бастан кешкен оқиғалар бойынша ойдан әңгіме құрастыруға тәжірибе жасау
 	Д) Бір белгілі әңгімеге ұқсас екінші әңгімені ойдан шығарып айта білу	Е) Салған суреттерінің астына өзінің атын жаза білуі
60. А.Байтұрсынов негізін салған әдіс
A)  Түсіндірмелі әдіс
B) Салыстырмалы  әдіс
C) Эвристикалық әдіс	D) Дыбыс негізінде сауаттандыру әдісі	E) Әңгіме әдісі
 


5. ӨЗГЕРІСТЕРДІ ТІРКЕУ ПАРАҒЫ

Өзгерістің рет нөмірі
Құжаттың тарауы, пункті
Өзгеріс түрі (ауыстыру, жою, қосу)
Хабарламаның нөмірі және күні
Өзгеріс енгізілді




Күні
Аты-жөні, қолы, қызметі










































6. ӘРІПТЕСТЕРДІҢ ТАНЫСУЫ
№
о/қ
Қызметі
Аты-жөні
Уақыты
Қолы
Өзгерту №
Уақыты
Қолы
































































































































































































































































































                                                            

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс