Шикізатты ұсақтауға арналған машиналар

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШӘКӘРІМ атындағы СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
                                   ПОӘК




ПОӘК042-14-1-01.3.20.02/03-2012
<<Азық-түлік шикізатын ұсақтауға арналған жаңа заман жабдықтары>>пәнінен ПОӘК

№__  басылым

<< -  - __>>______2012 г.







ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
                                       
<<АЗЫҚ-ТҮЛІК ШИКІЗАТЫН ҰСАҚТАУҒА АРНАЛҒАН ЖАҢА ЗАМАН ЖАБДЫҚТАРЫ>>
                                       
6M072400 - <<Технологиялық машиналар және жабдықтар>>
                       мамандығы бойынша
                                       
           ОҚУ  -  ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР













	Семей 2012
Алғысөз

* ЖАСАЛЫНДЫ
Құрастырушы: 
А.К. Какимов т.ғ.д., <<Тамақ өнімдерінің машиналары мен аппараттары>> кафедрасының профессоры  ____________ 
А. Е. Еренғалиев доцент, т.ғ.к., <<Тамақ өндірісінің машиналары мен аппаратары>> кафедрасының меңгерушісі  ____________ 
Ә.Л. Қасенов т.ғ.д., <<Тамақ өнімдерінің машиналары мен аппараттары>> кафедрасының профессорлар ___________
Б.Б. Кабулов т.ғ.к., <<Тамақ өнімдерінің машиналары мен аппараттары>> кафедрасының доценты ____________
А.К. Мустафаева т.ғ.к., <<Тамақ өнімдерінің машиналары мен аппараттары>> кафедрасының доцентінің м.а._____________
                                                      	<<____>> _______2012 г.

* ҚАРАЛДЫ
2.1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің<<Тамақ өнімдерінің машиналары мен аппараттары>> кафедрасының мәжілісінде
Хаттама   <<____>> _____________ 2012 ж.,  № __.

Кафедра менгерушісі   ______________   А. Еренгалиев

2.2. Инженерлік-технологиялық факультеттің оқу-әдістемелік бюросының мәжілісінде
Хаттама  <<____>> _____________ 2012 ж., № __.

Төрайымы ______________  С.С.Төлеубекова

2.3. Инженерлік-технологиялық факультеттіңғылыми кеңесінің мәжілісінде
Хаттама  <<____>> _____________ 2012 ж., № __.

Төрағасы ______________   Ә.Л.Қасенов


3. БЕКІТІЛДІ
Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесінің мәжілісінде қолдау алды және басып шығаруға ұсынылды
Хаттама <<____>> _____________ 2012 ж., № __.

ОӘК төрағасы, ОЖ жөніндегі проректор  _____________  Б.А.Рскелдиев 

АЛҒАШҚЫ РЕТ ЕНГІЗІЛДІ





Мазмұны

1
Глоссарий 

2
Дәрістер

3
Практикалық және зертханалақ сабақтар

4
Магистраттың өздік жұмысы








	









1 ГЛОССАРИЙ
Бұл УӘМде сәйкес анықтамалары бар келесі терминдер қолданылды:


2 ДӘРІС ОҚУЛАР

Дәріс 1. Кіріспе.
Дәріс жоспары:
* Технология туралы ғылымның пайда болуы және дамуы
* Дамудың қазіргі күйі және перспективасы.
* Ең маңызды азық-түлiк мәселелерi және олардың шешуiнiң болжамдары.
Адам баласы азық-түлiктi қамтамасыз етуi мәселесі болашақта өзiнің бастапқы мәнін жоймайды, қайта үдей түседі, әрине,  егер "адамға қарсы" дәуiрдi таусылып "адам үшiн" дәуiр басталғанда адам баласы өз өзін жойып жібермесе. Адамға қарсы өзi Қазіргі кезде мекендеу ортасын, ауаны, суды улай табиғатты ойсыз құрта отырып, адам өз өзіне қарсы әрекет етеді. 
Халық шаруашылығының азық-түлiк салалары дамуы көп факторларға байланысты, ең алдымен азық-түлiк салалары халық шаруашылықтың басқа салаларымен: бірінші кезекте - тамақ өнеркәсiбi үшiн шикiзаттың негiзгi жабдықтаушысы болып табылған ауыл шаруашылығымен; оның технологиялық жабдығымен қамтамасыз ететiн машина жасаумен; тамақ өнеркәсiбiн қағазбен, қатырмамен, ағашпен, фанерамен және т.б. қамтамасыз ететiн орман және целлюлоза-қағаз өнеркәсiппен; шыны және полимерлiк тара, лак, бояу және т.б. қамтамасыз ететін химиялық; металлургиялық (қаңылтырдан жасалған банкалардың жасауы үшiн қаңылтыр) және тағы басқа өнеркәсiптермен тығыз байланыста. 
Тамақ өнеркәсiбiнiң түпкi мақсаты тұрғындарды кең ассортименттi жоғары сапалы өнiмдерi және қоректенудiң  теңдестірілген рационының қамтамасыз етуiне сұранысының тұрақты қанағаттандыруы болып табылады.          Қойылған мақсат азыққа шикiзаттың өңдеуiнiң процесстерi iргелi ғылымдардың болып-толушылықтарын қолдану негiзделетiн мүлтiксiз технологиялардың өнеркәсiпке енгiзуi өйткенi талап етедi физика, теплофизика, химия, биохимия, микробиология, механика заңдарында және әрi қарай негiзделген.
Поставленная цель требует внедрения в промышлен - ность совершенных технологий, базирующихся на использовании достижений всех фундаментальных наук, так как процессы переработки сырья в продукт питания основаны на законах физики, теплофизики, химии, биохимии, мик - робиологии, механики и так далее.
Айта келе, осы оқулықта тамақ өнімдері технологиясының теориялық негізі және адамның қоректенуi үшiн қажетті шикізатты жартылай фабрикатқа және дайын өнімге айналдыру процесінде оған өңдеудің әртүрлі әдістерінің әсер етуі айтылады. Бұдан басқа, шикiзаттың консервiлеуiнiң әр түрлi әдiстерiнiң және тамақ өнiмдерін ұзақ сақтауға олардың қабiлеттiлiгінің және сапасының өзгерiсi ықпалы баяндалады.
Технология ғылыми пән болып табылады, өйткенi iргелi I және қолданбалы ғылымдардың озат табыстары негiзде жасалады.
Қойылған мақсатқа жету үшін барлық азық-түлiк өндірісінің тиiстi технологияларға ие болуы керек.
Еуропада "технология" ұғымның пайда болуын 1772 -- 1777 жылдар мерзiмiмен ұластырады. Ол Ресейдегi химияның ғылыми әдебиетінде 1807 жылда пайда болды. Оның анықтаулары көп. Олардың iшiндегі толығырағы келесiсi: технология бұл бастапқы материалдарды (шикізаттарды) қоғамға қажетті дайын өнімге айналдыру. Жаңа, өте жетілдірілген тәсілмен шикізатты өңдеу, өнім бірлігіне аз шығын, аз еңбек күші және аз шикізат, аз энергия жұмсау арқылы еңбек өнімділігін арттыру.
Технология бұл ғылым ретінде - iрi өнеркәсiптiң дамытуымен пайда болып мiнсiздiкке жеттi. Егер азық-түлiк технологиялары туралы айтатын болсақ, оның жетiлдiрілуінің қозғаушы күші  -   тұрғындардың тамақ өнімдеріне өсіп келе жатқан қажеттiктерiн барынша қанағаттандыруға талпыныс. 
Көптеген ғалымдардың ойынша, соңғы 50 жылда адам баласының тарихында технологияның өте әсерлi дамуы байқалды. Бұл дамулар қоршаған ортаға кері әсерін тигізді. Әр түрлi өндiрiстердің технологияларының дамуы экологияға зиянын тигізе отырып, көптеген табиғи кешендердi (су, ауа, топырақ және т.б.) қолдануды қарқындатты.
Осыған байланысты қазiргi технологиялар ғылыми-техникалық iлгерiлеудi ескере отырып, отандық және шет елдік ғылымдардың (іргелі және қолданбалы) озат табыстарына негізделуі тиiстi.
* Алдыға қойылған мақсатқа сәйкес, агроөнеркәсіп кешені мен халық шаруашылығының азық-түлiк саласының алдына төмендегідей тапсырма қойылады:
* Мал, құс және еккен егін өнімдерін шығынсыз жинау, өңдеу, сақтау өндірісін қамтамасыз ету.
* Тұтынушыға дайын өнімді ыңғайлы және әдемі безендірілген қорапта ұсыну.
* Тамақ өнімдерінің әртүрлі, соның ішінде арнайы тағайындалған технологиясын жетілдіру.
* Теңестірілген рацион бойынша халықты толыққанды тамақпен қамтамасыз ету.
* Тамақ өнімдері бірлігін өндіру шығыны мен өзіндік құны аз болуы керек.
Технологиялық ғылымдардың міндеті неғұрлым аз уақыт және аз шикізат өнімдерін талап ететін, неғұрлым үнемді және пайдалы өндіріс процесін тәжірибе жүзінде пайдалану және анықтау үшін физикалық, физико-химиялық, биохимиялық, биологиялы және басқа да заңдылықтарды анықтау болып табылады.
Технологияны дамыту халық шаруашылығында техникалық процестерді үдету маңызды шарт болып табылады.
Қазіргі тамақ өнімдері технологиясын дамытудың негізгі бағыттарына мыналар жатады:
* Мерзімді технологиялық процестен үздіксіз (ағынды) технологияға ауысу.
* Шығынсыз және аз шығынды технологияны енгізу.
Жаңа қор сақтаушы, қалдықсыз және аз қалдықты экологиялық таза технологияларды өңдеу және өнеркәсiпке енгiзу халық шаруашылығының әр түрлi салаларының қозғаушы күш болып табылады. Сондықтан технология негiздерін технологтермен қатар механиктер мен тауар танушылар да бiлуi керек.
Халық шаруашылығының тамақ өнімдері салалары ел халқының, арнайы контингент (ғарышкерлер, сүгуiрлер, альпинисттер) қоса, өсіп келе жатқан сұранымдарын жоғары сапалы, экологиялық таза өнімдермен қажетті және жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етуге үнделген.
Тамақ өнеркәсiбi, сонымен бiрге, халық шаруашылығының басқа да салалары үшiн шикiзат өндіруі керек (спирт, тұз, крахмал, өсімдік майы, .ендір май, техникалық майлар, мал терісі, қылшық, қаннан өңделген өнімдер, медициналық өндіріске арналған шикізат, мамық, қауырсын және т.б.)
Технологиялық үдерiстiң технико-экономикалық тиiмдiлiгін сипаттайтын ең маңызды көрсеткiштері мыналар болып табылады:
* Өнiм бiрлiгiне шикiзаттың, жартылай фабрикаттың және энергияның меншiктi шығыны.
* Дайын өнімнің шығымы және сапасы.
* Еңбек өнімділігі деңгейі.
* Процестің қарқындылығы.
Технологиялық құралдарды, әдiстердi және терминологияны сәйкестендіру мақсатында 1975 жылы мемлекеттiк стандарт ретiнде технологиялық құжаттаманың бiрыңғай жүйесi (ТҚБЖ) қарастырылып қолданысқа енгiзген, соған сәйкес, өнім өнірісінің негізгі құрам бөлігі болып табылатын: өңдеу, қайта өңдеу, сақтау және т.б. операцияларды "технологиялық үдерiс" деп түсiнеді. Технологиялық үдерiстерді жүзеге асырудың нәтижесiнде өңделетін объектінiң сапалы өзгерiстерi болады, бұл жағдайда шикiзат, және өнiм әдеттегiдей қолдануға дайын өнім болып қалыптасады.
Қазiргi тамақтану туралы ғылым iргелi және қолданбалы пәндердiң үлкен санын интегралдайды, басым бағыттардың, қоғамның дамуына, ұлттық әдеттерге, тамақтану мәдениетiне және тағы басқаларға байланысты қарқынды дамуын бейнеленедi. 
Ғылым қоғамына маңызды негізгі бағыттар мыналар болып табылады:
* Тамақтану эпидемиологиясы. Әлеуметтiк және экономикалық мәселелердiң маңызды блогын құрайтын нақты қоректену, азық-түлiк мәртебесi, қоректенудiң рационализациясы бойынша шараны зерттеуді қосады.
* Азық-түлiк шикiзатының және азық-түлiк өнiмдерiнің сапаны қамтамасыз ету. Белгiлi болғандай, олардың сапасы екi негiзгi факторлармен анықталады: қауiпсiздiкпен және азық-түлiгi құндылығымен.
* Тамақтанудың биохимия және физиология саласында іргелі зерттеуді дамыту. Маңыздысы метаболизмді, биотрансформацияны және қауіпті және кең таралған тағамның контаминанттарының әсер ету механизмдерін үйрену, жекелеген азық-түлік заттары мен оларды кешендерінің фармакологиялық аспектілерінің азық-түлік аллергиясының табиғатын зерттеу. Жеке алғанда бұл селеннің, пектиннің жекелеген май түзілімдерінің витаминді-антиоксиданттары, басқа нутриенттердің организмнiң қоршаған орталардың қолайсыз факторларының әсерiне, кең таралған аурулардың, соның ішінде жүрек-қан тамырлары аурулары, қатерлі ісік ауруларына қарсы төзiмдiлiгін жоғарылатуына қатысты.
* Метедологияны жетілдіру. Жалпы методологиялық базаны, сонымен қатар жаңа жоғары сезімтал әдістерді талдауды қарастырады:
* тамақтың контаминантының сандық анықталуы, теңестiрілуі және табылуы;
* азық-түлiк өнiмдерiнiң бұрмалауының анықталулары;
* азық-түліктің құндылығы мен химиялық құрамын талдау;
* халық денсаулығымен бірге нақты тамақтанудың, азық-түлік мәртебесінің бағасы;
* алименттi ауруларды анықтаулар және емдеулер.
*   Азық-түлік өндірісінің жаңа технологиясын талдау және дәстүрлі технологияны жетілдіру. Оның негiзіне тағамның құрамы мен өнiмнiң рецептурасының гигиеналық жобасы, қолданылатын жабдықтың технологиясы жатуы керек. Мұндай жобаның нәтижесi  -  заманға сай орамдағы қауіпсіз, жоғары азық-түлiк құндылығы бар дәмді тағам.
Жаңа технологиялық шешімдер өндіріс саласында ғана емес, сонымен қатар сақтауда да жүзеге асуы керек.
* Азық-түлiк токсикологиясы, тағам туралы басқа ғылымдар саласы төңiрегiдегi тұрғындардың нақты қоректену және денсаулығының күйi бойынша деректер қорлары жасау және тиiмдi қолдану.

Дәріс 2. Өнеркәсіптің азық-түлік саласының қысқаша сипаттамасы.
Дәріс жоспары:
* Жалпы сипаттама.
* Өнеркәсіптің азық-түлік саласында қолданылатын азық-түлік шикізатының топтастырылуы. 	
Көпшiлiк жағдайда азық-түлiк шикiзаты  -  көбінесе жоғарғы бастапқы құны бар физикалық факторлардың әсерінен оңай өзгеретiн, тез бұзылатын өнiмдер болып табылады. Бұл азық-түлiк шикiзатының ерекшелiктерi оны өңдеу барлық процесінде өнімнің бұзылуының алдын алу шараларының қарастырылуы мен сақталуы талап етледі.  Өңдеу тәртіптері, бір жағынан, өңдеудiң нақтылы мақсатына жетуді қамтамасыз ету, ал екінші жағынан  -  өнімнің құрамына неғұрлым аз әсер ете отырып, шикізат бірлігінен шығатын дайын өнімді көп шығаруды қамтамасыз ету болып табылады.
Азық-түлік өндірісінде қайта өңделетін шикізаттың алуан түрлілігін ескере отырып, курстың басында оның күйі мен құрылымына байланысты кейбір ерекшеліктерін мақсатты түрде қарау керек.
Азық-түлік саласы шикізаттың өте көп түрін қайта өңдейді  -  қарапайым минералды қосындылардан тірі ағзаларға дейін. Әрине құрамы бойынша өте айырмашылығы бар , шикізат нақты өңдеу үшін әсер ету формасында, қарқындылығында және өңделетін материалға энергияны жұмсау сипатында біршама өзгешелігі бар технологиялық операциялар қолдану керек. 
Тамақ өндірісінің көп түрлі ерекшеліктерін сәтті танып білу үшін неғұрлым жалпы, шикізат өңдеудің неғұрлым өзіне тән әдістерін ерекшелеу, өнімнің құрамын өзгертуге әсер ететін жалпы факторларды анықтау, өңдеудің мақсаты мен оған таңдалған тағамға әсер етенін тәсілдердің таңдап алынған ерекшеліктері арасындағы байланысты анықтау керек. 
Ең алдымен, барлық шикізатты екі топқа бөлуге болады: бейорганикалық және органикалық.
Біздің курста шикізаттың неғұрлым органикалық түрі қаралады. Оны тағы екі үлкен топқа бөлуге болады: өсімдік текті және жануар текті шикізат.
Адамның тамақтануында азық-түлік құндылығы жағынан өсімдік және жануар текті шикізат бір бірінен айқын ерекшеленеді.
Ет, балық, сүт, жұмыртқа  -  жануар текті өнімдер химиялық құрамы бойынша тірі организмдердің, ең алдымен адамдардың қажеттілігіне жақын. Оларды ағза шығынын жабу үшін аз ғана қажет (мөлшерлік қатынас бойынша), ең маңыздысы, оламен организмге өте маңызды қосылыстар: ағза үшін оңай игерилетін көлемде алмастырылмайтын аминқышқылдар, ферменттер, микроэлементтер түседі.
Сонымен қатар, тамаша дәмдік қасиеті бар. Әрине, тамаша дәмдік қасиетіне байланысты, өндірісінің көп шығынына байланысты жануар текті тағамдардың шикізат күйінде де, дайын өнім күйінде де бағасы жоғары болып табылады. Бұл ескермеуге болмайтындай, өндіріске нақты таңба салады. Жануар текті шикізаттың өңдеу өндірісінің тиімділігінің критериі оны барынша үнемдеу, шикізат бірлігінен барынша мол өндіру болып табылады.
Өсiмдiк тектi өнiмдерi көптеген жағдайларда аз заттық шығындармен алады, сонымен бiрге, оларды өңдеу кезінде ұқыптылық пен үнемдеу туралы ұмытпау керек.
Жануар текті азық-түлiк өнiмдерiнiң жоғары игерушiлiгi адамның қоректенуінің гигиенасы және физиологиясы төңiрегiдегi мамандары үшiн қызықты, ал тамақ өнімдері мамандары үшін бұл ерекшелік техникалық қиындық туғызады. Себебі, жануар текті азық-түлік өнімдерін жоғарғы ағзалармен қатар төменгі ағзалармен де, яғни микроорганизмдермен де игеріледі, және олардың барлығы дерлік тез бұзылатындар болып табылады, сондықтан оларға үлкен ұқыптылықпен қарау керек. 
Өсімдік текті өнім микробтар үшін аса жаман емес тағам болып табылады, бірақ оларды сақтау біршама жеңіл және біршама арзан.
Осыған байланысты, жануар текті өнімдерін өндірудің ерекшелігі тағамдардың бұзылуына қарсы тұратын шараларды әрдайым сақтау қажеттілігі болып табылады.
Өнімдердің қазіргі кездегі пайда болуы, химиялық құрамы немесе органолептикалық қасиеті бойынша жіктелуі қарапайым болса да, оларды біршама ұқсас қасиеттерімен біріктірмейді.
Шикізаттың біршама сәтті жіктелуі көп жағдайда ол оңай құрылуына байланысты, оны физикалық құрылымы бойынша бөлу негізінде жүзеге асуы мүмкін. Осыған сәйкес жіктеу ретінде торлы құрылымды өнім, сұйық, желетәрізді, паста тәріздес, майлы, шынытәріздес түрлерге болугүе болады.

Дәріс 3. Шикізатты өңдеудің жалпы әдістері. 
Дәріс жоспары:
1. Азық-түлік өнімдері өндірісіндегі шикізатты өңдеудің физикалық әдістері. 
2. Ұсақтау. Гомогенизация.
Қатты азық-түлiк өнiмін ұсақтау - бұл оның қиратуға дейінгі немесе жарылуына дейінгі өзгеру процесі, мысалы, какаоның iрi бұршақтарын, қантты, құрғақ сүтті ұнтақтау немесе бидайды ұн қылып тарту, етті куттерлеу және басқалар. 
Сұйық азық-түлік өнімдерін ұсақтау  -  бұл дисперсиялау процесі, мысалы, шашырату арқылы құрғату процесі кезіндегі сорғалаудан тамшы пайда болуыкезінде немесе эмульсия пайда болған кезде.
Өндірісте ұсақтаудың алуан түрлі әдістері қолданылады:
* екі бет арасында жаншу;
* кесу (куттерлеу);
* қатты бетке ұру;
* бөлшектерді соғу;
* сырғанау үйкелiсiнде езу;
* механикалық емес құралдармен ұсақтау, мысалы, сәулелендіру, жылумен, электрмен, жарылыспен. Ұсақтау әдісін таңдау өңделетін өнімнің қасиетіне байланысты. Қатты, морт материалдар, мысалы, қанттың немесе құрғақ дәннің кристалын ұрғылаумен немесе үйкеумен ұсақтауға болады, ал пластикалық материалдар, мысалы, етті кесу (куттерлеу) арқылы ұсақтайды. 
Гомогенизация  -  бұл бөлшектер немесе тамшыларды (дисперсті фаза) дисперсионды ортада біркелкі орналастыру арқылы уату жүзеге асаты,  ұсақтаудың бір әдісі.
Дисперсионды орта сұйықтық болады, ал дисперионды фаза ретінде басқа сұйықтық немесе қатты дене болуы мүмкін, сонда бірінші жағдайда алынатын өнім эмульсия деп, ал екіншісінде  -  суспензия деп аталады.
Әдетте гомогенизацияны дисперсті фазаны дисперсионды ортада механикалық тұрақтандыру мақсатында жүргізеді. Тыныш күйдегі бiртектi емес жүйе массаның әсерінен құрама бөлшектерге бөлінеді. Бөлшектердiң тұнбасы олардың қозғалысына кедергi көрсететiн, ортада денелердiң құлауының заңдары бойынша болады.
Өлшенген бөлшектердің тұну жылдамдығы олардың тығыздығына, дисперстену деңгейіне және өздері тұнатын сұйықтықтың физикалық құрамына байланысты. Бастапқы сәтте бөлшектер жылдам құлайдыц, бірақ бірнеше уақыттан соң, массаның әрекетіне сұйық фазаның кедергісі төмендегенде, олар тұрақты тұну жылдамдығына ие болады.
Гомогенизация шоколад, сүт өнімдері және басқалары сияқты өнімдердің дәмдік құрамын жақсартады.
Сұрыптау.
Азық-түлік өндірісінде өңдеу кезінде: бөлшектің формасы мен өлшемі, сұйық ортада немесе газды ортада тұну жылдамдығы, электрлік немесе магнитті құрылымымен ерекшеленетін сусымалы заттарды фракцияларға бөлу қажет болады. Мысалы, сырақайнату мен спирт өндірісінде өңдеуге түсетін дән; ұн тарту өндірісінде шикізатты ұнтақтағаннан соң тартылған ұнды кебек пен ұнға және сол сияқты заттарға бөледі.
Түйiршiктелген немесе ұсақталған қатты өнiмдерді өлшемдері бойынша  сұрыптау мақсатында бөлуді елеуiшпен елеу немесе фильтрлер арқылы фильтрлеу арқылы жүзеге асырады.
Елеу кезінде біршама ірі бөлшектерді бөлу үшін ірі тесіктеі немесе торлары бар тесілген елеуішті қолданады. Бөлшектер тесікке түсу үшін електі дірілге немесе ауналуға ұшыратады.

Дәріс 4. Ұсақтау қатты денелерді бөлшектерге бөлу процесі ретінде. 
Дәріс жоспары:
1. Ұсақтау процесі жайында жалпы мағлұмат.
2. Ұсақтауыш машиналардың жіктелуі және оларды азық-түлік өнімдері өндірісінде қолдану. 
Азық-түлік өнімдері өндірісінде ұсақтауды келесідей мақсатта жүзеге асырады: шикізатты дайындау, өнімге қажетті консистенция беру, шикізат қалдықтарын пайдаға асыру.
Азық-түлік өнімдері өндірісінде қолданылатын өнімдердің маңызды бөлігі ұсақтау кезінде деформацияға оңай түседі және көп ылғалды болады, мысалы ет, на, көкөністер, балық және т.б. Бұл өнімдер шартты түрде қаттыға жатады. Ұсақтау тәсілдері езу, жару, сындыру, кесу, аралау, уатылу, соққы арқылы ұсақтау сияқты бөлімшелерге бөлінеді.
Ұсақтау  - өзара ұстасу күшін жеңуге және қатты материалдардың бетінің үлкеюіне әкелетін,  жұмысшы органдармен өнімге механикалық әсер ету процесі.
Азық-түлік өнімдері өндірісінде ұсақтауды қатты материалдарды бетін үлкейту үшін жемістерді, көкөністерді және т.б. өңдеу кезінде биохимиялық және диффузионды процестердің жылдамдығын жоғарылату мақсатында, сонымен қатар өнімдердің қалдығын қайта өңдеу процесінде қолданады. Ұсақтау ұн тарту, ет, қант қызылшасы, сыра қайнату, консерв және де басқа да өндірістерде қолданады.
Материалдарды ұсақтау езу (сурет 1, а), жару (б), уатылу (в) және соққы (г) арқылы жүзеге асырылады.


Сурет 1.  Өнімдерді ұсақтау тәсілдері: а  -  езу; б - жару; в - уату; г - соққы

Ұсақтау кезінде әдетте ұсақтаудың бiрнеше түрлерi бiрге болады. Мысалы, уатылу соққы кезінде езумен, жарумен, ұсақтаумен жүреді. 
Ұсақтау әдісін таңдау ұсақталатын материалдың кесектілігіне және беріктігіне байланысты. Берік және морт материалдар езу және соққы арқылы, берік және тұтқыр  -  езу, орташа берік тұтқыр материалдарды  -  уату, соққы және жару арқылы ұсақтайды.
Ұсақтау процесі ұнтаұтау (ірі, орташа және ұсақ), ұсақтау (жұқа және өте жұқа) және кесуге бөлінеді.
Егер арнайы формасыз, тек кесектердің өлшемін кішірейту керек болса, онда мұндай процесс ұнтақтау деп аталады.
Қолданылатын күш сипаты бойынша ұсақтау тәсілдері соққы арқылы ұсақтау, езу, жару, уату, жару, майыстыру болып жіктелуі мүмкін (кесте).
Кесте
Қолданылатын күш сипаты бойынша ұсақтау тәсілдері
Материал 
Ұсақтау әдістері 
Қатты және морт
Қатты және тұтқыр
Морт, орташа қатты
Тұтқыр, орташа қатты
Езу, соққы
Езу, аралау
Соққы, жару және уату
Уату немесе уату және соққы, аралау 

Ұнтақтауды ірі, орташа, ұсақ және жұқа деп бөледі. Бұлай бөлу, шартты болса да, ұнтақтауға арналған аппараттарды жіктейді.
Кестеде ұнтақтауға түсетін кесектердің орташа өлшемдері, және ұнтақтаудан кейінгі кесектер өлшемдері келтірілген.
Кесте
Ұнтақтауға түсетін кесектер өлшемі
Ұнтақтау түрлері
 
 
Материалдың кесек өлшемі, мм 

Ұнтақтауға түсетін 
Ұнтақтаудан кейін 
Ірі
1000-200 
250-40 
Орташа 
250-50 
40-10 
Ұсақ 
50-25 
10-1 
Жұқа 
25-3 
1-0,4 
Коллоидты ұсақтау 
0,2-0,1 
0,001 

Кесу кесекке өлшем берумен қатар, оны белгілі бір формаға келтіру кезінде қолданады. Кесуге көкеністер мен жемістер, кәмпиттік және қамырлық масса, ет және басқа да өнімдер ұшырайды.
Кесу - қысу және жылжыту арқылы жүздiң өткiр шетiмен өнімге жанасқан сызық бойынша өнiмді механикалық бөлшектеу процесі. Азық-түлік өнімдерін кесу, өнімді берілген форма мен өлшемдегі бөлшекке бөлу үшін және де бөлшектердiң формасына талаптардың көрсетуiсiз өнiмнiң ұсақтаулары үшiн өнімнің массивынан оның белгілі бір бөлігін бөлу.
Ұсақтауыш машиналардың жіктелуі және оларды азық-түлік өнімдері өндірісінде қолдану.
Ұсақтауыш машиналардың жктелуі 2-суретте келтірілген. Азық-түлік орталарын ұсақтау ұнтақтағышта, валецті станоктарда, диірмен тасы, білікті диірменде, зырылдауықтарда, куттерлерде және т.б. жүзеге асады. Тап осы машиналар көп жағдайда дайын өнімнің сапасын қалыптастыра отырып, азық-түлік шикізатын өңдеудің келесі сатыларын сапалы өтуін анықтайды.
Ұсақтауды ашық немесе тұйық циклда, бір немесе бірнеше қабылдауларда өткізеді.
Ашық циклда ұсақтау кезінде материалдың кесектері ұсақтағыш машинадан бір рет қана өтеді. Егер бастапқы материалда ұсақ-түйек қоспасы бар болса, онда алдын ала електен өткізеді. Ашық циклда әдетте ірі және орташа ұнтақтауды өткізеді.
Тұйық циклда ұсақтау кезінде ұсақтағыш машинадан соң жіктеуші қондырғы орнатады. Оның көмегімен орнатылған түпкі өлшемінен асып кететін кесектер ұсақтағыш машинаға қайталама ұнтақтауға қайтадан жүктеледі.
Валецті станоктар астықты ұнтақтауы және оның өнiмдерiн өңдеуi үшiн ұн тартатын зауыттарға қолданады. Валецті станоктардың жұмысының тиімділігін астықтың немесе оның бөлшектерінің ұсақталу деңдейімен, әрбір жұп валецтің өнімділігімен және электрэнергиясының шекті шығыны бойынша анықталады.
Ұнтақтағыш дәнді, кристалды қантты және де басқа да компоненттерді ұнтақтау үшін азық-түлік қоспасын дайындау кезінде қолданады.
Пiшiмбiлiктiк диiрмендер кондитерлік өнімдерді өндіру кезінде, құрамында май бар рецептуралы қоспаларды жұқа ұсақтау үшін арналған.
Кесу машиналары келесі өңдеу және мөлшерлеу кезінде, бірдей режимдерді сақтау үшін өсімдік текті шикізаттарды арнайы өлшемдер мен дұрыс көлемдеғы (бағандар, дөңгелектер, кубиктер) кесектерге ұсақтау үшін арналған. Кесу сапасы машинаның конструктивті ерекшеліктеріне, оны қолдану режиміне, шикізаттың түрі мен күйіне байланысты болады.
Шикізатты кесу айналмалы немесе тербелмелі әрекет ететін, әртүрлі көлемдеғы (пластинкалы, дискілі, үшбұрышты, түтік, орақ тәріздес, бұрандалы) болат пышақтармен жүзеге асады. 




Дәріс 5. Азық-түлік шикізатын ұсақтауға арналған жабдықтардың жіктелуі.
Дәріс жоспары:
1. Жалпы сипаттама
2. Азық-түлік шикізатын ұсақтауға арналған жабдықтардың жіктелуі.

Дәріс 6. Ұсақтаудың әртүрлі әдістері.  
Дәріс жоспары:
 1. Езу. Жару.
        2. Уату. Соққы.
        3. Білікті уатқыш.
Механикалық өңдеу процесінің негізгі сипаттамасы ұсақтау дәрежесі, яғни бөлшектердің ұсақтауға дейін dн және ұсақтаудан кейінгі dк өлшемдері болып табылады. Бөлшектің соңғы өлшеміне байланысты ұнтақтау (диаметрі 1 мм бөлшекке дейін ұсақтау) мен ұн тартуды ( диаметрі 0,001 мм бөлшекке дейін жұқа ұсақтау) айырады. Осыған сәйкес ұсақтауға арналған ұсақтау машинасында ұнтақтауды келесідей бөлімшелерге бөледі: ірі (dк = 100...350 мм), орташа (dк = 40...100 мм), ұсақ (dк =5...40 мм), жұқа (dк = 0,001...0,05 мм) және коллоидты ұсақтау ( dк < 0,001 мм). Өңделетін шикізат пен жартылай фабрикатты әртүрлі тәсілдермен ұсақтайды.
1 Езу (1 сур., а) кезінде күштің әсерінен дене барлық көлемі бойынша деформацияланады, бөлшектер әртүрлі өлшемде және әртүрлі көлемде болады. 

Сур. 1 Ұсақтаудың әртүрлі тәсілдері
 
2 Жару (сур. 1, б), бұл кезде дене сына тәрізді органнан туатын, қысым түскен жерінен бұзылады және ұсақталады.  Бөлшектің формасы езудегідей тұрақсыз болғанмен, өлшемі мен формасы біршама біркелкілеу.
3 Сындыру (сур. 1, в), бұл кезде дене майысу моменттері әсерінен бұзылады. Бөлшектің формасы мен өлшемі жарудағыдай болады.
4 Уату (сур. 1, г), бұл кезде дене қысу күші мен тангенциалды күштер әсерінен бұзылады. Үйкеліс нәтижесінде ұсақ жаңқа тәріздес өнім аламыз.
5 Соққы (сур. 1, д), бұл кезде дене динамикалық күш әсерінен бөлшектерге ыдырайды. Сонымен бірге нәтиже күштің түсу сипатына байланысты: жинақталған күш әсерінен ол жаруға, ал таралған күш әсерінен езуге ұқсас. Бұзылуды қысылған және еркін соққыға айырады. Қысылған соққыда дене ұсақтағыштың екі жұсымшы органының ортасына түсе отырып, бұзылады. 
Білікті уатқыш 
Білікті уатқышты әртүрлі физико-химиялық қасиеті бар, сонымен қатар дымқыл және тұтқыр материалдарды ірі, орташа және ұсақ уатуға қолданады.
Білікті машиналардың негізгі жұмысшы элементтері цилиндр тәрізді массивті босденелі жиналатын немесе тұтас біліктер болып табылады
Біліктер санына байланысты уатқыштар бірбілікті, екі білікті және көп білікті болып бөлінеді. Жұмысшы беттің көлемі бойынша уатқыштар тісті, кедір-бұдырлы және тегіс білікті болады. Біліктерінің беті тісті және кедір-бұдырлы уатқыштар ірі және орташа уатуда, тегіс біліктімен ұсақ уату үшін қолданылады.
Тісті білікті уатқышта материал негізінен жару арқылы, ал тегіс біліктіде  -  езумен және ішінара уатумен ұсақталады.
Сур 2 Білікті уатқыштың құрылымы 

Тегіс білікті уатқыш (сур. 2) станина 1 мен біліктерден 2, 3 тұрады. Білік 2 жылжымалы ұштіректерде орнатылған және қозғала алады (қозғалмалы білік). Біліктің ұштіректері 3 қозғалмайтындай бекітілген ( бұл білік қозғалмайтын болып табылады). Білік 2 нақты жағдайда серіппелермен 4 ұсталынып тұрады. Уатқышқа өте қатты материалдың кесектері түскен кезде серіппелер қысылып, біліктер жылжиды және бұл кесекті ұнтақсыз өткізеді.
Ұсақталатын материалдардың кесектері біліктер арасында үйкелістен соң тартылу үшін, кесектердің өлшемі біліктердің диаметрінен шамамен 20 есе кші болуы керек. Сондықтан тегіс біліктер тек орташа және ұсақ уату үшін қолданады.
Орташа қатты морт материалдарды (мысалы, ас тұзын) уату үшін тісті білікті уатқыштар қолданады. Тісті біліктер көлденеңінен диаметрі 0,25...0,5 білікті материалды ала алады. Өлшемі шамамен 0,08..,01 тең кішігірім кесектерді өзгерту үшін, кедір-бұдырлы немесе ұсақ тісті біліктер қолданады.
Сыра қайнату зауытында уытты уату үшін алты білікті уатқышты қолданады (сур. 3).
 

Сур. 3 Алты білікті уатқыштың сызбасы:
1  -  науа; 2, 8, 11  -  біліктер; 3  -  бөліп тұратын қалқа; 4, 12  -  елеуіштер;
5, 7  -  жазықтықтар; 6  -  тербелмелі електер (9  -  жоғарғы, 10  -  төменгі);
13  -  ұсақ жармаға арналған елек.

Майда бiркелкi жарманың максимал санының алу үшiн уытты бірінші екі білікте дәйекті түрде және бөлшектеп жүргізеді. Уыт алдын ала жоғарғы жұп білікте 11 уатылады. Уатылған уыт дірілді жүйемен үш түрге бөлінеді, ал бункерге жиналар алдында жоғарғыдағы електен кебек жүреді, ұсақ фракция екі електен де өтеді де бункерге түседі, ірі фракция жоғарғы електен өтеді және төменгі електен жиналған соң төменгі жұп білікке 8 қарай бағытталады. Уыттың біршама заманға сай ұсақталуы фракцияларды бөлуі мен уатқыштың құрама бөліктерін өңдеуінің арқасында алты білікті уатқыш қамтамасыз етеді.
Көпретті ұсақтау үшін кондитерлік фабрикаларда үш, бес, сегіз білікті диірмендер қолданылады.Олардың ішіндегі кең тарағаны шоколад және орех массасын ұсақтауға арналған бес білікті машиналар болып табылады. 

Дәріс 7. Шикізатты ұсақтаудың қазіргі замандағы жолдары.
Дәріс жоспары:
* Дірілді диірмендер. Дезинтегратор. Бетті (конусты) уатқыштар.
* Балғалы уатқыштар. Барабанды шарлы уатқыштар.
Біз технологиялық және минералды шикізаттарды ұсақтауды қарастыруды жалғастырамыз. Дірілді диірменнің шығу кезеңі есептелмейді. Минералды шикізатты майда ұнтақтайтын машинаға патент жүз жылдан кемуақыт бұрын немістің бір құраушысымен жасалған. Дiрiлдiк диiрмен құрылысы ұқсас болады, бiрақ ұсақтау технологиясы түпкiлiктi түрден айырмашылығы болады. Ұнтақталатын дене тұрақсыз біліктің көмегімен әрекетке кіріседі. Дирмен корпусы біршама ұсақталатын денелерге толы және қатаң бекітуі жоқ. Корпустың тірегі ретінде резеңке немесе серіппе бола алады. Күшті электрқозғалтқыш тұрақсыз білікті айналдырады, ол диірменнің дірілін тудырады. Ұсақталатын материал корпус ішінде білікті айналу бағытына қарсы бағытта айналады. Үгіту материалдың уатылатын дене және диірмен корпусы есебіне жүзеге асады.  Диірменнің тербеліс амплитудасы минутына 3 мың тербеліске дейінгі жиілікте 3 мм дейін. Шектеулі көлемдегі жоғарғы дисперсті материалдарды өндіру үшін дірілід диірмендер тиімдірек. Бұл жағдайда ұнақ материалына соққылы әсер ету көп емес, бірақ үгіту қарқынды болады. Қазіргі дірілді диірмендер  -  бұл агрегаттардың кең тараған ассортименті. Қуаты киловаттан төмен  және камерасының көлемі 0,01 м3 дейінгі зертханалық машиналардан құрылыста қолданылатын үлкен өндірістік механизмдерге дейін. Дірілді диірмендердің ұсақтау дәрежесі 0,001 мм-ден 0,015 мм дейін. Көп мөлшерде осындай дәрежедегі ұсақталған материал алу дезинтеграторлардың пайда болуымен мүмкін болды. Ұсақтаудың аз энергия сыйымды және процестің көп тиімділігіне қол жеткізу мақсатында, технологтар қазіргі кезде жоғары сырты соққы тәсілдеріне зеттеу жүргізуде. Бұзылу ақау бар, қысым түскен және дәнекерленген орындарда болатындықтан, мұндай технологияда бұзылу аз энергия шығынын талап етеді. Дезинтеграторларда қатты материалдың бұзылуы жұмысшы органдардың қарама-қарсы бағытта қозғалуы есебіне орындалады. Дезинтегратордың айтарлықтай артықшылығы ұнтақтың өздік құны салыстырмалы жоғары емес.



Дірілді диірмендер: 
СВМ  -  04 дірілді диірмен  -  қарапайым зертханалық жабдықтың көрсеткіші. Өңделетін материалдың сынаулары 40 см3 көлемнен аспайды. Ұсақтау жоғары байланыстағы кернеу кезінде жүзеге асады. Ұнтақтау камерасының көлемі  -  0,01 м3, тербеліс жиілігі  -  секундына 25 тербеліс, қозғалтқыштың қуаты 0,37 кВт, массасы  -  30 кг. 
РВМ-45 диірмені  -  қарқынды қозғалатын, әртүрлі температуралық диапазонда қолмен немесе автоматты режимде металдарды, керамиканы өңдейтін үздіксіз кешен құрамында жұмыс істейді. Орташа қуатты өндірістік жабдыққа жатады. Ұнтақтау камерасының көлемі 0,4 м3, тербеліс жиілігі  -  секундына 25 тербеліс, қозғалтқыш қуаты 45 кВт, масса  -  3 т, өнімділігі  -  0,7 т/сағ.
СВМ-320 дірілді диірмені әкті, цементті және т.б. соңғы ұнтақтау үшін қолданылатын, жоғары қуатты өндірістік жабдыққа жатады. Ұнтақтау камерасының көлемі 4,7 м3, тербеліс жиілігі  -  секундына 16,5 тербеліс, қозғалтқыш қуаты 315 кВт, масса  -  20 т, өнімділігі  -  0,3 т/сағ.
Барлық үш түр үшін ортақ ұнтақтаудың екі камерасының бар болуы, ерекшелігі габариті, энергия сыйымдылығы және де басқа физикалық сипаттамаларында, өңделетін шикізаттың қаттылығы мен өңдеп шығару көлемімен байланысты.
Дезинтегратор
Отандық өндірілген дезинтеграторлардың арасында қаттылығы 6 бірлікке дейінгі (Моос) материалды ұсақтау үшін жасалған ДЕЗИ 1-06 сериясын қарастыруға болады. Диаметрі 10 мм бастапқы фракцияны ұсақтау өнімділігі 0,8 м3/сағ болатын қозғалтқыш қуаты 11-15 кВт кезінді жүзеге асады. Жабдықтың массасы 350 кг дейін, 6-8 қатар сауса кезінде саусақтар диаметрі 11 мм. Бір диск қозғалмайты, екіншісі 6000 айн/мин жылдамдықпен айналады.
ДИ 2-10 бордың, әктің, дәннің, көміртегінің, ағаштың, қанттың опа болған күйіне дейін ұсақтау үшін қолданылады. Бұл жерде екі диск бір біріне қарама қарсы 5000 айн/мин жылдамдықпен айналады. Бастапқы фракциясы көлемі 6 мм болғанда өнімділігі 0,9 0,9 м3/сағ. Тұтынатын қуат 30-37 кВт, массасы 620 кг. Саусақтарының қатарлығы және диаметрі алдыңғы моделден айырмашылығы жоқ.
* Беттік (конусты) уатқыштар
Конусты уатқыштардың мысалы ретінде отандық үлгілер ДЩ-1-2 (ДЩ-1-4) бола алады. Уату үшін бастапқы шикізат ретінде диаметрі 100 мм болатын тастанып қалған сусымалы материалдар, кірпіштер және басқа материалдар қолданылады. Шыққандағы фракцияның диаметрі 0,05 тен 0,2 см дейін болады. ДЩ-1-2 (ДЩ-1-4) жұмысшы қуаты  -  5,5 кВт болған кезде өнімділігі 400 кг/ч (800 кг/ч) дейін көрсетеді, жабдықтың массасы  -  380 кг(550 кг).
Балғалы уатқыштар
Балғалы уатқыштың қарапайым көрсеткіші  -  МД-160. Төменгі ылғалды орташа қатты диаметрі 550 мм минералды шикізатты ұсақтау үшін құрылыс материалдарын өндірісі кезінде қолданады. Ротордың айналу жиілігі 1500 айн/мин, тұтынатын қуаты 22 кВт. Өнімділігі 3 м³ дейін дайын өнім фракциясы 10 мм.
Барабанды шарлы диірмен
Мысал ретінде, керамикалық және лакты бояу өндірісінің шикізатын алу үшін қолданылатын, МШ-1000 шарлы диірменді қарастырамыз. Ұнтақтау камерасының көлемі 1000 литр, жұмысшы қуаты 5,5 кВт, барабанны айналуы 27 айн/мин жылдамдықпен, жабдық массасы 3,75 тонна, есептік өнімділігі 9-4,5 т/сағ.

Дәріс 8.  Азық-түлік шикізатының және дайын өнімнің физико-механикалық құрамы. 
Дәріс жоспары:
1. Азық-түлік шикізатын ұсақтау тапсырмалары мен тәсілдері. 
2. Беттік энергия және беттік құбылыстар. 
3. Коалесценция. Липидтер. Құрылымы. Құрамы.
4. Сүттің реологиялық қисықтарының сипатына температура және липидтердің концентрациясының әсері.
Азық-түлік шикізатын ұсақтау тапсырмалары мен тәсілдері.
Ұсақтау - сыртқы күштердің әсерiнен өнiмді өзара iлiнiсудiң және бұзу күштерiн жеңуiне, сонымен бiрге қатты материалдардың бетiнiң үлкеюiне алып келетін, өнiмге жұмыс органдарымен механикалық әсер ету процесі.
Азық-түлік өндірісінде ұсақтайды келесі мақсатта қолданады: шикізатты өнім алуға дайындау үшін, өнімге қажетті консистенция беру, өнімді мөлшерлеу, шикізат шығыны мен азық-түлік қалдығын қайта өңдеу, жемістер, көкөністер және т.б. қайта өңдеу кезінде биохимиялық және диффузионды процестердің жылдамдығын жоғарылату мақсатында қатты материалдардың беткі қабатын үлкейту үшін қолданады. Ұсақтау ұн тарту, ет, қант қызылшасы, спиртті, сыра қайнату, консерві және басқа да өндірістерде кеңінен қолданылады.
Ұсақтау тәсілдерін келесідей бөледі (сур. 1): езу, жару, сындыру, кесу, аралау, уатылу, соққы арқылы ұсақтау. Әдетте әрбір ұсақтағыш машинада ұсақтаудың барлық тәсілдері бар болады, алайды бастысы өзінің тағайындалған рольін атқарады.
Езу кезінде (сур. 1, а) қысатын плитаға F күшімен туындайтын, статикалық күш серінен болатын анықтауыш қысым кернеуі болып табылады. Олардың әсерінен материал барлық көлемі бойынша деформацияланады. Бұл кезде ондағы ішкі кернеу біртінде жоғарыла бастайды және материалды қысу беріктігі шегінен асқанда материал бұзылады. Бұл кезде әртүрлі өлшемдегі және көлемдегі бөлшектер туындайды. Таза күйдегі езу сирек, тек беттік уатқышта ғана болады. Ұсақтаудың басқа да түрлерінің ішінде бұл уатумен іске асырылады.
Жару кезінде (сур. 1, б, в) материалда негізінен майысу кернеуі туындайды. Жару процесі материалдың Ғ күші әсер ететін, сына тәрізді жұмысшы элементпен жанасқан жерінде кернеудің үлкен көлемдегі концентрациясын туындату есебінен жүзеге асады. Бұл тәсіл, мысалы, шамасынша ірі тұтқыр материалдарды ұсақтау үшін арналған, диск тәрізді тісті уатқышта қолданылады. 
Сындыру процесі (сур. 1, г) Ғ майысу күші әсер теу есебінен жүзеге асады. Алынатын бөлшектің өлшемі мен көлемі шамамен жару кезіндегідей болады. 
Кесу процесі (сур. 1, д) ұсақталатын материалға белгілі бір бұрышпен бағытталған Ғ күші туындайтын лезвиямен (пышақтар) жүзеге асады. Сонымен қатар, пышақтар материалды бөлетін жазықтықта, параллельді жазықтықта әрекет етеді. Кесу кезінде материалда жылжыту кернеуі туындайды. Кесу ұсақтағыштарда жемістер мен көкөністердің жемістері, жануарлар тушасы үшін қолданады. Бұл жағдайда, сонымен қатар, шикізатты алдын ала таңдалған көлем мен өлшемге ұсақтауға болады.
Аралау (сур. 1, ж) пышақ түрлері  -  аралар, тістердің есебінен жүзеге асады. Материалдарды ұсақтау араны басу арқылы және ұсақтау жазықтығында оны жылжыту арқылы болады. Аралу процесі кесектердің қажетті өлшемдерін алуға мүмкіндік береді.
Уату процесі жұқа және коллоидты ұнтақтауда қолданылады. Уату кезінде (сур. 1, з) бұзылу ең бастысы жылжыту кернеуінен жүреді. Материалда, тіректі және қысушы плиталарды қарама-қарсы бағытта жылжыту арқылы туындайтын күш әрекет етеді. Қысушы плитаға сыртқы Ғ күші әсер етеді. Езумен қиысу арқылы уату  -  біршама үнемді тәсілдердің бірі және орташа жүрісті (білікті және шарлы) диірмендерде, жүгірмеде, білікті және конусты уатқыштарда қолданылады.
Соққы есебінен уату процесі нәтижесінде өнімді бұзуға әкеліп соқтыратын динамикалық кернеу туындайтын, өнімге динамикалық күш әсерінен жүзеге асады. Еркін (сур. 1, и) және қысылған (сур. 1, к) соққылар деп бөледі. Қысылған соққы кезінде дене ұсақтағыштың екі жұмысшы органының арасында, ал еркін соққыда жұмысшы органмен немесе басқа ұсақталатын денемен соқтығысу нәтижесінде бұзылады. Соққымен ұсақтау роторлы және балғалы уатқыштарда, балғалы және ағынды диірмендерде, дисмембраторларда, дезинтеграторларда, сонымен қатар сирегірек барабанды диірмендерде орын алады.


Сур. 1. Өнімді ұсақтау тәсілдері:
а  --  езу; б  --  тіректі плитамен жару; в  --  сына тәрізді жұмысшы элементтер арасында жару; г  --  сындыру; д  --  кесу; ж  --  аралау; з  --  уату; и  --  қысылған соққы кезінде ұсақтау; к  -  еркін соққыда ұсақтау;
1  --  тірек плитасы; 2  --  ұсақталатын материал; 3  --  қысатын плита; 4  --  сына тәрізді жұмысшы құрал; 5  --  тіректер; 6  --  пышақ; 7  --  ара; 8  --  соғатын құрал

Сонымен бiрге ұсақтаудың, әдетте, бiрге орындалатын бiрнеше түрлерi орын алады. Мысалы, уатылу соққыда езумен, жарумен, ұсақтаумен бірге жүреді. Материалдың уатылуы кезінде көп мөлшерде шаң туындайды және де бірқатар жағдайда рұқсат етілмейтін өте ұсақтап жіберу болады. Ұсақтау әдісін таңдау материалдың ірілігі мен беріктігіне байланысты. Берік және морт материалдар езумен және соққымен, берік және тұтқыр  -  езумен, орташа берік тұтқыр материалдар уатумен, соққымен және жарумен ұсақтайды.

Беттік құбылыстар.
Беттік құбылыстар сұйық және қатты денелердің беттік қабаттарының ерекше (көлемділікпен салыстырғанда) қасиеттермен шартталатын физико-химиялық құбылыстар. Осы қабаттардың біршама ортақ және маңызды қасиеті  -  артық энергия. Беттік құбылыс фаза бөлімінің өте қатты жетілген беті бар гетерогенді жүйеде, яғни дисперсті жүйеде біршама анық өтеді. Беттік құбылыстардың заңдылықтарын оқу коллоидты химияның құрабдық бөлігі болып табылады және оның барлық практикалық қосымшаларында өте маңызды.
Өздiгiнен беткi құбылыстар жүйенiң беттік энергиясының азайту салдарынан болады. Олар фазалардың бөлiмiнiң шекарасында жүйенiң ортақ бетiнiң кiшiрейтуi немесе беттiк керiлiстiң кiшiрейтуiмен шартталған. Жалпы бетті кішірейтумен байланысты беттік құбылыстарға келесілер жатады:
* Капиллярлы құбылыс, жекелей тамшы (көпіршік) беті өте аз болған кездегі сфера пішінді тамшымен (тұманда) және газды көпіршікпен (сұйық ортада) ие болу. 
* Коалесценция  -  тамшылардың эмульсияда (немесе көбіктегі газды көпіршіктерде) мүлтіксіз байланысында араласып кетуі.
* Ұнтақтардағы майда қатты бөлшектердің жымдасуы.
* Жинақтық рекристаллизация  -  жартылай кристалды материалдың дәнін ірілендіру. 
* Изотермиялық айдау  -  кіші тамшыларды азайту есебінен ірі тамшылардың көлемін ұлғайту.
Нақтылы жағдайда жүйеде фаза бөлімін жалпы бетін үлкейтумен өтетін, өздігінен беттік құбылыс жүруі мүмкін. Так, самопроизвольное образование устойчивых лиофильных коллоидных систем происходит в условиях, когда увеличение поверхностной энергии, вызываемое измельчением частиц, компенсируется их вовлечением в тепловое движение и соответствующим возрастанием энтропии. Өсіп кеткенде жағдайында жаңа фазаның ерекшелеуi өздігінен жүретiн тұқымдардың шекті беттiк өлшемдерi керiлiстерден, сонымен бiрге қызып кету шамасына тәуелдi болады. Бұл параметрлер арасындағы байланыс Гиббс теңдігімен анықталады.
Беттік керілуі өзгеретін өздік беттік құбылыстар:
1) кристаллдардың қырлары (теңдік пішінде) пайда болуы. Тепе-теңдік пішінге беттік энергияның минимумы сәйкес келеді (Гиббс-Кюри-Вульф принципі).
2) Коагуляция  -  суспензияда ұсақ қатты бөлшектердің ірі агрегаттарға жабысуы нәтижесінде жүйенің бұзылуы және әртүрлі құрылыстағы тұтнба түзілуі. Жабысу бөлшектердің жанасу орындарында фаза аралық тартылыс төмендеуі нәтижесінде пайда болады. Өздігінен кері процесс  -  пептизация, яғни агрегаттардың төмендеуі - егер беттiк керiлiстiң үлкен мәнi бар бетiнiң бөлiмшелерiнiң жылулық қозғалысқа құрастыратын бөлшектерiнiң тартуы және жүйенiң энтропиясының тиiстi үлкеюiмен орны толтырылған жағдайда болады.
3) Адгезия  -  нәтижесінде беттік энергия төмендейтін сұйықтың қатты денеге жабысуы.
4) Жаңа фазаның тұқымының гетерогенді пайда болуы  -  қатты бетте будың конденсациялануы, қайнау кезінде бу көпіршіктері қабырғасында пайда болу, түтіктерде кристаллдардың өсуі. Бұл беттік құбылыстарда маңызды роль қатты беттің микробіртексіздерде. 
5) Сұйық бетімен аз беттік керілумен сұйықтың ағуы.
6) Адсорбция  -  беткі қабатта немесе сұйық және қатта дене бетінде ,олардың беттік керілісін төмендететін, бетте концентрациялану.
Деформация және бұзылу жағдайында беттік құбылыс өздігінен жүрмейді, себебі жаңа беттің туындау мен жетілуі жұмысына көп шығын талап етеді. Бұл беттік құбылыстардың заңдылықтарын физико-химиялық механика зерттейді. Деформация мен бұзылу кезіндегі беттік құбылыстарды бірі  -  Ребиндер эффектісі (беріктікті төмендету). Нәтижесінде жарылудың деформациясы мен жетілуі кезінде беттік энергияның төмендеуі болатын қатты заттың беріктігі мен майысқыштығын өзгерту болып табылады. Ребиндер эффектісі материалды арнайы ПАВта жүктеу немесе сұйықпен жанасу кезіне пайда болады.
Беттік энергия.
Беттік энергия, көлемдегі энергиямен салыстырғанда артық, фазаларды бөліну шекарасында болатын энергия. Әдетте <<беттік энергия>> термині қатты зат-газ (бу) шекарасында қолданылады; егер шекараласатын фаза мағнасында қатты зат және сұйықтық немесе араласпайтын сұйықтықтар болса, онда <<фаза аралық энергия>> терминіне ие болады. Сұйық-газ (бу) бөліміндегі шекарасындағы меншікті еркін беттік энергия беттік керіліс деп аталады. 
Поверхностная энергия связана с межмолекулярным взаимодействием, т.к. состояние частиц (атомов, молекул) на границе раздела фаз отличается от состояния в объеме фаз вследствие нескомпенсированности силовых полей частиц на поверхности раздела. Состояние поверхности и поверхностные силы играют существенную роль в тех случаях, когда поверхность сильно развита, при получении вещества в виде тонких пленок, когда сфера действия приповерхностных сил соизмерима с толщиной пленок, в капиллярных явлениях. При образовании (увеличении) поверхности раздела фаз затрачивается работа против нескомпенсированных сил межчастичного взаимодействия на поверхности. Существует несколько методов измерения поверхностной энергии твердых тел, из которых наиболее достоверные результаты дает метод нулевой ползучести (Таммана-Удина), основанный на наличии у тела вязкой ползучести, т.е. способности при достаточно высокой температуре медленно течь под действием приложенной силы. Графическая интерполяция величины этой силы к значению, при котором вязкая ползучесть уравновешивается поверхностным натяжением, позволяет определить поверхностную энергию. Для упругих тел с хрупким разрушением поверхностной энергии можно определить лишь в случаях совершенной спайности, например при обратимом расщеплении листочка слюды, путем измерения работы образования поверхности (метод Обреимова); последний применим также для определения межфазной энергии на границе твердое тело-жидкость.
Беттік энергия маңызды деңгейде кристаллдардың пішінін, қатты заттардың беріктігін, беттік құбылыстарды, капиллярлы құбылыстарды, дисперсті жүйенің тұрақтылығын анықтайды. 
Коалесценция. Липидтер. Құрылымы. Құрамы. Сүттің реологиялық қисықтарының сипатына температура және липидтердің концентрациясының әсері.
Молекулалық негіздермен таныса салып біз липидтарға жолығамыз. Олардың негізгі биологиялық функцияларын атасақ: биомембрананың басты компоненттері; материалдың қордағы, айырғыш және қорғағыш ағзалары; тағамның біршама құнарлы бөлігі; адамның және жануардың диетасының маңызды құрама бөлігі; бірқатар дәрумендер таратушы; су мен тұздың тасымалдануын реттеуші; иммунитет құраушы; бірқатар ферменттерді реттеуші; эндогормондар; биологиялық сигнал берушілер.
Химиялық құрамы бойынша ерекшеленетін, липидтердің үш ірі тобын қарастырайық:
I  -  қарапайым липидтер; 
II  -  күрделі липидтер; 
III  -  оксилипиндер.
I топқа карбоксилден туындаған функционалды топпен бір ұзын көміртекті шынжырдан тұратын, немесе карбоксилын жоғалтқан байланыс кіреді.
II топтағы липидтер күрделі эфир немесе амидты гидролиз кезінде жарылатын, өзара байланыспен байланысқан бірнеше блоктан құралған. Бұл липидтерде қарапайым эфирлы байланыстар болуы да мүмкін. Күрделі эфирлер әдетте А  -  қарапайым және бейтарап және Б  -  күрделі немесе полярлы липидтер деп аталатын екі топшаларға бөледі. Біз ІІ топты сонымен бірге тағы да топшаға бөлеміз, бірақ <<қарапайым липидтер>> терминін І топты белгілеу үшін қолдансақ, ал <<күрделі липидтер>> - барлық ІІ топ үшін болғандықтан, А және Б топшалары үшін сәйкесінше <<бейтарап липидтер>> және <<полярлы липидтер>> деген аттар қолданамыз.  ІІІ топтағы липидтер І және ІІ топтағы липидтердей, кез келген майлы қышқылдардан туындай бермейді. Ол бірнеше полиенді, бірінші ретте 20 көміртекті атомдардан тұратын майдан туындайды. Әдебиеттерде ІІІ топтың липидтерін жиі, ішінде қарапайым гландинымен таныс, эйкозаноид деп атайды. Алайда барлығы жиі эйкозаноидтермен көп ортақ байланыстар табады, бірақ олардың құрамында көміртегі атомы 20дан аз немесе көп болады. <<Оксилипындер>> терминін 1991 жылы швед және американ ғалымдары ұсынды. Ол молекула құрамындағы көміртегі және оларды липидке жататынын айтады.

Дәріс 9. Шикізатты ұсақтауға арналған машиналар.
Дәріс жоспары:
1. 361 топты ұсақтағыш . А9-КИС ұсақтағыш.
2. А9-КИО ұсақтағыш. Т1-КОС-15 ұсақтағыш.
Ұсақтауды қалбырлау өнеркәсібінде әсіресе шырындар өндірісінде қолданады. Кесуден ерекшелігі ол әртүрлі формалар мен өлшемдердің бөлшектерін береді. 361 топты ұсақтағыш (НРБ) алмаларды ұсақтауға арналған үздік машиналардың бірі болып табылады. Машина (сурет-1) тұғырдан 1, қақпақ 3 пен тұрқыдан 5, лопасттермен біліетен 4, ротордан 2, пышақ ұстаушыдан 8, электрқозғалтқыштан 6, жалғастырғыштан 7 тұрады. Ротор 2 біліктің алдыңғы ұшына қондырылған және пышақ ұстаушының ойықарына орнатылған он бес аралы пышақтардың үстімен өтетін үш лопасттер болып табылады. Ойықтар арасында, ұсақталған шикізат бөлшектері өту үшін, өтпелі саңылаулы тесіктер ойылған.

Сурет 1. 361 типті ұсақтағыш.
Жүктеу бункері арқылы алмалар ұсақтағыш тұрқысының ішіне түседі, білікке 4 қондырылған лопасттермен қамтылып, олармен алғға, роторға 3 беріледі. Ротордың айналуында туындайтын центробежді күш пышақ-ұстаушының ішкі қабырғасына алмаларды лақтырады. Ойықтардан шығыңқы пышақтардың үшбұрышты тістері үстіне жемістер ротордың лопасттерімен үлкен жылдамдықпен жылжытылады және ұсақталады. Алынған бөлшектер калибрленген кертіктер (тұрқыда) арқылы сыртқа өтіп, ары қарай өңдеуге бағытталады.
361 ұсақтағышты пайдалану уақытында машинаға қатты бөгде заттардың түспеуін қадағалайды. Мойынтіректерді жиі майлайды. Резеңке тығындаулардың ескіруі нәтижесінде оларға шырын түспей ме екенін кезңді тексеріп отырады және қажет болғанда тығыздауларды алмастырады. Толық тоқтағанға дейін ұсақтағыш тораптарын тесксеруге және майлауға, машинаға шикізатты мәжбүрлеп тықпалауға жол берілмейді. Өнімнің сапасыз ұсақталуында пышақтарды алмастырады.
Ұсақтағыштың өндірушілігі 5000-7000 кг/сағ. Электрқозғалтқыштың қуаты 13 кВт, габариттері 1350х650х485 мм. Салмағы 385 кг.
А9-КИС ұсақтағыш (сурет-2) алмаларды, алмұрттарды, айваларды, сәбіздерді, қызылшаларды, асқабақтарды ұсақтауға арналған (кесектердің 100 мм-ден артық емес өлшемінде). Ол тұрқыдан 1, бункерден 4, екі пышақты құрылғылардан 2, ротордан, жетектен және электрқозғалтқыштан тұрады.
Ұсақтағыштың тұрқысы, машинаның қалған бқліктері үшін байлансытырушы буын болып табылатын, қатты қорапшалы құрылымға ие. Тұрқының жоғары тақтасында жүктеу бункері орнатылған. Ротор шнекпен бір білікте жөнделген және үш жұмыс шыбыртқысына ие. Ол ауысымды шкивермен сынабелдікті беру арқылы электрқозғалтқыштан айналымға келеді, бұр айналымның екі әртүрлі жиіліктерін алуға мүмкіндік береді. 
Тұрқы бүйірінде жартылай сақиналы саңлау арқылы бағыттаушылар бойынша жұмыс аймағына бағыттаушы шығыңқылықтармен және аратәрізді пыұақтармен ауысымды пышақ құрылғыларының бірі орнатылады.
Машинаның жұмысында шикізат ротодың айналу күші әсерінен пышақты құрылғыға лақтырылады және пышақтарда ұсақталады. Пышақты құрылғыдағы саңылаулар арқылы алынған ұсақталған масса машинадан түседі. Қажет болғанда ұсақтағышқа бункердегі штуцер арқылы бу берілуі мүмкін.
Машинаның өндірушілігі 6300 кг/сағ. Электқозғалтқыштың қуаты 7,5 кВт. Габарттері 925х630х920 мм. Салмағы 315 кг.
Айваны қайта өңдеуде ротор айналымының қажетті жиілігі 1500 айн/мин, шикізаттың қалған түрлеріне 1000 айн/мин.
Ұсақтағыш сенімді жерқосқышпен қоылуы тиіс. Бөлшектеу, санитарлық өңдеу, баптау, жөндеу тек машина тоқтағаннан кейін ғана жүргізлуі мүмкін. Машинаны жуғанда су электрқозғалтқышқа және басқарудың батырмалы бекетіне түспеуі тиіс.
Ұсақтағшта қызмет керсетуде шикізат берілуінің бірқалыптылығы және жұмыстың дұрыстығын қадағалайды (ұсақталған масса жартылайсақиналы саңлау арқылы ақпауы тиіс). Ауысым соңында машинаның санитарлық өңделуін жүргізеді.
            
Сурет 2. А9-КИС ұсақтағыш.           Сурет 3. А9-КИО ұсақтағыш.
Үккілеуші топты А9-КИО ұсақтағыш (сурет-3) алмаларды ұсақтауға және ұсақталған массаны қайта айдауға арналған. Ұсақтағыштың негізгі  бліетері: тұғыр 4, тұрқы 3, жүктеу бункері 2, үккілеу барабаны, ротор, лопастті сорғы, ротор жетегі, сорғының және үккілеу барабанының жетегі.
Тұрқы тұғырда бекітілген көлденң цилиндр болып табылады, оның ішінде 25 айн/мин жиілікпен айналатын үккілеу барабаны бар. Үккілеу барабаны мен тұрқы арасында сақиналы тесік бар. Барбан ішінде 850 айн/мин жиілікпен үшлопастті ротор айналады.
Жүктеу бункері арқылы үккілеу барбанының ішіне түскен алмалар ротордың лопасттерімен қамтылады, үккілеу барбанының ішкі қабырғасы бойынша жылжиды және ұсақталады. Ұсақталған масса барабандағы саңылаулар арқылы барбан мен тұрқы арасындағы қуысқа түседі. Барбанның сыртқы бетіне бекітілген екі қырғыш массаны 1 сорғының қабылдау өңешіне жылжытады, сорғы оны ары қарай өңдеу орнына айдайды.
Машинаның өндірушілігі 3000 кг/сағ. Ұсақтағыш жетгінің қуаты 3 кВТ, сорғынығ 1,5 кВт. Габариттері 1520х596х1242 мм. Салмағы 640 кг. 
ВДР-5 ұсақтағыш (сурет-4) зауыттар қатарында алмаларды ұсақтау үшін қолданылады. Ол ішінде электроқозғалтқыш 9 орналасуымен қуыс тік цилиндірлі тұрқы 11 болып табылады. Тұрқыда жұмыс камерасы бар, онда тік білікте екі пышақты диск айналады (жоғарығысы 2 екеумен, төмегісі 6 алты пышақтармен). Алмалар іиіше серіппемен аралық камера арқылы 600х400 мм өлшенеді тікбұрышты бункерден жұмыс камерасына түседі және пышақтармен ұсақталады. Ұсақталған масса екінші пышақты диск астында болатын лопасттармен тангенциалді орнатылған түтік 5 арқылы жұмыс камерасынан лақтырылады.
Машинаның өндіуішілігі 5000-6500 кг/сағ. Электрқозғалтқыштың қуаты 10 кВт, габартиттері 934х644х1142 мм. Салмағы 230 кг.
ДДС-5 ұсақтағыш ұрқты жемістерді (негізінен алмаларды) ұсату үшін қолданылады. Ол тұрқыдан, электрқозғалтқыштан және жұмыс органынан тұрады.
5,5 кВт қуатты электқозғалтқыш тік орнатылған және өтпелі стакандағы жалғастырғыштың көмегімен пышақтармен көлденең дисктің-жұмыс органының білігімен қосылған.
Ұсақтауға тиесілі шикізат тұрқының жоғары бөлігіндегі науа арқылы тұрқы ішіне пышақтармен дискке беріледі. Ұсақталған масса диск астыа өтіп, төменде тұрқыдан түседі.
Өніммен жанасатын барлық тетіктер татбаспайтын болаттан жасалған.
Машинаның өндірушілігі 5000 кг/сағ дейін. Габариттері 700х700х900 мм. Салмағы 175 кг.
Т1-КОС-7,5 және Т1-КОС-15 ұсақтағыштар дәндерін бір уақытта бөлумен томаттарды ұсақтауға арналған. Машиналар (сурет-5) жақтаудан1, суреткіден 2, айырғыштан 3, езгіштен 4 тұрады.
Езгіштің негізгі бөлігі тат баспайтын болаттан жасалған екі көлденең, параллель орналасқан барабандар 5 болып табылады. Әр барбарнның негізімен жеті бойлық шығыңқылықтар (сәулелер) өтеді, бұл кезде бір барабанның сәулелері басқасының сәулелер ойпатына кіреді. Барабан біліктері цилиндрлік тісті берумен байланысқан және бірдей жиілікпен бір-біріне қарсы айналады. Тұрқыда жоғары тікбрышты тесік арқылы езгішке берілген томаттар барабандарға түседі және олармен жаншылады. Ұсақталған масса аэрациясының алдын алу үшін езгіштің төменгі бөлігіне жедел бу беріледі.
Езгіштен масса тот баспайтын болаттан жасалған айырғышқа түседі. Тұрқының төменгі жартысында бүкіл ұзындық бойынмен, тормен тартылған тесік жасалған. Тұрқы бүйірі перфорацияланған дискпен жабылған, дискке төрт жүзімен пышақ жанасқан. Пышақ түрқы ішінде өтетеін және ауыспалы адымға ие, шнек білігіне қондырылған. Шнек білігінен айлаатын езгіш пен сүрткі біліктеріне беріледі. Айырғышта ұсақталған масса екі бліктерге бөліне отырып, шнекпен жылжиды. Шырын мен ұрықтар тор арқылы түбастына өтеді, одан сүрткіге. Жұмсағы мен қабықшасы пышақпен ұнтақтарлады және перфорациялынған диск пен патрубок арқылы айырғыштың алдыңғы қақпағында шығарылады.

Сурет-4. ВДР-5 ұсақтағыш
1- бункер; 2- жоғарғы диск; 3- ішкі дека, 4-  сыртқы дека; 5- өн
Імді түсіру түтігі, 6- төменгі диск; 7- ротор күпшегі; 8- қорғаныш шұңырағы; 9- фланцті электрқозғалтқыш; 10- тұғыр, 11-тұрқы; 12-ұсақтау камерасының қақпағы.

Сурет-5. Т1-КОС-15 ұсақтағыш.
Сүрткінің бүйірлерінен дәнекерленген, жабық тұрқысында торлы барабан болады, ал оның ішінде- үш шыбыртқылармен білік, олармен айырғыштан түскен өнім барбанның ішкі беті бойынша бірқалыпты таралады. Ротордың айналуында центробежді күш туындайды, ол торлы барбанда саңылаулар арқылы жасунық қалдықтарымен шырынды итермелейді. Ішінде қалған ұрықтар саңлылаулы патрубокқа жіберіледі.

Дәріс 10. Тағамдық орталарды ұсақтаудағы сусымалы өнімдерді сұрыптау және байыту жабдықтарын топтастыру.
Дәріс жоспары:
1. Жабдықтарды топтастыру.
2. Энтолейторлар, деташерлер, вибро центрифугалдар.
Сусымалы өнімдерді сұрыптау-өлшемдері мен формасы бойынша ажыратылатын бөліктерге біртекті емес сусымалы өнімдерді електерде және триерлерде бөлу үрдісі. Тағамдық орталады ұсақтаудың сусымалы өнімдеін срыптау және байыту үдерісі ұсақтау-сұрыптау машиналарының, виброцентрифугалдардың, деташерлердің, энталейторлардың, елекжелпушті және ұнтақтау машиналарының, т.б. себулерінде жүзеге асырылады.
Жабдықтарды топтастыру.
Тағамдық орталады ұсақтудағы сусымалы өнімдерді сұрыптау және байыту жабдықтаына сепкіштер, елекжелпуішті машиналар, энтолейторлар, деташерлер, виброцентрифугалар, ұнтақтау және ұсақтау-сұрыптау машиналары кіреді. Жабдықтардың осы түріне ортақтсыс префорацияланған беттердің негізгі жұмыс мүшесі ретінде електерді қолдану болып табылады. Дәннің кеңді ұнтаталу нәтижесінде өлшемдері, формасы және тығыздығы бойынша әртүрлі, бөлшкетер қоспасы түзіледі. Дәнді ұнтақтаудың аралық өнімдері өлшемдері бойынша сепкіштерде сұрыпталады. Сепкіштің негізгі бөлігі-електі тұрқылар, олар тартылаған көлденң електремен бір-бірен салынған ағаш жақтаулардан түрады. Електі тұрқылар көлденң жазықтықта шеңберлі түсетін қозғалысты жасайды. Ұнтақталу өнімдері сепкіш електері бойынша жылжи отырып, жоғарыдан төменге жақтаудан жақтауға өтеді және бөлшектердің ірілігімен ерекшеленетін бірнеше бөліктерге бөліне отырып, біртіндеп електеледі. Түсетін қозғалысты массалардың салмақтану қоғидасы бойынша және тепе-теңдікті ілмелердің әдісі бойынша сепкіштерді жетектерге бөледі:
- қисық шипті, оларда тепе-теңдіктер білігі тұғырдың қозғалыссыз мойынтіретерінде айналады;
- қатты жетекті білікпен өздік тепе-теңдіктелетін тепе-теңдіктер білігі, басты жақтауда мойынтірекке таянады.
Сепкіштің қозғалысында басты жақтаудың және оған бекітілген електі тұрқылардың инерция күштері Рк айналатын жүктердегі инерцияның центробежді күштерімен Рг теңестіріледі. Пайдаланудың қалыпты шарттарында веретно мен ілмелердің көлденең реакциялары шамамен өзара теңестіріледі.
Електі тұрқылар саны бойынша сепкіштер біртұрқылы, екітұрқылы және көптұрқылы, ал орындалуы бойынша дестелік және шкафты деп бөлінеді.
Дестелік сепкіштерде тұрқылар бір-біріне салынған және тік жазықтықта тартынды бұрандамалармен тартылған, електі жақтаулардан жиналған. Шкафты сепкіштерде, шкафқа жәшіктерді сияқты, електі тұрқыға бағыттаулар бойынша електі жақтауларды жылжытады.
Энтолейторлар
Рз-БЭР энтолейторлар 1-3 ұнтақтау жүйелерінің бұдырлы біліктерімен білікшелі білдектерден кейін дунсттарды және жармалрды қосымша ұнтақтауға арналған. Энтолейтор тұтасметалды құрылым болып табылады және келесі негізгі тораптардан тұрады. Тұрқыдан, қабылдау 4 және шығару 6 патрубоктарынан, жетектен, ротордан 430 мм диаметрмен екі болат дискілерден тұратын ротор 2 тұрқы 1 ішінде орналасқан. Декалар арасында әр қатарда 20 дан төлкелердің екі концентрациялық қатары орнатылған. Сыртқы қатарыдағы төлкелердің диамерті 14 мм, ішкі- 10 мм. Ротордағы жұмыс камерасының биіктігі 35 мм. Тұрқы (<<ұлу>> формасында) сұр шойыннан жасалған. Тұрқыда ұнтақталған өнімнің шығуына арналған 80 мм диаметрлі шығару патрубогы бар. Жоғарыдан тұрқыға бұрандамалармен болат қақпақ 5 бекітіледі, оның орталығында 120 мм диаметрмен қабылдау патрубогы 4 орнатылған. Тұрқының төменгі бөлігінде (түбінде) өнімнен жұмыс камерасын тазаладуға арналаған үш саңылаулар бар. Саңылаулар 9 тұтқамен 10 бұрылатын қақпақтармен табылған. Тұрқы үш тіректер 8 көмегімен төбе жабындысына ілінеді немесе еденге бекітіледі (еденге орнату нұсқасы көрсетілген). Энтолейтор жетегі фланцті элетрқозғалтқыштан 7 жұзеге асырылады. Энтолейтордағы технологиялық үдеріс келесі түрде жүреді. Айналмалы білдекте ұнтақталғаннан кейін нім гравитациялық және пневмо көлікті құбыр бойынша энтолейтордың қабықлдау патрубогына түседі және ротордың жоғарғы дискісіндегі саңылау арқылы оның жұмыс камерасына түседі. Ауа ағыны мен инерцияның центробежді күштері цсерінен дән үгітудің өнімдері орталықтан. Ротор перияериясына жылжиды. Төлкелерге және тұрқыға көпретті соғылу салдарынан дәнөнімдері қосымша ұсақталады, ал престелген кесектер ыдырайды. Ұнтақталған өнім патрубок  арқылы шығарылады және пневмотасымалдау желісінің өнім жолына түседі. Энтолейторды сынау мәліметтері бойынша, 2-ұнтақтау жүйесіндегі білікті білдектен кейін ұнның алынуы №43 елек жолы) 26% құрды. Бос жүрісте машинаны баптауда ротордың айналу бағытын (қабылдау жағынан сағат тілі бойынша); бұрандалы қосылытардың тартылуын; электрқозғалтқыштың мойынтіреті торабында майланудың барын және сапасын; қабылдау және шығару патрубоктары қосылуының герметикалығын тексереді.
Жүктеу астында жедел реттеу ауа жолындағы бойлық саңылауларды ашу немесе жабу есебінен резеңке манжет сорылуының өстік қисысуында энтолейтор шығаруында ауа сорылуының өзгеруіне негізделеді.
РЗ-БЭР энтолейтордың техникалық сипаттамасы:
Өндіргіштігі, т/сағ; 1,5-2,3.
Ротор диаметрі, мм  430.
Тұрқының сыртқы диаметрі, мм  550.
Ротор айналуының жиілігі, айн/мин  3000.
Ротор мен тұрқы арасындағы саңылау, мм  40.
Электрқозғалтқыштың қуаты, кВт  4.
Габаритті өлшемдері, мм  665х651х539.
Салмағы, кг  130.
А1-БДГ дискті деташер (сурет-12.22) біліктердің микро бұдырлы жұмыс бетімен 2 атарлау және 4 ... 10- ұнтақтау жүйелерінен, білікті білдектерден кейін аралық өнімдерді ұнтақтауға арналған.
Деташер келесі негізгі тораптардан тұрады: тұрқыдан 2, дискі 10 және шнек 4 орналасқан ротордан, қабылдау саңылауынан 3. Диек 1 деташер тұрқысымен бірге ққұйылған, ал диск 10 роторды 8 бойлай жылжып, 72 иінтіректе 77 қарсы салмақпен (иінтіреті механизм көмегінде) қозғалыссыз дискіге жабысуы мүмкін. Өнім қабылдау саңылауына 3 түседі және шнекпен 4 дисктер арасындағы жұмыс кеңістігіне беріледі. Мұнда жұлдызша 5 әсерінен өнім қайта үйкеліп, қопсыған түрде дисктер 1 және 10 арасында саңылау 6 арқылы шығады.
А1-БДГ дташер: а- жалпы түрі; б- тағамдық орталар роторы. Тегеріштік 9 күйі сомынмен бекітіледі. Дунсттарды ұнтақтаруда дискті деташердегі жұлдызшаның шеңберлі жылдамдығы 7-9 м/с, диск шеңберінің 1 см ұзындығына жүктеу 120-145 кг/(см-тәулік); ұнтақтау жүйелерінен төменгі түсінділері ұнтақтауда сәйкесті 5-6 м/с жылдамдықты және 85-95 кг/(см-тәулік) жүктелуді қабылдайды. Білікті бойлай өлшенген, дискті сыртқы жиектері арасындағы қашықтықты дунсттерді қалдыруда 150 мм-ден артық емес, төменгі түсулерді 250 мм-ден артық емес деп қабылдау ұсынылады. Қажетті айналатын сәтті берілісті және ротор мен электқозғалтқыш біліктерінің аздаған негіздігінің өтемақысын қамтитын, резеғке ішпекпен екі жартылай жалғастырғыштардан орындалған, серпімді жалғастырғыш арқылы электрқозғалтқыштан деташердің жетегі. Жалғастырғыш қоршаумен жабылған, электрқозғалтқыш кішігірім пісірілген жақтауда орнатылған. Деташерде өнімді өңдеудің тезнологиялық үдерісі келесі түрмен жүзеге асырылады: айнымалы біліктен кейін өнімді өздік ағыспен немесе пневмотасымалдау жүйесі арқылы қабылдау саңлауымен 3 жұмыс аймағына бағыттайды. Мұнда ол айналматын ротор дискілерімен қамтылады, тұрқының ішкі бетіне лақтырылады және шығару патрубогына біртіндеп жылжиды. Дискілерге және тұрқыға бөлшектердің көпретті соғылуы және үйкелуі салдарынан бөлшектер агломераттарының ыдырауы жүреді.
Сынақтардың мәліметтері бойынша, дискті деташерлерде және 1-ажарлау жүйесінің білікті білдегінде өнімді ұнтақтаудан алынған ұнның шығарылымы 14-14,5% құрады, ұнның күлділігі- шамамен 0,44%. Машинаны бос жүрісте баптау кезінде ротор айналуының бағытын (элетрқозғалтқыш жағынан сағат тілі бойынша); мойынтіректі тораптарда майланудың болуын және сапасын; барлық қосылыстардың герметизациясын тексереді.
А1-БДГ дискті деташерге техникалық сипаттама:
Өндірушілік, т/сағ 0,4-0,6.
Цилиндрлік тұрқы диаметрі, мм 300.
Ротордың айналу жиілігі, мин 1695.
Ротор диаметрі, мм 290.
Электрқозғалтқыштың қуаты, кВт 1,5.
Габаритті өлшемдері, мм 1040х338х376.
Салмағы, кг 70.

Дәріс 11. Тағамдық орталарды ұнтақтаудың сусымалы өнімдерін сұраыптауға және байытуға арналған жабдықтар.
Дәріс жоспары:
1. Сепкіштер. Елекжелпуішті машиналар.
2. Ұнтақтау машиналары.
Сепкіштер.
ЗРШ4-4М өздік тепе-теңдестірілетін сепкіште (сурет-12.2) сепкіш тұрқы төрт қабылдаумен, шкаф түрінде жасалып, төбе жабындысының арнайы жақтауына болат тростан жасалған төрт ілмерлерде 9 кронштейндер 2 көмегімен ілінген. Ілмелердің ұштарын сепкіш тұрқысының негзігі тіреулеріне 10 орнатылған құлыптарға 11 сыналар көмегімен бекітеді. Сепкіш тұрқысының үстінде қарнақтарда 3 қабылдау құрылғылары 4 орналасқан. Қорнақтарды ұстатқылардың 1 көмегімен төбе жақтауына бекітеді. Тұрқы астында еденде патрубоктар 16, 17 жиынгығы орналасады. Еден үсті патрубоктары мен қабылдау құрылысының патрубоктары 18, патрубоктарда резеңке сақиналармен бекітетін матерсатый жеңдермен 19 және 15, тұрқы патрубоктарына қосылады. Електі тұрқылар балансирлермен 6 дебалансты тербелткіштен 7 және кронштейнде 8 бекітілген электрқозғалтқыштан 5 шеңберлі түсу қозғалысына келтіріледі. Олар қоршаулармен 14 жабылған. Тұрқы камерада 12 негізгі жақтауға 13 ие. Сепкіш шкафы (сурет-12.3) негізгі жақтаудан 12тұрады, аған төрт секцияларды 7, түбін 14, қақпағын 2, қаптаманы бекітеді. Сепкіш секцияларының негіздері, қақпағы, түбі, жақтауы сыртынан есіктермен 8, ал артынан қайта қосу қораптарымен 6, 11, 13 және қабырғалармен 10 жабылған. Бағыттаушылыларға секцияларда түпастарымен 4 18ден електі жақтаулар 5 орнатылған. Жақтаулардың ұяшықтарында тазалаушылар 3 орналастырылған. Әр секцияның үстінде шкаф шатырында қоректендіргіштер1 орнатылған. Шкафтың бүйірлерінде тіреулер бекітілген. Төменде есіктер жағынан да тіреулер 9 бар, олар шкафтың беріктілігін ұлғайтады және біруақытта есіктерге тіреу қызметін атқарады. Тұрқы түбінде тасымалдаушы қорапшалар мен шығару патрубоктары орнатылған. Шкаф жақтауы пісірілген, қақпақты, түбін, секциялардың негіздерін, қаптамасын бекітетін төрт қалқандардың және балансті механизмнің мойынтіретер тұрқысының астына фланцтермен болат құбырдан тұрады. Секциялардың негізі өзара байланыстармен қосылған екі тақта болып табылады. Әр тақта жақтауларға бағыттаушылар бұрылған екі тіретерден тұрады. Тіректерге шкафта секциялардың берік бекітілуін қамтуға арналған болат бұрыштар мен табандар желімделген. Тіректерде сондай-ақ екі ағаш заглушкалар орнатылған, олар, тіректердің арасында орналасқан қайта жабумен бірлесіп, секцияның бүйір арнасын жабуға мүмкіндік береді. Тақтаның орындалуына байланысты тақтада қайта жабулар бірнеше болуы немесе мүлде болмауы мүмкін. Електі жақтауларды ағаш кесектерінен жасалады. Жақтау кесектермен төрт ұяшыққа бөлінген. Оларға перфорацияланған түбімен қорапша болып табылатын ішпектерді қояды. Қорапшаның бүйірлеінде саңылаулар жоқ және тазалаушылармен ескірінен жақтаудың ағаш бөліктерін қорғауға қызмет етеді. Ішпектер жақтаудың көлденең кесектеріндегі ойықтарға табандарымен қойылады. Електерді тазалаушылар ұн тарту кәсіпорнында електерді толтыру алдында ішпектерге қойылады. Електі жақтаулардың түбастары екі орындалуда жасалған біржаймалы және екіжаймалы. Біржаймалы түпастарында бір жағынан бүйір терезелері бар, екі жайймалы екі жағынан. Түбастарының төменгі жазықтығында бұрыштар бекітілген, олар шкаф секциясын түбастарды бекіту, секциядан жақтаумен түбастарды алу, сондай-ақ қажетті қаттылығын беру үшін қызмет етеді. Сепкіштің есігі тұрқыдан, негзіден, қайта өткізу қорапшаларынан, қабырғалардан, қалқандардан, екі шығару патрубоктарынан және есік пен шкаф секциясы арасындағы есік элементтерінің істіктерін тығыздайтын төсеміктерден тұрады. Қорапшалы формалы есік тұрқысы парақты алюминий балқыласынан жасалған. Негіздің бүйірлерінде есіктерді ілуге және оның шкаф секциясына қысылуын жүзеге асыратын кронштейіндер орнатылған. Жоғарғы қабырғада шкфтың шатырында орналасқан қоректендіргішке есіктің тығыз жанасуын қамтуға арналған төсемемен және бұрышпен окантталған жартылай шеңберлі саңылау жасалған. Төменде екі шығару саңылауы бар. Негіз есікке үлкен қаттылықты беруге және онда есіктің алынатын элементтерін бекітуге қызмет етеді. Негіз швеллерлерден үш белдіктерден және бұрыштан жасалған жақтау болып табылады. Есіктер де орнатылатын қабырғалар мен қайта қосу қорапшаларының жинақтары белгіленген қызметті сызбарларға сәйкес келеді. Олар сепкіштегі електерде елеу нәтижесінде алынатын өнімнің әртүрлі бөліктер ағындарын қалыптастыруға қызмет етеді. Кез келген есіктің қорапшалары мен қабырғалары өзара алмасымды және секция ішінде қайта қосу қорапшалры мен қбырғалары ретінде орнатылуы мүмкін. Сепкіштің салмағын азайту үшін есіктердің, негіздердің, шкаф қаптауларының көптеген тетіктері алюминий балқымасынан жасалған. Сепкіш тұрқысының жетегі электрқозғалтқыштан дебалансты тербелткіш арқылы сына белдікті беріліске жүзеге асырылады, бұрама тұрқы тербелістерінің жиіліктері өзара сйкесті диаметрдегі ауысымды шкив қондырғысымен. Сепкіштің жинағында 145 және 160 мм есептік диаметрлермен екі жетекті шкивтер бар. 145 мм диаметрлі шкив сепкіште орнатылған , ал 160 мм диаметрмен шкив қорды бөлшектермен жәшікте болады. Белдіктердің тартымы тартынды бұрандалмалардың көмегімен кроништейн ойықтары бойынша электрқозғалтқыштың жылжуымен жүзеге асырылады. Дебалнсты тербелткіш балансирден 1, жүктерден 2 және 5, шкивтен 4, жоғарғы 5 және төменгі 7 мойынтіректерден және біліктен 6 тұрады. Шкаф шатырында орнатылған қоректендіргіштер үш електі жақтауларға өнімдердің бірқалыпты таралуына қызмет етеді және штуцерден, оған бекітілген тарелкамен дискіден және конустан тұрады. Дискіде өнім өтуге арналған 12 саңылаулар бар. Штуцерде орналасқан жаймалардың көмегімен саңылаулар ауданы, яғни, түсетін өнім үш тең бөлшектерге бөлінеді. Қабылдау құрылғысы сепкіш тұрқысына дән тартылу өнімдерін беруге арналған. Ол жақтаудан, екі қабылдау қорапшаларынан және патрубоктардан тұрады. Өнім қабылдау қорапшаларынан қоректендіргіштерге түседі, олар оны үш ағынға бөледі, ағындардың әрқайсысы електі жақтауға түседі. Көлденең жазықтықта шеңбері бойынша, өнімдердің сұрыпталуы жүреді. Сұрыптау нәтижесінде алынатын өнімдердің қозғалысы техникалық сызбамен байланысқан. Өнім бөліктері шығару атрубоктары ақылы тұрқыдан шығарылады. Сепкіштің секциясы сұрыпты және құрсамалы тартындыларда барлық аралық өнімдердің сұрыпталуын қамтитын, төрт технологиялық сызбалардың бірімен жасалуы мүмкін:
- №1- сызба І-ІV жұлынған ірі, 1- және 2- ажарлау жүйелері үшін екі өткелді және үш түсімді бөліктерді қарастырады.
- №2- сызба ІV жұлынған ұсақ, VІ жұлынған, сұраыптау, 4 ... 10 ұнтақтау, түсімді, 3-, 4- ажарлау жүйелері үшін екі өткелді және екі түсімді бөліктерді қарастырады;
-№3- сызба 1 ... 3 ұнтақтау жүйелері және ұнды бақылау үшін екі өтпелді және бір түсімді бөліетерді қарастырады; 
-№4- сызба құрсамалы тартынды үшін екі өткелді және бір түсімді бөліктерді қарастырады. Белгіленген технологиялық сызбалар секцияларының орналасу тәртібіне байланысты сепкіштерді жеті негізгі орындауларда жасайды. Сонымен қатар, тұтынушылардың тапсырысы бойынша жасаушы зауыт ауысымды бөлшектер жинағын қосымша жеткізе алады, оларды орнату сепкіштің қажетті орындалуын алу мүмкіндігін береді. Бір жинақта бір секцияға ауысымды бөлшектерің жиынтығы болады. Сепкіш жұмысының уақытында барлық секциялардың бірқалыпты жүктелеуіне, кузовтың герметикалығына, бір бөліктің басқасын ластамауына, електердің тазалануына, аспирациияның тиімділігіне, бөгде шулардың болмауына ерекше көңіл бөлу керек. Сепкіш тұрқысындағы көлденең жазықтықта шеңберлі тербелістер траекториясының радиусын балансирлерге бекітілетін ауысымды жүктерді алу немесе қосу жолымен өзгертеді. Бұл кезде жоғарғы және төменгі балансирлерде жүктердің орналасуы мен салмағы бірдей болуы қажет. сепкіштің қызметінде шешілген қоршаулармен, тығыз жабылмаған есіктермен, жеткіліксіз бекітілген балансирлермен, зақымдалған тросты ілмелермен (10% дан астам сымдардың) сепкішті жұмысқа қосуға тыйым салынады. Сондай-ақ сепкіш тұрқысынан 0,5 м-ден кем қашықтықта болуға, жетекті белдіктерді киюге, сепкіштің толық тоқтауына дейін қозғалысты бөліктерді тазалауға, жөндеу жұмыстарын орындауға, такелажды бейімдеулерсіз балансирлерді алуға немесе орнатуға, жұріс алу кезңінде сепкішті тоқтатуға тыйым салынады.
ЗРШ, РЗ-БРБ және РЗ-БРВ топты сепкіштердің техникалық сипаттамасы кеседе берілген.
Кесте. Сепкіштердің техникалық сипаттамасы.
Көрсеткіш ЗРШ4-4М, ЗРШ6-4М, РЗ-БРБ, РЗ-БРВ.
Орташа үлестік жүктеу кг(м/тәул)  -  1330, 1330.
Секциялар саны, дана 4, 6, 6, 4.
Секцияда електі жақтаулардың саны, дана 14, 14, 22, 22.
Електі жақтаулардың өлшемдері, мм 400х800, 404х680, 404х680.
Сепкіш електерінің жалпы аудаын, м2  18     27    28,2    18,8
Шеңберлі тербелістердің радиусы, мм:
Өнімімен 47   47   37,5    37,5.
Өнімсіз  40   40   41   41.
Аспирацияға кететін ауа шығыны м3/сағ   720   1020   960   1440
Электрқозғалтқыштың қуаты, кВт  4   4   4   3
Габаритті өлшемдері, мм:
Ұзындығы  2340   3050   3730   2770
Ені  1440   2020   1085   1085 
Кузовтың биіктігі    2036   2036
Қабылдау тақтайына дейінгі биіктік   2370  2370  2760   2760 
Салмағы, кг  1920   3050   3200   2600
ЗРШ4-4М сепкіш жұмысының уақытында ақаулықтар туындауы мүмкін. Мойынтірек тұрқысының қызуы майланбаудан немесе мойынтірекке шаң мен кірдің түсуінен туындайды. Мойынтіретерді жуып, оларды жаңа жақпа маймен майлау қажет. Мойынтірек тұрқысынан жақпа майдың шашырауы манжетті алмастырумен немесе серіппе орнына қоюмен жойылады. Өніммен сепкіштің бұзылуы оның аса жүктелуінен немесе балансир айналымының осы жиілігінде шеңберлі тербелістердің жеткіліксіз радиусынан туындауы мүмкін. Ақаулық сепкіштің шеңберлі тербелістеріндегі радиустың ұлғаюымен немесе төлқұжатты мәнге сәйкес шамаға дейін жүктеуді келтірумен жойылады. Түсінділерде толық себілмегендердің үлкен саны болуы сепкіштің аса жүктелуінен, тазалаушылардың ескіруінен, төсемелердің құлауынан електердің жыртылуынан туындайды. Жүктеуді төмендетіп, ескірген тазалаушыларды алмасыру арқылы жояды. Сепкіштің шаңдануына жол бермеу үшін есіктердің тығыз жанасуын қамтып, сепкіш аспирациясын жақсарту керек. Орамда бұрамалы тұйықталумен немесе аса жүктелуімен туындаған электрқозғалтқыштың жоғары қызуы мүмкін. Бұл жағдайда аса жүктерлуді жояды немесе электрқозғалтқышты алмастырады.
Елек желпуішті машиналар
Сепкіштерде сұрыптаудан кейін өлшемдері бойынша біртекті жарма дунсті өнімдердің бөліктерін алады, бірақ олардың әрқайсысында әртүрлі қатынастарда әртүрлі көлемдік салмаққа ие қабықшалармен эндосперм өсінділерінің және қабықшаларының, эндоспермнің бөлшектері болады. Елекжелпуішті машиналарда жүзеге асырылатын байыту үдерісінің мәселесі, құрамы бойынша біртекті эндосперм бөліктерін алу үшін, сапасы бойынша жарма дунсті өнімдерді сұрыптау болып табылады. Жұлынған жүйелердің сепкіштерінен кейін шамамен барлық жарма дунсті бөліктер елекжелпуішті машиналарға түседі. Бөліктерді байытқаннан кейін, шамамен қабықшалары жоқ, көбірек жақсы бөлшектерін азырақ күлдікпен ұн ағымдарын алу үшін, ұнтақтау жүйелерінің айналма соғу білдектеріне жібереді. Қабықшалармен эндосперм өсінділері болып табылатын жармалар ажарлау жүйелерінің айналмасоқпалы білдектеріне түседі, ол қабықшалардың көбірек санына ие бөліктерді соңғы жұлынған немесе түсімді ұнтақтау жүйелерінің айналмалы білдектеріне оралады. Дәнді ұнтақтаудағы аралық өнімдерді байыту үдерісінің тиімділігіне жоғары сұрып ұндары мен манный жармасының шығуы мен сапасы мәнді тәуелді болады. Елекжелпуішті машиналардың жұмыс үдерісі жоғары өрлеген ауа ағымы шарттарында тербелетін жазық електерде електеу. Електердің тербелістері мен ауа ағымының бірлескен әрекетінде қоспадағы әртекті құрамдардың қабаттасуы (өздіксұрыптауы) жүреді. Негізінен эндоспермнан тұратын, көбірек ауыр бөлшектер төменге елекке түседі де електеледі. Көбірек жеңіл бөлшектер (қабықшалармен эндосперм өсінділері) жоғарғы қабаттар да орналасады және електен түсіріледі. Қабықшалардың ең жеңіл бөлшектері ауа ағынымен кетеді. Ұнтақтау өнімдерінде эндосперм құрамы жоғары болған сайын, олардың күлділігі соғұрлым төмен болады және кеісінше. Егер нәтижелі өнім күлділігінен жоғарғы түсімнің күлділігі 2-3 есе жоғары, ал жоғарғы түсім күлділігі төменгі түсім көлділігінен 1,5-2,0 есе төмен болса, електжелпуішті машианың жұмысы тиімді деп саналады байытудың нәтижесінде өткелді (байытылған) бөлік күділігінің төмендеу дәрежесі ірі жарма үшін 40-50% орташа 30-40, ұсақ 20-25, дунесттер 10-15 құрады.
Елекжелпуішті машинада байыту үдерісінің тиімділігіне келесі факторлар әсер етеді: нәтижелі өнімнің гранулометриялық құрамы (ірілігі мен біртектілігі), үлестік жүктеу, ауа жылдамдығы, өнімді таратудың бірқалыптылығы және қабаттың тұрақтылығы, кинематикалық параметрлер, күштердің еңісі, електер операцияларын іріктеудің дұрыстығын.
Байытудың тиімділігіне қорытынды өнімдегі гранулометриялық құрамның әсері екі көрсеткіштермен сипатталады: бөлшектердің ірілігімен және біртектілігімен, яғни, өлшемдер бойынша тегістілігімен. Бөлшектер ірі болған сайын, байытудың тиімділігі соғұрлым жоғары болады. Бөлшектер неғұрлым ұсақ болған сайын, оларды виброқайнақан қабатта бөлу соғұрлым қиынырақ. Бірақ тіпті жоғары күлділікті өсінділердің және қабықшалардың аздаған санын жою ұн сапасын жоғарылатады. Әрбір байытылатын бөлік үшін ірілігі мен күлділігі есебімен сәйкесті ауа тәртібін белгілейді, одан ауытқу тиімділіктің төмендеуіне әкеледі. Елек бойынша өнім таратылуының бірқалыптылығы және қабаттың тұрақтылығы қоспа құрамдарының өздік сұрыпталуындағы оптималді шарттарды басқа факторлармен қатар қамтиды електің жеке телімжері жалаңаштанғанда ауа еш кедергісіз олар арқылы өтеді, өдіксұрыпталу және сәйкесті байыту тиімділігі төмендейді. Елекжелпуішті машиналарда сұрыптау нәтижелеріне тербелістер бағыттарының бұрышы және електі тұрқының кинематикалық параметрлері мәнді әсер етеді. А1-БСО машинаның електі тұрқысының тербелістер жиілігі 480-525 терб/мин, ал амплитудасы 4,5-6,5 мм шектерде өзгереді. Сапасы және ірілігі бойынша әртүрлі қоспалар үшін кинематикалық параметрлердің оптималді сәйкесулері бірдей емес. Електер еңісті бұрышының төмендеуімен өндірушілік төмендейді, бірақ електенетін бөлшектердің саны өседі. Әдетте електер еңісінің бұрышы көлденеңнен 1,0-1,50 құрады. Елекжелпуішті машиналарда көлденеңге 5-150 шектерде тербелістер бағыттары бұрышының өзгеру мүмкіндігі қарастырылған. Басқа тең шарттарда бұл бұрыштың ұлғаюы елек бойынша өнімнің тасымалдану жылдамдығын жоғарылатады. 
Ұнтақтау машиналары.
А1-БВГ ұнтақтау машиналары сұрыпты ұнға бидайды қайта өңдеуде жұлынған жүйелердегі түсімді бөліктердің қабықшаларынан эндосперм бөлшектерін бөлуге арналған. Тұғырық 1 үсіне электржетектер мен тұғырды орнатуға арналған. Тұғырда машинаның негізгі жұмыс органдары орнатылған: люк 2, қақпақ 3, жетек 8, роторға есік 4, қабылдау камерасы 5, қабылдау патрубогы 6. Қабылдау камерасы 5 машинаның жұмыс аймағына нәтижелі өнімнің беуін реттейтін екі негізгі қақпақшалармен 5 жабдықталған, қабылдау патрубогы 6 шыныдан жасалған. Шыбыртқылы ротор білікке, розеткаға және шыбыртқыға ие. Ротор 4 тұғырдың бүйір қабырғаларына бекітілген мойынтіреті түреулерде орнатылған. Ротордың жетегі 8 жазықбелдікті беріліс арқылы электроөозғалтқыштан. Тұғырықта топсалы бекітілген тақтада электрқозғалтқыш орнатылған. Алынатын елек 11 дөңгелек саңылаулармен тот баспайтын болаттан төсем болып табылады. Төсемді бұрамалардың көмегімен алюминді балқымадан жасалған негзіге бекітеді. Машинаға негізді қысқыштармен 11 бекітеді. Меалды алынатын есіктер техникалық қызмет көрсету мен жөндеудің ыңғайлығына арналған. Нәтижелі өнім патрубок 6 арқылы ұнтақтау. Машинаның қабылдау камерасына түседі және қосарланған қақпақшалар арқылы жұмыс аймағына бағытталады. Мұнда өнімге ротор шыбыртқыларында орналасқан және 50050'  бұрышпен иілген айдаулармен айналдыру секілді, өстік қозғалыс та хабарланады. Қабықшалардан эндосперм бөлшектері бөлінуінің үдерісі жұмыс аймағында өнім бөлшектеріне шыбыртқылардың қарқынды соғуы нәтижесінде жүреді. Осының салдарынан эндосперм бөлшектері қабықшалардан (кебектерден) бөлінеді және соңғылармен бірге елек бетіне лақтырылады. Эндосперм бөлшектері елек саңылаулары арқылы өтіп, конусқа түседі және ары қарай өздік ағысты түтікпен машинадан шығарылады. Кебектер електен түсумен жұреді, патрубокқа бағытталып, машинадан шығарылады. Кебектер түсірілуін бақылау үшін машинадан шығуда люк жасалған. Машина үш түрлі електердің (0,75; 1,0; 1,5 мм саңылаулармен ) бірімен жинақталады. Тұғырдың қақпағында, цехішілік механикалық транспортпен ұнтарту зауыттарының аспирациялық желісіне қосылуға арналған, фланцпен 90х1060 ммөлшемді саңылау қарастырылған. Пневматикалық транспортпен ұнтарту зауыттарында ұнтақтау машиналарын орнатуда пневмотранспорттың соратын ауа жолын машина орнатылған жабынды астында арнайы патрубокқа немесе шығару қақпақшасына қосады. Жұмыс аймағында нәтижелі өнімнің жүру уақыты және машинаның өндірушілігін қабылдау камерасындағы қосарланған қақпақшалардың бірінің өсімен реттейді. Бұл кезде жұмыс аймағында өнімнің болу уақыты өзгереді. Егер кебектер тым құрғақ және машинадан шығатын ұн қою түске ие болғанда, немесе, керісінше, кебектер мен ұн бөлшектері тым ашық болған жағдайда жасалады.
А1-БВГ ұнтақтау машинасының техникалық сипаттамасы:
Өндірушілігі, кг/сағ 900-1600.
Шыбырқылы ротор:
Диаметрі, мм 415
Айналу жиілігі, мин 11000, 1100
Елек беті мен ротор арасындағы саңылау, мм 14
Электрөозғалтқыштың қуаты, кВт 5,5
Аспирацияға ауа шығыны, м3/сағ  432
Габаритті өлшемдер, мм 1600х820х1720
Салмағы, кг 600

Дәріс 12. Нанотехнология негізінде өсімдікті шикізатты қайта өңдеу.
Дәріс жоспары:
1. Тағамдық шикізатты аса жұқа ұнтақтау.
2. Тағамдық шикізатты жұқа ұнтақтау.
3. Тағамдық шикізатты ультрадыбысты ұнтақтау.
Өсімдікті шикізатты қайта өңдеуге энергошығындарды төмендетудің және жабдық өндірушілігін ұлғайтудың негізінде өңделетін шикізатқа әсердің жоғары дәрежесімен ,кіші ұлестік энергосыйымдылықпен және материалсыйымдылықпен тиімді тезнологиялық жабдықты жасау және енгізу қызмет етеуі мүмкін. Ол үшін нанотехнология негізінде өңделетін орталарға қарқынды және импульсті энергетикалық әсерлерді қолданатын жабдықтың жаға инженерлік өңдеулері қажет. Өсімдік шикізатын қайта өңдеу өз арнайылығына ие және қазіргі уақытта өңделетін ортаға және оның құрамындағы бөлшектерге қатты денелердің тікелей механикалық әсерін білдіретін, механодинамикалық үдерісін қолданатын жабдық ауыс шаруашылығында кең қолданыс тапты. Заттарға механикалық әсерлер өсімдікті шикізатты қайта өңдеудің дәстірлі құралы болып саналуы мүмкін және механодинамикалық үдеріс негізінде құрылымдалған түзілімдерді топтастыру 1 суретте берілген. 

Сурет 1. Тамақ өнімдерін ұсақтауға арналған жабдықтарды топтастыру
Осы топтастыруда берілген жабдық тағамдық шикізатты ұнтақталғаннан кейін шығу өніміндегі бөлшектер шамасы бойынша бағаланған. Бидайды ұнға тартқанда айналмалар арасында 0,15 мм және одан көбірек саңылау шамасымен айналмалы білдектер кең қолданылады. 
Ұсақтағыштар 12-20 мкм-нен артық емес бөлшектерде аз өлшемде тағамдық өсімдікті шикізатты ұнтақтауға арналған. 
Балғалы диірмендер әр түрлі тағамдық өнімдерді ұнтақтайды, бұл кезде пудраның бөлікті құрамы: 100 мкм-ге дейін өлшемді бөлшектердің үлесі 80% құрады, 100-200 мкм өлшемді- 16%, 200-300 мкм- 4% (бөлшектердің жалпы санынан).
Шырмауықтау машиналары қайнатудан және кептіруден кейін жармалар мен бұршақдақылдыларды шырмауықтандыруға арналған, бұл кезде қауыздарыдың қалыңдығы 0,3-1,5 мм құрады. 
Кесетін машиналар тамыржемістердің әртүрін кесектерге, бағандарға, шеңберлерге ұсақтауға арналған және кеілетін тағамдық өнімдердің өлшемдері 5 мм-ден бастап одан көп болады.
Етті ұсақтаушылар шығару торында 3-5 мм саңылаулар диаметрлерімен оның жұқа ұнтақталуына арналған.
Гомогенизаторлар жұқа ұнтақталған бір қатарлы өнімді алуға арналған және өтетін жұмыс саңылауы гомогенизатор құрамына байланысты 0,05-2,5 мм биітікке ие.
Нанотехнологияларға негізделген жаңа технологияларды өңдеу, шетел физиктерінің мәліметтері бойынша бір микрометрден кем, отандық ғалымдардың анықтауынша 100 нанометрлерге дейін, бөлшектер өлшемімен көпқұрамды орталардың алынуын қарастырады.
Нанотехнологиялар бойынша тағамдық шикізатты қайта өңдеудің ең тиімді әдістері:
- Гидродинамикалық кавитация;
- Электрогидравликалық әсер.
Гидродинамикалық кавитацияны қолдануға негізделетін тағамдық шикізатты қайта өңдеу үдерістері, кавитациялық көпіршіктердің коллапсінде туындайтын, физико-механикалық әсерлермен (вибротурбулизация, соққы толқындар, кумуляция, т.б.) байланысқан. Қуатты гидравликалық соққы түзіледі, одан кейін сығылудағы соққы толқынының фронты артынан қысым төмендеуінен туындайтын, кавитациялық соққы жүреді. Нәтижесінде өңделетін орта көлемінің бірліігіне  келтірілетін үлестік қуат ультрадыбыстық аппараттарда, вибро диірмендерде, құйынды елек аппарттарында технологиялық орталарды өңдеуде бөлінетін үлестік қуаттан бірнеше қатарға жоғары болады. Мұндай әсер, цдеттегі жағдайларда қиындаған немесе мүмкін емес, гидромеханикалық, физикалық, механикалық үдерістердің өтуіне жағдай жасайды, энергошығындар мен жылумасса алмасу ұзақтығы көп ретке төмендейді, технологиялық жабдықтың өндірушілігі мен тиіділігі күрт ұлғаяды.
Тағамдық шикізатты қайта өңдеуде гидродинамикалық кавитацияны қолдану орнықты эмульсиялар, тамырлар мен қоспалардың түзілуімен гомогенизация және диспергация, бос сутекті байланыстар пайда болуымен су құрылымының механотермолизіне ықпал етеді, бұл ақтық нәтижеде өнімге дәмдік параметрлері мен сақтау мерзімдері бойынша жаңа сапалы көрсеткіштерді береді.
Гидродинамикалық кавитацияны қолданумен жабықты өңдеу бойынша патенттік зерттеулер Красноярск аймақтық ғылыми кітапханасында жүргізілді. Осы ғылыми бағыт бойынша патенттер болуын талдаудың көрсетуінше, бұл жаға болып табылады және шетелдегі сияқты, Ресейде де үлкен санға ие емес.
Гидродинамикалық кавитция әдісін қолдаумен патенттелген технологиялық жабдық шикізатты ұсақтау белгісі бойынша жалпы топтарға боөлінеді:
- аса жұқа ұнтақтау;
- жұқа ұнтақтау;
- ультрадыбыстық ұнтақтау.
Тамақ өнімде-рін аса жұқа ұсақтау                  
-а.с. 441959  -  сұйықтықты генератор өңделген, онда ұнтақтау   тиімділігін жоғарылату үшін дискілер коникалық саңылаулармен жасалған, олардың диаметрлері сұйықтық ағымының жолы бойынша біртіндеп ұлғаяды және көрші дисктер арасындағы кеңістікте өстері қиылысатындай етіп, диск өсіне бұрышпен орналасқан.
-а.с. 1586759  -  гидросоққы әрекетті роторлы аппарат ұсынылған, ол гидросоққылар мен кавитация есебіне тамшылардың диспергациялау удерістерінде қолданылады және гидравликалық кавитация мен гидравликалық соққы кіштерін жоғарылату жолымен диспергациялау үдерісін интенсификациялауға мүмкіндік береді.

Тамақ өнімде-рін жұқа ұнтақ-тау
           
-пат. 2033264  -  конфузормен және айдау түтігімен, құйылмалы диірмен түрінде орындалған, әмбе айдау түтігі конфизор жағына тарылып жасалған, ал айдау түтігі сағасының диаметрі айдау түтігіндегі кіру диаметрінің 0,2-0,5 құрады.
-пат. 2203738  -  кавитациялық диспергатор, ішінде жұмыс камерасы және бүйір қабырғаларында саңылаулармен статор және ротор орнатылған және статор саңылауларымен жұмыс камерасында бекітілген, тербелістер жиілігі бойынша реттелетін резонаторлармен жабдықталған.
-пат. 2301112  -  кавитациялық диспергатор, роторы қуыс болып жасалған, ал лопасттері оның ішкі бетінде орнатылған, бұл кезде кіру патрубогына қарама қарсы ротор бүйірінде, айналу өсіне перпендикуляр, қалқан орнатылған.

Тағам-дық шикізаттың ультрадыбыстық ұнтақталуы.


-пат. 2175270  -  бұл құрылғыда ұнтақталған өнімде кавитация әсерін жасайтын 15-20 кГц жиіліктер диапазонында жұмыс істейтін дыбыстық пезонатор, 35-55 Гц жиіліктер диапазонында жұмыс істейтін вибратор есебінен ұнтақтау қамтылады.
-пат. 2268772  -  жылумассаэнергоалмасу құрылғысы құйынды түтіктерден жасалған, олар түзушілер бойынша бөлшектей қиылысу көмегімен өзара байланысқан, артынан ортақ акустикалық камерамен біріктірілген, құйынды құбырлардың шығу бүйірі жеңістікті  -  жазық орындалған, акустикалық камерада құйынды құбырлардың шығу бүйірі мен шығу арнасы арасында бір және одан көп тесіктермен қалқан орнатылған, бұл кезде тангенциалді енгізулермен құйынды түтіктер, оларды бөлетін кедергілер арқылы, олардың өстері бойымен, өздерінің жалғасуында өзара қосылған, секциялы орындалған, бұл кезде әр секция өнім немесе реагнт немесе энерготасушы үшін жеке тангенциалды енгізулерге ие.
Юткиннің электро-гидравликалық әсерін қолданатын, электрогидроимпульсті технология меалдарды суық өңдеуде, тау жыныстарын бұзуда, химиялық реакцияларды интенсификациялауда, т.б. қолданылады. Сұйықтықтағы сығылу толқынын сұйықтыққа орналастырылған электродтар арасындағы қуатты импульсті электр разряды тудырады. Электрогидроимпульсті технологияны қолданумен өсімдікті шикізатты қайта өңдеу үшін келесі технологиялық жабдықтарды қолдануға болады:
- аса жұқа ұнтақтау;	
- жұқа ұнтақтау.
Тағамдық шикізатты аса жұқа ұнтақтау.
а.с. 334739  -  ұнтақтауға, араластыруға, эмульгациялауға арналған құрылғы өңделді, сұйықтарды әкелуге және әкетуге арналған құбырлары және жіктеу, түсіру терезелері бар сыйымдылық түрінде орындалған және сұйықтықта электргидравликалық соққыларды тудыратын электримпульсті қондырғыға қосылған және бір-біріне қарсы орналастырылған электродтардың бір немесе бірнеше жұбы сыйымдылықта орналасқан, сыйымдылық көп қырлы, конус немесе жартылай сфера формасына ие, ал сыйымдылықтың өзі электродтың бірі болып табылады.
а.с. 888355  -  электрогидравликалық ұсақтағыш өңделген, оған жұмыс ортасын беруге арналған штуцер, жүктеу бункері, электродтар, жоғары өрлейтін ағынмен топтастыратын бейімделу, тұрқы кіреді, топтастыратын бейімделу тұрқы ішінде еңісті орнатылған тор түрінде орындалған.
Тағамдық шикізатты жұқа ұнтақтау.
а.с. 567351  -  материалдарды ұнтақтауға, араластыруға, эмульгацияларға құрылғы өңделген, ыдыс түрінде орындалған, сұйықтыққа орнатылған электродтар жүйесімен қамтыллған, материалдарды өңдеу тиімділігін жоғарлату мақсатында ыдыс түбі цилиндрлік формаға ие, разрядта сұйықтықтық шығарылуын қамтитын тереңдікте электродтар орналасқан, оның үстінде, сұйықтық бетіне қатсты қалқанның еңіс бұрышын өзгертуге мүмкіндігін беретін, бейімдеумен қалқан орнатылған, әмбе қалқан торы етіп жасалған және материалдарды орналастыруға қызмет етеді.
пат. 2090266  -  электрогидравликалық ұсақтағыш өңделген, ол тұрқыдан, жүктеу бункерінен тұрқыда орналасқан электродтардан, электродтар астында орнатылған босату торынан, электродтардан жоғары орналасқан тордан тұрады, әмбе тор V ауыспалы өлшеммен орындалған, электродтар олардың жұмыс ұштарымен арасындағы ауспалы қашықтықпен орналасқан, ал жоғарғы тордағы ұяшықтардың ауыспалы өлшемі V мен аралас электродтардың жұмыс ұштары арасындағы қашықтық t t(0,8-1,3)V қатынаспен байланысқан, әмбе электродтардан жоғары орналасқан тор мен электродтар арасында қоымша бағыттаушы құрылғы орнатылған, оның беттері электродтар бағытында еңіспен орналасқан.
Ғылыми техикалық әдебиеттерді талдау мен орындалған патентті зерттеулер көрсетуі бойынша, өсімдік шикізатын қайта өңдеу үшін нанотехнологияларды қолдану үлкен болашаққа ие және осы бағытта ғылыми-зерттеу жұмыстарын кеңейту тағамдық саланың инновациялық дамуын жеделдетуге мүмкіндік береді.
Орындалған жұмыс негізінде келесі қортындыларды жасауға болады:
- электрогидравликалық әсер мен гидродинамикалық кавитация әдістері, 0,3 мкм және кіші өлшемді өнім бөлшектерінің аса ұсақ дисперсті шамасын ала отырып, өсімдік шикізатын қайта өңдеуді жүргізуге мүмкіндік береді;
- технологиялық жабдықты құрылымдауда гидродинамикалық кавитацияны қолданатын, өсімдік шикізатын қайта өңдеу әдісі, өндіріс үшін ең тиімдісі ретінде, басқалардың алдында артықшылықтарға ие;
- электрогидроимпульсті тенология тиімді, бірақ оны қауіпсіздік техникасын қамту тежейді (кернеу 5-100 кВт).

Дәріс 13. Етті ұнтақтау әдістерін талдау және оптималдігн таңдау.
Дәріс жоспары: 
1. ұнтақтау үдерісін ғылыми қамту.
2. жұқа ұнтақтау әдістері.
Ұнтақтау үдерісін ғылыми қамту.
Ұнтеқтау-өзара тізбетелу күштерін жеңуге және қатты материалдар беттерінің ұлғаюына әкелетін, жұмыс органдарымен өнімге механикалық әсердің үдерісі. Тағамдық өнеркәсіпте жеміс-жидектерді, көкөністерді, т.б. қайта өңдеуде биохимилық және диффузиялы үдерістердің жылдамдықтарын жоғарлату мақсатымен, сондай-ақ тағам қалдықтарын қайта өңдеу үдерістерінде, қатты материалдар бетін ұлғайтуға қолданады. Ұнтақтау ұнтарту, етті, қызылшақантты, спиртті, сырақайнату, қалбырлау, т.б. өнімдерде кең қолданылады.
Ұнтақтауда әдетте ұнтақтаудың бірнеше қатар жұретін түрлері орын алады. Мысалы, үйкелеу қысумен, жаншумен, соққыда ұнтақтаумен қатар жүреді. Ұнтақтау әдісін таңдау ұнтақталатын материалдар кесектерінің ірілігіне және беркіктілігіне байланысты.
Ұнтақтау үдерістері ұсақтауға (ірі, орташа, ұсақ), ұнтақтауға (жұқа, өте жұқа) және кесуге бөленеді. Кесектер өлшемдерін азайтып қана қоймай, оларға белгіленген форманы беру қажет болғанда кеуді қолданады. Кесуге көкөністер, кәмпит пен қамыр массасы, ет, т.б. өнімдер ұшырайды.
Материалдың ең ірі кесектерінің өлшемдеріне және алынатын кесектердің өлшемдеріне байланысты ұнтақтаудың келесі үдерістерін ажыратыды (кесте-1).
Кесте-1. Ұнтақтау үдерістерін топтастыру.
Процесс түрі
кесектер өлшемі, мм
ұнтақтау деңгейі

ұнтақтауға дейін
ұнтақтаудан кейін

Ұнтақтау:
жұқа (размол) 
10...2
2...75*10[-3]
100
өте жұқа (коллойдты)
10...75*10[-3]
75*10[-3]...1*10[-4]


Кесу-қысу және жылжыту жолымен жүздің өткір жиегімен жанасу жолымен өнімді механикалық бөлшектеу үдерісі. Кесілген кесектер алдын-ала таңдалған формамен мең жиетерімен, дұрыс формаға ие және әдетте одан ары жылумен өңдеуге ұшырайды. Ұсақтағанда өнім бөлшектері дұрыс емес формаға иен және көп жағдайда ары қарай жұқа ұнтақтауға ұшырайды. Кесі машинаның кесетін немесе арнайы жұмыс мұшелерімен жасалатын, гравитациялық, центробежді, тартатын немесе итермелейтін күштер өрісінде жүреді. Бұл күштер өнімді ұнтақтау аймағына беруді және оны машинадан әкетуді қамту үшін қолданылады.
Ет шикізатын ұнтақтау  -  кез-келген етті қайта өңдеу кәсіпорнында технологиялық ағым тізбегіндегі маңызды үдерістердің бірі. Оның қызметіне және сенімділігіне дайын өнімнің шығуы, оның сапасы және өздікқұны көбінесе байланысты болады.
Қазіргі уақытта шұжық өнімдері үшін тартылған етті дайындауда шикізатты жұқа ұнтақтау үдерісі толық зерттелген. Жұқа ұнтақтауда кесі үдерісін кесетін мүшелердің жоғары жылдамдықтарында атқарады, олар өнімнің құрылымдық-механикалық қасиеттерінің, субайлныстырушы қабілеттің өзгеруімен, жылудың үлкен саны бөліуімен қатар жүреді. Бұл жағдайлар ұнтақтаудың оптималді ұзақтығын дұрыс анықтау мен есептеудің қажеттілігін байланыстырады. Етті ұнтақтау дәрежесі технологиялық өңдеу тереңдігін анықтайды және құрылымды-механикалық сипаттамаларды өзгерте отырып, ылғал байланыстарының формасына әсер етеді. 
Жұқа ұнтақтауда дайын өнімдердің сапасына ұнтақтау машиналарының тобы әсер етеді (куттер, куттер-араластырғыш, үздіксіз әрекетті агрегаттар, т.б.). барлық машиналарда үрдістер ұқсас жүретініне қарамастан, физикалық қассиеттері экстремалді мәнге ие болатын, ұнтақтаудың рационалды немесе оптималді ұзақтығы машиналардың кинематикалық және геометриялық сипаттамаларына тәуелді.
Ет өндірісінің тәжірибесінде, ұнтақтаушы жабдықтың таңдалған тобымен байланысқан, етті жұқа ұнтақтаудың бірнеше әдістері бар. Ол атмосфералық қысымда және вакуум астында жұмыс істейтін үздіксіз және кезңді әрекетті болады. Әр топ жабдықтарын ірі, орташа, ұсақ және жұқа ұнтақтауға арналған жабдықтарға бөледі.
Ұнтақтауға арналған жабдықтың атқару мүшесі  -  кесу механизмі, ол жалғыз немесе жұп тетікпен жасалған. Жалғыз кесетін мезанизм ретінде әртүрлі құрылымды пышақтар, конус, цилиндр, жазықтық бойынша орналасқан пышақтар және тістермен немесе саусақтармен дисктер, тор (жазық, поникалық немесе цилидрлік) түрінде орындалған қосымша кескіш тетікпен комбинациядағы пышақтар немесе төсемдер қолданылады. Жұп тетіктер бір бірімен белгіленген қашықтықта жөнделген немесе кескіш пышақтарға тығыз жанасқан қарсы айналатын немесе қозғалыссыз болады. Жалғыз кескіш механизмдерді негізінен қатты шикізатты үнтақтауға арналған жабдықта, ал кесетін жұппен мезанизмдерді жұмсақ шикізаттарды ұнтақтауға қолданады.
Етті коллоидті диірмендерде ұнтақтау.
Пісірілген құрылымсыз шұжықтарды өңдеуде етті жұқа ұнтақтау үшін коллоидті диірмендерді қолданады.
Диірмен тұрқыдан, ұнтақтау механизмінен, ұнтақталған өнімді жүктеу құрылғысынан, электрқозғалтқыштан тұрады. Көптеген коллоидті диірмендерде ұнтақтау механизмі ротор мен статор түрінде орындалған.
Ротор тік орналасқан электрқозғалтқыштың білігіне орнатылған сыртқы диаметр бойынша жонғышпен дисктер жинағы болып табылды. Статор тұрқыға орнатылған ішкі диаметр бойынша жонғышпен, өзара қосылған екі сақиналардан жиналған. Алдын ала зырылдауықта ұнтақталған және тартылған еттің қажетті құрамдарымен араласқан шикізат жүктеу бункеріне беріледі (сурет-1).

Сурет-1. Коллоидті диірмен.
а- ұнтақтау механизмі; 1- шикізатты беру арнасы; 2- тісі; 3- қозғалсыссыз конус; 4- қозғалысты конус; б- конструкция; 1- қатты ұнтақтаудың қозғалысты конусы; 2- қатты ұнтақтаудың қозғалыссыз конусы; 3- жұқа ұнтақтаудың қозғалысты конусы; 4- шикізат беру; 5- тұтқа, 6- реттелетін бастиек; 7- түсіру патрубогы; 8- тіреті електер; 9- қосылу иінтірегі; 10- электрқозғалтқыш; 11- босату табағы; 12- білік; 13- тіреу бұрамасы; 14- жүктеу бункері.
Бункерде және түсіру құрылғысында шикізат қысымдарының әртүрлігі нәтижесінде татылған ет ротордың қабылдау дискіне түседі, оның лопасттерімен қамтылып, орнамен статорға беріледі. Мұнда ол жонғышта ойыстарын, ротор мен статор арасындағы саңылауды тотырады. Соңғысы ұнтақтау дәрежесін анықтайды және бастиекпен реттейді. Ұнтақталған өнім босату құрылғысының лопасттерімен, ары қарай технологиялық өңдеу үшін, патрубокқа лақтырылады.
Коллоидті диірмендердің кейбір топтары, тормен пышақ түрінде орындалған, алдын-ала ұнтақтау механизмімен қамтылған, бұл бір машинада шикізаттың орташа және жұқа ұнтақталуын жүргізуге мүмкіндік береді.
Етті эмульситаторларда ұнтақтау.
Дәнекер ұлпаның үлкен санымен етті орташа және жұқа ұнтақтауға эмульситаторлар көбірек келеді. Кесетін механизмнің тобына байланысты олар бірнеше түрлі болады. Кесетін механизммен эмульситаторлар кең тараған (сурет-2).

1- лопастті бастиек; 2, 6- сақиналар; 3, 7- торлар; 7, 8- пышақтар; 5, 9- сомындар; 10- стопорлы бұрама.
Осындай эмульситатор тұғырдан, жұмыс камерасынан, кесетін механизмнен, жүктеу бункерінен, электрқозғалтқыштан тұрады.
Тұғырдың бір жағынан, сына белдік беріліс арқылы пышақты білікке айналымды хабарлайтын электқозғалтқыш, басқа жоғынан арнай траверстермен жылжитын бункер орналасқан. Шикізат кесу аймағына беріледі.
Эмульситаторлардың жеке құрылымдарында өнім бір уақытта ұнтақталады және 70-80 0С дейін бумен және сумен қыздырылады.
Осындай эмульситаторлар ұнтақтау механизмнен басқа, сорғышармен де жабдықталған. Балалар мен диета тағамдары үшін ет өнімдерінің топтары шығарылады 2-3 мм тартылған ет бөліктерімен ірі ұнтақталған, 0,8-0,15 мм өлшемді бөлшектермен пюре және 0,15 мм өлшемді бөлшектермен гомогенизацияланған.

Дәріс 14. Тағамдық орталарды ұнтақтауға арналған жабдықтар.
Дәріс жоспары:
1. Тағамдық орталады ұнтақтау үдерісін ғылыми негіздеу.
2. Шырмауықтау машиналары.
Материалдарды ұнтақтау мыжғылау (сурет-11.1,а), үйкелеу, соғу жолымен жүзеге асырылады ұнтақтауда әдетте ұнтақтаудың түрлері қатар жүреді. Ұнтақталатын материалдар кесектерінің ірілігі мен беріктігіне ұнтақтау әдісін таңдау байланысты болады. Осал материалдарды мыжғылаумен, соғумен ұнтақтайды, берік материалдарды мыжғылаумен, орташа беріктілікті тұтқыр материалдарды үйкелумен, соққылаумен ұнтақтайды. Ұнтақтау үдерістерін ұсақтау (ірі, орташа, ұсақ), ұнтақтау (жұқа, өте жұқа), кесу деп бөледі. Кесектердің өлшемдерін азайту ғана емес, белгіленген форма беру қажет болғанда кесуді қолданады. Кесуге көкөністер, кәмпит пен қамыр массасы, т.б. өнімдер ұшырайды. Ұнтақтау нәтижесі ұнтақтау дәрежесімен сипатталады, ол ұнтақтауға дейінгі материал кесегінде орташа мән өлшемінің D ұнтақтаудан кейінгі кесектің орташа мән өлшеміне d қатынасы болып табылады.
                                    i=D/d.
Ұсақтау зат бөлшектерінің өзарана байланысу күшін жеңетін, сыртқы күштер әсерінен жүзеге асады. Уату кезінде қатты заттың кесектері бірінші көлемді деформацияға ұшырайды, ал содан соң жаңа бет туындайтын әлсіз ақаулар (макро- және микрожарылу), қиылысулар әсерінен бұзылады. Уатылатын заттың кесегі бастапқыға қарағанда жарылудан едәуір аз әлсізденген. Сондықтан ұсақтау дәрежесін өсірген сайын ұсақтауға энергия да көп жұмсалады. П. А. Ребиндер гипотезасына сай, нақты дисперсияның бөлшектерінен тұратын, соңғы өнім алу үшін қандай да бір өнімді ұсақтауға энергия шығыны А (Н-м) келесі формуламен беруге болады:

А = К + (σ[2]pV /2Е)ту +kp∆Sα,

мұндағы К  - деформация процесіне және өнім туындайтын ұсақтайтын машинаның тозғанша жұмысшы органдарына жұмсалатын энергия, Н::м; σp  -  ұсақталатын заттың бұзатын кернеуі, Н/м2; V  -  ұсақталатын заттың көлемі, м[3] ; Е  - ұсақталатын заттың серпімділік модулі, Н/м2 ; ту  -  ұсақталатын заттың бөлшектерінің деформациялану циклдар саны; kp  -  берілген зат үшін 1м[2] жаңа бет туындауға арналған энергия, Н/м; 
∆S = Sк - Sн  -  қайта туындаған бет (Sк, Sн  -  сәйкесінше заттың ұсақтаудан кейін және ұсақтауға дейінгі жалпы беті), м; α  -  жаңа бет туындағаннан соңғы берілген конструкцияның машинасы үшін сипатты, өлшемсіз коэффициент. Дақылдардың қатты дәнінің бұзылуы қысу және жылжыту деформациялары үйлесімі нәтижесінде болады. Деформацияның түрi басымдылық жылдамдықтарының қатынасы және вальцтердiң бетінде симметриялық емес рифльлердi өзара орналастырылуынан тәуелдi болады. Вальцті станоктерде астықты және аралық өнiмдерi ұсақтау, бiр-бiрiне қарсы бағытта әр түрлi жылдамдықтары айналатын цилиндрлiк беттерiмен iске асатын екi параллел валецтер көмегімен туындаған, сыналы кеңiстiкте жүзеге асады.
с  -  валецті станоктан кейінгі өнімдегі өтетін фракцияның массасы, кг. Валец арасындағы қуыс ұсақталатын заттың физико-механикалық құрамы мен технологиялық сызбадағы орнына (драный, тегістейтін и майдалайтын процесстер) байланысты орнатылады: Ол салыстырмалы түрде кең шекте тербеледі-0,05 тен 1 мм дейін. Мысалы, І драный жүйеде айналмайтын валецтар арасындағы номиналды қуыс 0,8...1,0 мм; ІІ драныйда-0,6...0,8; ІІІ ірі драныйда -0,4...0,6; ІІІ майда драныйда-0,2...0,4; IV драныйда-0,2-...0,3; кедір-бұдырлы валецті ұнтақтау жүйесінде-0,1...0,2 мм, ал басқа майдалағыш жүйелерде-0,05 мм. Мысалы, І драный жүйеге шекті күш 32...35 кг/(см-ч), ал 1-і майдалағышқа-7...8 кг/(см-ч) құрайды.
Кесу  -  өнімді лезвиның өткір жағымен қысу және жылжыту арқылы жанасуы сызығы бойымен оны механикалық бөлшектеу прцесі. Азық-түлік өнімдерін кесу азық-түлік массасынан белгілі бір бөлігін бөліп алу үшін, азық-түлікті берілген пішінде және өлшемде бөлу үшін және азық-түлікті бөлшек пішініне талап қоймай ұсақтау үшін жүзеге асырылады. Кесілген кесектер дұрыс, біркелкі шеттері бар алдын-ала таңдалған пішінде болады және әдетте ары қарай тек жылулық өңдеуге түседі. Азық-түлік кесектерін уатқышта уатқан кезде бұрыс пішінде болады және де көп жағдайларда ары қарай жұқа ұсақтауға ұшырайды. Кесу кесіші машинамен немесе машинаның арнайы жұмысшы органымен туындайтын, гравитациялық, центрден тепкiш, соратын немесе итеретiн күштердiң өрiсiнде болады. Бұл күштерді өнімді ұсақтау аймағына беруді қамтамасыз ету үшін және оны машинадан алу үшін қолданады.
Гомогенизация деп сұйық және пюре сияқты азық-түлiк өнiмдерiнiң тар сақиналық саңылаулар арқылы үлкен қысыммен өткізу есебінен ұсақтауын процессін атайды. Өнімге әртүрлі гидродинамикалық факторлардың әсер етуі нәтижесінде өнімнің қатты бөлшектерінің уатылуы және олардың қарқынды механикалық өңдеуі өтеді. Гомогенизациядан кейiн дисперсияланған бөлшектердiң саны шамамен 200...500 есеге, олардың жиынтық бетi 6...8 есе өседі. Гомогенизация өнiмнiң белокты компоненттерiнiң дисперсиялығын өзгертіп қана қоймай, өнiмнiң физикалық-химиялық қасиетіне де ықпал етедi (құрамның тығыздығы, тұтқырлығы, бiртектiлiгi және тағы басқалар). Гомогендеудің басының негiзгi жұмысшы органы ауыт (седло) және конструкциясынан гомогенизациядан бөлшектердiң дисперсиялығының дәрежесiне белгiлi мөлшерде тәуелдi болатын клапан болып табылады. Клапандық саңылау тұрақты немесе ауыспалы қиылысымен майда және толқынды болуы мүмкін. Тар саңылау арқылы өткен кезде кедергіні жеңу үшін өнімді жоғарғы қысыммен береді (15...30 МПа). Өнімді беру кезіндегі Р күші клапанды көтереді, және ауыт пен оның арасында сұйықтық ағатын, h биіктіктегі тар канал пайда болады. Клапан ауыт астында қалқымалы күйде қалады, және нәтижесінде гидродинамикалық шарттардың (қысым, діріл) өзгеруі клапанның биіктігін әрдайым өзгертіп отырады. Клапан ауытқа басылатын күш жиі серіппемен, кейбір құрылымдарда қысыммен маймен туындайды және реттелуі мүмкін. Ұсақтау (гомогенизация) жұқалылығы қысымға, гомогенизациялайтын орган конструкциясына, берілу біркелкілігіне, өнімнің күйі мен алдын-ала өңдеуге байланысты.
Плющильный машиналар
Плющильный қондырғы А1-КПК жарма және дән-бұршақтарды, оларды  пiсіргеннен кейін және кептiргеннен кейiн,  А1 жапыру үшiн арналған. Қондырғы станинадан 8, екі плющильді валецтерден 11, плющильді валецтердің ұштіректерінің түйіндерінен 3, вальец аралық берілістің, вальец жетектерінен 2, бастапқы өнімді беруді автоматты басқаратын қондырғы, бастапқы өнімді беретін қондырғы 5, валеьецтерді көлденеңдікке реттейтін механизм, валецтерді қысу және босататын қондырғы 6, вальец тазалағыштар 10, вальецті салқындатқыш қондырғы, дірілтірек 4, жетекті қоршағыш 1, қоректендіргіш құбырлар 9, бастапқы өнімнің деңгейінің дыбыс дабылы, вальецтерді қысуды және босатуды реттейтін жүйе, плющенный өнімді жинайтын бункер 7. Станина ұштiрек тұрқы құрастырылатын, көлденең тiректермен бiрлескен, екі ұзынынан штамптау - пісіру арқалықтан жасалған. Қондырғының жұмысшы органы плющильные (жапыру) вальцтер болып табылады. Әрбір плющилный валец екі жағынан шетмойындармен бекітілген кеуешек бөшке түрінде орындалған. Бөшкенің әрбір шетінде бітеуішті теңдеуішке арналған саңылау бар. Плющилный валецтің ұштіректі тіректері алынатын тұрқымен орындалған, ол кезде бір валецтің қозғалмайтын айналу өсі бар, ал екіншісінде- қозғалатын бар. 




опоры плющильных вальцов выполнены с разъемными корпусами, при этом один валец имеет неподвижную ось вращения, а другой -подвижную. Корпуса вальца с подвижной осью вращения соединены с поперечными балками одной шарнирной опорой, при этом одна шарнирная опора выполнена эксцентриковой для регулирования бокового зазора между зубьями шестерен межвальцовой передачи. Привод вальцов выполнен двухступенчатым. Вариатор сделан с (ведущим) регулируемым шкивом. Регулирование осуществляется перемещением двигателя по направляющим посредством ходового винта. Вариатор вместе с двигателем смонтирован
на поворотной плите, чем обеспечивается натяжение клиновых ремней второй ступени. На противоположных от привода концах плющильных вальцов закреплены шестерни межвальцовой передачи, которые закрываются кожухом. Устройство подачи исходного продукта выполнено в виде двух валиков, один из которых - с подвижной осью вращения, другой - с неподвижной. Привод устройства подачи исходного продукта осуществлен в виде плоскоременной передачи, ведущим звеном которой является ведомый шкив клиноременной передачи привода вальцов, и редуктора. Последний через упругую муфту кинематически связан с валиком, имеющим неподвижную ось вращения. Периферийная поверхность валиков выполнена с винтовыми продольными канавками. Редуктор имеет кулачковую муфту,
сцепление (и расцепление) кулачков в которой сблокировано с перемещением опор вальца с подвижной осью вращения. Автоматическое регулирование подачи исходного продукта обеспечивается автоматическим изменением зазора между питающими валками. В этих целях валик с подвижной осью вращения заключен в подвижные подшипниковые опоры, движение которым сообщается посредством системы рычагов от сигнализатора уровня исходного продукта. Синхронность перемещения подвижных подшипниковых опор обеспечивается выполнением их шарнира в виде валика. В начальном положении (при отсутствии продукта) валики поджимаются пружиной, находящейся в системе рычагов. Диапазон автоматического изменения зазора между валиками регулируется ограничительным винтом. Устройство прижима и разведения вальцов выполнено в виде гидроцилиндра двойного действия, шток и крышка которого откидными болтами соединены с корпусами подшипников плющильных вальцов. Между подвижными корпусами вальцов и резьбовыми концами стяжного стержня размещены пружинные амортизаторы, обеспечивающие безопасный проход между вальцами инородных тел размером до 5 мм. Для очистки вальцов от налипшего продукта применяются ножи из углеродистой инструментальной стали, укрепленные на чугунном каркасе. Каркас ножей шарнирно подвешен к цилиндрическим поверхностям специальных витков, ввернутых в резьбовые отверстия камеры, и включает грузовую часть, обеспечивающую контакт ножей с поверхностями вальцов.
Устройство охлаждения каждого из вальцов состоит из корпуса, прикрепленного к картеру кожуха межвальцовой передачи, и трубки, жестко прикрепленной к корпусу посредством переходника. К корпусу с помощью переходного штуцера и накидной гайки прикреплен запорный кран, открывающий и закрывающий подачу воды во внутреннюю полость вальца. Отвод воды из вальца в корпус обеспечивается насадкой, ввернутой в резьбовое отверстие цапфы. Для снижения вибрации, создаваемой работой установки, продольные балки монтируются на деревянную раму с резиновыми прокладками. Питающая труба выполняется прозрачной для удобства контроля за подачей исходного продукта. Соединение питающей трубы с горловиной и подводящим самотеком уплотняется резиновыми кольцами. Бункер для сбора плющеного продукта прикреплен винтами к продольным балкам станины и боковым стенкам камеры. Аспирация машины обеспечивается выполнением в боковых стенках камеры двух прямоугольных отверстий, соединяемых трубопроводами с расположенным на верхней панели питателя отверстием, предназначенным для подсоединения к трубопроводу системы аспирации цеха. Работа установки начинается с пуска двигателя насоса, который подает масло из бака в золотник. Последний в обесточенном состоянии под действием пружины соединит нагнетательную магистраль с бесштоковой полостью гидроцилиндров. Вытесненные из гидроцилиндров штоки разведут корпуса подшипников вальцов, увеличив тем самым зазор между ними до 6 мм и устранив сопротивление скопившихся между вальцами пыли и продукта. В результате обеспечивается нормальный запуск двигателя привода вальцов. По заполнении системы масло начнет перепускаться предохранительным клапаном на слив в бак. После запуска двигателя привода вальцов вращение будет передаваться шкивам, шестерням, вальцам и входному валу редуктора питателя.
 	При поступлении в приемный бункер исходного продукта сигнализатор его уровня передает воздействие продукта на микровыключатель, который замкнет цепь электромагнита золотника. Последний сообщит нагнетательную полость насоса со штоковыми полостями гидроцилиндров. При этом поршни втянут штоки внутрь гидроцилиндров, вследствие чего сблизятся корпуса подшипников вальцов и уменьшится зазор между ними. На части хода корпусов подшипников вальцов блокировка освободит в редукторе пружину сжатия и под ее действием замкнутся кулачки муфты, обеспечивая передачу
вращения валику питателя. Последний своими рифлями станет подавать продукт на плющение между вальцами. Плющеный продукт будет отводиться через воронку на дальнейшую обработку. Примерно через 30 мин после начала работы установки включается подача воды на охлаждение вальцов.

А1-КПК плющильный қон.дырғының техникалық сипаттамасы 
Өнімділігі, кг/сағ 1500
Жарма қалыңдығы, мм 0,3...1,5
Білікет өлшемі, мм:
диаметр 490
ұзындығы 800
Айналу жиілігі, мин- 1:
біліктер 161...232
қоректендіргіш валик 25
Электорқозғалтқышытң қуаты, кВт 18,5
Суытуға кететін судың шығымы, м3сағ 0,6
Валецтің гидрожетегіндегі майдың қысымы, МПа 10
Габаритті өлшемдері, мм 2000х1665х2000
Масса, кг 4500


Дәріс 15. Болашақ техникасы: технологиялық мәселелердің жаңа техникалық шешімдері.	
Дәріс жоспары:
1. Заттарды ұсақтауға арналған тәсілдер мен жабдықтар. 
2. Құйын тәрiздi ұнтақтағышы. Центрден тепкiш гомогенизатор	Заттарды ұсақтауға арналған тәсілдер мен жабдықтар (Пат. № 2166367 РФ, В02 С7/08) әртүрлі қаттылықтағы заттарды майда және өте майда ұсақтауға арналған. Материалдарды ұнтақтаудың тәсiлi ұсақталатын материалдан материалының сорғалауларын ұнтайтын құрылғының өстерi, келесi кезектескен екпiнi қарсы айналатын ротор қойылған ұнтайтын элементтермен центрден тепкiш әсер қамтамасыз ететiн өтетiн каналға сорғалауларды қалыптастыруы қосады. Заттың ағыны роторлардың арасындағы каналдарға таратып жiберуге ұшырайды, каналдардың көлденең қимасы тұйықталған контур сияқты болады. Қоздырушы аэродинамикалық әсерлердiң роторларының бiр қосымша ретiнде бiлiктi сыртқы сақиналық зонасы мәжбүрлiк қажеттiлiк бойымен материалдың бөлшектерiнiң жоғары жылдамдықты және жоғары жиiлiктi екпiнiнде, мiнез және күш беретiн жүктеудi мөлшердiң өзгеруiнде ұнтақтаудың ұнтайтын элементтерiмен екпiннен кейiн жүзеге асырады. Затты ұсақтауға арналған қондырғы өсті кіретін саңылауы 2 бар тұрқынан1 және шығатын саңылаудан 3, ұсақтау камерасы 4, роторға сақиналы қатар түрінде орнатылған ұсақтайтын элементтері бар 8, 9, 10 көлденең орналасқан және қарама-қарсы айналатын роторлар 5 және 6 тұрады. 5 және 6 роторлар ортақ жетегі болады (көрсетілмеген). Ұнтайтын элементтердiң арасында 8, 9, 10 каналдардың биiктiгін кiшiрейту есебінен көлденең қимасы ортадан ұсақтау камераның шетіне 4 қарай қысылатын,  каналдар 18, 19 және 20 орналастырған. Өстерге ең жақын роторлары 5 және 6 бұл қалақшалардың арасындағы  каналдардың 17 қалақшаларының сақиналық қатары 7 ұсақталатын материалды таратып жiберу зонасына жатады. Бұл аймақта затты ұсақтау айтарлықтай байқалмайды. Каналдың жоғарғы және төменгі жақтары 17...20 болып сәйкес ротордың беті және қалақшаның әрбір сақыналы реті 7 мен ұсақтайтын элементтерді 8, 9, 10 жауып тұратын роторға концентрленген сақына беті 11, 12, 13 немесе 14 қызмет етеді. 12...16 сақиналар ұсақтайтын элементтермен 8...10 сәйкес қатты және саңылаусыз жалғанған және де қондырғы жұмыс істеген кезде сонымен бірге айналады. 11...14 сақиналар алынатын немесе 5 және 6 роторлармен біртұтастай орындалуы мүмкін. 
Затты ұсақтауға арналған қондырғы келесі түрде жұмыс істейді. 
бастапқы iрiлiк бар бастапқы материал өз салмағымен немесе ықтиярсыз реттелетiн қоректендiргiш арқылы материалдың бөлшегiнiң айналуын есепке аяңшыл жауырынның бетi 7 бойлай радиал жылысқан 5 сорғалап ағатын - роторлы ұсақтағыштың жоғарғы роторының айдап түсіретін зонасына беріледі. Устройство для измельчения материалов работает следующим образом. Исходный материал, имеющий начальную крупность, под собственным весом или принудительно через регулируемый питатель подается в разгонную зону верхнего ротора 5 струйно-роторного измельчителя, где за счет вращения частицы материала перемещаются радиально вдоль поверхности разгонной лопатки 7.
Жоғарғы жылдамдыққа жеткенде бөлшекте ұшу жылдамдығы, ұшу бұрышы және  морт сыну аймағына қозғалыс траекториясы бар. Бұл аймақта бөлшек қарама-қарсы қозғалған ұсақтағыш элементпен бөлшек соқтығыса отырып, морт сыну заңына бағынады, сонымен қатар бөлшек акырындап кинетикалқ энергиясынан және қозғалыс жылдамдығынан айырылады. Бөлшек массасы жеке сынықтардан тұрады, олардың микроқаттылығы бастапқы бөлшекке қарағанда жоғары болады. 
Затем в этой зоне за счет вращения ротора осколки разгоняются вдоль измельчающего элемента 8 и при достижении необходимой скорости соударяются с измельчающими элементами 9, развивая и наращивая поверхность материала. Аналогично происходит переход на измельчающие элементы 10 следующего ряда. Далее измельчаемые частицы радиально перемещаются в зону силового объемного нагружения, которая представлена набором аэродинамических устройств (резонаторов 21,22), меняющих схему нагружения уже частично измельченного материала на скоростное высокочастотное соударение частиц в щели между вращающимися роторами за счет аэродинамических возмущений и рифлений поверхности верхнего и нижнего роторов 5, 6. Размеры частиц, их масса, удельная поверхность значительно отличаются от характеристик этого материала в зоне. Зона (блок) встречного соударения струй измельчаемого материала расположена дальше от вертикальной оси вращения роторов и имеет более высокие окружные скорости дисков-роторов и материала, находящегося на них. Измененная конфигурация роторов в этой зоне позволяет организовать соударение множества струй воздуха с максимальной концентрацией твердых частиц с верхнего и нижнего роторов. Измельчение частиц происходит от соударения материала, аналогично струйным мельницам, но с неизмеримо более высокими скоростями при минимальных энергетических затратах. Последующая зона измельчения материала за счет высокочастотного соударения частиц материала представлена узким кольцевым каналом с вращающимися вертикальными стенками-цилиндрами 27 и 28 соответственно верхнего и нижнего роторов. Вращение идет в разных направлениях, при этом цилиндрические стенки снабжены резонаторами-проточками 29, 30. Силовое нагружение частиц - близкое к объемному и дальнейшая транспортировка материала осуществляются за счет вертикальной осевой составляющей скорости. Заборные устройства воздуха (не показаны) с поверхности роторов позволяют изменять конфигурацию двухфазной среды, способствующую взаимодействию резонаторов и скоростного двухфазного потока, за счет чего идет измельчение. Измельченный материал эвакуируется в систему аспирации.
Задачей изобретения является устранение указанных недостатков и обеспечение высокой степени измельчения материала. Указанная задача достигается в способе измельчения материалов, включающем формирование струй из измельчаемого материала в каналах, проходящих от оси измельчающего устройства, и последующее попеременное соударение струй материала с обеспечивающими центробежное воздействие измельчающими элементами, установленными на встречно вращающихся роторах, причем струи материала между соударениями разгоняют в осевом направлении в каналах между роторами, при этом поперечное сечение каналов представляет собой замкнутый контур, струи материала подвергают дополнительному разгону в каналах между роторами, после соударения с измельчающими элементами, измельчение осуществляют по крайней мере одной дополнительно образованной наружной кольцевой зоне роторов возмущающими аэродинамическими воздействиями при высокоскоростном и высокочастотном соударении частиц материала путем изменения характера и величины силового нагружения и формы мелющих элементов. Подача измельчаемого материала может быть произведена принудительно, а его разгон осуществлен за счет центробежной силы вращения ротора и уменьшения высоты каналов в сторону периферии камеры измельчения. В наружной кольцевой зоне измельчение может быть произведено с помощью резонаторов.В наружной кольцевой зоне измельчение может быть произведено с помощью попарного встречного соударения множества струй воздуха, несущих частицы измельчаемого материала, причем струи могут быть сформированы в парных криволинейных каналах, симметрично изгибающихся один навстречу другому. В наружной кольцевой зоне измельчение может быть произведено в кольцевом канале между противоположно вращающимися вертикальными цилиндрами, на обращенных одна к другой поверхностях которых выполнены проточки, выполняющие функцию резонаторов.
Указанная задача достигается в устройстве для измельчения материалов, содержащем корпус с осевым входным отверстием и выходным отверстием и цилиндрической камерой измельчения, в которой соосно установлены с возможностью встречного вращения два горизонтально расположенных ротора с внутренними кольцевыми рядами измельчающих элементов, обеспечивающих центробежное воздействие, причем между измельчающими элементами роторов проходят каналы, поперечное сечение которых имеет замкнутый контур, высота каналов между роторами уменьшается от центра к периферии камеры измельчения, а роторы имеют по крайней мере одну дополнительную наружную зону измельчения, форма измельчающих элементов которой обеспечивает возмущающее аэродинамическое воздействие на материал. Измельчающие элементы дополнительной кольцевой зоны измельчения могут представлять собой резонаторы в виде проточек и/или рифлений, выполненных на плоских поверхностях роторов, обращенных одна к другой. Измельчающие элементы дополнительной кольцевой зоны могут быть выполнены в виде встречно изгибающихся криволинейных каналов, выходные отверстия которых обращены друг к другу. Измельчающие элементы дополнительной кольцевой зоны измельчения могут представлять собой два цилиндра, установленные вертикально на обоих роторах с образованием кольцевого канала между цилиндрами разных роторов, причем на обращенных одна к другой поверхностях цилиндров сделаны проточки, выполняющие функцию резонаторов. Способ измельчения материалов, отличающийся тем, что струи материала подвергают дополнительному разгону в каналах между роторами, после соударения с измельчающими элементами, измельчение осуществляют по крайней мере одной дополнительно образованной наружной кольцевой зоне роторов возмущающими аэродинамическими воздействиями при высокоскоростном и высокочастотном соударении частиц материала путем изменения характера и величины силового нагружения и формы измельчающих элементов; отличающийся тем, что подачу измельчаемого материала проводят принудительно, а его разгон осуществляют за счет центробежной силы вращения ротора и уменьшения высоты каналов в сторону периферии камеры измельчения; отличающийся тем, в наружной кольцевой зоне измельчение производят с помощью резонаторов. 
Құйынды диірмен (Пат. № 2153937 РФ, В02 С19/06) предназначена для измельчения различных материалов в потоке энергоносителя, преимущественно в воздушном потоке. На рис. 11.41 представлен в разрезе общий вид вихревой мельницы с кольцевой обоймой, на рис. 11.42 представлен в разрезе общий вид вихревой мельницы в монолитном исполнении помольной камеры с соплами. Вихревая мельница содержит образованную крышкой и днищем цилиндрическую помольную камеру 1, в боковой стенке которой имеется сопло 2 для подачи энергоносителя. Сопло содержит резонатор и направлено в плане под углом к центральной оси помольной камеры 1. Камера 1 имеет загрузочное 3 и разгрузочное 4 окна. В помольной камере 1 может быть размещена кольцевая обойма с окном для сопла 2. Сменная кольцевая обойма образована в этом случае верхней крышкой 5 и нижним днищем 6. В верхней крышке помольной камеры под загрузочным окном центрально расположен отклоняющий элемент 7 тарельчатой формы, поперечный размер которого превышает соответствующий поперечный размер загрузочного окна 3 не менее чем в 1,1 раза или равен ему. Резонатор выполнен с последовательно расположенными по длине сопла 2 высокочастотной 8 частью и низкочастотной 9 частью. При этом сопло 2 для подачи энергоносителя образовано в виде канала на всю его длину в монолитном теле боковой стенки помольной камеры / или отверстием боковой стенки камеры и кольцевой обоймой, для обеспечения подбора оптимального режима измельчения материала путем изменения длины низкочастотной и/или высокочастотной части резонатора или его ширины могут быть установлены сменные вкладыши (не показаны). При этом продольная ось низкочастотной части 9 расположена под углом а = 10...20° к продольной оси высокочастотной части 8. Отклоняющий элемент 7 может быть смонтирован на штоке, присоединенном к крышке и/или к днищу помольной камеры с возможностью изменения расстояния относительно загрузочного окна. При подаче подлежащего измельчению материала в загрузочное окно 3 в сопло 2 и через него тангенциально в помольную камеру 1 подают энергоноситель  -  сжатый воздух, который приводит во вращение попавший в камеру материал. От прямого проскока материала к разгрузочному окну 4 защищает размещенный над ним отклоняющий элемент 7. С помощью резонаторов в помольной камере создаются резонансные процессы в вихревом потоке, в результате чего измельчение происходит бесконтактным способом. Частица измельчаемого материала по мере потери массы удаляется через разгрузочное окно 4. Количество резонаторов может быть выбрано конструктивно в зависимости от длины периметра камеры и технологически  -  от требуемой интенсивности измельчения. Изменяя угол взаимного наклона резонаторов в указанных пределах, изменяя длину низкочастотной части или ширину резонатора,
настраивают технологический процесс на конкретный материал. Например,
чем тверже материал, тем более длинной должна быть высокочастотная часть, а ширина резонаторов меньше. Увеличение количества резонаторов приводит к увеличению тонины помола материала. Задачей изобретения является повышение качества измельчения материала и обеспечение надежности работы вихревой мельницы. Вихревая мельница отличается тем, что она снабжена центрально расположенным под образованным в верхней крышке загрузочным окном отклоняющим элементом тарельчатой формы, поперечный размер которого превышает соответствующий поперечный размер загрузочного окна не менее чем в 1,1 раза или равен ему, а резонатор выполнен с последовательно расположенными по длине сопла высокочастотной частью и низкочастотной частью; отличается тем, что сопло для подачи энергоносителя, преимущественно, сжатого воздуха, образовано в виде канала на всю его длину в монолитном теле боковой стенки помольной камеры; отличается тем, что сопло для подачи энергоносителя, преимущественно сжатого воздуха, образовано отверстием боковой стенки камеры и кольцевой обоймой; отличается тем, что она снабжена сменными кольцевыми обоймами или вкладышами для обеспечения подбора оптимального режима измельчения материала путем изменения длины низкочастотной и/или высокочастотной части резонатора или его ширины; отличается тем, что продольная ось низкочастотной части расположена под утлом 10...20° к продольной оси высокочастотной части; отличается тем, что отклоняющий элемент смонтирован на штоке, присоединенном к крышке и/или к днищу помольной камеры, с возможностью изменения расстояния относительно загрузочного окна.
Центробежный гомогенизатор (Пат. № 2086115 РФ, А01 Л1/16) относится к устройствам для механической обработки жидких пищевых продуктов, в том числе к устройствам для гомогенизации молочных продуктов, соков, паст и т. п. Центробежный гомогенизатор содержит корпус 7, на котором расположены входной патрубок 2 и выходной патрубок 3.
Выход продукта
Вход продукта
Внутри корпуса 7 расположен подвижный ротор 4 и неподвижный кольцевой статор 5, установленный с радиальным зазором относительно ротора. Ротор 4 содержит ступицу б, закрепленную на валу 7, диск 8 и обод 9, на наружной поверхности которого выполнены зубья 10 параллельно образующей. Кольцо статора 5 по ширине выполнено составным из отдельных кольцевых секций. На внутренних поверхностях кольцевых секций выполнены зубья 77. На стыках отдельных секций статор имеет средства для изменения направления движения продукта в сторону ротора 4. Средства для изменения движения продукта выполнены в виде шайбы 12 с внутренним диаметром, меньшим диаметром впадин зубьев 77. Внутренняя поверхность шайбы 12 выполнена конической с диаметром, уменьшающимся по ходу движения продукта. Внутренняя поверхность шайбы 12 может быть выполнена цилиндрической (на чертеже не показана). По варианту изобретения отдельные секции статора 5 выполнены с одинаковым числом зубьев 77, а роль средства для изменения направления движения продукта выполняют зубья последующей секции 13 статора по ходу движения продукта, которые смещены относительно зубьев предыдущей секции 14 на угол, не превышающей половину шага зубьев 77. Каждый зуб имеет срез 75, выполненный на передней по ходу движения продукта кромке под острым углом к образующей. Напротив срезанных под утлом зубьев статора срезаны зубья 10 ротора до диаметра, меньшего диаметра впадин 76 зубьев ротора. По варианту изобретения все четные 7 7 и все нечетные 18 секции статора по ходу движения продукта объединены в группы, причем нечетные секции 18 статора неподвижно закреплены штифтами 19 на корпусе 7, а четные секции 77 закреплены штифтами 20 на обечайке 27, а обечайка 27 имеет возможность поворота относительно корпуса 7 при помощи механизма поворота 22, расположенного на корпусе 7. Ручка 23 служит для управления механизмом поворота. Центробежный гомогенизатор работает следующим образом. Обрабатываемый продукт под давлением подается через входной патрубок 2 во внутреннюю полость центробежного гомогенизатора и устремляется к щели, образованной статором 5 и ротором 4. Ротор, вращаясь, диском 8 и обводом 9 сообщает потоку дополнительный прирост давления на входе в зазор между статором 5 и ротором 4. Продукт по щели между зубьями статора и ротора устремляется к входному патрубку 3. Часть продукта, проходящая через впадины 76 на роторе 4, отбрасывается на стенки зубьев 77 статора с большой скоростью и тормозится, в результате чего происходит интенсивный эффект диспергирования и гомогенизации продукта. Поток устремляется по канавам между зубьями 77 статора 5 к выходному патрубку 3, а так как кольцо статора 5 по ширине выполнено составным из нескольких секций и имеет средства для изменения направления движения продукта в сторону ротора 4, то часть продукта попадает на стенки зубьев 10 ротора, где резко меняется скорость потока в сторону увеличения, а затем снова отбрасывается ротором на стенки зубьев 7 7 статора, и вновь тормозится и т. д. В случае, когда роль средства для изменения направления движения продукта выполняет шайба 12, то часть сечения у основания канавок зубьев / / перекрывается, и часть продукта, проходящего по канавкам под прямым углом, резко отбрасывается на ротор 4 или плавно - если внутренняя поверхность шайбы 12 выполнена конической. Причем изменение внутреннего диаметра шайбы 12 позволяет изменять количество отклоняемого продукта, а, следовательно, и величину степени гомогенизации. В случае, когда зубья 77 последующей секции 13 статора смещены относительно зубьев предыдущей секции 14, то часть сечения у стенки зубьев 77 перекрывается, и часть продукта, проходящая по канавкам между зубьями 77 под прямым углом, резко отклоняется на ротор 4 или плавно - если на передней кромке 75 последующей секции срезаны зубья 77 под острым углом. Смещение по углу зубьев 77 двух смежных секций статора 5 позволяет изменить степень гомогенизации в широких пределах. В случае, когда напротив срезанных под углом зубьев 77 зубья 10 ротора 4 срезаны до диаметра впадин 16, поток обрабатываемого продукта дополнительно расширяется и тормозится. В случае, когда четные 77 и нечетные 18 секции статора 5 по ходу движения продукта объединены в отдельные группы, при повороте подвижной группы, закрепленной на обечайке 21, относительно неподвижной, закрепленной на корпусе 7, происходит одновременное смещение зубьев 77 каждой последующей секции 13 относительно предыдущей 14 вращением ручки 23 механизма поворота 22. При этом достигается наибольшая степень гомогенизации за счет многоступенчатости разгонов и остановок обрабатываемого продукта, а также возможности плавной регулировки степени гомогенизации в зависимости от перерабатываемого продукта и необходимой величины степени гомогенизации. По сравнению с прототипом изобретение позволяет увеличить степень гомогенизации обрабатываемого продукта и расширяет возможность регулирования величины степени гомогенизации. Центробежный гомогенизатор отличается тем, что кольцо статора по ширине выполнено составным из отдельных секций и имеет средства для изменения направления движения продукта; отличается тем, что каждое средство для изменения движения продукта выполнено в виде шайбы с внутренним диаметром, меньшим диаметра впадин зубьев; отличается тем, что внутренняя поверхность шайбы выполнена конической с диаметром, уменьшающимся по ходу движения продукта;







	

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс