Файл қосу
Отбасы мүшелерінің әрқайсысының мәселені түсінуі
* ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласындағы ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
3 деңгейлі СМЖ құжаты
ПОӘК
ПОӘК 042-18-16.1.37/03-2013
<<Мамандану практикумы ІІІ>> пәні бойынша
оқу-әдістемелік материалдар
№3 басылым 13.09.2012 ж. орнына
№4 басылым 13.09.2013 ж.
* ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ
* <<Мамандану практикумы ІІІ>>
* <<5В050300>> - <<Психология>> мамандығына арналған
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР
*
*
*
*
*
Семей 2013
Мазмұны
1 Глоссарий
2 Дәрістер
3 Практикалық және лабораториялық сабақтар
4 Курстық жұмыс (проект)
5 Студенттің өздік жұмысы
1 ГЛОССАРИЙ
Биогенетикалық заң - баланың құрсақта даму кезеңдерінің және биологиялық даму кезеңдерінің арасындағы қатынасын сипаттайтын заң. Негізін Ф.Мюллер мен Э.Геккел ашқан.
Белсенділіктің органикалық жүйесі- жануарлардың мінез-құлық белсенділігінің әдістері мен формасын белгілейтін түсінік.
Белсенділік- тірі ағзалардың жалпы мінездемесі.
Генезис- қалыптасу, пайда болу тарихы.
Генотип - ағзаның генетикалық конституциясы немесе барлық гендер жиынтығы.
Даму - анатомиялық, физиологиялық, әлеуметтік, рухани аспектілердің бір қарқынмен сандық және сапалық жағынан өзгеруі.
Жүйелілік принципі- психикалық құбылыстарды талдаудағы методологиялық негіз.
Онтогенез- балалық шақ кезеңінде индивид психикасының негізгі құрылымдарының қалыптасу үрдісі.
Постнаталды кезең- босанудан кейінгі кезең.
Психиканың дамуы- психикалық үрдістердің белгілі-бір заңдылықтарға бағынып өзгеруінің сандық, сапалық және құрылымдық жаңа құрылымдарда бейнеленетін өзгерістер.
Рекапитуляция теориясы- балалардың психикалық дамуы мен биогенетикалық заңның әсерін қарастырған С.Холл теориясы. Бұл теория бойынша онтогенез дегеніміз- филогенездің қысқаша қайталануы екендігін дәлелдейді.
Сана психологиясы- психологиялық білім жүйесі, психика сананың негізгі критерийі.
Сенсорлы-сезетін, сезімдік, түйсікке байланысты ұғымдар.
Сана- психикалық бейнелеудің жоғарғы деңгейі.
Тәртіп психологиясы(бихевиоризм)- 20ғ. америкада пайда болған ағым.
Феномен- құбылыс дегенді білдіреді.
Фенотип - сыртқы ортаның әсері барысында онтогенезде дамитын барлық белгілер жиынтығы.
Эмбрионалдық- құрсақтағы, туғанға дейінгі кезең.
Ювенильді - ойын кезеңі.
2 ДӘРІСТЕР
Тақырып 1. Отбасы жүйесіне психологиялық талдау
* Отбасы туралы жалпы мәлімет.
* Отбасының қызметі.
* Құрылымы.
Психологияда жеке адам мәселесі үш тұрғыдан қарастырылады: биологиялық, әлеуметтік, биоәлеуметтік.
Биологиялық бағыт жеке адамның бойындағы барлық өзгерістер негізін туа пайда болатын қажеттіліктермен, желігу және инстинктермен байланыстырады (З. Фрейд, Адлер т.б.).
Әлеуметтану бағытын жақтаушылар адам биологиялық тіршілік иесі болып туғанымен, белгілі ортада жетіліп, сол ортаның заңдылықтарына байланысты әлеуметтенеді дейді.
Адам неғұрлым ортамен қарым- қатынас жасаған салтын соғұрлым оның биологиялық негізінің кей жақтары өзгеріске ұшырайды. Адамның ұлт өкілдері болу көрсеткіштері де соған байланысты болмақ.
Ал, биоәлеуметтік бағыттағылар адамның психологиялық процестері (түйсіну, қабылдау, ойлау, т.б) биологиялық негізде қалыптасатын болса, оның бағыттылығы, қызығушылығы, қабілеті, әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптасатындығын түсіндіреді.
Л.С. Выготскийдің анықтауынша жеке адам- белгілі бір қызмет атқарып, сол қызметті өтеуге бағытталған психикалық жүйе. Жеке адамның негізгі қызметі- қоғамда қалыптасқан адамның тәжірибесін жасампаздықпен қабылдау. Сол себепті, жеке адам белгілі қарым- қатынаста іс- әрекет арқылы дамиды. Міне, осыдан барып оның әлеуметтік белгілері пайда бола бастайды. Халықтық орта, яғни ұлттық қоғам сол әлеуметтік теорияларды (ережелерді) белгілейтін жүйе.
Жеке адамның әлеуметтенуі көптеген жағдайлардың әсер ету нәтижесінде жүзеге асады. Ендеше, белгілі ортада жеке адамның жүріс- тұрысының белсенділігі осы жағдайлардың әсер етуіне байланысты болады. Жеке адамның қалыптасуына әсер ететін факторлар дегенімі адамның әлеуметтану процесіне себепші болатын жағдайлар.
Психолог А.В. Мудрик оны негізгі үш топқа бөледі:
- макрофакторлар (космос, планета, дүние, мемлекет) қоғам- жер шарының қандай бөлігінде болмасын адамдарға әсер ететін факторлар;
- мезофакторлар (меза- орташа, аралық)- ұлттық белгілерге байланысты әсер ететін факторлар (аймақ, ауыл, қала, кино, теледидар, радио, ойындар, т.б.);
- микрофакторлар - адамға тікелей әсер ететін факторлар (отбасы, құрбы- құрдас, микроәлеуметтік орта, оқу орны, жұмыс орны, т.б.).
Микрофакторлар белгілі әлеуметтік агенттер арқылы әсер етеді. Мәселен, отбасында- әке- шеше, оқу орнында- мұғалімдер, жұмыс орныныда- цех бастығы т.б. Бұл факторлар жақсы ұйымдасқан, арнаулы әсер ету құралдары нақтыланған болуы шарт. Оларға қойылатын негізгі талаптар: дұрыс атмосфераның болуы, өзара сенім, қауіпсіздік, жеке тұлғаның қалыптасуына, жетілуіне кедергі жасамау.
Тұлға- сан қырлы, мазмұны да, табиғаты да күрделі, құпиясы мол әлеуметтік ұғым. Адам өсу, дамып жетілу процесінде біртіндеп тұлға, кісі деген атқа ие болады. Оның жан жүйесі, сана- сезімінің дамуы айналасы мен қоғамдық өмірге тәуелді. Осындай жағдайда оның дүние танымы мен сенімі, арманы мен талғамы, кісілігі қалыптасады, яғни белгілі ұлт пен ұлыстың ділінен (менталитет), салт- дәстүр, жол- жоралғыларынан жеке дара ұғыну ерекшеліктері қалыптасады.
Адам тұлға, кісі болу үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен шектелмей, жалпы адамзатты сүюі шарт. Таза жүректі, халқын сүйген, ел мұқтажын ойлаған, әділет пен адалдықты жақтаған адам ғана тұлға бола алады. Мұндайда ол жан- жақты дамып, нағыз өркениет жолына түсе алады.
Адам баласы туғанда жер жүзіндегі басқа жан иелерімен салыстырғанда өте әлсіз, осал болып келеді, малдың төлі туа сала аяқтанады. Тауықтың балапаны жұмыртқадан жарылысымен жүгіріп кетеді. Адам баласы туғанда іңгәлаған айғайы мол бір кесек ет. Ақылы, есі жоқ. Денесі тым әлсіз. Өсуі, ұлғаюы тым сараң, тым шабан. Адам баласы осылай өте әлсіз болып туып, кәміл жасқа толып, өзін- өзі танып білгенше ата- анасының тәрбиесінде болады. Олар баласын бағып, қағып, жанына, денесіне азық беріп, көмек көрсетіп, баптап, қамқорлық жасап, өсіп дамуына көмектеседі.
Отбасы қоғамның бастапқы ұясы. Ол әлеуметтік- қоғамдық дамуда маңызды роль атқаратын құрылымның негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы қарым- қатынастар ерекше міндеттерге негізделеді.
Адам баласы қасиетті борыштарын үлкендерге құрмет, кішілерге мейірім, сондай- ақ адамгершілік және отан сүйгіштік сезімдерін отбасында үйренеді. Отбасы- сүйіспеншіліктің, инабаттылықтың бастау бұлағы. Еркек пен әйел- отбасаның іргетасы. Адам баласы мұқтаж болған рахатты, шын сүйіспеншілікті, мейірбандылық сезімдерін ананың құшағында, әкенің қара шаңырағында табады. Олай болса, отбасының мәні өте зор. Оның қос діңгегі саналатын ерлі- зайыптылар құқықтары мен міндеттерін түсіне біліп, дұрыс әрекет етсе отбасында бақыт пен шаттық орнайды.
Атақты социолог А.Г Харчевтің айтуы бойынша, отбасы - жұбайлар, ата - аналар мен балалар арасындағы қарым - қатынастың тарихи нақты жүйесі. Оны кіші топ деп қарастырамыз, өйткені мұнда адамдар бір - бірімен туыстық, таныстық, үй жағдайына, моральды жауапкершіліктермен, әлеуметтік қажеттілікпен тығыз байланысты.
Отбасы тұрмыстық қатынасты қалыптастырудың алғашқы ұясы. Ол тарихи өзгеріп отыратын құбылыс.
Отбасы- бұл адамдардың әлеуметтік- педагогикалық тәрбие тобы әрбір мүшенің өзін- өзі сақтау ұрпақты жалғастыру және өзін- өзі сыйлау қажеттілігінен туындайды. Отбасында адамның жеке басының қасиеті қалыптасады. Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралардың сақтаушысы.
Отбасының құрамы деп- оның мүшелерінің жиынтығын айтамыз. Оған туыстық қатынастың басқа, рухани азаматтық билік, беделдік қатынастар жатады. Отбасының туыстық құрылымы, біріншіден- балалар, жұбайлар, екіншіден- балалы жұбайлар және әйелдің немесе күйеуінің бірге тұратын тОтбасының құрамы деп- оның мүшелерінің жиынтығын айтамыз. Оған туыстық қатынастың басқа, рухани азаматтық билік, беделдік қатынастар жатады. Отбасының туыстық құрылымы, біріншіден- балалар, жұбайлар, екіншіден- балалы жұбайлар және әйелдің немесе күйеуінің бірге тұратын
Отбасылық қарым- қатынастағы ұстанымдар (принциптер):
* өсіп келе жатқан адамға қайырымдылық және мейірімділік көрсету;
* балаларды отбасы өміріне қатыстыру, ақылшы ретінде қпрау;
* балармен ашық және сенімділік қарым- қатынас жүргізу;
* талап қоюға жүйелілік;
* өзінің баласына шамасына қарай көмек жасау, сұрақтарға жауап беруге дайын болу.
Одан басқа да жеке принциптерді маңызды деп санауға болады: ұрып соғуға, кемсітуге, жазалауға, тілдеуге болмайды. Отбасының қалыптасу, даму деңгейлері ондағы мүшелерінің құрылымына, мінездеріне, қарым- қатынас тілдеріне және отбасылық бірлікті қамсыздандыру мен функцияларын орындауға даярлығына тікелей байланысты.
Отбасы типтеріне нақты жіктеме жоқ дегенмен төмендегі негізде жүйелеуге болады:
Бала санына
байланысты
Отбасы
құрамына
байланысты
Отбасы
құрылымына
байланысты
Отбасындағы
қатынасқа
байланысты
Баласыз
Бір ұрпақты тек қана ерлі зайыптылар
Толық (әкесі, баласы)
Сәтті
Бір балалы
Екі ұрпақтылар (ата- аналар және балалар)
Толық емес (әке- шешесі, баласы)
Сәтсіз (толық ажырасу, ажырасқан)
Аз балалы (екі- үш балалы)
Ұрпақ аралық әжесі, әке- шешесі, баласы
Некесіз
Көп балалы (үштен көп)
Отбасының қалыптасу процесінде және әлеуметтенудің бір факторы болып шығу барысында бірқатар функциялар қалыптасты. Солардың ішіндегі негізгі дегендерге тоқталсақ.
.Отбасының танымдық функциясы
Дүниетаным
дық функция
Әлеуметтік қоғамдағы, жалпы қоғамдағы жеке тұлғаның адамгершілік қатынас мазмұнына және сипатына деген көзқарасымен айқындалады. Отбасы этнопедагогикалық материалдарды қолдана отырып қоғамдық өмірдің міндеттерін шешуде қоғамдық идеалды қалыптастыруды, болып жатқан процестердің мәнін түсінуге көмектеседі.
Басқа адамдармен қарым- қатынас процесінде жеке тұлғаның жағымды- рухани әлеуетін жасауға және жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Өзін жеке тұлға ретінде жетілдіреді, халықтың этно- педагогикалық элементтері негізінде қоршаған ортаға көзқарасы қалыптасады
Адамның жеке тұлғалық қалыптасуында, өзіндік санасының дамуында жүзеге асады. Отбасы адамгершілікке, ізгілікке, биязылыққа, ар- ұят, намыс тағы басқаға тәрбиелейді.
Адамдар арасындағы мазмұндық қатынасты белгілейді. Мінез-құлыққа отбасының ерекше тәсілімен ықпал етуге түрткі болады, қоғамдағы қатынасты басқаруды қамтамасыздандырады.
Отбасының реттеуші функциясы
Коммунатив
тік функция
Адамның қарым- қатынасын болжамдап, оның өлшемдерін жасайды; қарым- қатынасты ізгілендіреді; қарым- қатынастың мүмкіндігінше барлық сала үшін нанымды болуын ескереді.
Тәрбиелік функция
Отбасының интегративтік функциясы
Отбасы адамдардың әлеуметтік жағдайларына ұлтына, діни және басқа да сенімдеріне қарамастан біріктіреді, өйткені ол жалпы адами сипат қалыптастыруда барлық жеке адамға бірдей талап қояды. Ешбір құбылыс осылай әртүрлі адамдардың басын біріктіре де оларда басқаға деген силастық та қалыптастыра алмайды.
Отбасы қарым- қатынасының психологиялық мәні, ерекшеліктері.
Әрине отбасындағы принциптер, міндеттер түгелдей дерлік іске асырылып отырылмауы да мүмкін. Мұндағы себеп- отбасылық ахуалдың қалыптастырылып отырылған адамның психологиялық- педагогикалық көзқарасының өмірімен, сол сәттегі адамның көңіл күйімен, материалдық, әлеуметтік жағдаймен ұштаспай қауқарсыздығынан болып отырады. Отбасындағы өктемдік баланың өзін- өзі басқарудан, билеуден айырады, ол өз күшіне, мүмкіншілігіне сенуден қалып, оған қарсы қоярлық ішкі күш- жігері төмендейді, сезімі мұқалады. Баланың өз еркімен жіберушілік, еркелік, бәрін кешурішілік, ата, ананың баласына деген сүйіспеншілігі. Баланың дегеніне көніп, жетегіне еру оны өзімшілдікке үйретеді. Отбасында біріңғай талаптың болмауы, ересектер арасындағы алауыздықты пайдаланып бала екі жүзді жағымсыз болып өседі. Ата- ана баланы ұжымнан аулақтатып өсіруге тырысуы, оған бөгет жасайды. Ол баланың қалыптасуына кері әсер етеді. Ата- ана баласының іс- әрекетіне немқұрайлы қарап оған жауапсыздық танытса, бала оны пайдаланып кездейсоқ күмәнді адамдармен танысуға мүмкіндік алады.
Бала санасына жетіп бойына мінез болып қалыптасқан кейбір мәселелер:
* Бала өзін - өзі тоқтатып, ұстамдылық көрсетпесе, өзін - өзін тежей білмесе, онда намыс пен жігердің болуы мүмкін емес. Ал намыссыз жігерсіз адам <<құр қуыс кеуде>>, ол берген уәдесін орындай алмайды.
* Бала неғұрлым батыл болса, соғұрлым шыншыл әділ болады. Бала өз қателігін түсініп, сол үшін өзі жауап беретін болсын, сіз түсінік бере көрмеңіз.
* Баланы жастайынан шынайы сезімге дағдыландыру керек. Жалған сезім абырой әпермейді. Екіжүзділік, көзінше мақтап,артынан күліп даттау, мінезсіздік, азғындық.
* Өзімшіл болмай көпшіл болса, адам сезіміне дақ түсірмей, өзін өзгенің орнына қоя білу.
* Өз ісіне жауапкершілік, ұқыптылық, ойлылық, күтімділік қасиеттері...
Ата - ана абыройы дегеніміз - бала көзімен көріп тұрған жасы үлкен кісінің күдіксіз қасиетті күші, ішкі қуаты, берік логикаға негізделген ісі мен қасиеті. Осы қасиеттерді балалардың бойына сіңіре білу отбасы тәрбиесінің мақсаты борышы, міндеті. Жұбайылардың өзара билік бөлісіне сәйкес отбасының екі түрі болады:
* демократиялық
* дәстүрлік немесе авторитарлық
Баланың санына байланысты топқа, түрге бөлінеді. Олардың да өзіндік сипаты бар. Материалдық жағдайына, табысына сәйкес те бөлінеді: жоғары ауқатты, орташа ауқатты, тұрмысы төмендер.
Өмір сүру сипатына қарай жас отбасының үш түрі бар:
* Дәстүрлік бұл ерлі-зайыптылардың, жалпы отбасының құндылықтарына байланысты. Мұнда бүкіл отбасы мүшелері бос уақытты бірігіп өткізеді, теледидарды бірге отырып қарайды, отбасы басшысы формальді болсада, ер адам, әйел үй жұмысын істейді, бала тәрбиелейді.
* Ер мен әйелдің - кәсіби жетістікке жеке бастарының дамуына бағытталады. Бұларда негізінен бір бала болады. Үй жұмысын бөліп атқарады. Мүмкіндігінше ата-ананың көмегін пайдаланады. Театрға, киноға, концертке, спортқа бірге барады, басшылық демокраиялық сипатта болады.
* Жас отбасы мұнда бос уақытты бірге де, бөлек те өткізеді. Мақсаты -екі балалы болу. Шаруашылық - тұрмыстық қажеттіліктер екеуіне бірдей бірге іске асырылады. Отбасы тәрбиесінде ықпал жасайтын жағдайларды сипаттайды дейтін басқа да белгілерді атауға болады.
Олар:
* Отбасының этикалық құрылымы мен құрылысы.
* Отбасының әлеуметтік тіршілік ортасы: білім дәрежесі, еңбектену, кәсіптік құрылым,күнкөріс көзі. Материалдық әл-ауқаты ауылдық, қалалық жанұя.
* Отбасының мәдени құрамы: күнбе-күнгі мәдени тіршілігі, күн режимі, бос уақыт өткізу түрлері, кітапхана, теледидар, музыка.
* Отбасының ішкі өзара қарым - қатынастары: өзара микроклиматы, көзқарастық бірлігі мен айырмашылығы, өз міндеттеріне көзқарасы.
* Қоғамдық өмірге көзқарасы: еңбекке, қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие институттарына көзқарасы, қатынасы.
Негізгі ұғымдар: отбасы жүйесі, макро-микро факторлар, отбасы функциясы, отбасы типтері, отбасылық құрылым.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
* Отбасы туралы өз түсінігіңізді негіздегіңіз.
* Отбасының типтерін анықтау мақсатындай қандай параметрлер негізге алынады?
* Некелі отбасы мен некесіз отбасыларының айырмашылығы бар ма?
* Отбасы әлеуметтік-психологиялық топ ретінде қандай функцияларды атқарады?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 2. Отбасы жүйесінің параметрлері
* Отбасы жүйесінің гомеостаз және даму заңдары.
* Отбасы ролдерінің құрылымы.
* Отбасы ережелері. Сыртқы және ішкі шекаралар.
* Өзара әрекеттесу стандарттары.
* Отбасы тарихы.
Отбасы жүйесінің қалыптасуы негізінен гоместаз және даму заңдарына бағынады. Гомеостаз заңы бойынша қалыптасқан жүйе тұрақтылыққа ұмтылады. Отбасы өзінің тіршілік етуінде <> деңгейін сақтауға тырысады. Кез-келген өзгеріс ауыр қабылданады.
Сонымен қатар, өмірдің барлық циклінен өтуге ұмтылатын, даму заңымен өмір сүретін отбасы жүйесі бар. Отбасы өзінің дамуында бірқатар объективті жағдайларға тәуелді. Мысалы, уақыт ағымы, жас ерекшелік кезеңдері сияқты факторлар отбасы өмірін сапалық өзгерістерге әкеледі.
Отбасы жүйесі - ашық, табиғи түрде қалыптасады және бұл жүйеде өзіндік ішкі әрекеттесулер жүзеге асырылатын әлеуметтік топ болып саналады. Өзара әрекеттесу үнемі және тұрақты болғандықтан, өзара әрекеттесу стереотиптері туындайды. Бұл стереотиптер отбасы құрылымын анықтап, отбасы мүшелерінің ролін, қызметін белгілейді. Отбасы мүшесі өзін жеке бірлік ретінде санайды. Ол өзінің міндетін, орынын және күтілімдерді анық біледі.Мысалдар.
Отбасын жүйе деп алатын болсақ, ол келесі механизмдер арқылы өзінің қызметін атқара алады:
* Отбасы ролдерінің құрылымы;
* Отбасының ішкі жүйесі (подсистемы);
* Олардың арасындағы ішкі және сыртқы шекаралар.
Отбасы мүшелерінің отбасылық ролдерінің өзіндік қанағаттануы немесе атқаылынатын ролге басқа отбасы мүшелерінің қанағаттануыотбасы өмірінің барысын анықтайды. Отбасылық ролдерді орындауда нормалар мен санкциялар көмекке келеді. Норма - не орындалу керек мәселесіне жауап берсе, санкция - ролдің орындалу немесе орындалмауына реакция білдіру. Көп жағдайда ішкі санкция отбасы өмірінде өте маңызды орын алады. (Мысалдар).
Отбасылық ролдер жүйесі келесі талаптарға сәйкес болуы қажет:
* Қойылатын талап немесе күтілім тұрақты болуы қажет. Қарама-қайшылықтар отбасындағы проблемаларға әкеледі;
* Отбасы мүшесінің атқаратын ролі, оның жеке қажеттіліктерімен: сыйлау, бағалау, симпатия және т.б., сәйкес келуі маңызды;
* Орындалатын роль оның мүмкіндіктеріне сәйкес келуі маңызды;
* Ролдік бөлініс өзара тең болуы тиіс.
Ролдік бөліністің үш типі белгілі:
* Орталықтандырылған (авторитарлы);
* Автономды;
* Демократияландырылған.
Егер отбасын күрделі жүйе деп қарастыратын болсақ, отбасы мүшелерінің өзара әрекеттесу ерекшеліктеріне қарай отбасының ішкі жүйесі болатыны белгілі. Бұлар отбасы ішіндегі ерлі-зайыптылар жүйесі, ата-аналар жүйесі, сиблинг жүйесі (ұрпақтар) немесе жыныстық бөлінуге байланысты ата, әке, бала жүйесі және т.б. Отбасылық ішкі жүйені <<холондар>> деп белгілеуге болады (грек тілінен аударғанда <<холос>> - тұтас, ал <<он>> жұрнағымен - бөлшек деген мағынаны білдіреді).
Ішкі жүйе арасындағы шекаралар - отбасы өмірінің белгілі бір аспектісінде кімнің қандай қызмет атқаратын белгілейтін ережелер анықтайды. Сыртқы шекара отбасының жекелігін анықтайды, отбасы және қоршаған ортаны бөледі. Ал ішкі шекара отбасының ішкі кеңістігінде белгіленіп, оның дамуына түрткі болады. Ішкі шекаралар айқын немесе әлсіз болуы мүмкін. Ішкі шекаралар келесі қызметтерді атқарады:
* Отбасы иерархиясын анықтайды;
* Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасын реттейтін әрекет-қылық ережелерін, құндылықтар мен нормаларды анықтайды;
* Сырттан келетін және отбасы мүшелерінің іштей ақпарат алу каналдарын анықтайды.
Психологтар үшін отбасының ішкі шекараларын анықтау немесе оларға психологиялық анализ жасау отбасы туралы келесі мәліметтерді алуда маңызды:
* Отбасы шекараларының қаншалықты икемділігі;
* Отбасына келіп түсетін немесе отбасынан шығатын ақпараттардың <<сүзілу>> ерекшелігі;
* Отбасындағы жаңа ақпарат көзі және оны өңдеуші, жеткізуші кім екендігі;
* Отбасы өзінің тұтастығын сақтай алу қабілеттілігі.
Қалыпты дамушы отбасыларында ішкі шекара неғұрлым анық және түсінікті, ал дисфункционалды отбасларында ішкі шекара тым қатал сипатта нмесе анық емес болып келеді.
Отбасы ережесі дегеніміз - үнемі қайталанатын әрекеттердің белгілі бір моделге енуі. Отбасы ережелері ашық және жасырын болуы мүмкін.
Отбасы ережелері отбасының қалыптасу процесінде туындап, олардың өмір сүруінің, сыртқы ортамен араласуының және ішкі өзара әрекеттесудің мазмұнын белгілейді. Мысалы, үй шаруашылығын жүргізу ережесі, бюджетті бөлу ережесі, түрлі шиеленістерді шешу ережесі және т.б. Отбасы ережелерінің сақталуы тұрақтылықты қамтамасыз ететіндігі белгілі. Бірақ бұл ережелердің неғұрлым адекватты болуы қалыпты отбасы үшін негізгі шарт.
Өзара әрекеттесу стандарттары отбасы мүшелерінің үнемі қайталанып отыратын әрекет-қылықтарының формасы. Мысалы, отбасы мүшелерінің бір-бірімен әзілдесуі, сыйласуы немесе наразылықтарын көрсетуін айтамыз.
Өара әрекеттесу стандарттарының барлығын отбасылық коммуникация деп қарастыруға болады. Жақын адамдар арасындағы ақпарат алмасу процесін қамтамасыз ететін коммуникация келесі этаптар арқылы жүзеге асырылады:1 ) хабарды таңдау; 2) оны кодировкалау; 3) жеткізу; 4) декодировка; 5) жауап қайтару. Мысалы, есікті тарс еткізіп жабу, ыдыс-аяқтарды салдырлату адамның ішкі дүниесінің қанағаттанбауын білдіреді.
Негізгі ұғымдар: отбасы жүйесі, гомеостаз, даму, өзара әрекеттесу, стереотиптер, әрекеттесу стандарттары, отбасылық ролдер, норма, санкция, холондар, сиблинг, сыртқы және ішкі шекаралар.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
+ Отбасылық ролдердің қалыптасу механизімі қандай?
+ Ролдік бөлініске қандай талаптар қойылады?
+ Отбасылық ішкі жүйе дегеніміз не, қандай мысалдар келтіре аласыз?
+ Сыртқы және ішкі шекаралардың сақталу деңгейлерінің жеке тұлғаның әлеуметтену процесіне әсері қандай?
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 3. Отбасы жүйесінің қызмет етуінің бұзылуы
* Отбасы жүйесінің қызмет етуінің бұзылуының жалпы себептері.
* Отбасында тұлғаралық қарым-қатынастың бұзылуы.
* Интеграция механизімінің бұзылуы.
* Отбасы өмірлік қызметінің құрылымдық-ролдік аспектісінің бұзылуы.
Отбасы өзінің өмір сүру барысында түрлі қарама-қайшылықтармен кезігіп отырады. Кездесетін қиындықтардың объективтілік дәрежесі әр отбасында түрлі қабылданады.
Қалай дегенмен отбасының даму барысында болып отыратын заңды қиындықтарды екі топқа бөліп қарастыруға болады, олар: 1) әлеуметтік процестердің жағымсыз әсерлері; 2) көлденең және тік стрессорлар.
Бірінші топты ауқымды (глобалды) - соғыстар, экологиялық және техногенді катастрофалар, табиғат апаттар; макроәлеуметтік - ұлттық және этникалық қарама-қайшылықтар, экономикалық, мәдени дағдарыстар, миграция және т.б.; микроәлеуметтік - түрлі (білім беру, денсаулық, құқық қорғау) органдармен, көрші-қолаңмен қақтығыстарды жатқызуға болады.
Екінші топқа Өмірлік циклдің бір этапынан екіншісіне өтуде болатын қиындықтар (некеге отыру, туыстармен қатынас орнату, баланың тууы немесе олардың бөлінуі және т.б.); бірнеше мәселелерді паралелді шешуде болатын қиындықтар, өмірлік циклдің өтілуінде жоспарланбаған немесе күтілмеген жағдайлардың туындауы кіреді.
Сонымен қатар, отбасы өмірінде болатын қиындықтарды пайда болу немесе өтілу ерекшелігіне қарай өткір және созылмалы деп қарастыруға болады (мысалдар).
Түрлі отбасы бұл қиындықтарды әртүрлі қабылдайды және олардың төтеп бере алу дәрежесі әртүрлі.
Көп жағдайда жоғарыда келтірілген қиындықтар отбасы жүйесінің латентті бұзылуына себеп болады. Отбасының латентті бұзылуы күрт өзгеріс ретінде емес, біртіндеп жүзеге асырылады. Отбасының латентті бұзылуы негізгі екі күштің ықпалымен шарттас. Олар: 1) отбасы ішіндегі қарым-қатынастың ерекшеліктері; 2)отбасы мүшелерінің психологиялық дара ерекшеліктері.
Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың бұзылуы келесі жағдайлардан байқалады:
* Отбасы туралы жалпы түсініктің бұзылуы;
* Отбасының интеграциялық механизімінің бұзылуы;
* Ролдік-құрылымдық аспектінің бұзылуы.
Отбасы мүшелерінің психологиялық дара ерекшеліктеріне байланысты бұзылыстар:
* Психологиялық келіспеушілік;
* Руханилық пен мәдени келіспеушілік;
* Сексуалды дисгармония
Кез-келген жеке тұлғаның әлеуметтену және психологиялық даму деңгейіне қарай отбасы туралы өз түсінігі, өз бейнесі болады. Практикалық психологияда <<отбасы бейнесі>>, <<отбасының ішкі картинасы>> деген ұғымдар қолданылады. Отбасы туралы жалпы түсініктің бұзылуына байланысты отбасының келесі типтері ажыратылады: <<пассивті>>, <<жартылай соқыр>>, <<примитивті ойлайтын>> деп бөлінеді. Болып жатқан өзгерістер мен құбылыстарды <<көре алмау>> жағдайына әсер ететін ерекшеліктер:
* Отбасы өмірі мен өзара қарым-қатынастың шектен тыс <<нормативтілігі>>;
* Отбасы өмірінің тым тұрақтылығы;
* Отбасы және психологиялық мәдениеттің төмендігі;
* Отбасылық постулаттар.
Отбасындағы тұлғаралық коммуникация негізінде отбасы мүшелері вербалды және вербалды емес өзара құралдар арқылы өзара хабар алмасады. Отбасы коммуникациясы өте күрделі және оның бұзылуының себептері де өте күрделі. Зерттеу нәтижелері бойынша жеке тұлғаның психологиялық қалыптасуында ең маңызды фактор болып отбасылық хабар алмасу жүйесі болатыны анықталған. Коммуникациялық деңгейде болатын бұзылыстар екі формада жүзеге асады: 1) коммуникацияның тым артықтылығы; 2) коммуникация адресаты туралы бейненің бұзылуы (коммуникациялық барьер).
Отбасының интеграциялық механизімінің бұзылуы отбасы мүшелерінің өзара байланыс әрекеттерінің эффективтілігімен анықталады. Көп жағдайда отбасы интеграциясының бұзылуы түрлі проблемаларға қарсы тұра алмауда байқалады: шешім қабылдауда (дезинтеграцияланған - конфликтілі), өзара тіл табысуда (дезинтеграцияланған - конформдылық). Ал реинтеграцияланған шешім қабылдай алуға деген қабілеттілік бірнеше қасиеттердің болуымен шарттас:
* Мәселеге бағдарлану. Отбасы мүшелерінің әрқайсысының мәселені түсінуі. Мәселені бар екенін көру қабілетінің болмауы ең көп тараған құбылыс (мәселелік агнозия).
* Мәселені шешу жолдарымен әрбір отбасы мүшесінің ақпараттануы және оған жеке қатысуы.
* Отбасылық мәселелерді шешудің мотивациялық қамсыздандырылуы. Әрбір отбасы мүшесі мәселені шешуге мүдделі болуы.
* Отбасылық эвристикалар. Мәселені шешу процесіндегі стратегиялардың жасалынуы және оның бағалануы.
Өзара интеграциялы шешім қабылдау прцесіне кедергі келтіретін факторлар:
* Топтық шешім қабылдау дағдыларының болмауы немесе жетіспеушілігі;
* Мәселені шешуге деген ықыластың болмауы.
Ролдік-құрылымдық аспектінің бұзылуы психотерапияда потологизацияланған ролдер деп белгіленеді. Отбасылық потологизацияланған ролдер пайда болу моивтері әртүрлі:
* Отбасы мүшесінің өз туралы түсінігіне сәйкес келмейтін күшті қажеттіліктерінің болуы: агрессия, өзіне көңіл аударту, садизм және т.б.;
* Өз қажеттіліктерінің қанағаттануын басқа отбасы мүшесі арқылы жүзеге асыру. Мысалы, <<бала - отбасының үміті>>, <<менде болмаса сенде болссын>> және т.б.
* Проекция механизімінің жүзеге асырылуы. Бұл отбасы мүшесінің бірі өзінің кемшілігін екіншісіне кіна тағу арқылы ролдерді ауыстыру;
* Отбасының бір мүшесінің шамадан тыс доминанттылығы.
Негізгі ұғымдар: көлденең және тік стрессорлар, латентті бұзылулар,отбасылық бейнелер, отбасылық интеграция, дезинтеграция, потологизацияланған ролдер, проекция механизімі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
* Отбасы жүйесінің бұзылуына әкелетін әлеуметтік жағымсыз факторлар қандай ?
* Отбасының туындап отыратын мәселелерді шеше алу қабілеттілігі қандай жағдайлармен шарттас?
* Отбасы жүйесінің латеентті бұзылу механизмдеріне мысалдар келтіріңіз.
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 4. Отбасы терапиясының жалпы мәселелері
* Отбасы терапиясының мақсаты мен міндеттері.
* Отбасы терапиясының этаптары.
* Терапияны жоспарлау және болжам жасау мәселелері.
* "Психотерапия" терминінің маңызы оның екі түсіндірмесімен
байланысты, грек тілінен аударғанда psyche - жан және therapeia - қамқорлық, күту, емдеу: "жан-тәнімен айығу" немесе "жанды емдеу". "Психотерапия"термині Д.Тьюкпен "Денеге ақыл-естің ықпал етуін көрсету" кітабына 1872 жылы енгізіліп, ХІХ ғасырдың соңында кең тарай бастады.
Бүгінгі күнге дейін психотерапияның барлық түрлері мен формаларын қамтуға қабілетті жалпыға танылған нақты анықтамасы қалыптасқан жоқ. Психотерапияның медициналық, психологиялық, социологиялық және философиялық үлгілері бар екені туралы айтуға болады.
Психотерапияның медициналық үлгісі адамның өзіндік сана-сезіміне, көзқарастарына, көңіл-күйіне кешенді емдік әрекет ету деп түсіндіріледі. Мұндай психотерапияны көптеген психикалық, жүйкелік және психосоматикалық ауруларда пайдаланады.
Ғылымда психотерапияның психологиялық үлгісі де орын алады, оны іс-тәжірибелік психолог қызметінің бір бағыты деп қарастыруға болады. Бұл жерде психотерапияны дені сау адамдарға түрлі психологиялық қиындықтар кезінде, сондай-ақ өз өмірінің сапасын жақсарту қажеттілігі туған жағдайда психологиялық көмек көрсету ретінде түсіну керек.
Іс-тәжірибелік психолог та емханалық психотерапевт қолданатын әдістерді пайдаланады. Психологтың маңызды міндеті аурудың белгілерін жеңілдету немесе алып тастау емес, жеке тұлғаның дамуы және оңтайлы қызмет жасауы үшін жағдайлар жасау.
Психотерапия кезінде фармакологиялық емес, психологиялық әдістер мен құралдар қолданылады. Сонымен қатар пациенттер рөлінде психикасы бұзылған адамдар, ал мамандар ретінде - психология негіздерінен кәсіби дайындығы бар тұлғалар болады.
2.Психотерапевтің клиентпен жұмыс жасауының бірінші кезеңі көмек
қажеттілігін анықтауға арналады. Аса көп зейін терапевт пен клиент арасында оңтайлы қарым-қатынастардың орнауына, алғашқы қарсыласу сызығынан аттап өтуге аударылады. Онда психотерапевтік өзара іс-қимыл жасаудың қағидалары айтылады.
Клиенттің мәселесін зерттеу үшін жиі стандартты немесе стандартты емес интервью, тесттер, байқаулар, өзін-өзі байқау нәтижелері, мәселені бейнелі түрде суреттеу үшін арнайы тәсілдер, мысалы, бағытталған елестету, жобаланған әдістер, рөлдік ойындар қолданылады. Осы әдістер психотерапияның аралық және соңғы нәтижелерін бағалауға мүмкіндік береді.
Психотерапияның алдында түрлі диагностикалық процедуралар қолданылады. Психотерапевтік мектептер клиенттің мәселесін көру, оны шешу мүмкіндігі туралы көөқарасқа ие болу, мақсаттар қою тәсілімен ерекшеленеді.
Психотерапевт өзінің клиентімен психотерапияның нәтижесінде неге жеткісі келетіні туралы әңгімелеседі. Мұндай әңгіме психотерапевтік үдеріске қатысатындардың нақты бағытталған және жақын келешекте нәтижеге жету мақсаттарының жүйесін құруға ықпал етеді.
Екінші кезең қарым-қатынастарды көрсетуге арналған. Психотерапевтік үдеріске қатысушылар бірігіп қызмет істеуге келіседі, психотерапевт психотерапия үлгісін суреттейді. Жиі клиент психотерапевтке нақты диагноз қою және жақсы кеңес беру үшін толық ақпаратты қажет ететін дәрігердің рөлін ұсынуға тырысады. Сондықтан бұл кезеңнің маңызды сәті - өзара жауапкершілікті қарым-қатынасты орнату болып табылады. Психотерапияның табысты болуы көбіне клиенттің белсенді түрде іске кірісіп, алынған нәтиже үшін өзінің жауапкершілігін қабылдаумен байланысты болады.
Психотерапия кезінде жеке тұлғаның белгілі бір өзгерістерге ұшырауы болады, психотерапевтің парызы - клиентпен осы келешекте болатын жағдай туралы әңгімелесу.
Бірігіп жұмыс жасау қарым-қатынастарының және сенімнің сақталуы психотерапияның келесі кезеңдері үшін маңызды. Әр түрлі мектептерде оған қатысушылардың түрлі қарым-қатынастарының үлгілері қалыптасады.
Үшінші кезеңде мақсаттарды анықтау және баламаларды әзірлеу болады. Психотерапевт психотерапевтік бағытты негіздейді, оның негізгі белестері мен бөліктерін белгілейді. Бағытты таңдау психотерапевтің дайындығымен, клиенттің жеке тұлғасының ерекшеліктерімен, мәселенің сипаттамаларымен анықталады. Клиент берілген бағыттың психотерапевтік ауыспалы мағынасын меңгереді, таңдап алынған қабылдаудың негізгі сипаттамаларымен, оның ішінде қиындықтармен байланысты, жағымсыз жан толғаныстарымен танысады, клиент ретінде өзінің атқаратын рөлін қабылдайды, мақсатты таңдауға қатысады. Ол жұмысқа нақты психотерапевтік бағытты немесе психотерапевті таңдаумен белсенді қатысушы ретінде кіріседі. Ең маңыздысы, клиент белсенділігі мен жауапкершілігінің жұмыстың барлық ағымында өсуі. Психотерапевт оның айтқандарын есепке ала отырып, оларды өзінің әдістемелік қорымен келістіреді. Клиенттің психотерапияға белсенді қатысуы оның табысы болып табылады.
Мәселе бойынша жұмыс оны зерттеуден басталады. Зерттеу клиентпен ақыл-санасымен қабылданбаған сезімдерді көрсетуді, қабылдауды және сезінуді болжайды. Клиент өзінің сезімдерін басқару мүмкіндігін сезінеді.
Инсайт ұғымының әр түрлі түсіндірмелері және ұзақ тарихы бар. Инсайт интеллектуалдық және эмоционалдық болып бөлінеді. Эмоционалдық инсайт аса терең өзгерістерге әкеледі, бірақ психотерапевтік үдеріске қатысатындардың жағынан көп күш салуды талап етеді.
Тәртіпті өзгертудің терапевтік бағыт алуы аса арнайы және аса белгілі. Сондықтан симптомдарды алып тастауға бағытталғандар инсайтты психотерапияның қажетті элементі ретінде қоспайды. Әр түрлі мектептер жұмыстың мақсатын әр түрлі қояды. Психотерапияның нәтижесінде клиент өзінің өмірлік стилін аса бейімдіге өзгерте алады, өмірге деген шығармашылық қабылдауды және ақылға деген сенімді қалыптастырады. Осы мақсаттарға жету бағыты да әр түрлі: бұл психотерапияның қауіпсіз жағдайларында жарақат тәжірибесі арқылы өту, денемен жұмыс жасау, жаңа дағдылар мен икемдерге оқу.
Төртінші кезең қойылған мақсаттармен жұмыс жасауды көрсетеді. Қабылданған теориялық үлгі психотерапевт үшін оның психологиялық нақты өмірді көруін құрылымдайды және әдістердің таңдауын анықтайды. Өз әлемінің суретін икемді және өнімді ұйымдастыра отырып, психотерапевт клиенттің жеке тұлғасының ерекшеліктері мен қорларына (қаржылық, уақытша, жекелік), оның жақын қоршаған ортасының рөліне, мәселенің сипаттамаларына бағыт ала отырып, нақты клиентпен өзара іс-қимыл жасаудың бірегей бағытын тудырады.
Мәселенің сипаты қолданылатын әдістердің таңдауын анықтайды. Психотерапиялық жұмыстың бағытын таңдауда мәселені шешу бойынша көп нәрсе жеке тұлғаның мүмкіншіліктерімен байланысты болады.
Бесінші кезеңде клиенттің ішкі өзгерістерін нақты тәртіпке айналдыру мақсаты қойылады. Психотерапияның кейбір түрлерінде бұл кезең оның шегінен шығарылған, ал басқаларында бұған негізгі көңіл аударылған. Осы кезеңнің барысында клиент жаңа тәртіптік үлгілерді меңгереді, жол-жөнекей іс-қимылдар жасау қабілетіне ие болады.
Алтыншы кезең - психотерапияның тоқтатылуы - әр түрлі факторлардың тепе-теңдікке жетуімен анықталады: өзгеріс қажеттілігімен, емдік түрткімен, психотерапевтік фрустрациямен, психотерапияның құнымен және т.б. Ең алдымен емдеуді тоқтату туралы шешімді қабылдамастан бұрын, алынған нәтижені сапа және сан сипаттамаларында бағалау керек. Психотерапевт клиентпен оны психотерапияның басында мазалаған ауру белгілерінің кеткен-кетпегені, өзін-өзі жақсы сезінуі, оның өзін-өзі қабылдауы және басқалармен өзара қарым-қатынасы, маңызды өмірлік мақсаттарға деген қатынасының өзгеруі, клиент өзін-өзі психотерапиясыз ұстауын жүзеге асыра алуы туралы сөйлеседі.
Психотерапевт, олар қандай болса да, клиенттің тілектерін силайды, бірақ оның парызы - клиент шын мәнінде психотерапияны тоқтату туралы шешімді қабылдады ма немесе сол үшін негіз іздеп жүр ме - соны анықтау.
Клиенттің тілегі кездейсоқ сыртқы жағдайлармен, басқа адамдардың ықпалымен, қарсыласумен, трансфермен, контртрансфермен негізделуі мүмкін, сондықтан оның пайда болуының негізін зерттеу маңызды. Егер сеанстар мазмұнсыз болып, клиент шаршайтын болса, зейінін қоймаса, үй тапсырмаларын ұмытып кететін болса, психотерапияны тоқтатқысы келетіні туралы айтса, бұл қарсыласудың көрініс табуы, мұны қарастыру керек, оның түрткісі мен көрініс табуы туралы клиентпен талқылау қажет. Психотерапияның аяқталуы - ұзақ үдеріс, егер психотерапияның өзі бір жылға созылса, ол бір айға созылуы мүмкін. Психотерапияға қатысушылардың өзара қарым-қатынастарын маңызды терапевтік фактор ретінде қарастыратын мектептердің өкілдері бұған ерекші зейін аударады.
Психотерапияның табысты болу шарттарының бірі емделудің бастапқы кезеңінде оның шегін айта кету болып табылады. Олар уақыт өлшемінде емес, мазмұнында талқылануы керек. Бірінші сеанстардың өзінде-ақ негіздері талқыланып, емделудің аяқталуы туралы шешімдерді қабылдау критерийлері әзірленеді. Клиентті психотерапияның күрделі дамуы, қиындықтары туралы ескертеді, бұл емделудің мерзімінен бұрын тоқтатылу мүмкіндігін төмендетеді. Жұмыс барысындағы тиімді өзара қарым-қатынастар терапевтке тәуелді болуға кедергі жасайды, сондай-ақ аралық нәтижелерге сүйену психотерапияға қатысушыларды өлшеніп, негізделген шешімге дайындайды. Соңғы сатыда психотерапия барысында қандай тұрғыда не өзгергені анықталады. Егер өзгерістер болмаса, себептері анықталады. Психотерапиядағы жетістіктер одан тыс іс-қимылдар мен қарым-қатынастарға ауысуы қалай жүзеге асатыны талқыланады.
Егер клиент тәуелсіздікке жетсе, өзінің мәселелеріне жауапкершілікті қабылдаса, оларды көріп, психотерапевтің кәсіби көмегінсіз шеше алатын болса, психотерапия тоқтатылады.
Соңғы жетінші кезеңде психотерапияның нәтижелілігі бағаланады. Қол жеткен нәтижені бекітудің қиындығынан психотерапияның нәтижелілігінің критерийлеріне деген көзқарастардың көп түрі бар. Солардың ішінде симптомдардың жоғалуы, психотерапиядан тыс клиент өміріндегі жаңа өзгерістер, клиенттің қанағаттануы, психотерапевтің көзқарасы және тесттің көрсеткіштері қарастырылады.
Психотерапияның нәтижесінде жетістік болған өзгерістерді зерттеу үш сұраққа жауап беруді болжайды.
* Психотерапия өткізу кезінде клиент өзгерді ме?
* Бұл өзгерістер психотерапияның нәтижесінде болды ма?
* Оның жағдайын жақсарту үшін осы өзгерістер жеткілікті ме?
Бірінші және екінші сұрақтарға жауап қарастыру өзгерістердің тек қана
нақты терапевтік, сонымен қатар терапевтіктен тыс факторлармен шақырылу мүмкіндігімен анықталады. Үшінші сұраққа жауап психотерапияның тоқтатылуы туралы дұрыс шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Психотерапевтік іс-тәжірибеде түрлі белгілері бойынша топтастыруға болатын жүздеген мектептер мен бағыттар бар. Сонымен қатар өздерінің тұжырымдамалық негіздері бойынша маңызды түрде бөлінетін негізгі психотерапевтік қабылдаулар да бар.
Психотерапевтік қабылдауларды шартты түрде былай бөлуге болады:
1) мәселеге бағытталған және 2) клиентке бағытталған. Бірінші типтегі психотерапия үшін міндетті түрде пациентті мәселеге "батыру" болып табылады. Егер пациент мұны жасағысы келмесе, берілген психотерапия типінің шегінде бұл терапевтік әрекетке қарсыласу болып айтылады. Пациент мәселесінің айналасында "айналшықтап жүру", оның мәселесіне тереңінен үңілмеу, нәтижесіз болып саналады.
Екінші типтегі психотерапияда, керісінше, клиент терапевтпен не туралы сөйлесетінін және терапияға қанша уақыт бөлетінін таңдауға ерікті болады. Егер клиент өзінің мәселесі туралы айтпайтын болса, бұл қарсыласу емес, клиенттің өзі не туралы айтқысы келсе, сол туралы айтатын заңды құқығы ретінде қарастырылады.
Қарастырылып отырған психотерапия түрлері үдерістік тұрғыда маңызды айырмашылықтарға ие болады. Мысалы, бірінші типтегі психотерапияда клиенттің өз қажеттіліктерін терапевтке аудару үдерісі жоқ немесе әлсіз көрініс тапқан. Бұл, біріншіден, психотерапия кезінде клиенттің психотерапевттен тәуелсіз болатындығынан, екіншіден, психотерапевт клиент үшін жұмбақ бейне емес. Психотерапияның бұл түрлері әр түрлі мазмұнмен де жұмыс жасайды.
Психотерапия емдеудің спецификалық әдісі болып табылады. Бұл ем физикалық немесе клиникалық жолмен өз нәтижесіне жетпейді. Ол эмоционалды күш берумен өтеді. Адамды спецификалық, психикалық әсер ету арқылы емдейді.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 5. Отбасы психотерапиясының негізгі бағыттары
* Отбасы психотерапиясының негізгі бағыттарын жіктеу.
* Психоаналитикалық отбасы терапиясының негіздері.
* Пало-Альто мектебі.
* Коммуникативті отбасы терапиясының негіздері.
Отбасы психотерапиясы өзіндік жеке бағыт болып 20ғ. 50жж.бөлініп шықты. Оның негізін салушыларды психодинамикалық, тәртіптік бағыттар қанағаттандырмады да отбасы психотерапия өкілдері жеке тұлғаның отбасында дамуына аса көп назар аударды. 20ғ. Алғашқы жылдарынан бастап-ақ, психиатрлар, әлеуметтік психрологтар мен социологтардың жүргізген сауалнамаларындаотбасының жүйелі дамуы, олардың қарым-қатынасы, отбасының қоршаған ортамен қоммуникациялық қатынастары т.б. қарастырылды. Әсіресе, 20ғ. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін отбасы психотерапиясына деген қажеттілік өсе түсті. Одақ көлемінде 1970ж және 1990ж отбасын қарастырып, зерттелінді. Отбасы психотерапиясының дамуы туралы көзқарастар әртүрлі. Біреулері оған деген сұраныс З.Фрейдтің 1936ж Нион қаласындағы психоаналитикалық конгрессте <<Отбасы невроздары және невроздық отбасы>> деген тақырыптан басталады десе, келесілері, отбасы психотерапиясы топтық психотерапияның сапалық өзгерісі психоанализге альтернативті түрде пайда болды дейді. 1817ж Ресейде Ф.И.Уден алғаш рет отбасында ата-аналардың балаларға деген қарым-қатынастың бала психикасына әсер ететіндіген анықтап, тұңғыш рет бұл мәселеге назар аударады. М.Николстың айтуынша, тұңғыш АҚШ отбасы психотерапиясының өкілі Джон Белл болып табылады дейді. Ол топтық психотерапия барысында отбасының үндемейтін мүшелеріне <<Неге жауап бермейсіз?>> деген сұрақты жиі қоятын.
Соңғы жылдары шартты түрде психотерапия емханалық-бағытталған, ауру белгілерін жеңілдетуге немесе жоюға бағыт алған және жеке-тұлғалық-бағытталған, адамға өзінің жеке тұлғасына және әлеуметтік қоршаған ортасына деген қарым-қатынасын өзгертуге көмек беруге тырысатын болып бөлінеді.
Емханалық-бағытталған психотерапияда дәстүрлі түрде гипноз, аутогендік жаттығу, түрлі өзін-өзі сендіру әдістері қолданылады.
Жеке-тұлғалық-бағытталған психотерапияда көптеген мектептер мен ағымдардың көзқарастық үлгілеріне негізделген әдістер мен тәсілдердің көп түрі бар.
Психотерапияның негізінде адамдық "Менді" тез өзгеретін өмірде өзгертіп отыру мүмкіндігі туралы идея жатыр.
Кез келген психотерапевтік әрекеттің басты мақсаты пациенттердің өз өміріне қажетті өзгерістер енгізуіне көмек көрсету болып табылады.
Қазіргі уақытта психотерапияның ересек адамдар үшін 400 түрі және балалар мен жасөспірімдер үшін 200 түрі белгілі және іс-тәжірибеде қолданыста жүр.
Бүгінде дәрігерлік және психологиялық психотерапияның жақындасу тенденциясы байқалады.
Психотерапияның 3 негізгі теориялары бар:
* Психодинамикалық әдіс - тұлға дамуында басты сапа басымдылық және тәртібінде санасыз психикалық процестер, ал невроз саналы мен санасыз арасындағы конфликтпен түсіндіріледі. Психоаналитикалық процедурада құрылыс дәрежесі, психотерапевттің тактикалық стратегиясы, оның рөлі және сеанс жиілігі.
* Тәртіптік бағыт - өзінің зейінің, психологиялық шындық тәртібін тікелей бағдарлау. Норма - бұл бейімделу тәртібі, ал тұлғалық бұзылулар бейімделмеген тәртіп дұрыс емес ғылымның нәтижесінде құрылады.
* Гуманистикалық және "опытное" - мақсаты психологиялық араласу жағдай туғызуда адам жаңа эмоционалды әсер ету. Бұл өзін түсінуді, қабылдауды және де интеграция. Психотерапевттің спецификалық ерекшеліктің тәртібін, оның рөлін, позициясын, бейімделуі мен стилін анықтайды.
Қазіргі уақытта психотерапиядағы прогресс оның жаңа әдістерінің пайда болуынан ған емес, сонымен қатар концепцияның синтезін және техникалық тәсілден және интегративті психотерапияның іздеуінен.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 6. Отбасымен жұмыс істеудің әдістемелік принциптері
* Отбасымен жұмыс істеудің әдістемелік принциптерін ұстанудың маңызы
* Бейтараптылық принципі.
* Циркулярлық принцип негіздері.
* Болжамдық принципінің негіздері
Психотерапия ғылыми пәндер сияқты өзінің теориясы және методологиясы, өзінің категориялды ақпараты және терминологиясы бар деп Б.Д.Карвасарский айтқан. Психотерапияның нақты әдістерімен мектептердің әртүрлі ағымы мен бағыттарына байланысты қазіргі уақытта психотерапияның нақты анықтамасы берілмеген.
Жүйелі отбасы терапиясында неғұрлым жиі және кең қолданылатын әдістемелік принциптер - бейтараптылық, циркулярлы және гипотездік принциптер.
Бейтараптылық: неғұрлым психотерапия психотерапевтің бейтараптылығын талап етеді. Ол отбасы мүшелерінің барлығына қатынасы бірдей позицияда болуы және олардың барлығына бірдей мүмкіндік жасай білуі қажет.
Циркулярлық принцип негізінде отбасында болып жатқан жағдайлардың барлығы бір түзудің бойында емес, циркулярлы логика бойынша жүзеге асырылуы қажет. Бұл принцип бойынша ең кең таралған тәсіл - циркулярлы интервью.
Психотерапевт отбасы мүшелеріне кезек-кезек алдын ала дайындалған сұрақтарды қояды.
Кез келген терапевт бұл сұрақтар легін өзіне қару ретінде алуы қажет:
* Отбасы қандай күтіліммен келді (кеңес алуға кім жіберді, бұдан бұрын кіммен жұмыс істелінді)?
* Отбасы өзінің актуалды проблемасын қалай көреді (мысалы, бала мектептің талаптарын орындай алмайды және т.б.);
* Қазіргі уақытта отбасындағы жағдай қандай?
* Бұрын отбасы қиындықтар мен проблемаларды қалай және қандай амалдармен шешетін еді?
* Қазіргі проблеманың төңірегінде отбасы мүшелерінің өзара әрекеттесулері қалайша (әрекеттік, ой және сезім деңгейінде)?
* Проблеманы, оның себептерін түсіну қандай деңгейде (бұнда проблеманы шешуге немесе басқа отбасы мүшелеріне деген негативтілік, позитивтілік немесе селкемсоқтылық анықталады)?
* Проблема бойынша қандай тірек болатын ситуациялық құбылыстар жиі қайталанады?
* Не себепті ситуация қиындай түседі?
* Бұл проблеманың жағымды жақтары бар ма?
*
*
* Бұл проблема жалғасқан немсе шешілген жағдайда әрбір отбасы мүшесінен өзін қалай елестете алатындығ туралы сұрақтар.
Әрине, бұл сұрақтар шеңберін бір сеанс кезінде емес, екі-үш сеанс кезінде жүзеге асырылуы тиіс. Содан кейін ғана, жүйелі болжам жасалып, жұмыс жалғастырылады.
Біреулер психотерапияны медицинаға жатқызады, басқалары психологиялық аспектіге. Отандық дәстүр бойынша ең алдымен психотерапияны емдеу әдісіне, медицинаға жатқызады.
Мысал ретінде, медициналық тәсіл. Мұнда ойымызға бірден мына ұғымдар келеді, "емдік әсер", "ауру", "денсаулық" және "ауру адам".
Психотерапия - бұл:
* Адам организіміне психика арқылы және психикасына әсер ету нәтижесінде емдеу жүйесі.
* Адамның денсаулығын сақтау үшін психикасына спецификалық нәтижелі әсер ету.
* Ауру адамға немесе топтағы ауру адамдарға емдік әсер ету процесі.
Психологиялық тәсіл мынадай ұғымдар қосады: тұлғааралық әрекеттестік, психологиялық амал, психологиялық мәселе, конфликт, қарым - қатынас, эмоция, тәртіп.
Психотерапия - бұл:
* Тұлғааралық әрекеттестіктің ерекше түрі, пациенттерге олардың мәселелерін шешу үшін психологиялық амалдар арқылы профессионалды көмек көрсету.
* Адамның модификациялық қатынасы және интеллектуалды, әлеуметтік немесе эмоционалды жағымсыз тәртіптеріне психологиялық амалдар, вербальды әдістер арқылы көмек көрсету.
* Екі немесе одан да көп адамдар (олардың ішінде біреуі адамдық қарым - қатынасты түзеру үшін) болғанда ұзақ тұлғааралық әрекеттестік арқылы емдеу.
* Персоналды техника көмегімен адамның сезімін, тәртібін, қатынасын, танымдық процестерін анықтау арқылы адамды өзінің ішкі қарсыластығымен және конфликтісіне бетпе бет кездестіру.
Станислав Кратохвиль осы 2 тәсілді бір - бірімен байланыстырған. "Психотерапия - организмді психологиялық амалдар арқылы мақсатты түрде жөнген келтіру".
Психотерапия психопотологиялық симптомы және синдромы, кризистік, фрустрациялық, стресстік, жан аурулары бар пациентке психологиялық әсер етеді.
Б:Д.Карвасарскийдің ойы бойынша психотерапия 3 басты ерекшелігімен басқа әдістерден ажыратылады.
* Жалпы психология бойынша психологиялық амалдар арқылы тұлғаның өзгеруіне бағытталған жұмыстар жүргізу.
* Әдістер мен құралдар тек қан кәсіби түрде қолданылады. Оның өз әрекеттерін ғылыми тұрғыдан дәлелдеу арқылы, арнайы дайындалған мамандар өткізеді.
* Психотерапияның көмегімен жүйкесі ауру адамдарды емдеу.
Симптоматикалық психотерапия (симптомо - ориентті) нақты симптомға бағытталған. Бұған гипноз, аутогенді жаттығу, әртүрлі сендіру түрлері, өзін - өзі сендіру, психикалық өзін - өзі жүйелеудің түрлері жатады.
Патогенетикалық психотерапия (тұлғалы - бағдарлы) ауру адамның ауруы тұқым қуалайдыма, оның түпкі себептерін анықтау.
Ауруға байланысты психотерапия әдістерінің принциптерінің классификациясы бар: (Strotzka H.1986 )
* Жоғары дәрежелі, қызба ауруларында суггестияны қолданған жөн.
* Вегетативті бұзылуларда - аутогенді жаттығулар.
* Өмірлік қиыншылықта - "әңгімелесу" терапия.
* Фобияда - тәртіптік терапия.
* Мінездің бұзылуларында - гештальттерапия, психодрома.
* Жанұялық мәселелерде - жанұялық психотерапия.
* Кешенді бұзылуларды - терең психологиялық әдістер. (Цит. По: Кондрошенко В.Т., Донской Д.И. 1993 ж)
Психотерапияның жалпы факторы пациентке не болып жатқан туралы мынаны ұсынады.
* Эмоционалды қатынас сферасы.
* Өзін - өзі түсіну, пациент және психотерапевт.
* Ақпаратты алу және ұсыну.
* Ауру адамды жазылуына сендіру.
* Эмоцияны сыртқа шығару.
* Жағымды тәжірибе жинау.
Осы аталған факторлар психотерапияның емдеу әрекетінің механизмімен сәйкес келеді және когнетивті (2, 3), эмоционалды (1, 4, 5, 6) және тәртіптік (5) процестерде бейнеленеді.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 7-8. Отбасымен жұмыс істеудегі диагностика.
* Отбасымен жұмыс істеудегі диагностиканың негіздері.
* Некеге дейінгі жастардың өзара қарым-қатынастарын диагностикалау.
* Ерлі зайыптылар қарым-қатынасын диагностикалау.
Қазіргі кезеңде психодиогностика тарихы 19 ғасырдың бірінші жартысынан, яғни психологиялық білімнің дамуындағы клиникалық кезеңнен басталады. Бұл кезеңде адам туралы эмпирикалық психологиялық білімді игеру мен талдауды дәрігерлер қолға алған еді (бұған дейін мұнымен негізінен философтар мен жазушылар шұғылданған еді) Дәрігерлерді сол жылдары дамушы елдерде кеңінен тараған невроз және ақыл-ойы кеміс адамдардың сауығуы қиын аурулардың шығу себебі қызықтырған еді. Дәрігер-психиатрлар Еуропа клиникаларында ауру адамдарды бақылау нәтижелерін жазып жүйелі жұмыс істей бастады. Сол кезде психодиогностиканың: бақылау, сұрау, құжаттары талдау сияқты әдістері пайда болады. Жалпы алғанда осы жылдардағы психодиогностика жалпы алғанда әлсіз, еркін түрде болды, өйткені, дәрігерлер белгілі бір ауру адамдарды ғана, бірдей қайталанатын әдістер арқылы зерттегендіктен қорытындылар мен шешімдер сыңаржақты болып отырды. Психодиогностика сапалық мәнге ие болып кездеседі.
Психодиогностиканың сандық әдістері 19 ғасырдың екінші жартысынан бастау алады. Бұл атақты неміс психологы В.Вундттың басшылығымен дүние жүзінде тұңғыш ашылған эксперименталды психологиялық лабороториямен байланыстырады. Психодиогностикада техникалық құрылыммен аспаптар тұңғыш рет қолдануға енеді. Осы кезеңде адам денесімен психологиялық құбылыстың арасындағы байланыстың сандық байланысын көрсететін психофи-зикалық негізгі заң ашылып, сандық психодиогностика құралдары-ның қалыптасуын тездетті. Негізгі психофизикалық заң психолог құбылыстарды өлшеу мүмкіншілігін ашты, бұл түйсікті өлшеудің субъективтік шкаласын құруға жағдай жасады. Осы заңға сәйкес өлшеудің объектісі адам түйсігі болып, бұл үрдіс 19 ғасырдың аяғына дейін созылып, психодиагностика тек адам түйсігі өлшеумен ғана шектелді.
Қазіргі кездегі психодиагностика әдістерінің қалыптасуының басталуы19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басына дәл келеді. Психодиагностика психикалық процестердің адам жағдайының қалпын зерттей бастады. Осы кезде кәсіби психологтардың қатысуымен математикалық статистика, мүмкіндік жариясы дамып кейіннен осы салалар психодиогностиканың сандық түйінің дамуына ықпал етті. Бірақ математикалық статистика алғаш рет психологияда емес, басқа ғылым саларында қолданыла бастады: биология, экономика, медицина т.б.
20-шы жылдардың екінші жартысында жаңа психологиялық, атап айтқанда интелектуалды және жеке тұлғалық тесттер пайда болып, адамдарды зерттеуде психодиогностиканы қолдану аясы кеңейе түседі. Психодиогностикалық зерттеулерге кейінінен әлеуметтік- психологиялық тестер көптеп енеді.
Біріншіден, американдық психолог Л.Морено құрастырған социаметриалық тест және американдық әлеуметтік психологтарды бір тобы бұған да ат салысқан.
20 ғасырдың 50-60 жылдары психодиагностикалық әдістердің бір тобы енді. Бұл психолог ғалымдардың психометрикалы белсенділігі неғұрлым артқан кезең.
Психодиагностиканың дамуына жалпы психология ғылымының дамуындағы кризис әсер етті. Ішкі, ғылыми негізделген, нақты құралдары көрсетілмеген психодиагностикалық әлсіздігі байқалды. Жаңа әдістердің пайда болуы психологияны кризистік жағдайдан шығып, психологиялық процесстер туралы нақты ғылыми негізделген білім алуға мүмкіндік берді. Мүндай білім теориялық қорытындылар мен іс-тәжірибелік нұсқаулар жасауға берік негіз болды. Осының нәтижесінде психология жаңа, мықты теориямен қаруланып, тек қана академиялық ғылым ғана емес, іс-тәжірибеде қолдануға болатын пайдалы ғылым ретінде қалыптасады. Қолданбалы ғылым салаларында психодиагностикалы қолдану кеңінен қанат жайды, атап айтқанда, еңбек психологиясы, инженерлік психология, медициналық психология, педагогикалық психология.
Қазіргі кездегі психодиагностика психологиялық білімдердің ішінен жеке ғылыми сала ретінде бөлінді. Тез қарқынмен жедел дамып келе жатқан көптеген психодиагностика әдістері пайда болуда.
АҚШ-та, Германияда психодиагностика әдістерін жүйеленген кешенді дүние ретінде қарастырып көп томдық ғылыми және іс-тәжірибелік басылым шығарылған. Кейінгі уақытта Ресей ғалымдары да осы үрдісті жалғастыруда. Бірақ көптеген оқулықтарға жол берілген. Айталық психодиагностика әдістерінің әлсіз, мықты жақтары көрсетілмеген, кейбір нәзік ерекшеліктер ескерілмеген және ғылыми негізделмеген деп есептелінеді.
Психодиагностика - психолог қызметінің өте күрделі әрі жауапты түрі. Ол белгілі қажетті білімді, кәсіби шеберлікті қажет етеді, әрі адамдардың тағдырына айтылып сот-медициналық психологиялық диагноз погода, адамдарды конкурстық негізде жұмысқа алуда тағы басқа маңызды болып табылады.
<<Психодиагностика>> сөзі <<психологиялық диагноз қою>> дегенді білдіреді немесе адамның психологиялық жағдайы туралы кәсіби шешім қабылдау. Психодиагностика ғылымының өзіндік міндеттері бар. Қазіргі кезде қәсіби психолог-ғалымдардың қоғамдық қорлары құрылым, психодиагностикалық ғылыми тұрғыда жетілдіруге күш салуда.
Диагностикаға кіріспе:
<<Диагноз>> - талдау, анықтау. Жалпы психикалық диагноз. IX ғасыр соңында пайда болды. Қайнар көзі болып экперименталдық психология және дефференциалдық психология есептелінеді.
Жалпы педагогикалық психодиагностикалық әдістерін екі топқа бөлуге болады.
Формациясы жағдайда болғандар және қатал талаптары аз болғандарға бөлінеді.
1-ші топқа: тестілер, сұрақшалар, проэкциялық әдістеме, психофизикалық әдістемелер.
Осы әдістемелердің бәрі белгілі бір стандартқа сай болуы тиіс. Осы әдістемелер көрсеткіші валидтілігі сай болуы тиісті, дәл нәтиже беру керек.
2-ші топқа: бақылау, анкета, іс әрекеттің нәтижесіне жасалған анализ.
<<Тест>> - ағылшын тілінше <<сынақ>>.
Өткізу формасына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Жеке адамға не топқа арналған ауызша-жазбаша.
Бланктерге берілген тестер:
Заттық
Компьютерлік
Вербальды, вербальды емес.
Мағынасы қарай:
Интелект тестер
Қабілет тестер
Жеке адамға арналған тестер
Жетістік тестілері.
Сұрақшалар- тапсырмалар сұрақ ретінде беріледі немесе пікір ретінде. Нәтижесі сұрақтарға жауап берген адамның пікірлеріне негізделе отырып беріледі.
Проекциялық әдістеме - адам өзінің ішкі дүниесін сызады.
Психодиогностика ерекше ғылым ретінде дамуымен тұрақтануыдың белгілі жолдарынан өтті.Сол жолдың негізгі этаптарын қарастырамыз.
Психодиагностика психологиядан бөлініп 20 ғасырда шетелдерде практика қажеттілігі әсерімен қалыптаса бастады. Оның пайда болуы, психология дамуының көптеген бағыттарымен даярланған болатын. Оның бірінші ағымын эксперименталдық психология болды. Өйткені эксперименталдық әдіс психодиогностикалық әдістердің негізіне жатады. Психодиогностика эксперименталдық психодиогностикадан өсті. Ал оның пайда болуы 1850 - 1870 жылы психологиялық құбылыстардың аумағында жаратылыстанудың әсерімен байланысты болады. Бірінші енетін эксперименталдық әдістерімен психодиогностиканы басқа ғылымдар қаруландырды. Әсіресе физиология ғылымы.
Эксперименталдық психологияның пайда болуы деп 1878 жылды айтамыз. Себебі дәл осы жылы В. Вунд Германияда ең алғаш эксперименталдық психологиялық лоборотория ашты. Оның теориясы бойынша жаратылыстану ғылымдық эксперимен-талдық әдісті тек элементарлық немесе психиканың ең төменгі денгейінде пайдалану керек деген.
Эксперименталдық зерттеулерге тек жан емес оның сыртқы бейнелеріде жатады. Сондықтан оның лабороториясында негізінен түйсіктер және оның қозғалмалы актерінен пайда болатын - реакция. Сол сияқты перифериалды және бинокулярлық көру, түйсіну т.б. зерттелген.
В.Вунд лабороториясы үлгісі бойынша осындай түрлі лабороториялар мен каби-неттер тек Германияда емес басқа да елдерде (Француз, Голландия, Англия,АҚШ) ашылады.
Американдық психолог Джеимс Кеттел (1860-1944) зейіннің көлемін зерттеген ол тахистоскоп арқылы түрлі объектілерді - формалар, әріптер, сөздерді және т.б. қабылдап оны атауға қажетті уақытты анықтаған.
Тахистоскоп (зерттеуші адамдарға қысққа мерзім уақытында көру стимулын көрсетуге мүмкіндік беретін қурал) оның нәтижесінде 5- объекті қатарының ұлғаюы зейін көлемін құраған. Айланбалы барабанда жазылған әріптер мен сөздерді оқумен жасаған эксперментерде Кеттел антиципация феноменін айқындады.
Осылайша 20 ғасырда шет елдер психологиясында көлемді эксперементальдық әдіс бекітеді. Ол әдіс толығымен психологиялық ғылым мінездерін анықтай бастады.
Психодиагностика әдістерінің классификациясы.
* Диагностикалық әдіс түрлері.
Қазіргі кездегі психодиагностика өзінің қасиеттеріне қарай екіге топқа бөлінеді:
* қатаң ережелі әдістемелер.
* Қатаң ережесіз әдістемелер.
Формалық әдістемелерге: тестілер, сұрақшалар, проектілік техника, және психофизиологиялық әдістер жатады.
Бұл әдіс қысқа мерзім ішінде адамды басқа адаммен саналық жағынан салыстыратын диогностикалық мәлімет жинауға мұмкіндік береді.
Шағын формализданған әдістерге: бақылау, сұрақ қою мен анализдерді жазуға болады.
Бұл әдіс сыналушы туралы бағалы мәліметтер береді.
Шағын формолизданған диогностикалық құралдарды қатал формализация мен қарама- қарсы қоюға болмайды.
Ереже бойынша олар бір-бірін толықтырып отырады.
Толық диогностикалық зерттеулерде формализацияланған әдіспен гормондық үйлесімділігі болуы керек. Тест арқылы жинаған мәліметтерде сынаушының объективті көрсеткіштері туралы танысу периоды болуы тиіс (мысалы: сынаушының биографиалық мәліметтері, бейімдері және тағы басқалар).
Осы мақсатпен интервью, сұрақ, бақылау қолдануы мүмкін.
* Жоғарғы деңгейдегі формализация әдістері.
Жоғарыда айтылғандай олар өздеріне төрт негізгі әдісті кіргізеді
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 9. Отбасы терапиясының құрылымдық техникалары.
* Отбасы терапиясында қолданылатын техникалар жүйесі.
* Социометрикалық, әрекет-қылықтық және қарама-қайшылық техникаларды қолданудың негіздері.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
*
Тақырып 10-11. Отбасылық кеңес беру жұмыстарын ұйымдастыру
* Отбасылық кеңес беру жұмыстарын ұйымдастырудың негіздері.
* Неке дейінгі және неке алды кеңес беру мәселелері.
Коррекциялық бағдарламалардың түрлерін құру келесі принциптерге сүйенуді талап етеді:
* Коррекциялық профилактикалық, дамытушы тапсырмалардың жүйелігі принципі ;
* Коррекция мен диагностиканың бірлігі принципі ;
* Коррекцияның каузальді типінің проритеттілігі принципі;
* Коррекциялық іс-әрекеттік принципі ;
* Клиенттің жастық - психологиялық және индивидуалды ерекшеліктерін есепке алу принципі ;
* Кешенді әдістемелердің психологиялық әсері принципі ;
* Белсенді әрі жақын әлеуметтік ортаның коррекциялық бағдарламаларға әсері принципі ;
* Психикалық үрдістерді зерттудің түрлі деңгейіне сүйену принципі ;
* Бағдарламалық оқыту принципі ;
* Күрделену принципі ;
* Материалдың көлемін, деңгейін және әртүрлілігін есепке алу принципі ;
* Материалдық эмоционалды күрделілігін есепке алу принципі ;
1.Коррекциялық, профилактикалық, дамытушы тапсырмалардың жүйелігі принципі.
Бұл рпинцип тапсырмалардың келесі үш түрінің коррекциялық бағдарламада міндетті түрде қатысуын көздейді.
* коррекциялық ;
* профилактикалық ;
* дамытушы ;
Мұнда бала тұлғасының дамуының түрлі жақтары қарастырылады.Әрбір бала дамудың түрлі деңгейінде болуы мүмкін.
Қалыпты деңгей - мұнда бала өзіне сай даму деңгейінде болады.
Қауіпті деңгей - дамуда потенциялды қиыншылықтар туындайды.
Дамудың актуалды қиыншылықтары деңгейі - баланың қауыпты дамуындағы айқын әрі обьективті көрінетін кемшіліктер. Мұнда дамудың заңдылықтарындағы түрлі өзгерістер көрініс береді. Баланың интелектуалдық және тұлғалаық дамуында кемшіліктері байқалады. Оны нақты анықтауда алғашқы кезеңне дәл қазіргі уақыт аралығындағы өзгерістерді есепке ала отырып, әрбір коррекциялық дамытушы бағдарламалар келесі үш жүйе сатыларына бағытталуы тиіс.
Коррекциялық - артта қалушылық пен дамудың өзгерістері мен бұзылуын түзету, дамудағы қиыншылықтарды шешу.
Профилактикалық - артта қалушылық пен дамудың күрделі қиындықтарын ескеру.
Дамытушы - белсендіру, стимул беру, бамуды байыту.
Көрсетілген тапсырмалар ғана коррекциялық - дамытушы бағдарламалардың жемістілігі мен мақсатқа қол жеткізуге қамтамасыз етеді.
2. Коррекция мен диагностиканың бірлігі принципі.Бұл принцип практик психологтың негізгі іс-әрекетіні ңтүрі ретінде клиенттің дамуына психологиялық көмек көрсетуді бүтіндей үрдіс деп қарастырады.
3. Коррекцияның каузальді типінің проритеттілігі принципі.Бұл принцип бағытталуына қарай коррекцияның екі типін қарастырады.
1. Симптоматикалық ;
2. Каузальдік (себептік) ;
Симптоматикалық коррекция кездесетін дамудың түрлі қиын жақтарынан симптомдары мен белгілерін қарастырады.
Каузальдік тип артта қалушылық пен кемшіліктердің себебін айқындауға бағыытталған.
4. Коррекциялық іс-әрекеттік принципі. Берілген принціптердің теориялық негізі ретінде А.Н.Монтьев пен Д.Б.Элькониннің баланың психикалық дамуы жөніндегі теориясын қарастыруға болады, яғни іс-әрекеттің бала психикасының дамуындағы рөлі жөнінде.
5. Клиенттің жастық- психологиялық және индивидуалды ерекшеліктерін есепке алу принципі. Мұндай талап клиенттің психикалық және тұлғалаық тұрғыдан қалыпты дамуына қойылады.
6. Кешенді әдістемелердің психологиялық әсері принципі. Бұл әдістемелер принціпі коррекциялық-бамытушы бағдарламаларды құруда кеңінен қолданылады және практикалық психологияның түрлі әдістемелері мен жабдықтарын кеңіне қолдануды талап етеді.
Практикада қолданылатын көптеген әдістемелер шет елдік психологияның теориялық негізінде құрастырылған. Яғни бихевиаризм, гуманистік психология, гештальтпсихология және т.б .Әрбір психологиялық әдістеменің өзіндік ерекшеліктері болады, сондықтан клиентке психологиялық көмек көрсетуде бұл әдістемелердің алатын орны ерекше.
7. Белсенді әрі жақын әлеуметтік ортаның коррекциялық бағдарламаларға әсері принципі. Бұл принцип жақын әлеуметтік қарым-қатынас шеңберімен анықталады. Яғни баланың ересектермен қатынас жүйесі, тұлғалық қарым-қатынас ерекшелігі, іс-әрекет формасын баланың әлеуметтік дамуындағы келесі деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Бала әлеуметтік ортадан тыс адамдармен қарым-қатынас жасамай өмір сүре алмайды, дамымайды. Бала сол әлеуметтік жүйеде бір тұтас бірлікпен дамиды.
Коррекциялық бағдарламаларды құруда неғұрлым дамыған психикалық үрдістерге сүйеніп және оларды белсендіруші әдістемелерді қолдану қажет. Бұл 8. Психикалық үрдістерді зерттудің түрлі деңгейіне сүйену принципі. интелектуалдық және перцептивті дамудың нәтижелі жасы болып табылады.
9.Бағдарламалық оқыту принципі. Яғни мұнда жүйелі әрә түрлі аперациялардан тұратын бағдарламалардың нәтижелілігі қарастырылады. 10.Күрделену принципі. Әрбір тапсырма белгілі деңгейлерден құрылу тиіс: қарпайымнан күрделіге қарай. Материалдың формальды күрделілігі оның психологиялық күрделілігімен үнемі сәйкесе бермейді. Ең жоғарғы деңгейдегі күрделі әрі нәтижелі коррекция клиентке жағымды, әрі қиыншылықтарды жеңуге деген құштарлығын оятады.
* Материалдың көлемін, деңгейін және әртүрлілігін есепке алу принципі. Яғни бұл принцип әрбір коррекциялық бағдарламаларда жүзеге асыруда материялдық көлемімен әртүрлілігін бірте-бірте жоғарлатуды қарастырады.
* Материалдық эмоционалды күрделілігін есепке алу принципі. Әрбір жүргізілетін ойындар жарияланатын материалдар жағымды эмоционалды әсер қалдыруф тиіс. Коррекциялық сабақтар міндетті түрде позитивтік эмоционалдық фонда аяқталу қажет.
Коррекциялық жұмыс бағдарламасы психологиялық тұрғыда негізделген болуы керек.Коррекциялық бағдарламалардың түрлері : жалпы, типтік және индивидуалдылық.
Коррекцияның жалпы үлгісі - бұл жүйе тұлғаның жас ерекшелік дамуының біртұтас оптималды талаптарын қарастырады. Ол айналадағы орта, әлем және адамдар жөнінде терең, кең әрі нақты көз-қарасты қалыптастыру үшін ойлаудың үрдісін жақсарту, қабылдау мен бақылай алушылықты жоғарылату үшін дайындалады.
Коррекцияның типтік үлгісі- клиенттің психикалық дамуын, индивидуалдық дамуын, қызығушылығын, үлгерімін, түрлі іс-әрекет деңгейін анықтауды көздейді.
Стандарттық бағдарламада- коррекцияның этаптары, қажетті материалар, қатысушыларға қойылатын талаптар жазылады.
Клиентке бағытталған әсер << Психокоррекциялық кешеңді >> құрайды: ол бірнеше блоктан тұрады.
* дианностикалық ;
* бағдарлаушы ;
* корекциялық ;
* коррекциялық әсердің нәтижелілігін бағалау ;
Психокоррекциялық бағдарламаларды құруға қойылатын негізгі талаптар:
* Коррекциялық жұмыстың мақсатын нақтылау ;
* Коррекциялық жұмыстың мақсатын анықтайтын тапсырмалар шеңберін анықтау ;
* Белгілі тактикамен жұмыс жасау ;
* Клиентпен жұмысжасаудың түрлерін нақтылап алу;
* Коррекциялық жұмыстың әдістемелері мен жабдықтарын іріктеу ;
* Барлық корекциялық бағдарламалрды жүргізуге кететін жалпы уақытты анықтау.
* Кездесудің аралықтарын белгілеу ;
* Әрбір корекциялық сабақтығын ұзақтығын есептеу ;
* Коррекциялық жұмысқа өзге адамдардың, жанұясының, туыстарының араласуын жоспарлау ;
* Қажетті материалдар мен құрал-жабдықтарды әзірлеу ;
Корекциялық сабақ аптасына 1(сағат) күн 1-1,5сағаттан кем өткізілмеуі тиіс. Коррекциялық жұмыс аяқталған күннің өзінде қарастырылған мәселе жайлы
1-2айдан кейін бақылау жүргізіліп қойылуы тиіс.
Коррекциялық бағдарламалардың түрлері.
Коррекциялық әсер етудің бірнеше үлгілері бар: жалпы, типтік, индивидуалды.
Коррекцияның жалпы үлгісі- бұл жеке тұлғаның жас ерекшелік дамудың оптималды шарттар жүйесі. Ол қоғамдық қатынастар, адамдар, қоғамдағы өзгерістерді т.б. туралы білімдер жүйесін тереңдету.
Коррекцияның типтік үлгісі - практикалық әрекеттерді ұйымдастыруға негізделген.Әртүрлі әрекеттерді бөлшектеп қалыптастыру көзделеді.
Коррекцияның индивидуалды үлгісі - Клиенттің кәсіби білімі, қызығушылығы, үйренуге деген қабілеттілігі т.б. индивидуалды ерекшелігі қарастырылады. Бағдарлама қалыптасқан негізде, алынған білімді жаңа әрекетке пайдалану мүмкіндігіне ие болады.
Стандартталған және еркін коррекциялық бағдарламалар да қазіргі кезеңде пайдаланылуда. Стандартталған бағдарламада - бағдарлама мүшелеріне нақты талаптар метілектер, қажетті материалдар мен коррекцияның кезеңдері анық белгіленген. Еркін бағдарламада - коррекцияның бағыты, мақсат, міндеті мен езеңдерін психолог өзі құрастырады.
Клиентке жүйелі түрде әсер ету психокоррекциялық кешен арқылы жүзеге асады. Ол бірнеше блокьардан тұрады. Әрбір блок белгілі бір мақсат, міндетке жауап береді де оны орындаудың әдіс-тәсілдері болады.
Психокоррекциялық кешен негізгі 4 блоктан тұрады.
Диагностикалық блоктың мақсаты: жалпы психологиялық коррекция бағдарламасын қалыптастыру, жеке тұлғаның даму ерекшелігін диагностикалау;
Бағдарланушы блоктың мақсаты: Бірлескен әрекетке деген қатынасты орнату, қобалжуды жою, клиенттің өзіне-өзінің сенімділігін жоғарлату, психологпен қарым-қатынас жасауға деген даярлығы, өзінің өмірін өзгертуге деген құлшынысы.
Коррекциялық блок мақсаты: клиенттің дамудағы үйлесімділігі, дамудың жағымсыз фазасынан жағымды фазасына көшу, әрекеттердің әдістерінн анықтау, қоршаған орта мен өзінің арасындағы қарым-қатынас бірлігі.
Коррекциялық әсердің нәтижелілігін бағалау болгының мақсаты: реакция динамикасы мен психологиялық мазмұның өлщеу, позитивті тәртіп реакциясы мен алаңдаудың пайд болуы, позитивті өзін-өзі бағалаудың тұрақтылығы.
Психокоррекциялық бағдарламаларды құрудың негізгі талаптары.
Психокоррекциялық бағдарламаларды құру барысында мына жағдайларды ескеру керек:
-коррекциялық жұмыстың мақсаты мен міндетін нақты қалыптастыру;
-коррекциялық жұмыстың мақсатын нақтылау және анықтау;
-коррекциялық жұмысты жүргізу барысында стратегия мен тактиканың таңдап алу;
- клиентпен жұмыс формасын (индивидуалды, топтық немесе аралас) анықтап алу;
-коррекциялық жұмысты жүргізу әдістері мен техникасын іріктеп алу;
-барлық коррекциялық бағдарламаны жүзеге асырудың жалпы уақытын анықтап алу;
- күнделікті кездесу жиілігін (күнделікті, жұмасына 1 рет, жұмасына 2 рет, екі жұмада 1 рет т.с.с.);
-коррекциялық сабақтың ұзақтығын ( 10 -15минут коррекциялық бағдарламаның басында, 1,5-2 сағат қорытынды бөлімінде);
-коррекциялық бағдарламаны құрастыру және коррекциялық сабақтардың мазмұның анықтау;
-жұмыс барысында басқа да адамдардың әрекетін жоспарлау;
-коррекциялық бағдарламаны орындау;
-қажетті материалдар мен жабдықтарды әзірлеу.
Психокоррекциялық шаралардың нәтижелілігін бағалау.
Коррекциялық әсер етудің нәтижелілігін бағалау;
А. даму қиындығын шешу;
Б.коррекциялық бағдарламаның мақсаты мен міндетін анықтау. Коррекцияның нәтижелілігін бағалау бағалаушыға байланысты әртүрлі болады.
Клиент үшін, коррекциялық бағдарламаның нәтижелілігі оның эмоционалды қанағаттануы мен өзінің ішкі жағымды сезімдері мен өзгерістерінің жағымды болуымен сипатталады. Психолог үшін, коррекциялық бағдарламаның нәтижелілігінің негізгі критерииі оның қойған мақсатқа жетуімен сипатталады. Клиенттің қоршаған адамдары үшін, бағдарламаның нәтижелілігін өздерінің психолог көмегіне бетбұрған мотивтердің қанағаттану деңгейін анықтап, қанағаттануы мен клиенттің мәселелерін шешуінде.
Коррекциялық жұмыстардың нәтижелілігін талдау барысында коррекциялық іс-шаралардың интенсивтілігінің де маңызы зор екендігі анықталды. Коррекциялық сабақтар жұмасына 1 рет 1-1,5 сағат мөлшерінде жүргізілуі керек. Коррекциялық бағдарламаның интенсивтілігі оның мазмұнының әртүрлілігі мен клиенттің өзінің белсенділігіне байланысты. Коррекциялық жұмыстарға коррекциялық әсердің лонгидтілігі де әсер етеді. Коррекциялық жұмыстар аяқталғаннан кейін де клиентпен қарым-қатынастың болғандығы тиімді. Коррекциялық жұмыс аяқталғаннан кейін де 1-2 ай көлемінде бақылаудың болғандығы тиімді болады. Дамудағы ауытқушылық ерте анықталса, со ғұрлым коррекциялық жұмыс тиімді болады.
Психокоррекция тиімділігін анықтау факторлары.
1.Клиенттің өзінің күткені.
2.Клиенттің өзінің мәселелерден босаудағы мақсаты.
3.Клиент мәселесінің мазмұны.
4.Клиенттің бірлесуге дайындығы.
5.Коррекциялық іс-шараны жүргізу барысындағы психологтың өзінің күткені.
6.Психологтың өзінің жеке бас және кәсіби тәжірибесі.
7.Психокоррекция әдіс-тәсілдерінің спецификалық әсері.
Коррекциялық әсердің нәтижелілігі келесі жағдайларға байланысты:
-коррекциялық әсердің нәтижелілігі әдіс-тәсілдердің нақтылығын қажет етеді,
-бір әдіс-тәсілдің өзі маманның кәсібилілігіне байланысты әртүрлі нәтиже беруі мүмкін;
-жұмыстың бағасын тәуелсіз эксперттер бағалауы тиіс;
-психологтың тәжірибесін де есепке алу керек;
-психокоррекциялық әсердің нәтижесін басқа да нәтижелермен салыстыру қажет;
-коррекциялық бағдарламада топтық формада психологтың тәжірибесін ескеру қажет
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
* Осипова Г.Н. Основы психокррекции. М., 2002-680 с.
Тақырып 12. Отбасы өміріне дайындық мәселелері
* Отбасын құруға дейінгі жұптардың құндылық бағдарлары мен күтілімдерінің психологиялық негіздері.
* Психофизиологиялық үйлесімділік.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 13. Ерлі-зайыптылар қарым-қатынасы
* Ерлі-зайыптылар қарым-қатынасының бұзылуы.
* Ажырасудың алдын алу.
* Ажырасу және ажырасудан кейінгі психопрофилактикалық шаралар.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 14. Ата-аналар мен балалар қарым-қатынасы
* Ата-аналар мен балалар қарым-қатынасының психологиялық негіздері.
* Қарым-қатынас дағдарыс заңдылықтары.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Тақырып 15. Топтық терапия.
* Тотық тренингтерге қойылатын талаптар.
* Отбасы бойнша тренинг топтарының түрлері.
* Тиімді техникаларды қолданудың психологиялық негіздері.
Негізгі ұғымдар:
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
Ұсынылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
* Осипова Г.Н. Основы психокррекции. М., 2002-680 с.
3 ПРАКТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛАБОРАТОРИЯЛЫҚ САБАҚТАР
Практикалық сабақтың тақырыбы №1 Отбасы жүйесіне психологиялық талдау
Мақсаты: Отбасы жүйесіне психологиялық талдаужасау.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1 Отбасы түрлерінің келесі критерилері бойынша кестесін жасаңыз: құрамы, құрылымы, саны, психологиялық үйлесімділік.
Бақылау сұрақтары:
* Отбасы туралы жалпы мәлімет.
* Отбасының қызметі.
* Құрылымы.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
Практикалық сабақтың тақырыбы №2 Отбасының өмірлік циклі
Мақсаты: Отбасы өмірінің өтілу заңдылықтарын ашу.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1 Отбасы өмірінің бір кезеңнен екінші кезеңге өту кезіндегі факторларға талдау жасаңыз.
Бақылау сұрақтары:
* Өмірлік цикл туралы түсінік.
* Отбасы өмірлік циклінің негізгі кезеңдері.
* Отбасы өмірлік циклінің заңдылықтары.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Практикалық сабақтың тақырыбы №3 Отбасы өміріндегі мәселелер
Мақсаты: Үйлесімділік ұғымына жан-жақты талдау жасау.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1Отбасы өміріндегі түрлі ситуацияларға, мысалы, келіспеушіліктер, бос уақытты өткізу, фильдерді қару және т.б. үйлесімділік немесе үйлесімсіздік тұрғысынан баға беру.
Бақылау сұрақтары:
* Отбасы өміріндегі жалпы мәселелер.
* Психологиялық үйлесімділік немесе үйлесімсіздік.
* Физиологиялық-сексуалдық үйлесімділік немесе үйлесімсіздік.
* Рухани деңгейдегі үйлесімділік немесе үйлесімсіздік.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Практикалық сабақтың тақырыбы №4 Отбасындағы қарым-қатынас психологиясының ғылыми-теориялық негіздері.
Мақсаты: Отбасындағы қарым-қатынас психологиясының ғылыми-теориялық негіздерін ашу.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1 Отбасы қарым-қатынасының типтік ерекшеліктерін өзара салыстырыңыз.
Бақылау сұрақтары:
* Отбасындағы қарым-қатынас психологиясының ғылыми-теориялық негіздері.
* Отбасы қарым-қатынасының типтік ерекшеліктері.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Практикалық сабақтың тақырыбы №5 Отбасы психотерапиясының негізгі бағыттары
Мақсаты: Отбасы психотерапиясының негізгі бағыттарына шолу жасау.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1 Қазіргі заман отбасы проблемаларын шешуде қандай психотерапия бағыттары неғұрлым тиімді деп есептейсіз. Негіздеңіз.
Бақылау сұрақтары:
* Отбасы психотерапиясының негізгі бағыттарын өзара салыстыру.
* Экспериенциалды және стратегиялық отбасы терапиялары.
* Отбасы терапиясының интегративті моделі.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Практикалық сабақтың тақырыбы №6 Отбасы психотерапиясының негізгі бағыттары
Мақсаты: Отбасы психотерапиясының негізгі бағыттарына талдау жасау.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1 Топ студенттері өзара жұптаса отырып, өздері таңдаған қандай да бір психотерапия бағытының актуалдылығын қорғау қажет.
Бақылау сұрақтары:
* Жүйелі және құрылымдық отбасы терапиясы.
* Нарративті терапия.
* Берт Хеллингердің жүйелі терапиядағы негізгі идеялары.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Практикалық сабақтың тақырыбы №7-8 Отбасымен жұмыс істеудегі диагностика
Мақсаты: Отбасымен жұмыс істеудегі диагностика процедураларының өтілу тәртібімен танысу, тиісті әдістерді таңдай білу дағдыларын қалыптастыру.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №7-8
Бақылау сұрақтары:
Отбасымен жұмыс істеудегі диагностиканың негіздері.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Практикалық сабақтың тақырыбы №9 Отбасы терапиясының құрылымдық техникалары
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
Бақылау сұрақтары:
* Отбасы ережелері мен отбасы тарихын қолдану техникалары.
* Психодрамалық техникалар.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Практикалық сабақтың тақырыбы №10-11 Отбасылық кеңес беру жұмыстарын ұйымдастыру
Мақсаты:
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №10-11
Бақылау сұрақтары:
* Отбасылық топтық кеңес беру.
* Отбасы мәселелері бойынша топтық тренинг жұмыстарын ұйымдастару.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
* Осипова Г.Н. Основы психокррекции. М., 2002-680 с.
Практикалық сабақтың тақырыбы №12 Отбасын құруға дейінгі мәселелер
Мақсаты: Отбасын құруға дейінгі мәселелерді талдау.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
Бақылау сұрақтары:
* Отбасын құруға дейінгі жұптардың құндылық бағдарлары мен күтілімдерінің психологиялық негіздері.
* Психофизиологиялық үйлесімділік.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Практикалық сабақтың тақырыбы №13 Ерлі-зайыптылар қарым-қатынасы
Мақсаты: Ерлі-зайыптылар қарым-қатынасының негіздерін талдау.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
Бақылау сұрақтары:
* Ерлі-зайыптылар қарым-қатынасын реттеуге арналған жеке және топтық практикалық жұмыстарын ұйымдастыру.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
Практикалық сабақтың тақырыбы №14 Ата-аналар мен балалар қарым-қатынасы
Мақсаты: Ата-аналар мен балалар қарым-қатынасын реттеу мен ата-аналардың балалармен әрекеттесу дағдыларын қалыптастыруды меңгерту.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1Балалар дамуының жас ерекшелік дағдарыстарын талдау.
Бақылау сұрақтары:
* Ата-аналарға жеке кеңес беру.
* Балалар мен жасөспірімдерге жеке кеңес беру.
* Психотерапевтік жаттығулар.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
* Осипова Г.Н. Основы психокррекции. М., 2002-680 с.
Практикалық сабақтың тақырыбы №15 <<Менің отбасым - қазіргі және болашақтағы>> тренингі
Мақсаты: Студенттердің курс бойынша алған білім, іскерлік және дағдыларын бекіту.
Практикалық сабаққа арналған оқу-әдістемелік нұсқаулар №1
Бақылау сұрақтары:
* Менің қазіргі отбасым.
* Мені алаңдататын мәселелер.
* Менің болашақ отбасым моделі.
Қолданылатын әдебиеттер:
* Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. - СПб.: Речь, 2007
* Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. - М.: Эксмо, 2006;
* Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
* Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. - Алматы: Эверо, 2013
* Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
* Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
* Осипова Г.Н. Основы психокррекции. М., 2002-680 с.
4 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.1. СӨЖ және СӨЖО тапсырмаларын орындауға әдістемелік нұсқау
Студенттің өздік жұмысы (СӨЖ) олардың индивидуалды және топпен оқу әрекетінің көптеген түрлері кіреді, бұлар оқытушының көмегінсіз іске асады (немесе жартылай көмегі, егерде өздік жұмысы аудиторияда орындалса).
Өздік жұмысының маңыздылығы оқытыушының көмегінсіз, студенттің міндетті түрде қатысуы мен, алынған ақпаратты білімде қолдану оның қандай да бір іс-әрекетте қолданылуынан тұрады.
СӨЖ - өзінің білімін жетілдіру әдісі, оқытудағы әртүрлі әдістермен дедактикалық байланысы. Студент өздік жұмысы процесінде белсенді шығармашылық жеке тұлға ретінде көрінеді, өзінің мәдениетін таратушы, бағдарын,болашақ мамандыққа көрсетеді.
Берілген тақырыпты конспектілеу.
Негізгі талаптар:
* Жазып отырған тақырыптан алшақтамай, оның мазмұнын нақты ашуға талпыну.
* Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көп сөзділікке жол бермеу.
* Міндетті түрде жоспар болуы және тақырып мазмұнын жоспарға сай рет-ретімен жүйелі баяндауы қажет.
* Жұмыс түсінікті, мағыналы, орамды тілмен жазыдуы тиіс.
* Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасау.
Реферат жазуда не ескеріледі?
* Таңдап алған рефераттың тақырыбына қатысты студент кішігірім зерттеулер жасайды. Студен осы алғашқы ғылыми жұмысқа байланысты мәселелерге орай қажетті әдебиеттерге шолу жасаудан бастайды.
* Керек жағдайларда оқытушымен кездесіп, керекті кеңестеп алғаны абзал.
* Реферат жазуда студен негізгі мәселені ажыратуға, тақырыптардың өзара сабақтастығын тануға дағдыланады.
* Фактілер, фактілік материалдарды іріктеу және жинақтау негізінде таблицалар, графиктер, схемалар жасалады.
* Пайдаланған деректер, материалдар, әдебиеттердің тізімін, қайдан алғанын (сілтеме) қайда, қашан, қандай баспадан жарық көргенін көрсетуі қажет.
* Студенттің жазған рефераты аудиторияда талқыланады. Ең алдымен оқытушы қысқаша реферат тақырыбымен, негізгі идеясымен таныстырады. Тақырыпты зерттеуші студен реферат мазмұнын аудиторияда баяндайды, сұрақтарға жауап береді.
Жұмыстың мұндай түрі, формасы, нұсқасы студенттердің танымдық белсенділігін арттырып, алдағы ізденіске құлшындырады.
Рефератты талқылау - шығармашылық жұмыстың бір көрінісі, яғни білімділік, қызығушылық тұрғысынан және тәрбиелік мән-мазмұны зор әрекет, жұмыс. Бұл кезде сөйлеушілер негізгі мәселеден ауытқымай, нақты, тұжырымды ой айтуға көңіл бөлуі тиіс.
Рефератты талқылып, қорытындысын шығару - маңызы зор жауапты сәт, белгілі бір тақырып төңірегінде ғылыми дәйекті тұжырымдар жасап үйрену. Соңында оқытушы реферат жазған студенттің, пікір айтушылардың сөздерін жинақтап, қажетті толықтырулар енгізеді, мәселенің түсініксіз тұстарын анықтап, түзетулер жасайды, толықтырады, өзгертеді.
Студенттердің өздік жұмыстарды орындауларына жалпы кеңестер (нұсқаулар)
1. Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б. ) ие болу керек.
2. Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, орын, тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы т.б.) керек етеді, ең дұрысы кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.
3. Өздігінен білім алатын адам нені оқитынын анық біліп, ол жұмысты белгілі жоспармен, жүйемен жасауы керек.
4.Алғашқы кезде оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан ақыл-кеңес алудың пайдасы зор.
5. Өздігінен білім алу жұмысын асықпай, көп үзіліс жасамай жүргізген жөн.
6. Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп ұғып, түсінбеген жерлерді қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу қажет.
7. Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса пайдаланып отыру керек.
Студенттердің өздік жұмыстарын ұйымдастыруға қойылатын талаптар.
+ Жұмыстың көлемін шамадан тыс асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл аудару;
+ Студенттердің өздік жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс ұштастыра білу;
+ Студенттердің дербестігін арттырып, өзіндік білім алу қабілетін жүйелі түрде дамыту;
+ Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды, хабарларды енгізу;
+ Студенттерді табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен қатар нақты фактілер мен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету;
+ Студенттердің алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру;
+ Студенттерді оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытта дербес және белсенді әрекет жасауға баулу;
+ Студенттердің өздігінен дербес жұмыс істеу, еңбек ету дағдыларын қалыптастыру.
4. 2 СТУДЕНТТІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСЫ
4.2.1Қазіргі заман отбасының ерекшеліктері: жалпы мәселеге шолу
4.2.2 Қазіргі заман отбасының ерекшеліктері: жалпы мәселеге шолу
4.2.3. Отбасы өміріндегі психологиялық жағдай.
4.2.4.Отбасы терапиясының маңызы қандай.
4.2.5. <<М.Боуэнның отбасы теориясының құрылысы>> атты тақырыпта баяндама әзірлеу
4.2.6. Шетелдік психотерапия бағыттарын өзара салыстыру
4.2.7. Ерлі-зайыптылардың психофизиологиялық сәйкестілігі дегеніміз не?
4.2.8. Практикалық диагностикалық жұмыс нәтижелерін өңдеу.
4.2.9. Отбасы терапиясында қолданылатын психодрамалық техникалар
4.2.10. Махаббат дағдарысы.
4.2.11. Топтық кеңес беру жоспарын жасау.
4.2.12 Неке және отбасы. Некеге дайындық дегеніміз не?
4.13. Таңдау бойынша бір отбасының өмірбаяны мен жетістіктері туралы хабарлама әзірлеу
4.14. Отбасы қарым-қатынастарының типтік моделдерін схема түрінде көрсету
4.15. Отбасы психаналитигіне қойылатын талаптар жүйесін жасау.
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz