Қойдың терісі

                                 Тарау 4
                Аң терісі - үлбір шикізаты
                   Шикізатты стандарттау
	Стандарттар аң терісі-үлбір шикізатының бірнеше ұқсас түрлеріне немесе біреуіне қойылады. Олардың мазмұнына байланысты құрлымы болады және негізгі үш бөлімнен тұрады: техникалық талаптар; қабылдау тәсілі және зерттеу әдісі; қаптау, таңбалау және тасымалдау. 
	МЕМСТ-тың бірінші бөлімінде сапасын талап ететін шикізат белгілерінің сипаттамасы мен түрлерінің атауларын,  құрайды,  сәйкес көрсеткіштер бойынша (өлшеміне, сортына, ақауларына, жүнді жабынның биіктігіне, бояуына және т.б) сорттау тәсілдерін құрайды. 
	Екінші бөлім шикізатты қабылдау тәсілін және олардың сапасының бақылау әдісін құрайды. 
Үшінші бөлімде қаптау, таңбалау және тасымалдау тәсілдері түсіндіріледі немесе қандайда бір шикізат түрлерін таңбалау және қаптау бойынша кәзіргі МЕМСТ-ға сәйкес нұсқау беріледі.  
Стандартт		((ар бөліміне кіретін элементтер:
* Аңтерісі  -  шикізатының қай түріне нұсқау кәзіргі стандартта таралған. 
* Берілген шикізат түрлерінің типтік белгілерін сипаттау.
* Теріні алғаш өңдеудің сапасына талап (алу, правка, консервілеу).
* Жүнді жабынның жұмсақтығы және боялуы, қалыңдығы, биіктігі, өлшемдері негізінде кряжа бойынша теріні бөлу.
* Малдың жеке негізі мен жастық өзгеруінің, жыныстық ерекшелігі негізінде өлшемі бойынша теріні бөлу. Тері өлшемін ауданы бойынша анықтайды: терінің ортаңғы бөлігінің еніне  -  көз арасынан құйрығына дейінгі қашықтықтағы ұзындықты көбейтеді. Клеткалы қара күзен терісінің өлшемі терінің параметрі де, ұзындығы мен енімен қатар бірге есептеліп анықталады. 
Жабайы мысық, құндыз, борсық, сібір күзені, саршұнақ, тарбаған, күзен, аю терілері өлшеміне қарай бөлінеді. 
Сұрғыш-қара клеткалы түлкі терілері ұзындығы мен еніне байланысты екі өлшемге бөлінеді. 
* Терілерді түсіне қарай (түс категориялары) бөлу де қарастырылған, мысалы, бұлғын терісі үшін 7 түс, клеткалы қара күзен терісіне 18 түс, сұрғыш қара түлкі терісіне 3 түс, қара-бура 2 түс, көгілдір түлкі 3 түс, саз құндызы-7 түс.
* Терілерді сорт бойынша бөлу. Тері сорттары дегеніміз-ол жүнді жабындары бірдей дамыған және бір аймақта табылған аңдар түрлерінің терілерінің тауарлық қасиеттерінің жиынтығы. Аң терілерінің түрлеріне байланысты 2,3 және 4-ші сорт болып құрылады. Мысалы ақ түлкі терісі үшін 4-ші сорт, ал бұлғын терісі үшін 2-ші сорт қарастырылған.
* Теріні ақау топтары бойынша бөлу. Ақаусыз терілер-олар жіберілетін өлшемдегі ақаулы терілер немесе ақауы жоқ терілер болып саналады.
Кішкене жіберілген ақау, теріге қойылған бағадан жеңілдетуге сұралмайтындай болуы керек. Ақауларға байланысты терілер І, ІІ, ІІІ-ші топ ақаулары болып бөлінеді және т/б. 
* Ақау жиынтықтарына байланысты жеңілдіктер туралы нұсқау.
* Стандартқа сай емес терілер, яғни МЕМСТ нормаларын бұзатын ақаулары және кемістіктері бар терілерге нұсқау.
* Қабылдау және бақылау әдістерінің тәсілдері. Стандартқа бірінші сорттағы, ақаусыз ірі өлшемді тері құнынан пайызды тері сапасының құны көрсетілген кесте бірге ұсынылады. Сапа құны органолептикалық әдіспен жүзеге асады. 
* Қаптауға, таңбалауға, тасымалдауға және шикізатты сақтауға талаптар.
* Жеткізіп берушіге кепілдеме.


       Аң терісі-үлбір шикізатын сұрыптау
	Аң терісі  -  үлбір шикізатын сұрыптау стандарттармен негізделеді. Шикізаттар (өңделмеген терілер) МЕМСТ-тар бойынша сортталады: қозы және лақ терілері 20959 МЕМСТ бойынша, қаракөл  -  10327 МЕМСТ бойынша, қара таза тұқымды қаракөл 8748 МЕМСТ бойынша, үлбір және тондық қой терілері  -  8439 МЕМСТ бойынша, романовтық - 6192 МЕМСТ бойынша, құлын үлбірі 21275 МЕМСТ бойынша, үй мысықтары терісі  -  11261 МЕМСТ бойынша, бұлғын терілері  -  27571 МЕМСТ бойынша, ақ тышқан және ласка терілері 12565 МЕМСТ бойынша, кәмшат терісі-6677 МЕМСТ бойынша, қызыл түлкі терілері, крестовка түлкілері, сиводушка түлкі терілері және қарсақ терілері  -  14174 МЕМСТ бойынша, ақ түлкі терілері  -  7747 МЕМСТ бойынша, ақ қоян терілері  -  11028 МЕМСТ бойынша, ондатр терілері 2966 МЕМСТ бойынша, нутри терілері  -  2916 МЕМСТ бойынша, теңіз мысық терілері  -  2897 МЕМСТ бойынша, итбалық терілері  -  11480 МЕМСТ бойынша сортталады және т/б. 
Терілерді сорттау МЕМСТ  -  тың талаптарына сәйкес өлшемдерді өлшеу мен сапа құнына негізделген.
Аң терісі  -  үлбір шикізаттарының сапасы жүнді жабынның жағдайына (үлпілдегіне, жылтырлығына, қалыңдығына, биіктігіне, жібектігіне), былғары тканінің беріктігіне, ақауларға байланысты болады. Сапа құны әдетте органолептикалық әдіспен, яғни жете қадағалаумен жүргізіледі.
Сорттауда теріні түріне, кряжасына, сортына, ақауларына қарай бөледі. 
Сол уақытта күрт айқындалған жыныстық және дара өзгергіштікпен терісі қымбат аңдардың жеке түрлері үшін, стандарт терінің өлшемдері, түсі, жүнді жабындының суреті бойынша сұрыптуды енгізеді. 
Сұрыптауды жеткілікті жарықта, еңдұрысы күндізгі жарықта (жарқын күн жарығында емес), жеткілікті жалпақ (1м-ден тар еес), тегіс сүргіленген үстелдерде жүргізеді. Электр жарығының спектрін күндізгінің спектріне жақындатаын, күндізгі шам жарықтары қолдануға жол беріледі. 
Сұрыптаудың негізгі әдістері.
* Терлердің барлық партиясын түрлер бойынша бөлу.
* Терінің ақауларын және сұрыптарын, түстерін, өлшемдерін, кряждарын анықтау:
Терілерді тексеру барысында жнді жабындысы тегіс және бірқалыпты жататындай етіп сілку қажет. Ұсақ терілерді (сусар, қара күзен, саз күзен, ондатр, т/б) сол қолмен жаясынан, оң қолмен тұмсығынан ұстап, оң қолмен толқы тәрізді қозғалыстармен сілкілейді. Көбірекірі терілерді жаясынан үстелге салады және сол қолмен қысыңқырайды, ал оң қолымен тұмығынан ұстап, толқын тәрізді сілкілейді.
Қылшығы сыртқа бағытталған терілерде сұрыптаушы алдымен жота бөлігінің бойымен жүнді жабындының күйін тексереді, артынан теріні құрссақ жағынан тексереді. Мойын мен жалартын ерекше мұқият тексеру керек, өйткені басқаларға қарағанда, осы үлскілерде күзде қылшығы кешірек жетіледі, көктемде түлеудің басына таман қылшығы сирей бастайды. 
Сыртқа былғары ұлпасымен бағытталған терінің сұрыптарын анықтауда басты назар тері ұлпасының күйіне және түсіне, оның тығыздығына және майлылығына бөлінеді.   
Ары қарай ақаулар мен олардың өлшемдерін анықтайды. Бұл операция маңызды мәнге ие, өйткені өделмеген терілерде кейбір ақаулар аз байқалады және өңдегеннен кейін ғана анықталады.
Тері лпасымен сыртқа бағытталған терілерде сызаттар, тесіктер, қан ұюлар, тістелгендер жақсы көрінеді.  Осындай терілерде жүнді жабынның ақауларын анықтау қиынырақ. Қылшықтары сыртқа бағытталған терілерде ақауларды анықтау барысында, қылшығы тегіс және үлпілдеп жататындай етіп, алдын-ала сілкілеу қажет, сонда соғылған жерлер мен ойылған жерлерде тегіс емес қырқылған жүнді жабындының дақтары анық байқалатын болады. Осы түрдегі терілерде қанау, ойылғандар, дақтар және қылшықтардың сиреуі, тесіктер, сызаттар жақсы көрінеді. 

Шикізат партияларын қабылдау, сақтау және жинақтау
Шикізатты қабылдау
Тері өнеркәсібінің кәсіпорнындағы шикізатты дайындау және бірінші өңдеу цехі немесе үлескей жеткізушілерден шикізатты қабылдауды, сақтауды, өндірістік партияларды жинақтауда және оларды шикізатты  -  бояу өндірісіне беруді жүзеге асырады. 
Жеткізушілерден шикізатты қабылдау нормативті құжаттармен белгіленген талаптарға сәйкес жүреді. 
Тасмалдаушы органдардан шикізатты қабылдауды кәсіпорынның сенімді тұлғасы жүзеге асырады. Бұл кезде вагонның (контейнердің) техникалық және коммерциялық күйін, жүктің күйін, ыдыстың күйін, сондай-ақ бақылау бауы мен пломбалардың сақталуын (орындарды іште тексеруден басқа) тексереді. Нәтижесінде залал келуі мүмкін болатын, анықталған бұзушылықтарды коммерциялық актімен куаландырады, актіні құру тәртібі жүктерді тасымалдау ережелерімен белгіленген.
Орындар саны бойынша шикізат  партиясын қабылдауды <<А>> литерінің қабылдау актісімен рәсімдейді. Қабылданған партия туралы мәліметтерді шикізат түсуін есептеу журналына тіркейді.
Орындар саны бойынша қабылданған терілердің партиясын, қалбырлаудың әр түрлі әдістерінің шикізаттарын араластырмай және партияларды дараламай, даралар саны бойынша  қабылдауды жүзеге асырғанға дейін жеткізу бөлімінде қалтырады.
Ветеринарлық куәліксіз түске шикізат партиясын басқа шикізаттардан бөлек оқшаулағшқа орналастырады. 
Шикізат партиясын жеткізу бөлімінен сұрыптау бөліміне тасымалдайды. Жүкорындарын ашады, олардан қаптау парақтарын алады. Терілерді түрлері бойынша қайта есептейді, олардың санын қаптау парақтарындағы жазбамен  және партияға сипат тізімді салыстырады. Даралар саны бойынша қабылдаудың нәтижесін ораудан босату парағымен рәсімдейді.
Жеткізушінің автокөлігімен пломбаланбаған жүк орындарында жеткізілген шикізат партиясын даралар саны бойынша (орындар саны бойынша қабылдаудан өтіп) қабылдайды, терілер санын <<А>> литердің қабылдау актісінде көрсетеді. Даралар саны бойынша шикізат партиясын қабылдауды жеткізу немесе сұрыптау бөлімінде жүргізеді.
Саны бойынша қаблданған терілерді биркаларда көрсетілген стандартты топтар және түрлер бойынша жеке іледі немесе жинайды. Қара күйенің дернәсілдерімен немесе теріжегішпен зақымданғанда, жәніктердің таралуына жол бермей, арнайы бөлінген жерде шкізатты тазалайды. Қажет болғанда терілердің илеу алдындағы жораларын жасайды. Жинақтау алдында сапасы бойынша қабылдаудан кейін терілерден биркаларды кесуге және обрядкасын жүргізуге жол беріледі. Өңдеу технологиясын талапатарына сай үй қояндарының терілерін дискті машинада кеседі. Қзынқылшықты түбіт түрлерінің терілерін сілкиді немесе тарайды және сапасы бойынша бағалауға арналған сұрыптау үстеліне жаяды. Мүмкіндігінше тез қабылданатын теріжегішпен  және қара күйемен зақымдалған, қанағаттанарлық емес қалбырланған, бактериялық шикізатты қоспағанда, қоймаға түсу тәртібі бойынша партиялар сапасы бойынша қабылдауға беріледі.
Сапасы бойынша қабылдауға, түсетін шикізаттың партиясындағы, әрбір тері ұшырайды. Сапасы бойынша терілерді қабылдау сұрыптау жолымен, яғни стандарттар талаптарына сәйкес сыртқы тексеру, аудан өлшемдерін анықтау және ақаулар тобын белгілеужолымен жүргізіледі.
Сапасы бойынша қабылданған шикізаттың партиясын қайта өңдеуге дайындайды. Осы мақсатта көз тесіктері арқылы терілерді орамдарға байлайды және қаптарға салады. Штабелдерде смақталатын шикізат түрлерінің қатарына терілерді алдын ала байлау қажет емес. Терілерді байлап, қаптарға салу үшін зығыр-джутты-кенафты матаны және жіп, шпагат немесе таспа  -  материалдарының бірін қолданады. Бунттарға (орамдарға, қаптарға, терілерге) бекітілген биркаларды (затбелгілерде) немесе әр бір теріні (үй қояны, саз құндыз, қой, қаракөл) немесе орамдағы жоғары теріні таңбалауда соңғы бағалаумен сәйкес сапаның стандартты грациясын қояды. Терілерді таңбалауға теріилеу өндірісінде қолданылатын жабынды бояуды, балауызды немесе механикалық қарындашты қолданады. Терілер партиясының сапасын бағалаудың нәтижелері бойынша жеткізушімен есептесуге арналған <<Б>> литерінің қабылдау актісін құрайды. Шикізат қозғалысын есептеуді карточкаларда жүзеге асырады, оған <<Б>> литерінің актісінен мәліметтерді енгізеді.
Сақталуы тиіс шикізатты сақтауға арналған бөлмеге тасымалдайды.

Шикізатты сақтау 
Шикізатты сақтау қысқа уақытты немесе ұзақ мерзімді болуы мүмкін
Бір айдан артық емес шикізаттың сақталуы қысқа уақытты деп саналады. Қалбырлаудың құрғақ әдістеріндегі терілер үшін ұзақ сақтаудың шекті ұзақтығы 2 жылдан аспауы керек, ал қалбырлаудың дымқылтұздалған және қышқыл тұзды әдістеріндегі терілер үшін -1,5 жыл (екі қысқы және бір жазғы маусым)
Толық майсыздандырылмаған, толық кептірілген, теріжегішпен немесе қара күйенің дернәсілімен зақымдалған, бактериалық зақымдануға күдікті терілер ұзақ сақталмайды, оларды алдыңғы кезекпен қайта өңдеуге жібереді.
Дымқыл тұздалған қалбырлаудың шикізатын жылдың суық уақытында 4-100С  - ден жоғары емес температурада, ал қалған уақытта-шикізатты сақтауға арналған бөлмені +50С  - ден артық емес температураға дейін салқындату шартында ғана ұзақ сақтауға жібереді. Дымқыл тұздалған ит терісін ұзақ сақтауға жинамайды. 
Аң терісі-үлбір шикізаттын сапасының стандартты градациялары, қалбырлау әдістері, түрлері бойынша жеке жинастырады. Шикізаттың аздаған қорында қалбырлаудың әр түрлі әдістер мен түрлердің терілерін араластырмай, бір неше кряжалардың, түстердің, өлшемдердің, ақаулар топтарының және сұрыптарының терілерін біріктіруге жол беріледі. Төмен есептелген терілерді осы түрдің қалған шикізатын жеке сақтайды (төмен есептегендерге 25% және одан аз есептеумен терілер, ал қаракөл-13% және одан аз есептеумен жатады).
Қымбат бағалы түрлердің терілерін ілгіштерге іледі және сөрелерге орнататын, жабық фанер жәшіктерге, картон қораптарға салады. Қымбат емес түбітті түрлердің терілерін, мысалы, қоянның, зорманның, ұсақ кеміргіштердің терілерін және түбітті шикізатты еденнен 10см кем емес биіктікпен сөрелерге сақтауға орналастырады. Бұл кезде терілерді штабелдерге жаяды немесе алдын ала орамаларға байлайды және қаптарға салады және жеке секцияларға (ұяшықтарға салады).
Теңіз аңының дымқылтұздалған терілерін полиэтилен пакеттерге салып, сақтауға бөшкелерге орналастырады. Құрғақ қалбырлау шикізатының барлық түрлерін сақтау әр түрлі конструкциялы контейнерлерде жүзеге асырылады.
Қойма бөлмесінің аудандары жетіспеушілігінде тас төселген аудандарда қалқа астында стандартты емес қой терісін сақтауға жол беріледі. Бұл кезде шикізатты штабельдерге 20см  - ден кем емес биіктікті сөрелерге қояды және брезентпен жабады. Атмосфералық жауын шашыннан шикізатты қорғау үшін, қосымша құрал ретінде полиэтилен жабындыны қолдануға жол беріледі. 
Шикізатты жәндіктер мен зақымданудан сақтау үшін, қолдану бойынша нұсқауларына сәйкес, хлорофосты, дихлофосты немесе басқа инсектицидтерді қолдана отырып шикізаттың және цех бөлмесінің алдын-алу және мәжбүрлі (жәндіктер пайда болған жағдайда) дезинсекциясын жүргізеді.
Сақтауға жинаудың барысында дымқылтұздалған және қышқыл-тұздалған қалбырлаудың шикізатын аздап тұздайды. Қойдың терісін фартукты немесе ашық әдіспен жаяды және әр бір теріні парадихлорбензол немесе натрий гексафторсиликаты-антисептиктермен бірге натрий хлориді қоспасымен тұздайды.
Құрғақ қалбырлаудың шикізатына сақтауға салар кезде нафталин немесе парадихлорбензол себеді: тығыз құрғақ шикізат-тері ұлпасы мен қылшық жағынан, құрғақ тұздалған және ашыған-құылшық жағынан. Түбіттің құнды түрлерін сақтауда қапшықтарға немесе қағаз пакеттерге оралған инсекцидтерді қолданады.
Дымқылтұздалған және қышқыл-тұзды қалбырлаудың түбітті тері шикізатын сақтауда тоңазытқышты қондырғымен бөлмедегі температура 0-50С болуы керек; тоңазытқышты қондырғысыз -200С-ден жоғары емес; ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 70-80%, 70%-дан төмен ылғалдылықты шикізаттың штабелдерін қатты тұздалған ерітіндіге батырылған қапшықпен жабады.
Тығызқұрғақ және құрғақ тұздалған, сондай-ақ ашытылған қалбырлаудың шикізатын сақтау кезінде тоңазытқышты қондырғымен бөлмедегі температура 0-100С болуы керек, тоңазытқышты қондырғысыз 10-250С, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55-65%.
Қойманың әр бір бөлмесінде температураны және ауаның салыстырмалы ылғалдылығын бақылайды; психрометр көрсеткіштерін жазда күнделікті, жылдың басқа уақытында аптасына 1-2 рет журналға жазады.
Ауаның төмендеген салыстырмалы ылғалдылығында бөлмедегі еденді су себе отырып, ыл,алдандырады. Көгерген бөлмені кептіру үшін құрғақ ауарайында желдетеді. Ауаның жоғарлаған температурасында тоңазытқышты қондырғысыз бөлмелерді таңғы сағаттарда желдетеді.     
Штабельдерде сақталатын ши кізаттың күйін штабельдің ішіндегі және бөлмедегі температураларды салыстырумен бақылайды. Штабельдің ішіндегі температураны, қоюында штабельдерге салынған, арнайы науаларға қондырылған, термометрлермен өлшейді. Термометрлердің көрсеткіштерін мамырдан-қыркүйек айларында екі күнде бір рет журналға жазады; наурызда, сәуірде, қазанда, қарашада-апта сайын, желтоқсаннан бастап ақпан бойы-екі аптада бір рет. Егер апта бойына штабель ішіндегі температураның өсу қарқыны бөлме температурасының өсу қарқынынан асып кетсе, онда штабель жайсыз деп саналып, алынады.
Тығыз құрғақ және құрғақ тұздалған қалбырлау шикізатының штабельдерін сәуір мамырда оның күйіне тәуелсіз бөлшектейді.

Сапалы шикізатты жаңа штабельдерге салады.
Өндірістік партияларды жинақтау 
Кең сұрыптамаға қарамастан, аң терісі  -  үлбір шикізат түрлерінің көпшілігі кейбір жалпы белгілерге ие, олар технологиялық үдерісті құрудың жалпы қағидалы сызбасын және біріңғай  тәсілдерін қолдануға мүмкіндік береді. Терілерді өңдеудің үдерістері мен операцияларын шартты түрде келесі түрмен топтастыруға болады: өндірістік партияларды жинақтау, дайындау операциялары, өңдеу және бөлу операциялары. 
Стандартты және өндірістік белгілері бойынша бір текті       және біруақытты бір жабдықта өңделетін және біріңғай құжат бойынша бір операциядан басқасына берілетін терілердің тобын өндірістік партия деп атайды. Тұқымы және кряжасы, қалбырлау әдісі, тері ұлпасының қалыңдығы, сұрпы, ақаулар тобы, ауданы, түсі және жүнді жабындының қоюлығы-өздерінің негізгі белгілері бойынша шамамен бірдей терілерден өндірістік партияларды жинақтайды.
Өндірістік партияның өлшемін ( даралар санын, шикізат салмағын) жабдықтың сиымдылығына  байланысты белгілейді. Шикізаттардың көптеген түрлері үшін есептік ретінде терілердің салмағы қабылданған. Қой терісі партиясының өлшемін сондай-ақ терілердің жалпы ауданының, олардың жүнділігінің, қалбырлау әдісінің есебімен белгілейді.
Шикізаттың өндірістік партиясын терілердің нақты түрін өңдеудің істегі технологиясының талаптарына сәйкес жинақтайды. Сақтауға арналған терілерді жинау алдында өндірістік партияны жинақтауға  жол беріледі. Шикізаттың жинақталған өндірістік партиясын өңдеуге жіберудің алдында өлшейді.                          
Өндірістік партияның көлемі және оны құратын терілердің сапалық сипаты  туралы мәліметтердің негзінде шикізатты жіберуге жөнелтпе құжатты және өндірістік төл құжатты рәсімдейді. Партияның сапасы мен көлемі туралы мәліметтерді шикізат шығынының ведомосіне және шикізат қозғалысын есептеу карточкасына енгізеді.
Шикізат дайындау цехінің бөлмесінде жинақталған терілердің өндірістік партиясын, терілерді өңдеудің істегі технология талаптарына және шикізат партиясының техникалық құжаттама мәліметтеріне, таңбалауға терілерде дәйекті сапасының сәйкестігін тексере отырып, шикізатты бояу өндірісінің өкілі саны және сапасы бойынша қабылдайды.
Сапасы бойынша қабылдау тұтастай немесе іріктей бақылау жолымен жүргізілуі мүмкін.
Қабыл дауға ұсынылатын өндірістік партияға партияның көлемінен ауытқуларға  жол берілуі,  %, артық емес;

* Өлшемді бойынша, ауданы бойынша 2;
* Сұрыптылығы бойынша (аралас сұрыптауға) 5;
* Ақаулардың тобы бойынша 2;
* Кряжалар бойынша 3;
* Түсі бойынша 5;
* Тері ұлпасының ұалыңдығы бойынша 5.
Айырмалардың жалпы қосындысы партияның құнынан 0,5% аспауы керек. Іріктеуге терілерді жүйелеу әдісімен алады: біріншісі  - алғашқы 10 теріден туынды ерікті, кейінгілері - әр бір он теріден кейін. Әртүрлі сапа градацияларының терілер санына  пропорционалды бақыланатын партияның әртүрлі бөліктерінен терілерді алуға жол беріледі. Егер іріктеуде терілер сапасын тексеру барысында табылған ауытқулардың саны белгіленген рұқсаттардан аспаса, партия шығару құжаттары бойынша қабылдануы мүмкін. Егер іріктеу бойынша ауытқулар белгіленген рұқсаттардан асып кетсе партия ақаулы деп танылады, яғни тұтас бақылау жолымен сапа көрсеткіштері көрсетілген таңбалауға сәйкес келмейтін терілерді бөледі. Бұл терілер сапа көрсеткіштері таңбалауға сәйкес келетін терілермен алмастырылады немесе партия толықтай қоймаға қайтарылады және құжаттармен сәйкесті рәсімделеді.

Тарау 5
Аң терісі  - үлбір жартылай фабрикаты
Аңтерісі  - үлбір шикізатын және тондық қой терісін өңдеудің негіздері
Аңтерісі - үлбір жартылай фабрикатын алу мақсатында шикізатты өңдейді, ол келесі негізгі топтарға жатады: аң терісінің шикізаты (аң терісі және тондық қой терісі, қаракөл, ешкі, үй қоянының, мысықтың, иттің, құлынның, т.б. терісі); теңіз аңының терісі (теңіз мысығы мен итбалықтың терісі).
Аң шикізаты мен жартылай фабрикатының баланысында аң терісі мен тондық қой терісі көбірек мәнге ие, олардан бас киімнің, жағалардың, пальтолардың, пиджактардың, спорттық костюмдердің үлкен сұрыптамасы өндіріледі. 
Аң терісі өнеркәсібінің кәсіпорындары шикізатты бояу және скорняжды деп бөлінеді. шикізатты- бояу кәсіпорындарымен шығарылатын аң терілерін  -  жартылай фабрикаттар деп атайды, олар бұйымдарды пішуге және тігуге скорняжды кәсіпорындарға жіберіледі. 
Кәсіпорындар аң терілерін боялмаған (табиғи) және іртүрлі түстерге боялған, сондай- ақ имитацияланған, яғни аң терісінің шикізатына бағалы түбіттің түрін берген күйде шығарады. Мысалы, бұлғын терісін имитациялайтын, үй қоянының терісін шығарады, яғни үй қоянының терісінідегі жүнді жабынды бұлғын терісінің табиғи бояуын имитациялауы тиіс. Ұй қоянының терісін теңіз мысығына ұқсатқанда, бояудан басқа, жүнді жабындысын мысықтың жүнді жабындысындағы биіктікке жуықтатып қырқады.қой терісін теңіз мысығына немесе камшатқа ұқсатқанда, жоғарыда аталған операциялардан басқа, қой терісіндегі бұйраланған қылшықты түзету жүргізіледі. Аң терісінің өндіріс технологиясына дайындық операциялары, өңдеу және әрлеу операциялары кіреді.
Әдемі табиғи бояумен шикізатты боямайды, өңдеуден кейін кептіреді, артынан әрлеу операциясына жібереді. Егер шикізатты бояу қажет болса, онда оны кептіргеннен және әрлеуден кейін бояуға жібереді, бояғаннан кейін қайта кептіреді және әрлеу операцияларына  ұшыратады.
Сондай-ақ үздіксіз әдісті қолданады, яғни аралық кептіру мен әрлеу операцияларын аттап, өңдеуден кейін бірден жартылай фабрикатты кептіреді және әрлейді.
Жоғарыда келтірілген әдістер бойынша өңдеу үдерістерінің сызбалары келесі операциялардан тұрады.
Үздікті әдіс сулау, шелдеу, пикелдеу, илеу, майлау, кептіру, жаю, әрлеу операциялары, бояу алдындағы дайындық операциялары, бояу, шаю, кептіру, жаю, жүнді жабынды мен тері ткані бойынша әрлеу операциялары;
Үздіксіз әдіс сулау, шелдеу, пикелдеу, илеу, бояу алдындағы дайындық жұмыстары, бояу, шаю, тұздау немесе майлау, кептіру, жаю, жүнді жабынды мен тері тканін әрлеу операциялары.
Үздіксіз әдісті қой терісін, мерлушканы және тондық қой терісін өңдеу үшін қолданады. Қалған шикізатты өңдеудің үздікті әдісіне ұшыратады, өйткені қосымша операциялар аң терісінің жартылай фабрикатына жұмсақтық пен иілгіштік береді.
Өндірістік тәжірибесінде үдерістер шартты түрде екі топқа бөлінеді, өйткені өңдеудің нәтижесінде шикізат құрылымында физикалық және физико-химиялық өзгерістер жүреді.
Бірінші топқа шикізаттың қасиеттерін өзгертетін физикалық және физико-химиялық құбылыстар (сулау, пикелдеу, илеу, майсыздандыру, ашыту, кептіру, бейтараптау, улау, бояу, т.б.) жүретін үдерістер кіреді.
Екінші топ бұл механикалық өңдеу: шелдеу, бөлу, қырқу, соққылау, тарау, тегістеу, т.б.
Бірінші топтың үдерістерін жүргізу үшін өндірістік партияны қалыптастыруда, яғни, тұқымы немесе кряжасы, қалбырлау әдісі, өлшемі, тері ұлпасының қалыңдығы, сұрпы, ақаулығы, қылшықтарының қоюлығы мен түсі-негізгі белгілері бойынша ұқсас терілерді іріктейді, бұл маңызды әрі жауапты үдеріс, өйткені шикізатты өңдеудің технологиясын таңдауды анықтайды, бұл ақтық соңында дайын жартылай фабрикаттың сапасына әсер етеді.
Үлкен майлылыққа және тері ұлпасымен берік емес байланысқан жүнді жабындыға ие шикізатты жеке партияларға жинақтайды және арнайы технологиямен өңдейді. Партия жабдықтың сиымдылығымен анықталады.
Екінші топтың үдерістерін әдетте даралап орындайды.
Түбітті аң терісі шикізатын өңдеу сызбаларының мысалдары.
Өңделетін аң терісі-үлбір шикізатының әрбір түрі үшін өңдеудің біріңғай сызбалары, біріңғай технологиясы бар, бірақ шикізаттардың кейбір түрлері үшін өңдеудің топтық сызбалары болады.
Қойдың терісі. Қой терісіне майдың және майлы тердің үлкен мөлшерінің құрамы және жүнді жабындының ластануы тән. Сондықтан майсыздандыруға және жүнді жабындыны әрлеуге ерекше көңіл бөледі. Өндірістік технологиясы келесі операциялардан тұрады: сулау, жүнді жабындыны майсыздандыру, шелдеу, қылшықтарды қырқу, пикелдеу, илеу. Ары қарай көркеймеген қой терісі үздіксіз әдіспен, ал көркейген үздікті әдіспен өңделетін болады.
Тондық қой терісі. Үздіксіз әдіс бойынша шығарылады. Тері тканінің әрлеу операцияларына ерекше көңіл бөлінеді, өйткені тондық қой терісі көбірек тығыз және майланған тері ұлпасына ие. Өңдеу технологиясына келесі операциялар кіреді: сулау, жүнді жабындыны майсыздандыру, шелдеу, пикелдеу, илеу, майлау, дымқыл ажарлау, бейтараптандыру, ашыту кептіру, тері ұлпасын майсыздандыру, жүнді жабынды мен тері ұлпасын әрлеу операциялары.
Үй қоянының, мысықтың, ондатрдың, иттің терілері. Мысық пен ондатрдің терілерін, үй қоянының терісі сияқты өңдейді. Үй қоянының терісі қалыңдық бойынша әртүрлі, тығыз тері ұлпасына ие. Қылшықтардың болуы бояу үдерісін қиындатады. Қара түске бояумен үй қоянының терісін өңдеу сызбасына мысал: сулау, әрлеу операциялары, улау, бояу, шаю, тұздау, кептіру, әрлеу операциялары. 
Иттердің терілері жақсы жылу қорғау қасиеттеріне ие. Терілер тығыз және қалың тері тканіне, жоғарлаған майлылыққа ие болғандықтан, өңдеу үдерісін беткі-белсенді заттардың қатысуымен сулаудан және натрий корбанатының ерітіндісінде жуудан бастайды. Артынан шелдеу, күкірт немесе сірке қышқылымен пикелдеу, жатқызу, сүрлеу, хроммен илеу, майлау, кептіру және әрлеу операциялары жүреді.
Түбіт. Түбітті өңдеу қолмен істелетін және механикалық операциялардың үлкен санына ие тері тканін сыртқа бірнеше рет аудару, жаю, сілкілеу. Қара күзен терісін өңдеуге мысалы: сулау, пикелдеу, илеу, майлау, кептіру, тері ткані мен жүнді жабындыны әрлеу операциялары.
Қаракөл  -  мерлушка тобының терілері. Осы топтың шикізаты тығыз тері тканімен ерекшеленеді, сондықтан оны реагенттермен өңдейді, ол жұмсақ, иілгіш тері тканін алуға ықпал етеді. Өңдеуге үздіксіз және үздікті әдістерді қолданады. 
Ұсақ кеміргештердің терілері. Әдетте ұсақ кеміргіштердің (саршұнақтың, атжалманның, зорманның, т.б.) терілерін үздіксіз әдіспен өңдейді.
Түбітті аң терісі жартылай фабрикатын өндіру технологисының операцияларына сипаттамалар.
Дайындық операциялар.
Шикізатты өңдеудің негізгі технологиялық операцияларын жүргізу үшін дайындық операцияларын жүргізеді: сулау, шелдеу, жүнді жабындыны қырқу және майсыздандыру, өйткені өңдеуге түсетін шикізат көбінесе майдан, кірден, қалбырлау реагенттерінен тұрады.
  + Сулау 
Сулау теіні өңдеу технологиясында бірінші үдеріс болып табылады және антисептиктерді қосумен суда шикізаттың өңделуі болып табылады, бұл кезде шикізат сулану дәрежесі сияқты, микроқұрлым бойынша да булануға жақын күйге келеді, кір, қалбырлаузаттары, еритін ақуыздар (альбуминдер, глобулиндер) жойылады. Шикізатты суландыру келесі механикалық және химиялық үдерістері жүргізу үшін қажет.
Антисептиктерді қолдану сулау сұйықтығының температурасын жоғарлатуға және сулау ұзақтығын қысқартуға, сондай-ақ бактериалдық заымданудың алдын алуға мүмкіндік береді. Антпсептиктер ретінде формалин (формальдегидтің 40% ерітіндісі), мырыш хлориді, натрийгексфторсиликаты қолданылуы мүмкін.
Сулау ақпа немесе сүңгіту әдістерімен орындалуы мүмкін. Жақпа әдіс ертінімен сулаудан қылшықты сақтау үші құнды түбітті өңдеуде қолданылады. Ол үшін натрий хлоридінің ерітіндісін тері ұлпасына жағады, одан кейін шикізатты жатқызып қояды. Ылғалдау мен жатқызуды 2-3 рет жүргізеді. Сүңгіту әдісін қолдануға барлық операциялар партиялармен жүргізіледі. Партияларды дұрыс іріктеуге дайын өнімнің сапасы байланысты болады. Өндірістік партияны қалбырлау әдістері, сұрыптар, өлшемдер, жүнді жабындының биіктігі, бояуы, түрлері, кряжалар және ақаулар бойынша іріктейді. 
1.2. Майсыздандыру
Теңіз аңының, теңіз мысығының терлері, қой терісі, зорманың, т.б. терілері майлы заттардың үлкен санына ие, олар шикізатты өңдеуде қолданылатын ерітінділердің енуін қиындатады, кейінгі үдерістердің орындалуын бұзады. Сол уақытта шикізатты сақтаудың барысында май тотығады, жылудың мәнді мөлшері бөлінеді жәе тері ұлпасы беріктігін жоғалтуы мүмкін (ақау- майлы күйік). Майлы заттар, сондай-ақ аң терісінің сақталу үдерісінде қиындатады.
Майсыздандырудың мақсаты жүнді жабындыдан сияқты, тері ұлпасынан да майлы заттарды жою болып табылады. Жүнді жабындыға ерекше көңіл бөлінеді, бірақ майды толық жоюға болайды, өйткені қылшықтың осалдығы, морттығы, үйкелуі ұлғаяады, соңында аң терісінен жасалған бұйымдардаың күтілуі азаяды.
Кәіпорындарда майсыздандырудың келесі әдістерін қолданады: эмульсиялық және органикалық еріткіштерде.
* Механикалық операциялар.
* Механикалық операцияларға жүндерді қырқу мен шелдеу кіреді.
Жүндерді қырқ алынатын жартылай фабрикаттың белгіленуіне байланысты, қажет ұзындықты шикізаттың жүнді жабындысына беру үшін жүзеге асырылады. Негізінде, аң терісі өнеркәсібінде жүнді жабындының әр түрлі биіктігімен жүнді, жартылай жүнді және төмен жүнді қой терісі өңделеді. Жүнді қой терісіндегі қылшықтардың ұзындығы әдетте 50-60мм, ал көркейген жүні жабындымен қой терісін шығарғанда оның биіктігі 12-16мм болуы керек. Ереже бойынша, жүнді қой терісін жуасалысымен, яғни дымқыл күйде бірден қырқады. Бұл операцияны шабатын және жүн қырқатын машиналарда жүргізеді. Ұқсас операцияларды имитацияларды жасау үшін жасайды.
Шелдеу- шикізатты ары қарай өңдеуге-пикелдеуге және илеуге кедергі келтіретін тері асты  -  майқабатын жою үдерісі.
3. Шикізатты жасау.
3.1. Пикелдеу 
Бұл натрий хлоридінен және қышқылдан тұратын ерітіндімен аң терілерін өңдеу үдерісі, нәтижесінде ақуыздардың (коллагеннің және бөлшектегі кератиннің) қасиеттері мен құрылымдарының өзгеруі жүреді, яғни бұл алынған жартылай фабрикаттан бұйымды ары қарай жасауда маңызды болатын, жоғары иілгіштік пен созылғыштықты теріге беретін, белгілеудің негізгі үдерісі.
Белгіленген терінің бойлы және көлденең бағыттарды тартқанда оңай деформациялану қабілеті потяжка деп аталады. Потяжка терілерді өңдеуде, ақауларды жоюда үлкен мәнге ие, бұл кезде тері ұлпасының жоғары иілгіштігі арқасында ақауларды жою аң терісі жартылай фабрикатының сыртқы түріне әсер етпейді.
Пикелді ерітіндімен терілерді өңдеу үдерісінде дерма талшықтарының көбірек ұсқ құрылымдық элементтерге бөлінуі жүреді, талшықтардың желімдену қабілеті төмендейді әне барлық жүйе көбірек қозғалысты және иілгішті болады.
Пикелдеуде біруақытта ақуыздардың бөлшектей қалырлануы жүреді, тері ұлпасы әлсіз қышқылды реакцияға ие болады, бұл келесі үдерістің илеуінің қалыпты жүруіне ықпалетеді, сондай-ақ тері ұлпасының сусыздануы және оның тығыздануы жүреді.
3.2. Ашыту.
Бұл пикелдеуге альтернативті үдеріс, судан, қатаң үгітілген сұлы арпа ұнынан және натрий хлоридінен тұратын ерітіндіден дайындалатын, нан ашытқыларымен өңдеу болып табылады. Ол сондай-ақ терілерге жақсы иілгіштік қасиеттерді және потяшканы беруге арналған. Үдеріс пикелдеуге аналогты, өйткені ашытудың барысында ақтық соңында терілер органикалық қышқылдармен және натрий хлоридімен өңдеуге ұшырайды. Ерекшелігі, ашытудың барысында қышқыл концентрациясын біртіндеп өсіру жүреді, бұл үдерістің жүруіне көбірек майлы шарттарды жасайды, сондықтан тері ұлпасы көбірек борпылдақ болып келеді. Кәзіргі уақытта сирек, негізінен қаракөл мен тиін терілерін белгілеуде қолданылады.
3.3. Жұмсарту. 
Иілгішті тері ұлпасы пикелдеу немесе ашыту үдерістерінде алынады, бірақ ақуыздардан басқа тері ұлпасының құрамына көмірсулар да кіреді. Көмірсуларды жою коллаген шоғырларының көбірек жұқа ыдырауына ықпал етеді. Осыған байланысты тығыз тері ұлпасымен терілерге көбірек жұмсақтықты беру үшін, көмірсуларға әсер ететін, ферменттік препораттардың көмегімен жұмсартуды жүргізеді. Ферменттік препараттармен жұмсаруға ұшыраған аң терісі мен тондық қой терісінің салмағы 13-15%-ға қалыңдығы 10-13% азаяды. Қой терілері аудандарының шығуы 2-3%-ға ұлғаяды. Иілгіштік коэффициенті 18-25%-ға жоғарылайды. Мерлушка, үй қояны мен қара күзен терілері де жұмсартуға ұшырайды.
3.4. Илеу.
Аң терісі жартылай фабрикатын жасаудағы басты үдеріс-илеудің мақсаты пикелдеудің барысында алынған талшықтар бөлігін бекіту, аң терісіне қажетті қызметтік қасиеттерді беру (жылу, ылғал, химиялық регенттер мен ферменттер әсеріне төзімділікті беру). Аң терісі жартылай фабрикатының бұл қасиеттері органикалық сияқты, минералды шыққан химиялық қосылыстар- илегіштертерді қолданудың есебінен жүзеге асады. Органикалық илегіш заттарына өсімдікті таннидтер, синтетикалық илегіштер, альдегидтер (формальдегид, т.б.), аминошайырлар, т.б. кіреді.  Минералды илегіштер негізінен хром, алюминий, титан, цирконий, т.б. қосылыстарымен берілген. Көрсетілген қосылыстарды сәйкестендіріп, илеудің аралас әдістері кең қолданылады.
3.5. Майлау.
Майлаудың барысында тері ұлпасына майлау заттарын енгізеді, нәтижесінде оның жеке талшықтары мен шоғырларын жұқа май қабықшасымен аунату жүреді. Бұл заттар талшықтардың желімденуіне кедергі келтіреді және тері ұлпасының иілгіштік қасиетерін, жұмсақтығын және беріктілігін жоғарылата отырып, талшықтардың бір-біріне қатысты сырғуын жеңілдетеді. Аң терісінің өндірісінде келесі майлау заттарын қолданады: жануар, өсімдік  липидтері, оларды қайта өңдеу өнімдері, мұнайды қайта өңдеу өнімдері-синтетикалық майлар.
3.6. Кептіру.
Кептіру алдында білікті машиналардың немесе гидробаспақ көмегімен, центрифугаларда сығу жолымен артық ылғалдытерілерден жояды. Сығудың нәтижесінде 50%- ға дейін терілерде ылғал құрамының төмендеуі мүмкін, одан кейін кептіруді жүргізеді, оны ылғалды жою үдерісі ретінде ғана қарастыруға болмайды, өйткені кептіру кезінде жартылай-фабрикатта физико-химиялық өзгерістер жүреді. Ақуыздың белсенді топтарымен илеу заттарының қосымша байланысуы, жартылай фабрикаттың орнығуымен байланысқан, тері ұлпасының және оның құрлымдық элементтерінің тығыздануы, майлы эмульсияның көбірек толық қабаттасуы және дерма қалыңдығында майдың бірқалыпты таралуы.
* Әрлеу үдерістері.
  + Аң терісін бояу.
Аң терілерінің жүнді жабындысын бояудың мақсаты- сыртқы түрді және тауарлық қасиеттерді жақсарту, сондай-ақ бағасының жоғарлауы.
Бояумен қол жеткізетіндері: түбіттің ең құнды түрлерін имитациялау, түбіттің құнды түрлерінің жаратылысты бояуларын түзету және жақсарту, терілердің табиғи бояуларында кемшіліктерді (дақтарды, шұбарлықты) жою.
Бояғыштар бірқалыпты боялуды, түстің төзімділігін, ескіруге төзімділігін, беріктілікті қамтуы тиіс және жүнді жабындының ақуыз топтарымен тез байланысуы керек.
Әртүрлі заттарды бояу қабілетіне ие органикалық қосылыстарды бояғыштар деп атайды. Олар жаратылысты және синтетикалық болып келеді. Жаратылысты бояғыштар дайын өнімдер немесе басқа заттармен сәйкесулер (өсімдіктердегі хлорофиль, индиго, марена, коллаген, т.б.) түрінде өсімдікте және жануар ағзаларында болады.
Кәзіргі уақытта аң терісінің өндірісінде синтетикалық бояғыштардың келесі түрлерін қолданады: тотықтырғыш, аң терісін улайтын, текшелі, қышқылды, диперсті және металкешенді. Бояғыштар келесі талаптарды қанағаттандыруы тиіс: жарыққа төзімді бөлу, дымқыл және құрғақ үйкелісіне, жоғары температуралардың әсеріне, формальдегидтің, минералды және органикалық қышқылдардың әсеріне төзімді болу.
Бояудың алдында дайындық жұмыстарының қатары жүреді:
* Бетараптандыру-жүнді жабындыны май мен кірден сілті ертінділерімен тазалау;
* Ағарту-әртүрлі имитацияларды алу мақсатында табиғи түсті жою үшін; табиғатынан ақ аң терісінің сары реңктерін жою үшін қолданылад;
* Улау- бояғыштардың әсерін күшейту үшін, хром, мыс, темір тұздармен аң терілерін өңдеу. Тотықтырғыш бояғыштармен бояу сүңгіту және жақпа әдістермен жүргізіледі. Сондай-ақ: 1. Трафаретті бояу(трафареттер-суретке сәйкес тесіктермен металл парақтар); 2. Фотофильибаспа көмегімен трафаретті бояу-суретті тор шаблондардың көмегімен салады; 3. Аэрографты бояу-имитациялар қатары үшін, мысалы қой терісінен күзен терісін имитациялау; 4. Қылшықты резервациялаумен бояу-нәтижесінде жүнді жабындысы боялады, ал қылшық ұштары боялмай қалады; 5. Органикалық еріткіштер ортасында тотықтырып бояу-автоматты аппараттарда жүреді; осы әдісті қолдану технологиялық қажеттерге кететін су қолданысының қысқаруын, органикалық еріткіштерді көп ретті қолданудың мүмкіндігін қамтиды.
  + Жуу.
Жууды тотықтыратын бояғыштарды қолданғанда тотықтырмайтын өнімдерді немесе бекітілмеген бояғыштарды жою үшін қолданады, өйткені бұл жартылай фабрикаттың сапасына әсер етеді: ластану пайда болады, жылтырауы нашарлайды және жүнді жабындыны әрлеу қиындайды.
Жартылай фабрикатты негізінен екірет жуады: жуатын беткі-белсенді заттарды қолданумен және ағынды суда тізбекті жуумен.
  + Тұздау -майлау
Тұздаудың мақсаты-алдыңғы операцияларда жуылған натрий хлоридін толтыру. Бұл қажет, өйткені аң терілерінде тұздың белгілі мөлшері болуы тиіс, ол тұздың ауадан ылғал сору қабілетінің арқасында, жартылай фабрикттың қажетті ылғалдылығын ұстауға ықпал етеді. Тұздалғаннан кейін, жартылай фабрикатты скипидар мен веретно майының майлы эмульсиясындағы сулы ертіндідеөңдей отырып, майлау заттарының орнын толтырады.
  + Жаю 
Бұл үдерісті екі кезеңмен жүргізеді.
Бірінші жаю жартылай фабрикатты қатты және шайырлы емес жынысты дымқыл сүрек үгінділерімен өңдеу, кептірілген терілердің ылғалдылығын ұлғайтуға, тері ұлпасын бөлудің, қопсытудың кезекті, жүргізілуін жеңілдетуге шаңнан, кірден, майдан және бекітілмеген бояғыштардан жүнді жабындыны бөлшектей тазалауға арналған.
Екінші жаю- жүнді жабындының қажетті  тазалығы мен үгітілмелігіне қол жеткізу үшін ұнмен немесе өзен құмымен, құрғақ үгінділермен )ылғалдылық 10-12%) өңдеу.
* Механикалық әрлеу операциялары.
* Механикалық әрлеу операциялары машиналарда орындалады және белгіленуіне байланысты екі топқа бөлінеді.
Тері ұлрасына арналған әрлеу операциялары  -  бұл бөлу және ажарлау.
Бөлу ұзындыққа немесе еніне теріні тартудың есебінен, терілердің тері ұлпасын қопсыту үдерісі, нәтижесінде ол жұмсақ және иілгішті болады. Әдетте бірінші және екінші жаюлардан кейін екі бөлуді жүргізеді. Бөлумен бір уақытта бөлу машинасында тері ұлпасын тазалауды жүргізеді. 
Қою жүнді жабындымен жартылай фабрикатты енінен тартады-бұл жағдайда тері ауданын жақсы пайдаланады. Сирек жүнді жабындымен жартылай фабрикатты ұзындығынан созады, бұл кезде жүнді жабынды көбірек қоюырақ бола түседі.
Ажарлауды дәндердің әртүрлі өлшемдерімен ажарлау төсемінің абразивті материалын қолданудың есебінен, тері ұлпасының бетіне барқыттылық пен тегістікті беру үшін жүргізеді.
Жүнді жабындыға арналған әрлеу операциялары: тарау, соққылау, қырқу, қыру, мостерлеу, тегістеу.
Тарау-жартылай фабрикатқа жақсы сыртқы түрді беруге арналған және ұйпаланған қылшықтарды, үгнділердің қалдықтарын, шаңды басқ да ластануларды жою үдерісі.
Соққылау-кейінгі операцияларға жартылай фабрикаттың жүнді жабындысын дайындаудың үдерісі, оның кезінде шаңды, кірді, бекімеген бояүыштың бөлшектерін жояды.
Қырқу-жүнді жабындының биіктігін тегістеудің қажетті операциясы, әсіресе түбіттің құнды түрлерін имитациялауда (үй қоянын мысықтікіне өңдеуде, көркейтілген қой терісін шығаруда, т.б.) қажет.
Қыру-өстік қылшықты қию үдерісі, оның есебінен жүнді жабынды жұмсақ және жібекті болады. Қағида өстік және мамық қылшықтардың әртүрлі қаттылығына (серпімділік дәрежесіне) негізделген.
Қой терісінің жартылай фабрикатын өндіруде оның жүнді жабындының көркейтілуі жүргізіледі, өйткені қой терісінің қылшығы бұйраланған, жылтырсыз, одан жасалған бұйымдар сәйкесті тауар түріне ие емес. Көркейту келесілерге негізделген: қылшықты жабындыны түзетеді, оған жылтырлық береді және түзетілген күйде бекітеді. Ол үшін қосымша операцияларды жүргізеді, ең алдымен кейінгі термомеханикалық өңдеумен, жақпамен жағатын күшті қышқылмен, формалин ертіндісіменөңдеуді жүргізеді.
Люстрлеу негізінен жүнді жабындыға этил спирті мен құмырсқа қышқылының сулы ертіндісін жағуды білдіреді. Ертіндіні жаққаннан кейін, қойдың терілері жүнді жабындысымен ішке қаратып жотамен жиналады және үтіктеуге жіберіледі.
Үтіктеу терінің жүнді жабындысын термомеханикалық өңдеу операциясы, оның уақытында қылшықтың түзелуі жүреді, жылтырауы пайда болады.
Люстреуден және үтіктеуден кейін кератиннің құрлымы әлсірейді, қылшықтың иілгіштігі жоғарлайды, жүнді жабындының жоғарғы бөлігі түзеледі. Люстрлеу мен үтіктеу 2-3 рет жүргізіледі, әрбірүтіктеуден кейін- қылшықтардың биіктігін тегістеуге арналған қырқу жүреді. Түзетілген күйде қылшықтарды сақтау үшін келесі операцияларды жүргізеді: құмырсқа немесе монохлорсірке қышқылымен формалин ертіндісін жағу, жатқызу және кейінгі үтіктеу.
Аң  - терісі үлбіршикізатының және жартылай фабрикаттың ақаулары.
* Қылшықтың ұйысуы.
Сыртқы белгілері: қылшықтарды ңкиіз тәрізді массаға ұйысуы, көбінесе көктемде қой терілерін дайындауда кездеседі. 
Ақаудың түзілу себебі: қылшықтың бөгде қоспалармен ластануы.
* Қылшықтың ағуы (тері ұлпасымен қылшық байланысының әлсіреуі).
Сыртқы белгілері:  мәнді күштеп тартқанда қылшық қалталарынан қылшықтардың (шіріп бұзылуы нәтижесінде) оңай түсуі.
Ақаудың түзілу себептері: өлтірілген жануардың терісін кештетіп сыпыру; сыпырылған терінің тұздауға дейін ұзақ жатуы; шелді жеткіліксіз тұздау (терілерді қалбырлауда тұздың аз мөлшерінемес оның теріге бірқалыпты емес таралуы); нашар кептіру (қалыпты ылғалдылыққа дейін толық кептірмеу).
* Шел қабатының жасырын күйігі немесе шел қабатының мүйізгектенуі.
Сыртқы белгілері: терілердің қатты, сынғыш, иілгіштік жоалтқан шел қабаты.
Ақаудың түзілу себебі: анық бегіленбеген. Ол жоғары температурада (мысалы, күнде) терілерді кептіру уақытында дерма коллагеннің химиялық қайта жаңаруының нәтижесінде түзілуі мүмкін.
* Сынықтар. 
Сыртқы белгілері: терінің оң жағындағы сызаттар.
Ақаудың түзілу себебі: бүтін еттен бөлгенде теріні күштеп тарту, кептіру уақытында терілерді күрт бүктеу, штабельдерге салу, қаптау, тасымалдау кездерінде күрт бүктеу.
* Таздар.
Сыртқы белгілері: қылшықтардың түсуі салдарынан түзілген, терінің қылшықты жабындыдан айрылған үлескілері.
Ақаудың түзілу себептері: шикізатты қалбырладың дұрыс емес әдістері мен тәсілдері (терілерді жасауда және бояуда тазданудың өлшемдері күрт ұлғаяды).
* Мамық пен өстің сиреуі (сирек қылшықтың)
Сыртқы белгілері: терінің жеке үлескілерінде, жүнді жабындысының әдеттегіденгөрі, азырақ қоюлығы.
Ақаудың түзілу себептері: дұрыс емес алғашқы өңдеудің немесе терілерді жасаудың технологиялық үдерісін дұрыс емес жүргізудің нәтижесі.
* Қылшықтардың жұлынуы.
Сыртқы белгілері: терінің шел қабаты және қылшық пен басқа беттеріне қарағанда көбірек қысқа аң терісінің үлескілері.
Ақаудың түзілу себебі: теріні шелдеуде дерманың терең қабаттарын қию.
* Жүнді жабынды өсінің сынғыштығы
Сыртқы белгілері: жеке үлескілерде өстік қылшықтардың ұштары сынғыштыққа ие және қолмен сипалағанда түседі (қылшық <<сетінейді>>).
Ақаудың түзілу себебі: жануардың қандайда бір аурумен ауруы салдарынан немесе физиологиялық себептер (мысалы, ұрғашылардың лактация кезеңінде емізіктері маңындағы қылшықтарының түсуі, маусымда ағуы, т.б.), сондай-ақ малдың биологиялық толық жетілмеу нәтижесі.
* Тыртықтар.
Сыртқы белгілері: терідегі сызаттар мен жайылған жарақаттар. Әдетте тыртық терінің бетінде қатайған адырмен немесе тыртық ұлпасының қатты қыртысымен шығады.
Ақаудың түзілу себептері: жануардың терісінде жарақаттың немесе сызатың жазылуының нәтижесі.
* Шел қабатының бұзылуы.
Сыртқы белгілері: оңай жыртылатын, берік емесшел қабаты.
Ақаудың түзілу себептері: дымқыл атмосферады теріні баяу кептіру немесе оны дымқыл бөлмеде сақтау, бұл шіріту бактериаларының көбеюіне ықпал етеді. 
* Тесіп өткен.
Сыртқы белгілері: шел қабаты жағынан бұзылған және жалаңаштанған қылшықтың түптері. 
Ақаудың түзілу себептері: теріні майсыздандыру үдерісін бұзу.
* Тесіктер.
Сыртқы белгілер: теріде әртүрлітеріде әртүрлі формадағы өтпелі тесіктер.
Ақаудың түзілу себептері: алғашқы өңдеуде теріні дұрыс емес өңдеу.
* Кесілгендер, жырықтар, ыдыраулар.
Сыртқы белгілері: ауданды жоғалтпай терінің сызықты кесілуі немесе ыдырауы.
Ақаудың түрлі себептері: теріні сыпыру кезінде шелді өтпелі зақымдау.
* Тіліктер (тілінулер)
Сыртқы белгілері: терінің ішкі бетіндегі өтпелі емес тіліктер.
Ақаудың түзілу себептері:терінің сыпыруда пышақты ұқыпсыз немесе епсіз қолданудың нәтижесі.
* Сызаттар. 
Сыртқы белгілері: т
Терілердің  оң бетінде әртүрлі тереңдікте сызықты зақымданулар. Тереңдігіне байланысты оң қабаттың сызаттарын және терінің торлы қабатын қамтумен сызаттарды ажыратады.
Ақаудың түзілу себептері: үшкір затпен терінің оң қабатын зақымдау.
* Өсіп кеткен саңылаулар.
Сыртқы белгілері: терідегі өсіп кеткен тесіктер.
Ақаудың түзілу себебі: бөгелектің және басқа бунақденелілердің дернәсілімен терінің зақымдануы.
* Тарамдану 
Сыртқы белгілері: тері ұлпасының оң жағынан көрінетін, қантарату тамырлары суретінің іздері. Әлсіз айқындалған тарамдалу қантамырларының аздап байқалатын іздері және күшті айқындалған  - бахтармада тереңдіктерге ие, қантамырлардың күшті байқалатын іздері деп бөлінеді.
Ақаудың түзілу себептері: жануардағы биологиялыұ аномалия.
* Қорасандар 
Сыртқы белгілері: жазылған немесе жазылып келе жатқан жаралар болып табылатын, қой терісінің шел қабатындағы ақшыл дақтар.
Ақаудың түзілу себебі: қойлардың қорасанмен ауруы.
*  Парша (зақымданулар)
Сыртқы белгілері: жүні түсетін жерлердегі майлы мүйізгекті қыртыстар.
Ақаудың түзілу себебі: тері ұлпасының әртүрлі аурулармен (әсіресе қышымамен) зақымдануы.
* Өңездену
Сыртқы белгілері: терінің беріктігін төмендететін саңырауқұлақтың жасылдау немесе ақшыл қағы.
Ақаудың түзілу себебі: көгерген немесе толық кептірілмеген терілердің өңез саңырауқұлағымен зақымдануы. 
*  Қышқылдың түстілігі.
Сыртқы белгілері: сақтау үдерісінде терінің жүнді жабындысының түсін өзгертуі. Әдетте бұл кезде сарғыш реңдер көбірек күрт шығады, ал терінің түсі ақшыл тартады.
Ақаудың түзілу себептері: жарықта (әсіресе тікелей күн сәулесінде), кейде қараңғыда терінің түссізденуі.
*  Қылшықтардың бұталары.
Сыртқы белгілері: терінің жеке үлескілерінде биіктігі мен реңі бойынша қылшықтардың бір қалыпты еместігі.
Ақаудың түзілу себептері: жануардың тіршілігінде терінің механикалық зақымданулары.


* Тері жегіштер зақымдаған.
Сыртқы белгілері: көбірек немесе азырақ тереңдікті арықшалармен шел қабатында созылатын немесе теріні тесіп өтетін жолдардың күрделі желісі түрінде тері ұлпасының зақымдануы.
*  Қара күйе жегендер.
Сыртқы белгілері: бөлшектей немесе толық жойылумен, терінің жүнді жабындысының зақымдануы. Кейде терінің эпидермисі де зақымдалады.
Ақаудың түзілу себебі: қара күйенің құрттары терінің қылшықтарын кеміре отырып, оның жүнді жабындысында бұралаң жолдар салады, ал жаппай көбеюде-оны толықтай жояды.
*  Арықтық. 
Сыртқы белгілері: қойлар мен ешкілер терісінде шел қабатының аздаған әлсіздігі мен борпылдақтығы. Әдетте ондай терілер шелге қандайда бір май жинамай, құрғақ және қылшықтардың күңгірт түске ие болады.
Ақаудың түзілу себебі: аурудың және жеткілікті тамақтанбаудың салдарынан жануардың арықтауы. Арықтаған терілер көбінесе кешқысқы және көктемгі кесудегі қойлар мен ешкілердің арасында кездеседі.
* Жүдеулік .
Сыртқы белгілері: күшті әлсіреу және ешкілер мен қойлардың терілері жұқарған, осындай терілердің жүнді жабындысы құрғақ, күңгірт, жансыз. Қойлардың жұқа терілерінен аң терісін және тондық қой терісін өңдеуде тері ұлпасы жұқа және аз беріктілікті болады, ал жүнді жабынды күңгірт және жансыз келеді.
Ақаудың түзілу себептері: жануардың мәнді ашығуының нәтижесі.
* Арық (немесе бос) тері.
Сыртқы белгілері: құрғақ, жұқа, иілгішті емес тері ұлпасы. 
Ақаудың түзілу себептері: жануарлардың нашар қоректенуі, күшті арықтау ауыру.
*  Жаралар мен қотырланулар.
Сыртқы белгілер: қылшықтардан айрылған және кеберсіген қыртыстармен жабылған теріүлескілері; бұл жерлердегі терілер қалыңдаған.
Ақаудың түзілген себебі: қойларда терілердің әр түрлі тері ауруларымен зақымданулары.
* Қылшықтың майлануы.
Сыртқы белгілері: жүнді жабындының майлы дақтармен ластануы.
Ақаудың түзілу себептері: шикізатты бояу өндірісінде терілерді майлау үдерісінің бұзылуы.
*  Қылшықтың таңбалау бояуымен былғануы (өндірістік емес сипаттағы ақау)
Сыртқы белгілері: терінің жүнді жабындысында бояудың дақтары болуы.
Ақаудың түзілу себептері:таңбалап жазуларды картоннан жасалған жәшікке жаққанда, жұмсақ ыдыс арқылы бояудың енуі.
* Накостыш. 
Сыртқы белгілері: қойлар мен ешкілердің терілеріндегі ұсақ тесіктер. Шикізатта әрең ажыратылады.
Ақаудың түзілу себептері: тікенек шөппен жануар терісінің тесілуі.
  
                                 Тарау 6
Үлбір және тондық қой терілерінің жартылай фабрикаттараының көрсеткіштері және оларды анықтау әдісі.

Үлбір жартылай фабрикатының сапасы  -  үлбір терісін кепілді мерзімде пайдаланатын бұйым етуде эстетикалық және санитарлы-гигиеналық талаптарға сай қасиеттерінің жиынтығы. 
Үлбір жартылай фабрикатының негізгі тұтынушылық қасиеті мыналар: әдемілік, беріктік, беріктік, мықты жылу ұстағыш қасиеті. Үлбір терілерінің әдемілігіне, оның эстетикалық көрсеткіштерімен қоса жылтырлығы, жүмсақтығы, мамықтығы, жүнді жабынының биіктігі және тараңқылығы жатады.
Санитарлы-гигиеналық қасиеттері-ауа өткізгіш қабілетін, ылғалдану әсеріне беріктігін сипаттайды. 
Үлбір және тондық қой терілерінің жартылай фабрикаты жүнді жабынның былғары тканінің микро-құрлымды құрлысы арқасында бұйымның жылуқорғағыш қасиетін қамтамасыз ететін жылу аккумляторы болып табылады. 
Үлбір және тондық қой терілері жартылай фабрикатын келесі әдістермен бағалайды: органолептикалық, тәжірибелі беріктік, инструменталды (зертханалық).
Сапаның органолептикалық бағасы-үлбір өндірісініде жиі қолданылады; ұқыпты қадағалау жолымен жүзеге асады; созылу; тәжірибелі мамандар мен жұмысшыларды қызықтыратын терінің майысуы және түтілуі; сапаның объективті құны органолептикалық пен жиі сәйкес келеді. 
Тәжірибелі беріктік. Бұл әдіс ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде және өңдеудің жаңа технологиясымен үлбірдің жартылай фабрикат бұйымымен өндіріс ішінде қолданылады (бояғыштардың жаңа түрлерін қолданумен). Үлбір бұйымдарының тәжірибелі партияларынан дайындалып, белгілі бір адамдарға киюге беріледі және біраз күннен кейін қортындысы бақыланады.
Физико-химиялық, химиялық, механикалық әдістер тәжірибесімен зерттеу материалдарын толықтай немесе жартылай бұзылуын қадағалау арқылы өңделген үлбір терісіне комплексті талдау жүргізіледі.

     Сапа бағасының инструмендальді әдісі
Сапа бағасының инструментальді (зертханалық) әдісіне микроскопиялық, химиялық және физико-механикалық талдаулар кіреді.
Микроскопиялық талдау. Былғары тканінің кесіндісінде микроскоп арқылы коллаген қылшықтарын,  үлбір жартылай фабрикаттарының өңдеу процестерін дұрыс жүргізу үшін пучков бұрыштарының иілімін, олардың бүгілмесін және қылшықтардың тіпті жұқа бөліну дәрежесін үйренеді.
Химиялық талдау.  
Химиялық талдаудың көмегімен терідегі ылғалдың, күлдің, майлы заттардың, қышқылдың сандық құрамын (тері ұлпасы мен жүнді жабынды үшін жеке) анықтайды.
Бұл көрсеткіштер МЕСТ- тармен регламенттеледі және белгіленген химиялық құрамдағы аң терісінің жартылай фабрикатын шығаруда міндетті болады, өйткені бұйымдардың киілуі, жасалуға және сақталуға жарамдылығы ф осыларға байланысты.
Ылғалдың құрамы. МЕСТ бойынша тері ұлпасының ылғалдылығы 14-16 % дан аспауы керек.  Ылғалдың жоғарлаған құрамы теріні ауырлатады және сақтауда ақуыздардың өзгерісін тудыруы мүмкін.  Жартылай фабрикатта ылғалдың төмен құрамы оны қатты, аз иілгіштікті етеді. Натрий хлоридінің үлкен мөлшері терілерде болуы ылғалдың жоғарлауына әкеледі. Өйткені тұз ылғалды тартады. 
Ылғалдың мөлшерін тұрақты салмаққа дейін 100-105оС температурада кептіру шкафында тері үлгісінің ілмесін кептіру арқылы анықталады. Ылғалдың құрамын бастапқы ілмеге пайызбен көрсетеді. W=а-а1Х100
	а
мұндағы W-ылғалдылық, %; а-кептіруге дейінгі терінің салмағы, г; а1-кетіуден кейінгі терінің салмағы, г.
Майдың құрамы шикізаттың түріне байланысты болады. Май мөлшерінің ұлғаюы су әсеріне жартылай фабикаттың төзімділігін жоғарлатады, бұл кезде тері ұлпасы-көбірек иілгішті және жұмсақ. Кептіру шкафында 100-102оС температурада кейінгі кептірумен, арнайы аппараттарда органикалық еріткіштермен экстрагирлеу жолымен, жүнді жабын мен тері ұлпасы үшін май мөлшерін жеке анықтайды.
Майлы заттардың құрамын формула бойынша пайызбен есептейді:
а=с  Х100
    с1
мұндағы а-майдың құрамы, %; с-алынған майлы заттардың құрамы, г; с1-талдауға алынған қылшықтың немесе тері ұлпасының ілмесі, г.
Боялмаған өңделген аң терілерінде  май құрамын тездетіпанықтаудың жаңа әдісі өңделген (ВНИИМП әдісі), ол көгілдір толуинді бояғыштың қатысуымен, талданатын ерітінділердің оптикалық тығыздығын өлшеу жолымен, еріткішпен экстрагирленген май құрамын коллорияметриялық анықтауға негізделген.
Минералды заттардың құрамы: минералды заттарды зерттелетін зат ілмесін жағу және оны 500-600оС температурада пеште тізбекті тізбекті қыздыру жолымен анықтайды. Бұл кезде заттың органикалық бөлігі жанады. Күлдің құрамын алдыңғы талдаудың формуласы бойынша май құрамына ұқсас есептейді.
Минералды заттардың құрамын анықтау минералды илеудегі аң терісі жартылай фабрикаттаилеуді жүргізу параметрлеріне байланысты болатын, алюмийнидің немесе хромның байланысқан оксидінің бір шама  саны түзіледі. Ақуыздар мен хром неғұрлым көп байланысқан сайын  тері ұлпасы соғұрлым көбірек берік және азырақ иілгішті бола түседі. Сондықтан хромның құрамы аң терісі жартылай фабрикаттарының әрбір түрі үшін стандартпен нормаланады. Күлде минерады илеулердің мөлшері әртүрлі әдістердің көмегімен анықталады. 
Сонымен қатар, күлдлің құрамына натрий хлориді және өңдеу үдерісінде теріге енгізілуі оны ауырлататын, басқа минералды заттар кіреді.
Тері ұлпасының қышқылдығы- бұл маңызды көрсеткіш, аң терісінен бұйымдардың ұзақ уақыт бойында сақталу қабілетін сипаттайды, өйткені терілерді өңдеуден қалып қойған артық қышқыл сақталу кезінде аң терісін бұзуы мүмкін. Сондықтан қышқыл құрамы стандартпен қатаң нормаланады.
Физико-механикалық талдау. Физикомеханикалық сынақтар көрсеткіштерінің қатарына жататындар: а) тері ұлпасы үшін: созудағы беріктік, иілгіштік, беткі қабаттың беріктігі, т.б; б) қылшықтар үшін: былғануы, қоюлығы, үйкелуге төзімділігі, жылу қорғау қасиеттері, түстің төзімділігі, жүнді жабындының серпімділігі, т.б.
Тері ұлпасының беріктігі. Зерттеулер арнайы кескіштердің көмегімен динаметрлерде кесілетін, қылшықты жабындысыз белбеу үлгілерде жүргізіледі. Ол үшін дайындалған белбеулерді қысқыштарға бекітеді және ажыраудағы жүктеуді анықтай отырып, өсетін жүктеудің әсерінен созады. Одан кейін үлгінің көлденең қима ауданына шекті жүктеу шамасын бөлу жолымен, <<созудағы беріктілік шегін>> -үлестік жүктеуді анықтайды.
Аң терісі жартылай фабрикатының әртүрлі түрлеріндегі тері ұлпасында беріктіліктің орташа көрсеткіштері 3-кестеде берілген.
Кесте 3.
Тері ұлрасының беріктілігі.
* Аңтерісі жартылай фабрикатының атауы, 2) жүктеу, 3) созудағы беріктілік шегі, мПа, 4) аң терісі-қой терісі, 5) терілер, 6) иттің, 7)үй қоянының, 8) мысықтың, 9) тиіннің, 10) көр тышқанның, 11) қаракөл, 12) мерлушка
Тері ұлпасының иілгіштігі. Өңделген терінің тері ұлпасы қажеті иілгіштік ие болуы керек, яғни теріге өзара перпендикуляр бағыттарда салыстырмалы аздап күш салғанда ол созылуы және өз формасын сақтауы тиіс. Өндіріс шарттарында бұл қасиет потяжка деп аталады.
Иілгіштіктің болуымен терілерде ақауларды жою мүмкіндігі анықталады, бұл аң терісі бұйымдарының сыртқы түрін мәнді дәрежеде жақсартады. 
Аң терісінің иілгіштік қасиеттері шикізаттың түріне және теріге химиялық және физикалық әсерлерге байланысты болады  және пикелдеуде, ашытуда, майлауда, бөлуде, т.б.  қалыптасады. 
Иілгішті анықтау әдісінің мәні өзара перпендикуляр бағыттарда теріні тартуға негізделеді. Шамамен өзгермеген жүктеуде тері өлемдері ұлғаятын, аймақ ерекшеленеді. Теріні белгіленген уақытта  жүктеусіз қалдыра отырып созылу шамасын табады.
Беткі қабаттың беріктігін анықтау. Бұл анықтау тері ұлпасының беріктігіне аң терісін сынаумен бір уақытта жүргізіледі. Белдікті сынауда терідегі тері ұлпасының оң жағында сызаттар пайда болған сәтте жүктеуді анықтайды.
а) былғануды анықтау. Егер бояудан кейін бетінен бекітілмеген бояғыш жойылмаса, боялған қылшық былғанады. Аң терісінің былғануын  арнайы аспапта жүнді жабындысының бетінен құрғақ үйкелуде ақ қағаздың боялу қарқындылығымен анықтайды және эталонменсалыстырғанда төрт балды жүйе бойынша бағаланады. Боялған аң терілерінің бұлғану көрсеткіштері регламенттеледі. МЕСТ-қа сәйкес жол берілетін былғанулар: қара түске боялған терілер үшін 3 баллдан артық емес, басқа тондарға боялған терілер үшін -2 баллдан артық емес.
Тондық қой терісі үшін тері ұлпасының былғануы нормаланады.	
б) жүнді жабындының қоюлығын анықтау. Жүнді жабындының қоюлығы тері сапасында негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Қылшықтардың қоюлығы терінің әр түрлі топографиялық үлескілерінде әртүрлі және аудан қылшықтар санын есептеумен және РГ-4 радиометриялық густометрдің көмегімен  - үш әдіспен қалыңдықтарымен және қылшықтар санаттарының санымен анықталады.
Үлбір аң терісінің жартылай фабрикатының әр бір түрі терілер аудандары, өлшемдері, сұрыптары, кряжалары шектерінде варьирленетін, белгіленген қоюлыққа ие. Жүнді жабындының қоюлығына байланысты үлбір аң терісі мен тондық қой терісі шикізаттарын төрт топқа бөледі. (кесте 4)
Кесте 4
Жүнді жабындының қоюлығы бойынша үлбір аң терісі мен тондық қой терісі шикізаттарын топтастыру.
* Топтар, 2) 1см2-қа қылшықтар саны, мың, 3) үлбір аң терісі мен тондық қой терісі шикізаттары, 4) ерекше қою қылшықты, 5) 20 дан жоғары, 6) камшат, өзен құндызы, поляр түлкісі, ақ қоян, 7) қою қылшықты, 8) 12 ден 20-ға дейін, 9) бұлғын, русак қоян, үй қояны, ондатр, 10) орташа қою қылшықты, 11) 6 дан 12-ге дейін 12) түлкі, қасқыр, сусар, күзен,тиін, көртышқан, жұқа терілі қой терісі,13) сирек қылшықты, 14) 2-ден 6-ға дейін, 15)құну, борсық, жабайы мысық, зорман, тарбаған, қаракөл)
Қылшықты сөмкелердің зақымдануына байланысты ағзаның салдарынан қылшықтардың түсуі, механикалық өңдеуде (тарау, жиекті қылшықтарды жұлу мен қыру)  қылшықтарды бөлшектей соғудың ауданын өзгертудің (отырып қалу, созылу) салдарынан сақтауда және жөндеуде жүнді жабындының қоюлығы біршама өзгереді.
	в) үйкелуге жүнді жабындының төзімділігін анықтау. 	Аң терісінен бұйымдарды пайдалануың шынайы жағдайларына максималды жақын шарттарды жасай отырып, белгіленген уақыт бойында белгіленген жүктеуде  арнайы аспапта терілерден арнайы дайындалған үлгілердің үйкеліске сыналуын жүрізеді. Алдын ала үлгі белдіктерді дайындайды, өлшейді және үйкелейтін материал-шинельдік мауытымен үйкеліске ұшыратады. Сынаудан кейін үлгіні өлшейді және салмағын жоғалту бойынша жүнді жабындының төзімділігін анықтайды. 
Жүнді жабындысын сондай-ақ шаршаңқы беріктілікке (көп реттік бүктеуге) де санайды, бұл кезде қылшықтың құрлымы бұзылады және беріктігі азаяды. Осы сынаулар аң тері бұйымдарын пайдаланудың шынайы жағдайларын  сипаттайды. 
Аң терісінің жылу қорғау қасиеттерін анықтау. Аң терісі жартылай фабрикатының, сондай-ақ бұйымдарының жыу қорғау қасиеттері жүнді жабындының ішіндегі инертті ауаның мөлшеріне және тері ұлпасының борпылдағына байланысты болады. Ауа жақсы оқшауланған болып табылады, сондықтан жүнді жабындысында ауа қабаты неғұрлым көбірек болған сайын, қылшықт ың қоюлығына, биіктігіне, формасына байланысты  болатын, оның жылу қорғау қасиеттеріде  соғұрлым жоғары болады. Бопылдақ тері ұлпасы жылуқорғау қасиеттерін азайтады, өйткені ауа өтуді ұлғайтады.
Сонымен қатар, аң терісін сыртқа қаратып бұйымдарды киюде желге төзімділік,  яғни ауа ағынының әсерінде жүнді жабындысында инертті ауаны ұстау қабілеті сияқты көрсеткіш үлкен мәнге ие.
Көбірек <<жылысы>>- поляр түлкісінің, ақ қоянның, түлкінің, сол түстік бұғының терілері. Мәнсіз жылу қорғау қасиеттеріне  -  саршұнақ, көртышқан  -  төмен және сирек жүнді жабындымен терілер ие болады.
Жылу қорғау қасиеттері жүнді жабындының қатпарлануына байланысты, ол неғұрлым азырақ қатпарланса, оның жылу қорғау қасиеттері соғқрлым жоғары болады.
Бояудың жарыққа төзімділігін анықтау. Жүнді жабындыдағы бояудың жарыққа төзімділігі немесе жарыққа беріктілігі теріні бояуға дайындаудың сипатына және бояуда қолданылатын бояғыштардың сәйкестенуіне байланысты болады.
Бояудың жарыққа төзімділігін <<Ксено-тестпен>> - арнайы арнайы аспаппен анықтайды. Сыналатын үлгі бояудың көрінердей өзгерісіне дейін ксенонды сәулемен сәулеленуіне ұшырайды. Түсін кетіру дәрежесін 1-ден 8-ге дейін балдармен бағалайды. Үлгіде түстің өзгеруін эталонмен салыстыра отырып, визуальді белгілейді. Балл жоғары болған сайын, жарық әсеріндегі бояу соғұрлым берік болады. 
Аң терісінің қатпарлануы қылшықтарының серпімділігіне байланысты болады. Тәжірибеде қатпарлануды органолептикалы түрде бағалайды; теріні сілкілейді және жүнді жабындыны қолмен басыңқырайды.
Жүнді жабындының серпімділігін анықтау. Жүнді жабындының маңызды сапа көрсеткіші серпімділігі, мыжылудан кейін бастапқы қалпына қайта келу қабілеті, яғни иілгіштігі болып табылады. Жүнді жабындысының мыжылудағы қалдық деформациясы (қатпарлануы) аң терісі жартылай фабрикатының және тұтастай бұйымның  тауарлық қасиеттерін нашарлатады. Оны есептеу формуласы:
Мұндағы С-жүнді жабындының қатпарлану дәрежесі, %; Т1-49 Па (0,5/см2) қысымда жүнді жабындының биіктігі, мм; Т2-берілген қысымда жүнді жабындының биіктігі, мм.
Қылшықтың беріктілігін анықтау. Қылшықтың беріктілігі созуда және бүктеуде беріктіліктің көрсеткіштерімен анықталады. Беріктілікке сынауды динанометрлерде жүргізеді. 
Созылуда қылшықтардың беріктілігі екі көрсеткіштермен анықталады: ажырату жүктемесімен және ажырату кернеуімен. Ажыртау жүктері қылшықтың абсалютті беріктілігін сипаттайды, бұл қылшықтардың түріне және санаттарына байланысты 1-150 сН да тербеледі. Қылшықтар әртүрлі микроскопиялық құрылымға ие, сондықтан ажырату жүктемесінің шамасы қылшықтар қалыңдығының тікелей қызметі болып табылмайды, кератин серпімділігінің  модуліне және қыртыс қабатының ауданына байланысты болады.
Ажырату кернеуі қылшықтың көлденең қима ауданының бірлігіне келетін ажыраудакүштеуді сипаттайды және қыртысты өзекшелі қабаттардың қатынастарына тәуелді болады. Өзекшесіз қылшық (қойдың түбіті) максималді ажырату кернеуіне, қыртысты қабатсыз (бұғы қылқаны) минималды ажырату кернеуіне ие. 
Көп ретті бүктеуде қылшықтың беріктілігі (ұзақмерзімділігі) созатын және бүктецйтін әсерлерде туындайтын кернеуге байланысты болады. Қылшықтардың бүктемесінде туындайтын кернеу олардың сыртқы қабатының деформациясына пропорцианал. Өз кезегінде қылшықтардың  сыртқы қабатының деформациясы бүктелген жердегі өзекшенің диаметріне және бүктелу қисығының радиусына байланысты болады. Көп реттік бүктеуде қылшықтардың ұзақ мерзімділігі созатын жүктеулердің шамасынан кері тәуелдікте болады. 
Көпреттік бүктеуге қылшықтардың төзімділігі әртүрлі өңдеулерде өзгеруі мүмкін. Осылайша, анилинді бояу нәтижесінде үй қоянындағы қылқанды қылшықтардың сындық деформациясы мәні 3,61 ден 2,44 %-ға, яғни 33% төмендейді.
Тері ұлпасымен қылшықтар байланысының беріктілігі маңызды қасиет, оған аң терісі өндірісінде терілерді қайта өңдеу мүмкіндігі сияқты, аң терісі жартылай фабрикатының ескіруге төзімділігі де тәуелді болады. Тері ұлпасымен қылшықтардың байланысы күшті әлсіреген (күшті аққан) аң терілерін, аң терісінің жартылай фабрикатын өндіруге емес, жүнді өткізуге немесе теріні жөндеуге жібереді. Тері ұлпасымен қылшықтар байланысының беріктігі көптеген факторларға байланысты: аң терісінің түріне, қылшықтардың санатына, тері ұлпасында қылшық сөмкелерінің жату тереңдігіне, аулау маусымына. Ол жануардың тіршілігінде (көктемдегі түлеу алдына қарағанда, қыста жоғары) сияқты, аң терісін дайындауда, сақтауда, жөндеуде де өзгеруі мүмкін.
Тері ұлпасымен қылшық байланысының беріктілігі бұл 1мм2 ауданда тері ұлпасынан 
Қылшық шоғырын жұлғанда, бір қылшыққа шығындалатын күштеу.
Эстетикалық көрсеткіштер.
Аң терісі мен тондық қой терісінің сапасын бағалау үшін сондай-ақ эстетикалық көрсеткіштерді де қолданады. Қылшық жабындысының жылтырауы, оның түсі мен реңі, жұмсақтығы, қоюлығы.
Жылтырау қылшықтың жарық сәулелерін айнадай шағылыстыру қабілетін сипаттайды. Түбіттіге қарағанда қылқанды қылшық көбірек қарқынды жылтырауға ие. Түзуге қарағанда, бұйраланған қылшық азырақ жылтырауға ие. Жылтыраудың дәрежесі сондай-ақ, әсіресе, сірқабықтың (қылшықтың ортаңғы қабатының) ыдырауына әкелетін анилинді бояғыштармен, бояу жөндеу технологияларын жүргізудің дұрыстығына да байланысты болады.
Жоғары шағылысу қабілеттеріне және күшті жылтырауға қосмекенді түбітті аңдардың қылқандары ие. Жылтыраудың келесі топтарын ажыратады:  қарағанда, күшті жылтыраумен жүнді жабындысы жоғары бағаланады. Жылтырлықты бағалау органолептикалық әдіспен жүргізіледі. 
Жүнді жабындысының және қылшықтың жеке топтарының ұзындығы мен биіктігі. Түрге, кряжаға, тұқымға, үлескіге, сұрыпқа, басқа да факторларға байланысты болады. Қылшықтардың ұзындығы эстетикалық және жылу қорғау қасиеттеріне, бұйымдардың ескіруге төзімділігіне әсер етеді. Жүнді жабындының жаратылысты және шынайы биіктігін ажыратады. Жүнді жабындысының биіктігі қылшықтардың үш негізгі топтарының (бағыттайтын, қылқанды және жүндес) биіктігіне және ұзындық бойынша олардың қатынастарына байланысты болады. Қылшықтардың жаратылысты ұзындығы тері ұлпасынан бастап қылшықтардың ұштарына дейін (бұйралану мен бүктелуді назарға алмастан) штангенциркульмен немесе сызғышпен өлшенеді. Қылшықтардың шынай биіктігі- тегістеуден кейінгі қылшықтардың ұзындығы болады.
Шартты түрде терілерді қылшықтардың ұзындығы бойынша келесі топтарға бөледі: ерекше ұзынқылшықты  -  90мм-ден жоғары (қасқыр, құну), ұзынқылшықты -50-60 мм (кәмшат, құндыз, түлкі), орташа ұзын қылшықты  -  25-50мм (бұлғын, сусар, ондатр, сібір күзені, үй қояны), қысқа қылшықтылар -15-25мм (тиін,зорман, солонгой), ерекше қысқа қылшықтылар -8-15мм(көртышқан, саршұнақ).
Жүнді жабындының түсі мен  реңі. Бұлғын, сусар, қара күзен, тиін, түлкі, т.б. терілерінің табиғи түсі ерекше құндылыққа ие. Пикелдеудің, илеудің, жаюдың және майлаудың дұрыс емес тәртібінде түс өзгері мүмкін. Бұл ластайтын үгінділердің және тотықтыратын майлардың үлкен мөлшерін қолданумен, қышқылдың жоғары концентрациясымен түсіндіріледі.терінің негізгі түсіне қосымша көбінесе әртүрлі реңдері болады. Осылайша, қара қаракөл көбінесе көгілдір, қоңырлау, қызғылт реңдерге ие болуы мүмкін, сондықтан қара қаракөлдің терілерін жөндеуден кейін әрқашан қара түске бояйды. Тері қылшықтарының бояуы жарықтың әсеріне, дымқыл және құрғақ үйкеліске берік болуы керек, терілер былғанған болмауы керек.
Жүнді жабыдының таза табиғи түктері тым сирек кездеседі, сондықтан бояулар түрін дәл сипаттау қиын. Осыған байланысты тәжірибедежүнді жабындының түстерін бағалау кәзіргі уақытқа дейін шарттты беріледі: көгілдір (поляр түлкісі)  -  көгілдір реңкпен қою сарғыш түске қатысты; қызыл (түлкі)  -  сарғышқа немесе тіпті қоңыр түске қатысты. 
Дақтың (меланиннің)ыдырауы және кератиннің ескіруі нәтижесінде, уақыт өте келе жүнді жабындының жаратылысыт бояуы өзгереді. Қылшықтардың қара түсі қоңыр тартып, ақ түске сарғаюы мүмкін. 
Жаратылысты бояу сондай-ақ маусымға, мекен ету аудандарына байланысты да өзгереді, сондықтан түбітті-аң терісі шикізаттары түрлерінің қатарын жүнді жабындының түсі бойынша түсті топтарға сұрыптайды.
Жүнді жабындының жұмсақтығы. Қылшықтардың жұмсақтығы қылшық өзегінің құрылысына, қылшық өзегі қалыңдығының оның ұзындығына қатынасына түбітті қылшықтардың сандық тқатынасына, олардың даму дәрежесіне және қалыңдығына байланысты болады. (5-кесте)
Кесте 5
Түбіттің жүнді жабындысының жұмсақтығы. 
* Жұмсақтық дәрежесі,2) қалыңдық бойынша қылшықтардың сипаттамасы;  3)түбіттің түбі; 4) ерекше қатты қылшықты; 5) ерекше қалың пішетін және қалың түбітті; 6) құну, қасқыр, борсық, аю; 7) қатты қылшықты; 8) ерекше қалың пішетін және жұқа түбітті; 9) кәмшат, құндыз; 10) жұмсақ қылшықты; 11) қалың пішетін және жұқа түбітті; 12)  бұғы, түлкі, тиін; 13) ерекше жұмсақ қылшықты; 14) жіңішке пішетін және жіңішке түбітті; 15) сілеусін, барыс, ақ-қоян).
Терінің әртүрлі үлескілерінде қылшықтардың жұмсақтығы бірдей емес: ең серпімді және қаттылары  - жалда, қырқасында және огузокта  - көбірек жұмсақтар, ең жұмсағы құрсақта. Жүнді жабындысының жұмсақтығы органолептикалық анықтайды, түбіттің бір түрі шектерінде- қылшықтың қалыңдығы мен ұзындығына қатысты зертханалық әдіспен анықтайды.
Жұмсақтың коэфициентін анықтайтын формула:
                                  Км=Т/Д
Мұндағы Т-қылшықтың қалыңдығы, мкм; Д-қылшықтың ұзындығы, мм.
Қылқандылығы. Терілердің қасиеттері жүнді жабындысының биіктігі мен қоюлығына ғана емес, сондай-ақ әртүрлі санаттардағы қылшықтардың сандық қатынастарына да тәуелді болады. Қылшықтардың қалыңдығына байланысты бұл көрсеткіштер үлкен шектерде тербеледі; мысалы:саз құндызда түбіттің қалыңдығы 13мкм, әртүрлі санаттары қылқандар 40-210 мкм, пішетін қылшықтардың қылқандары 70-100мкм. Бір пішетінге 4-20 дан батап (қасқыр, борсық) 300-ге дейін (камшат, ондатр, құндыз) түбітті қылшықтар келуі мүмкін. Қылқандылық дәрежесі бойынша біріншілері күшті қылқандыларға, соңғысы  - аз қылқандыға жатады. Түбіттінің көптеген түрлері орташа қылқандылар деп есептеледі (бір пішетінге 20-60 түбітті қылшықтардан)
Қылқандалықтың дәрежесіне сыртқы түр ғана емес, аң терісінің көптеген басқа қасиеттері де-жұмсақтық, үлпілдектік, қатпарлану, ұйпалану, ескіруге төзімділік, т.б. байланысты болады.
Төменге түсу (салбыраңқылық). Түбітті аң терісі жартылай фабрикаттағы жүнді жабындының салбырауы тері ауданының бірлігінде орналасқан, қылшықтардың қасында көлемімен сипатталады және ұзындығына қылшық тығыздығын көбейтумен анықталады. 
Салбырау дәрежесі бойынша түбітті  - аң терісі жартылай фабрикатын келесі топтарға бөлуге болады: ерекше салбыраған (поляр түлкісі), салбыраған (сусар), орташа салбыраған (қара күзен), аз салбыраған (көртышқан), ерекше салбыраған (саршұнақ).
Терілерде жүнді жабындының салбырауы, олардың сұрыптарын белгілеуде, бастапқы құрылымдық қасиеті болып табылады. Тәжірибеде терілердің салбырауы (сұрпы) оргонолептикалық анықталады.
Ескіруге төзімділік. Ескіруге төзімділіктің объективті көрсеткіші болмайды. Тәжірибе мәліметтерінің негізінде камшат терісінің ескіруге төзімділігіне қатысты, аң терісі жартылай фабрикаттарының әртүрлі түрлерінде ескіруге төзімділіктің кестесі %-бен құрылған.
Кесте 6
Терілердің ескіруге төзімділігі. 1)аң терісінің жартылай фабрикаты; 2) ескіруге төзімділігі; 3) тері; 4) камшаттың; 5) өзен құндызының; 6) жанаттың, 7) қара күзеннің; 8) күзеннің; 9) жұмсақ сусардың; 10) бұлғынның; 11) тау сусарының; 12) қаракөлдің 13) қызыл түлкінің; 14) ондатрдың; 15) тиіннің; 16) саз құндыздың; 17) сілеусіннің; 18) зорманның; 19) көртышқанның; 20) қоянның; 21) үй қоянының.
Жүнді жабындысының үлпілдектігі. Тәжірибеде қолданылатын ұғым, аң терісінің <<үлпілдектілігі>> қылшық серпімділігінің және еңіс бұрышының, қоюлығының, биіктігінің байланыстарына тәуелді болады.
Үлпілдегі бойынша ерекше үлпілдеге, ілпілдеген, азырақ үлпілдеген, аз үлпілдеген терілерді ажыратады.
Жүнді жабындының муарлігі. Муарлік  -  аң терісінің әдемі суретін жасайтын, жүнді жабындының мәнсіз толқындылығы (қылшықтардың жеке топтарының бұйралығы).
Муарлік лақтар мен бұзаулардың, құлындадың терілеріне, қойлардың қатты жүнді тұқымдары мен қаракөл тұқымыныңтумаған қозыларының терілеріне (қаракөл, муаре) тән. Ол сондай-ақ аң терісі жартылай фабрикатының кейбір түрлерінде жүнді жабындысын қырыққаннан кейін пайда болады (өскен мерлушка). Муарлік жартылай фабрикатының кейбір түрлерінің негізгі көрсеткіші болып табылады.  

Тарау 7
Тондық аң терісі шикізат парияларының және терілердің құнын есептеу.
Тәжірибеде үлбір аң терісі шикізаттарының партиялары мен терілердің құнын есептеудің негізгі әдістерін қолданады.
                                       
Терілердің есеп беру бағасын анықтау.
Үлбір-аң терісі шикізаттардың бағасын РФмемлекеттік баға комитеті өңдеген және бекіткенпрейкуранттар бойынша бағалайды, онда МЕМСТ нормаларына сәйкес, терілердің түрлері, кряжалар, өлшемдері және басқа сапа көрсеткіштері бойынша бағалар келтірілген.
Басы (головка)  -  ақаусыз 1-сұрыптағы ірі өлшемді тері. Сапаны 100% қабылдайды.
Есеп беру бағасы (есептеу)  -  батапқы бағасына пайызбен берілген айқындалған, белгіленген түсті, өлшемді, сұрыпты, ақаулар мен жеке алынған терінің бағасы (7 кесте).
Кесте 7
Прейскурант сызбасы.
* Өлшемдер бойынша есептеу, сұрыптар бойынша есептеу, 3) ақаулар тобы бойынша есептеу,4)ірі, 5) орташа, 6) ұсақ.
Соңғы баға жоғарыда айтылған талаптарға сәйкес анықталады, олардың негізінде үш көрсеткіш (яғни үш жеңіліктер немесе қосулар) бойынша, бағаға жеңілдіктер немесе үстемелер жасайды. Жеңілдіктерді қоспайды, белгіленеген тізбектілікте жүзеге асырады.
Үлбір  аң терісі шикізатына стандарттың техникалық талаптарын бұзған үшін терінің есеп беру бағасына ерекше шкала бойынша жеңілдіктер жасайды. 
Мысалы: үлбір-аң терісі шикізаты бұлғын терісі, 1-сұрыпты, ақаулардың екінші тобы. Бұл жағдайда жеңілдікті келесі түрде жасайды:
1)сұрпы бойынша есебі-100%;
2) ақаулардың екінші тобы үшін жеңілдік -10%, яғни есебі -90%
Басына қайта есептеулер.
Шикізаттың осы партиясындағы барлық терілер өздерінің құндылығы бойынша осы кряждағы қалыпты сапалы 1-сұрыпты ірі өлшемді терілерінің қандай санына сәйкес келетінін анықтайды.
Бұл әдістеме сапасы бойынша әртүрлі терілерден тұратын , бір түрдегі шикізаттың барлық партиясының бағасын есептеуді жеңілдетеді. Сапасын бағалау үшін стандарттарға қосымшаларда кестелер беріледі, олар әртүрлі сұрыптамадағы түбіттер партиясының бағасын есептеуді жеңілдетеді. Мысалы 8 кестеде ақаулар есебімен орталық кряждағы қызыл түлкі терілерінің есептік бағасын  бағалауға арналған мәліметтер берілген; ақауларды есептеусіз  -  9кестеде.
Кесте 8
Аталған ақаулардың есебімен терілер сапасын бағалау.
* Сұрпы, 2) ақаулар тобы, 3) партияда терілер саны, 4) терілердің есепті саны, %, 5) бастар саны)
Мысалы: осы партияның дайындалған терілерінде сапаны талдау үшін орталық кряждағы қызыл түлкі терілерінің партия басына есептеуді қайта санау. 
8-кестеден бұл партия ақаулардың 1-тобы 1-сұрыпты терілерден ғанатұрса не болуы мүмкін болатын, бағасына партияның нақтылы бағасын көрсететін, партияның есептік бағасын анықтаймыз, яғни партия басын есептеу құрады, %:
(64,75х100)/100=64,75
Терілер партиясының есептік бағасын белгілеу үшін бастар санын 100-ге көбейтіп, партиядағы партиядағы терілер санына бөлу керек (мысалда терілер саны 100, бастар саны 64,75).
Терілер партиясының жалпы бағасын анықтау үшін бір бастың бағасын бастар санына көбейту керек, яғни, ц1х64,75(ц1-бір бастың бағасы)
Партия есебінің жалпы төмендеуі құрады:
100%-64,75%=35,25%
Сұрыптың төмендеуі мен байланысқан шығындарды, пайызбен алынған нәтижені жүз пайыздан тізбекті алумен, ақауларды есептеусіз, әрбір сұрып бойынша басқа терілерді қайта есептеу жолымен белгілейді. Мысалы: ақауларды есептеусіз орталық кряждан қызыл түлкі терілерінің партия басына есептеуді анықтау (9-кесте)
Кесте-9
Ақауларсыз терілердің сапасын бағалау.
* Сұрып, 2)партиядағы терілер саны, 3)терілердің есептік бағасы, %, 4) бастар саны).
Терілер партиясының басына есептеу, %:
(80х100)/100=80
Сұрыптылықтың төмендеуімен байланысқан шығындар құрады: 100%-80%=20% терілер кряждарыменбайланысқан шығындарды анықтау үшін, жалпы шығындардансұрыптылықпен байланысты шығындарды алады: 35,25%-20%=15,25%

                                 Тарау 8
Үлбір аң терісі және тондық қой терісі бұйымдарының сұрыптамасы.

Үлбір-аң терісі және тондық қой терісі бұйымдарын мақсатты белгіленуі (жеті тауарлық топтар), жыныс жас белгісі (төрт топіші), сондай-ақ топіші шегінде  - бұйымдардың түрлері, үлгілері, өлшемдері және бойлары бойынша топтастырады. (10 кесте).
Кесте 10
Аң терісі және тондық қой терісі топтастыру және сұрыптамасы.
* Тауарлық топ; 2)жыныс жасты топіші, 3) бұйымдардың түрлері, 4) аң терісінен сырт киім, 5) әйелдерге, ерлерге, балаларға арналған, 6) пальто, қысқа пальто, жакет, қысқа тон, жететке, манто; пальто, қысқа пальто, желетке, пиджак, қысқа тон,бекеш; пальто, пиджак, куртка; 7) .сті теріден матадан, киімге арналған аң терісінің бөлшектері (аралас киімнің аң терілері бөліктері); 8)жағалар, жеңдер, төбе, аң терісінен астар (етек);жағалар, жөндеулер, төбесі, аң терісінен астар (етек); жағалар төбесі; 9) әйелдердің аң терісінен киімдері; 10) горжеттер, палантиндер, пелериндер, жартылай перелиндер, бөкебайлар, орамалдар,муфттер; 11) аң терісінен бас киімдер; 12) әйелдікі, еркектікі, жеткіншектердікі және балалрдікі; 13) тұтас аң терісінен: құлақшын, шапка, жиектерімен қалпақ, берет, ток, күнқағарман қалпақ, эскимоска, боярка; аралас құрама: құлақшын шапка, жиектерімен қалпақ, боярка; тұтас аң терісінен: құлақты шапка, украйндық гоголь, мәскеулік, спорттық, ленинградтық, олимпиялық, жастардікі, кепи. Аралас: құлақшын шапка, боярка, кубанка, финка, папаха, тұтас аң терісінен: құлақшын шапка, эскимоска, жартылай эскимоска, жартылай эскимоска, капор, кепи; аралас: құлақшын шапка, құлақшынды бадейка. 16) аң терісінен және галантериялық бұйымдар; 17) қолғаптар, биялай, белдіктер; қолғаптар, биялай, шұлықтар, биялай. 18) аң терісінен аяқ киім; 19) үй туфлиі, бәтеңке, етік, үй туфлиі, бәтеңке, етік, унты; үй туфлиі, бәтеңке 20) аң терісінен тұрмыстық бұйымдар. 21) кілемдер ұйықтайтын қаптар, көрпелер, пледтер).
Дайын аң терісі бұйымдарын МЕСТ-нормтаивті  - техникалық құжаттама бойынша жүргізеді, ол бес негізгі бөлімдерден тұрады:
Бірінші бөлімде аң терісі бұйымдары жасалуы мүмкін аңтері үлпершек жартылай фабрикаты түрлерінің толық тізімі (өңдеу әдісін көрсетумен), сондай-ақ жеке бөлшектердің өлшену жерлерін белгілеумен бұйым сызулары, бойлары мен өлшемдері берілген;
Екінші бөлімде бұйым сапасын анықтауға қажетті мәліметтер, бұйым сапасына техникалық талаптар, сондай-ақ аң терісі бұйымдарын жасау технологиясы бойынша негізгі мәліметтер берілген;
Үшінші бөлімде белгіленулерін, маталар артикулдарын және оларға стандарт нөмірлерді көрсетумен қолданбалы материалдар; аң тері үлпершегі жартылай фабрикатын іріктеу, бұйымдарды жасау және терілердегі тері матасының біріктенуі, бұйымдардың жеке бөліктеріне астарды жиектьеу, борттарды жасау ережелері; сұрыптар, ақаулар және түстер тобы бойынша бұйымдарды сұрыптауға талаптар берілген. Дайын аң терісі бұйымында сапаны анықтауға арналған негіз бұйым жасалған аң терісі жартылай фабрикатының сұрпы.
Төртінші бөлімде сынау әдістері туралы мәліметтер бар. Үсті мен астардың сапасын органолептикалық жолмен анықтайды. Бұйым өлшемдерін- өлшеу құралының көмегімен;
Бесінші бөлімде аң терісі бұйымдарын қаптауға, таңбалауға, тасымалдауға және сақтауға негізгі талаптар кіреді.
Әйелдердің аң терісінен киімі.
Әйелдерге арналған аң терісінен киімді МЕСТ 876580 бойынша сұрыптайды. Жартылай фабрикаттың бір түрінен жасалғанда аң терісі және аралас киімнің үсті жүнді жабындының жылтыры, жұмсақтығы, қоюлығы, бұйралану формасы, биіктігі, бояуы, түсі бойынша іріктелуі тиіс. Терінің топографиялық үлескілеріне байланысты, жоғарыда айтылған, қасиеттердің жаратылысты айырмашылықтарына жол беріледі, сондай-ақ бекітілген үлгілерге сәйкес, қаракөлдің сұрыптары және бұйралану топтары, бояуы бойынша аң терісі жартылай фабрикатының әртүрлі түрлерінің сәйкесуіне жол беріледі.
Кряжалар, жұмсақтық топтары, сапа топтары, жылтырлық топтары, түсі мен бояуы, бояу тазалығының дәрежесі, өңдеу түрі бойынша аң терісінен және аралас тігілген киім жасалған аң терісіне нормативті-техникалық құжаттаманың талаптарына сәйкес келуі тиіс.
Әйелдерге арналған аң терісінен сырт киімдердің сұрыптамасы манто, пальто, жартылай польто, жакеттер, желеткалар.
Манто пальтодан етегінің үлкен қаусырмасымен, түймелердің болмауымен ерекшеленеді, оң полочка  сол жақ бүйір тігіне дейін жетуі мүмкін, ал ойықтар сызығы  -  планка сызығына дейін жетеді. Жеңдердің ойықтарын көбірек кең етеді.
Пальто жартылай пальто мен жакеттер ұзындығымен ерекшеленеді. Пальтоның ұзындығы 112-120 см, жартылай пальто -80-100см, жакет 65-75см. Пальтоның, жартылай пальтоның және жакеттердің қаусырмасы 15см-ден кем емес. 
Пальтоны, жартылай пальтоны, жакеттерді боялмаған, боялған қырқылған, жұлынған немес қырылған аң терісінен жасайды: қаракөл, смушка, мерлушка, түбітті-лақ, клем, муаре, түбітті қой, түбітті құлын аң терілерінен және теңіз аңдарының терілерінен, үй қояны, сібір күзені, қара күзен, ондатр, саз құндыз, түлкі, жанат, атжалман, тиін, көртышқан,саршұнақ, су және қойма егеуқұйрығы, зорман, тарбаған, алатышқан, т.б. терілерінен жасайды.
Жакеттерді пальтоға арналған жоғарыда аталған аң терісі жартылай фабрикаттарынан сондай-ақ тиіннің терісінен, ақ қоянның жотасынанқаракөлдің аяқатыран, т.б. жасайды. Жакеттерді тік және белсызғымен жартылай жанасатын деп бөледі. 
Әйелдердің сырт киімдерінің өлшемін үш өлшем белгілерімен анықтайды: жүнін сыртқа қаратып арқасының ортасымен екіге бүктеп немесе манекенге кигізіп, бойы, жамбас өлшемі, кеуде өлшемі (см) бойынша.
Әйелдердің пальтосы мен жартылай пальтосы 9 өлшемді және 6 боймен қарастырылады:
1-146, 2-152, 3-158, 4-164, 5-170, 6-176 (тек 50-52 өлшемдер үшін) (кесте11).
Бұйымдар сұрпын жүнді жабындының күйі бойынша анықтайды.; ақаулардың болуына байланысты бұйымды ақаулардың төрт тобына бөледі. (бірінші, екінші, үшінші, төртінші)
Кесте 11. Әйелдерге арналған құрама және аң терісінен пальтоның, жартылай пальтоның, жакеттердің бойы мен өлшемі. 
* Төмен белгісі, 2) өлшемі, 3) бойы, 4) кеуде өлшемі, см, 5) жамбас өлшемі, см 6) бойы, см, 7) топты өлшем). 
Еркектердің аң терісінен киімі.
Еркектердің аң терісінен киімі негізінен жартылай фабрикаттардың келесі түрлерінен жасайды: жартылай қатты жүнді, қатты жүнді, қырқылған және сазқұндыздай боялған қой терісінен, табиғи немесе боялған түбітті ит терісінен. Күртешелер кең таралған, сондай-ақ аң терісінен желеткелерде қолданыс тапқан.
Аң терісінен пиджактарды әдетте стандартты үлгілерде жасайды: әр бортта төрт түймесімен  және ілмектерімен екі бортты, екі жартыдан тұратын хлястикпен; жеңдерң екі тігісті, қой терісінен жағасы қырқылған немесе боялған, тік, жатқызылған, бір металл ілмекке және ілмеге түймеленеді. Пиджакта борттан 10см-ден кем емес қашықтықта сол жақ етектің астарында бір ішкі қалта және аң терісі жартылай фабрикатынан қақпақшалармен екі бүйірлік тілікті қалта болу керек. Астары сәтеннен немес аң терісінің арзан түрлерінен. Астар мен үстінің арасында мақтаның, ватиннің немес басқа маталық емес материалдардың қабаты салынады. Үсті жұмсақ және иілгішті тері ұлпасымен; жүнді жабындының түсі, сұрпы бойынша біртекті терілер. Барлық бөліктердің жүнді жабындысы жоғарыдан төменге бағытталуы керек.
Әдетте пиджактарды бес бойлы, алты өлшемді (46-дан 56-ға дейін) етіп шығарады.
Аң  терісінен желеткелерді  қырқылған және боялған қой терісінен, боялмаған және боялған лақтан, әртүрлі түрдің мерлушкасынан, зорман, атжалман терілерінен дайындайды. Желеткелерді аң терісін ішке қаратып тігеді, желеткенің үсті-матадан (вельвет, плащ матасы, т.б.) тігіледі.
Тақыр желеткелер (сыртында өңделген тері матасымен) тондық қой терісінен және велюрге өңделген жүнді қой терісінен жасайды. Олар алты өлшемді, төрт бойлы болады. Тақыр желеткелерде бүйір тігістерге 500-800мм ендікті резеңке қойылады.
Балалардың аң терісінен киімі.
Балалардың сыртқы аң терісінен киімі-пальто, пиджактар, куртка (ұл балаларға).
Жыныстық жасты топ бұл бұйымдардың үлгісін анықтайды.әдетте үш жас ерекшелікті топтарға арналған бұйымдарды (пальтоны) шығарады: мекиепке дейінгі, мектеп жасындағы, жеткіншекті.
Аң 
Терісінен киім мектепке деінгі топқа арналған пальто ұлдар мен қыздарға конструкциясы бойынша шамамен еркешеленбейді. Көбінесе бұл тік немесе аздап кеңейтілген силуэтті пальто. Қыздарға арналған пальто төмен жағынан аздап кеңеюі мүмкін. Ұлдарға арналған пальто қосымша элементтерге ие болуы мүмкін, олар: хлястиктер, иық белгілер, шлицтер, т.б.
Мектеп жасындағы және жеткіншек қыздарға арналған пальто тік, жартылай жабысқан және төменіректе кеңейгенсилуэттерде, бір бортты немесе екі бортты, жеңдері  жамалған, реглан типті, құрама болып шығарылады. Жағалары да әр түрлі формада болуы мүмкін: дөңгеленген, шалькамен,капюшонмен, лацкандармен, бөкебай немесе бөкебайға ауысатын тірек түрінде. Қалталары жапсырма, тілікті, қақпақшалармен, қақпақшаларсыз, т.б.
Ұл балаларға арналған курткаларды аң терісі астарымен аң терісінен және тоқыма түрінде жасайды.
Бұйымдардың осы тобын жасау үшін аң терісі жартылай фабрикатының келесі түрлерін қолданады: боялған және боялмаған мысықтың  және үй қоянының терілерін; жүнді қой терісін, жүнді үй қоянының терісін, мерлушканы, алатышқанның, саршұнақтың терілерін, тіпті тиін терісінің бастарын да т.б.
Бала бақша және мектепке дейінгі жасқа пальтоны үш өлшеммен (24,26,28) және үш боймен (1-8см, 2-86см, 3-110см) шығарады; мектеп жасындағы балаларға жеті өлшеммен (30,32,34,36,38,40,42) және төрт боймен (1-146см,2-152см,3-158см,4-164см) жасайды.
Аралас киімнің аң терісі бөлігі. 
Сұрыптамасы: жағалар, манжеттер, жөндеуі (төбесі), аң терсінен астар (етек). Олардың сұрыптылығын МЕСТ 7069-79 бойынша анықтайды.
Жағаларды үлгілер, жыныс-жасты топтар, өлшемдер, түстер, сұрыптар және ақаулар топтары бойынша бөледі. Үлгілер сән бағытына байланысты болады. Жағаның негізгі бөліктері: отлет (окат), моны (жамау сызығы), ортасы, орталығы, оң және сол шеттері.
Отлет-сыртқы жиек сызығы
Мойны бұйымға тігілетін жағаның ішкі жиек сызығы.
Ортасы-жағаның ұзындығы бойынша ортаңғы сызық; оң және сол шеттері-оның бүйір бөлшектері.
Орталық жалпақтығы бойынша ортаңғы сызық.
Сондай-ақ жағаларды еркектікі, әйелдікі, балалардікі деп топтастырады.
Жағалардың өлшемдерін мойын тесігінің ұзындығымен анықтайды. Әдетте жағалар келесі өлшемдермен ерлер мен әйелдерге 44-60; балаларға 24-48 жасалады.
Өңдеу әдісіне байланысты жағалар боялған, боялмаған, жұлынған немесе қырылған, қырқылған, жүнді жабындысы ерекше өңделген болады. 
Ерлердің жағаларын жасауға аң терісі жартылай фабрикатының келесі түрлерін қолданады: өзен құндызының, теңіз мысығының, камшаттың, жүнді иттің, қойдың, қаракөлдің, мерлушканың, жүнді лақтың, лямканың, яхобабаның терілерін, тиіннің, саз құндыздың, үй қоянының, үй мысығының терілерін.
Конструкциясы бойынша ерлердің жағалары тік, лацкандармен тік және шелді болады. Конструкциясы бойынша және сыртқы түрі бойынша әйелдердің жағалары әртүрлі: тік, лацкандармен тік, шалді, жастардікі, тік тұрған. Осы бұйымдарды жасауға шамамен барлық түрлердің (боялмаған, боялған және ерекше өңделген) аңтерісі үлпершегінің жартылай фабрикатын қолданады.
Балалардың жағалары: ұлдарға тік, қыздарға тік және <<коломбин>> фасонында. Тік жағаларда отлет сызықтар мен горловина, <<коломбин>> фасонындағы жағаларға қарағанда, азырақ иілген, сондай-ақ ұштарының (овальді, үшкір) формаларымен еркешеленеді. Жағалардың әрбір фасоны өз нөміріне ие. Әдетте балалардың жағаларын аң терісінен жартылай фабрикаттардың арзан түрлерінен жасайды: тиін терісінің жоталарынан, летяга тиінінің терісінен, үй қоянының, ала тышқанның, су егеуқұйрығының, саршұнақтың, мерлушканың, лямканың, жүнді лақтың, қырқылған боялған қой терісінен.
Жартылай фабрикаттардың ақаулары: тесіктер, ажыраулар, сынақтар, таздар, қиықтар. Жүнді жабындының анық ерекшеленетін бояуымен тері үлекілеріжойылуы тиіс, қондырмалары жүнді жабындының сапасы, бағыты,бояуы бойынша мұқият іріктеледі және бұйымның жалпы түсінде ерекшеленбеуі кероек. 0,2см2-тан артық емес ауданды сынықтар мен таздар, сондай-ақ тесіктер, жүнді жабынды жағынан байқалмаса, жойылмайды. Жағаларға қондырмалар ұштарынан 10см, жамау сызығынан 1/3тен артық емес қашықтықта орналасуы керек. 40мм-ден артық жүнді жабындының ұзындығымен және бұйра тоапты теріден жасалған, жағалардың бүкіл ауданыменқондырмаларға жол беріледі.
Алатышқанның, су егеуқұйрығының, атжалманның терісіненжасалған жағалар мақтадан жасалған матаға желімделуі керек.
Түсті және сұр қаракөлдің боялмаған терілерінен жағаларда тері матасын бояуға жол беріледі. Тері матасын бояусыз жағаларды ақ түсті қаракөлден және ашық көгілдір түбітпен <<экстра>> түсті көгілдір поляр түлкісінің терілерінен жасайды.
Жағалардың бекітілген фасонына және аң терісінен жартылай фабрикатқа байланысты жүнді жабындының бағытына қойылатын талаптар:
- ірі және ұзын жүнді терілерден (түлкі, поляр түлкісі, жанат, т.б.)  -  жағаны бойлай бір ұшынан басқасына немесе ұштарынан ортасына қарай;
- қырқылған немесе жұлынған терілерден (үй қояны, үй мысығы, ондатр)  -  жағаның отлетіненгорловинаға немес кері бағытта горлавинадан отлетке;
- бұйраланған топты терілерден: ерлердікі ұштарынан орталыққа, әйелдердің және балалардың-горловинадан отлетке немес орталыққа үлестік бағытта, сондай-ақ орталықтан ұштарына қарай.
Манжеттер, жағалар сияқты, сол сұрыптағы, түрдегі, түстегі шикізаттықолданумен жасалады.
Манжеттің жоғарға бөлігі жақсы жүнді жабындымен терілерден жасалуы керек. Әдетте манжеттер сатылымғңа жағалармен бірге түседі.
Аң терісінен жөндеу (жөндеме)  - аң терісінен жіңішке жолақтар, әйелдер пальтосының жеңдерінің ортасына, қалталарға, борттарға, етекке тігіледі.
Аң терісінен астар үсті матадан болатын киімдерге қолданылады. Астарға жақсы аң терісі үлпершегінен жартылай фабрикат тиінен, ій мысығынан, жүнді иттен, қаракөлден, қойдан, түлкіден, өйткені олар серпімді ұзын тығыз жүн жабындысына ие. Аңтерісінен астардың жеңіне әдетте жартылай фабрикаттың арзан түрлерін қолданады. 
Аң етрісінен бұйымдардың моделдерін және өлшемдерін анықтау.
Аң терісінен бұйымдар тапсырыс берушімен келісілген арнайы талаптармен, сән талаптарымен байланысқан, әртүрлі фасондарда өңделеді. Әрбір қабылданған фасондарға, оның жасалуы жүзеге асырылатын, белгіленген нөмір (артикуль, модель) беріледі.
Аң терісінен бұйымдарда ерлер, әйелдер пальтосының, жартылай пальтоның, пиджактардың, куркалардың, жеңсіз киімдердің фасондары, жағалар мен манжеттердің формалары, балалардың пальтосы мен шапкалары кең түрде түрлендіріліп отырады. Әйелдердің сырт киімдерінің фасондары әртүрлі болып келеді.
Бұйым үлгісін анықтау сатып алынған тауардың үлгі эталонымен немесе оның көшірмесімен сыртқы түрі бойынша бұйымды салыстыру жолымен жүргізіледі. Бұл кезде бұйым силуэті, конструкциясы, тігілу фасоны, технолгиялық өңделуі,жөндеу ерекшеліктері, ішкі бөлшектердің болуы, фурнитура бойынша үлгіге толық сәкес келуі керек. Сатып алынған тауардың үлгі эталоны болмаса, үлгінің сәйкестігі каталогқа немесе албомға, келісім шарттың техникалық шарттарына енгізілген сипаттама бойынша белгіленеді.
Бұйым өлшемдерін анықтау бұйымның өлшем белгілерін анықтайтын негізгі параметрлер бойынша өлшеу жолымен жүргізіледі, содан кейін өлшеу нәтижелерін келісім шарттағы техникалық шарттардың сәйкестігі мәліметтерімен салыстырылады. 
Бұйымның өлшемі мен бойын анықтауда өлшеудің негізгі орындары болып табылатындар: ойық деңгейінде бұйымның ені, тар жерде таяқшасының ені, тар жерде арқасының ені, арқасының ұзындығы (жағаның жамау сызығынан бастап бұйымның етегіне дейін арқаның ортасын бойлай); жеңнің ұзындығы (окаттың жоғары нүктесінен бастап бұйымның етегіне дейін немес манжеттің төменгі шетіне дейін). Өлшеулердің нәтижелері см  - мен айқындалады. Сәйкесті фасонды және өлшемді лекалоға бұйымдардың тері матасын сала отырып, жағалардың ауданын тексереді. Бұл бұйымдардың +-0,3 см ұзындықпен ені бойынша ауытқуынажол беріледі. Лекало болмағанда, жуық ауданды келесі түрмен анықтайды: бір ұштан басқасына ортасы бойынша бұйымды бойлай өтетін, сызықтың ұзындығын өлшейді және орташа еніне көбейтеді. Нәтижесін 0,1дм2-қа дейін жуықтатады 0,03дм2 тан кем шаманы ескермейді, ал 0,05дм2 тан артықты 0,1дм 2-қа тең деп алады. Мысалы,  қара күзен терісінен шалді жағаның ұзындығы 125см, орташа ені 8,3 см. Бір өлшеуді басқасына көбейтіп, 1037,5см2 немес 10,375 дм2 алады, жуықтай алғанда жағаның ауданы 10,4 дм2 құрады.
Бас киімнің өлшемі сантиметрмен немес сақина өлшегішпен ішкі шеңберді өлшеумен анықталады. Сантимермен шеңбердің шамасы бұйымның өлшеміне сәйкес келеді. 
Аңтерісінен киімнің және аралас тігілген киімдегі аңтерісінен бөлігінің сапасы.
Сапасына қойылатын талаптар.
Аң терісінен ұшын іріктеу, сондай-ақ пішу-тігу жұмыстарын орындау аң терісінен бұйымдардың сапасын анықтайды. Бұйымдар бөліктердің симметриялы орналасуымен, моделдердің сипатымен және нормативті  -  техникалық құжаттама талаптарменсәйкестікте жасалуы тиіс. Бөліктері:
* Бойлық және көлденең тігістері, терілерді байланыстырады, айқаспауы тиіс;
* Терілерді іріктеу жүнді жабындының биіктігі, жылтыры, реңкі бойынша өте мұқият болуы керек;
* Астар жүнді бетпен сапасы және түсі бойынша гармонияда болу керек;
* Аң терісінен бұйымдар, боялған терілерден жасалғандары, былғанбауы тиіс;
* Тері матасы жұмсақ болмау керек;
* Тігістері тігістелген, бос тігістерсіз, жүнді қамтусыз, тері матасына түстес берік жіптермен орындалуы керек;
* Тігістің биіктігі- терілердегі тері матасының қалыңдығына байланысты 0,8  -  2мм болуы қажет.
Жүнді жабындының дақпен болуы (бояуы, жылтыры), үйкелген және жалаңаш жерлері, жүндердің тігіспен қамтылуы, тігістердің айқасуы, ұйпаланған, мыжылған жүннің болуы сияқты ақауларға жол берілмейді.
Терілердің орналасуы: үй қоянының, зорманның, тиіннің, қызыл түлкінің, сібір күзеннің қырқылмаған терілерінен, сондай-ақ түбітті жартылай фабрикаттың көптеген көктемгі түрлерін әдетте бағандармен орналастырады; жүннің бағытталуы жоғарыдан төменге немес бұрышпен (<<шыршаға>> немесе <<бұрандамамен>> іріктеуде).
Жүннің көлденең бағытталуы мүмкін, бірақ бұл пішудің бұл әдісінде терілер қиылып, бүйірлікпе жота бөлігімен тігілу керек. Оң және сол палочканың, сондай-ақ жеңдер мен арқаның көлденең тігістері сәйкесуі тиіс.
Мысыққа үй қоянының қырқылған немесе қырылған терісі, ондатр,с аз құндызы, көр тышқан терілері т.б. бағандармен іріктелуі тиіс, бірақ оларда жүндердің бағыты- төмен жоғарыға.
Бұйраланған топтың терілерінен жіне қырқылмаған терілерден манжеттерде жүннің бағыты жеңдердің шынтақ тігісіне бағытталуы ерек, қырқылған жіне жұлынған терілерден  -  төменненжоғарыға  немесе шынтақ тігіске қаай. Ватинді бұйымның фасонына байланысты, жеңде бүкіл ұзындыққа немесе ұзындықтың бөлігіне қояды. Ватин аң терісінен бетіне және иық тігістерде борттарға және арқаның ортасына бекітіліп ілінуі тиіс. Жеңдерге ватинді екі тігіспен бекітеді. Барлық тігістер жақсы үтіктеліп, машинада жиектелуі тиіс. 
Аң терісінен киімнің және аралас тігілген киім бөліктерінің сапасын тексеру.
Бұйымды сапасы бойынша қабылау оргнолептикалық және өлшеу әдістерімен жүргізіледі.  Аң терісінен бұйымдарды және киімдерді қабылдау бекітілген үлгіге бұйымның сыртқы түрінің сәйксуін анықтаудан, пішіп-тігу жұмыстарының орындалу сапасын, тұтастай бұйымның  және бөліктердің өлшемдерін анықтаудан басталады. Сапаны тексергенде түскен партияның әрбір бұйымын тексереді.бл кезде келесі операцияларды белгіленген тізбектілікте орындайды:
* Сыртқы киімді манекенге іледі, түзетеді, түймелейді жәнеалдынан, одан кейін арт жағынан тексеріп көреді;
* Аң терісіене бетінің техникалық талаптарға сәйкестігін көрсетеді;
* Борттар сызығының бағытын (жоғары ілмектен бастап етегіне дейін) анықтайды, біруақытта жағаның, палочкалардың ұзындығы мен ені бойынша симметриялылығын анықтайды, түймелер тігісінің дұрыстығын, жеңдердің қондырылуын, жеңдердің немесе манжеттердің етектерін, ойықтарын өңдеу сапасын белгілейді;
* Арқа жағынан тексеріп көреді, бұл кезде бүйір тігістерде, ойықтада, иықтарда, гарловинада ватиннің немесе астардың тартылмағанын тексереді.
Манекенде тексеріп болғаннан кейін, бұйымды астарын жоғары қаратып үстелге қояды, дақтардың, әртүрлі реңктердің болуын, тігістің сапасын, бүйір тігістерінде, горловинада, ойықтар мен бұйымның етегінде астардың қысқартылуын (немесе салбырауын), түймелер, ілмектер орналасуының дұрыстығын және олардың бекітілу сапасын, сондай-ақ астардың және аң терісінен бетіндегі фурнитураның сәкесуін, фабрикалық таңбаның және ілгіштің болуын тексереді. Аңтерісінен бетінің сапасын (іріктеудің дұрыстығын және терілердің орналасуын) тексереді.
Алдынала манекенге кигізіп немесе үстелде жүнін жоғары қаратып арқасының орталығы бойынша екіге бүктеп, киімнің өлшемін анықтайды. Жұмсақ метрмен арқаның ортасынан бастап сол борттық шетіне дейін жең астынан ойық деңгейінде бұйымның енін өлшейді. Бұл шама пальто өлшеміне сәйкес келеті болады (рұқсат +-1см), одан кейін бекітілген фасонның негізгі бөліктерін өлшейді (типті өлшем үшін).
Осыдан кейін жүнді жабындының күй бойынша бұйым ақауларының сұрпын және тобын белгілейді, бұл кезде бөліктерді, жеке терілерді, тілімдерді қосатын тігістерді, сондай-ақ пішудің күрделі әдістерін қолдану нәтижесінде туындайтын тігістерді тігісі бойынша бағалайды (тері ақауларының алыстатылған бөліктерінің тігілген жерлері  - <<тігіс ақауы).
Аң терісінен бұйымның сұрпын терідегі жүнді жабындының үлнілдектігіне, қоюлығына, жылтырлығына, жібектілігіне байланысты, нормативті  -  техникалық құжаттамамен сәйкес белгілейді. Әдетте ол әрқашан бұйым жасалған, жартылай фабрикат сұрпына сәйкес келеді. 
Жаңа жақсартылғын сапалы (ерекше сәнді) бұйымдар ақаулардың бірінші  -жакет, П-іріктелген, ПП  -  мәскеулік жакет, И  -  кирпук).
Жартылай фабрикаттардың жүннің ағуы, құйындалуы, жүнді жабындының түйреленуі, тері ұлпасының қаттылығысияқты аұаулары жойылмайды және олар бұйымға ауысады, осыған байланысты аң терісінен бұйымдарды МЕСТ 8765-80 сәйкес, ақаулардың төрт тобы бойынша сұрыптайды. Ақаулар тобын әрбір бұйымға жеке белгілейді.
Жағалардың манжеттердің өлшемдерін +- 0,5см рұқсатпен шаблондар бойынша белгілейді. Олар сапа көрсеткіштері бойынша (түсі, түрі, реңкі, жылтыры) сондай-ақ тері матасының қалыңдығы мен жүнді жабындының биіктігі, қоюлығы, жұмсақтығы бойынша біртекті терілерден жасалуы тиіс.
Бұйымдар мен терілердегі аң терісі бөліктерін келесі тәртіпте тінтумен тексереді:
* Бұйымды екі қолмен алады, сілкілейді және үстелге қояды;
* Оның үлгілерге, шаблондарға, фасон сипаттарына сәйкестігін белгілейді;
* Аң терісін іріктеудің, тігістердің сапасын тексереді. Сұрпын, түсін, ақаулар тобын, бұйымның ауданы, сәйкесті бұйымдар үшін астардың бекітілуін, аң терісі құндылығына астар сапасының сәйкестігін белгілейді;
* Жасану сапасын аң терісінен киімге жасағандай анықтайды (жоғарыға қараңыз);
* Ақаулардың тобы мен сұрпын жартылай фабрикаттар түрін есептей отырып анықтайды, қара таза тұқымды қаракөлден  -  10 сұрыппен, қара боялған метистен  -  8 сұрыппен жағалар бұларға қосылмайды.
Қаракөлдің сирақтарынан жасалған жағалар үш сұрыпқа бөлінеді: яхобаб пен мерлушкадан жасалған екі сұрыпқа бөлінеді. Басқа түрлердің аңдар терілерінің сирақтарынан жасалған жағалар сұрыптар бойынша бөлінбейді.
Ерекше сәнді бұйымдар көркемдік  -  техникалық кеңеспен бекітілетін эталон  -  үлгілерге және іріктелген және ақаулардың бірінші тобы 1- сұрыптың талаптарына сәйкес келуі керек; тондық қой терісінен және аң терісі велюрінен бұйымдар  -  1 сұрып талаптарына, бұл бұйымның тері матасы томпайған емес болуы керек; смушкадан  -  1,2 сұрыптардың талаптарына сәйкес келу керек. 2  -  сұрыпты бұйымдарда серпімді ұсақ сақиналар мен бұршақтарға жол берілмейді.
Ерекше сәнді бұйымдар қаракөлдің келесі таңбаларынан жасалады: П, ПП, Е, ЕЕ, ЕА, И, З, Т, ТУ, Л, С.
Әйелдердің аң терісінен киімдері.
Әйелдерге аң терісінен киімдердің сұрыптамасы: пелерина, жартылай пелерина, палантиндер, горжеттер, бөкебайлар, үшкіл орамалдар, бұл бұйымдардың сұрыптылығы МЕСТ 10151 бойынша анықталады; сапа тобы, жұмсақтығы, күштілігі, суреті, түсі, бояуы бойынша олар аң терісінен жартылай фабрикаттарға нормативті  -  техникалық құжаттамаға сәйкес болуы тиіс.
Әйелдердің аң терісінен киімдерін, горжеттерден басқасын, жібек астарда жасайды. 
Пелериналар иықты, арқаны, кеудені жабатын, жеңсіз астардағы жамылғы көйлектің үстінен киеді. Олар әртүрлі үлгілерде болады: ұзын, қысқа, тар, кең. Пелериналардың  етегіне терілердің құйрықтарын тігеді. Конструкциясы  -  екі полочка (оң және сол) және арқасы, тері матасы мен астар арасына мақтадан тігілген матаны салады, оң бортқа ілмек бекітеді, ал сол бортқа  - бұратылған жібектен ілме тағылады.
Бір пелеринаға терілер саны жартылай фабикаттың түрімен анықталады және құрамына: ақ тышқаннан 80-100, сібір күзенінен 20-26, сусардан 10-12, түлкіден 4-5, қара күзеннен 15-20, бұлғыннан 6-10, поляр түлкісінен 3-4. Олар пішудің күрделі әдістерін қолдана отырып, аң тері үлпершегі жартылай фабрикатының құнды түрлерінен жасалады.
Жартылай пелериналар пелериналардан ұзындығы және ені бойынша кіші өлшемдерімен ерекшеленеді және шәлі жағасын еске түсіреді. Олар қысқы пальтода жағаны алмастыра алады немесе әйел көйлегінің немесе әшекейі қызметін атқара алады. Жартылай пелеринаны жасауға арналған жартылай фабрикаттар  -  күмісті қара түлкінің, табиғи немесе боялған поляр түлкісінің, қаракүзеннің, уссурий жанатының, сусардың және бұлғынның терілерінен жасалады. Конструктивті орындалуы  -  терілерді жотасын бойлай және құрсақ ортасымен екі бөлікке бөледі және огузокпен қосады. Олар 17-20 дм2 ауданмен, әр түрлі фасондарда болады.
Палантин  -  2-2,5м ұзындықпен және 30-50см ендікпен аңтерісінен жолақ. Сыртқы түрі бойынша үлкен жағаны еске түсіреді, бірақ ұзартылған ұштарға ие. Бассыз көртышқанның, ақтышқанның, қаракүзеннің, сусардың, бұлғынның терілерінен жасалады. 
Горжеттер  - басымен, аяқтарымен құйрығымен тұтас аң терілері. Олар түтікті кесілмеген терілерден (түтікпен салынған) және жазық  -  жібек негізінде құрсақ бойынша кесілген терілерден жасалады. Конструктивті орындалуы  -  дөңгеленген форма, түтікті горжеттің ішінде  -  тігілетін ватиннің жіңішке қабатынан астар, бастар қатты, көздерімен және тістерімен папье-машеден; өте қымбат горжеттерде бастары жұмсақ, тіссіз болуы мүмкін. Жартылай фабрикат кәдімгі күмістектес - қара, плапинді түлкінің, сиводушка  -  түлкінің, ақ және көгілдір поляр түлкісінің, сусардың, қара күзеннің және бұлғынның терілірі. Горжеттер басымен, құйрығымен, тырнақтары бар табандарымен терілерден жасалуы тиіс.
Бөкебайлар баспен, аяқтарымен, құйрығымен және онсыз терілерден аңтерісінен немесе астарда 10-70см ендікпен, 100-200см ұзындыұпен аңтерісінен жолақтар.
Үшкіл орамалдар- жібек астардағы көбірек күрделі жағалар. Оларды тікпестен, көйлектің немесе пальтоның үстінен киеді.
Пелериналар, жартылай пелериналар, горжеттер мен үшкіл орамалдар түймеленуі мүмкін.
Қондырмалардағы жүнді жабынның сапасы бұйымдағы жүнді жабындының сапасына сәйкесуі тиіс. 
Аң терісінен бас киімдерді топтастыру және олардың сұрыптамасы.
      Бас киімдер туралы жалпы мәліметтер.
Бас киімдердің тарихы терең көне уақытқа кетеді. Олар адамды күннен, жауыннан, суықтан, желден, ыстықтан қорғау үшін қолданылған. Олардың формасы климаттық жағдайларға, адамның тіршілік бейнесіне және қолданылатын материалдарға байланысты болады. Бас киімдерді өсімдіктердің жапырақтарынан, талшықтарынан және құстардың мамық қанаттарынан, сондай-ақ жануарлардың терілерінен жасады, әсіресе суық климатты елдерде.
Көне Русьте, мысалы, шаруалардың, қалалықтардың және боярлардың бас киімдері сәнделуі, рәсімделуі, сапасы және қолданылатын материалдары бойынша ерекшеленеді.
Қоғам дамуының (класстық қатынастар; экономика және адамдардың рухани өмірі дамуы, тұрмыс пен еңбек шарттарының өзгеруі) үдерісінде бас киімдердің формалары да өзгереді. Қазіргі уақытта бас киімдердің моделдерін өңдеуде сәннің жалпы бағытын, жабдықтың жаңа түрлерін қолдануды, т.б. көптеген факторларды ескереді.
Моделдерді өңдеуде, сонымен қатар, бас киімдерге қойылатын эстетикалық, гигиеналық пайдалану, технологиялық, экономикалық талаптарын да ескереді.
Эстетикалық талаптар. Бас киімдер дәстүрдің немесе сәннің бағытына сәйкес келуі тиіс. Моделдерді жасауда аң терісі үлпершегін жартылай фабрикаттағы жүнді жабындының сыртқы түрі (түсі, суреті, жүннің ұзындығы, үлпілдектігі, т.б.) үлкен мән береді.
Гигиеналық талаптар. Бұл талаптар бұйымның оптимальді салмағымен, сондай-ақ ауа-бу өткізу, ылғал сіңіргіштік, жылу қорғау қабілеті сияқты көрсеткіштермен байланысқан. Көрсетілген талаптардың орындалуы бас киімдерді моделдермен және жасау технологиясын сақтаумен, қолданылатын негізгі және қосымша материалдардың  (аң терісі, мата, астарлық матеиалдар) қасиеттерімен, оларды өңдеу әдістерімен (желімді, жіпті) байланысқан.
Бас киім басты тым қатты қыспауы тиіс, өйткені бұл жағымсыз сезінулерді тудырады.
Пайдалану талаптары. Кию барысында бас киімдер метрологиялық жағдайлардың әсеріне, қысуға, жууға, сығуға, ылғалдануға, т.б. ұшырайды. Бас киімдерді пайдалану мерзімін ұлғайтуға ыұпал ететіндер: оларды технологиямен толық сәйкестікте дайындау, қолданылатын аң терісіне сәйкес, моделді дұрыс өңдеу, сондай-ақ формаға төзімдіжо,ары сапалы қолданбалы материалдардықолдану.
Бұл ұатынаста желімді мата емес материалдар <<прокламелин, ленан, 430 ине өтетін астарлы-жылытатын мата емес материал) үлкен қызығушылық тудырады, олар аздаған салмақта жоғары қаттылықта, серпімділікке ие және аз қатпарланады. Оларды бас киімдерді жасағанда түлдер пакеттеріне астар ретінде қолданады. Бас киімдердің сапасын жақсартуға және жасалу барысында еңбек өндірушілігін жоғарлатуға мүмкіндік беретін, жаңа мата емес материалдарды өңдеу және жасау бойынша жұмыстар аң терісі өнеркәсібінің бүкіл Ресейлік ғылыми зерттеу институтында және өнеркәсіптерде жалғасуда. 
Технологиялық талаптар. Кез келген моделді өңдеуде модельер қолдағы жабдықты және бас киім өндірісіне технологиялық үдеріс картасының талаптарын ескеруге міндетті. Егер жаңа моделді жасау жаңа жабдықты қолданумен жаңа технологиялық үдерістердің енгізілуін немесе операциялар тәртібін өзгертуді талап етсе, онда модельер технологпен бірлесе отырып, жаңа модельді шығаруға өндірістің технологиялық дайындықты жүргізу мүмкіндігін анықтауы керек. Басқа жағдайда  модель өндіріске енгізіле алмайды.
Экономикалық талаптар. Бұл талаптар, ең алдымен, көбінесе материалдарды рационалды қолданумен анықталатын, бас киімнің бағасымен байланысты. Бұйымның жалпы өздік құнында  материалдарға кететін шығындар 80-95% құрады. Бас киімнің өзіндік құны сондай-ақ оны жасауға кететін уақыт шығынына және үлгінің конструкциясына байланысты болады.
Бас киімдерді топтастыру.
Барлық аң терісінен бас киімдерді төбесін жасауға қолданылатын материалдарға, белгіленуіне, жыныс жас белгісіне, модельдеріне, өлшемдеріне және жасау әдістеріне байланысты топтастырады.
Төбесінің материалдары бойынша аң терісінен  бас киімдерді тұтас аңтерісінен және құрама деп бөледі. Тұтас аң терісінен бас киімдерде барлық бөліктерді табиғи аң терісінен жасайды. 
Тұтас аң терісінен бас киімдерге жататын тамақтар: гоголь, мәскеулік, боярка, украйндік және капор жартылай эскимоска секілді балалардың және жеткіншектердің бас киімдері, әр түрлі моделдердің қалпақтары т.б.
Құрама бас киімдерді жасағанда беткі околыш (күнқағар, құлақшынмен арты) бөліктерін табиғи аң терісінен пішеді, ал бет астындағы околыш пен бастары мақтадан, теріден, жасанды велюрден және суитерілісті материалдардан жасалады. Мысалы: ерлердің құрама құлақшын  -  тымақтарында околыш қойдың немесе үй қоянының терісінен, ал бетасты бөліктері теріден немесе велюрден.
Белгіленуі бойынша бас киімдерді күнделікті, өндірістік, спорттық және формалық деп бөледі. Жыныс жасты белгілері бойынша бас киімдер әйелдерге, ерлерге, жастарға, жекіншектерге, балаларға деп бөлінеді.
Әйелдердің тұтас аң терісінен және құрама бас киімдерін аң терісінің шамамен барлық түрлерінен жасайды.
Ерлердің тұтас аң терісінен және құрама бас киімдерін негізінен қой,қаракөл, үй қояны, теңіз мысығы, нерпа, пыжик,ондатр, камшат, қара күзен, смушка, мерлушка, жанаттәрізді ит терісінен жасайды. 
Жастардың бас киімдерін жоғарғы сияқты, төменгі жүнді жабынмен де, аң терісінен де жасайды. Олар тұтас аң терісінен және құрама болуы мүмкін.
Жеткіншектердің және балалардың тұтас аң терісінен және құрама бас киімдерін негізінен қойдың, мерлушканың, үй қоянының т.б. терілерінен жасайды.
Жыныс жасты белгілеріне байланысты бас киімдер әр түрлі моделдерде болуы мүмкін: құлақшын, мәскеулік, гоголь, боярка, капор, жартылай эскимоска, кепи, берет, капюшон, дулыға, қалпақ т.б. Әр моделдің  көптегеннұсқаулары болуы мүмкін. 
Жасалу әдісі бойынша бас киімдерді жұмсақ және формаланған деп бөледі. Жұмсақ  бас киімдерде  белгіленген формадағы бөліктерді қолданумен моделді құрастыру жолымен форма жасайды және бұл кезде форма төзімді қолданбалы материалдарды пайдаланады.
Бас киімдердің сұрыптамасы. 
Ерлердің бас киімдері. Ерлердің бас киімдерін клсассикалық моделдерде және сінді бағыттағы модельдерде жасайды. Классикалықтарға боярка, мәскеулік, гоголь, құлақшын-тымақ, папаха, кубанка (сурет-8) жатады, сәнді бағыттағы модельдер  -  олимпиялық, спорттық, ленинградтық  -  күнқағарда немесе желкетұсты және құлақшынын түсіргенде формасын және түрін өзгертетін бас киімдер (сурет-9).
Әйелдердің бас киімдері. Әйелдердің аң терісінен бас киімдері әр түрлі формаға ие, және сән әсеріне өте тез ұшырайды. Сонда да, әйелдердің бас киімдеріндегі барлық моделдерді бірнеше түрлерге әкелуге болады: жиектерімен қалпақтар, ток типті қалпақтар, береттер, капюшондар және <<фантази>> қалпақтар.
Жиектерімен қалпақтар (сурет-10) бастардың әр түрлі формасына ие: жазық, дөңгеленген, коникалық. Бастары, сонымен қатар, биік және төмен болуы мүмкін. Жиектерін өлшемдері бойынша кішігірім, орташа, үлкен деп бөледі. Олар жоғарыға немесе төменге бүгілуі мүмкін, тік те болуы мүмкін.
Ток типті қалпақтар (сурет -11) әр түрлі биіктікпен және көлеммен аздаған өлшемде жасалады. Қабырғасы мен түбі әртүрлі дөңестікке ие болуы мүмкін, бастың жаратылысты формасын қайталауы мүмкін. Төменгі жиек-тік немесе фигуралық қимаға ие.
Күнқағармен бас киімдер (сурет-12) бастарыдң әртүрлі формасына ие (дөңгелек, жазық, берет тәрізді, т.б.) және күнқағарлары да әртүрлі болуы мүмкін. Көбінесе бұл сәйкесті киіммен киілетін спорттық және жастардың бас киімі.  Оларды төмен жүнмен аң терісінен жасайды.
Сурет-8. Ерлердің бас киімдерінің классикалық моделдері: а-боярка, б-мәскеулік, в-гоголь, г-құлақшын  -  тымақ, д-папаха, е-кубанка.
Сурет-9 ерлердің бас киімдерінің спорттық моделдері: а-олемпиялық, б-спорттық, в  -  ленинградтық.
Сурет  -  10. Әйелдердің жиектерімен қал пақтары: а-кішкентай жиектермен қалпақ, б-орташа ждиектермен қалпақ, в-үлкен жиектер мен қалпақ, г-боярка.
Сурет-11. Әйелдердің ток типті калпактары: а-жазық қабырғаларымен басы, б-шығыңқы қабырғалармен басы, в-шартәрізді формамен, г-баста тығыз орнығатын қалпақ.
Сурет-12. Күнқағар мен бас киімдер. а-ағатын формамен басы, жазық формалы басы, г-береттәрізді формалы басы, құрама құлақшын- тымақ.
Береттер (сурет-13). Биік емес жүнді жабындымен аң терісінен жасалады. Олар әр түрлі формамен және өлшеммен (үлкен және кішкентай, жұмасақ және қатты, околышпен және онсыз) болуы мүмкін. Өз формаларын олар пішу немесе формалау есебінен иеленеді. Береттерді барлық жастағы әйелдер үшін жасайды.
Сурет-13. Береттер: а-үлкен жұмсақ, б-кішкентай ағатын формамен, в-үлкен қатты, г-орташа алға қарай жылжумен.
Дулығалардың басқа бас киімдерден ерекшелігі, оларбасқа және мойынға тығыз жанасады және контурдық күрделі сызыққа ие. Дулығалар құлақшындарда ілмелермен түймеленеді.
Капюшондарды пальто және курткаларға тұтас пішіп немес оларға бекітілетіндей етіп жасайды; капюшондардың кейбір моделдерін жеке шығарады. Капюшон басының формасы конустәрізді немесе овалді болады. Құлақтары басқа жанасуы немесе оған тимеуі мүмкін. 
<<фантази>> бас киімдер жасалудың күрделі формаларымен,  әдемі жөндеумен ерекшеленеді; оларды биік емес жүнді жабындымен терілерден жасайды.
Папха мен кубанка бас киімдерін аң терісінің әртүрлі түрлерінен, тұтас аң терісінен және құрама жасайды. Околыш қзын жүнді аң терісінен, түбі мауытыдан, велюрден немесе аңтерісініңтөмен жүнді терілерінен. Бұл фасондардың бас киімдері жоғарыға таман біршама кеңейтілген.
Жастардың бас киімдері. Жастардың бас киімдеріне құлақшын-тымақ (8 сурет,г), олимпиялық (сурет 9, а), спорттық (сурет 9, б), сондай-ақ, жиектермен қалпақтар (сурет 10,б), дулығалар, күнқағарлармен және құлақшынмен тымақтар, құрама құлақшын-тымақ жатады. Моделіне байланысты жастардың бас киімдерін төмен жүнді сияқты, аң терісінің ұзын жүнді түрлерінен де жасайды. Оларды қымбат аң терісін имитациялайтын, қымбат емес аң терісінен жартылай фабрикаттан жасайды.
Жеткіншектердің бас киімдері. Жеткіншектердің бас киімдеріне финка; околышпен конустәрізді құрама бас киім, құрама құлақшын  -  тымақ, дөңгеленеген баспен және жиектермен тымақ, бүктелетін желкетұсымен және күнқағармен спорттық бас киім, әртүрлі береттер жатады. Бұл бас киімдер негізінен биік емес жүнді жабындымен аң терісінен (қой, үй қоянының қырқылған терісі, саршұнақтың терісі) және аң терісінің ұзын жүнді түрлерінен (қырқылмаған үй қоянының терісі) жасалады.
Балалардың бас киімдері. Балалардың бас киімдеріне үй қоянының немесе қой терісінен жасалатын <<бас бойынша>> бас киім, жартылай эскимоска, әртүрлі конструктивті шешімдегі дулығалар, қой немес үй қоянының терісінен капорлер жатады. 
Сурет-14. Жеткіншектердің аң терісінен бас киімдері: а-финка, б-околышпен конустәрізді құрама бас киім, в-дөңгеленген басымен және жиектерімен тымақ, г-құрама спорттық (басы велюрден).
Капорлар әртүрлі борттарға және дөңгеленген, конустәрізді бастарға ие.
Модельдерді бұйымдар басқа тығыз жатып, құлақты жабатындай етіп өңдейді.иек астында капор құлақтары таспамен немесе тесьма мен байланады.
Дулығалар, капорлар сияқты, басқа тығыз жатуы керек. Дулыға құлақтары иек астында бір біріне салынып, бекітілуі мүмкін, кейде құлақтарды иек астында таспамен немесе тесьмамен байлайды.
Бас бойынша тымақтар басқа жататындай немес конустәрізді формада моделденеді. Оларды әдетте түймелермен, пряжкалармен, ағаш немесе пластмасс фурнитурамен жөндейді; сондай-ақ күнқағарлар да қарастырылады. Бұл бас киімдерді әртүрлі түстерге боялған, аң терісінен жартылай фабрикаттардан жасайды.
Сурет-15 Балалардың бас киімдері: а-бас бойынша, б-жартылай эскимоска,в-дулығалар, г-капорлар.
Аң терісінен бас киімдердің өлшемдерін анықтау.
Бас киімнің өлшемін сантиметрмен берілген төменгі борттың ішкі жағындағы шеңбер сызығы бойынша анықтайды. Ол бастың толық өлшеміне сәйкес келуі тиіс. Арттан шүйде томпағының ең шығыңқынүктесімен алдында қас үстінен бастың толық өлшемін алады.
Бас киімдерді әдетте, бас киімдегі төменгі борт деңгейінде орнатылған, сақина өлшегіштің көмегімен өлшейді. Сондай-ақ, өлшеулер <<Миг>> машинасында немесе негізіне сақина өлшегіш салынған аспаптарды қолданумен жүргізілуі мүмкін. 
Бас киімдердің типті өлшемдері: ерлердікі-58, әйелдердікі -57, жеткіншектердікі-56, балалардікі -54. Тұрғындардың антропологиялық өлшемдері мен статистикалық есебі негізінде өлшемдер бойынша шығарылатын бас киімдердің пайыздық қатынасы анықталған, бұл тұтынушылар сұранысын қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Бас киімдер өлшемдерінің шкаласы тұтынушылардың сұранысы мен тұрғындардың антропологиялық өлшемдері нәтижесіне байланысты әрбір бес жылда түзетіледі.
Өлшемдер шкаласы бойынша 100 бірліктен тұратын партиядан пайызбен белгіленген өлшемді бұйымдардың шығарылуын анықтайды. Өлшемдер бойынша бас киімдер шығарылуындағы пайыздың қатынас сауда ұйымдарына жіберуге дайындалған бас киімдердің жинақталған партиясында да сақталуы тиіс. Бас киімдерді жасауда өлшемдер шкаласын сақтамау бір өлшемдердің бұйымын артық шығаруға және басқалардың сатылымда болмауына, яғни, тұрғындарды бас киімдермен қамтудағы белгіленген қиындықтарға алып келуі мүмкін. Өлшемденрдің белгіленген шкаладан ауытқуына сауда ұйымдары жасаушы кәсіпорындарға айыппұл санкцияларын ұсынады.
Аң-терісінен бас киімдерді жасау сапасына қойылатын талаптар.
Бас киімдер белгіленген тәртіпте бекітілген, модельдің техникалық сипаттарымен және эталоны мен, 10525-79 МЕСТ-пен сәйкес жасалуы тиіс.
Бас киімдерді аң етрісінен өңделген терілерден және олардың бөліктерінен жасайды. Терілер түсі, биіктігі, бұйралау формасы, қоюлығы, жұмсақтығы, жылтырлығы бойынша іріктелуі керек.
Бұйымдарда тері топографиясына байланысты жүнді жабындының қоюлығы мен бояуы бойынша жаратылысты айырмашылықтарға, сондай-ақ үгілген сәйкес әртүрлі бояулардың сәйкесуіне жол беріледі.
Бас киімдердің беткі бөліктері терінің жақсы бөліктерінен жасалуы керек. Терідегі сынықтарды, таздарды, т.б. ақауларды жояды; барлық аң терісінен бөліктерде жол берілетін қондырмаларды, олар бұйымда ерекшеленбейтіндей етіп жүнді жабындының сапасымен және бояуымен сәйкес мұқият іріктейді.
Бұйымдардағы тігістер тегіс, жүнді қамтусыз, бос тігіссіз болуы керек, астардың тігістері мен пішу тігістерінен басқалары, 1см-ден кем емес ұзындыты екі жолмен тігістердің ұшын бекітуі тиіс. Жіптер түсі жүнді жабындының бояуымен терінің немесе матаның түсі мен гармонияда болу керек. 
Бет асты жағынан күнқағар бөліктерін құлақшынмен қосатын скрепкалар 1см  - ден артық емес ұзындықта болуы тиіс. 
Ұйым сапасын бағалауда ескерілмейтіндер: тері бөліктерін, терілерді, бөліктерді қосаты тігістер, конструктивтілер, пішудің күрделі әдісінде, құлақтар мен сирақтарын алғанда түзетілетін тігістер; жүнді жабынды жағынан байқалмайтын тігістер; бөліктердің бетасты жағындағы қылқанның сынуы және тігістер.
Қаракөл, смушка, мерлушка, яхобаба терілерінен бас киімдерде тігістер жүнді жабынды жағынан байқалмау керек.
Бас киімдерде жол берілетіндер:
* Мәнсіз әртүрлі реңктілікпен бетасты бөліктерін жасау;
*  Бөліктердің қондырмалары тондық қой терісінен және аң терісі велюрінен бас киімдерді қоспағанда, барлық бас киімдерде;
* Жүнді жабынды жағынан байқалмайтын 1см- ден артық емес ұзындықта сынықтар және 0,2см-ден артық емес ауданды таздар; тері матасының мәнсіз просочкалары. Просочкалардың шамасы және олардың орналасу орындары бұйым модельін техникалық сипаттауда айтылады;
* 1см2-тан артық емес ауанды бір екі таздар (плешина)  -  тондық қой терісінен және аңтерісі велюрден ас киімдерде;
* 0,2см2-тан артық емес ауданды тесіктер-тондық қой терісінен және аң терісінен велюрден басқа, аңтерісінен жартылай фабрикаттың барлық түрлерінен бас киімдерде;
* 10см-ден артық емес жалпы ұзындықпен теріден бөліктердің бетасты жағындағы сызылулар;
* Құрама бас киімдерде терінің отдушистостьтығы;
* Ерлердің, әйелдердің, балалардың  бас киімдерінде астар бөліктерінің бірінде екі бөліктің болуы;
* 10см жалпы ұзындықты жолүсті тігісінің жолдан 1мм-ге ауытуы;
* Түбітті қой терісінен бас киімдерде азырақ қою жүнді жабындымен бөлшектің бетасты жағы болуы.
Барлық шығарылатын бас киімдер шаңнан, жіп ұштарынан, ұшталған жүнен тазартылуы, жақсы жақтаулануы керек; астардың және бөліктердің бетасты жағы бет жақтан көрінбеуі тиіс. Бас киімдердегі жүнді жабынды, бұраланған топты теріден бас киімдерді қоспағанда, таралған болуы тиіс.
Бас киімдерді сұрыптау, таңбалау, қаптау және сақтау. Бас киімдерді таңбалау, қаптау және сатау стандарт талаптарына сәйкес жүргізіледі. 
Тауардың зат белгісі желке тұсты бөлікке бекітіледі, астар шеңберінің ортасында қызыл тауар белгісін қояды, бақылау зат белгісін тульи бөлігін қосудың бүйір тігісіне тігеді.
Тауарлық затбелгі келесі реквизиттерге ие болу керек:
* Стандартты немесе техникалық шарттарды белгілеу;
* Прейскурант нөмірі, прейскурант бойынша нөмір, артикул;
* Бұйымның атауы;
* Модель;
* Аң терісінің және өңдеудің түрі;
* Кряж, сапа және жұмсақтық тобы;
* Түсі, тұқымдылығы, бояуы;
* Бояудың тазалығы, күмістілік тобы, түс тобы мен нөмірі;
* Сұрпы (таңбасы);
* Ақаулар тобы;
* Өлшемі;
* Астары матаның тобы, артикул;
* Шығару мерзімі (айы және жылдың екі соңғы саны);
* Кәсіпорындағы бақылаушы-сұрыптаушының таңбасы.
Тауарлық затбелгінің беткі жағында берілуі тиіс: 
* Жасаушы кәсіпорынның тауар белгісінің бейнесі;
* Жасаушы кәсіпорын кіретін ұйымның атауы;
* Жасаушы  - кәсіпорынның атауы мен орналасқан мекені.
Соңғы уақытта жұмсақ затбелгіні жасауға тоқылмаған материалдарды қолдана бастады. Картон қорапшалар тауар белгісінің суретімен, бояулы рәсімделуі мүмкін.
Балалардың бас киімдерін және жасанды аң терісімен, терімен, матамен құрама үй қоянының терісінен, қой терісінен бас киімдерді ұяға үш бұйымнан салады: екі шеткі бас киімді ұяда қырынан қояды, немесе бұйымды бір бірінің үстіне қояды. Капор сияқты бас киімдерді бір біріне салады немесе жәшік секциясында бір біріне қояды.
Бас киімдермен жәшіктерді өткізу және сақтау үшін өткізу бөлімінің қоймасына жібереді. Аң терісінен бұйымдар топырақ ылғалынан және атмосфералық жауын шашыннан қорғалған, әлсіз жарықты, желдетілетін, таза, жабық болмелерде сақталуы тиіс. 40-65% салыстырмалы ауа ылғалдылығында сақтаудың оптимальді температурасы 0-80 С. Минус 20-дан плюс 300С дейінгі температурада және 40-70% салытырмалы ауа ылғалдылығында сақтауға жол беріледі.
Бас киімдерді қара күйеден қорғау үшін жәшіктерге орнатылған, қағаз пакеттерге қапталған нафталинді пайдаланады.
Бас киімдермен жәшіктерді ағаш жаймаларда сақтайды. Жайманың еден үстінен биіктігі 100мм-ден кем емес болу керек.
Аң терісінен тігін бұйымдардың сапасына ұсынылатын талаптар.
Аң терісінен тігін бұйымдарға талаптар кешені ұсынылады. Олар өздерінің белгіленулеріне сәйкес келіп, әдемілік туралы кәзіргі түсінікке сай келіп, адам тіршілігінің қалырпты шарттарын қамтуы тиіс.
Аң терісінен тігін бұйымдар адам денесінің формасымен және өлшемдерімен сәйкестікте жасалып, киісте ыңғайлы болып, қозғалысты қоспауы тиіс. Бұйымды пайдйлану мерзімі моральді ескіру мерзіміне сәйкес келуі тиіс.
Бұйымдар техникалық талаптарға және сатып алу үлгілері эталондарға келесі көрсеткіштер бойынша толық сәйксуі тиіс: сыртқы түрі, технологиялық өңдеудің, тігу жұмыстарының, қолданылатын материалдар мен фурнитураның сапасы; сызықты өлшеулер бойынша.аң терісінен тігін бұйымдардың сапасына негізгі талаптарды қарастырайық:
* Сапа көрсеткіштері мен сызықты өлшеулер келісім шарттағы техникалық шарттардың көрсеткіштеріне сәйкес келуі тиіс.
* Аң терісінен бұйымдарда терілердің тері матасы жұмсақ, эластикалық, салдырлаған емес, жақсы кептірілген, тегіс, май дақтарынсыз және қатайған үлескілерсізболуы керек.
* Аң терісінен бетімен бұйымдар тері матасының қалыңдығы ен бояуы, жүнді жабындыдағы бұйымдардың формасы, биіктігі, қоюлығы, ұзындығы бойынша терілердің дұрыс іріктелуіне және орналасуына ие болуы керек.
Өлшемдер бойынша терілерді іріктеу бұйымның қлшемі, фасоны, түрі есебінен жүзеге асырылуы керек. Белден жоғары аң терісінен үстімен бұйымның жоғарғы бөлік бөлшектеріне, сондай-ақ ерлер бұйымдарының сол палочкасына тығыз тері матасымен және көбірек қою жүнді жабындысымен терілер іріктелуі керек. Жоғары палочкаларға (әйелдерде оң, ерлерде сол) жөндеуі бойынша жақсы тері матасымен және қою жүнді жабындымен терілер іріктеледі. Бұйымның төменгі бөліктеріне  бір сұрыптылық шектерінде  азырақ тығыз және қою жүнді терілер салынады.
Жүннің бағыты жоғарыдан төменге болу керек (орама тәрізді жүнді жабындымен қой терісінен басқа). Аң терісінің тесіктері, ойықтары, күйген жерлері, үйкелген телімдері және басқа осындай ақаулартерінің дұрыс симетриялық формасын бұзбай, аң терісін тілу және қондыру жолдарымен, мұқият жөнделуі тиіс. Қондырғылар терінің негізгі бөліктеріндегі аң терісіндей, сол түсті және сапалы жүнді жабындыға ие болып, олар жүнді жабынды жағынан байқалмайтын болу керек.
Жүнді жабындының және тері матасының ажыраулары, тіліктері, сынықтары, басқа да ақаулары машинада тігілуі тиіс.
* Тұтас аң терісінен немесе құрама бас киімдер түрі, түсі, реңкі және жылтыры боцынша біртекті, жүнді жабындының бірдей қоюлығымен, биіктігімен және жұмсақтығымен терілерден және олардың бөліктерінен жасалуы тиіс. Бір түсті боялған терілерден жасалған бұйымдарда жүнді жабындының бояуы бір қалыпты, дақтарсыз және боялмаған түстерсіз болып, келісімшарттардағы техникалық шарттарен немесе стандарттармен белгіленген құрғақ үйкеліске беріктілік нормаларына сәйкес келуі тиіс.
Жүнді жабындының бояуы бойынша анық суретпен және айқын анықталған жота сызықтарымен терілерден жасалған бас киімдерде терілердің жоталары мен суреті қалпақтың ортасына немес басының күнқағардың, желке тұстың ортасына, бас киімнің жиектеріне  және борттарына қатысты симметриялы орналасуы керек. Аң терісінің бұйра тобынан жасалған, ерлердің бас киімдеріндегі жүннің бағыты оңнан солға болу керек, құлақшындарда төменнен жоғарыға, қырқылмаған (үй қояны, ондатр, жанат, құндыз, опссум), сондай-ақ қырқылған және жұлынған құлақшындарда-төменнен жоғарыға бағытталған. Әйелдердің бас киімдерінде жүннің бағыты әр түрлі болуы мүмкін және үлгіге байланысты болады.
Қалпақ, басы, құлақшынымен желке тұсы, күнқағар, жиектері терінің жақсы бөліктерінен жасалуы керек. Құлақшын тымақта құлағымен күнқағары бетасты бөлік жағынан 0,8-1,0см ұзындықта скрепкамен байланысуы керек. Дайын бас киімдер моделге сәйкес формасы бойынша мұқият жақталып, айқасусыз, қыртыссыз, қатпарсыз және өндірістік ластанудантазаланған болу керек. Күнқағар, желке тұсы және құлағы қалпаққа тығыз жатуы тиіс.
Бас киімнің терілеріндегі таздар, қырқылулар, басқа да ақаулар жойылуы керек. Бұйымдардың барлық бөліктерінде жол берілетін қондырмалар жүнді жабындының сапасымен және бояуымен сәйкес мұқият іріктеледі және бұйымның жалпы түсінде ерекшеленбеуі керек.
* Астар матасы жүнді жабындының немесе беткі жабындының түсі бойынша іріктеліп, тоқыма және шикізат ақауларынсыз болып, жууға төзімді, құрғақ және дымқыл үйкеліс әсеріне берік болуға ие болып, аз қатпарлану мен отыруға ие болуы тиіс. Тульи өлшемдеріне сәйкесуі тиіс.
* Бұйымдардағы жолдардың және тігістердің барлық сапа көрсеткіштері келісім шарттардың техникалық шарттарына сәйкес келуі тиіс. Тігіс берік, таза, дұрыс тура жолмен болуы қажет. Жолы жақсы тартылған, бос жүріссіз, жіптердің үзілуінсіз. Жіптердің ұштары бекітіліп, бұйымдарда көрінбеуі тиіс. Бөліктердің бекітілуі берік, қатпарсыз. Бұйымдардың иілген шеттері берік желімделген және бұрыштарда мәнді қатпарларсыз үйкелген, бұйымның қиылған шеттері таза және мұқият өңделген, бет жақтың түсіне мұқият болған, үтіктелген. Жіптердің түсі жүнді жабындының бояуымен және тері матасының түсімен сәйкс келуі керек.
* Жөндеу материалдары мен фурнитура үстінің материалымен сәйкесіп, бұйымның конструкциясына және формасына, сондай-ақ сәннің бағытына сәйкес келіп, берік бекітілуі тиіс және ақаулары болмау керек.
* Барлық бұйымдар жасаушы кәсіпорынның атауымен, бұйымдармен қатынастың жалпықабылданған символдарымен, өлшемімен, артикулымен, бұйымның атауымен формалық затбелгіге ие болуы керек.
* Сызықты өлшеулері бойынша бұйым, келісім шарттардың техникалық шарттарында көрсетілген, өлшеу мәліметтеріне сәйкес келуі тиіс.
* Қаптамасы бұйымның сақталуын қамту керек.
Аңтерісінен бұйымдардың ақаулары.
* Жүнді жабындының қажалуы жеңдердің шеттері бойынша, оң борттың сызығы бойынша, қалталардың жақтауларында, жағаның горловина сызығы бойынша және бұйым арқасының етегі бойынша (өндірістік емес сипатты ақау);
Сыртқы белгілері: жүннің болмауы, тері матасының жалаңаштануына дейін жеке үлескілерде жүнді жабынды бүтінділігінің бұзылуы.
Ақаудың түзілу себебі: ұзақ пайдалану үдерісінде аңтерісінен бұйымдардың жеке үлескілерінемеханикалық әсерлер (үйкелістер).
* 

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс